NOWY KSZTAłT ŁADU ŚWIATOWEGO

rJ . ~ r:

przełożyła
HANNA JANKOWSKA

Biblioteka Uniwersytecka
w W arszawie
1000618652

61 8 6 5 2

W arszawskie
W ydaw nictw o ,
Literackie
MUZA SA
 Przedmowa

L atem 1993 ro k u n a lam ach „F oreign A ffairs” ukazał

się m ój a rty k u ł pod ty tu łem „Z derzenie cywilizacji?” *.
Z d an iem red ak to ró w czasopism a, w ciągu trzech na-
stęp n y ch lat wywołał on w ięcej d y sk u sji niż jakikolw iek
in n y opublikow any przez nich od lat czterdziestych
i z pew nością w ięcej niż którakolw iek z p rac m ojego
autorstw a. R eakcje i k o m en tarze napływ ały ze w szyst­
k ich k o n ty n en tó w i z bardzo w ielu krajów . Czytelnicy
różnie odebrali m oją tezę, w m yśl której głównym
i najniebezpieczniejszym w ym iarem kształtującej się
obecnie polityki globalnej będzie k o n flik t m iędzy g ru ­
p am i należącym i do różnych cywilizacji. Jednych to
zaciekaw iło, in n y ch rozgniew ało, jeszcze in n y ch p rze­
straszyło lub zbiło z tropu. W każdym razie artykuł
poruszył ludzi ze w szystkich kręgów kulturow ych.
P rzy tak im zainteresow aniu, b łędnych niekiedy in ­
terp retacjach i kontrow ersjach w yw ołanych tym a r­
ty k u łem , postanow iłem dalej zgłębiać poruszone w nim
problem y. Do k o n stru k ty w n y ch sposobów postaw ienia
p y tan ia n ależy sform ułow anie hipotezy. I o to w łaśnie
chodziło w artykule, k tóry m iał w ty tu le znale zapytania,
n a ogół przez polem istów nie dostrzegany. N iniejsza

S am u el P. H u n tin g to n , W ojna cyw ilizacji?, przel. JK , „Res Pubiica

. Now a”, n r 2 (65), lu ty 1994.
k siąż k a m a udzielić p ełniejszej, głębszej i lepiej u d o k u ­
m entow anej odpow iedzi n a zaw arte w a rty k u le pytanie.
S taram się tu ta j rozw inąć, poszerzyć i u zu p ełn ić tem aty
p oru szo n e w arty k u le, a n iek ied y złagodzić ostrosc
n iek tó ry ch tw ierdzeń. W prow adzam też w iele koncepcji
i om aw iam kw estie, o k tó ry c h w arty k u le m e było
m owy albo zostały w sp o m n ian e pobieżnie. N ależą do
nich- pojęcie cywilizacji, zag ad n ienie cywilizacji u n iw er­
salnej, relacja m iędzy w ładzą a k u ltu rą , zm ieniający się
u k ła d sił m iędzy cyw ilizacjam i, pow rót do kulturow ych
k o rzen i w społeczeństw ach n iezachodnich, polityczna
stru k tu ra cywilizacji, k o n flik ty zrodzone przez zachodni
uniw ersalizm , m u z u łm ań sk a w ojow niczość i ch iń sk a
pew ność siebie, różne reak cje n a ro sn ącą potęgę Chrn
- tw orzenie przeciw w agi lu b dołączanie do ich orszaku,
przyczyny i d y n am ik a w ojen n a lin iach rozgraniczają­
cych cywilizacje oraz przyszłość Z achodu i św iata cywi­
lizacji. W arty k u le n ie została p oruszona ta k doniosła
spraw a, ja k w pływ p rzy ro stu lu d n o ści n a destabilizację
i u k ła d sił. D rugi w ażny tem at, o k tó ry m w a rty k u le m e
było mowy, zn ajd u je podsum ow anie w ty tu le książki
i jej o statn im zdaniu: „starcia cywilizacji stanow ią
najw iększe zagrożenie dla p o koju światowego, a oparty
na cywilizacjach ład m iędzynarodow y je s t najpew niejszą
gw arancją zapobieżenia w ojnie św iatow ej”.
N iniejsza k siąż k a n ie je s t w zam yśle dziełem n au k o ­
w ym z zak resu n a u k społecznych. Stanow i raczej in te r­
p retację ewolucji polityki światowej po zakończeniu
zim nej wojny. M a stw orzyć pew ne ram y, p arad y g m at
w idzenia polityki globalnej, w artościowy dla naukowców
i przy d atn y dla tw órców polityki. M iarą jego w artoś­
ciowości i użyteczności n ie je s t je d n a k zdolność w yjaś­
n ien ia z jego pom ocą w szystkiego, co się dzieje w poli­
tyce światowej. Tego z pew nością osiągnąć się m e da.
Chodzi o to, czy dostarcza stosow niejszego i bardziej
użytecznego n arzędzia do in terp re ta c ji w ydarzeń n a
a ren ie m iędzynarodow ej niż in n e paradygm aty. Poza
ty m żad en z parad y g m ató w n ie zachow uje aktualności
po w iek wieków. Je śli podejście uw zględniające różno­
ro d n o ść cywilizacji m oże być p rzy d atn e do rozum ienia
polityki światowej pod koniec XX i n a początku XXI
w ieku, n ie znaczy to, że byłoby rów nie użyteczne pół
w iek u te m u albo będzie w połow ie n astęp n eg o stulecia.
K oncepcje, k tó re w koń cu zostały wyłożone w artykule
i niniejszej książce, były po raz pierw szy prezentow ane
publicznie podczas w ykładu z cyklu B radley Lectures-
w A m erican E n terp rise In stitu te w W aszyngtonie w paź­
dzierniku 1992 roku, potem w opracow aniu przygotowa­
nym w ram ach projektu In sty tu tu Olina „Kwestia bezpie­
czeństw a w zm ieniającym się środow isku i am erykańskie
in tere sy narodow e”, co um ożliwiła F undacja S m itha Ri-
ehardsona. P o opublikow aniu arty k u łu brałem udział
w niezliczonych sem in ariach i spotkaniach z przedstaw i­
cielam i środow isk naukow ych, władz, biznesu oraz inny­
m i g rupam i w całych S tanach Zjednoczonych. T ak się
pom yślnie złożyło, że m ogłem też uczestniczyć w dyskus­
jach n a te m a t arty k u łu i przedstaw ionych w nim tez
w w ielu innych krajach, w tym w Arabii Saudyjskiej,
A rgentynie, Belgii, Chinach, Francji, H iszpanii, Japonii,
Korei, L uksem burgu, Niemczech, R epublice Południowej
Afryki, Rosji, Szwajcarii, Szwecji, Singapurze, n a Tajwa­
nie i w W ielkiej B rytanii. W trakcie tych dyskusji zetkną­
łem się z przedstaw icielam i w szystkich głównych cywili­
zacji - oprócz hinduistycznej - bardzo wiele skorzystałem
z prezentow anych uw ag i punktów widzenia. W roku 1994
i 1995 prow adziłem n a H aiwardzie sem in ariu m n a tem at
św iata po zakończeniu zim nej wojny, a zawsze żywe
i niekiedy dość krytyczne wypowiedzi studentów stały się
dla m n ie dodatkow ym bodźcem . W pracy n a d tą książką
bardzo m i również pom ogło środow isko harw ardzkiego
In sty tu tu Studiów S trategicznych i O środka S praw M ię­
dzynarodow ych im . Jo h n a M. Olina.
M aszynopis przeczytali w całości M ichael C. D esc ,
R o b ert O. K eohane, F areed Z a k aria i R- S cott Z im m er­
m a n D zięki ich k o m en tarzo m dokonałem istotnych
popraw ek dotyczących tre ści i s tru k tu ry książki. Przez
cały czas jej p isa n ia k o rzy stałem ta k ż e z pom ocy S cotta
Z im m erm an a przy zb ieran iu m ateriałów . Bez jego e n e r­
gicznej, k o m p eten tn e j i p ełnej od d an ia pracy książka
nigdy n ie zostałaby u k o ń czo n a w ta k k ró tk im term inie.
K onstru k ty w n y w k ład w n ieśli tak że pom agający n am
stu d en ci, P e te r J u n i C h ristian a B riggs. G race de Ma- ŚWIAT
g istris przepisyw ała pierw sze p artie pow stającej k siąż­
k i a Carol E dw ards z w ielkim zaangażow aniem i n ie­ CYWILIZACJI
zwykle w ydajnie p rzerab iała m aszynopis ta k w iele razy,
że znaczne części zn a ju ż chyba n a pam ięć. D em se
S h an n o n i L y n n Cox z w ydaw nictw a G eorges B orchardt
oraz R o b ert A sahina, R o b ert B en d e r i Jo h a n n a Li
z S im on & S ch u ste r z en tu zjazm em i profesjonalizm em
pilotow ali m aszynopis przez kolejne stad ia procesu
wydawniczego. J estem ty m w szystkim osobom niezm ier­
nie w dzięczny za pom oc przy stw orzeniu tej k siąz i.
D zięki n im je s t o w iele lepsza, niż byłaby bez ich
w kładu, a niedociągnięcia, ja k ie pozostały, są w yłącznie
m oją w iną.
P racę n a d tą.k sią żk ą um ożliw iła m i pom oc finansow a
Fundacji Jo h n a M. Olina i F undacji S m itha R ichardsona.
Bez niej u k o ń czen ie k siąż k i opóźniłoby się o w iele lat.
Bardzo je stem wdzięczny za hojne w sparcie m oich wysił­
ków Podczas gdy in n e fundacje w coraz w iększym
sto p n iu ograniczają swoje zainteresow ania do spraw
krajowych, w spom niane tu instytucje zasługują n a wyją -
kow e u zn an ie za to, że n ad al in te re su ją się kw estiam i
wojny, pokoju oraz bezpieczeństw a narodowego i m iędzy­
narodowego, i sponsorują prace poświęcone tej tem atyce.
 Nowa epoka w polityce
światowej
WSTĘP: PLAGI I TOŻSAMOŚĆ KULTUROWA

sk^ 19,92 r° kU W audytorium j ^ e g o z moskiew­

skich budynków rządowych odbyło się spotkanie rosyj-
s ach i amerykańskich uczonych. Dwa tygodnie przedtem
przestał istnieć Związek Radziecki, a Federacja Rosyjska
^ n a l e ż n y m Państwem. Ze sceny Audytorium
e łć ™ 2 ąląCy Ją d° tej pory P°S£« Lenina, na
głównej ścianie powieszono flagę Federacji. Rzecz w tym
ze zawisła odwrotnie, co zauważył jeden z Amerykanów’
Powiadomiono o tym rosyjskich gospodarzy, którzy pod­
czas pierwszej przerwy szybko i dyskretnie naprawili błąd
Pierwsze lata po zakończeniu zimnej wojny stały pod
znakiem dramatycznych przemian tożsamości różnych
r a S t o T Symb0li tyCh tOŻSamości- M t y k ę globalną
zaczęto reorgamzowac według, linii podziałów kulturo­
wych. Flagi obrocone do góry nogami były oznaką
f l a r ShłPHZeJSC10Weg0’ WZnOSU° SW jednak coraz więcej
flag i błędów juz m e popełniano. Rosjanie i inne narody
lłizują się i maszerują pod tymi i innymi symbolami
swej nowej kulturowej tożsamości.
Dwa tysiące ludzi zebranych na demonstracji w Sara­
jewie 18 kwietnia 1994 roku wymachiwało flagami
A rabii S audyjskiej i Turcji. W ybierając te w łaśnie sztan­
dary, a n ie flagi ONZ, NATO czy Stanów Zjednoczonych,
m ieszk ań cy S arajew a identyfikow ali się z m u zu łm ań ­
sk im i w spółw yznaw cam i i oznajm iali św iatu, kogo uw a­
żają za praw dziw ych przyjaciół, a kogo m ezu P ^ ^ ‘ .
16 p aźd ziern ik a 1994 ro k u w Los A ngeles 70 000 ludzi
m aszerow ało w śród m orza m e k sy k a ń sk ich flag, p ro tes­
tu jąc przeciw ko Propozycji 187 dotyczącej referen d u m ,
k tó re m iało rozstrzygnąć, czy stan pozbawi nielegalnych
im igrantów i ich dzieci pew nych przywilejów. O bserw a­
torzy zadaw ali pytanie, dlaczego d em o n stran ci dom aga­
jący się bezpłatnego szkolnictw a pow iew ają m ek sy k a ń ­
sk ą flagą. „Pow inni wznosić flagę am ery k ań sk ą’ . W dwa
tygodnie później n a ulice w yszedł jeszcze w iększy tłum ,
niosąc tym razem odw róconą flagę am ery k ań sk ą. Te
pokazy z flagam i zapew niły zwycięstwo Propozycji 187,
za k tó rą opow iedziało się 59 p ro cen t głosujących.
W św iecie, ja k i n a sta ł po zakończeniu zim nej wojny,
flagi bard zo się liczą, to sam o dotyczy in n y ch sym boli
kulturow ej tożsam ości, tak ich ja k krzyże, półksiężyce,
a n aw et n ak ry cia głowy. Liczy się bow iem k u ltu ra,
a k u ltu ro w a tożsam ość je s t tym , co dla w iększości ludzi
m a najw ażniejsze znaczenie. L udzie odkryw ają nowe
tożsam ości będ ące często starym i, m aszeru ją pod no­
w ym i (nieraz starym i) sztan d aram i, wywołując wojny
z now ym i - też n iejed n o k ro tn ie starym i - w rogam i.
P o n u ry Weltanschauung tej nowej epoki świetnie
wyraził nacjonalistyczny dem agog z W enecji, bohater
powieści M ichaela D ibdina Dead Lagoon: „Bez praw ­
dziwych wrogów nie m a prawdziwych przyjaciół. Nie
istniejem y, nie m ożem y kochać tego, czym- jesteśm y,
dopóki nie znienaw idzim y. Boleśnie odkryw am y te stare
praw dy po stu albo więcej latach sentym entalnego miam-
lenia. Ci, którzy im zaprzeczają, w ypierają się własnej
rodziny, swojego dziedzictwa, kultury, praw nabytych
14
z m ocy urodzenia, w ypierają się sam ych siebie. Niełatwo
będzie im wybaczone”. A ni mężowie stanu, ani uczeni
nie m ogą lekceważyć ponurej treści zawartej w tych
starych praw dach. Dla ludów poszukujących swej toż­
sam ości i n a nowo odkryw ających więź etniczną posia­
danie wrogów je s t spraw ą zasadniczą, a potencjalnie
najgroźniejsze wrogości rodzą się n a granicach m iędzy
głównym i cywilizacjami świata.
Główna teza tej książki brzm i następująco: to kultura
i tożsamość kulturowa, będąca w szerokim pojęciu tożsamo­
ścią cywilizacji, kształtują wzorce spójności, dezintegracji
i konfliktu w świecie, jak i nastał po zimnej wojnie. W pięciu
częściach rozwinięte są w nioski w ynikające z tej tezy.
Część I: Po raz pierw szy w dziejach św iata polityka
globalna je s t zarów no w iełobiegunow a, ja k i wielo-
cywilizacyjna. M odernizacja n ie je s t rów noznaczna z we-
sternizacją i n ie prow adzi an i do pow stania cywilizacji
uniw ersalnej w żadnym m ożliw ym do przyjęcia znacze­
niu, ani do w esternizacji społeczeństw niezachodnich.
Część II: N astępuje zm iana u k ład u sił m iędzy cywiliza­
cjam i: wpływy Z achodu słabną, cywilizacje azjatyckie
rosną w siłę ekonom iczną, m ilitarn ą i polityczną, w świe­
ci e islam u m a m iejsce dem ograficzna eksplozja, destabili­
zująca kraje m uzułm ańskie i sąsiednie, cywilizacje nieza-
chodnie potw ierdzają n a nowo w artość swoich kultur.
Część III: W yłania się ład św iatow y o p arty n a cywili­
zacjach: k raje o zbliżonych cechach kulturow ych w spół­
p rac u ją ze sobą, próby przen o szen ia społeczeństw z je d ­
nej cywilizacji do drugiej kończą się niepow odzeniem ,
k raje g ru p u ją się w okół p ań stw będących ośrodkam i
ich cywilizacji.
Część IV: U niw ersalistyczne aspiracje Zachodu pro­
w adzą do nasilających się konfliktów z innym i cy­
w ilizacjam i. N ajpow ażniejsze są k o nflikty z islam em
i C hinam i. N a szczeblu lokalnym w ojny pograniczne,
głów nie m iędzy m u z u łm an am i i niem uzułm anarm , po­
w o d u ją „zwoływanie się k rajów pokrew nych , grozą
dalszą eskalacją, co z kolei sk łan ia państw a-osrodki
cywilizacji do podejm ow ania w ysiłków n a rzecz po-
w strzy m an ia ty ch w ojen.
Część V: P rzetrw an ie Z ach o du zalezy od tego, czy
A m erykanie potw ierdzą n a now o swoją zachodnią toż­
sam ość, ludzie Z achodu pogodzą się z tym , ze ich
c y w iliz a c ja je st jedyna w swoim rodząju, ale m e uniwersał-
na i zjednoczą się, by tc h n ą ć w n ią now ego du ch a
i u ch ro n ić p rzed w yzw aniam i ze strony m ezachodm ch
społeczeństw . O d tego, czy przyw ódcom św iata u d a się
zaakceptow ać w ielocyw ilizacyjny c h arak ter polityki glo­
b alnej i podjąć w spółdziałanie, b y go utrzym ać, zalezy
u n ik n ięcie globalnego k o n flik tu .

WIELOBIEGUNOW Y ŚWIAT W IELU CYWILIZACJI

P o raz pierw szy w h isto rii p o lityka globalna stała się

w ielobiegunow a, a jed n o cześn ie jej podm iotam i je s t
w iele cywilizacji. P rzez w iększy okres dziejów ludzkości
k o n ta k ty m iędzy cyw ilizacjam i m iały ch arak ter spora­
dyczny albo w ogóle ic h n ie było. Z początkiem ery
now ożytnej, około 1500 ro k u n.e., polityka globalna
p rzybrała dwa w ym iary. P rzez p o n ad czterysta ła t p a ń ­
stwa narodow e Zachodu - W ielka Brytania, Francja, Hisz­
pania, A ustria, Prusy, N iem cy, S tany Zjednoczone i m ne
- tworzyły wielobiegunow y u k ład m iędzynarodow y w ra ­
m ach cywilizacji zachodniej, w zajem nie n a siebie od­
działując, ryw alizując i tocząc w ojny m iędzy sobą. Rów­
nocześnie p ań stw a zachodnie dokonyw ały ekspansji,
podbijały i kolonizowały in n e cywilizacje lub decydowały
o ich losach (m apa 1.1). W okresie zim nej wojny polityka
globalna stała się dw ubiegunow a, a św iat podzielił się n a

16
 .s p f ? p a ­

trzy części. G ru p a najbogatszych, a przy ty m dem o­

kratycznych społeczeństw , n a k tórej czele stanęły S tany
Z jednoczone, zaangażow ała się w ideologiczną, poli­
tyczną, ekonom iczną, a n iek ied y m ilita rn ą rywalizację
z g ru p ą uboższych społeczeństw kom unistycznych, sa­
telitów Zw iązku R adzieckiego, k tó ry im przewodził.
K onflikt te n w znacznej m ierze toczył się n a obszarze
T rzeciego Św iata, poza obydw om a obozam i. N a Trzeci
Św iat składały się z kolei k raje n a ogół ubogie, politycz­
n ie n iestab iln e, k tó re niedaw no uzyskały niepodległość
i proklam ow ały niezaangażow anie (m apa 1.2).
P od koniec lat osiem dziesiątych św iat kom unistyczny
się załam ał, a zim now ojenny u k ła d -m iędzynarodowy
przeszedł do historii. N ajw ażniejsze różnice m iędzy
n aro d am i n ie m ają c h a ra k te ru ideologicznego, politycz­
nego czy ekonom icznego, lecz kulturow y. Ludy i narody
p ró b u ją udzielić odpow iedzi n a najbardziej podstaw ow e
z pytań, ja k ie stoją p rzed ludźm i: k im jesteśm y ? I odpo­
w iadają na nie w sposób tradycyjny, tale ja k zawsze ludzie
to czynili, odwołując się do tego, co najw ięcej dla nich
znaczy. O kreślają się w kategoriach pochodzenia, religii,
języka, historii, wartości, obyczajów i instytucji. Identyfi­
k u ją się z g ru p am i kulturow ym i: plem ionam i, g rupam i
etnicznym i, w spólnotam i religijnym i, narodam i, a także,
w najszerszym w ym iarze, z cywilizacjami. Polityka służy
n ie tylko prom ow aniu.interesów , ale i o k reślan iu tożsa­
m ości. W iemy, k im jesteśm y , tylko w tedy, k ied y sobie
uzm ysłow im y, k im nie jesteśm y , nierzadko zaś tylko
w tedy, kied y wiem y, przeciw kom u w ystępujem y.
P aństw a narodow e są nadal głównym i aktoram i sceny
m iędzynarodow ej. T ak ja k w przeszłości, ich postępo­
w anie je s t określane przez dążenie do w ładzy i bogac­
twa, ale także przez preferencje, w spólne cechy i różnice
kulturow e. N ajw ażniejszym i ugrupow aniam i p aństw nie
są ju ż trzy bloki z o k resu zim nej wojny, ale siedem lub

18
osiem głów nych cywilizacji św iata (m apa 1.3). Społe­
czeństw a n iezachodnie, zwłaszcza w Azji W schodniej,
rozw ijają się gospodarczo i stają się coraz bogatsze,
tw orząc podstaw y potęgi m ilitarn ej i w pływów politycz­
nych. W m iarę ja k ro śn ie po tęga niezachodnich społe-
czeńst i zy sk u ją one pew ność siebie, zw racają się k u
w łasnym kultu ro w y m w artościom i odrzucają te, któ re
Z achód im „w m usił”. H en ry K issin g er stw ierdza, że na
system m iędzynarodow y XXI w iek u będzie się składać
co najm niej sześć w ielkich m ocarstw - S tany Zjednoczo­
ne, E uropa, Chiny, Jap o n ia, R osja i być m oże Indie,
a ponad to w iele różnych śred n ich i m ałych k ra jó w 1.
Sześć m ocarstw w ym ienionych przez K issingera należy
do pięciu o drębnych cywilizacji, istn ieją ponadto w ażne
p aństw a islam skie, k tó re dzięki położeniu strateg iczn e­
m u, liczbie ludności i/łub zasobom ropy naftow ej w yw ie­
rają wpływ n a spraw y polity k i światowej. W ty m now ym
świecie polityka lokalna je s t p olityką etniczności, o poli­
tyce globalnej przesądzają cywilizacje. M iejsce ryw aliza­
cji superm ocarstw zajęło starcie cywilizacji.
N ajostrzejsze, najpow ażniejsze i najgroźniejsze k o n ­
flikty nie b ęd ą się w ty m now ym św iecie toczyć m iędzy
k lasam i społecznym i, b ied n y m i i bogatym i czy innym i
g rupam i zdefiniow anym i w k ateg o riach ekonom icz­
nych, ale m iędzy lu d am i należącym i do różnych kręgów
kulturow ych. W ram ach poszczególnych cywilizacji będą
w ybuchały k o n flik ty p lem ien n e i etniczne. Jed n ak że
w alka m iędzy p ań stw am i i g ru p am i należącym i do
różnych cywilizacji grozi p o ten cjaln ą eskalacją, bo in n e
państw a i grupy spieszą n a pom oc „krajom pokrew ­
n y m ” 2. Krwawe starcie klanów w Som alii nie zw iastuje
przerodzenia się w k o n flik t n a w iększą skalę. Krwawe
w alki p lem ien n e w R w andzie m ają określone sk u tk i
dla U gandy, Z airu i B u ru n d i, ale nie dla odleglejszych
krajów. Krwawe konflikty m iędzy cywilizacjami w Bośni,
20
n a K aukazie, w Azji Środkow ej czy w K aszm irze m ogą
się przerodzić w pow ażniejsze wojny. W konfliktach
rozgryw ających się n a te re n ie byłej Jugosław ii Rosja
u d zieliła dyplom atycznego poparcia Serbom , a A rabia
S audyjska, T urcja, Ira n i L ibia w spierały finansow o
B ośniaków i dostarczały im broni, n ie k ieru jąc się
racjam i ideologicznym i, p olityką m ocarstw ow ą czy in ­
te rese m ekonom icznym , ale pokrew ieństw em k u ltu ro ­
w ym . „K onflikty k u ltu ro w e” - ja k zauw ażył Vaclav
H avel - „n arastają i są dziś groźniejsze niż kiedykolw iek
n a p rzestrzen i dziejów”. Jacq u es Delors przyznał, że
„przyszłe k o n flik ty b ę d ą w ybuchały raczej za spraw ą
czynników k u ltu ro w y ch niż ekonom ii czy ideologii” 3.
N ajniebezpieczniejsze zaś są k o nflikty kultu ro w e n a ■
lin iach granicznych m iędzy cywilizacjami.
W świecie, ja k i się w yłonił po zim nej w ojnie, k u ltu ra
je s t siłą, k tó ra zarazem dzieli i łączy. L udy należące do
ty ch sam ych k u ltu r, lecz podzielone przez ideologię,
łączą się, ja k uczyniły to ju ż N iem cy, proces te n zaczyna
też obejm ow ać K oreę i Chiny. Społeczeństw a zjednoczo­
ne przez ideologię lu b okoliczności historyczne, lecz
cyw ilizacyjnie podzielone, albo się rozpadają, ja k Zwią­
zek Radziecki, Jugosław ia i Bośnia, albo przeżywają silne
n apięcia, ja k U kraina, N igeria, S udan, Indie, S ri L anka
i w iele innych. K raje o w spólnych cechach kulturow ych
p o d ejm u ją w spółpracę gospodarczą i polityczną. O rgani­
zacje m iędzynarodow e oparte n a w spólnocie kulturow ej,
ja k U nia E uropejska, m ają o w iele w iększe szanse
pow odzenia niż te, k tó re u siłu ją przekraczać kulturow e -
różnice. Ż elazna k u rty n a była przez czterdzieści pięć lat
głów ną lin ią podziału w E uropie. T eraz przesunęła się
o k ilk a se t m il n a w schód, oddzielając ludy zachodniego
chrześcijaństw a od w yznawców islam u i prawosławia.
Założenia filozoficzne, system y w artości, stosunki
społeczne, obyczaje i św iatopoglądy różnią się znacząco
22
w poszczególnych k ręg ach kulturow ych. Te różnice
pogłębia jeszcze odrodzenie religii w idoczne n a w ielu
obszarach świata. K ultury m ogą się zm ieniać, w różnych
okresach m iew ają rozm aity w pływ n a politykę i ekono­
mię, ale najw ażniejsze różnice w sto p n iu rozwoju poli­
tycznego i gospodarczego m iędzy cyw ilizacjam i zako­
rzenione są w odrębnościach kulturow ych. S ukcesy
gospodarcze krajów Azji W schodniej m ają swoje źródło
we w schodnioazjatyckiej ku ltu rze, ona też leży u pod­
łoża trudności, ja k ie n apotyka w ty m regionie tw orzenie
stabilnych system ów dem okratycznych. Niepowodzenia
dem okracji w świecie m u zułm ańskim m ożna w znacznej
m ierze w yjaśnić c h a ra k te re m k u ltu ry islam u. Tożsa­
mość cywilizacyjna p o stkom unistycznych społeczeństw
Europy W schodniej i byłego Zw iązku R adzieckiego
określa ich dalsze losy. K raje należące do k ręg u za­
chodniego chrześcijaństw a odnotow ują rozwój gospodar­
czy, n astę p u je ta m rów nież dem okratyzacja polityki.
P erspektyw y rozwoju ekonom icznego i politycznego
krajów praw osław nych są niepew ne, w rep u b lik ach
m uzułm ańskich n ie w yglądają zachęcająco.
Cywilizacja Z achodu je s t najpotężniejsza i ta k ą przez
lata pozostanie, ale potęga ta staje się coraz słabsza
w m iarę, ja k in n e cywilizacje ro sn ą w siłę. Zachód stara
się potw ierdzać swoje w artości i bronić swych interesów ,
co staw ia społeczeństw a niezachodnie p rzed w yborem .
Jedne p róbują naśladow ać Zachód i w tak i czy inny
sposób doń dołączyć. In n e, k o n fu cjań sk ie i m u zu łm ań ­
skie, starają się rozbudow yw ać w łasną potęgę gospodar­
czą i m ilitarną, by staw ić m u opór i stw orzyć przeciw ­
wagę. O sią polityki światowej w epoce po zim nej wojnie
jest w ięc in terak cja, ja k a zachodzi m iędzy potęgą i k u l­
turą Z achodu a potęgą i k u ltu rą pozostałych cywilizacji.
Podsum ujm y: świat, ja k i się w yłonił po zim nej wojnie,
jest więc św iatem siedm iu lub ośm iu w ielkich cywilizacji.
23
W spólne i o d m ien n e cechy kulturow e określają interesy,
w yw ołują an tag o n izm y i w pływ ają n a tw orzenie się
związków państw . N ajw ażniejsze k ra je należą do roz­
m aitych kręgów kulturow ych. L okalne k o n flik ty grożą­
ce p rzek ształcen iem się w w ojny n a szerszą sk alę to te,
k tó re się toczą m iędzy g ru p am i lu b pań stw am i należą­
cym i do różnych cywilizacji. G łów ne m odele rozwoju
politycznego i ekonom icznego o d m ien n ie się k szta łtu ją
w obrębie poszczególnych cywilizacji. Główne spraw y
rozgryw ające się n a a ren ie m iędzynarodow ej dotyczą
różnic m iędzy cyw ilizacjam i. P o d ługim okresie dom i­
nacji Zachodu zm ien ia się u k ła d sił, w zrasta potęga
cywilizacji n iezachodnich. P olityka globalna stała się
w ieiobiegunow a i wiełocyw iłizacyjna.
INNE ŚWIATY?
M apy i p a ra d yg m a ty. N ak reślony tu obraz św iata, ja k i
zaistniał po zim nej w ojnie, k tó re m u k szta łt n ad ają
czynniki kultu ro w e i gdzie zachodzą in te ra k c je m iędzy
państw am i i g ru p am i p a ń stw należącym i do różnych
cywilizacji, je s t bardzo uproszczony. W iele rzeczy w n im
pom inięto, n iek tó re w ypaczono, jeszcze in n e ukryto.
Jeżeli m am y je d n a k pow ażnie m yśleć o świecie, w któ-
rym żyjemy, i sk u teczn ie w n im działać, niezb ęd n a je st
uproszczona m ap a rzeczyw istości, ja k a ś teoria, k o n cep ­
cja, m odel czy parad y g m at. Bez tak ich k o n stru k cji
intelektualnych będziem y m ieli, ja k to określił W illiam
Jam es, „barw ne i szu m n e zam ieszanie”. P o stęp in te le k ­
tualny i naukow y, co w ykazał T hom as K u h n w klasycz­
nej pracy S tru k tu ra rew olucji n a u ko w ych polega na
zastąpieniu jed n eg o p arad y g m atu , k tó ry coraz m niej
potrafi w yjaśnić now e lu b nowo odkryte fakty, przez
inny, lepiej owe fak ty uw zględniający. „Teoria, aby
24
zostać u z n a n ą za p arad y g m at - pisze K u h n - m u si
prezentow ać się lepiej niż jej k o n k u re n tk i, ale n ie m u si
w yjaśniać w szystkich faktów , z ja k im i m oże zostać
skonfrontow ana. W istocie rzeczy n ig d y tego n ie czy­
n i” 4. J a k m ądrze stw ierdza J o h n Lew is G addis, „gdy
chcem y znaleźć drogę w n iezn an y m te re n ie , p o trzeb u ­
jem y jak iejś m apy. K artografia, jak .sam o poznanie, je s t
niezbędnym uproszczeniem , k tó re pozw ala n a m zorien­
tować się, gdzie je ste śm y i d o k ąd praw dopodobnie
zm ierzam y”. Z im now ojenna w izja ryw alizacji m iędzy
superm ocarstw am i była, ja k p o d k reśla G addis, tak im
w łaśnie m odelem . Pierw szy skonstruow ał go H arry
T ru m an „jako ćw iczenie z k arto g rafii geopolitycznej,
by przedstaw ić m iędzynarodow y krajobraz w k ateg o ­
riach zrozum iałych dla każdego, a ty m sam ym przygo­
tować g ru n t pod w yszu k an ą strateg ię pow strzym yw ania
(icontainm ent), k tó ra w krótce m iała zostać w prow adzona
w życie”. Ś w iatopoglądy i teo rie przyczynow e to n ie­
odzowne przew odniki po polityce m ięd zy n aro d o w ej5.
Przez czterdzieści la t badacze i p rak ty cy stosunków
m iędzynarodow ych m yśleli i działali w kategoriach
wielce uproszczonego, lecz bardzo przydatnego paradyg­
m atu zim nej wojny. N ie m ógł on uw zględnić w szystkie­
go, co się działo w polityce światowej. Wiele było anom alii
(jak określiłby to K uhn), czasam i zaś p arad y g m at nie
pozwalał uczonym i politykom dostrzegać w ielkich
w ydarzeń, ja k n a p rzy k ład rozłam u m iędzy C hinam i
a Z w iązkiem E adzieckim . Jak o p ro sty m odel polityki
światowej p arad y g m at te n b rał p o d uw agę w ięcej w aż­
nych zjaw isk niż jak ak o lw iek k o n k u ren cy jn a teoria, był
p u n k te m w yjścia do m yślenia o spraw ach m iędzynarodo­
wych, zaakceptow ano go n iem al pow szechnie, u k ształto ­
wał poglądy dw óch pokoleń n a p olitykę światową.
L udzie, m yśląc i działając, n ie m ogą się obejść bez
uproszczonych paradygm atów . Z jed n ej strony, m ożem y
25
otwarcie form ułow ać teorie lub tw orzyć m odele i św ia­
dom ie kierow ać się n im i w naszym postępow aniu.
Z drugiej - m ożem y stw ierdzić, że ta k ie przew odniki
n ie są n am potrzebne, i założyć, iż będziem y działać
uw zględniając w yłącznie pew ne „obiektyw ne” fakty,
tra k tu jąc każdy p rzypadek „tak, ja k n a to zasługuje”.
W te n sposób sam i się je d n a k oszukujem y. Głęboko
w naszych um ysłach tkw ią bow iem u k ry te założenia,
ten d en cje stronnicze i uprzedzenia, określające nasze
postrzeganie rzeczywistości, fakty, k tó re dostrzegam y
i ocenę ich znaczenia. P otrzebujem y jaw nych lu b n ie ­
w idocznych m odeli, k tó re um ożliw iają nam :
1 - uporządkow anie rzeczywistości i ujęcie jej w ogól­
n e formuły;
2 - zrozum ienie związków przyczynow ych m iędzy
zjawiskam i;
3 - antycypow anie, a jeśli szczęście n am dopisze,
także i przew idyw anie przyszłych w ydarzeń;
4 - odróżnienie rzeczy w ażnych od niew ażnych;
5 - ukazanie dróg, jak im i pow inniśm y dążyć do
swoich celów.
Każdy m odel lub m apa je s t pew ną abstrakcją, dla
jednych celów będzie bardziej przydatny niż dla innych.
M apa drogowa pokazuje nam , ja k dojechać z p u n k tu
A do p u n k tu B, niewiele je d n a k będziem y m ieli z niej
pożytku, jeśli pilotujem y samolot. W tak im w ypadku
potrzebujem y mapy, na której będą zaznaczone lotniska,
radiolatarnie, tory lotu, a także u k azan a topografia
terenu. Nie m ając jed n ak żadnej m apy zgubim y się. Im
bardziej szczegółowa, tym dokładniej odzw ierciedla
rzeczywistość. M apa z n ad m iern ą liczbą szczegółów
okaże się jed n a k do w ielu celów nieprzydatna. Jeśli
chcem y dostać się z jednego w ielkiego m iasta do d ru ­
26
giego głów ną au to strad ą, nie potrzebujem y m apy
uw zględniającej m nóstw o inform acji bez zw iązku z ru ­
chem drogow ym , gdzie a u to strad y tru d n o wyłowić
z gm atw aniny dróg drugorzędnych. Z drugiej strony
m apa, n a której w idnieje tylko je d n a au to strad a, nie
oddaje w ielu elem entów rzeczyw istości. T rudno nam
będzie z jej pom ocą znaleźć objazd, jeśli jak iś poważny
w ypadek zablokuje ru c h n a autostradzie. K rótko m ó­
wiąc, po trzeb u jem y m apy, k tó ra zarazem oddaje rze­
czywistość i upraszcza ją w sposób, k tó ry najlepiej
służy naszym celom . P o d koniec epoki zim nej wojny
pojawiło się k ilk a now ych m ap, czy też paradygm atów ,
polityki światowej.
Jeden św iat: euforia i harm onia. P o p u larn y paradyg­
m at oparto n a założeniu, iż koniec zim nej wojny oznacza
zakończenie pow ażnego k o n flik tu rzutującego n a poli­
tykę globalną i w yłonienie się dość harm onijnego świa­
ta. N ajszerzej d y skutow aną w ersją tego m odelu była
teza o „końcu h isto rii”, w y su n ięta przez F ran cisa F uku-
yam ę. [P arałelna lin ia argum entacji, biorącej za p u n k t
w yjścia n ie tyle koniec zim nej wojny, ile długofalow e
tre n d y ekonom iczne i społeczne tw orzące „cywilizację
u n iw ersaln ą”, zostanie om ów iona w rozdziale 3}. „Jes­
teśm y być m oże św iadkam i - stw ierdzał F ukuyam a
- (...) końca h isto rii ja k o takiej, to je s t końcowego
p u n k tu ideologicznej ew olucji ludzkości i uniw ersałiza-
cji zachodniej liberalnej dem okracji ja k o ostatecznej
form y rząd u ”. Oczywiście, n a n iek tó ry ch obszarach
Trzeciego Św iata n ad al m ogą w ybuchać konflikty, ale
głów ny k o n flik t się zakończył, i to n ie tylko w Europie.
„To w łaśnie w świecie pozaeuropejskim ” nastąpiły ogrom­
ne zm iany, zwłaszcza w Chinach i Związku Radziec­
kim. Zakończyła się w ojna idei. Wyznawcy m arksizm u-
rłeniriizmu ostali się jeszcze m oże „w tak ich m iejscach,
27
ja k M anagua, P h e n ia n czy C am bridge w stan ie M as­
sa c h u se tts”, ale lib era ln a d em o k racja zatrium fow ała
ju ż w szędzie. P rzyszłość n ie b ędzie ju ż stała p o d zn a­
k ie m w yniszczających k onfliktów ideologicznych, ale
rozw iązyw ania przyziem nych problem ów ekonom icz­
n y ch i technicznych. J a k z pew nym p rzygnębieniem
stw ierdza F u k u y am a, b ęd zie to w szystko dość nudne-6.
Dość pow szechnie spodziew ano się, że n astan ie w resz­
cie h arm o n ia. P rzyw ódcy polityczni i in telek tu aln i
w yrażali p o d o b n e poglądy. U padł m u r b erliń sk i, za­
łam ały się k o m u n isty czn e reżim y, O rganizacja N aro­
dów Zjednoczonych m iała n ab rać now ego znaczenia,
byli ryw ale z czasów zim nej w ojny m ieli stać się „p art­
n e ram i” i robić „w ielkie in tere sy ”, u trz y m a n ie pokoju
i jeg o zaprow adzanie m iało się znaleźć n a porządku
dziennym . P rez y d en t głów nego św iatow ego m ocarstw a
ogłosił n a sta n ie „now ego ła d u św iatow ego”, re k to r n a j­
zn ak o m itsze g o (podobno) u n iw e rsy te tu n a św iecie
sprzeciw ił się m ian o w an iu profesora studiów n a d b ez­
pieczeństw em , bo n ie było ju ż takiej potrzeby: ,^Al­
leluja! N ie b ęd ziem y w ięcej prow adzić b a d a ń n a d woj­
ną, bo w ojny ju ż n ie m a”.
W euforii, ja k ą przyniósł koniec zim nej wojny, zrodziło
się złudzenie h arm o n ii. W krótce się okazało, że było
tylko złudzeniem . N a p o czątk u la t dziew ięćdziesiątych
św iat się zm ienił, ale n iek o n ieczn ie n a bardziej pokojo­
wy. Z m ian a była n ie u n ik n io n a, o p ostępie nie m ożna
tego pow iedzieć. P o d o b n e złudzenia rozkw itały n a k ró t­
ko po zakończeniu każdego z w ielkich konfliktów XX
w ieku. I w ojna św iatow a m iała „położyć k res w szystkim
w ojnom ” i uczynić św iat m iejscem bezpiecznym dla
d em okracji. II w ojna światowa, ja k stw ierdził F ran k lin
R oosevelt, m iała „zlikwidować system podejm ow ania
jed n o stro n n y c h działań, zam k n ięty ch przym ierzy, rów­
now agi sił i w szystkich in n y ch środków , k tó re wy-
28
próbow yw ano od stu leci i k tó re n ieo d m ien n ie zawodzi­
ły”. Z am iast tego będziem y m ieli „un iw ersaln ą o rgani­
zację p ań stw m iłujących pokój” i początki „trw ałych
stru k tu r po k o ju ” 7. T ym czasem I w ojna zrodziła k o m u ­
nizm , faszyzm i odw róciła rozw ijający się od stulecia
tren d dem okratyzacji. Po II w ojnie światowej n astała
zim na w ojna, k tó ra objęła cały św iat. Z łudzenie h a r­
monii, ja k ie z kolei zaśw itało po zakończeniu zim nej
wojny, w krótce się rozwiało p o d n ap o rem now ych zja­
wisk: m n o żen ia się konfliktów etnicznych i czystek
etnicznych, załam an ia się praw a i p orząd k u , w yłonienia
się now ych m odeli sojuszów i konfliktów m iędzy p a ń ­
stw ami, odrodzenia ruchów n eo k o m u n isty czn y ch i neo­
faszystow skich, in ten sy fik acji ^religijnego fu n d am en ­
talizm u, ko ń ca „dyplom acji uśm ieęhów ” i „polityki n a
ta k ” w sto su n k a c h m iędzy R osją a Z achodem . Or­
ganizacja N arodów Zjednoczonych i S tan y Zjednoczone
okazały się n iezdolne do stłu m ien ia krw aw ych lokal­
nych konfliktów , a ro snące w potęgę C hiny stają się
coraz bardziej pew ne siebie. W ciągu pięciu lat, jak ie
nastąpiły po zb u rzen iu m u ru berlińskiego, słowo „ludo­
bójstwo” słyszało się o w iele częściej niż przez k tórekol­
w iek pięciolecie o k resu zim nej wojny. P arad y g m at
jednego h arm o n ijn eg o św iata je s t zbyt odległy od rze­
czywistości, by m ógł służyć za przew odnik po świecie,
jaki n a sta ł po zim nej wojnie.
D w a św iaty: M y i O ni. Z akończeniu w ielkich k o n ­
fliktów tow arzyszą nadzieje n a zjednoczony św iat, te n ­
dencja do m y ślen ia w k ateg o riach dw óch św iatów poja­
wia się n a to m ia st n a p rz e strz e n i całych dziejów
ludzkości. L udzie zaw sze m ieli skło n n o ść do dzielenia
bliźnich n a „n as” i „tam ty ch ”, naszą g ru p ę i g ru p ę obcą,
naszą cyw ilizację i barbarzyńców . U czeni analizowali
świat, po słu g u jąc się kateg o riam i W schodu i Zachodu,
29
P ółnocy i P o łu d n ia, c e n tru m i peryferii. M uzułm anie
trad y cy jn ie dzielili go n a D ar al-Islam i Da?* al-Harb,
obszar p o koju i obszar wojny. Podział ten , w odwróconej
n iejak o w ersji, został p o d k o n iec zim nej w ojny p rzyjęty
przez a m e ry k a ń sk ich naukow ców , którzy dzielili św iat
n a „strefy p o k o ju ” i „strefy konfliktów ”. Do ty ch pierw ­
szych zaliczono Z achód i Japonię, czyli obszar zam iesz­
k an y przez m niej w ięcej 15 p ro cen t lu d n o ści św iata, do
ty ch d ru g ic h - całą resztę 8.
D ychotom iczny obraz św iata m oże do pew nego stop­
n ia pokryw ać się z rzeczyw istością w zależności od tego,
ja k zd efin iu je się w yróżnione części. N ajpow szechniej
sp o ty k a się podział, różnie nazyw any, n a k raje bogate
(now oczesne, rozw inięte) i b ied n e (tradycyjne, nieroz-
w in ięte łub rozw ijające się). U jm ując rzecz historycznie,
te n ekonom iczny podział odpow iada podziałow i k u l­
tu ro w em u n a Zachód i W schód - w ty m w ypadku
m n iejszy n acisk się k ładzie n a różnice ekonom iczne
i w poziom ie stopy życiowej, w iększy zaś n a odrębne
filozofie, sy stem y w artości i styl życia °. K ażdy z tych
obrazów je s t do pew nego sto p n ia odbiciem rzeczyw isto­
ści, ale m a i swoje ograniczenia. B ogate, now oczesne
k ra je m a ją w spólne cechy odróżniające je od krajów
ubog ich i tradycyjnych, k tó re tak że w iele ze sobą łączy.
R óżnice zam ożności m ogą być pow odem konfliktów ,
ale w szelkie dow ody w skazują, że dzieje się to przede
w szystkim w tedy, gdy ludy bogatsze i potężniejsze
u siłu ją podbić i skolonizow ać lu d y ubogie i bardziej
tradycyjne. Z achód czynił to przez cztery stulecia, po
czym część kolonii zbuntow ała się i wywołała wojny
w yzw oleńcze przeciw potęgom kolonialnym , którym
rów nie dobrze m ogła przejść ochota n a utrzym yw anie
im p eriu m . W św iecie w spółczesnym dekolonizacja już
się dokonała, a m iejsce w ojen w yzw oleńczych zajęły
k o n flik ty m iędzy w yzw olonym i narodam i.
30
U jm ując rzecz bardziej ogólnie, kon flik ty m iędzy
bogatym i i b ied n y m i raczej n ie b ę d ą w ybuchać, ponie­
waż ubogie k raje (jeśli n ie liczyć szczególnych okolicz­
ności) n ie są politycznie zjednoczone, b ra k im siły
ekonom icznej i potęgi m ilitarnej, niezbędnej do przeciw­
staw ienia się krajom bogatym . Rozwój ekonom iczny
n iektórych krajów Azji i A m eryki Ł acińskiej zam azuje
uproszczony podział n a tych, co „m ają”, i tych, co „nie
m ają”. B ogate p ań stw a m ogą prow adzić m iędzy sobą
wojny handlow e, m iędzy państw am i ubogim i może
dochodzić do b ru ta ln y c h starć, ale m iędzynarodow a
w ojna klasow a m iędzy ubogim P o łu d n iem a bogatą
Północą je s t rów nie d aleka od rzeczywistości, ja k szczęś­
liwy św iat żyjący w harm onii.
Podział św iata n a dw ie odrębne całości kulturow e je st
jeszcze m niej adekw atny. Z achód pod pew nym i w zglę­
dam i stanow i całość, ale co w spólnego m ają ze sobą
niezachodnie społeczeństw a poza tym , że n ie należą do
Zachodu? T akie cywilizacje, ja k jap o ń sk ą, chińską,
hinduską, m u z u łm ań sk ą i afry k ań sk ą, niew iele ze sobą
łączy w k ateg o riach religii, stru k tu ry społecznej, in sty ­
tucji i system ów w artości. Jed n o ść tego, co n ie je st
Zachodem i dychotom iczny podział na W schód i Zachód
to m ity stw orzone przez te n ostatni. M ity te cierpią na
ułom ności o rientalizm u, słusznie krytykow anego przez
Edw arda Saida za propagow anie „różnicy m iędzy tym ,
co znane (Europa, Zachód, „m y”), a tym , co obce (Orient,
Wschód, „tam ci”), i zak ład an ie wyższości pierw szego
nad d ru g im 10. W okresie zim nej w ojny św iat był w zna­
cznym sto p n iu spolaryzow any w zdłuż sp e k tru m ideolo­
gicznego. N ie istn ieje je d n a k żadne sp e k tru m k u ltu ro ­
we. K ulturow a polaryzacja n a „W schód” i „Zachód” je s t
po części jeszcze je d n ą konsekw encją powszechnej, choć
niefortunnej p ra k ty k i ok reślan ia cywilizacji europej­
skiej m ian em cywilizacji zachodniej. Z am iast „Wschód
31

i Zachód” trafniejsze byłoby posługiw anie się term in am i
„Zachód i reszta”, co p rzy n ajm niej zakłada istn ien ie
w ielu św iatów n iezachodnich. Św iat je s t zbyt skom pli­
kow any, b y d ał się z p o ży tk iem d la w iększości celów
podzielić w p ro sty sposób n a Północ i P o łu d n ie (pod
w zględem ekonom icznym ) czy W schód i Z achód (pod
w zględem kulturow ym ).
M niej w ięcej 184 p a ń stw a . Tw órcy kolejnej, trzeciej
m ap y św iata, ja k i się w yłonił po zim nej w ojnie, wy­
chodzą z założeń ta k zw anej realistycznej teo rii sto su n ­
ków m iędzynarodow ych. Z godnie z tą teo rią p ań stw a są
głów nym i ak to ram i n a a re n ie m iędzynarodow ej, je d y ­
nym i, którzy się liczą. S to su n k i p an u jące m iędzy n im i •
to stan an arch ii, aby w ięc przetrw ać i zapew nić sobie
bezpieczeństw o, p a ń stw a n ieo d m ien n ie dążą do uzys­
k a n ia ja k najw iększej potęgi. Je śli jed n o z pań stw widzi,
że in n e ro śn ie w siłę, stając się przez to potencjalnym i
zagrożeniem , dołoży starań , b y się chronić, um acniając
sw oją p o tęg ę i/lub w chodząc w sojusze z in n y m i p a ń ­
stw am i. W ychodząc z ta k ic h założeń, m ożna przew idzieć
in te re sy i działan ia m n iej w ięcej 184 p ań stw w spółczes­
nego ś w ia ta 11.
T en „realistyczny” obraz św iata stanow i bardzo wygod­
ny p u n k t w yjścia analizy stosunków m iędzynarodo­
w ych. W yjaśnia też -w du żym sto p n iu postępow anie
państw , k tó re są i p o zo stan ą głów nym i je d n o stk am i
w spraw ach m iędzynarodow ych. U trzym ują arm ie, pro­
w adzą działan ia dyplom atyczne, n egocjują tra k ta ty ,
w alczą w w ojnach, k o n tro lu ją organizacje m iędzynaro­
dowe, w yw ierają w pływ n a prod u k cję i h an d el i w znacz­
nej m ierze je k ształtu ją. R ządy p ań stw p rzyznają pierw ­
szeństw o zap ew n ien iu zew nętrznego bezpieczeństw a
(choć często się zdarza, że ich p rio ry tetem byw a u ch ro ­
n ie n ie w łasn y ch pozycji p rzed zagrożeniem w ew nętrz­
32
nym). W każdym razie te n etaty sty czn y p arad y g m at
daje n am bardziej realisty czn y obraz, i przew odnik po
: polityce św iatow ej niż p arad y g m aty jed n eg o lub dw óch
światów.
Także i on m a je d n a k pow ażne ograniczenia.
Zakłada, że w szystkie p ań stw a jednakow o postrzegają
swoje in te re sy i ta k sam o działają. P ro ste założenie, że
siła jest. w szystkim , stanow i p u n k t w yjścia do zrozum ie­
nia postępow ania państw , ale daleko nie prow adzi.
Państw a określają swoje in tere sy w k ateg o riach siły, ale
także w w ielu in n y ch kategoriach. C zęsto dążą, rzecz
jasna, do osiągnięcia rów now agi sił, ale gdyby tylko o to
chodziło, p ań stw a zachodnioeuropejskie p o d koniec lat
czterdziestych sprzym ierzyłyby się ściśle ze Zw iązkiem
Radzieckim przeciw ko S tanom Zjednoczonym . P aństw a
reagują przede w szystkim n a zagrożenia, ja k ie postrze­
gają, a w tym w ypadku p ań stw a zachodnie w idzia­
ły polityczne, ideologiczne i m ilita rn e zagrożenie ze
Wschodu. Swoje in tere sy u jm u ją w sposób, jak ieg o by
nie przew idziała teoria realistyczna w klasycznym w yda­
niu. S ystem y w artości, k u ltu ra i in sty tu c je w yw ierają
wpływ n a definiow anie przez państw a swoich interesów .
Interesy te kształtow ane są n a d o d atek n ie tylko przez
lokalne w artości i instytucje, lecz tak ż e n orm y i in sty tu ­
cje m iędzynarodow e. Poza podstaw ow ą tro sk ą o w łasne
bezpieczeństwo, różne p aństw a rozm aicie d efin iu ją swo­
je interesy. Te o podobnej k u ltu rz e i podobnych in sty tu ­
cjach b ęd ą m iały w spólne in teresy . P ań stw a d em o k ra­
tyczne łączy w iele w spólnych cech, dlatego n ie w alczą
między sobą. K anada nie m u si się z n ik im sprzym ierzać,
żeby zapobiec inw azji S tanów Zjednoczonych.
W podstaw ow ym w ym iarze założenia parad y g m atu
etatystycznego spraw dzały się n a p rzestrzen i dziejów.
Nie przydają się n ato m ia st do zrozum ienia różnic m ię­
dzy polityką globalną po zim nej w ojnie a polityką
33
g lobalną podczas zim nej w ojny i p rzed nią. R óżnice
je d n a k niew ątpliw ie istn ieją, a w każdej epoce h isto ­
rycznej p ań stw a o d m ien n ie realizu ją swoje interesy.
W św iecie w spółczesnym w coraz w iększym sto p n iu
d efin iu ją je w k ateg o riach cyw ilizacyjnych. W spółpra­
cu ją i w chodzą w sojusze z p ań stw am i o takiej sam ej
lu b podobnej k u ltu rz e i częściej byw ają w konflikcie
z k ra ja m i z in n y ch kręgów kulturow ych. Zagrożenia
d efin iu ją w k ateg o riach in ten cji in n y ch państw , a o tym ,
ja k ie są te in ten cje i ja k są postrzegane, przesądzają
w znacznej m ierze w zględy kulturow e. Ogół społeczeń­
stw a i politycy m n iej się przew ażnie czują zagrożeni
przez n aró d , k tó ry w sw oim odczuciu rozum ieją i m ogą
m u ufać, bo łączy ich w spólny język, religia, w artości,
in sty tu cje i k u ltu ra . B ęd ą bardziej sldonni dostrzegać
zagrożenie ze stro n y państw , k tó ry ch n aio d y m ają
o d m ie n n ą k u ltu rę - s tą d b ra k zrozum ienia i b rak
zau fan ia. D zisiaj, k ie d y m arksistow sko-leninow ski
Z w iązek R adziecki p rzestał zagrażać w olnem u światu,
a S tan y Z jednoczone n ie są ju ż kontrzagrożeniem dla
św iata k o m u n isty czn ego, k raje obu ty ch światów coraz
w yraźniej do strzeg ają zagrożenie ze strony ludów od­
m ien n y c h pod w zględem kulturow ym .
P ozostając głów nym i ak to ram i stosunków m iędzyna­
rodow ych, p ań stw a tra c ą suw erenność, funkcje i władzę.
In sty tu c je m iędzynarodow e dom agają się praw a do
o cen ian ia i pow strzym yw ania tego, co państw a robią na
swoich tery to riach . G dzieniegdzie, zwłaszcza w Europie,
in sty tu cje m iędzynarodow e przejęły w ażne funkcje
spraw ow ane p rzed tem przez państw a. Pow stały potężne
m iędzynarodow e stru k tu ry biurokratyczne, oddziałujące
bezpośrednio n a indyw idualnych obywateli. W skali
globalnej przejaw ia się tre n d do ograniczania władzy
rządów państw , m iędzy innym i przez cedow anie jej na
polityczne organizm y subpaństw ow e, regionalne, pro­
34
w incjonalne i lokalne. W w ielu państw ach, także rozwi­
niętych, działają ru ch y reg io n aln e dążące do znacznej
autonom ii lu b secesji. R ządy u tra ciły w dużej m ierze
kontrolę n a d przepływ em p ien ięd zy z k ra ju i do kraju,
coraz im tru d n iej kontrolow ać przepływ idei, technologii,
towarów i ludzi. G ranice państw ow e sta ją się więc coraz
bardziej przepuszczalne. N a s k u te k takiego rozwoju
w ydarzeń w ielu ludzi uw aża, iż zw arte, jed n o lite p a ń ­
stwo, będące rzekom o n o rm ą od czasu tra k ta tu w estfal­
skiego z 1648 ro k u 12, przechodzi stopniow o do historii,
wyłania się zaś zróżnicow any, złożony, wielowarstwowy
ład m iędzynarodow y bardziej przypom inający ten, ja k i
panował w średniow ieczu.
T otalny chaos. Proces słabnięcia p ań stw i pojaw ianie
się „państw nieudanych” przyczyniły się do pow stania
czwartego parad y g m atu : obrazu św iata zanarchizow a-
nego. A kcentuje on n astęp u jące elem enty: u p ad ek
autorytetu rządów , rozpadanie się państw , nasilenie się
konfliktów plem iennych, etn iczn y ch i religijnych, po­
wstanie m iędzynarodow ych m afii przestępczych, coraz
liczniejsze rzesze uchodźców , idące w dziesiątki m ilio­
nów, ro zprzestrzenianie b ro n i n u k le a rn e j i in n y ch środ­
ków m asow ego rażenia, szerzenie się terroryzm u, m a­
sakry i czystki etniczne. T a wizja św iata pogrążonego
w chaosie znalazła w yraz w ty tu łach dw óch w nikliw ych
książek opublikow anych w 1993 roku: O ut o f Control
(Poza kontrolą) Z bigniew a B rzezińskiego i Pandaem o-
nium D aniela P a tric k a M oynihana 13.
Podobnie j ak p arad y g m at etatystyczny, ta k i parad y g ­
mat chaosu m a w iele w spólnego z rzeczywistością.
Przedstaw ia żywy i dość d o k ład n y obraz tego, co dzieje
|Się n a świecie, a w o dró żn ien iu od p arad y g m atu etaty s­
tycznego odzw ierciedla najw ażniejsze zm iany, ja k ie za­
szły w polityce światowej po zakończeniu zim nej wojny.
35
N a po czątk u 1993 ro k u oceniano n a przykład, że n a
dygm at w yjaśniający w ażniejsze w ydarzenia i pozw ala­
św iecie toczy się 48 w ojen etnicznych, odnotow ano też
jący zrozum ieć a k tu a ln e ten d en cje lepiej niż in n e p ara­
148 „terytoriałno-etnicznych roszczeń oraz konfliktów
dygm aty n a podobnym poziom ie in telek tu aln ej abs­
gran iczn y ch ” w byłym Zw iązku R adzieckim , p rzy czym
trak cji.
30 z n ich m iało postać konfliktów z b ro jn y c h 14. Ale przez
Cztery, k tó re w ym ieniliśm y, n ie p rzy stają w zajem nie
to, że zbyt d o k ład n ie oddaje rzeczyw istość, m a w ady
do siebie. Św iat n ie m oże być zarazem je d e n oraz
jeszcze w iększe niż p arad y g m at etatystyczny. Św iat
podzielony n a Z achód i W schód czy Północ i Południe,
m oże być pogrążony w chaosie, ale ja k iś p orządek też
państw o narodow e n ie m oże być podstaw ą stosunków
w n im pan u je. W izja pow szechnej, niezróżnicow anej
m iędzynarodow ych, jeśli się rozpada i je s t rozdarte
an arch ii n ie dostarcza zb y t w ielu w skazów ek p om agają­
nasilającym się k o n flik tem w ew nętrznym . M am y albo
cych zrozum ieć świat, uporządkow ać w ydarzenia i okreś­
jeden, albo dw a św iaty, albo 184 państw a, albo p o ten ­
lić ich znaczenie, przew idzieć tre n d y w tej anarchii,
cjalnie n ieograniczoną liczbę plem ion, g ru p etnicznych
odróżnić od siebie poszczególne rodzaje ch ao su oraz ich
i narodowości.
praw dopodobnie o d m ien n e przyczyny i konsekw encje,,
Wielu ty ch tru d n o ści pozw ala u n ik n ą ć spojrzenie n a
no i opracow ać w ytyczne dla tw órców polityki.
świat w k ateg o riach siedm iu-ośm iu cywilizacji. Nie
poświęca się w ty m w y p ad k u rzeczyw istości n a rzecz
zwięzłości, ja k w w y p ad k u p a rad y g m atu jed n eg o lub
PORÓWNYWANIE ŚWIATÓW: REALIZM,
dwóch światów. N ie p o d k reśla się rzeczyw istości kosz­
U PRO SZC ZEN IE, PRZEWIDYWANIA
tem zwięzłości, ja k w p aradygm acie etatystycznym czy
opartym n a chaosie. O trzym ujem y przejrzy stą s tru k ­
K ażdy z om ów ionych tu ta j czterech paradygm atów
turę, k tó ra pom aga zrozum ieć świat, odróżniając w śród
p rzedstaw ia o d ręb n ą ko m binację realizm u i uprosz­
m nożących się konfliktów to, co w ażne, od tego, co
czenia. K ażdy m a swoje w ady i ograniczenia. M ożna
n ieistotne. P o m ag a tak że przew idzieć rozwój w ydarzeń
sobie w yobrazić, że dałoby się je przezw yciężyć przez
i daje w ytyczne tw órcom polityki. O piera się na elem en ­
połączenie p aradygm atów i założenie, że św iat je d n o ­
tach innych paradygm atów i zaw iera je w sobie. Bardziej
cześnie dzieli się i in te g ru je 15. O bie te n d e n c je rzeczy­
do nich p rzy staje niż one naw zajem do siebie. Podejście
w iście w ystępują, a m odel bardziej złożony byłby bliższy
cywilizacyjne zakłada n a przykład, że:
rzeczyw istości niż m odel prostszy. O znaczałoby to je d ­
W świecie rzeczyw iście działają siły integracyjne
n a k pośw ięcenie u p ro szczenia n a rzecz realizm u, a po­
i to one w łaśnie w yw ołują reak cje w postaci potw ier­
su n ię te zbyt daleko doprow adziłoby do odrzucenia
dzania w artości w łasnej k u ltu ry oraz św iadom ości cy­
w szelkich p aradygm atów i teorii. P onadto, zakładając
wilizacyjnej.
jed n o czesn e działanie dw óch przeciw staw nych te n d e n ­
Świat dzieli się w pew nym sen sie n a dw a św iaty, ale
cji, m odel o p arty n a podziale-integracji n ie potrafi
jest to podział m iędzy Z achodem , cyw ilizacją do tej
przew idzieć, w ja k ic h okolicznościach je d n a z tych
pory dom inującą, a w szystkim i innym i, k tó re m ało
ten d en c ji przew aży. Rzecz w tym , by opracow ać p ara­
mają ze sobą naw zajem w spólnego. K rótko mówiąc,
36 37
i: • fi-iiair
m am y do czynienia z je d n y m św iatem zachodnim
i w ielom a niezachodnim i.
P ań stw a narodow e są i pozostaną najw ażniejszym i
ak to ra m i sto su n k ó w m iędzynarodow ych, ale ich in te ­
resy, sojusze i k o n flik ty w coraz w iększym sto p n iu są
kształto w an e przez czynniki ku ltu ro w e i cywilizacyjne.
Św iat je s t isto tn ie w sta n ie anarchii, pełno w nim
konfliktów p lem ien n y ch i narodow ościow ych, najgroź­
niejsze je d n a k są k o n flik ty m iędzy pań stw am i lub
g ru p am i p ań stw należących do różnych cywilizacji.
P arad y g m at cyw ilizacyjny dostarcza więc stosunkow o
prostej, ale n ie nazbyt uproszczonej m apy, któ ra pom aga
zrozum ieć to, co się dzieje n a św iećie pod koniec XX
w ieku. Ż a d en p arad y g m at n ie zachow uje je d n a k ak-'
tu aln o ści po w iek wieków. Z im now ojenny m odel poli­
ty k i światow ej był użyteczny i odpow iedni przez czter­
dzieści łat, ale pod k o n iec la t osiem dziesiątych stał się
p rzestarzały. N adejdzie czas, gdy podobny los spotka
p arad y g m at cyw ilizacyjny. N a razie je d n a k skutecznie
po m ag a on odróżniać rzeczy isto tn e od nieistotnych.
P raw ie połow a z czterd ziestu ośm iu konfliktów etnicz­
nych toczących się n a św iecie n a początku 1993 ro k u to
k o n flik ty m iędzy g ru p am i n ależącym i do różnych cywi­
lizacji. Cyw ilizacyjna perspektyw a pow inna skłonić sek­
retarza generalnego ONZ i sek retarza s ta n u U SA do
sk u p ien ia w ysiłków pokojow ych n a ty ch konfliktach,
k tó re w w iększym sto p n iu niż in n e grożą przek ształ­
cen iem się w w ojny n a szerszą skalę.
Z p arad y g m ató w ro dzą się tak że przepow iednie, któ­
rych trafn o ść i użyteczność stanow i k ry te riu m popraw ­
ności danego p a ra d y g m atu w porów naniu z innym i.
Jo h n M earsh eim er p o słu g u jąc się parad y g m atem eta­
ty stycznym przepow iedział n a przykład, że „stosunki
m ięd zy -U k rain ą i R osją dojrzały do tego, b y m iędzy
obydw om a p ań stw am i rozgorzała ryw alizacja dotycząca
38
fpyeśtii bezpieczeństw a. K iedy m ocarstw a m ają w spólną
długą i słabo strzeżoną granicę, ja k U k rain a i Rosja,
obawy o bezpieczeństw o często prow adzą do rywalizacji.
Rosja i U k rain a m ogą to przezw yciężyć i nauczyć się
harm onijnie koegzystow ać, ale ta k i rozwój w ydarzeń
byłby czym ś niezw ykłym ” U P arad y g m at cywilizacyjny
kładzie n acisk n a ścisłe zw iązki kulturow e, osobiste
i historyczne łączące R osję z U k rain ą oraz przem iesza­
nie ludności rosyjskiej i u k raiń sk iej w obu krajach.
Zwraca n ato m iast uw agę n a cyw ilizacyjną linię granicz­
ną oddzielającą praw osław ną w schodnią U krainę od
zachodniej, unickiej. J e s t to fa k t historyczny o p o d sta­
wowym znaczeniu, całkiem p o m inięty przez M earshei-
mera, k tó ry w yznaje „realistyczną” koncepcję pań stw
jako organizm ów jed n o lity ch i sam odzielnie określają­
cych swą tożsam ość. O ile podejście etatystyczne u k a ­
zuje m ożliwość w ybuchu w ojny rosyjsko-ukraińskiej,
o tyle p arad y g m at cyw ilizacyjny ta k ą ew entualność
m inim alizuje, p odkreśla za to m ożliwość rozpadu U krai­
ny na dw ie części za spraw ą oddziaływ ania czynników
kulturowych. O dbyłoby się to gwałtowniej niż w Czecho­
słowacji, ale o w iele m niej krw aw o niż w Jugosław ii. Te
rozm aite prognozy różnie o k reślają z kolei polityczne
priorytety. M earsheim er, k tó ry w ychodząc z założeń
etatystycznych przew iduje w ojnę i podbój U krainy przez
Rosję, je s t za tym , by U k rain a zachow ała b roń atomową.
Przy podejściu opartym na założeniach cywilizacyjnych
należałoby popierać w spółpracę rosyjsko-ukraińską,
nakłonić U k rain ę do w yrzeczenia się broni nuklearnej,
zapewnić pom oc gospodarczą i in n e środki, któ re pom o­
głyby zachować jed n o ść i niepodległość U krainy, a także
sfinansować odpow iednie b ad an ia i opracować scenariu­
sze n a w ypadek jej ew entualnego rozpadu.
Wiele w ażnych w ydarzeń, ja k ic h w idow nią był świat
po zakończeniu zim nej wojny, p asu je do parad y g m atu
39
cyw ilizacyjnego i m ogło być przew idzianych przy jego
użyciu. N ależą do n ich m iędzy innym i; rozpad Zw iązku
R adzieckiego i Jugosław ii, w ojny n a byłych tery to riach
ty ch państw , n a ra sta n ie fu n d am en taliz m u religijnego
n a całym świecie, w alk a o ok reślen ie tożsam ości, ja k a
się toczy w Rosji, T u rcji i M eksyku, n asilen ie się
konfliktów handlow ych m iędzy S tan am i Z jednoczony­
m i i Jap o n ią, opór p a ń stw islam sk ich w obec presji
Z achodu n a Ira k i Libię, d ążen ia p ań stw islam skich
i k o n fu cjań sk ich do u z y sk a n ia b ro n i n u k learn ej i środ­
ków jej przen o szen ia, pozostaw anie C hin w roli w iel­
kiego m ocarstw a-outsidera, konsolidacja now ych sys­
tem ów d em o k raty czn y ch w je d n y c h p ań stw ach
i niepow odzenia d em o k racji w innych, rozw ijający się
w yścig zbrojeń w Azji W schodniej.
W ciągu jed n eg o półrocza 1993 ro k u zaszły n a stę p u ­
jące w ydarzenia p asu jące do cyw ilizacyjnego parad y g ­
m atu , co potw ierdza jeg o p rzydatność do analizow ania
w yłaniającego się świata;
• trw ały i nasilały się w alki m iędzy Chorw atam i,
M uzułm anam i i S erb am i w byłej Jugosław ii;
- Zachód n ie zapew nił znaczącej pom ocy bośniackim
M uzułm anom , a o k ru cień stw popełnianych przez C hor­
w atów n ie p o tępił i'ównie stanow czo, ja k p ized tem
okru cień stw a Serbów;
• R osja n ie dołączyła do pozostałych członków R ady
B ezpieczeństw a i n ie p o p arła ich s ta ra ń m ających
n a celu zm uszenie Serbów w Chorw acji do zawarcia
pokoju z chorw ackim rządem . Ira n i in n e państw a
m u z u łm ań sk ie w y stąp iły z propozycją przysłania
osiem nastotysięcznego k o n ty n g e n tu do ochrony bo­
śniackich M uzułm anów ;
• nasiliły się w ałki m iędzy O rm ianam i i Azerami,
a Turcja i Ira n coraz bardziej stanow czo dom agały się,
by O rm ianie oddali swe zdobycze terytorialne. Nastąpiło
40
przegrupow anie w ojsk tu re ck ich , k tó re zbliżyły się do
granicy A zerbejdżanu, a siły ira ń sk ie ją przekroczyły.
Rosja ostrzegła, że działania Ira n u przyczyniają się do
eskalacji k o n flik tu i grożą jego um iędzynarodow ieniem ;
. w-Azji Środkow ej trw ały w alki m iędzy silam i rosyj­
skim i a m u d żah ed in am i;
. • na W iedeńskiej K onferencji P raw Człowieka doszło
¿o konfrontacji m iędzy Z achodem , reprezentow anym
przez a m ery k ań sk ieg o sek retarza s ta n u W arrena Chris-
tophera, k tó ry po tęp ił „relatyw izm k u lturow y”, a koali­
cją p ań stw islam sk ich i k o n fu cjań sk ich odrzucających
„zachodni uniw ersalizm ”;
• planiści m ilitarn i R osji i p a k tu NATO w podobny
sposób zaczęli się bardziej interesow ać „zagrożeniem
z P o łu d n ia”;
• przegłosow ano, że Ig rzy sk a O lim pijskie w 2000 roku
odbędą się w Sydney, a n ie w P eld n ie. G łosy podzieliły
się praw ie dokładnie w edług podziałów cywilizacyjnych;
• C hiny sprzedały P ak istan o w i części do produkcji
pocisków rakietow ych, co spowodowało am ery k ań sk ie
sankcje. Doszło także do k o nfrontacji m iędzy C hinam i
a S tanam i Z jednoczonym i n a tle przypuszczalnych
dostaw technologii n u k learn ej do Iran u ;
o C hiny przeprow adziły p róbę z b ro n ią jądrow ą, n a ru ­
szając m o ratorium , pom im o gw ałtow nych sprzeciwów
Stanów Zjednoczonych. K orea P ółnocna odm ów iła dal­
szego udziału w rokow aniach dotyczących jej p rogra­
mów zbrojeń n u k learn y ch ;
• ujaw niono, że a m e ry k a ń sk i D e p a rta m e n t S ta n u
prowadzi p olitykę „podw ójnego pow strzym yw ania”, wy­
m ierzoną jed n o cześn ie przeciw Iranow i i Irakow i;
• D ep artam en t S ta n u ogłosił now ą strateg ię przygoto­
wań do dw óch „pow ażnych konfliktów regionalnych”.
W jed n y m z n ich przeciw nikiem m iałaby być K orea
Północna, w d ru g im Ira n lu b Irak;
 » p rezy d en t Ira n u w ezw ał do zaw arcia sojuszu z Chi­
nam i i In d ia m i „abyśm y m ogli m ieć o statn ie słowo
w spraw ach m iędzynarodow ych”;
• w N iem czech w prow adzono ustaw odaw stw o d ra s­
tycznie ograniczające przyjm ow anie uchodźców;
- p rezy d en t Rosji Borys Jelcyn i p rezy d en t U krainy
Leonid K raw czuk zaw arli porozum ienie dotyczące d al­
szych losów Floty C zarnom orskiej, 'a tak że in n y ch
kwestii;
- zbom bardow anie B agdadu przez A m erykanów spot­
kało się z jed n o g ło śn y m poparciem rządów zachodnich
i zostało potępione przez praw ie w szystkie państw a
m uzułm ańskie jak o kolejny przykład „podwójnej m oral­
ności Z achodu”;
• Stany Zjednoczone um ieściły S u d an n a liście państw
terrorystycznych, oskarżyły też pochodzącego z E giptu
szajcha O m ara A bd ar-R ahm ana i jego zw olenników
o spisek m ający n a celu „rozpętanie m iejskiej te rro ry s­
tycznej w ojny partyzanckiej przeciw USA”;
- zw iększyły się szanse n a przyjęcie Polski, W ęgier,
Czech i Słowacji do NATO;
«w ybory p a rlam en tarn e 1993 ro k u w R osji ukazały
rozdarcie tego k raju , którego ludność i elity n ie są
pew ne, czy pow inny dołączyć do Z achodu, czy się m u
przeciwstawić.
Podobne zestawienie w ydarzeń potwierdzające trafność
paradygm atu cywilizacyjnego m ożna sporządzić dla p ra­
wie każdego półrocza początku łat dziew ięćdziesiątych.
W pierw szych latach zim nej w ojny k an ad y jsk i mąż
stan u L ester P earso n w ypow iedział prorocze słowa
o odrodzeniu i sile w italnej społeczności niezachodnich.
„Byłoby ab su rd em - ostrzegał - w yobrażać sobie, że
nowe w spólnoty polityczne w yłaniające się n a W scho­
dzie stan ą się rep lik ą tych, k tó re znam y n a Zachodzie.
Odrodzenie daw nych cywilizacji przybierze nowe form y”.
Wskazując, że stosunki m iędzynarodow e były przez kilka
wieków sto su n k am i m iędzy pań stw am i europejskim i,
w ysunął tw ierdzenie, iż „najpow ażniejsze p roblem y nie
powstają ju ż m iędzy państw am i należącym i do tej sam ej
cywilizacji, ale m iędzy cywilizacjami” 17. U trzym ujący się
przez długi czas u k ład dwubiegunowy, typowy dla okresu
zimnej wojny, opóźnił rozwój w ydarzeń przew idziany
przez Pearsona. Koniec zim nej wojny wyzwolił kulturow e
i cywilizacyjne siły, k tó re k an ad y jsk i polityk dostrzegał
już w latach pięćdziesiątych. Wielu uczonych i obserwato­
rów uznało i podkreśliło now ą rolę tych czynników
w polityce światowej 1B. „Dla każdego zatem , k to zm ierza
do zrozum ienia św iata w spółczesnego, a ty m bardziej dla
każdego, kto p rag n ie włączyć się do niego swym i działa­
niam i, bardzo ’ren to w n y m ’ zadaniem je s t um ieć rozróż­
niać n a m apie św iata istniejące dziś cywilizacje, określać
ich granice, w yznaczać ich ośrodki i peryferie, prowincje
i powietrze, jak im się w nich oddycha, szczególne i ogólne
’formy’, jak ie w nich żyją i łączą się. Jeżeli się to pom inie,
ileż k lę sk czy błędów w p erspektyw ie!” 19.
P rzypisy
1 H enry K issinger, D yplom acja, przel. G rzegorz W oźniak, Sfcanisiaw Gią-
biński, Iw ona Zych, Wyd. P h ilip Wilson, W arszawa 1996, s. 24.
2 T ak się w yraził H.D.S. G reenw ay, „B oston G lobe”, 3 g ru d n ia 1992.
3 Vaclav H avel, The N ew M easure o f M an, „New Y ork T im es”, 8 lipca 1994;
Jacques D elors, Qtiesft07is Concerning E uropean S ecu rity, przem ów ienie
w M iędzynarodow ym In sty tu cie S tudiów S trategicznych w B rukseli, 10
w rześnia 1993.
4 T hom as S. K u h n , The Stru ctu re o f S cien tific R evolution, U niversity of
Chicago P re ss, Chicago 1962, s. 17-18 [poi. wyd. S tru k tu ra rewolucji
naukow ych, przel. H. O strom ęcka, W arszawa 1968].
43

5 Jo h n Lewis G addis, Tow ard the Post-Cold W ar World, „Foreign Affairs”, 70
(w iosna 1991), 101; J u d ith G oldstein i R o b ert O. K eohane, Id ea s an d
F oreign Policy, w: G oldstein, K eohane (red.), Ideas a n d Foreign Policy:
Beliefs, Institutions a n d Political Change, Cornell U niversity P ress, Ith aca
1993, s. 8-17.
0 F ran cis F ukuyam a, K oniec historii?, przel. B arb ara S tanosz, w: Iren a
L asota (red.), C zy koniec historii?, „K onfrontacje” 13, P om ost, W arszawa
1991, s. 8, 33.
7 Przem ów ienie w K ongresie relacjonujące K onferencję Jałtań sk ą, 1 m arca
1945. W: S am uel I. R o sen m an (red.), P ublic P apers a n d Addresses o f
F ra n klin D. Roosevelt, R u ssell a n d R ussell, N ew Y o rk 1969, X III, s. 586.
0 P atrz M ax Singer, A aron W ildavsky, The R eal W orld Order: Zones o f
Peace, Zones o f T urm oil, C hatcham H ouse, C hatcham 1993; R obert
O. K eohane, Jo sep h S. N ye, In trod u ctio n : T he E n d o f the Cold W ar in
Europe, w: K eohane, N ye, S tanley H offm an n (red.), A fte r the Cold War:
In tern a tio n a l In stitu tio n s a n d S ta te Strategies in Europe, 1989-1991,
H arvard U niversity P ress, C am bridge 1993, s. 6; Ja m es M. Goldgeier,
M ichael M cFaul, A Tale o f T w o Worlds: Core a n d P eriphery in the
Post-Cold W ar E ra, „In te rn a tio n a l O rganization, 46 (w iosna 1992),
s. 467-491.
0 P atrz F.S.C. N orthrop, The M eeting o f E ast a n d West: A n Inquiry
Concerning W orld U nderstanding, M acm illan, N ew Y ork 1946.
10 E dw ard W. Said, O rien talism , przel. W itold K alinow ski, Państwowy
In s ty tu t W ydawniczy, W arszawa 1991, s. 30.
11 P atrz K en n e th N. W altz, The Em erging S tru ctu re o f International
P olitics, „In tern atio n al S ecu rity ”, 18 (jesień 1993), 44-79; J o h n J. Mears-
heim er, B ack to the Future: In sta b ility in Europe a fter the Cold War,
„In tern atio n al S ecu rity ”, 15 (lato 1990), s. 5-56.
12 S tep h e n D. K ra sn er kw estionuje zn aczenie tra k ta tu w estfalskiego jako
p u n k tu zw rotnego. P atrz S.D. K rasn er, W estphalia a n d AU That, w;
G oldstein, K eohane, Ideas a n d Foreign Policy, s. 235-264.
13 Z bigniew B rzeziński, O ut o f Control: Global T u rm o il on the E ve o f the
T w en ty-first C entury, S cribner, N ew Y ork 1993; D aniel P atric k Moyni-
han, P andaem onium : E th in icity in In tern a tio n a l Politics, O xford Univer­
sity P ress, O xford 1993; patrz ta k że R o b ert K aplan, The Com ing Anarchy,
„T he A tlantic M onthly” 273 (łuty 1994), s. 44-76.
14 P atrz „New Y ork T im es”, 7 luteg o 1993; tak że G abriel Schoenfeld,
O uter L im its, „Post-Soviet P ro sp ects”, 17 (styczeń 1993), gdzie cytowane
są cyfry po d an e przez rosyjskie m in isterstw o obrony.
18 P a trz G addis, T ow ard the Post-Cold W ar W orld; B en jam in R. Barber
Jihad vs. M cW orld, „A tlantic M o nthly”, 269 (m arzec 1992) i Dżihad
kontra M cŚ w ia l, przel. H an n a Jan k o w sk a, MUZA SA, W arszawa 1997;
H ans M ark, A fte r Victory in the Cold War: The Global Village or Tribal
W arfare, w: J.J. Lee, W alter K orter (red.), Europe in T ransition: Political,
Econom ic a n d S ecu rity Prospects fo r the 1990s, L B J School o f Public
Affairs, U niversity o f T exas, A ustin, m arzec 1990, s. 19-27.
10 Jo h n J. M earsheim er, The Case fo r a N uclear D eterrent, „Foreign
A ffairs”, 72 (lato 1993), s. 54.
17 L ester B. P earson, Dem ocracy in W orld Politics, P rin ceto n U niversity
P ress, P rin ceto n 1955, s. 82-83.
44
fjl® Jo h an G altu n g niezależn ie o d e m n ie doszedł do bardzo zbliżonych
p w niosków w spraw ie znaczenia sie d m iu lu b ośm iu głów nych cywilizacji
p i ich państw -ośrodków w polityce św iatow ej. P atrz jeg o a rty k u ł „The
; ; E m erging C onflict F o rm a tio n s” w: K ath a rin e i M adjid T eh ran ian (red.),
R estru ctu rin g fo r W orld Peace: O n the Threshold o f the T w en ty-first
C entury, H am p to n P ress, C resskill 1992, s. 23-24. Z d aniem G altunga
w ylania się sied em regionalno-kulturow ych ugrupow ań, n a lctórych
czele sto ją n a stę p u ją c y h eg em o n i: S tan y Z jednoczone, W spólnota
E uropejska, Jap o n ia, Chiny, R osja, In d ie oraz „ośrodek, islam sk i”. Do
in n y ch autorów , k tórzy w latach dziew ięćdziesiątych w ysuw ali podobne
• tw ierdzenia dotyczące cywilizacji, należą m iędzy innym i: M ichael Lind,
A m erica n as a n O rd in a ry C ountry, „A m erican E n te rp rise ”, 1 (wrze­
sień/październik 1990), s. 19-23; B arry B uzan, N e w P atterns o f Global
S ecurity in the T w en ty-first C entury, „In te rn a tio n a l A ffairs”, 67 (1991),
s. 441, 448-449; R o b ert G ilpin, T h e Cycle o f G reat Pow ers: H as It
Finally B een B ro k en ? (P rinceton U niversity, p raca n ie publikow ana,
19 m ąja 1993), s. 6 i n.; W illiam S. Lind, N orth-South Relations: R eturning
to a W orld o f C ultures in Conflict, „C u rren t W orld L eaders”, 35 (grudzień
1992), s. 1073-1080 i D efending W estern C ulture, „F oreign Policy”, 84
(jesień 1994), s. 40-50; L ooking B a ck fro m 2992: A World H istory, roźdz.
13: The D isastrous 21st C entury, „E conom ist”, 26 g ru d n ia 1992-8 stycznia
1993; The N ew W orld Order: B a ck to the F uture, „E conom ist”, 8 stycznia
1994; A S u iv e y o f D efence a n d the Democracies, „E conom ist”, 1 w rześnia
1990; Z solt R ostovanyi, „C lash o f Civilizations a n d C ultures: U n ity and
D isunity o f W orld O rd er” (praca n ie p ublikow ana, 1993) M ichael Vlahos,
Culture a n d Foreign P olicy, „Foreign Policy”, 82 (wiosna 1991), s. 59-78;
D onald J. P u ch ała, The H istory o f the F uture o f In tern a tio n a l R ela tio n s’
„Ethics an d In tern atio n al A ffairs”, 8 (1994), s. 177-202; M ahdi E lm a n ^ jra’
„C ultural D iversity: K ey to S urvival in th e F u tu re ” (referat p rzed ­
staw iony n a P ierw szym M ek sy k ań sk im K ongresie N auk o Przyszłości,
M exico City, w rzesień 1994). W 1991 ro k u Elmanc^jra opublikow ał
w ję zy k u arab sk im k siążk ę, k tó ra n astęp n e g o ro k u u k azała się po
francusku: Prem iere Guerre C ivilisationelle, Ed. T oubkal, Casablanca
1982,1994.
10 F ern an d B raudel, O n H istory, U niversity o f Chicago P ress, Chicago
1980, s. 210-211. F. B raudel, H isto ria i tiw a n ie (przel. B. G erem ek),
Czytelnik, W arszawa 1971, s. 303 [n iek tó re z zam ieszczonych tam esejów,
np. Problem y h isto rii cy w iliza cji, z k tórego pochodzi nin iejszy cytat,
opublikow ane były w polskim w y d an iu w yboru p rac B rau d ela H istoria
i trw anie, przel. B. G erem ek, C zytelnik, W arszawa 1971. W tak im
w ypadku p o daję cy tat w przekładzie w g polskiego w ydania - przyp
tłum.].

II
Cywilizacje na przestrzeni dziejów
i w świecie współczesnym
NATURA CYWILIZACJI
H isto ria ludzkości to dzieje cywilizacji. Nie sposób
m yśleć o niej w in n y ch kategoriach. N a historię składają
się kolejne pokolenia cywilizacji, od sum eryjskiej i egip­
skiej, poprzez klasyczną, środkow oam erykańską, po
chrześcijańską i m u zu łm ańską, a także kolejne przejawy
cywilizacji chiń sk iej i h in d u sk iej.
N a p rze strz en i dziejów to w łaśnie cywilizacje stano­
w iły d la ludzi n ajszersze ra m y o k reślan ia w łasnej toż­
sam ości. Z tego pow odu historycy, socjologowie i antro­
pologowie zajm ow ali się ich korzeniam i, powstawaniem ,
rozwojem, interakcjam i, osiągnięciam i, schyłkiem i upad­
kiem . W śród w ielu w ybitnych uczonych m ożna wym ie­
nić M axa W ebera, E m ila D u rk h eim a, O sw alda Speng-
lera, P itirim a S orokina, A rnolda T oynbe’ego, Alfreda
W ebera, A.L. K roebera, P h ilip a B agby’ego, Carrolia.
Q uigieya, R u sh to n a C oulborna, C h risto p h era Dawsona,
S.N. E isen stad ta, F e rn a n d a B raudela, W illiam a H. Mc-
Neilla, A ddę B ozem an, Im m an u e la W allersteina i Fełipe
F ern an d eza-A rn esta h S pod pió r ty ch i in n y ch autorów
wyszło bard zo w iele uczonych, zaw iłych n iek ied y prac,
pośw ięconych analizie porów naw czej cywilizacji. Roz­
46
m aite są perspektyw y, m etodologia, obszary szczegól­
nych zainteresow ań i koncepcje autorów , ale tezy doty­
c zące n a tu ry cywilizacji, ich tożsam ości i dynam iki są
w zasadzie zbieżne.
Po pierwsze, w ystępuje rozróżnienie m iędzy cywilizacją
w liczbie pojedynczej a cyw ilizacjam i w liczbie m nogiej.
Pojęcie cywilizacji ja k o takiej zostało rozw inięte przez
osiem nastow iecznych m yślicieli francuskich jako przeci­
wieństwo pojęcia „barbarzyństw o”. Społeczeństwo cywili­
zowane różniło się od prym ityw nego, było bowiem osiad­
łe, m iejskie, a jego członkow ie posiadali um iejętność
czytania i pisania. Cywilizowany był dobry, niecywilizowa­
ny - zły. K oncepcja cywilizacji stanow iła norm ę, w edług
której oceniano poszczególne społeczeństw a. Przez cały
X K w ie k Europejczycy w kładali w iele energii w w ysiłek
intelektualny oraz działania dyplom atyczne i polityczne,
chcąc wypracować kryteria, które pozwoliłyby ustalić, czy
lo-aje p o zaeuropejskie są w ystarczająco „cywilizowane”,
by uznać je za członków zdom inow anego przez E uropę
systemu m iędzynarodowego. Rów nocześnie je d n a k coraz
częściej m ówiło się o cyw ilizacjach w liczbie m nogiej.
Oznaczało to „rezygnację z jed n ej i jed y n ej cywilizacji,
która uw ażana byłaby za wzorzec idealny” i z założenia, że
istnieje je d e n je d y n y s ta n d a rd określający to, co je st
cywilizowane, i ograniczony, ja k stw ierdza B raudel, do
kilku uprzyw ilejow anych narodów lub grup, stanow ią­
cych „elitę” ludzkości. Z am iast tego pojawiło się wiele
cywilizacji, z których każda była n a swój sposób cywilizo­
wana. K rótko m ówiąc „cywilizacja” w liczbie pojedynczej
straciła nieco n a p restiżu , a poszczególne „cywilizacje”
w liczbie mnogiej m ogły nie być aż tak znów cywilizowane
zgodnie z pierw szym znaczeniem tego sło w a 2.
v T em atem tej k siążki są cywilizacje w liczbie m nogiej,
ale rozróżnienie m iędzy dw om a znaczeniam i pojęcia
„cywilizacja” nie traci aktualności. P ierw sze znaczenie,
47
odnoszące się do „cywilizacji” w liczbie pojedynczej,
pojaw ia się w tw ierd zen iu , iż istn ieje ja k a ś uniw ersalna
cyw ilizacja światow a. T w ierdzenie to je s t bezzasadne,
ale p rzydaje się do przeprow adzenia analizy, co zostanie
d o k o n an e w o sta tn im rozdziale książki, czy cywilizacje
isto tn ie się cywilizują.
Po d rugie, w szędzie poza N iem cam i pod pojęciem
cywilizacji rozum ie się p ew ną całość kulturow ą. Dzie­
w iętnastow ieczni m yśliciele niem ieccy w prow adzili k a­
tegoryczne ro zróżnienie m iędzy cywilizacją, n a któ rą
składała się m iędzy in n y m i tech n ik a i czynniki m aterial­
ne, a k u ltu rą, obejm ującą w artości, ideały oraz elem enty
k u ltu ry w ysokiej i m oralności. R ozróżnienie to utrzym a­
ło się w N iem czech, ale gdzie indziej nie zostało zaakcep­
tow ane. N iektórzy antropologow ie odw rócili n aw et tę
relację i m ian em k u ltu r zaczęli określać prym ityw ne, nie
zm ieniające się, niezu rb an izow ane społeczności, rezer­
w ując nazw ę cywilizacji d la ty ch o bardziej złożonej
stru k tu rz e, rozw iniętych, zurbanizow anych i dynam icz­
nych. Te p róby w prow adzania rozróżnień m iędzy k u ltu ­
rą a cyw ilizacją n ie przyjęły się je d n a k . Przew ażająca
w iększość przychyla się do opinii B raudela, iż „rzeczą
zw odniczą bow iem je s t próbow ać n a sposób niem iecki
oddzielić ku ltu rę od jej bazy, ja k ą je s t cyw iliza cja ” 3.
Oba pojęcia, cywilizacja i k u ltu ra, odnoszą się do stylu
życia danego narodu, cywilizacja zaś je s t k u ltu rą w sze­
rokim tego słowa znaczeniu. I n a jedną, i n a drugą
składają się „wartości, norm y, instytucje i sposoby myś­
lenia, do których kolejne pokolenia danej społeczności
przyw iązują podstaw ow e znaczenie” 4. Dla B raudela cy­
w ilizacja je s t „p rzestrzenią, obszarem kulturow ym ”,
„zbiorem kulturow ych cech i zjawisk”. W ałlerstein defi­
niuje ją jak o „szczególny zbiór, na k tóry składa się
św iatopogląd, obyczaje, stru k tu ry i k u ltu ra (zarówno
m ateria ln a , ja k i wysoka), tw orzący pew ien rodzaj his-
48
torycznej całości i w spółistniejący (nie zawsze co praw da
jednocześnie) z in n y m i o d m ianam i tegoż zjaw iska”.
Według D aw sona cywilizacja je s t w ytw orem „o k reś­
lonego, oryginalnego p ro cesu tw órczości kulturow ej,
wypracowanej przez określony lu d ”. D la D u rk h eim a
i M aussa stanow i ona „rodzaj m oralnego środow iska
skupiającego p ew n ą liczbę narodów , gdzie k ażd a z n a­
rodowych k u ltu r je s t tylko szczególną form ą całości”.
W ujęciu S p en g lera cyw ilizacja to „n ieu n ik n io n y los
Kultury (...) najbardziej zew nętrzny i sztuczny stan,
w iakim znaleźć się m oże rozw inięty odłam ludzkości
(...) Cywilizacje stanow ią koniec, n a stę p u ją po staw aniu
się”. W każdej z definicji cywilizacji pojaw ia się pojęcie
kultury *\
Podstawowe elem en ty k u ltu ry określające cywilizację
przedstaw ione zostały w klasycznej form ie przez A teń-
czyków, gdy ci zapew niali S p arta n , że nie zdradzą ich
na rzecz Persów :
„Jest bow iem w iele w ażnych powodów, k tó re nie
pozwalają n am tego uczynić, gdybyśm y n aw et chcieli.
Pierwszym i najw ażniejszym są spalone i zam ienione
I# gruzy posągi i przybytki bogów, k tó re m y koniecznie
musim y ja k najbardziej pom ścić raczej niż u k ład ać się
ą tym, k tó ry je s t tego spraw cą; a dalej w spólność krw i
:i języka w szystkich H ellenów , i w spólne siedziby bogów,
ofiary, i je d n a k ie obyczaje, k tó ry ch zdradzić nie
przystałoby A teńczykom ” 6.
i Krew, język, religia, styl życia to elem en ty w spólne
wszystkim G rekom , odróżniające ich od Persów i innych
nie-Greków. Ze w szystkich obiektyw nych elem entów
składających się n a tożsam ość cywilizacji najw ażniejszą
rolę odgryw a przew ażnie religia, co pod k reślali Ateń-
czycy. W ielkie cyw ilizacje w dziejach ludzkości ściśle
49
na ogół utożsam iano z w ielkim i religiam i świata. Ludzie,
k tó ry c h łączy w ięź etn iczn a i język, ale różni religia,
m ogą się naw zajem m ordow ać. T ak się działo w Libanie,
byłej Jugosław ii i n a su b k o n ty n en cie in d y js k im 7.
M iędzy podziałem n a cywilizacje dokonyw anym na
podstaw ie k ry terió w k ulturow ych a podziałem n a rasy
n a podstaw ie cech fizycznych zachodzi isto tn a zbież­
ność. Cyw ilizacja i ra sa n ie są je d n a k tożsam e. Ludzie
tej sam ej ra sy m o g ą należeć do różnych cywilizacji,
cywilizacja z kolei m oże łączyć różne rasy. W szczególno­
ści w ielkie religie m isjonarskie, chrześcijaństw o i islam ,
tw o rzą w ielorasow e społeczności. Tym , co przede
w szy stk im odróżnia od siebie w ielkie grupy ludzi, są
w artości, w ierzenia, in sty tu cje i stru k tu ry społeczne,
n ie zaś budow a fizyczna, k sz ta łt głowy i kolor skóry.
Po trzecie, k a ż d a z cywilizacji stanow i całość, bez
o d n iesien ia do tej całości n ie sposób w p ełn i zrozum ieć
żadnej z jej składow ych. J a k tw ierdzi Toynbee, cywiliza­
cje „włączają n ie b ęd ąc w łączanym i”. Cywilizacja to
całość. W edług M ełko
„cywilizacje m a ją określony sto p ień integracji. Ich
części d efin iu je się przez w zajem ne o d n iesien ia do
siebie oraz do całości. Je śli n a cywilizację sk ład ają się
państw a, to b ę d ą m iały naw zajem ze sobą w ięcej związ­
ków niż z p ań stw am i spoza danej cywilizacji. Mogą
częściej w alczyć i częściej naw iązyw ać sto su n k i dyp­
lom atyczne. B ęd ą bardziej w zajem nie od siebie zalezne
pod w zględem ekonom icznym . D om inow ać b ę d ą okresy
ło n e p rąd y estety czn e i filozoficzne” 8. • w rozwoju lub poronione (abortive) (Toynbee). T em atem
Cyw ilizacja je s t n ajw ięk szą je d n o s tk ą kulturow ą;-
Wsie, regiony, g rupy etniczne, narodow ości, grupy relK|
gijne m a ją o d ręb n e k u ltu ry o rozm aitym sto p n iu zróż­
nicow ania. K u ltu ra w si n a p o łu d n iu W łoch m oże się|
50
różnić od k u ltu ry w si z północy tego kraju, ale m ają
wspólne cechy ch arak tery sty czn e dla k u ltu ry włoskiej
Ifpod ty m w zględem są o d m ien n e od w si niem ieckich.
^Społeczności europejskie m ają w spólne cechy.odróżnia­
jące je od społeczności h in d u sk ic h czy chińskich, ale
Chińczycy, H in d u si i ludzie Z achodu nie. należą do
żadnej szerszej w spólnoty kulturow ej. Są członkam i
cywilizacji. Cywilizacja je s t w ięc najw yższym kulturo-
„wym stopniem ugrupow ania łu d zi i najszerszą płaszczy­
zną kulturow ej tożsam ości, pon ad k tó rą je s t ju ż tylko to,
co odróżnia człow ieka od in n y ch gatunków . O kreślana
jest zarówno przez obiektyw ne w spólne elem enty, ja k
język, historia, religia, obyczaje, in sty tu cje społeczne,
jak i subiektyw ną sam oidentyfikację ludzi. A odbywa się
to na różnych płaszczyznach: m ieszk aniec R zym u może
się po kolei określać ja k o rzym ianin, Włoch, katolik,
chrześcijanin, Europejczyk, człowiek Zachodu. Cywiliza­
cja, do której należy, to najszersza płaszczyzna identyfi­
kacji, z k tó rą się silnie utożsam ia. Cywilizacje to najw ię­
ksze „m y”, grupy, w ram ach których czujem y się pod
względem kulturow ym ja k w dom u, w odróżnieniu od
wszystkich in n y ch „onych”. Cywilizacja m oże obejm o­
wać ogrom ne lu d zk ie zbiorow isko, ja k chińska, albo
bardzo m ałe, ja k anglojęzyczna społeczność Karaibów.
W dziejach ludzkości istniało w iele m ałych g rup o odręb­
nej kulturze, n ie identyfikujących się z żad n ą szerszą
wspólnotą kulturow ą. Na podstaw ie tak ich kryteriów ja k
wielkość i znaczenie w yróżniano cywilizacje główne
i peryferyjne (Bagby) albo głów ne oraz zatrzym ane
tej książki są cywilizacje uznaw ane w h istorii ludzkości
za główne (m a jo r civilizations).
Cywilizacje n ie m ają w yraźnie w ytyczonych granic,
nie wiadom o dokładnie, gdzie się zaczynają i gdzie
kończą. L udzie m ogą swoją tożsam ość redefiniow ać,
i czynią to, z czasem zm ieniają się w ięc stru k tu ry
cywilizacji i ich kształty. Poszczególne k u ltu ry oddzia­
łują n a siebie w zajem nie i n ak ład ają się. O dm ienny
bywa zakres podobieństw i różnic m iędzy cywilizacjami.
Są one je d n a k całościam i o w ielkim znaczeniu. Choć
linie rozgraniczające rzad k o byw ają ostro zarysow ane,
ich istn ien ie nie bu d zi w ątpliw ości.
Po czwarte, cywilizacje są śm iertelne, ale i długowiecz­
ne. Ew oluują, a d ap tu ją się i są najdłużej trw ającym i
zrzeszeniami ludzi, „faktam i, które najdłużej się utrzym u­
ją ”. Ich „unikatow ą i szczególną cechą” je s t „długotrw a­
łość n a przestrzeni dziejów. Cywilizacja to najdłuższa ze
w szystkich h istorii”. Im p e ria pow stają i upadają, rządy
przychodzą i odchodzą, cywilizacje trw ają i „przeżywają
w strząsy polityczne, gospodarcze, społeczne, naw et ideo­
logiczne” 9. B ozem an dochodzi do w niosku, że „historia
świata w całej rozciągłości potw ierdza tezę, iż system y
polityczne to przejściow e form y n a pow ierzchni cywiliza­
cji, a los każdej w spólnoty, k tó rą łączy w spólny języii
i w spólna m oralność, zależy w ostatecznej in stan cji od
przetrw ania określonych podstaw ow ych idei nadających
stru k tu rę, wokół k tó ry ch skupiły się kolejne pokolenia,
przez co sym bolizują one ciągłość społeczeństw a” I0,
W szystkie głów ne światowe cywilizacje XX w ieku albo
istnieją od tysiąca lat, albo, ja k cyw ilizacja latynoam ery­
kańska, są bezpośrednim wytworem in n ej, długowiecznej.
W swoim trw an iu cywilizacje rów nież ew oluują. Są
dynam iczne: m ają swoje wzloty i u p ad k i, łączą się
i dzielą. Ja k w iadom o k ażd em u studentow i historii,
zdarza się, że znikają i zostają pogrzebane pod piaskam i
czasu. Fazy ewolucji m ożna wyróżnić w rozm aity sposób.
W edług Q uigleya je s t ich siedem : skrzyżow anie (mi­
xing), okres ciąży (gestation), ekspansja, epoka konflik­
tu, im perium światowe, schyłek i obca inwazja. U Meiko
m odel zm ian przedstaw ia się następująco: od wykrys-
52
tałizowanego sy stem u feudalnego poprzez sy stem feu­
dalny w sta d iu m transform acji, n a stę p n ie w ykrystalizo­
wany sy stem państw ow y, sy stem państw ow y w stad iu m
transform acji, po w ykrystalizow any sy stem im perialny.
W ujęciu T oynbeego cywilizacja w yłania się ja k o od­
powiedź n a w yzw ania (response to challengee), p rze­
chodzi n a stę p n ie przez stad iu m w zrostu, k ied y to dzięki
twórczej m niejszości uzy sk u je coraz w iększą k ontrolę
nad swoim środow iskiem . P o tem n a stę p u je czas zam ie­
szania, pow staje państw o uniw ersalne, w koń cu do­
chodzi do dezintegracji. P om im o znaczących różnic
(wszystkie te teo rie w idzą ew olucję cywilizacji poprzez
czas zam ieszania lu b konfliktów do państw a uniw ersal-
nego, a n a stę p n ie schyłku i d ezintegracji n .
Po piąte, cywilizacje są organizm am i kulturow ym i,
: a nie politycznym i, to n ie one w ięc u trz y m u ją porządek,
(ustanaw iają spraw iedliw ość, zbierają p odatki, toczą
(wojny, n egocjują tra k ta ty czy też zajm u ją się innym i
sprawami b ędącym i do m en ą rządów. R óżnie się p rzed ­
s ta w ia polityczna s tru k tu ra ro zm aity ch cywilizacji,
;;:a w obrębie jed n ej o d m ien n ie to w ygląda w różnych
epokach. N a cyw ilizację m oże się w ięc składać je d n a
lub więcej je d n o ste k politycznych. B yw ają to m iasta-
-państwa, im peria, federacje, konfederacje, państw a
marodowe i w ielonarodow e. W szystkie m ogą m ieć roz-
tmaite form y rządów. W m iarę rozw oju cywilizacji n a­
stęp u ją zw ykle zm iany liczby i c h a ra k te ru tw orzących
!ją jed n o stek politycznych. N a je d n y m b ieg u n ie wygląda
to tak, że cyw ilizacja i organizm polityczny stanow ią
ijedność. J a k stw ierdził L ucian Pye, C hiny są „cywiliza­
cją, k tó ra u d aje p ań stw o ” 12. Jap o n ia to cywilizacja,
która je s t państw em . W iększość cywilizacji składa się
jednak z k ilk u p ań stw czy in n y ch je d n o ste k politycz­
nych. We w spółczesnym św iecie są to przew ażnie dwa
lub więcej państw .
 U czeni są n a ogół zgodni, je śli chodzi o określenie
głównych cywilizacji n a p rzestrzen i dziejów i w świecie
w spółczesnym . R óżne je d n a k m ają poglądy co do całko­
witej liczby cywilizacji, ja k ie w h isto rii istniały. Quigley
wyróżnia szesnaście wyraźnie odrębnych bytów historycz­
nych i osiem bard zo praw dopodobnych dodatkow ych.
Toynbee m ów ił z p o czątk u o dw udziestu je d en , .potem
o dw udziestu trzech. S pengler w yróżnia osiem głównych
ku ltu r. M cN eill om aw ia dziew ięć cywilizacji w całej
historii ludzkości. B agby tak ż e dostrzega dziew ięć lub
jedenaście, jeśli odłączym y Jap o n ię od Chin, a praw osła­
wie od Zachodu. B rau d el określa liczbę głów nych cywili­
zacji w spółczesności n a dziewięć, a R ostovanyi n a sie­
dem 13- Różnice te zależą częściowo od tego, czy uznaje
się, że grupy kulturow e, ta k ie ja k C hińczycy i Indianie,
należały na p rzestrzeni dziejów do jed n ej cywilizacji, czy
też do dwóch lu b w ięcej, ściśle z sobą zw iązanych, gdzie
jed n a w yłaniała się z drugiej. Pom im o tych różnic nikt
nie kw estionuje tożsam ości głównych cywilizacji. Melko,
analizując, o d n o śn ą lite ra tu rę , stw ierdza, że istnieje
„rozsądna zgoda” co do istn ie n ia d w u n astu głównych
cywilizacji. S iedem m ożna zaliczyć do w ym arłych (mezo-
potam ska, egipska, k re te ń sk a , klasyczna, bizantyjska,
środkow oam erykańska, andyjska), pięć n a d a l trwa
(chińska, jap o ń sk a, in dyjska, islam sk a i z ach o d n ia)H.
Gdy zajm ujem y się w spółczesnym św iatem , w arto jesz­
cze do nich dodać cyw ilizację praw osław ną, latynoam e­
ry k ań sk ą i ew en tu aln ie afrykańską.
Główne cywilizacje w spółczesności przedstaw iają się
więc następująco;
Cywilizacja chińska. W szyscy u czeni u zn ają istnienie
albo jednej cywilizacji ch iń sk iej, której początki datują
się co najm niej n a 1500 ro k p.n.e., a m oże tysiąc lat
wcześniej, albo dw óch, przy czym je d n a zastąpiła drugą
w zaraniu epoki chrześcijańskiej. W m oim artykule
w „Foreign A ffairs” nazw ałem tę cywilizację konfucjań-
ską- B ardziej stosow ny je s t je d n a k te rm in „chińska”.
[Nie sposób oddać zręcznie po p o lsk u wprow adzonego
przez autora rozróżnienia „C inese” i „ S inic”. Używam
więc tu i dalej ok reślen ia „ch iń sk a” - przyp. tłum .]
Konfucjanizm stanow i co praw da w ażny elem en t skła­
dowy chińskiej cywilizacji, ale je s t ona czym ś więcej,
wykracza tak że poza granice C hin ja k o je d n o stk i poli­
tycznej. T erm in, k tó ry m b ęd ę się posługiw ać, używ any
jest przez w ielu znawców p ro b lem u i obejm uje k u ltu rę
Chin oraz ch iń sk ich społeczności w Azji Południowo-
W schodniej i w szędzie poza C hinam i, a także pokrew ne
kultury W ietnam u i Korei.
C yw ilizacja ja p o m k a . N iektórzy u czeni łączą k u ltu rę
chińską i jap o ń sk ą , n adając im w spólne m iano cywili­
zacji D alekiego W schodu. W iększość je s t je d n a k od­
miennego zdania i uw aża cywilizację Japonii za odrębną,
która w yłoniła się z cywilizacji chińskiej m iędzy 100
a 400 rokiem naszej ery.
, C yw ilizacja h in d u istyczn a . U znaje się pow szechnie,
że co najm niej od 1500 ro k u p.n.e. istn ieje n a subkonty-
nencie in d y jsk im je d n a cywilizacja lub było ich kilka,
następujących po sobie. O kreśla się ją m ian em indyj­
skiej lub hind u isty czn ej, te n o statn i te rm in odnosi się
raczej do cywilizacji n am w spółczesnej. Od drugiego
tysiąclecia p rzed naszą erą h in d u izm stanow i centralny
element k u ltu ry su b k o n ty n en tu . „Będąc czym ś więcej
niż religią czy sy stem em społecznym , je s t jąd rem indyj­
skiej cywilizacji” 1S. Rolę tę pełn i po dziś dzień, choć
w samych Indiach żyje spora społeczność m uzułm ańska,
atakże k ilk a m niejszości kulturow ych. Używając te rm i­
ny „hinduistyczna” w prow adzam y rozróżnienie m iędzy
nazwą cywilizacji a nazw ą p ań stw a będącego jej ośrod­
kiem, co je s t zalecane, k ied y k u ltu ra danej cywilizacji
’■wykracza poza granice państw a.
55
 '•''II

Rozwój polityczny i ekonom iczny A m eryki Łacińskiej

Wszyscy pow ażni uczeni uznają
C y w iliz a c ja is la m s k a .
przebiegał całkiem odm iennie niż w krajach północnoat­
istnienie odrębnej cywilizacji is la m s k ą . Islam , który
istnienie * A rabskim w siódm ym w ieku naszej lantyckich. S am i Latynosi rozm aicie określają swoją
n a P ółnocną A frykę i Pół­ tożsamość. Je d n i mówią, że należą do Zachodu. In n i
twierdzą, że m ają w łasną, jed y n ą w swoim rodzaju k u ltu ­
w Iberyjsiu, a także n a Azję Środkową. W jego
y s e p

r a m istS e je więc wiele różnych k u ltu r czy sub-

a c h
cywilizacji, m in . arabska, turecka, p ersk a i m alajska.
^ w m z a c j a p r a w o s ł a w n a . N iektórzy z uczonych wy-
r ó ż n i odrębną cywilizację praw osław ną, k tórej osrod-
S e m i s t Rosja. Od zachodniego c h rz e śc ja n stw a odroz-
S a ^ ą bizantyjski rodowód, odręb n a rehgia, dw ieście lat
k o w a n i a tatarskiego, b iurokratyczny despotyzm omz
ograniczony kontakt z R enesansem , R eform acją, Oświe­
ceniem i innym i zjaw iskam i ta k w ażnym i dla Zachodu.
C y w i l i z a c j a z a c h o d n i a . Jej początki d atu je się prze­
w a ż n e na m niej więcej 700 lub 800 ro k naszej ery
Uczeni uznają powszechnie, że składa się ona z trzech
głów nych elem entów : E uropy, A m ery k i Północnej
A ™ *?**, “ f Zachodu. A m erykanie przez w iększość swej historii
m aiednalc odrębną tożsamość, odróżnia się od Zachodu.
Choć jest wytworem cywilizacji europejskiej przebyła
dm gę b ard T o d m ie n n ą od Europy i A m eryki Północną.
£ kultura jest korporacyjna, autorytarna. E uropa po­
znała tego typu kulturę w m niejszym
Północna zaś wcale jej m e poznała. I jed en , i dru...
obszar odczuł skutki Reformacji. K ultura katolicka prze­
mieszała się tam z protestancką. Z historycznego punktu
i enia i e r y k a Łacińska była w yłącznie katolicka,
Z n T n ie da Się wykluczyć, że sytuacja ta u lega zmianie.
Cywilizacja latynoam erykańska zawiera w sobie kultury
S z e którTw Europie nie istniały, w Am eryce Po
nocnej zostały skutecznie w ykorzenione, rożne zas mają
znaczenie w Meksyku, Ameryce Środkowej, P eru i Boli-
znacze ^ ^ „ t y n i e i Chile z drugiej stron.
wii z
56
rę. Obszerna literatura pióra autorów latynoskich i północ­
noam erykańskich poświęcona je st różnicom kulturow ym
między tym i o b sz a ra m iłG. Cywilizację A m eryki Łacińs-
Iciej m ożna u zn ać albo za podgrupę w ram ach cywilizacji
zachodniej, albo też za b y t odrębny, ściśle związany
z Zachodem, przy czym niejednom yśłny co do tego, czy
należy do Zachodu, czy też nie. T a d ru g a definicja je st
stosowniejsza i lepiej służy celom analizy, która skupia się
na m iędzynarodow ych politycznych im plikacjach cywili­
zacji, w ty m n a sto su n k ach m iędzy A m eryką Ł acińską
z jednej, a A m eryką P ółnocną i E uropą z drugiej strony.
A więc Z achód to E uropa, A m eryka P ółnocna oraz
inne obszary zasiedlone przez Europejczyków , ja k A u­
stralia i Nowa Z elandia. Z upływ em czasu zm ieniały się
jednak relacje m iędzy dw om a głów nym i kom ponentam i
określali się w opozycji do Europy. A m eryka była ziem ią
wolności, rów ności, szans, przyszłości. E uropa rep rezen ­
towała ucisk, k o n flik t klasow y, h ierarch ię, zacofanie.
Twierdzono naw et, że A m eryka stanow i o d ręb n ą cywili­
zację. T akie przeciw staw ianie A m eryki E uropie w ynika­
ło w znacznej m ierze z tego, że co najm niej do końca
XIX w ieku A m eryka m iała ograniczone k o n tak ty z cywi­
lizacjami niezachodnim i. Je d n a k ż e z w ejściem Stanów
Zjednoczonych n a a ren ę m iędzynarodow ą rozw inęło się
szersze poczucie identyfikacji z E u ro p ą 17. O ile dziew ięt­
nastow ieczna A m ery k a uw ażała się za o d rę b n ą od
Europy i jej przeciw staw ną, o ty le w w iek u XX określa
się jako część, a w rzeczyw istości i przyw ódca w iększego
organizmu, Z achodu, w którego sk ła d w chodzi E uropa.
57
 T erm inu „Zachód” używ a się dziś pow szechnie na
określenie tego, co nazyw ano nieg.dyś zachodnim chrze­
ścijaństwem. Z achód je s t w ięc je d y n ą cywilizacją, która
miano swoje w zięła od k ie ru n k u w skazyw anego przez
kom pas, nie zaś od nazw y k o n k retn eg o n aro d u , religii
czy obszaru geograficznego*.
O kreślenie ta k ie w yizolow uje tę cywilizację z k o n tek ­
stu historycznego, geograficznego i kulturow ego. Pod
względem h isto ry cznym cyw ilizacja zachodnia je s t cy­
wilizacją eu ropejską, w spółcześnie zaś euroam erykań-
ską lub północnoatlantycką. E uropę, A m erykę i północ ■
ny Atlantyk m ożna znaleźć n a m apie, Z achodu ta m nie
ma Od nazwy „Z achód” (West) wyw iedziono też kor-
cepcję westernizacji i m ylące utożsam ienie w esternizac,:
z m odernizacją. Łatw iej przedstaw ić sobie, że Japonia
się „w esternizuje”, niż że się „euroam erykanizuje”.
Cywilizację eu ro p ejsko-am erykańską określa się jedna.:
powszechnie m ian em zachodniej i te rm in ten , mimo
jego poważnych n iedostatków , będzie i tu taj używany.
Cywilizacja a fry k a ń sk a (ew entualna). Z wyjątkiem
Braudela, w iększość uczonych zajm ujących się kwestią
cywilizacji n ie u zn aje odrębnej cywilizacji afrykańskiej.
Północ k o n ty n en tu i jego w schodnie w ybrzeże należą
do świata islam u. Etiopia, historycznie rzecz biorąc,
* Użvcie terminów „W schód” i „Z achód” w celu o k reślen ia obszarów
eeocraficznych je s t m ylące i m a etnocentryczny ch a rak ter. „Połn<
f Południe" m ają stale, pow szechnie u z n a n e p u n k ty o d n iesien ia w ]
" } biegunów. „W schód” i „Z achód” p u n k tó w tak ich n ie m ają. Zacho
nvtanie: od czego n a w schód i n a zachód? W szystko zależy od tego, gdzie
•si«»*stoi Można przypuścić, że pierw otnie pojęcia te odnosiły się do
wschodniej i zachodniej części E urazji, je d n ak ż e z am erykańsku •
nunktu widzenia D aleki W schód je s t D alekim Z achodem . Dla Chin-
r>7ulrńw przez w iększą część ich h isto rii Z achód oznaczał Indie, podczas
/ w Japonii „Z achód oznacza n a ogół C hiny”. W illiam E. Nań,
L L r i to u on the Q uestion o f «E ast a n d West» fro m the P o in t o f View Oj
Jap an „Comparative Civilizations Review ” , 13-14 (jesień 1985 i wio!
1986), s. 286.
58
stą p w i cywilizację samą w sobie. Europejski imperializm
i osadnictwo wniosły wszędzie elem enty cywilizacji zacho-
dmejl W południowej Afryce osadnicy z Holandii, Francji,
it potem Anglii stworzyli składającą się z w ielu odrębnych
elementów k u ltu rę eu ro p ejsk ą 18. Co najbardziej zna­
mienne, wraz z im perializm em europejskim chrześcijań­
stwo opanowało w iększość k o n ty n e n tu n a południe od
Sahary. Choć afry k ań sk ie tożsam ości p lem ien n e u trzy­
mują się i n ad al są silne, m ieszk ań cy k o n ty n e n tu m ają
c o r a z w iększe poczucie tożsam ości afrykańskiej. M ożna
sobie wyobrazić, że w Afryce n a południe od Sahary
wytworzy się o d ręb n a cywilizacja, której ośrodkiem
stanie się być m oże R ep u b lik a Południow ej Afryki.
Religia to cen traln y e le m e n t definiujący cywilizację.
Jak stw ierdza C h risto p h er Dawson, „w ielkie religie są
fundam entam i w ielkich cyw ilizacji” i9. Z pięciu „religii
kwiatowych” W ebera cztery - chrześcijaństw o, islam ,
hinduizm i konfucjanizm - zw iązane są ściśle z głów­
nymi cywilizacjami. N ie dotyczy to piątej religii, b u d ­
dyzmu. Dlaczego ta k je st? B uddyzm , podobnie ja k
islam i chrześcijaństw o, w cześnie się podzielił n a dwa
wielkie odłam y, i ta k ja k chrześcijaństw o n ie przetrw ał
w kraju, w k tórym się zrodził. Począw szy od I w ieku
n.e. buddyzm m ah ajan a został w yeksportow any do
Chin, a n astę p n ie do Korei, W ietnam u i Japonii. Różnie
został przez te społeczeństw a zaadaptow any, zasym ilo­
wany z m iejscow ą k u ltu rą (w C hinach n a przykład
z konfucjanizm em i taoizm em ) i stłum iony. Choć b u d ­
dyzm nadal stanow i w ażny elem en t składow y k u ltu ry
tych społeczeństw, n ie tw orzą one „cywilizacji bu d d y j­
skiej” i nie utożsam iłyby się z nią. Cywilizacja, któ rą
zasadnie m ożna określić ja k o buddyzm theraw ada,
istnieje je d n a k n a Sri Lance, w B irm ie, Tajlandii, Laosie
i Kambodży. P onadto ludność T ybetu, M ongolii i B hu­
tanu związała się n a p rzestrzen i dziejów z lam aistyczną
o d m ian ą b u d d y z m u m ah ajana. Społeczeństw a te stano­
w ią d ru g i obszar cywilizacji b u ddyjskiej. Jednakże
całkow ite w ygaśnięcie b u d d y zm u w In d ia ch oraz jego
ad ap tacja i w łączenie w k u ltu ry C hin i Jap o n ii oznacza­
ją, że b ęd ą c w ielk ą religią, n ie stał się podstaw ą jednej
z głów nych cyw ilizacji 20\
STO SU NKI M IĘDZY CYWILIZACJAMI
S p o tk a n ia ; cyw iliza cje p rzed 1500 rokiem n.e. Stosunki
m iędzy cyw ilizacjam i ew oluując przeszły przez dwie
fazy, obecnie z n ajd u ją się w trzeciej. P rzez pon ad trzj
ty siące lat, ja k ie u p ły n ęły od w yłonienia się pierwszych
cywilizacji, k o n ta k ty m iędzy nim i albo w ogolę me
istniały (z pew nym i w yjątkam i), albo były ograniczone
lu b też sporadyczne i intensyw ne. C h arak ter ty ch kon­
tak tó w dobrze oddaje słowo, ja k im ok reślają je histo­
rycy; „przypadkow e sp o tk an ia” (encounters) . Cza*
i p rzestrzeń oddzielały cywilizacje, tylko niew iele ist­
niało jed nocześnie. J a k tw ierdzi B en jam in Schwartz
* A co z cyw ilizacją żydow ską? W iększość znawców cywilizacji praw
o niej n i^ w s p o m in a . B iorąc pod uw agę liczbę wyznawców, judaiz
z pew nością nie stanow i je d n ej z głów nych cywilizacji. T oynbee okres.,
go ja k o cyw ilizację za trzy m an ą (arrested), k tó ra w yłoniła się z wcześni)
szei syriackiej. Ju d a izm je s t h isto ry czn ie zw iązany zarow no z chrze
S £ n ja k z islam em . P rzez w iele w ieków Żydzi zachowywali swą
k u lturow ą tożsam ość w ram ach cywilizacji zachodniej, prawosławnej
islam skiej Z pow staniem Izraela zyskali podstaw ow e wyposazęi
składające się n a cywilizację: religię, język, obyczaje, literatu rę , instytu­
cje te ry to riu m i siedzibę polityczną. J a k je d n a k w ygląda su b « ^ “
irfpntvfikacia7 Żydzi żyjący w in n y ch k u ltu ra c h są w ty m względ. .
ifszeregow ani p S l e g o k o n tin u u m : od całkow itego —
S z judaizm em i Izraelem do n om inalnego ju d a izm u i pełnej dm-
tvflkacii z cywilizacją, w obrębie k tó rej zam ieszkują. To o statn ie doty ,
je d n a k głów nie ż y d ó t żyjących n a Zachodzie P a t,z
Ju d a ism a s a C ivilization, R eco n stru ctio m st P re ss, P h ¿ad e lp h
(pierw sze w ydanie ukazało się w 1934 roku), zwłaszcza s. 173-208.
60
i Shm uel E isen stad t, zn am ien n a różnica w y stęp u je m ię­
dzy cywilizacjam i E poki O si (A xia l Age) i ty m i z poprze­
dzającego ją o k resu - chodzi o uznaw anie przez nie
odrębności „porządku tra n scen d en taln eg o i doczesne­
go”. Cywilizacje E poki Osi, w odróżnieniu od swych
poprzedniczek, w ytw orzyły tra n sc e n d e n ta ln e m ity, p ro ­
pagowane przez o d ręb n ą k la sę in telek tu aln ą: „żydow­
skich proroków i kapłanów , g reckich filozofów i sofi­
stów, chińskich literati, hinduskich braminów, bud­
dyjskich mnichów i m u zu łm ań sk ich ulem ów ” 22. N a n ie ­
których obszarach w ystępow ały dw ie lu b trzy generacje
spokrewnionych cywilizacji. Ze schyłkiem jed n ej n a s tę ­
pował okres in terreg n u m , po czym w yłaniała się n a stę p ­
na, będąca jej spadkobierczynią. N a w y k resie 2.1 w idzi­
my uproszczony sch em at (zaczerpnięty z książki Carrolla
Quigleya) przedstaw iający stosunki m iędzy głównymi cy­
wilizacjami E urazji n a p rzestrzen i dziejów.
Cywilizacje były rów nież oddalone od siebie w p rze­
strzeni. Do 1500 ro k u cyw ilizacja an d y jsk a i środkow o­
am erykańska n ie kontaktow ały się an i z innym i, ani ze
sobą naw zajem . To sam o dotyczyło w czesnych cywiliza­
cji doliny N ilu, T ygrysu i E ufratu, In d u su i Żółtej
Rzeki. W k o ń cu do coraz częstszych k o n tak tó w m iędzy-
cywilizacyjnych zaczęło dochodzić w e w schodniej części
basenu M orza Ś ródziem nego, Azji Południow o-Z achod­
niej i w północnych In d ia ch . K o m u n ik o w an ie się
i kontakty handlow e były je d n a k ograniczone przez
odległości i niedorozw ój środków tra n sp o rtu , któ re
umożliwiłyby ich pokonanie. H an d el m o rsk i rozw inął
się co praw da do pew nego sto p n ia n a M orzu Śródziem ­
nym i O ceanie Ind y jsk im , ale to „konie idące przez
,en,a stepy, a nie oceaniczne żaglowce, były najw ażniejszym
środkiem lokom ocji łączącym o drębne cywilizacje świata
sprzed 1500 roku - w ty m niew ielkim stopniu, w jak im
-
rzeczywiście utrzym yw ały one ze sobą k o n ta k t” 23.
61
 P rzem ieszczanie się idei i technologii m iędzy cywili­
zacjami m iało m iejsce, ale trw ało to często wiele wieków. ;
N ajw ażniejszym zjaw iskiem kulturow ego przenikania :
nie będącym sk u tk ie m podboju było zapew ne ro z p o -;
w szechnienie się b u d d y zm u w C hinach, co nastąpiło ;
m niej w ięcej sześć w ieków po zrodzeniu się tej religiij
w Indiach. D ru k w ynaleziono w C hinach w V III w ieku ;
n.e., a czcionki d ru k a rsk ie w w iek u XI, do Europy ;
now inki te d o tarły je d n a k dopiero w XV w ieku. Papier <
zaczęto w C hinach w ytw arzać w II w ieku n.e., do Jap o n ii;
technologia jego w yrobu d o tarła w V II w ieku, po czym
zaczęła się rozprzestrzeniać n a zachód. W Azji Srock
kowej poznano ją w V III w ieku, w Afryce Północnej
w X, w H iszpanii w XII, n a północy Europy w X III wieku.
In n y ch iń sk i w ynalazek, proch strzelniczy, datowany •
•
• niesieniu do liczby wszystkich ludzi posługujących się Językami, którym i mówi
miej m ilion osób.
na IX w iek, d o tarł do A rabów po k ilk u se t latach, a do
Źródło: Carrol! Quigley. The Evolution ot Civilizations: An Introduction to Historical Analysis
E uropy w XIV w ie k u 24. Liberty Press. Indianapolis 1979. s. 83.
Do najdram aty czn iejszych i najw ażniejszych kontak­
tów m iędzy cyw ilizacjam i dochodziło w tedy, k ied y lud Napór. N arodziny Zachodu. E uropejskie chrześcijań­
należący do jed n ej cywilizacji podbijał i eksterm inow al stwo zaczęło się wykształcać w odrębną cywilizację w VIII
( lub podporządkow yw ał sobie lu d należący do innej, i IX w ieku, jed n ak że przez całe stulecia pozostawało
i K ontakty ta k ie m iały zw ykle gw ałtow ny charakter/ w tyle za innym i. Chiny pod rządam i dynastii T ’ang,
bywały przy tym k ró tk ie i dochodziło do n ich sporadycz-: Sung i M ing, św iat islam u od w ieku V III do X II i Bizan­
I nie. Począwszy od V II w ieku n.e. rozw inęły się względ-; cjum od V III do X I w ieku w yprzedzały E uropę pod
I nie trw ałe, a czasam i w ręcz in ten sy w n e k o n ta k ty mięś; względem bogactwa, obszaru terytorium , siły oręża,
ł dzy cywilizacjam i islam u i Z achodu oraz islam u i Indii/. a także w dziedzinie sztuki, literatu ry i n a u k i25. K ultura
! W iększość in tera k cji handlow ych, kulturow ych i mili­ europejska zaczęła się rozwijać m iędzy w iekiem XI i XIIL
tarnych zachodziła je d n a k w obrębie poszczególnych; Rozwój ten ułatw iało „zachłanne i system atyczne przy­
cywilizacji. Zdarzyło się n a przykład, że In d ie i Chiny, właszczanie sobie odpow iednich elem entów z wyżej
zostały n ajech an e i pobite przez in n e lu d y (Mogołów,; stojących cywilizacji islam u i B izancjum , czem u towa-
' Mongołów), ale w ram ach każdej z tych cywilizacji :yy:yyla adaptacja tego dziedzictw a do w arunków i in te ­
bywały długie ok resy w alk m iędzy państw am i. Tak resów Zachodu”. W tym sam ym okresie Węgry, Polska,
samo G recy o wiele częściej w alczyli (a także hand- Skandynawia i kraje bałtyckie przyjęły zachodnie chrześ­
; lowali) m iędzy sobą niż z P ersam i czy innym i nie- cijaństwo, a wraz z nim prawo rzym skie i in n e elem enty
| -Grekam i. | cywilizacji zachodniej. W schodnia granica zachodniej
62 i 63
i "«
cywilizacji u staliła się ty m sam ym tam , gdzie ju ż pozo­
stała, n ie ulegając znaczniejszym zm ianom . W w ieku
X II i X III Europejczycy starali się podbić H iszpanię
i uzyskali dom inację n a d obszarem M orza Śródziem ­
nego. P o tem je d n a k ro sn ąca potęga T urcji położyła
k res „pierw szem u zam o rsk iem u im p eriu m Zachodniej
Europy” 26. Ale około ro k u 1500 odrodzenie k u ltu ry
europejskiej było w p ełn y m toku, a pluralizm społeczny,
rozwój h an d lu i w ynalazki tech n iczn e stw orzyły pod­
staw y nowej epoki w polityce światowej.
Sporadyczne łu b ograniczone sp o tk an ia m iędzy cywi­
lizacjam i u stąp iły m iejsca n ieu stającem u , przem ożne­
m u naporow i Z achodu w jed n y m k ie ru n k u - n a wszyst­
k ie in n e cywilizacje. P o d k oniec XVI w iek u zakończyła
się rekonkw ista Półw yspu Iberyjskiego, Portugalczycy
zaczęli penetrow ać Azję, a H iszpanie - A m erykę. W cią­
gu n astęp n y ch d w u stu pięćdziesięciu la t cała zachodnia
półkula oraz znaczna część Azji znalazły się pod pano­
w aniem lu b h eg em o n ią p ań stw europejskich. P od ko­
niec XVIII w ieku b ezp o śred n ia eu ro p ejsk a dom inacja
zaczęła ustępow ać: n ajp ierw S tan y Zjednoczone, na­
stępnie H aiti, a potem w iększość krajów A m eryki Łaciń­
skiej zbuntow ały się przeciw eu ro p ejsk iem u panow aniu
i uzyskały niepodległość. Je d n ak że pod koniec wieku
XIX odrodzony im perializm zachodni rozszerzył pano­
w anie Zachodu n a praw ie całą A frykę, um ocnił swą
kontrolę n a su b k o n ty n en cie in d y jsk im i w Azji, na
początku XX w ieku zaś podporządkow ał sobie bezpo­
średnio lu b po śred n io cały B liski W schód z w yjątkiem
T urcji. E uropejczycy, lu b byłe e u ro p ejsk ie kolonie
(w obu A m erykach), w ro k u 1800 kontrolow ali 35 pro­
cen t lądowej pow ierzchni ziem skiego globu, w 1878
- 67 procent, a w 1914 - 84 procent. W 1920 ro k u odsetek
te n był jeszcze w iększy, bo W ielka B rytania, Francja
i Włochy podzieliły m iędzy siebie im p eriu m osmańskie.
W 1800 ro k u im p eriu m bry ty jsk ie obejm ow ało 3,9 m in
km2 zam ieszkanych przez 20 m in ludzi. W ro k u 1900
im perium w iktoriańskie, n a d k tó ry m słońce n ig d y nie
zachodziło, liczyło sobie 28,5 m in k m 2 i 390 m in m iesz­
kańców 27. W tra k cie europejskiej ek sp an sji u n icest­
wiona została cywilizacja an d y jsk a i środkow oam ery­
kańska, in d y jsk a i islam sk a w raz z A fryką zostały
podporządkow ane Zachodowi, a C hiny znalazły się
w orbicie jeg o wpływów. N aporow i Z achodu zdołała się
oprzeć tylko cyw ilizacja rosyjska, ja p o ń sk a i etiopska,
trzy wyjątkowo scentralizow ane m onarchie, któ re zacho­
wały niepodległość. Przez czterysta ła t sto su n k i m iędzy
kręgam i k u ltu ro w y m i sprow adzały się do podporządko­
wania in n y ch społeczeństw cywilizacji Zachodu.
Ten jed y n y w swoim rodzaju stan rzeczy uw arunkow a­
n y był m iędzy innym i s tru k tu rą społeczeństw a i sto su n ­
kami klasow ym i n a Zachodzie, rozwojem m iast i handlu,
względnym rozproszeniem władzy i jej podziałem m iędzy
stany i króla oraz władzę świecką i religijną, rodzącym się
poczuciem świadomości narodowej i rozbudową państw o­
w e j biurokracji. G łów na p rzesłan k a ek sp an sji Zachodu
miała je d n a k c h arak ter techniczny, w ynaleziono bowiem
metody naw igacji um ożliw iające przem ierzanie oceanów
i docieranie do dalekich ludów, a tak że środki m ilitarne,
które ułatw iły podbój tych ludów. J a k zauw ażył Geoffrey
.Parker, „rozwój Z achodu zależał w znacznej m ierze od
użycia przem ocy, od tego, że u k ład sił m iędzy E u ro p ej­
czykami a ich zam orskim i przeciw nikam i przechylał się
|a korzyść tych pieiw szych. Ludziom Z achodu udało się
stworzyć m iędzy 1500 a 1750 rokiem pierw sze światowe
jmperium przede w szystkim dzięki w ynalazkom ułatw ia­
jącym prow adzenie wojny, tem u , co się określa m ianem
rewolucji m ilita rn e j’. Z achód zaw dzięczał tak że swoją
ekspansję przew adze organizacyjnej, lepszej dyscyplinie
|w yszkoleniu sw oich żołnierzy, a ta k ż e lepszej broni,
transportow i, logistyce i służbie m edycznej W szystko
to było w ytw orem rew olucji przem ysłow ej’ . Zachód
n ie podbił św iata d zięk i w yższości sw oich ideałów, w ar­
tości czy religii (na k tó rą naw róciło się niew ielu przed­
staw icieli in n y ch cywilizacji), lecz dzięki przew adze
w stosow aniu zorganizowanej przem ocy. Ludzie Zachodu
często o ty m zapom inają, ludzie spoza k rę g u tej cywili­
zacji n ie ro b ią teg o nigdy.
O koło ro k u 1910 św iat był bardziej zjednoczony poli­
tycznie i ek onom icznie niż kiedykolw iek w dziejach
ludzkości. H an d el m iędzynarodow y m iał w iększy niż
kiedykolw iek u d ział w p ro d u k cie św iatow ym brutto.
Zbliżył się do tego poziom u dopiero w latach siedem ­
dziesiątych i osiem dziesiątych. N a początku naszego
stu lecia m iędzynarodow e inw estycje m iały także więk­
szy niż kiedykolw iek udział w całokształcie inw estycji29.
Słowo „cywilizacja” stanow iło synonim cywilizacji za­
chodniej. Praw o m iędzynarodow e było zachodnim pra­
w em m iędzynarodow ym w yw odzącym się z tradycji
G rocjusza. S y stem m iędzynarodow y o party b y ł n a trak­
tacie w estfalskim , obejm ow ał su w eren n e „cywilizowa-
n e ” p ań stw a narodow e oraz kontrolow ane przez me
te ry to ria kolonialne. 1 „
W yłonienie się tego u k ła d u m iędzynarodow ego defi- .
rolowanego w zachodnich k ateg o riach było d ru g ą wielką
p rzem ian ą, ja k a zaszła w polityce globalnej po 1500
ro k u . W chodząc z k rajam i niezachodm m i w relacje
oparte n a dom inacji i podporządkow aniu, k raje Zachodu
ustan aw iały m iędzy sobą sto su n k i bardziej m z dotąd
rów norzędne. In te ra k c je m iędzy organizm am i p o h ty e z ^
n y m i w obrębie jed n ej cywilizacji przypom inały układ
sto su n k ó w w ram ach cywilizacji chińskiej, indyjs lej
i greckiej. O pierały się n a kulturow ej hom ogem cznosci,^
n a k tó rą sk ład ał się J ę z y k , sy stem praw a, religia,
ad m in istracja, sto su n k i p an u jące w rolnictw ie, system
własności ziem skiej, a także praw dopodobnie pokre­
wieństw o”. N arody eu ro p ejsk ie m iały w spólną k u ltu rę
i utrzym yw ały ze sobą ścisłe k o n tak ty poprzez „aktyw ną
wym ianę handlow ą, n ie u sta n n e przem ieszczanie się
ludzi oraz zaw ieranie m ałżeń stw m iędzy rodam i p a n u ­
jącym i”. Toczyły również m iędzy sobą bezustanne walki:
pokój w E uropie był w yjątkiem , n ie regułą 30. Chociaż
przez w iększość om aw ianego o k resu im p eriu m osm ań­
skie kontrolow ało praw ie je d n ą czw artą terytorium
uważanego za europejskie, T urcji n ie uznaw ano za
członka europejskiego sy stem u m iędzynarodow ego.
Przez sto pięćdziesiąt la t n a d p olityką cywilizacji
zachodniej ciążyła w ielka schizm a religijna oraz wojny
religijne i dynastyczne. P rzez n astę p n e półtora w ieku po
traktacie w estfalskim k o n flik ty toczyły się głównie
między w ładcam i - cesarzam i, m o n arch am i absolutny­
mi i k o n sty tu cy jn y m i dążącym i do rozbudow y swoich
aparatów państw ow ych i arm ii, u m o cn ien ia potęgi gos­
podarczej opartej n a m erk an ty łizm ie oraz, co najw aż­
niejsze, do poszerzenia swego terytorium . W trakcie tego
procesu stw orzyli państw o narodow e. Począwszy od
rewolucji francuskiej główne linie konfliktów przebiega­
li m iędzy państw am i, a n ie m iędzy w ładcam i. J a k się
wyraził R.R. P alm er, z rokiem 1793 „skończyły się wojny
królów, zaczęły się w ojny narodów ” 31. T en dziew iętna­
stowieczny m odel u trzy m ał się do I w ojny światowej.
W 1917 roku, po rewolucji rosyjskiej, m iejsce konfliktu
Między pań stw am i narodow ym i zajął k o n flik t ideologii.
Najpierw rozgryw ał się m iędzy faszyzm em , kom uniz­
mem i lib era ln ą dem okracją, n a stę p n ie m iędzy dwom a
ostatnimi. W latach zim nej w ojny ucieleśn ien iem tych
ideologii stały się dw a superm ocarstw a, z których każde
określało sw ą tożsam ość w ideologicznych kategoriach,
żadne zaś n ie było p ań stw em narodow ym w tradycyj­
nym europejskim sensie. Dojście m ark sizm u do władzy,
67
n ajpierw w Rosji, p o tem w C hinach i W ietnam ie, stano­
wiło fazę przejściow ą od europejskiego sy stem u m iędzy­
narodow ego do p o steu ro p ejskiego sy stem u wielocywili-
zacyjnego. M ark sizm b y ł w ytw orem cywilizacji
eu ro p ejsk iej, n ie zap u ścił tu je d n a k k o rzen i an i nie
odniósł sukcesów . Z ostał n ato m ia st hnportow any przez
elity m odernizatorów i rew olucjonistów do krajów nieza-
chodnich. M ao i H o Szi M inh adaptow ali go do swoich
celów i użyli do przeciw staw ienia się potędze Zachodu,
zm obilizow ania swoich ludów, ugruntow ania tożsamości
narodow ej i u m o c n ie n ia au to n o m ii sw oich krajów
w opozycji do Z achodu. Z ałam anie się tej ideologu
w Zw iązku R adzieckim i jej daleko idąca adaptacja do
lokalnych w aru n k ó w w C hinach i W ietnam ie wcal,
je d n a k n ie m u szą oznaczać, że k raje te zapozyczą
zachodnią ideologię liberalnej dem okracji. Europejczycy
i A m erykanie, k tó rzy zakładają, że to n astąp i, mogą
zostać zaskoczeni tw órczym i zdolnościam i, opornością
i w yjątkow ością k u ltu r niezachodnich.
Interakcje. S yste m w ielo cyw iliza cyjn y. W XX wieku
sto su n k i m iędzy cyw ilizacjam i przeszły w ięc z fazy
jed n o k ieru n k o w eg o n a p o ru jed n ej z n ich n a wszystkie
in n e w stad iu m inten sy w nych, ciągłych i w ielokierun­
kow ych in tera k cji m iędzy w szystkim i. Z anikać zaczęły
obie głów ne cechy p oprzedniej epoki stosunków mi-..-
dzycyw ilizacyjnych.
Po pierw sze, ja k to z upodobaniem pow tarzają histoi
cy skończyła się „ek sp an sja Z achodu” i zaczął „bunt
przeciw Zachodowi”. Nierówno, z przerw am i i załamania­
m i, p o tęg a Z achodu słab ła w porów naniu z siłą innych
cywilizacji. M ap a św iata z 1900 ro k u m ało przypominała
m ap ę z ro k u 1920. Z m ienił się u k ła d sił militarnych
i ekonom icznych, a także wpływów politycznych (zajmie-
m y się ty m bardziej szczegółowo w jed n y m z następnych
68
;|ofdziałów). Z achód n ad al w yw iera znaczny n acisk na
inne kraje, ale jego sto su n k i z pozostałym i cywilizacjami
w coraz w iększym sto p n iu są kształtow ane przez jego
reakcje n a odbyw ające się tam przem iany. K raje nieza-
chodnie, k tó re p rzestały być p rzed m io tam i h isto rii tw o­
rzonej przez Zachód, w coraz większym stopniu kształtują
swoją w łasną historię, a także dzieje daw nego hegem ona.
Po drugie, w rezultacie tych procesów sy stem m iędzy­
narodowy w ykroczył poza granice Z achodu i objął wiele
cywilizacji. R ów nocześnie w ygasł k o n flik t m iędzy p a ń ­
stwami Z achodu, przez w iele w ieków k ształtu jący te n
system. P od koniec XX w iek u Z achód ja k o cywilizacja
wyszedł ze stad iu m „państw a w ojującego” i w kracza
w fazę „państw a u n iw ersaln eg o ”. Faza ta jeszcze się n ie
dopełniła, p ań stw a narodow e Z achodu łączą się bow iem
w dwie q u asi-uniw ersalne je d n o stk i państw ow e - E uro­
pę i A m erykę Północną. Je d n a k ż e oba te organizm y
i ich części składow e połączone są niezw ykle złożoną
siecią form alnych i n ieform alnych więzi in sty tu cjo n al­
nych. P aństw a u n iw ersaln e poprzednich cywilizacji były
imperiami, poniew aż je d n a k polityczną form ą cywiliza­
cji zachodniej je s t dem okracja, w yłaniające się państw o
uniwersalne tej cywilizacji n ie m a ch arak teru im perium ,
jest to raczej zw iązek federacji, konfederacji, system ów
i organizacji m iędzynarodow ych.
Do w ielkich ideologii politycznych XX w ieku należy
liberalizm, socjalizm , anarchizm , korpoi'acjonizm , m ar­
ksizm, k om unizm , socjaldem okracja, konserw atyzm ,
nacjonalizm, faszyzm i chrześcijańska dem okracja. J e d ­
no je łączy; są w ytw oram i cywilizacji zachodniej. Ż adna
inna cywilizacja nie zrodziła znaczącej ideologii polk
tycznej, Z achód n ato m ia st n ig d y n ie stw orzył w ielkiej
leligii. W szystkie w ielkie religie św iata pow stały w n ie ­
zachodnich kręgach kulturow ych i starsze są przew ażnie
od cywilizacji zachodniej. W m iarę w ychodzenia świata
z fazy naznaczonej przez cywilizację zachodnią zanikają ^ ^ £ t e r M 1M ó w „WOLNY ŚWIAT" I „ZACHÓD'

ideologie typow e d la jej późnego stad iu m , a ich miejsce j Ile razy w ym ieniono
% zmian
1988 1993
zajm u ją religie i in n e form y tożsam ości o podłożu “ „New York Times"
W olny św iat 71
kulturow ym . N astęp u je k re s w estfalskiego rozdziału i Zachód 46
44
144
-38
+213
religii od polity k i m iędzynarodow ej, tego szczególnego „W ashington Post"
w ytw oru cyw ilizacji zachodniej. J a k stw ierdza Edward W olny Świat
Zachód
112
36
67 -40
87 +142
M ortim er, relig ia coraz bardziej p rzen ik a spraw y m
protokoiy Kongresu
d zy n aro d o w e32. M iejsce zrodzonego n a Zachodzie zue- W olny Świat 356 114 -68
Zachód 7 10 +43
rzen ia id ei politycznych zajm uje m iędzycywilizacyjne • à: Lexis/Nexis.
zderzenie k u ltu r i religii.
G lobalna geografia polityczna uległa w ięc zmianie tyle w pływ ają naw zajem n a swoje decyzje, że do pew ­
- od jed n eg o św iata w 1920 ro k u do trzech w latać]-, nego stopnia zachow ują się ja k część pew nej całości”.
sześćdziesiątych i ponad pół tuzina w latach dziewięćdzie­ Społeczność m iędzynarodow a pow staje je d n a k tylko
siątych. R ów nocześnie św iatow e im p eriu m Zachodu wtedy, gdy p ań stw a tw orzące system m iędzynarodow y
z 1920 ro k u skurczyło się do o wiele m niejszego „Wolneg mają „w spólne in tere sy i w spólne w artości”, „uważają,
Ś w iata” lat sześćdziesiątych (do którego zaliczało się ze wiąże je zbiór w spólnych zasad”, „uczestniczą w pracy
wiele p aństw niezachodnich przeciwnych komunizmowi), wspólnych in sty tu cji” i „należą do jed n ej k u ltu ry lub
n astęp n ie zaś do jeszcze bardziej ograniczonego Zachodu cywilizacji” 33. P odobnie ja k było to przed tem w cywili­
la t dziew ięćdziesiątych. Z m iana ta znalazła semantyczny zacji sum eryjskiej, greckiej, hellenistycznej, chińskiej,
wyraz: w o k resie od 1988 do 1993 ro k u coraz rzadziej indyjskiej i islam skiej, m iędzynarodow y system euro­
używ ano nacechow anego ideologicznie te rm in u „Wolny pejski w okresie od XVII do XIX w ieku stanow ił społecz­
Św iat”, coraz częściej zaś cyw ilizacyjnego określenia ność m iędzynarodow ą. W X IX i XX w ieku rozszerzył
„Zachód”. Z nam ienne je st także coraz częstsze wymienia­ S.ięj by objąć w szystkie k raje należące do in n y ch cywili­
nie islam u jak o zjaw iska kuiturowo-politycznego, a także zacji. Do krajów tych eksportow ano rów nież niektóre
„W ielkich C hin”, Rosji i jej sąsiedztw a oraz U nii Europę - eiiropejskie in sty tu cje i zwyczaje. W spom nianym k ra ­
skiej - w szystko to są zaś te rm in y o cywilizacyjny:-, jom nadal je d n a k b rak wspólnej kultury, która stanow iła
znaczeniu. K o n tak ty m iędzycyw ilizacyjne w tej trzeciej podstawę euro p ejsk iej społeczności m iędzynarodow ej.
fazie są o w iele częstsze i intensyw niejsze niż w pierwszej W kategoriach brytyjskiej teorii stosunków m iędzy­
oraz bardziej rów norzędne i w zajem ne niż w drugii narodowych św iat stanow i w ięc dobrze rozw inięty sys­
W odróżnieniu od o k resu zim nej w ojny n ie m a teraz tem, lecz społeczność m iędzynarodow a w najlepszym
przew agi żadnego pojedynczego podziału m iędzy Zacho­ fazie je st dopiero w zalążku.
dem a innym i cyw ilizacjam i, istnieje w iele linii podziału. gKażda cywilizacja p o strzega siebie jak o p ęp ek świata,
Z sy stem em m iędzynarodow ym , zdaniem Hedleya adiistorię sw ą sp isu je ja k o cen traln y d ram at dziejów
Bulla, m am y do czynienia w tedy, gdy „dwa państw a lub ludzkości. Zachodu dotyczy to praw dopodobnie w jeszcze
w ięcej u trz y m u ją m iędzy sobą dostateczny k o n ta k t i na ,|fekszym stopniu niż innych kręgów kulturow ych. Taki
71
monocywilizacyjny p u n k t w idzenia staje się je d n a k coraz
m niej adekw atny i przydatny w e w spółczesnym świecie.
Badacze cywilizacji daw no te n truizm uznali. W 1918
roku Spengler poddał krytyce tę ograniczoną wi2ję historii
dom inującą n a Zachodzie, z jej ścisłym podziałem na
starożytność, średniowiecze i erę nowożytną, odnoszącym
się tylko do Zachodu. Stw ierdził, że tę ptolem ejską
in terp retację dziejów należy zastąpić kopernikańską,
a „pustą koncepcję jed n ej historii linearnej zastąpić
d ram atem w ielu potężnych k u ltu r” 34. K ilkadziesiąt łat
po nim Toynbee poddał surowej krytyce „prowincjonalizm
i im p erty n en cję” Zachodu przejaw iające się w „egocent­
rycznych złudzeniach”, jakoby cały św iat kręcił się wokół
niego, jakoby istniał jak iś „nie zm ieniający się Wschód”-,
a „postęp” był nieuchronny. P odobnie ja k Spengler nie
zakładał, że historia je st jedna, że istnieje ,je d n a tylko,
nasza rzek a cywilizacji, w szystkie zaś in n e są dopływami
albo g in ą w p u sty n n y ch p iaskach” 35. P ięćdziesiąt lat po
Toynbeem B rau d el tak że apelował o przyjęcie szerszej
perspektyw y i zrozum ienie „w ielkich cywilizacyjnych
konfliktów św iata i m nogości jego cywilizacji” 30. Złu­
dzenia i przesądy, p rzed którym i ostrzegali ci uczeni,
n ad al się je d n a k u trzym ują, czego w yrazem je st pod
koniec XX w ieku rozpow szechnienie zaściankowej kon­
cepcji, jak o b y europejska cywilizacja Zachodu stanowiła
obecnie uniw ersalną cywilizację światową.
P rzypisy
1 „H istoria św iata to h isto ria w ielkich k u ltu r". Oswald S pengler, Dectwie
o f the West (U ntergang des A bendlandes), A.A. K nopf, N ew York
1920-1928, II, 170. Do najw ażniejszych p rac ty ch uczonych, analizujących
72
n atu rę i d y n am ik ę cywilizacji, n ależą m .in.: M ax W eber, The Sociology o f
1teligion, przel. E p h ra im Fischoff, Beacon P ress, B oston 1968 [wydanie
polskie - wybór: S zk ice z socjologii religii, przel. Je rz y P rokopiuk,
H enryk W andow ski, K siążka i Wiedza, W arszawa 1984, 1995]; E m ile
D urkheim , M arcel M auss, N ote on the N otion o f C iviliza tio n , „Social
¿.-search”, 38 (1971), s. 808-813; O sw ald S pengler, D ecline o f the West;
Pitirim S orokin, Social a n d C u ltu m l D yn a m ics, A m erican Books Co.,
New Y ork 1937-1985, 4 tom y; A rnold T oynbee, A S tu d y o f H istory,
Oxford U niversity P re ss, O xford 1934-1961 (12 to m ó w );A lfred W eber,
Kulturgeschichte ais K ultursoziologie, A.W. S ijth o ffs U itgerversm aats-
ehappij N.V., L eid en 1935; A. L. K roeber, ConfiguratioTis o f Culture
Growth, U n iv ersity o f California P ress, B erk eley 1944 i S ty le a n d
C ivilizations, G reenw ood P ress, W estport 1973; P h ilip Bagby, Culture
and History: Prolegom ena to the C o m parative S tu d y o f C ivilizations,
Longm ans, G reen , L ondon 1958 [K u ltu ro i historia. Prolegomena do
porównawczego b a d a n ia cyw ilizacji, przel. Jerzy Jedlicki, PIW , W arszawa
1//5]; Carroll Q uigley, The E vo lu tio n o f C ivilizations: A n Intro d u ctio n to
H istorical A n a ly sis, M acm illan, N ew Y ork 1961; R u sh to n C oulborn, The
Origin o f C ivilized Societies, P rin ceto n U niversity P ress, P rin ceto n 1959;
S.N. E isen stad t, C u ltu m l T ra d itio n s a n d P olitical D ynam ics: The Origins
and M odes o f Ideological P olitics, „B ritish Jo u rn a l o f Sociology”, 32
(czerwiec 1981), s. 155-181; F ern an d B raudel, H istory o f C ivilizations,
Allen L an e-P en g u in P ress, N ew Y ork 1994 i O n H istory, U niversity of
Chicago P ress, Chicago 1980 [H isto ria i tiw a n ie (wybór), przel.
B. G erem ek, C zytelnik, W arszawa 1971]; W illiam H. M cNeill, T he R ise o f
the West: A H istory o f the H u m a n C o m m u n ity , U niversity o f Chicago
Press, C hicago 1963; A dda B. B ozem an, C iviliza tio n s Under Stress,
„Virginia Q u arterly Review ”, 51 (zim a 1975), s. 1-18, Strategic Intelligence
and S ta te cra ft, B rassey’s, W ashington 1992 i P olitics a n d C ulture in
International H istory: From the A n c ie n t N ea r E ast to the O pening o f the
M odern Age, T ran sactio n P u b lish ers, N ew B runsw ick 1994; C h ristopher
Dawson, D yn a m ics o f World H istory, Sherw ood S u g d en Co., L aSalle
1978 i The M o vem ent o f W orld R evolution, S h eed an d W ard, N ew Y ork
1959; Im m a n u el W allerstein, G eopolitics a n d Geoculture: E ssays on the
Changing W orld-system , C am bridge U n iv ersity P ress, C am bridge 1992;
F elipe F ernandez-A rnesto, M illen n iu m : A H istory o f the L a st T housand
Years, S cribners, Nowy Jo rk 1995. Do p rac ty ch m ożna d o dać o statn ią
pracę L ouisa H artza A S yn th esis o f W orld H isto iy, H u m an ity P ress,
Zurich 1983, k tóra, ja k k o m e n tu je S am u el B eer, „z w yjątkow ą p rzen ik ­
liwością przew iduje podział ludzkości bardzo podobny do obecnego, jak i
pow stał po zakoń czen iu zim nej wojny, n a p ięć w ielkich obszarów
kulturow ych”: chrześcijański, m u zułm ański, hinduistyczny, konfucjański
i afrykański. M em orial M in u te, L o u is H artz, „H arv ard U niversity G azet­
te”, 89 (27 m aja 1994). N ieocenionym k o m p e n d iu m i w stęp em do analizy
cywilizacji je s t p raca M atthew M elko, T he N a tu re o f C iviliza tio n s, P o rter
S argent, B oston 1969. W dzięczny tak że je ste m za pożyteczne su g estie
zaw arte w p racy H ayw arda W. A łkera, jr., om aw iającej mój arty k u ł
opublikow any w „F oreign A ffairs”: „If N ot H u n tin g to n ’s ’C ivilizations’
T h en W hose?” (praca n ie publikow ana, M a ssach u setts In s titu te of
T echnology, 25 m arca 1994).
73
 .(j p u p i i f
2 B raudel, Histo?*ia i trtoaiiie, s. 257-260,306-307 i H istory o f Civilizations,
s. 4-5; G errit W. G ong, The S ta n d a rd o f „ C ivilization" in International
Society, C larendon P ress, O xford 1984, s. 81 i n., 97-100; W allerstein,
G eopolitics a n d Geoculture, s. 160 i n., 215 i n.; A rnold J. Toynbee,
S tu d y o f H istory, X, 274-275 i C y w iliza c ja w czasie próby (C ivilisation
on Trial), przeł. W ojciech M adej, Przedśw it, W arszawa 1991, s. 21.
3 B raudel, H isto iia i trw anie, s. 296. O bszerny p rzegląd definicji k u ltu ry
i cywilizacji, zwłaszcza przy uw zględnieniu niem ieckiego rozróżnienia,
znaleźć m ożna w: A.L. K roeber, C lyde K luckhohn, Culture: A C ritical
R eview o f Concepts a n d D efin itio n s, P ap ers o f P eab o d y M useum of
A m erican A rchaeology an d E thnology, H arv ard U niversity, Cambridge,
vol, XLVII, n r 1, 1952, passim , zwłaszcza s. 15-29.
I B ozem an, C iviliza tio n s Under Stress, s. 1.
5 D urkheim , M auss, N otion o f C iviliza tio n , s. 811; B raudel, Historia
i hnoanie, s. 291; M elko, N atu re o f C iviliza tio n s, s. 8; W allerstein,
G eopolitics a n d G eocidture, s. 215; D aw son, D yn a m ics o f W orld History,
s. 51, 402; S pengler, D ecline o f the West, I, s. 31. Co ciekaw e, w siedem-
nastotom ow ej International E ncyclopedia o f Social Sciences (Macmillan
and F re e P ress, ed. D avid L. Sills, N ew Y ork 1968) n ie m a podstawowego
h asła „cyw ilizacja” an i „cyw ilizacje”. „Pojęcie cywilizacji” (w liczb ie.
pojedynczej) om ów ione je s t w podrozdziale arty k u łu „Rew olucja miej­
sk a ”, a o cyw ilizacjach w sp o m in a się w arty k u le „K ultura”.
0 H erodot, D zieje, przeł. S ew eryn H am m er, C zytelnik, W arszawa 1959,
t. II, s. 254.
7 E dw ard A. T iryakian, R eflections on the Sociology o f C ivilizations,
„Sociological A nalysis”, 35 (lato 1974), s. 125.
0 T oynbee, S tu d y o f H istory, I, 455, cytow ane przez M elko, N ature of
C ivilizations, s. 8-9; B raudel, H istoria i trw a n ie, s. 291.
0 B raudel, H istory o f C iviliza tio n s, s. 35 i H istoria i trw anie, s.301-302.
10 B ozem an, Strategic Intelligence a n d S ta tecra ft, s. 26.
II Q uigley, E volution o f C iviliza tio n s, s. 146 i n.; M elko, N ature of
C ivilizations, s. 101 i n. P atrz D.C. Som ervell, A rgum ent, w opracowa­
nym przez niego skrócie A S tu d y o f H istory T oynbeego, tom y I-VI,
O xford U niversity P ress, O xford 1946, s. 569 i n.
12 L ucian W. Pye, China: E rratic State, F rustrated Society, „Foreign
A ffairs", 69 (jesień 1990), s. 58.
13 P atrz Q uigley, E volution o f C iviliza tio n s, rozdz. 3, zwłaszcza s. 77, 84;
M ax Web.er, The Social ■Psychology o f W orld R eligions, w: From Max
Weber: Essays in Sociology, R outledge, L ondon 1991, s. 267; Bagby,
C ulture a n d H istory, s. 165-174; S pengler, D ecline o f the West, II, 31 i n.;
T oynbee, S tu d y o f H istonj, I, 133, XII, 546-547; B raudel, H istory of
C ivilizations, passim ; M cNeill, The R ise o f the West, passim ; Roslovanyi,
Clash o f C ivilizations, s. 8-9.
1-1 M elko, N ature o f C ivilizatio n s, s. 133.
13 B raudel, O n H istory, s. 226.
10 W la tac h dziew ięćdziesiątych ukazała się w ażna p raca pióra znaw cy obu
k u ltu r: C laudio Veliz, The N ew World, o f the Gothic Fox, U niversity of
California P ress, B erkeley 1994.
17 P atrz C harles A. B eard, M ary R. B eard, The R ise o f A m erica n C iviliza­
tion, M acm illan, N ew Y ork 1927, 2 tom y; M ax L erner, A m erica as
74
a Civilization, S im on & S chuster, New Y ork 1957. Uderząjąc w patriotycz­
ną stru n ę, L ern er tw ierdzi, że „dobrze to czy źle, ale A m eryka je s t tym ,
czym je s t - o d ręb n ą k u ltu rą o w ielu w łasnych cechach przesądzających
o jej sile i znaczeniu, stojącą obok G recji i R zym u ja k o je d n a z w ielkich
cywilizacji w yróżniających się w dziejach ludzkości”. Jed n ak że przyznaje
również, iż „w praw ie żadnej z w ielkich teorii h isto rii nie m a m iejsca na
koncepcję A m eryki ja k o odrębnej cywilizacji" (s. 58-59).
0 roli fragm entów cyw ilizacji eu ro p ejsk iej tw orzących now e społeczeń­
stw a w A m eryce Północnej i Ł acińskiej, A fryce Południow ej i A ustralii
pisze L ouis H artz, The F ounding o f N ew Societies: S tu d ies in the
H istoiy o f the U nited S tates, L a tin A m erica, S o u th A frica, Canada, a n d
A ustralia, H arcourt, B race & W orld, New Y ork 1964.
Dawson, D yn a m ics o f World H istory, s. 128. P atrz też M ary C. B ateson,
Beyond Sovereignty: A n Em erging Global C ivilization, w: R.B.J. Walker,
Saul H. M endlovitz (red.), Contending Sovereignties: R edefining Political
C om m unity, L ynne R ien n er, B o u ld er 1990, s. 148-149.
Toynbee zalicza bud d y zm th eraw ad a i buddyzm lam aistyczny do
cywilizacji sk ostniałych. S tu d y o f H istory, I, s. 35, 91-92.
Patrz np. B e rn a rd Lewis, Isla m a n d the W est, O xford U niversity Press,
New Y ork 1993; Toynbee, S tu d y o f H istory, rozdz. IX, „C ontacts betw een
Civilizations in S pace (E n co u n ters betw een C ontem poraries)”, VIII, 88
1 n.; B en jam in N elson, C iviliza tio n a l C om plexes a n d In terciviliza tio n a l
Encounters, „Sociological A nalysis”, 34 (lato 1973), s. 79-105.
N. E isen stad t, C ultural T ra d itio n s a n d P olitical D ynam ics: The O rigins
and Modes o f Ideological P olitics, „B ritish Jo u rn a l of Sociology”,
32 (czerwiec 1981), 157 oraz The A x ia l Age: The Emergence o f Trans-
cedental Vision a n d the R ise o f Clerics, „A rchives E u ro p éen n es de
Sociologie", 22 (n r 1, 1982), 298. P a trz tak że B en jam in I. Schw artz, The
Age o f Transcendence in W isdom , R evolution, a n d Doubt: Perspectives
on the F irst M ille n n iu m B.C., „D aedalus”, 104 (wiosna 1975), s. 3.
Koncepcję E poki O si stw orzył K arl Jasp ers, Vont Ursprung w id Z iel der
Geschichte, A rtem isverîag, Z urich 1949.
Toynbee, C y w iliza c ja w czasie próby, s. 50. Por. W illiam H. McNeill,
The Rise o f the W est, s. 295-298. A utor podkreśla, że tu ż przed n astan iem
ery chrześcijaństw a „zorganizow ane szlaki handlow e, lądow e i m orskie
(...) łączyły cztery w ielkie k u ltu ry tego k o n ty n e n tu ”.
Braudel, O n H istory, s. 14: „(...) zapożyczenia k ulturow e przybywały
w m ałych daw kach, opóźnione, m iały bow iem do przebycia daleką
drogę, k tó rą powoli pokonyw ały. Jeśli w ierzyć historykom , ch iń sk ie
stroje z o k resu d y n astii T ’an g [618-907] dopiero w XV w ieku dotarły na
Cypr i św ietny dw ór L usignanów . S tąd dzięki ruchliw em u handlowi
śródziem nom orskiem u znalazły d rogę do Francji i na ekscentryczny
dwór K arola VI, gdzie w ysokie czepce (h en n in ) i b u ty z d łu g im i nosam i
stały się n iezm iern ie p o p u larn e - dziedzictw o daw no um arłego świata,
niczym św iatło docierąjące do n as z w ygasłych ju ż gw iazd”.
Patrz T oynbee, S tu d y o f H istory, VIII, s. 347-348.
Mc Neill, Rise o f the W est, s. 547.
D .K F ieldhouse, Econom ics a n d E m pire, 1830-1914, M acm illan, London
1984, s. 3; F.J.C. H earnshaw , S ea Power a n d E m pire, G eorge H arrap
and Co., L ondon 1940, s. 179.
20 G eoffrey P a rk e r, The M ilita ry R evolution: M ilita ry In n o va tio n a n d iJie
Rise o f the W est, C am bridge U n iv ersity P ress, C am bridge 1988, s.4;.
M ichael H ow ard, The M ilitary Factor in E uropean E xpansion, w: Hedley
B ull, A dam W atson (red.), T he E xp a n sio n o f In tern a tio n a l Society
C larendon P re ss, L ondon 1984, s. 33 i n.
20 A.G. K enw ood, A.L. L ougheed, The G rowth o f the In tern a tio n a l Economy
1820-1990, R outledge, L ondon 1992, s. 78-79; A ngus M addison, Dynamic
Forces in C a p ita list D evelopm ent, O xford U niversity P ress, N ew York:
1991, s. 326-327; A lan S. B lind er, za „New Y ork T im es”, 12 m arca 1995.;
P atrz tak że S im on K uznets, Q u a n tita tiv e A spects o f the Economic
G rowth o f N a tio n s - X . L evel a n d S tru ctu re o f Fore ign Trade: Long-term
Trends, „E conom ic D evelopm en t an d C u ltu ral C hange”, 15 (styczeń Cywilizacja uniwersalna:
1967, część II), s. 2-10. .
30 C harles Tilly, R eflections on the H istory o f E uropean State-m aking, w:
Tilly (red.), T he F orm ation o f N a tio n a l S ta tes in W estern Europe,
modernizacja i westernizacja
P rin ceto n U niversity P ress, P rin c eto n 1975, s. 18.
31 R.R. P alm er, F rederick the Great, G uibert, Bulow: From D ynastic to
N atio n al W ar, w: P e te r P a re t (red.), M akers o f M o d em Stra teg y from
M achiavelli to the N uclear Age, P rin ceto n U niversity P ress, Princeton
c o OZNACZA „CYWILIZACJA UNIWERSALNA”
1986 s. 119. .
32 E dw ard M ortim er, C h ristia n ity a n d Islam , „In te rn a tio n a l Affairs , 67 Zdaniem n ie k tó ry c h rodzi się obecnie n a naszych
(styczeń 1991), s. 7.
33 H edley B ull, The A narchical Society, C olum bia U n iv ersity P re ss, New oczach coś, co V.S. N aip au l określił m ian em „cywilizacji
Y ork 1977, s. 9-13. P a trz tak że: A dam W atson, The E volution o f Inter­ uniwersalnej” ł. Cóż tak ieg o te n te rm in oznacza? Ogól­
n a tio n a l Society, R outledge, L o n d o n 1992, i B arry B uzan, From Inter­
n a tio n a l System to In tern a tio n a l Society: S tru ctu ra l R ealism ana nie rzecz biorąc, zak ład a k u ltu ro w e jed n o czen ie się
Regim e Theory M eet the English School, „In te rn a tio n a l Organization", ludzkości i coraz pow szechniejszą akceptację w spólnych
47 (lato 1993), 327-352, który w prow adza rozróżnienie m iędzy „cywiliza­
cyjnym i „funkcjonalnym ” m odelem społeczności międzynarodowe! wartości, p rzek o n ań , orientacji, zwyczajów i instytucji
i dochodzi do w niosku, że „cyw ilizacyjne społeczności międzynarodowe przez n aro d y całego św iata. W bardziej szczegółowym
zdom inow ały ann ały h isto rii” i ż e ,j a k się w ydaje, fu n k cjo n aln e społecz­
ności m iędzynarodow e n ie w y stęp u ją w postaci czystej (s. 336).
rozumieniu id ea ta m oże oznaczać p ew n e rzeczy, k tó re
31 S pengler, D ecline o f the W est, I, s. 93-94. ||g łę b o k ie , lecz n ie m ają znaczenia [w ty m kontekście],
35 T oynbee, S tu d y o f H istory, I, s. 149 i n., 154,157 i n. Jnne, k tó re m ają znaczenie, lecz n ie są głębokie, i jeszcze
3U B raudel, O n H istory, s. xxxiii.
|rme, bez w iększego zn aczenia i pow ierzchow ne.
Po pierw sze, istn ie ją e le m e n ta rn e w artości, ja k u zn a­
wanie m o rd erstw a za zło, k tó re są w spólne dla wszyst-
p c h społeczeństw . To sam o odnosi się do niektórych
podstawowych in sty tu cji, ja k p ew ne form y rodziny.
Większość członków w iększości społeczeństw posiada
ipdobne „poczucie m oralności”, w spólne etyczne m in i­
mum, n a k tó re sk ład ają się e le m e n ta rn e pojęcia dobra
i zła2. Je śli to się w łaśnie rozum ie pod pojęciem cywili-
!|Cji uniwersalnej, to są to spraw y głębokie i n iezm ier­
nie w ażne, ale nienow e i bez znaczenia dla naszych
rozw ażań. F ak t, że n a p rzestrzen i dziejów ludzie posia­
dali k ilk a w spólnych podstaw ow ych w artości i instytucji
[społecznych], m oże w yjaśniać n iek tó re stale elem entj
ludzkiego zachow ania, n ie objaśni je d n a k historii, na
k tó rą sk ład ają się zm iany tegoż zachow ania. N a doda.
te k , je śli istn ie je cyw ilizacja un iw ersaln a w spólna całej
ludzkości, to ja k im te rm in e m określim y w ielkie ludzkie
g ru p y pow stałe n a bazie k u ltu ry , n a d k tó ry m i je st już
ty lk o g a tu n e k ludzki? L udzkość dzieli się n a podgrupy;
plem iona, n aro d y i w iększe je d n o stk i kulturow e zwane
n o rm aln ie cyw ilizacjam i. Je śli te m u o statn iem u ter­
m inow i m am y n ad ać szersze znaczenie i odnieść go
w yłącznie do tego, co je s t w spólne dla całej ludzkości,
należałoby albo w ynaleźć now e o kreślenie dla najwięk-
szych u g ru p o w ań pow stałych n a bazie k u ltu ry (mniej-
szych niż cala ludzkość), albo założyć, że są one w zani-
k u . V aclav H avel stw ierdził n a przykład: „Żyjem y dziś
w je d n ej cywilizacji globalnej”, k tó ra stanow i „tylko
cien k ą w arstew kę pokryw ającą lub skryw ającą całą
różnorodność k u ltu r, ludów , św iatów religii, tradycji
h isto ry czn y ch i p ostaw ukształtow anych przez historię.
W szystkie one w pew nym sensie zn ajd u ją się pod
sp o d em ” 3. O graniczanie pojęcia cywilizacji do szczebla
globalnego i o k reślan ie m ian em „ k u ltu r” lu b „sub-
cywilizacji” n ajw iększych organizm ów kulturowych,
k tó re n a p rz estrz en i dziejów zawsze nazyw ano cywiliza­
cjam i, prow adzi tylko do sem antycznego zam ieszania.
* H ayw ard A lker słusznie w ytknął, że w m oim artykule n a łam ach „Fuiesgn
A ffairs” z sam ej definicji w ykluczyłem pojęcie cywilizacji światowej,
określając cywilizację jako „najwyższy stopień ugrupow ania ludzi i r
szą płaszczyznę kulturow ej tożsam ości, powyżej której je s t tylko ludzlcosc
jako pojęcie odróżniające człowieka od innych gatunków . W tałcim
rzecz jasna, term in ten byl używany przez większość badaczy cywilizat
Jednakże w tym rozdziale rozluźniam tę definicję, by dopuścić możliwe
identyfikow ania się przez ludzi z całego świata z odrębną k u ltu rą global
dopelniąjącą lub w ypierającą cywilizacje w tradycyjnym sensie.
3o drugie, te rm in u „cywilizacja u n iw ersaln a” m ożna
użyć w odniesieniu do elem entów w spólnych cywilizo­
w a n y m społeczeństw om , ja k m ia sta i u m iejętn o ść czy­
tania i pisania, k tó re odróżniają je od społeczeństw
prym itywnych i od barbarzyńców . J e s t to oczywiście
!. pojęcie osiem nastow ieczne, używ ane w liczbie p ojedyn­
\) czej. w ta k im też znaczeniu cyw ilizacja un iw ersaln a się
( tworzy, k u p rzerażen iu antropologów i n ie tylko, obser­
l wujących ze zgrozą zan ik an ie prym ityw nych ludów.
;j Cywilizacja w ta k im znaczeniu rozw ijała się stopniowo
przez całą h isto rię ludzkości, a jej szerzenie się nie
j przeszkadzało istn ie n iu w ielu cywilizacji (w liczbie
y,
\] Po trzecie, pojęcie „cywilizacji u n iw ersaln ej” m oże
1: odnosić się do przek o n ań , w artości i d o k try n przyj­
mowanych obecnie przez w ielu ludzi z k ręg u cywilizacji
j zachodniej oraz przez n iek tó ry ch należących do innych
kręgów kulturow ych. Pasow ałoby tu ta j określenie „kul­
' tura D avos”. Co ro k u m niej więcej tysiąc biznesm enów ,
bankierów, urzęd n ik ó w państw ow ych, in telek tu alistó w
i dziennikarzy z w ielu krajów spotyka się na Światowym
Forum E konom icznym w szw ajcarskim m ieście Davos.
Prawie w szyscy m ają dyplom y u n iw ersyteckie z fizyki,
nauk społecznych, b izn esu łub praw a, p racu ją w sferze
słów łub liczb (albo z jed n y m i i drugim i), płynnie
posługują się języ k iem angielskim , zatru d n ian i są przez
rządy, korporacje, uczelnie o szerokich k o n tak tach
zagranicznych, często podróżują po świecie. Łączy ich
'.viara w indyw idualizm , gospodarkę rynkow ą i demo-
Ińację, pow szechna w k rę g u cywilizacji zachodniej,
.itidzie z Davos spraw ują k o ntrolę n a d w szystkim i
instytucjam i m iędzynarodow ym i, rządzą w w ielu p ań ­
stwach, kontrolują przeważającą część zasobów gospodar­
czych i m ilitarnych. K u ltu ra Davos m a w ięc ogrom ne
znaczenie, ilu je d n a k ludzi w skali całego św iata m ożna
do niej zaliczyć? Poza Z achodem je s t to praw dopodob­
n ie n iecałe 50 m in , czyli 1 p ro cen t lu d n o ści świata,
a m oże tylko je d n a d ziesiąta tego procenta. D aleko jej
do k u ltu ry un iw ersaln ej, przyw ódcy zaś, zaliczani do
k rę g u k u ltu ry Davos, n iek o n ieczn ie m ają siln ą pozycją
w e w łasnych k rajach . J a k p o d k reśla H edley Buli, „ta
w spólna k u ltu ra in te le k tu a ln a istn ieje w yłącznie na
szczeblu elit. W ątpić należy, czy n aw et n a płaszczyźnie
dyplom atycznej o bejm uje to, co o k reśla się m ianem
w spólnej k u ltu ry m oralnej czy też zestaw u wspólnych
w artości, a co je s t rzeczą o d ręb n ą od k u ltu ry intelek­
tu a ln e j” 4.
Po czw arte, p o p u larn o ść zy sk u je koncepcja, że rozpo-
w szechnianie się n a całym św iecie zachodnich wzorców
k o n su m p cji oraz k u ltu ry m asow ej tw orzy cywilizację
u niw ersalną. N ie je s t to a rg u m e n t szczególnie głęboki
czy znaczący. Przez całe dzieje ludzkości now inki kultu-
raln e były przekazyw ane z jed n e j cywilizacji do drugiej.
W ynalazki dokonane przez je d n ą cywilizację są régulai’-
nie przejm ow ane przez in n e. Chodzi tu je d n a k albo
o te c h n ik i n ie pociągające za sobą znaczących skutków
kulturow ych, albo now inki, k tó re pojaw iają się i przemi-
jają, n ie zm ieniając k u ltu ry tworzącej podstaw ę cywiliza-
cji, k tó ra je przyjm uje. P rzyjm ow ane są albo ze względu
n a swą „egzotykę”, albo byw ają narzucone. W minionych
stuleciach Zachód zachw ycał się od czasu do czasu
różnym i a sp ek tam i k u ltu ry chińskiej czy hinduskiej,
W XIX w ieku zapożyczenia z k u ltu ry zachodniej zyskały
popularność w C hinach i Indiach, wydawało się bowiem,
że odzw ierciedlają po tęg ę Zachodu. S potykane dzisiąj
tw ierdzenie, jak o b y rozpow szechnienie się po całym
świecie k u ltu ry m asow ej i tow arów konsum pcyjnych
oznaczało triu m f cywilizacji zachodniej, trywializuje
k u ltu rę Z achodu. P odstaw ą jeg o cywilizacji je s t Wielka
K arta W olności, a n ie W ielki M ac. L udzie spoza kręgu
80
/¡¡Ihodniej k u ltu ry m ogą go je ść z apetytem , ale nie
:'j przyswoją sobie ty m sam ym zasad zaw artych w Karcie.
Nie m a to rów nież w pływ u n a ich sto su n e k do Zacho-
: du. N ietrudno sobie w yobrazić g ru p ę m łodych ludzi
/ któregoś z krajów bliskow schodnich, k tó rzy noszą
dżinsy, piją colę, słuchają rapu, a w przerw ach m iędzy
■ ■biciem pokłonów w stro n ę M ekki k o n stru u ją bom bę,
j' którą podłożą w a m ery k ań sk im sam olocie pasażerskim !
y W latach sied em d ziesiąty ch i osiem dziesiątych A m ery­
; kanie nabyli m iliony ja p o ń sk ich sam ochodów , telew izo­
rów, k am er i gadżetów elektronicznych. Wcale się przez
to nie zjaponizowali, w rzeczyw istości ich sto su n e k do
Japonii stał się bardziej nieprzyjazny. Tylko naiw na
i arogancja m oże ludziom Z achodu podsuw ać m yśl, że
ludzie z in n y ch kręgów k ulturow ych zw esternizują się
« przez nabyw anie zachodnich towarów. J a k zresztą w ypa­
i da Zachód w oczach świata, k ied y ludzie Zachodu utożsa-
?' miają w łasną cywilizację z napojam i orzeźwiającym i,
|- wypłowiałymi spodniam i i tłu sty m jedzeniem ?
W nieco bardziej w yszukanej w ersji arg u m en tacja
i na rzecz św iatow ej k u ltu ry m asow ej odw ołuje się nie
\ do towarów konsum pcyjnych, lecz m ediów , raczej do
;. Hollywood niż coca-coli. A m ery k ań sk a h eg em o n ia
J w dziedzinie k inem atografii, telew izji i w ideo je s t je ­
[■ szcze w iększa niż w przem yśle lotniczym . W 1993
\ roku 88 ze 100 filmów, k tó re zyskały najw iększą liczbę
i- widzów w różnych k rajach św iata, było p ro d u k cji am e­
rykańskiej. Dw ie organizacje a m e ry k a ń sk ie i dw ie
europejskie m ają niem alże m onopol n a zbieranie i roz­
powszechnianie bieżących w iadom ości w skali świa­
towej 5. S ytuacja ta je s t odbiciem dw óch zjaw isk. Pierw-
/ nich to fakt, że zainteresow anie m iłością, seksem ,
= przemocą, tajem nicą, b o h aterstw em i bogactw em je s t
wspólne w szystkim ludziom , a k ieru ją ce się zyskiem
firmy, p rzed e w szystkim am ery k ań sk ie, potrafią te
zain tereso w an ia u m ie ję tn ie w ykorzystać M ało jednak
jestd o w o d ó w n a to (lub n ie m a ich wcale), zeby rozwoj
środków k o m u n ik ac ji w sk ali globalne] prow a zi o
znaczącego u p o d ab n ian ia się postaw i przekonań. Jak
s S z i l M ichael V lahos, „rozryw ka m e oznacza przy
S T in n ej k u ltu ry ”. Po drugie, lu d n e m terpretuja
tre śc i przekazyw ane przez środki k o m u n « ' w kate­
goriach w łasnych u g ru n to w an y ch w artości. „Te same
obrazy tran sm ito w an e jed n o cześn ie do im eszkan M
całym świecie w yw ołują przeciw staw ne reakcje za­
uw aża K ishore M ahbubani. „W dom ach n a Zachodzie
™ d o k ra k ie t spadających n a B ag d ad w yw ołuje entuz-
T z m W in n y ch k ra ja c h w iększość lu d zi zauwazy, ze
Z achód szybko odpłaca kolorow ym Irakijczykom k b
Som alijczykom , ale nie spieszy się z rep resjam i wobec
b iałych Serbów. J e s t to pod k ażd y m w zględem mebez-
P iG l Z ł n e S śm’d k i m asow ego przek azu to je d e n z naj-
w ażniejszych w spółczesnych przejawów potęgi Zachodu.
Tego h eg em o n ia w tej dziedzinie skłania je d n a k populis­
ty czn y ch polityków w k ra ja c h m ezachodm ch do potę-
J a ^ a zachodniego im perializm u kulturow ego o-
apelow ania o zachow anie rodzim ej k u ltu ry i jej integ­
mierze w łaśnie ich obejm uje). Jej szef przewidywał, że
gerwisami w języ k u angielskim m oże być zainteresow a­
ne >2-4 p ro cen t odbiorców, należałoby więc stworzyć
sieci regionalne (czyli cywilizacyjne) n adające po hisz­
pańsku, jap o ń sk u , arab sk u , fra n c u sk u (dla A fryki Za­
chodniej) i w in n y ch językach. T rzech badaczy doszło
do wniosku, że „globalne studio n ad al m u si się liczyć
■/-htnieniem W ieży B abel” 8. R onald D ore przekonująco
dowodzi, że w śród dyplom atów i oficjalnych osobistości
tworzy się globalna k u ltu ra in telek tu aln a, ale naw et
i o n dochodzi do w ysoce zasadnego w niosku dotyczące­
go Wpływu zintensyfikow anego m asow ego przekazu:
sytuacji, gdy w szystko in n e je st jed n a ko w e [wyróż­
nienie autora], zagęszczająca się sieć k o m unikacyjna
powinna tw orzyć coraz szerszą bazę dla rodzenia się
uczuć przyjaźni m iędzy narodam i, a przynajm niej klasą
średnią w różnych krajach , a ju ż co najm niej m iędzy
dyplomatami”. Ale, ja k dodaje, „niektóre ew entualne
różnice m ogą m ieć w istocie bardzo duże znaczenie” 9.
Język. G łów nym i elem en tam i każdej k u ltu ry czy
cywilizacji są języ k i religia. Je śli m am y do czynienia
OSŁUGUJĄCY SIĘ GŁÓWNYMI JĘZYKAMI
< LUDNOŚCI ŚW IATA')

ralności. Z dom inow anie globalnej k o m u n ik acji przez Rok 1958 1970 1980 1992
Język
Z achód rodzi w społeczeństw ach m ezachodm ch nitza Arabski 2.7 2.9 3.3 3.5
dow alenie i w rogość w obec hegem ona. N a początku lat Bengali
Angielski
2.7
9.8
2.9
9.1
3.2
8.7
3,2
7.6
“ ¿ d z ie s ią ty c h m odernizacja i rozwój ekonomiczny Hindi 5.2 5.3 5.3 6.4
Mandaryóski 15.6 16.6 15,8 15,2
n iezach o dnich dały podstaw y do stworzeń« Rosyjski 5.5 5,6 6,0 4.9
Hiszpański 5,0 5,2 5,5 6,1
lo k aln y ch i reg io n aln y ch środków m asow ego przekazu
W.odńlesienlu do liczby wszystkie!) ludzi posługujących się Językami, którym i m ówi co najmniej
uw zględniających o drębne g u sta d anych spoleczens . * i osób.

N a p rz y k ła d w 1994 ro k u sieć CNN In te rn atio n al oce-
n ia la hczb ę swoich poten cjaln y ch odbiorcow na 5»
¿ S o n ó T , czyli m niej w ięcej je d e n p ro cen t lu to s c :
św iata (co w zadziw iający sposób pokryw a sl<? * h
lu d zi z k rę g u k u ltu ry Dayos i z pew nością w znaczne,
ż5aio:.orJselkl obliczono na podstawie danych zestawianych przez profesora Sldneya S. Culberta
zWydtfśli: Psychologii, U niversity o f Washington w Seattle, dotyczących liczby ludzi posługujących
" • rym! m ów i co najmniej m ilion osób. Dane te publikowane są co roku w World
■' ok o f Facts. Culbert uwzględnia w sw oich obliczeniach zarówno osoby, dla których
'" j , - - . , r zyklem ojczystym , jak te, dla których nie Jest nim . Zestawienie oparto na wynikach
«: " (narodowych, badaniach próbek populacji, badaniach transm isji telewizyjnych I radiowych,
anycli dotyczących przyrostu naturalnego, danych z drugiej ręki 1 Innych źródłach.
83
z pow staw aniem cywilizacji uniw ersalnej, pow inny po­ ' liiDZiEPOSŁUGUJĄCY S lS GŁÓWNYMI o d m i a n a m i j ę z y k a c h iń s k ie g o
.1 ipA k a m i z a c h o d n im i
jaw ić się te n d e n c je do w ytw orzenia uniw ersalnego
1958 1992
języ k a i tak iejże religii. W o d n iesien iu do języka często Liczba osób Odsetek ludności Liczba osób Odsetek ludności
(w m in) świata
się ta k tw ierdzi. W edług re d a k to ra „Wall S tre e t Jour­ (w m in) świata
M2iiilarytt6kl 444 15,6 907 15,2
n a l”, „angielski je s t języ k iem św iatow ym ” 10. Może to Kaniowski 43 1.5 65 1,1
39 1.4
oznaczać dw ie rzeczy, z k tó ry c h tylko je d n a przem aw ia­ m
36 1.3
64
50
1,1
0.8
19
łaby za koncepcją cywilizacji uniw ersalnej. A w ięc może
to znaczyć, że coraz w ięcej ludzi n a świecie m ówi po
i H2kk2

Odmiany Języka chińskiego 581

0.7

20.5
33

1119
0,6

18.8

ang ielsk u . N ie m a n a to dowodów, te zaś, do których Angielski 278

142
9,8 456 7.6
Hiszpański 5.0 '3 6 2 6,1
m ożna się odwołać, choć z oczyw istych przyczyn nie są portugalski 74 2.6 177 3,0
. ickl 120 4.2 119 2,0
zbyt precyzyjne, w y k azu ją coś w ręcz przeciw nego. Do­ Francuski 70 2,5 123 2,1

stę p n e d an e z p o n ad trzech dziesięcioleci (1958-1992)
k ażą m yśleć, że n ie zaszły żad n e ■rad y k aln e zmiany,
je śli chodzi o rozpow szechnienie języków n a świecie;
D ość znacznie zm niejszyły się o d setk i ludzi posługują­
cych się językam i: angielskim , francuskim , niemieckim,
rosyjskim i jap o ń sk im , w m niejszym stopniu - chińskim
m an d ary ń sk im , zw iększyły się n ato m ia st procenty mó­
w iących w języ k u h in d i, m alajskim , indonezyjskim ,
arabskim , bengali, h iszp ań sk im , p o rtu g alsk im i innymi,
Liczba osób posłu g u jący ch się języ k iem angielskim
spadła z 9,8 p ro cen ta w 1958 ro k u do 7,6 procenta
w 1992 ro k u (patrz ta b e la 3.1, uw zględniono języki,
k tó ry m i p osługuje się co najm niej m ilion osób i tej
liczby dotyczą przytaczane dane). Liczba ludzi mówią­
cych pięciom a głów nym i języ k am i zachodnim i (angiel­
ski, fran cu sk i, n iem iecki, portu g alsk i, hiszpański) zma­
lała proporcjonalnie z 24,1 p ro cen t w 1958 ro k u do 20,8
p ro cen t w 1992 roku. W ro k u 1992 m andaryńskim
d ialek tem języ k a ch iń sk iego mówiło blisk o dw a razy
w ięcej o d setk a światowej populacji (15,2 procent) niż po
ang ielsk u , a 3,6 p ro ce n t posługiw ało się innym i od­
m ian am i chińskiego (patrz tab ela 3.2).
języki zachodnio 684 24,1 1237 20,8
świat ogóiam 2845 44.5 5979 39,4
2rdcHo: Jak tabela 3.1
Język będ ący obcym dla 92 p ro c e n t ludzi n a świecie
nie może być języ k iem światow ym . P rzy in n y m założe­
niu da się go je d n a k w te n sposób określić - jeśli
przyjmiemy, że chodzi o język, k tó ry m k o m u n ik u ją się
między sobą lu d zie należący do różnych g ru p języko­
wych i k u ltu r, je śli p ełn i w sk ali św iata rolę lingua
franca czy też, ja k o k reślają to lingw iści, głównego
światowego języ k a szerszej k o m u n ik acji (LWC - Lan-
guage of W ider C om m unication) n . L udzie, którzy chcą
się ze sobą porozum ieć, m u szą znaleźć ja k ie ś sposoby.
Z .o d n e j strony, m ogą korzystać z u słu g specjalnie
wyszkolonych profesjonalistów - tłum aczy tek stó w i sło­
wa żywego, posługujących się biegle dw om a lub więcej
językami. J e s t to je d n a k niew ygodne, zajm uje czas
i dużo kosztuje. Zaw sze w dziejach ludzkości pow sta­
wała więc ja k a ś lin g u a fra n c a . W św iecie klasycznym
i średniow iecznym była to łacina, przez k ilk a w ieków
.-j Zachodzie rolę tę p ełn ił języ k fran cu sk i, w w ielu
rejonach A fryki je s t to sw ahili, a w drugiej połowie XX
wieku n a w iększości połaci św iata fu n k cję ta k ą przyjął

84 85
angielski. D yplom aci, b izn esm en i, naukow cy, turyści,
ob słu g a ru c h u tury stycznego, piloci i k ontrolerzy lotów
m u szą się sk u teczn ie m iędzy sobą porozum iew ać i obec­
n ie ro b ią to głów nie po angielsku.
W ta k im pojęciu św iat posługuje się językiem angiel- i:
sk im jak o narzęd ziem m iędzykulturow ej kom unikacji,
podobnie ja k k alen d arz gregoriański służy do mierzenia ■
czasu, cyfry arab sk ie - do obliczeń, a sy stem m e try vny ;
do m ierzenia. Jęz y k an g ielsk i je s t je d n a k , co należy j.
p odkreślić, śro d k iem k om unikacji międzykulturowej, ;
Z akłada to istn ien ie odrębnych k u ltu r. Lingua franca to ;:
sposób n a przezw yciężenie różnic lingw istycznych i kul- i
turow ych, a n ie n a ich w yelim inow anie. Stanow i narzę- j .
dzie ko m u n ik acji, n ie zaś źródło tożsam ości i wspólnoty. ;
F ak t, że ja p o ń sk i b a n k ie r i indonezyjski biznesmen j .
porozum iew ają się po ang ielsk u , n ie oznacza, że który,,
z n ich został zanglicyzow any lub zw esternizow any. To j
sam o m o żn a pow iedzieć o niem ieckojęzycznych i fran- x
cuskojęzycznych Szw ajcarach, którzy rów nie często mo-
g ą rozm aw iać ze sobą po ang ielsk u , ja k w którymś •
z języków narodow ych. Zachow anie angielskiego jako
pom ocniczego jęz y k a państw ow ego w In d ia c h (wbrew ;
p lan o m N eh ru , k tó ry w cale tego nie pragnął) świadczy
o tym , że n aro d y In d ii, k tó ry c h językiem m e je st hmck
u siln ie p ra g n ą zachow ać swoje języ k i i k u ltu ry , Indie
zaś m u sz ą pozostać społeczeństw em wielojęzycznym.
J a k zauw ażył w ybitny lingw ista Jo sh u a Fishman,
jęz y k w ted y m a n ajw iększe szanse, by zostać zaakcep­
tow anym ja k o lingua franca czy LWC, gdy me jest
identyfikow any z o k reślo n ą g ru p ą etniczną, rełigią czy ;
ideologią. W przeszłości języ k an g ielsk i m iał wiele tych
konotacji. Bliżej naszy ch czasów u tra cił cechy etniczne j ■
(albo niew iele ich zachował), podobnie ja k niegdyś ;
ak ad y jsk i, aram ejski, g rek a czy łacina. „Angielski ja io
języ k dodatkow y m iał to w zględne szczęście, ze ani
■jego brytyjskich, an i am ery k ań sk ich źródeł przez mniej
■ więcej ostatnie ćwierć w ieku [w yróżnienie cytow anego
autora] nie postrzegano w szerszym etnicznym czy
ideologicznym k o n tek śc ie” I2. Zastosow anie an g ielsk ie­
go w k o m u n ik acji m iędzykulturow ej pom aga więc
utrzymać odrębność tożsam ości kulturow ych i w g ru n ­
cie rzeczy je um acnia. L udzie dlatego posługują się
angielskim w k o n ta k ta c h z przedstaw icielam i innych
kultur, że chcą zachow ać w łasną k u ltu rę.
Na całym świecie mówi się coraz bardziej zróżnicowany­
mi odm ianam i języ k a angielskiego. N abiera on cech
tubylczych, lokalnego kolorytu, odróżniając się przez to od
angielskiego brytyjskiego czy am erykańskiego, w sk raj­
nych zaś w ypadkach ludzie posługujący się poszczególny­
mi odm ianam i n ie m ogą w ręcz porozum ieć się ze sobą
(podobnie w ygląda spraw a z dialektam i chińskim i). Nige-
ryjski pidgin Engiish, angielski indyjski i inne jego form y
włączają się w lokalne k u ltu ry i b ęd ą się zapew ne nadal
różnicować, by stać się z czasem pokrew nym i, lecz
odrębnymi językam i, w tak im n aw et stopniu, ja k języki
romańskie, k tó re rozw inęły się z łaciny. W odróżnieniu
jednak od w łoskiego, fran cu sk ieg o i hiszpańskiego,
językami pow stałym i n a bazie angielskiego będzie się
; posługiwać niew ielka g ru p a ludzi w danym spoleezeń-
* albo języki te będą służyć głównie do porozum iew a­
■ nia się m iędzy różnym i g ru p am i językow ym i.
^ V. yystlue te procesy m ożna zaobserw ow ać w In ­
diach. O cenia się n a przykład, że w 1983 ro k u po
angielsku mówiło 18 m in spośród 733 m in m ieszk ań ­
ców tego k raju , a w ro k u 1991 - 20 m in z 867 min.
Liczba ludzi posługujących się angielskim utrzym y­
wała się w ięc n a w zględnie stałym poziom ie około
¿-4 p r o c e n tI3. Poza k rę g a m i dość nielicznej elity,
angielski nie służy n aw et jak o lingua franca. Ja k
stwierdza.dwóch profesorów an g listy k i z u niw ersytetu
87
w D elhi, „przyziem na rzeczyw istość w ygląda tak , a-
k ied y podróżuje się z K aszm iru do najdalej w ysunięte­
go n a po łu d n ie K an y ak u m ari, najlepiej porozumiewać ;
się k tó rą ś o d m ian ą h in d i, n ie zaś po an g ielsk u . ndyj- j
sk i an g ielsk i n ab iera p o n ad to w iele odrębnych cech,;
typow ych ty lk o d la niego. „Indianizuje” się, a raczej \
przybiera lokalny k o lo r y t'“. L udzie mówiący roznyi,.?
lokaln y m i języ k am i różnie te z m ów ią po angielsku,?
odrębności te się pogłębiają. A ngielski staje się częścią
indyjskiej k u ltu ry , ta k ja k w cześniej san sk ry t i perski,
N a p rzestrzen i dziejów rozpow szechnienie się języków
było odzw ierciedleniem zasięgu w ładzy danego państwa.
Języki, którym i posługuje się najwięcej ludzi - angielski, |
ch iń sk i (m andaryński), h iszp ań sk i, fran cu sk i, arabski,
rosyjski - są lub były języ kam i im periów, k tóre a k t y w a
propagowały ich używ anie. Z m iany w układzie siłprow a|
dziły do zm ian zasięgu języków . „Dwa w ieki brytyjskie||
i am erykańskiej potęgi kolonialnej, handlow ej, przei :.ys-
łowej, naukow ej i finansowej pozostawiły wielce znaczący
ślad w szkolnictw ie w yższym , insty tu cjach rządow yc|j
h a n d lu i te ch n ic e ” n a całym św iecie ' 5. W ielka Brytania
i Francja narzucały angielski i francuski swoim koloniom.
Jed n ak że po u zy sk an iu niepodległości w iększosc bylydj
kolonii w różnym zak resie i z różnym sk u tk iem starała
się zastąpić język m etropolii językam i rodzimym i. W c z ||
sach najw iększej-potęgi Zw iązku Radzieckiego językiem
rosyjskim m ożna się było porozum ieć od P ragi po H an |j,
U padkow i rosyjskiej p otęgi tow arzyszy kurczenie | |
zasięgu rosyjskiego jak o drugiego języka. Ja k w puypąfe
k u in n y ch form k u ltu ry , gdy państw o ro sm e w siłę, je g |
obyw atele, d la k tó ry c h dany języ k je s t ojczystym, »Sa
dziej przy n im obstają, in n i zaś zyskują motywację, by się
go uczyć. W burzliw ym ok resie tu z po obaleniu mm
berliń sk ieg o , gdy w ydaw ało się, że zjednoczone &M k
sta n ą się now ą p otęgą, dało się zauwazyc, ze b i | |
88
mówiący po angielsku N iem cy n a konferencjach m iędzy­
narodowych posługiw ali się niem ieckim . G ospodarcza
potęga Jap o n ii skłoniła cudzoziem ców do n a u k i jap o ń ­
skiego, ekonom icznem u rozwojowi C hin tow arzyszy po­
dobny boom n a język chiński. T en ostatni szybko wypiera
angielski, stając się dom inującym języ k iem w H ongkon­
gu 10, a ze w zględu n a rolę c h iń sk ich em ig ran tó w w Azji
Południowo-W schodniej, staje się języ k iem biznesu
w tym rejonie św iata. Ze stopniow ym schyłkiem potęgi
Zachodu w porów naniu z siłą innych cywilizacji, angielski
i inne języ k i zachodnie tak że b ęd ą powoli w ychodzić
z użycia w innych społeczeństw ach i jako środek kom uni­
kacji m iędzy różnym i narodam i. Je śli k ied y ś w dalekiej
przyszłości C hiny sta n ą się głów ną cyw ilizacją św iata
i zajmą m iejsce Z achodu, an g ielsk i u stą p i m iejsca chiń­
skiemu m an d ary ń sk iem u ja k o językow i m iędzynarodo­
wej kom unikacji.
W m iarę rozw oju dążeń niepodległościow ych i wy­
zwalania się byłych kolonii nacjonalistyczne elity od­
cinały się od zachodnich kolonialistów i określały w łasną
tożsamość m iędzy in n y m i przez propagow anie m iejs­
cowych języków lu b posługiw anie się n im i oraz ograni­
czanie w pływ u języ k a m etropolii. Je d n a k ż e po uzys­
kaniu niepodległości te sam e elity potrzebow ały się
odróżnić od pospólstw a w e w łasnych krajach . Służyła
temu biegła znajom ość angielskiego, fran cu sk ieg o czy
innego z języków zachodnich. S k u te k je s t taki, że elity
społeczeństw n iezachodnich n iejed n o k ro tn ie lepiej po­
trafią się kom unikow ać z ludźm i Z achodu oraz m iędzy
sobą niż ze społeczeństw am i sw oich krajów (podobnie
wyglądała sytuacja n a Zachodzie w XVII i XVIII w ieku,
.kiedy arystokraci z różnych krajów z łatw ością porozu­
miewali się po fran cu sk u , n ie znali je d n a k potocznej
mowy swoich rodaków ). W społeczeństw ach niezachod­
nich m am y obecnie, ja k się zdaje, do czynienia z dw iem a
89
przeciw staw nym i tendencjam i. Z jednej strony, angielski
je s t coraz pow szechniej używ any n a szczeblu akadem io
kim , co służy przygotowaniu absolwentów wyższych uczel­
ni do skutecznego funkcjonow ania w w aru n k ach świato­
wej ryw alizacji o k ap itał i klientów . Z drugiej, naciski
polityczne i społeczne prow adzą do coraz powszechniej­
szego używ ania języków m iejscow ych. A rabski wypiera
fran cu sk i w Afryce P ółnocnej, u rd u zastępuje angielski
w adm inistracji rządowej i szkolnictwie P akistanu, ję:-;...;
lokalne zajm u ją m iejsce angielskiego w indyjskich środ­
kach przekazu. Przew idziała to Indyjska Kom isja Eduka-
cji w 1948 ro k u , stw ierdzając wówczas: „angielski dzieli
n aród n a dw a społeczeństw a: nieliczną grupę rządzących
i m asy rządzonych. Jed n o n ie m ów i językiem drugiego
i n ie ro zu m ieją się w zajem nie”. Po czterdziestu latach
p rzepow iednia ta została potw ierdzona, an g ielsk i utrzy­
m ał się bow iem ja k o języ k elity, przez co „powstała
sytuacja nienorm alna w działającej dem okracji opartej na
pow szechnym głosow aniu dorosłych obyw ateli (...) Indie
mówiące po angielsku i In d ie świadome politycznie coraz
bardziej się rozchodzą, przez co pow stają napięcia między
znającą angielski m niejszością n a sam ej górze a miliona­
m i posiadającym i praw o głosu, k tó re angielskiego nie
zn ają” 17. W m iarę tw orzenia przez niezachodnie społe­
czeństw a d em o k raty czn y ch in sty tu cji i coraz szerszego
udziału ludzi w procesie rządzenia zasięg języków zachod­
nich k u rczy się, języ k i lo k aln e zyskują zaś przewagę.
U p ad ek sow ieckiego im p eriu m i k oniec zim nej wojny
sprzyjały rozpow szechnieniu się i odrodzeniu języków,
k tó re były prześladow ane lub zapom niane. W większości
daw nych rep u b lik rad zieck ich podejm uje się starania
o o drodzenie rodzim ych języków . E stoński, łotewski,
litew ski, u k ra iń sk i, g ru ziń sk i i orm iań sk i stały się
narodow ym i ję zy k a m i niepodległych państw . Podobn'-'
proces m ożna zaobserw ow ać w rep u b lik ach muzułman-
slcich. A zerbejdżan, K irgizja, T u rk m en ia i U zbekistan
zmieniły cyrylicę w prow adzoną przez rosyjskich w ład­
ców na pism o łaciń sk ie używ ane przez tu reck ich po­
bratymców. T adżykistan, posługujący się językiem p e r­
i skim, przyjął pism o arabskie. Z drugiej strony Serbowie
nazywają dziś swój języ k serbskim , a nie serbochorw ac-
kim, a pism o łaciń sk ie katolickich wrogów zam ienili na
v cyrylicę rosyjskich krew niaków . N a podobnej zasadzie
Chorwaci o k reślają swój języ k ja k o chorw acki i starają
się oczyścić go z tu reck ich i innych obcych słów, podczas
gdy te sam e „tureckie i arabskie zapożyczenia, językowy
i. osad pozostaw iony przez czterysta pięćdziesiąt lat obec­
j ności im p eriu m osm ańskiego n a B ałkanach, weszły
Ł lnów w m odę w B ośni” 18. W sferze języka n astęp u ją
} przegrupow ania i re k o n stru k cje służące dopasow aniu
do tożsamości i granic cywilizacji. Wraz z dyfuzją władzy
babelizacja zatacza coraz szersze kręgi.
Religia. N iew iele w iększe są szanse n a w yłonienie się
uniwersalnej religii niż n a pow stanie uniw ersalnego
języka. Pod koniec XX w iek u obserw ujem y pow szechne
Ddradzanie się religii n a całym świecie (patrz rozdział 4,
bódrozdział L a revanche de Dieu). N a proces te n składa
5ię w zrost św iadom ości religijnej i pow staw anie ruchów
rundam entalistycznych. U m acniają się w ięc różnice
niędzy religiam i. N ie m u si to oznaczać znaczących
imian w proporcjach wyznawców poszczególnych religii.
Dostępne d an e są jeszcze bardziej fragm entaryczne
wątpliwe niż d an e dotyczące języków . Liczby przed-
itawione w tabeli 3.3 zaczerpnięto z jed n eg o pow szech­
ne używ anego źródła. Te oraz in n e d an e ukazują, że
7 bieżącym stuleciu n ie nastąpiły jak ieś poważniejsze
miany, jeśli chodzi o w zględną ilościową siłę poszczegói-
lych religii. N ajw iększa zm iana, ja k ą cytowane źródło
:dnotowuje, to zw iększenie się liczby osób określanych
91
WYZNAWCY GŁÓWNYCH RELIGII ŚWIATOWYCH (W PROCENTACH)
giljdostosować do wymogów modernizacji, może tu
Lata
1900 1970 1980 1985 2000 wkroczyć zachodnie chrześcijaństw o lu b islam . W spo­
(szacunkowo) (szacunkowo)
łeczeństwach, o których m owa, n ajbardziej skutecznym i
Religia
Zachodnie chrześcijaństwo 2 6.9
26.9 30,6
30,6 30,0
30,0 29,7
29,7 29,9
protagonistam i k u ltu ry zachodniej n ie są bynajm niej
2,7
Prawosławie 77,5« 3,1
* 1 2,8
2.8
16,5
2.7
17,1
2.4
19,2
neoklasyczni ekonom iści, rycerze dem okratycznej k ru ­
Islam 12,4 15,3
A rellgljnl 0,2
0.2 15,0
15,0 16,4
b,4
13,3
16,9
o .*
13,5
17,1
cjaty czy u rzęd n icy w ielonarodow ych korporacji, lecz
H induizm 12,5
12,5 12,8
12,8 13.3 13.5 13.7
Buddyzm 7,8
7,8 6,4
6.4 6,3
6.3 6,2
6,2 5,7 chrześcijańscy m isjonarze. Sytuacja ta nąjpraw dopodob-
Chińskie w ierzenia U irlnturt
ludowe 01 R
23,5 55,9Q 4.5
4,5 0.9
3,9 ^1“
Kulty p
Kulty plem ienne 6,6
6,6 2,4
2,4 2,1
2,1 1.9
i.» 1.0 n ie j się utrzym a. A ni A dam S m ith, ani T hom as Jeffer­
...A J , nn
0,0 A fi
4,6 4.5
4.5 4.4
4,4 4.4
Ateiści
son nie, zaspokoją psychologicznych, em ocjonalnych,
Źródło: David B. Barnett (red.), W orld C hristian Encyclopedia: A com parative s tu d y o f churches
and religions In the m odern w o rld A.D. 1900-2000. Oxford U niversity Press, Oxford 1982. moralnych i społecznych potrzeb ludzi, którzy świeżo
migrowali do m ia st czy też pierw szego pokolenia absol­
ja k o „arełigijni” lu b „ateiści” - z 0,2 p ro cen t w 1900 roku wentów szkoły średniej. Jezu s m oże ich też n ie za­
do 20,9 p ro ce n t w 1980 roku. M ożna byłoby wysnuć spokoić, ale m a w ięcej szans.
w niosek, że o brazuje to m asow e odchodzenie od religli, W dalszej p ersp ek ty w ie je d n a k w ygryw a M ahom et.
a w 1980 roku odrodzenie religijne dopiero się zapowiada­ Chrześcijaństwo rozpow szechnia się głów nie przez n a ­
ło. To ponaddw udziestoprocentow e zwiększenie się liczby wracanie, islam przez naw racanie i p rzy ro st naturalny.
niew ierzących odpow iada je d n a k dokładnie 19-procento- Liczba chrześcijan n a św iecie osiągnęła najw yższy po­
w em u zm n iejszen iu się liczby w yznawców „chińskich ziom - około 30 p ro c e n t - w la ta c h osiem dziesiątych,
religii ludow ych”, z 23,5 p ro cen t w 1900 ro k u do 4,5 potem się ustabilizow ała, teraz spada, a w roku 2025
p ro cen t w ro k u 1980. W ynikałoby z tego, że z nastaniem zbliży się praw dopodobnie do 25 p rocent. Liczba m u zu ł­
k o m u n izm u przeklasyfikow ano w ielką g ru p ę ludności manów, dzięki ich w yjątkow o w ysokiem u przyrostow i
C hin z w yznaw ców ludow ych w ierzeń n a niewierzących, naturalnem u (patrz rozdział 5.), b ędzie się n ad al szybko
D ane te u k a z u ją p roporcjonalny w zrost liczby wy­ zwiększała, osiągając m niej w ięcej n a przełom ie wieków
znawców dw óch głów nych religii m isjonarskich, chrześ­ 20 procent ludności św iata, w k ilk a la t później przewyż-
cijaństw a i islam u , w ciągu o statn ich 80 lat. W 1900 sząjąc liczbę chrześcijan, a w 2025 ro k u dochodząc do
ro k u liczbę ch rześcijan (obrządków zachodnich) szaco­ 30 procent św iatow ej p o p u la c ji1E).
w ano n a 26,9 p ro cen t lu dności św iata, a w 1980 roku
- n a 30,0 p rocent. L iczba m uzułm anów zwiększyła się
w szybszym tem p ie - z 12,4 p ro cen t w 1900 ro k u do 16,5 ŹRÓDŁA CYW ILIZACJI U NIW ERSALNEJ
p ro c en t (w edług n iek tó ry ch ocen 18 procent) w 1980
roku. W o statn ic h dziesięcioleciach XX w iek u zarówno Samo pojęcie cyw ilizacji u n iw ersalnej je s t szczególnym
islam , ja k i chrześcijaństw o dokonały znacznej ekspansji r . tworem cyw ilizacji zachodniej. W X IX w ieku k o n ­
w Afryce, a w K orei Południow ej n astą p ił wyraźny cepcja „brzem ienia białego człow ieka” pom agała u sp ra ­
zw rot k u chrześcijaństw u. Je śli w szybko modernizują­ wiedliwiać polityczną i ekonom iczną ek sp an sję i dom i­
cym się społeczeństw ie trad y cy jn a reh g ia nie potrafi nację Z achodu. P o d k o n ie c w iek u XX koncepcja

92 93
* ------------ --V'; ;i___ .
uniw ersalnej cywilizacji służy u zasad n ian iu jego domi­
nacji k u ltu raln ej oraz tego, że społeczeństw a meza-
chodnie m uszą naśladować zachodnie zwyczaje i in­
stytucje. U niw ersalizm to ideologia Z achodu służąca
konfrontacji z innym i kulturam i. W śród najw iększych
entuzjastów koncepcji jednej cywilizacji są intelektuali­
ści niezachodni, którzy wyem igrow ali n a Zachód, jak
N aipaul i Fouad Ajami - postaw a typow a d la konwer-
tytów czy ludzi z m arginesu. W spom niana koncepcja
dostarcza im bowiem odpowiedzi n a zasadnicze pytanie
o w łasną tożsamość. Pew ien arab sk i intelektualista
określił je d n ak tych em igrantów m ian em „czarnucho =.
białego człowieka” 20, a w innych k ręg ach kulturowych
idea uniw ersalnej cywilizacji znajduje znikom e popar­
cie. Ludzie spoza Zachodu postrzegają jak o jego wytwór
to, co sam Zachód uważa za uniw ersalne. Zjawi! k .
będące w opinii Zachodu nieszkodliw ą integracją global­
n ą ja k rozprzestrzenianie się środków przek azu o świa­
towym zasięgu, ludzie z in n y ch kręgów kulturowych
potępiają jako złowrogi zachodni im perializm . D la nich
świat postrzegany jako je d e n stanow i zagrożenie.
A rgum enty przem aw iające za pow staw aniem swego
rodzaju uniw ersalnej cywilizacji opierają się n a jednym
lu b więcej z trzech założeń. P o pierw sze, o czym była ju,.
m owa w rozdziale 1., uw aża się, że u p a d e k sowiecłueg .
kom unizm u oznaczał koniec historii i pow szechne zwy­
cięstwo liberalnej dem okracji n a całym świecie. U pod­
staw tego argum entu leży błąd logiczny, altem;.'.;- w,
aibo-ałho. Zrodził się on z zim now ojennej perspektywy,
w m yśl której alternatyw ą kom u n izm u je s t liberalna
dem okracja, i że zanik pierw szego rów na się upowszech­
n ien iu drugiej. Tym czasem , co oczywiste, wiele form
autorytaryzm u, nacjonalizm u, korporacjonizm u czy ko­
m unizm u rynkowego (jak w C hinach) całkiem pomyśl­
nie się rozwija we w spółczesnym świecie. Co w ięcej, poza
94
o p zarem św ieckich ideologii są przecież alternatywy
rlffgijne- W dzisiejszym św iecie religia je s t głów ną siłą,
: # może Jedyną, k tó ra m otyw uje i m obilizuje ludzi.
Byłoby oznaką najwyższej arogancji w yobrażać sobie, że
/ fipadkiem sow ieckiego k o m u n izm u Zachód raz na
zawsze w ygrał św iat dla siebie i że m uzułm anie, C hiń­
czycy, H in d u si i in n i ochoczo przyjm ą zachodni libera-
nie m ając in n ej alternatyw y. L udzkość m a ju ż za
sobą zim now ojenny podział. U trzym ują się inne, bar-
dzjej fu n d am en taln e podziały, etniczne, religijne i cywi­
lizacyjne, i to one rodzą now e konflikty.
Po drugie, zakłada się, że coraz liczniejsze k o n tak ty
między różnym i n aro d am i — handel, inw estycje, tu ­
rystyka, m edia, elektroniczne środki łączności - pro­
wadzą do tw orzenia się w spólnej k u ltu ry światowej.
Rozwój te c h n ik tra n sp o rtu i k o m u n ik acji isto tn ie u ła t­
wił przem ieszczanie się pieniędzy, towarów, łudzi, wie-
g |y , idei i obrazów po całym świecie. J e s t to również
tańsze niż kiedykolw iek. N ie da się zaprzeczyć, że
wzmożony m iędzynarodow y obrót stał się faktem . Czy
handel zw iększa, czy też zm niejsza praw dopodobień­
stwo w ybuchu k o nfliktu? H ipoteza, jak o b y zm niejsza!
ryzyko w ojny m iędzy n aro d am i jest, w najlepszym
wypadku, n ie udow odniona, wiele zaś w skazuje na
je s t w ręcz przeciw nie. H an d el m iędzynarodow y
znacznie się rozw inął w latach sześćdziesiątych i sie­
demdziesiątych, a zim na w ojna zakończyła się w na-
||p n ą j dekadzie. Je d n a k ż e w 1913 ro k u notow ano
rekordowe obroty, a przez k ilk a n astęp n y ch lat narody
||ija ły się w zajem nie n a bezprecedensow ą s k a lę 21.
Jeśli ta k rozw inięty h a n d e l m iędzynarodow y nie m ógł
wtedy zapobiec w ojnie, to k ied y byłoby to możliwe?
| | t y n ie p o tw ierd zają liberalnego, in tern acjo n ałis-
tycznego założenia, zgodnie z którym handel toruje dro­
gę, pokojowi. A nalizy z lat dziew ięćdziesiątych jeszcze
bardziej p o d ają w w ątpliw ość tę hipotezę.' We wnio-
sk ac h jed n eg o z b a d a ń stw ierdza się: „coraz aktyw­
niejszy rozwój h a n d lu m oże stać się w polityce mię­
dzynarodow ej silą prow adzącą do podziałów”,
a „zw iększająca się ro la h a n d lu w system ie między,
narodow ym sam a z siebie an i n ie złagodzi napięć,,
an i n ie zapew ni w iększej stabilności’ 22. In n e opra­
cow anie stw ierdza, że w ysoki poziom w zajem nej za­
leżności ekonom icznej m oże sprzyjać albo pokojowi,:
albo w ojnie, w zależności od oczekiw ań związanych
z przyszłym i o b ro tam i handlow ym i”. W zajem na za­
leżność gospodarcza sprzyja pokojow i tylko wtedy,
gdy „państw a spodziew ają się, iż' w ysokie obroty han­
dlow e u trz y m a ją się w przew idyw alnej przyszłości’.
Je śli ta k ic h oczekiw ań n ie m a, istn ieje prawdopod -
bieństw o w y b u ch u w ojny 23.
F ak t, że h a n d e l i łączność n ie tw orzą pokoju ani
poczucia w spólnoty, zgadza się z u stalen iam i nan.:
społecznych. W psychologii społecznej istnieje „teoria
odrębności”, zgodnie z k tó rą ludzie o k reślają się na
p odstaw ie tego, co w d an y m k o n tek śc ie odróżnia ich od
innych: „człowiek p o strzeg a siebie w k ateg o riach cech,
k tó re go odróżniają od in n y ch łudzi, zwłaszcza w środo­
w isk u społecznym , w k tó ry m zw ykle przebyw a. Kobieta
psycholog w otoczeniu k ilk u n a stu k o b iet wykonujących
in n e zaw ody m y śli o sobie ja k o o psychologu, w grupie
k ilk u n a stu psychologów m ężczyzn postrzega siebie jako
k o b ietę” 24 L u d zie o k reślają swoją tożsam ość na pod­
staw ie tego, k im n ie są. W m iarę ja k rozwój środków
łączności, h a n d lu i coraz liczniejsze podróże prowadzą
do coraz liczniejszych in tera k cji m iędzy cywilizacjami,
ludzie coraz w ięk szą w agę zaczynają przywiązywać do
swojej tożsam ości cyw ilizacyjnej. K iedy spotyka się
dw óch Europejczyków - N iem iec i F ran cu z - będą się
o k reślali n aw zajem ja k o N iem iec i F rancuz. Kiedy ci
96
parni b ęd ą m ieli do czynienia z dw om a A rabam i, z k tó ­
rych je d e n je s t Saudyjczykiem , a d ru g i E gipcjaninem ,
jedni b ęd ą się definiow ali ja k o Europejczycy, a drudzy
jako Arabowie. F ran cu zi w rogo reag u ją n a napływ
imigrantów z A fryki Północnej, a jed n o cześn ie coraz
chętniej gotowi są przyjm ow ać im igrantów z katolickiej
polski. A m ery k an ie z o w iele silniejszą w rogością przyj­
mują inw estycje jap o ń sk ie niż w iększe od n ich inw es­
tycje kanadyjskie czy europejskie. Jak. stw ierdza Donald
. Horowitz, „ktoś z lu d u Ibo b ędzie w daw nej w schodniej
Nigerii Ibo O w erri albo Ibo O nitsha. W Lagos będzie po
prostu Ibo, w L ondynie - N igeryjczykiem , a w Nowym
Jorku - A fry k an in em ” 25. Socjologiczna teo ria globali­
zacji dochodzi do podobnych w niosków : „W coraz b ar­
dziej globalizującym się świecie, będącym w idow nią
bezprecedensowych w spółzależności m iędzy cywiliza­
cjami, społeczeństw am i i w in n y c h form ach, przy coraz
większej św iadom ości tego s ta n u rzeczy, n astę p u je
zaostrzenie św iadom ości cyw ilizacyjnej, społecznej i e t­
nicznej”. P ow szechne odrodzenie religijne, „powrót do
sacrum”, to reak cja n a p o strzeg an ie św iata ja k o „jed­
nego m iejsca” 2G.
ZACHÓD I M ODERNIZACJA
Trzeci, najbardziej ogólny a rg u m e n t za pow staw aniem
uniwersalnej cywilizacji u p a tru je w niej rezultat zakrojo­
nych na szeroką sk alę procesów m odernizacji, trw a­
jących od XVIII w ieku. N a m odernizację sk ład a się
industriałizacj a , u rbanizacj a, coraz pow szechniej sza
umiejętność czytania i pisania, coraz wyższy poziom
wykształcenia, zam ożności i m obilizacji społecznej,
a talcże bardziej złożone i zróżnicowane stru k tu ry zawo­
dowe. Jest ona konsekw encją ogrom nego rozwoju wiedzy
97
 SĘ^ĘĘĘjfai
naukow ej i tech n iczn ej, ja k i zaczął się w XVIII wieku
i um ożliw ił ludziom panow anie n ad środow iskiem oraz
jego kształtow anie n a bezprecedensow ą skałę. M oder­
nizacja to proces rewolucyjny, który da się porównać tylko
z przejściem od społeczeństw prym ityw nych do cywilizo­
w anych, czyli z p o w staniem cywilizacji (w liczbie poje­
dynczej), co miało początek w dolinach Tygrysu i Eufratu,
N ilu i In d u s u około 5000 ro k u p.n.e. 27. Pod względem
postaw, wartości, w iedzy i k u ltury nowoczesne społeczeń­
stwo znacznie się ró żni od tradycyjnego. Zachód, jakc
pierw sza cywilizacja, k tó ra uległa m odernizacji, najlepiej
przyswoił sobie k u ltu rę nowoczesności. W m iarę ja k inne
społeczeństw a b ę d ą przyjm ow ać podobne wzorce eduka­
cji, pracy, zdrowia i k u ltu ry Masowej, nowoczesna kultura
Zachodu stan ie się un iw ersaln ą k u ltu rą świata.
N ie m a d y sk u sji co do istn ien ia znaczącej różnicy
m iędzy k u ltu ra m i now oczesnym i a tradycyjnym i. Nie
koniecznie je d n a k w y n ik a z tego, że społeczeństw^
o now oczesnych k u ltu ra c h bardziej są do siebie podobne
niż społeczeństw a tradycyjne. Świat, w k tórym niektóre
społeczeństw a są bardzo now oczesne, a inne pozostają
przy tradycji, będzie z pew nością m niej homogeniczny
niż tak i, w k tó ry m w szystkie osiągnęły porównywalny
poziom now oczesności. Ale co ze św iatem składającym
się w yłącznie z trad ycyjnych społeczeństw ? T ak a sytua­
cja istn iała k ilk a se t la t tem u . Czy byt on m niej homo­
geniczny od przyszłego św iata uniw ersalnej nowocze-
ności? P raw dopodobnie nie. „Chiny M ingów (...) bliżsi,
są F rancji W alezjuszy niż Chiny M ao Zedonga F rant,
czasu V R ep u b lik i” - stw ierdza B ra u d e ł2S. ^ .
Z dw óch je d n a k pow odów now oczesne społeczeństy...
m ogą być do siebie naw zajem bardziej podobne r.:..
tradycyjne. Po pieiw sze, intensyfikacja wzajemnych
oddziaływ ań n ie m u si prow adzić do wytworzenia s;,
w spólnej k u ltu ry , ale ułatw ia tra n sfe r technologu, v.~-
98
nalazków i zwyczajów w sto p n iu niem ożliw ym do osiąg­
nięcia i o w iele szybciej niż w św iecie tradycyjnym . Po
drugie, podstaw ą społeczeństw a tradycyjnego było rolni­
ctwo, now oczesne opiera się n a przem yśle, k tó ry może
ewoluować od m a n u fa k tu ry do klasycznego przem ysłu
ciężkiego, a n a stę p n ie p rzem y słu opartego n a wiedzy.
Sposoby u praw y ziem i i tow arzyszące im stru k tu ry
społeczne o w iele bardziej zależą od środow iska n a tu ra l­
nego niż m odele przem ysłow e. C zynniki różnicujące to
gleba i M im at, w zależności od nich m ogą kształtow ać się
różne form y w łasności ziem i, stru k tu ry społecznej i rzą­
du. Bez w zględu n a ogólne zalety hipotezy W ittfogla
0 „cywilizacji h y d rau liczn ej”, rolnictw o oparte n a budo­
waniu w ielkich system ów irygacyjnych i kierow aniu
nimi sprzyja pow staw aniu scentralizow anej, b iu ro k ra­
tycznej w ładzy politycznej. T rudno sobie wyobrazić, by
było inaczej. Żyzna g leba i dobry k lim at tw orzą w arunki
do rozwoju w ielkich p lantacji, a co za ty m idzie, pow sta­
nia nielicznej klasy bogatych w łaścicieli ziem skich
1bardzo licznej k lasy chłopów, niew olników lub chłopów
pańszczyźnianych p racujących n a plantacjach. W arunki
niedogodne d la rozw oju rolnictw a w takiej postaci m ogą
sprzyjać pow staniu społeczności niezależnych farm erów.
Krótko mówiąc, w społeczeństw ach rolniczych stru k tu rę
społeczeństwa k szta łtu je geografia. P rzem ysł o wiele
mniej zależy od środow iska naturalnego. Różnice w orga­
nizacji przem ysłowej biorą raczej początek w zróżnicowa­
niu k u ltu r i s tru k tu ry społecznej, te zaś m ogą u podab­
niać się do siebie, co o geografii raczej tru d n o powiedzieć.
V w oczesne społeczeństw a m ają w ięc w iele cech
"■'Tólnych, ale czy oznacza to, że ich hom ogenizacja
jest nieuchronna? Z w olennicy takiego poglądu zakła­
dką, że now oczesne społeczeństw o zbliża się z koniecz­
ności do jednego, zachodniego typu, że now oczesna
cywilizacja to cyw ilizacja Z achodu i vice versa. J e s t to
99
jed n ak utożsam ienie z g ru n tu fałszywe. Cywilizacja
Zachodu w yłoniła się w V III i IX w ieku n.e., przez
n astęp n e stulecia kształtow ały się jej szczególne cechy.
Zaczęła się m odernizow ać dopiero w w iek u XVII
i XVIII. Zachód był Zachodem n a długo przedtem,
zanim stał się nowoczesny. Jego główne cechy, odróż­
niające cywilizację zachodnią od pozostałych, wytwo­
rzyły się przed m odernizacją Zachodu.
Jałcie były te szczególne cechy zachodniego społeczeń­
stwa, które istniały w ciągu wieków poprzedzających
m odernizację? Różni badacze rozm aicie n a to pytanie
odpowiadali. Odpowiedzi różnią się co do szczegółów,
ale zgodne są, jeśli chodzi o główne instytucje, zwyczaje
i przekonania, k tó re zasadnie dają się utożsam ić z sed­
nem zachodniej cywilizacji. N ależą do n ich .
D z ie d z ic tw starożytności klasycznej. B ędąc cywiliza­
cją trzeciej generacji, Z achód przejął w iele elementów
od swych poprzedniczek, zwłaszcza cywilizacji klasycz­
nej: grecką filozofię i racjonalizm , prawo rzymskie,
język łaciński i chrześcijaństw o. Cywilizacje islamu
i prawosławia są też spadkobierczyniam i cywilizacji
klasycznej, ale n ie w ta k im stopniu ja k Zachód.
■ Bóg to m łodszy p a rtn e r cesarza. Rozdział Kościoła od
K atolicyzm i protestantyzm . Z achodnie chrześcijań­
stwo, najpierw katolicyzm , n astęp n ie zaś katolicyzm
i protestantyzm , je st pod w zględem historycznym naj­
ważniejszą cechą cywilizacji zachodniej. Przez większość
swego pierwszego tysiąclecia nosiła ona zresztą miano
Zachodniego Chrześcijaństw a. W śród narodów tego
obszaru istniało silnie rozw inięte poczucie wspólnoty
i świadomości odrębności od Turków , M aurów, Bizan-
tyjczyków i innych. Ludzie Zachodu w yruszali w XVI
w ieku n a podbój św iata zarówno w im ię Boga, ja k i po
złoto. Do szczególnych zjaw isk i cech właściwych cywi-
100
|e ji zachodniej należy tak że reform acja i kontrrefor-
p a oraz podział n a p ro te sta n c k ą północ i katolickie
południe. Nic takiego n ie zaszło w e w schodnim prawo-
ifawiu, n ie zna też tych podziałów A m eryka Ł acińska.
Języki europejskie. Języ k to d rugi co do znaczenia - po
riig ii - elem en t różnicujący poszczególne ludzkie k u ltu ­
ry. Zachód różni się od w iększości cywilizacji m nogością
języków. Jap o ń sk i, h in d i, m an d ary ń sk i, rosyjski, naw et
arabski, to głów ne języ k i d anych cywilizacji. Zachód
odziedziczył łacinę, ale z w yłonieniem się różnych
narodów pow stały tak że narodow e języki, k tó re m ożna
z grubsza podzielić n a ro m a ń sk ie i germ ańskie. Do XVI
wieku przybrały one n a ogół swoją w spółczesną formę.
Rozdział w ła d zy duchow ej i doczesnej. W ciągu całej
historii Z achodu najpierw Kościół, p o tem zaś wiele
kościołów istniało odrębnie od państw a. B óg i cesarz,
Kościół i państw o, w ładza duchow a i w ładza doczesna,
to dychotom ia d om inująca w k u ltu rz e Z achodu. Tylko
w cywilizacji h in d u sk iej istniało ta k w yraźne oddziele­
nie religii od polityki. W islam ie Bóg je s t cesarzem ,
w G linach i Jap o n ii cesarz je s t Bogiem , w praw osław iu
państwa i pow tarzające się k o n flik ty m iędzy nim i,
typowe dla cywilizacji zachodniej, n ie były zn an e n i­
gdzie indziej. T ru d n o przecenić, ja k bardzo te n rozdział
władz przyczynił się do rozw oju w olności n a Zachodzie.
Rządy praw a. Po R zym ianach odziedziczono zasadę,
w ::iyśł której praw o zajm uje cen traln e m iejsce w życiu
cywilizowanych społeczeństw . M yśliciele średniow iecza
rozwinęli koncepcję praw a n atu raln eg o , do której m ieli
stosować się królow ie spraw ujący w ładzę, w A nglii zaś
rozwinęła się trad y cja praw a pow szechnego (com m on
101
law). W okresie absolutyzm u w XVI i XVII w ieku zasada ;
rządów praw a częściej była łam an a m z przestrzegana,
ale n a d al u trzym yw ała się id ea poddania ludzkiej wła­
dzy ja k iejś zew nętrznej, ograniczającej ją instancji:
N on sub ho m in e sed sub Deo e t lege”. T radycja rządów
praw a położyła p odw aliny pod konstytucjonalizm
i ochronę praw człowieka, z praw em do własności
w łącznie, n a p rzek ó r arbitralnej władzy. W większosc,
inn y ch kręgów k u lturow ych prawo w o wiele mniejszym
sto p n iu k sz ta łtu je m yśl i zachowania.
P lu ra lizm społeczny. N a p rzestrzeni dziejów spole-
czeństw o zach o d n ie było bardzo pluralistyczne Jak
zauw aża D eu tsch , szczególną cechą Zachodu je st „po­
w stanie i utrzym yw anie się rozm aitych autonomicznych
grup, nie zw iązanych w ięzam i krw i czy m ałżeństw em .
Zaczęło się to w VI i V II w iek u n.e., a grupam i ymi były
z p o czątk u klasztory, zakony i cechy. Pozm ej liczba ich
rosła w różnych rejo n ach Europy powstawały rozmaite
organizacje i stow arzyszenia - Pluralizm — yszen
został u zu p ełn io n y przez pluralizm klasowy. Większosc
społeczeństw zachodniej E uropy składała się ze stosun-
kowo nielicznej, niezależnej arystokracji, wielkiej masy
chłopstw a i m ałej, ale znaczącej klasy kupców i rzemieśl­
ników S iła feudalnej arystokracji przejaw iała się szcze­
gólnie gdy przychodziło do ograniczania wpływów
absolutyzm u w w iększości europejskich społeczeństw.
Właściwy E u ro p ie pluralizm ostro k o n tiastu je z me
statk iem społeczeństw a obywatelskiego, słabością aiy -
tokracji i siłą scentralizow anych biurokratycznych impe­
riów istniejących rów nocześnie w Rosji, Chinach Turcji
osm ańskiej i n a in n y ch pozaeuropejskich obszarach.
G rem ia przedstawicielskie. Społeczny pluralizm wcześ­
nie dał p oczątek stanom , parlam entom i innym
stytuCjom rep rezen tu jący m in te re sy arystokracji, d u ­
chowieństwa, kupców oraz in n y ch grup. G rem ia te
zapw niąły form y reprezentacji, któ re w m iarę postępów
modernizacji przekształciły się w e w spółczesne in sty tu ­
cje-dem okratyczne. Zdarzało się, że w okresach ab­
solutyzmu byw ały likw idow ane albo znacznie ograni­
czano ich władzę. N aw et je d n a k w tak ich w ypadkach
mogły być, ja k we F rancji, reaktyw ow ane, by stworzyć
mechanizm rozszerzonego uczestnictw a politycznego.
Żadna in n a w spółczesna cywilizacja n ie m a porów­
nywalnej tradycji ciał przedstaw icielskich, sięgającej
tysiąc lat wstecz. Rów nież n a szczeblu lokalnym , m niej
więcej od X IX w ieku, zaczęły się w e w łoskich m iastach
rozwijać ru ch y sam orządow e, k tó re rozprzestrzeniały
się następnie n a północ, „zm uszając biskupów , baronów
i szlachtę do dzielenia się w ładzą z m ieszczanam i,
w hońcu zaś do zupełnych ustępstw , co często się
zdarzało” 32. R eprezentacja n a szczeblu państw ow ym
była w te n sposób u zu p ełn ian a przez lokalną autonom ię,
co nie m iało odpow iednika w in n y ch rejonach świata.
Indyw idualizm . Wiele w ym ienionych powyżej cech
zachodniej cywilizacji przyczyniło się do rozwoju poczu­
cia indyw idualizm u oraz jedynej w swoim rodzaju wśród
cywilizowanych społeczeństw tradycji praw i wolności
jednostki. Indyw idualizm zaczął się kształtow ać w XTV
. X'. vdeku, a u zn an ie praw a do indyw idualnego wyboru
- to co D eutsch nazyw a „rew olucją R om ea i J u lii”
-r;.;.-ciężyło n a Zachodzie w w ieku XVII. Form ułow ano
nawet postulaty rów nych praw dla w szystkich jed n o stek
(„najuboższy człow iek w A nglii też m a życie do przeży­
cia, tak sam o ja k najbogatszy”), choć jeszcze nie ak cep­
towano ich pow szechnie. Indyw idualizm n ad ał wyróż­
nia Zachód spośród dw udziestow iecznych cywilizacji.
-W. badaniu analizującym n asilen ie indyw idualizm u,
obejm ującym podobne próby z pięćdziesięciu krajów
okazało się, że pierw sze dw adzieścia m iejsc zajęły
wszystkie kraje zachodnie z w yjątkiem P o rtu g alii i I2.
ra e la 33. Autor innych porównawczych b a d a n mdywi-
dualizm u i kolektyw izm u, uw zględniających różne kul­
tu ry także podkreśla przew agę indyw idualizm u na
Zachodzie, a kolektyw izm u w in n y ch k ręg ach kul-
turowych Dochodzi on do w niosku, że „najważniejsze
n a Zachodzie w artości są najm niej cenione n a całym
świecie”. Ludzie Zachodu i przedstaw iciele innych
kręgów kulturow ych niezm iennie w skazują n a indy­
widualizm jako główną cechę w yróżniającą cywilizację
zachodnią31- . jedno i drugie, przym ując je d n o i odrzucając d ru g ie 3S.
Powyższy wykaz nie je s t w yczerpującym wyliczeniem
szczególnych cech zachodniej cywilizacji. N ie było też
w zamyśle autora sugerow anie, że cechy te były zawsze
i powszechnie obecne w społeczeństw ie zachodnim,
Oczywiście wcale ta k się nie działo: despoci, których
tak wielu było w dziejach Zachodu, nic sobie n ie robili
z rządów prawa i zawieszali ciała przedstawicielskie.
Nie znaczy to również, iż żadne z tych cech m e pojawiały
się w innych kręgach kulturow ych. Społeczeństw a mu­
zułm ańskie m ają swój system prawny: K oran i szarłat.
W Japonii i Indiach wytworzył się system klasowy
podobny do zachodniego (i m oże w łaśnie dlatego są to
iedyne dwa wielkie kraje niezachodnie, w których mogą
sie utrzymać dem okratyczne rządy). Ż aden z tych ele­
mentów oddzielnie wzięty nie był w yłączną domeną
Zachodu, ich połączenie jed n ak tak ie było, i to ono
stanowi ’o wyjątkowości tej cywilizacji. Wymienione
tutaj koncepcje, zwyczaje i instytucje m iały po prostu
na Zachodzie większe znaczenie niż w innych kręgach
kulturowych. Stanowią przynajm niej część trwałego
jadra zachodniej cywilizacji. To one przesądzają o toż­
samości Zachodu, ale nie są tym , co w m m nowoczesne.
104
one w znacznej m ierze zapew niły Zachodow i przy­
wódczą pozycję w procesie m odernizacji sam ego siebie
§|az świata.
REAKCJE n a z a c h ó d i m o d e r n i z a c j ę
■
Ekspansja Zachodu utorow ała drogę zarówno m oderniza­
cji, jak i w esternizaeji niezachodnich społeczeństw . Ich
, przywódcy intelektualni i polityczni zareagowali na napór
Zachodu n a jed en lub więcej niż je d e n z trzech sposobów:
odrzucając i m odernizację, i w esternizację, przyjm ując
Odrzucenie. Jap o n ia od pierw szych k o n tak tó w z Z a­
chodem w 1542 ro k u do połowy X IX w iek u prow adziła
: politykę o drzucania jego wpływów. Przyzw alano tylko
na m odernizację w ograniczonym zakresie, ja k nabyw a-
..nie broni palnej. Im p o rt zachodniej k u ltu ry , w ty m
' zwłaszcza chrześcijaństw a, był surow o zakazany. W po-
. łowię XVII stulecia w ygnano z Jap o n ii w szystkich
Europejczyków. Tej restry k cy jn ej postaw ie położyło
;■ kres w ym uszone w ynegocjow anie tra k ta tu japońsko-
i -am erykańskiego przez k o m an d o ra P e rry ’ego w 1854
roku, a n a stę p n ie w ytężone pró b y u czenia się od Za-
■.chodu w o k resie M eiji po 1868 roku. Rów nież C hiny
przez k ilk a stuleci przeciw staw iały się w szelkiej poważ-
; ' niejszej m odernizacji czy w esternizaeji. C hrześcijań-
■: skich m isjonarzy w puszczono co praw da do C hin w 1601
; roku, ale w 1722 sk u teczn ie ich przegnano. W odróż­
nieniu od postaw y Japonii, p olityka C hin wywodziła się
' w znacznej m ierze z ch iń sk ich w yobrażeń o swoim
kraju jako K rólestw ie Ś rodka oraz niezłom nego przeko­
nania o wyższości ch iń sk iej k u ltu ry n a d w szystkim i
innymi. Izolacji Chin, p o dobnie ja k Japonii, położyła
105
k re s siła zachodniego oręża użytego przez Brytyjczyków
podczas w ojen opium ow ych w latach 1839-1842. Wynika
z tego, że w X IX w iek u p o tęg a Z achodu coraz bardziej
u tru d n ia ła , a w k o ń cu uniem ożliw iła niezachodnim
społeczeństw om stosow anie strateg ii odrzucenia w czyś-
tej postaci.
W XX w iek u rozwój środków tra n sp o rtu i łączności,
a także w zajem na zależność w skali globalnej sprawiły, że
ko szty izolow ania się stały się niep o m iern ie wysokie,
Je śli n ie liczyć m ałych, odosobnionych społeczności
w iejskich, k tó re p ra g n ą żyć n a poziom ie elementarnej
egzystencji, tru d n o sobie wyobrazić ca&owite odrzucenie
m odernizacji i w esternizacji w świecie, k tóry coraz bar­
dziej się m o d ern izuje i w coraz w iększym stopniu jest
w zajem nie połączony. „Tylko n ajsk rajn iejsi z radykal­
nych ek strem istó w - pisze D aniel P ipes o świecie islamu
- odrzucają m odernizację razem z w esternizacją. Telewi­
zory w rzu cają do rzeki, zak azu ją noszenia zegarków na
rękę, nie używ ają silników spalinowych. Niepraktyezność
ich program u bardzo je d n a k ogranicza zasięg oddziaływa­
n ia ta k ic h grup. W n iek tó ry ch w ypadkach - ta k było
z Y en Izala z K ano, m ord ercam i S adata, grupą, która
zaatakow ała m eczet w M ekce oraz n iek tó ry m i malajski-
m i u g ru p o w an iam i dakfiw a - poniósłszy k lęsk ę w gwał­
townych starciach z władzam i znikają prawie bez siadu ",
Z n ik n ięcie praw ie bez śladu to n a ogół los, jaki pod
koniec XX w ieku czeka zwolenników polityki o d rzu cer||
w czystej postaci. Zelotyzm , ja k to określił Toynbee, rag
je s t po p ro stu opcją, k tó ra m iałaby szanse przetrwali j
K em alizm . D ru gą z m ożliw ych reak cji n a napór | g
ch o d u je s t to, co T oynbee nazyw a herodianiznugg
- przyjęcie m odernizacji i w esternizacji. Wychodzi | |
przy ty m z założenia, że m odernizacja je s t p o z ą # «
i po trzeb n a, lokalnej k u ltu ry n ie sposób z m ą P°g°d?§
106
więc trzeba ją zarzucić lub przekreślić, społeczeństwo zaś
musi się całkow icie zw esternizow ać, żeby m ogło zostać
. skutecznie zm odernizow ane. O ba procesy w spierają się
wzajemnie i m u szą odbyw ać się razem . N astaw ienie to
znalazło najp ełn iejszy w yraz w poglądach niektórych
chińskich i jap o ń sk ich intelek tu alistó w z końca XIX
wieku. Tw ierdzili oni, że ich narody, by się zm odernizo­
wać, pow inny się w yrzec rodzim ych języków i przyjąć
■angielski. Pogląd ten, czem u tru d n o się skądinąd dziwić,
zyskał naw et w iększą popularność w śród ludzi Zachodu
niż w kręgach niezachodnich elit. Przesłanie, jak ie się
w nim zawiera, brzm i: „Jeśli chcecie, b y się w am udało,
musicie stać się tacy sam i ja k my. N asza droga je s t drogą
jedyną”. W spiera się je n astęp u jącą argum entacją: „War­
tości religijne, zasady m oralne i stru k tu ry społeczne tych
[niezachodnich] społeczeństw są w najlepszym razie
obce, a w najgorszym w rogie w artościom i zwyczajom
industrializm u”. D latego rozwój ekonom iczny będzie
wymagał „radykalnego, d estrukcyjnego przeobrażenia
żjfia i społeczeństw a, często rów nież rein terp retacji
saftego sen su egzystencji, ja k im rozum ieli go dotąd
ludzie należący do tych cyw ilizacji” 37. P ipes staw ia tę
safią tezę, odnosząc ją w yraźnie do islam u:
3hcąc u n ik n ąć anom ii, m uzułm anie m ają tylko jed n ą
opcję, m odernizacja bowiem wym aga westernizacji. Islam
nie zapew nia alternatyw nej drogi do nowoczesności.
Sekularyzmu n ie da się u n ik n ąć. W spółczesna n au k a
i technika w ym agają przyswojenia nieodłącznego od nich
sposobu m yślenia, to sam o dotyczy insty tu cji politycz­
nych. Treść m u si zostać pi’zeniesiona w rów nym stopniu
jak forma, trzeba więc uznać wyższość cywilizacji zachod­
niej, żeby m ożna się było od niej uczyć. Nie da się uniknąć
wprowadzenia języków eu ropejskich i zachodnich insty-
tuęjioświatowych, naw et jeśli te ostatnie propagują wolną
myśl i życie ułatw ione. Dopiero po przyjęciu zachodniego
m odelu m u zu łm an ie b ęd ą się m ogli stechnicyzować, 3.1
REAKCJE NANAPÓR ZACHODU
a n astęp n ie zapoczątkow ać rozwój
S ześćdziesiąt la t p rzed napisaniem tych słów do
podobnych w niosków doszedł M ustafa K em al Atattirk.
N a gruzach im p eriu m osm ańskiego stworzył now ą Tur­
cję i podjął u siln e staran ia n a rzecz jej westernizacji
i m odernizacji. P rzyjm ując ta k ą politykę i odrzucając
islam sk ą przeszłość uczynił z T urcji „kraj n a rozdrożu»,
gdzie społeczeństw o zachowało m u zu łm ań sk ą religię,
dziedzictwo, obyczaje i instytucje, lecz. elita rządząca
zdecydow ana b y ła zm odernizow ać je i zwestermzować,
by dołączyło do Zachodu. Pod koniec XX w ieku kilka
krajów w ybrało drogę K em ala, p róbują odejść od nieza-
chodniej tożsam ości i zastąpić ją zachodnią. Zostanie to
obszerniej om ówione w rozdziale 6.

Reform izm . P olityka odrzucenia sprow adza się do

beznadziejnych usiłow ań odizolowania k raju od kurczą­
cego się w spółczesnego świata. K em alizm zakłada trud­
ne i trau m aty czn e zadanie polegające n a zniszczeniu
k u ltu ry istniejącej od stuleci i zaprow adzenia na jej
m iejsce zupełnie in nej, zapożyczonej od obcej cywiliza­
cji Trzecia opcja polega ń a próbie wprow adzenia moder­
nizacji i zachow ania przy ty m podstaw ow ych wartości,
zwyczajów i in sty tu cji rodzim ej k u ltu ry danego społe­
czeństwa. O kazałą się ona, co zrozum iałe, najpopular­
niejsza w śród niezachodnich elit. W Chinach w ostatnich
latach dynastii Ch’ing przyjęto hasło Ti-Yong: „Chińskie
nau k i zachow ujem y dla podstawowych zasad, zachodnie
są potrzebne n a praktyczny użytek”.Japońska wersja
brzm iała WaJcon, Yosei J a p o ń s k i duch, zachodnia tech­
n ik a”. W latach trzydziestych XIX w ieku w Egipcie
M uham m ad Ali „podjął próbę m odernizacji technicz­
nej bez zbytniej w esternizacji kulturow ej”. Próba się
je d n a k n ie powiodła, Brytyjczycy zm usili egipskiego
108
władcę do zarzucenia w iększości reform . S k u te k był
taki, ja k zauw aża Ali M azrui, że „E gipt n ie poszedł
■drogą Japonii, gdzie technicznej m odernizacji n ie towa­
rzyszyła w esternizacja kulturow a, an i drogą A tattirk a
- technicznej m odernizacji poprzez k u ltu ro w ą w ester-
nizację” 39. Je d n a k ż e pod koniec X IX w ieku D żam ał
ad-Din al-A fghani, M u h am m ad A b d u h i in n i refor­
matorzy podjęli now ą próbę pogodzenia islam u z nowo­
czesnością, tw ierdząc, że „islam je s t zgodny z nowo­
czesną w iedzą i najlepszym i osiągnięciam i m yśli
Zachodu i dostarczając „w yw iedzionych z islam u pod­
staw do przyjęcia now oczesnych idei i instytucji, zarów-
no naukow ych i technicznych, ja k politycznych (kon­
stytucjonalizm i przedstaw icielski sy stem w ładzy)” 40.
: Był to reform izm zakrojony n a szeroką skalę, zm ierza­
jący w stro n ę kem alizm u. A kceptow ał n ie tylko m o d er­
nizację, ale i n iek tó re in sty tu cje zachodnie. Do tego
 7riChodniej k u ltu ry i czyni pow olne postępy w k ie ru n k u
tv n u re fo rm iz m u sp ro w a d z a ła s ię r e a k c ja c z ę śc i m uzul-
ty p u r e io r m ^ Z a c h o d u p rz e z o k r e s p lęc4 nowoczesności. Je d n ak że z przyspieszeniem tem p a mo-
liJlgizaęji tempo westernizacji słabnie, a rodzima kultu-
d z S c t lat, od la t siedem dziesiątych X IX w ieku do
S U XX w ieku, k ied y najpierw jego rywa- ra przeżywa odrodzenie. D alsza m odernizacja zm ienia
więc cywilizacyjną rów now agę sil m iędzy Zachodem
le m u sta isię kem alizm , a potem reform izm w bardz16]
a społeczeństwem n iezachodnim i u m acn ia więź z lokal­
czystej postaci, a m ianowicie fundam entalizm . n ą kulturą.
p S y k a odrzucenia, kem alizm i reform izm przyjmują
g e w czesnych fazach zm iany w esternizacja wspom a-
r ó ż n e założenia odnośnie tego, co je s t pożądane ! c0
galwięc m odernizację. W fazach późniejszych m oderni­
m ożhw e do wykonania. Zw olennicy tej pierwszej me
zacja dwojako sprzyja odchodzeniu od w esternizacji
S n o b i e 7 n i m o d ern izacji, a n i w e ste rn iz a c ji i są
zyczą buuic Hniffie d a się odrzucie. Dh i odrodzeniu rodzim ej k u ltu ry . W w ym iarze społecznym
p rz e k o n a m , ze je d n o g j q„ a w p sfern i 7 'ic‘ia modernizacja um acnia ekonom iczną, m ilitarną i politycz­
ke m a l i s t ó w j e d n o i d i ną siłę społeczeństw a ja k o całości, w ludziach zaś u g ru n ­
towuje zaufanie do w łasnej kultury. W w ym iarze indyw i­
S e i i o ż l i w e do przeprowadzenia. Reform iści uznają,
g ie je si m u nnżadana i możliwa bez wester- dualnym rodzi uczucie alienacji i anom ii, gdy rozpadają
się tradycyjne więzi i sto su n k i społeczne. Prow adzi do
S z i c ? r S k s z ą s k a lę , k tó r a j e s t n ie p o ż ą d a n a . Kon-
kryzysu tożsam ości, n a k tó ry odpow iedzi dostarcza reli-
f l i t m ię d z y p o lity k ą o d rz u c e n ia a k e m a k z m e m dotyczy
gia. Procesy te przedstaw iono w uproszczonej form ie na
w i c te g o czy m o d e rn iz a c ja i w e s te rm z a c ja s ą pożądane.
wykresie 3.2.
K e m a liz m i re fo rm iz m m a ją z k o le i o d m ie n n e poglądy
K e m a liz m g ,e g t „ jo ż iiw y b e z drugiego.
Wykres 3 .2
» C ERNIZACJA ł ODRODZENIE KULTUROWE
" w y k r e s 3 1 przedstaw ia te trzy polityki w działaniu.
.-iG źeństw o Zw iększony p otencjał
.7 o d rz u c e n ia p o z o s ta n ie w p u n k c ie A, k em ąk gospodarczy, m ilita rn y .
Odradzenie
Modernizacja : i p olityczn y
s ta b ę d z ie podążał p o p rz e k ą tn e j d o p u n k tu B refornusja kulturowe
s ta b ę d z ie p 4 ^ c J&k tQ je d n a k ^ g ją d a to A lienacja I kryzys -
i religijne
tożsam ości
w^rzeczywistości? K ażde z niezachodnich sp o łec zen ^
w rzeczywi k tó ry m ogł gię bardz0
o b ra ło , izec: j > p o w y ch tra je k to rii. M azru i twier- Nasz hipotetyczny ogólny m odel znajduje potw ier­
ro ż n ie o d ti e=h P ^ o t y p ^ ^ d o punklu dzenie w teorii n a u k społecznych i dośw iadczeniu
historycznym. D okonując przeglądu dostępnego m ate­
c ii k tó r e j n ie to w arzy szy ła te c h n ic z n a m oderm zacja .
riału dotyczącego „hipotezy niezm ienności”, R ainer
' Baum dochodzi do w niosku, że „nieustające w dziejach
t U u iakiś ogólny wzorzec m odernizacji i westernizac
tyd|kości poszukiw anie znaczącego au to ry te tu i zna-
czfjli autonom ii je d n o stk i przybiera o d m ien n ą postać
Chodu ™ . » e . Niezachodnie w ¡¡Inych k u ltu rac h . N ie zachodzi tu proces upodob­
n iła , m iędzykulturow ą] hom ogenizacji świata. Wydaje
się natom iast, że w ystępuje niezm ienność wzorcow, które
w odrębnych form ach wytworzyły się w stad iu m histo­
rycznym i w czesnym stad ium now ożytnym ^T eoria
z a p o ż ^ e ń , rozwinięta m iędzy innym i przez Frobemusa,;
Spenglera i Bozeman, kładzie nacisk n a zakres, w ja ta m .
cywilizacje przyjm ujące zapożyczają s e le k ty w n e rożne
elem enty z innych cywilizacji i adaptują je, przekształcają
i aT yrndują w ta k i sposób, b y w spom oc i zapewnie
przetrw anie podstawowych w artości (pm deum a) własnej
k u ltu ry « . Praw ie w szystkie cywilizacje m ezachodm e
S U S co najm niej od tysiąca lat, a n iek tó re od kilku
tysięcy. Zdarzało im się dokonywać zapozyczen z innych
cywilizacji i wzm acniać dzięki tem ii w łasne siły. Znawcy
praldm iotu zgodni są co do tego, że przyjęcie przez Chiny
indyjskiego buddyzm u n ie doprowadziło do mdiamza-
d i ” Chin. Chińczycy zaadaptowali buddyzm do wfasnych
celów i potrzeb. Ich k u ltu ra pozostała c h iń sk a Skutecz­
nie opierali się ja k do tej pory zachodnim usiłowaniom
naw rócenia ich n a chrześcijaństw o. Je śli pew nego dnia
nastąpi im port chrześcijaństw a do Chin, należy się
spodziewać, że zostanie ono przyjęte i zaadaptowane
w taki sposób, by zgadzało się z podstawowymi elementa­
m i chińskiej kultury. P odobnie w yglądało przejęcie
helleńskiego dziedzictwa przez m uzułm ańskich Arabów.
Ocenili je i „zrobili z niego czysto praktyczny użytek
Chodziło im przede w szystkim o zapożyczenie pewnych
aspektów te c h n i c z n y c h w zew nętrznej form ie i Potraf'11
pom inąć w szystkie te elem enty greckiej m yśli, które
mogłyby wejść w ko n flikt z ’praw dą’ zaw artą w normach
r ^ ^ K o r a n u - .T ą s a m ą to f f lP ^ W
W VII w ieku dokonała im p o rtu chińskiej y .>
w łasnej inicjatywy, bez gospodarczych czy militarnych
n a c i S w , dokonała transform acji” b u d u jąc w ysokoro,
w iniętą cywilizację. „Przez n astę p n e stulecia^ V
względnej izolacji od wpływów z k o n ty n en tu , luedy -
112
UJekcjonowano d o k o n an e zapożyczenia, a pożyteczne
¡Lich asym ilow ano, przeplatały się z okresam i odnaw ia­
nych kontaktów i zapożyczeń kulturow ych” 44. Przez cały
tefl czas k u ltu ra jap o ń sk a zachowywała swoją odrębność.
“ Nie m a dowodów n a poparcie tw ierdzenia um iarkow a­
nych kem alistów , ja k o b y niezaeh o d n ie społeczeństw a
mogły się zm odernizow ać, przyjm ując zachodnie wzorce.
Teza sk rajn y ch kem alistów , w m yśl k tó rej społeczeń­
stwa te m u szą się zw esternizow ać, b y dokonać m oderni­
zacji, n ie n ad aje się do pow szechnego zastosow ania.
Nasuwa się je d n a k w zw iązku z ty m pytanie: czy istnieją
niezaehodnie społeczeństw a, w k tó ry ch opór rodzim ej
kultury w obec m odernizacji je s t ta k silny, że m u si ona
■a - znacznej m ierze zostać zastąp io n a przez k u ltu rę
zachodnią, żeby proces m odernizacji m ógł w ogóle
nastąpić? Teoretycznie byłoby to bardziej praw dopodob­
ne w w y padku k u ltu r dopełnionych (consum m atory
cultures) niż in stru m en taln y ch (in stru m en ta l). Te drugie
„cechuje w ystępow anie znacznego obszaru celów pośred­
nich, oddzielonych i niezależnych od celów ostatecz­
nych”. S ystem y ta k ie „łatwo w prow adzają innow acje,
maskując sa m ą z m ian ę zasło n ą trad y cji. M ogą się
modyfikować, n ie spraw iając przy ty m w rażenia, że
wzasadniczy sposób zm ieniają swoje in sty tu cje społecz­
ne. Innow acji d o k o n u je się raczej po to, by służyła
odwiecznej tra d y cji”. Dla system ów dopełnionych n a to ­
miast „typowy je s t ścisły zw iązek m iędzy celam i pośred-
.nimi a ostatecznym i. Społeczeństw o, państw o, w ładza
i tym podobne stanow ią część u m ie ję tn ie utrzym y­
wanego sy ste m u o p arteg o n a ścisłej solidarności
'.-.■/,/echobecną religią ja k o podstaw ą poznania. Takie
systemy były w rogie innow acji” 45. A p ter stosuje te k a te ­
gorie, analizując przem iany w plem ionach afrykańskich.
Eisenstadt d o konuje podobnej analizy w ielkich cywili­
zacji azjatyckich i dochodzi do podobnych wniosków.
T ransform ację w ew nętrzną „znacznie ułatw ia autonomia
in sty tu cji społecznych, k u ltu ro w y ch i politycznych”
Z ty ch pow odów bardziej in stru m e n ta ln e społeczeństwa
japońskie i h in d u sk ie w cześniej przystąpS y do modemi-
zacji k tó ra przeb ieg ała ta m łatw iej niż w społeeze-.-
stw aćh k o n fu cja ń sk im i m u zu łm ań sk im . Okazały siQ
bardziej zdolne do im p o rtu now oczesnej technologii i jej
użycia do w zm ocnienia rodzim ej k u ltu ry . Czy oznacza to,
że społeczeństw a ch iń sk ie i m u zu łm ań sk ie m u szą albo
zarzucić zarów no m odernizację, ja k i w esternizację, albo
ulec obydw u procesom ? Opcje, ja k się w ydaje, m e są aż
ta k ograniczone. N ie tylko Japonia, ale i Singapur,
Tajw an, A rabia S au d y jsk a oraz, w. m niejszym stopniu,
Ira n stały się now oczesnym i społeczeństw am i nie ulega­
ją c w esternizacji. Szach próbow ał co praw da obrać kurs
K em ala A tatiirk a i dokonać obu procesów, ale zrodziło to
silne reak cje an tyzachodnie, lecz n ie w rogie moderniza­
cji. C hiny w yraźnie k roczą d ro g ą reform izm u.
Społeczeństw om m u zu łm ań sk im tru d n o się było zmo­
dernizow ać. P ip es, tw ierdząc, że w estern izacja jest
n iezb ęd n y m w aru n k iem w stępnym , pow ołuje się na
k o n flik ty m iędzy islam em a now oczesnością występu­
jące w ekonom ii - chodzi o tak ie kw estie, ja k odsetki,
n ak az p o stu , praw o spadkow e i p raca kobiet. Ale nawet
on z ap ro b atą cytuje M axim e’a Rodinsona: „mc w sposob
p rzek o n u jący nie. w skazuje, by religia muzułmańska
uniem ożliw iła św iatu m u zu łm ań sk iem u rozwój w kie­
ru n k u w spółczesnego k a p ita liz m u ” i stw ierdza ze
w w iększości kw estii, poza ekonom icznym i, „islam
i m odernizacja nie są w konflikcie. Pobożni muzułmanie
m o g ą rozwijać n a u k i ścisłe,
w y d pracow ać w fab­
a j n i e
ry k ach , posługiw ać się now oczesną bronią. Moderniza­
cja n ie w ym aga jed n ej politycznej ideologu ani zbioru
instytucji: wybory, granice m iędzypaństw ow e, stówa-
rzyszenia społeczne i in n e w yznaczniki zachodmeg
stylu życia n ie są niezb ęd n e d la rozwoju ekonom icz­
nego. Islam jak o religia zaspokaja potrzeby m enedżerów
j.prostych chłopów. S zariat nic nie mówi na tem at
takich zm ian towarzyszących m odernizacji, ja k przejście
0d rolnictwa do przem ysłu, ze w si do m iasta, od stabil­
ności społecznej do zm ienności. N ie koliduje też z m a­
sową edukacją, rozw ojem środków kom unikacji, nowy­
mi środkam i tra n sp o rtu czy ochroną zdrow ia” 47.
Nawet skrajni przeciwnicy Zachodu, głosiciele odrodze­
nia rodzi mych ku ltu r nie w ahają się korzystać z nowoczes­
nych środków technicznych, ja k poczta elektroniczna,
kasety i telewizja, do propagow ania swych poglądów.
Krótko mówiąc, m odernizacja nie m u si koniecznie
oznaczać w esternizacji. N iezachodnie społeczeństw a
mogą się m odernizow ać, i czyniły to, nie odrzucając
swojej k u ltu ry i nie przyjm ując h u rte m zachodnich
wartości, insty tu cji i zwyczajów. To o statn ie m ogłoby
się zresztą okazać praw ie niem ożliw e: jakikolw iek opór
niezachodnich k u ltu r przed m odernizacją je s t niczym
w porównaniu z ich oporem w obec w esternizacji. Jak
zauważa B raudel, „triu m f cywilizacji traktow anej jako
jedność nie oznacza k lęsk i cywilizacji w ich m nogo­
ści” M odernizacja um acnia te k u ltu ry i osłabia względ­
ną siłę Zachodu. Św iat staje się zasadniczo bardziej
nowoczesny i m niej zachodni.
P rzypisy
! V.S. Naipaul, O ur U niversal C iviliza tio n , T h e 1990 W riston L ecture, The
f ™ ,iattan In s titu te ’ ”N ew Yor3î R eview of Books”, 30 października
lJih), s. 20.
Pairz Jam es Q. Wilson, The M oral S ense, F ree P ress, New Y ork 1993-
• ivlichnel Walzer, T h ick and. Thin: M oral A rg u m en t a t Hom e a n d Abroad,
115
 U niversity o f N otre D am e P re ss, N otre D am e 1994, zwłaszcza vozit.
1 i 4; oraz k ró tk i przegląd: F ran ces V. H arbour,
A Shared Core, „E thics a n d In te rn a tio n a l A ffairs , 9 u » 95* s - „
3 V aclav H avel, C iviliza tio n ’s T h in Veneer, „H arvard M agazine , 97 u -
* 5 5 « T ^ 'l n o r c l d c a i Society: A M r * O n ter in Wor1(1:
Politics Colum bia U niversity P ress, Nowy J o rk 1977, s. d l/.
5 Jo h n Rockw ell, The New Colossus; A m erican C ulture as Power Export, ■ . ¡820-1990, R outledge, L ondyn 1992, s. 78-79; A ngus M addison, D ynam ie
oraz k ilk u autorów , C hannel-Surfing T hrough U.S. C ulture i n 20 Lana*,
N e w Y o rk T im es , 30 stycznia 1994; D avid R ieff A Global Cultu-
’ World Policy Journal”, 10 (zim a 1993-1994), s. 73-81.
c M ichael V lahos, C ulture a n d Foreign Policy, „Foreign Policy , 82 (w10. ;
sn a 1991) 69; K ishore M ahbuban i, The D angers o f Decadence, Who£
die R est C an Teach the W est, „Foreign A ffairs” , 72 (wrzesien/paZ- ;
7 A aron L. F riedbeig,' The F u tu re o f A m erica n Power, „Political Science
Q uarterly” , 109 (w iosna 1994), s. 15. *• /-,
3 R id ia rd P ark er, The M yth o f Global N ew s, „New P e rs P « tiv e s Quarter-
, » n {zima 1994 ) s. 41-44; M ichael G urevftch, M ark R. Levy, Itznak
Roeh The Global Newsroom: convergences a n d diversities in the •
globalization o f television n eivs, w: P e te r
C om m unication a n d C itizenship: Jo u rn a lism a n d the P ublic Sphere in
the N ew M edia, R outledge, L ondy n 1991, s. 215.
9 R onald Dore, U nity a n d D iversity in W orld C ulture, w. H edley Bu.1,
A dam W atson ( re d j, The E x p an sio n o f In tern a tio n a l Society, OxLord ;
U niversity P re ss, O xford 1984, s. 423.
>9 R obert L. B artley, The Case fo r O p tim is m - T h e West. S h o u l d fielte
itse lf F o reig n Affairs", 72 (w rzesien/pazdzierm k 1993), s. lb.
« P a trz Jo sh u a A. F ish m an , The S p re a d o f English a s a New. Perspeciiw
for the S tu d y o f Language M ain ten a n ce a n d L anguage S h ift, w: Joshua
A F ish m an , R obert L. Cooper, A ndrew W. C onrad, The Spread of
English; The Sociology o f English a s a n A d d itio n a l L anguage, Newbury
H ouse, Row ley 1977, s. 108 i n.. noun
12 F ishm an, Spread o f English a s a N ew Perspective, s. 118 11 •
13 R andolf Q uirk w; Brąj B. K achru, The In d m m za tio n of English Oxford,
D ehfi 1983, s. ii; R.S. G upta, K apil K apoor
- Issues a n d Problems, A cadem ic F o u n d atio n , D elhi 1991, s. 2L Foi,
S arvepalli G opal, The English L anguage in In d ia , „Encounter ,73 ,
(lipiec/sierpień 1989), s. 16. W edług jeg o szacunków 35 m l^ ^ ka^
Indii m ów i i pisze po an g ielsk u , w ta k iej czy innej form ie Jo.la
B ank, W orld D evelopm ent R ep o rt 1985, 1991, O xford U niversity P u..,
14 S p o o r G u p ta tin tr o d u c t io n , w; G upta, K apoor (red.), English tn India,;
s. 21; Gopal, English Language, s. 16.
15 F ish m an , Spread o f English as a N ew Perspective, s. 115.
“ C ytm vane^rzez^R lN ^S rivastava! v S S h arm a, In d ia n E n g l i s h ^ , ,
w f G upta, K apoor (red.), E nglish in In d ia , s. 191; Gopal, English La. ;
S e w Y o r k T im e s ” , 16 lipca 1993; „B oston G lobe”, 15 Hpca 1993, s. 13. .
116
id Z szacunkam i zaw artym i w World C hristian E ncyclopedia w arto porów-
nać przew idyw ania J e a n a B ourgeois-Pichat, Le nom bre des hommes:
■• ; ,'t prospective, w: A lb ert Ja cq u a rd i in n i, Les scien tifią u es parlent
H achette, P aris 1987, s. 140,143,151, 154-156.
20 Edward S aid o V.S. N aipaułu, cytow any p rzez B ren ta S taplesa, C on M en
and Conquerors, „N ew Y ork T im es B ook R eview ”, 22 m aja 1994, s. 42
A.G. Kenwood, A L . L ougheed, The G rowth o f the In tern a tio n a l Economy
Forc.es in C a p ita list D evelopm ent, O xford U niversity P ress, N ew York
19.91, s. 326-327; A lan S. B linder, „New Y ork T im es”, 12 m arca 1995.
22 David M. Rowe, „T he T ra d e an d S ecu rity P arad o x in In tern atio n al
politics”, praca n ie publikow ana, O hio S tate U niversity, 15 w rześnia
1994, s. 16.
-3 Dale C. Copeland, Econom ic Interdependence a n d War: A Theory o f
Trade E xpectations, „In te rn a tio n a l S ecu rity ”, 20 (wiosna 1996), s. 25.
2'* William J. M cG uire, C laire V. M cG uire, C ontent a n d Process in the
Experience o f S elf, „A dvances in E x p erim en tal Social Psychology”
21 (1988), s. 102. e,y ’
25 Donald L. H orow itz, E th n ic C onflict M anagem ent fo r Policy-M akers, w:
Joseph V. M ontville, H an s B in n en d ijk (red.), C onflict a n d P eacem aking
in M ultiethnic Societies, L exington Books, L exington 1990, s. 121.
2(5 Roland R obertson, G lobalization Theory a n d C iviliza tio n a l A n a lysis,
„Comparative Civilizations R eview ”, 17 (jesień 1987), 22; Jeffery A Shad!
jr., G lobalization a n d Isla m ic Resurgence, „C om parative Civilizations
Review”, 19 (jesień 1988), s. 67.
27 Patrz Cyril E. Black, The D yn a m ics o f M odernization: A S tu d y in
Comparative H istory, H arp er & Row, N ew Y o rk 1966, s. 1-34; R ein h ard
Bendix, T ra d itio n a n d M odernity Reconsidered, „C om parative S tu d ies
in Society a n d H isto ry ”, 9 (kw iecień 1967), s. 292-293.
2£l Braudel, H istoria i trw anie, s. 307.
iS Na tem at szczególnych cech cywilizacji zachodniej istn ieje, rzecz ja sn a
ogromna literatu ra. P a trz m .in.: W illiam H. M cNeill, R ise o f the West:
A History o f the H u m a n C o m m u n ity, U niversity o f Chicago Press,
Chicago 1963; B raudel, O n H istory i p race w cześniejsze; Im m an u el
W allerstein, G eopolitics a n d Geoculture: E ssays on the Changing
World-System, C am bridge U niversity P ress, C am bridge 1991. Spod pióra
Kuria W. D eu tsch a w yszło w yczerpujące, a p rzy ty m zw ięzłe i bardzo
przekonujące porów nanie Z achodu z dziew ięciom a in n y m i cywilizacja­
mi, przy u w zględnieniu 21 czynników geograficznych, kulturow ych,
ekonomicznych, technicznych, społecznych i politycznych. A u to r pod­
kreśla, ja k dalece Z achód różni się od in n y ch cywilizacji. P atrz K arl
W. Deutsch, On N a tio n a lism , World Regions, a n d N a tu re o f the West, w:
PeiT orsvik (ed), M obilization, Center-Periphery Structures, a n d N ation-
•building: A Volum e in C o m m em om tion o f S te in R o kka n , U niversitetsfo-
rlaget, B ergen 1981, s. 51-93. Zwięzłe p rzed staw ien ie cech cywilizacji
Zachodu w 1500 ro k u przesądzających o je j od ręb n o ści zn ajd u je się
w pracy C harlesa Tilly, R eflections on the H istory o f E uropean State-
•making, w; Tiily’ego (red.), The F orm ation o f N a tio n a l S ta tes in W estern
m burope, P rin ceto n U niversity P ress, P rin ceto n 1975, s. 18 i n.
Deutsch, N a tio n a lism , World Regions, a n d the West, s. 77
117
31 P atrz R obert D. P utnam , B udow anie spraw nej dem okracji, przel. Jakub

33 of M anagem ent and O r g a n iz a to n , 13 ( 'I n d iv U u a lism a n d Co

34 H arry C .T ria n d 1S,C ro sS^ Ult.« a l S t. dtes o i. U n iveIsit
tivism , w: N ebraska fJ™ P osl“ 3“ Y ork T im es”, 25 gnui-
N ebraska P iess, L m c o n , E z r a F Vogel (red.), Ideolog« and
nia 1990. P atrz także G eorge C Lodge Ezr a t g ^
N ational Competitiveness: An. A nalysis oj m
B usiness School PreS^ ® ^ ^ n 11 ;i ńiiędzy-cywilizacjami praw ie zawsa;
ZMIENIAJĄCY SIĘ UKŁAD

iśrSSibŁK-s
Books, Nowy Jo rk 1983, s. lGo 142.

« WUliam ^ f a f k R eflections: Economic Deoeiopn.e.U, „New Yorker", »

grudnia 1978, s. 47.
S I l r i r ^ C u l Sc E a ? F 0 .'ceS in World P o l,tics, Jam es Cnrlmy,

« * 53; P a t - ogdlnie, s. 59-02; oraz Pipes, P a ,

Soziologie”, 6 (styczeń 1977) s. 5-28. V irginia Qi

« P atrz A dda B -B ozem an■C“ f ^ ° “ 0^ b e,liu s ;p a id e « .r.a : Un.ritse

5Oswald
£ &
S pengler, The D ecitne oj the West, II, s. n.
m1 ' s
'!3 Bozem an, C ivilizations Under S h ess, s. . r,„ri West" fi

" S ™ v i e N^
1985 i w iosna 1986), s. 222. n,«, Political Modernization
■»» David E. A pter, The Role o f T raditionalism m the Po ttta u jv ^ ^
o /G h a tia a n d U ganda, „World P olitics , (p a n d ’ Cultural.
* S. N. E isenstadt, T ransform ation
Orders in M odernization, „A m erican Sociological R c\ ie .
n ik 1965), s. 659-673.
-17 P ipes, P atii o f God, s. 107,191. / ;•
•«a B raudel, H istoria i trw an ie, s. 306,
 Zmierzchanie Zachodu: potęga,
kultura, powrót do korzeni

POTĘGA ZACHODU: DOM INACJA I SCHYŁEK

Potęga Z achodu w porów naniu z in n y m i cywilizacjam i

przedstawia się dwojako. P ierw szy obraz to przytłaczają­
ca, trium fująca, totalna w ręcz dom inacja. Wraz z dezinte­
gracją Zw iązku R adzieckiego zn ik n ą ł je d y n y pow ażny
konkurent, skutkiem czego świat je s t i będzie kształtow a­
ny zgodnie z celam i, priorytetam i i in tere sam i głównych
państw Z achodu z ew entualnym udziałem Japonii. Jak o
jedyne superm ocarstw o, k tó re pozostało n a placu boju,
Stany Z jednoczone wraz z W ielką B ry tan ią i F rancją
podejmują kluczow e decyzje w k w estiach polityki i bez­
pieczeństwa, a razem z N iem cam i i Jap o n ią decydują
o kwestiach ekonom icznych. Z achód ja k o je d y n a cywili­
zacja przejawia ogrom ne zainteresow anie innym i k ręg a­
mi kulturow ym i i regionam i i je s t w sta n ie w płynąć n a
politykę, gospodarkę i bezpieczeństw o każdej innej cywi­
lizacji czy regionu świata. S połeczeństw a in n y ch kręgów
kulturowych p o trzeb u ją n a ogół pom ocy Z achodu do
osiągnięcia w łasnych celów i o chrony swoich interesów .
Jak podsum ow uje je d e n z autorów , p ań stw a zachodnie:
- '-‘. iad ają i k ie ru ją m iędzynarodow ym sy stem em
bankowym,
- k o n tro lu ją w szystkie m ocne w aluty,
- są głównym św iatow ym k o n tra h en tem ,
- dostarczają w iększości w yrobów gotowych,
- dom inują n a d m iędzynarodow ym i ry n k am i kapita­
łowymi,
- spraw ują w znacznej m ierze przyw ództw o moralne
w w ielu społeczeństw ach,
- zdolne są do interw encji zbrojnej n a w ielką skalę,
- k o n tro lu ją drogi m orskie,
- prow adzą n ajb ard ziej zaaw ansow ane b ad an ia na­
ukow e w dzied zin ie tech n ik i,
- m ają najbardziej rozw inięte uczelnie techniczne,
- k o n tro lu ją d o stęp do p rzestrzen i kosm icznej,
- m ają d o m inującą pozycję w przem yśle lotniczym
i kosm icznym ,
- d om inują w w ysoko rozw iniętym przem yśle zbroje­
n io w y m 1.
D rugi obraz Z achodu bardzo się różni. J e s t to obraz
cywilizacji schyłkow ej, której udział w światowej potę­
dze politycznej, gospodarczej i m ilitarnej w zględnie się
zm niejsza w porów naniu z innym i cywilizacjam i. Zwy­
cięstwo Zachodu w zim nej w ojnie nie było triumfem,
lecz pow odem w yczerpania. Coraz bardziej je s t zajęty
w łasnym i problem am i, ja k powolny w zrost gospodarczy,
stagnacja ludnościow a, bezrobocie, ogrom ne deficyv
budżetów państw , zan ik ety k i pracy, n isk ie odsetki od
oszczędności. W w ielu państw ach, ze S tan am i Zjed­
noczonym i włącznie, dochodzi jeszcze do tego dezinteg­
racja społeczna, n ark o m an ia i przestępczość. Nowym
ośrodkiem potęgi ekonom icznej staje się w szybkim
tem pie Azja W schodnia, tam rów nież zaczynają
przesuw ać c en tra potęgi m ilitarn ej i wpływów politycz­
nych. In d ie zaczynają w chodzić w fazę przyspieszonego
rozwoju ekonom icznego, a św iat m u zu łm ań sk i staje się
coraz bardziej w rogi Zachodowi. Szybko zanika goto-
122
in n y ch społeczeństw do przyjm ow ania d y k tatu
odu czy stosow ania się do jego kazań. T ak sam o
ie zachodnia pew ność siebie i chęć dom inow ania,
koniec la t osiem dziesiątych ożywioną dyskusję
dziły tezy o sch y łk u S tanów Zjednoczonych. W po-
j; lat dziew ięćdziesiątych wyw ażona analiza docho-
o niem al tak ich sam ych wniosków:
"'d wielom a ważnymi w zględam i ich [Stanów Zjedno-
ych] relatyw na potęga będzie coraz szybciej słabnąć,
k resie sam ych tylko możliwości ekonom icznych
rja S tanów Zjednoczonych w sto su n k u do Japonii,
aw końcu i Chin, słabnie jeszcze bardziej. W dziedzinie
militarnej rów now aga sk u teczn y ch potencjałów m iędzy
Stanami Zjednoczonym i a rosnącym i w siłę regionalnym i
potęgami (praw dopodobnie z Iranem , In d iam i i Chinam i
włącznie) będzie się przesuw ać z cen tru m n a peryferie.
Część strukturalnej siły A m eryki przeniesie się do innych
państw, część zaś (a tak że część ich „m iękkiej siły” [soft
popjer]) znajdzie się w ręk ach aktorów nie będących
państwami, ja k w ielonarodow e k o rporacje” 2.
Który z tych dw óch przeciw staw nych obrazów pozycji
//ichodu w św iecie odpow iada rzeczyw istości? Odpo-
. edź, rzecz jasn a , brzm i: i je d en , i drugi. Zachód
■■obecnej chwili dom inuje i w kategoriach potęgi oraz
v:)ływu pozostanie jeszcze długo w XXI w ieku na
czołowej pozycji. W układzie sil m iędzy cywilizacjam i
zachodzą je d n a k stopniow e, n ieu n ik n io n e i fundam en-
■■..ne zm iany, a siła Z achodu w o dniesieniu do innych
cywilizacji będzie n ad al słabnąć. Ze słabnięciem pry­
matu Z achodu znaczna część jego potęgi po prostu
zamknie, a reszta rozproszy się regionalnie m iędzy
kilka głów nych cywilizacji i p aństw a będące ich ośrod­
kami. N ajbai dziej ro sn ą i będą rosnąć w siłę cywilizacje
azjatyckie, C hiny zaś zajm u ją stopniow o pozycję pań­
stw a, k tó re najpraw dopodobniej stan ie się głównym
ryw alem Z achodu w e w pływ ie n a losy św iata. T e prze­
m ieszczenia w uk ład zie sił m iędzy cyw ilizacjam i pro­
w adzą i n a d al b ę d ą prow adzić do odrodzenia k u ltu ro ­
wego niezachodnich społeczeństw i w zm ozem a ich
kulturow ej asertyw ności, a tak że coraz pow szechniej­
szego odrzucania k u ltu ry Z achodu.
S chyłek Z achodu m a trz y głów ne cechy.
P o pierw sze, je s t to p ro ces powolny. P o tęg a Zachodu
budow ała się przez cztery sta la t i ta k sam o długo może
zanikać. W latach osiem dziesiątych w ybitny brytyjski
uczony H edłey B u li tw ierdził, że „szczyt dominacji
E uropy czy też Z achodu w społeczności m iędzynarodo­
wej przy p ad a m niej w ięcej n a ro k 1900»3. Pierw szy tom
dzieła S p en g lera u k a za ł się w 1918 roku, a „zmierzch
Z achodu” stał się c e n tra ln ą k w estią h isto rii XX wieku,
S am proces rozciąga się n a w iększość tego stulecia,
N ietru d n o sobie je d n a k w yobrazić, że m oże ulec przj -
spieszeniu. Rozwój gospodarki i in n y ch potencjałów
danego k ra ju p rzeb ieg a często po lin ii o kształcie kie­
ry S: pow olny start, n a stę p n ie szybkie przyspieszenie,
po k tó ry m n a stę p u je zw olnienie, spłaszczenie wskaź­
ników w zro stu . U p ad ek k ra ju m oże tak że przebiegać po
linii S, ja k w p rzy p ad k u Zw iązku Radzieckiego, naj­
pierw w tem p ie u m iarkow anym , p otem szybko przy­
spieszając, aż osiągnie najniższy poziom . U padek Za­
chodu je st dopiero w pierw szej, powolnej fazie, m e da
się je d n a k w ykluczyć, że w ja k im ś m om encie proces
te n nab ierze gw ałtow nego przyspieszenia.
Po drugie, u p a d e k n ie je s t procesem przebiegającym
po lin ii prostej. O dbyw a się n iereg u larn ie, z przerwami
i zw rotam i, a po o k resach słabości Z achodu następują
okresy u m ocnienia jego potęgi. O tw arte, demokratyczne
społeczeństw a Z achodu m ają ogrom ne zdolności
124
Ipaw iam a się. W odróżnieniu od w ielu cywilizacji Z achód
ina ponadto dw a głów ne ośrodki potęgi. U padek, k tó ry
IHedług B ulla zaczął się około ro k u 1900, był p rzed e
Plpzystkim schyłkiem euro p ejsk iej części cywilizacji
zachodniej. O d ro k u 1910 do 1945 E u ro p a była po-
jgzielona i zajęta w łasnym i p ro b lem am i gospodarczym i
ilpołecznym i i politycznym i. J e d n a k ż e w łatach czter­
dziestych zaczęła się a m e ry k ań sk a faza zachodniej
|p m m ac 3 i, a w 1945 ro k u S ta n y Z jednoczone panow ały
gad św iatem n a sk alę porów nyw alną do dom inacji
Jyszystkich razem w ziętych m ocarstw sprzym ierzonych
# '1 9 1 8 roku. P ow ojenny proces dekolonizacji jeszcze
bardziej ograniczył w pływ y euro p ejsk ie, ale n ie wpływy
gtanów Zjednoczonych, k tó ry c h now y ponadnarodow y
imperializm zajął m ięjsce tradycyjnego im p eriu m o roz­
ległych terytoriach. Je d n a k ż e podczas zim nej w ojny
am erykańska potęga m ilitarn a m iała przeciw w agę w po-
¡¡taci sow ieckiej, a siła gospodarcza S tanów w zględnie
osłabła w porów naniu z jap o ń sk ą. Podejm ow ano je d n a k
p czasu do czasu w ysiłki zm ierzające do odnow ienia
p ę g i m ilitarn ej i ekonom icznej. W 1991 ro k u in n y
p b itn y uczony b ry ty jsk i B arry B uzan twierdził- w
||p c ie rzeczy cen tru m bardziej dzisiaj dom inuje, a p e k
J p e są bardziej podporządkow ane niż kiedykolw iek od
cf su rozPOczęcia procesu dekolonizacji” h S tw ierdzenie
to jed n ak traci ak tu aln o ść w m iarę ja k zwycięstwo
nylitarne, k tó re dało podstaw y do jeg o sform ułow ania
odchodzi do historii.
Po trzecie, potęga czy też w ładza (power) polega na
typ, ze je d n a osoba łub g ru p a je s t w stan ie zm ienić
postępowanie in n ej osoby czy grupy. O dbyw a się to
poprzez zachęcanie, przym us łu b nam aw ianie, stro n a
ora to czym , m u si w ięc rozporządzać zasobam i go-
spo arczymi, m ilitarnym i, instytucjonalnym i, dem o­
graficznymi, politycznym i, technicznym i, społecznym i
 J

Tabela 4.1
itd. Potęgę państw a lub grupy ocenia się więc zwykle,
Ś E S SIĘP0DP0UTYca"'
porów nując zasoby, ja k im i dysponują, z zasobami ŁĄCZNA POWIERZCHNIA W TYSIĄCACH km' ~
p aństw lub grup, na k tóre próbują wywrzeć wpływ. Na C/wl!!znc,a (.
początku XX w ieku Zachód w ładał najw iększą ilością X a 'S f y rsy * <78™ Ł
.1920 :25 f ^ m 391 3 54 1811 . 261 8089 10258 ???«
zasobów (choć nie wszystkim i) przesądzających o sile :1 9 n 12 806 4636 3936 1316 9183 142 7833 10 346 m m
1(163 12711 5682 3923 1279 11 054 145 7819________ 7169 --
oddziaływ ania, potem sytuacja zaczęła się zm ieniać na ODSETEK POWIERZCHNI ŚWIATA'
2718

korzyść innych cywilizacji. ■1900 38,7 0,3 8.2 OJ6 J 3 0 3 1 4 7 --------------T f i f i -------------- 77 5
1920 48,5 0,8 7,5 0,1 3.5 0.5 154 95 UA
1971 24.4 8,8 7.5 2.5 17,5 03 49 I ', i ’2
fM 3 24.2 10,8 7.5 2.4 21.1 0.3 ¡ 3 7 __________A
T erytorium i ludność. W 1490 roku narody Zachodu Uwaga: obliczeń dokonano na podslaw le granic państwowych w danym roku. ' *“
w ładały w iększością półwyspu europejskiego (poza Bal- Źródła: Statesm an* Year-Book (St. M artin’s Press, New York 1901-1927)- W orld Book Atlnc
kanam i), czyli m niej więcej 4 m in k m 2, podczas gdy 1970): “ “ * “'*• » • ' m i *
pow ierzchnia lądów (nie licząc A ntarktydy) wynosiła
Uwzględniona powierzchnia lądów, 136 m in km , nie obejm uje Antarktydy
136 m in k m 2. U szczytu terytorialnej ekspansji, w 1920
roku, Zachód sprawował bezpośrednią w ładzę n a obsza­
rze około 66 m in k m 2, czyli połowie lądów świata. Do 1993 —
- ... ~
Chińska 1 340 900 Latynoamerykańska 507 500 ” ------
roku obszar te n zm alał o połowę, do m niej więcej 33 min dam ska 927600 Afrykańska 3 9 2 100
Hinduska 9 1 5 aoo Prawosławna 2 61 30 D
lim 2. Zachód wrócił więc do swojego europejskiego cent­ ........ Zachodnia______ 805 400 Japońska 1 24 7 00
Źródło: na P o s ta w ie danych liczbowych z Encyclopaedla Brltannlca. 1994 Book o f llie Year-------------
ru m pow iększonego o w ielkie połacie ziem i zasiedlone (Encyclopaedla Brltannlca, Chicago 1994), s. 7 64-769.

przez europejskich osadników w Am eryce Północnej,

A ustralii i Nowej Zelandii. Terytoria niepodległych naro­
dów m uzułm ańskich zwiększyły się natom iast z 4,6 min
łon2 w 1920 roku do ponad 28 m in k m 2 w 1993 roku,
Podobne zm iany dotyczyły liczby ludności. W 1900 roku
ludzie z kręgu kultury zachodniej stanowili 30 procent
populacji świata, a państwa zachodnie władały 45 procenta­
m i jego populacji (48 p rocent w 1920 roku). W 1993 roku
państw a zachodnie władały wyłącznie ludnością z własne­
go k ręg u kulturow ego (nie licząc niew ielkich enklaw
kolonialnych w rodzaju Hongkongu). Ludzie z zachodnie­
go k ręg u kulturow ego stanow ią trochę ponad 13 procent
światowej populacji. Liczba ta praw dopodobnie spadnie
do 11 p ro cen t na początku następnego stulecia i do
10 p ro cen t w 2025 roku Pod w zględem liczby ludności
Zachód zajmował w 1993 roku czwarte m iejsce w święcie,
po cywilizacji chińskiej, islam skiej i hinduistycznej.
Pod w zględem ilościow ym ludzie Z achodu stanow ią
więc n ie u sta n n ie k u rczącą się m niejszość światowej
populacji. U kład sił m iędzy Zachodem a ludnością należą­
cą do in n y ch kręgów k ulturow ych zm ien ia się także pod
względem jakościow ym . Ludność ta staje się coraz zdrow­
sza, lepiej w ykształcona, m aleje liczba analfabetów , coraz
Większy o d sete k m ieszk a w m iastach. N a początku lat
dziewięćdziesiątych w skaźniki śm iertelności niem ow ląt
wAmeryce Ł acińskiej, Afryce, n a B liskim W schodzie,
wA/fi Południowej, W schodniej i Południowo-Wschodniej
były od jed n ej trzeciej do połowy niższe w porów naniu ze
stanem sp rzed trzy d ziestu lat. P rzeciętn a długość życia
wtych rejonach św iata znacznie się zwiększyła - najm niej
wAfryce, o 11 lat, najw ięcej zaś w Azji W schodniej, o 23
JatŁ Na początku lat sześćdziesiątych w w iększości
krajów Trzeciego Św iata n iesp ełn a je d n a trzecia dorosłej

126 127
populacji u m iała czytać i pisać. N a początku la t dziewięć­
dziesiąty ch bard zo m ało je s t krajów (z w yjątkiem afry­
kańskich), gdzie liczba analfabetów p rzek racza 50 pro-
cent. Około 50 p ro c e n t In d ia n i 75 p ro c e n t Chińczyków
um ie czytać i pisać. W 1970 ro k u w skaźniki piśmienności
w k ra ja c h rozw ijających się osiągały p rzeciętn ie 41 pro­
cen t tychże w skaźników w k rajach rozw iniętych, w 1992
ro k u ju ż 71 procent. N a początku la t dziewięćdziesiątych
w e w szystkich rejo n ach św iata z w yjątkiem Afryki
w szystkie p raktycznie dzieci w odpow iednim w ieku były
objęte n au czan iem podstaw ow ym . Co bardziej znam ien­
ne, n a p o czątk u la t sześćdziesiątych w Azji, Ameryce
Łacińskiej, n a B liskim W schodzie i wAfryce nauczaniem |
n a szczeblu szkoły śred n iej ob jęta b yła n iesp e łn a jed n aj
trzecia odpow iedniej g ru p y w iekow ej, n a początku lat
dziew ięćdziesiątych - połowa (z w yjątkiem Afryki),
W 1960 ro k u m ieszkańcy m iast stanow ili niespełna jedną|
trzecią ludności św iata m niej rozwiniętego. Od roku 1960
do 1992 o d sete k te n je d n a k wzrósł: z 49 do 73 procent
w A m eryce Ł acińskiej, z 34 do 55 p ro cen t w krajach
arabskich, z 14 do 29 p ro cen t w Afryce, z 18 do 27 procent
w C hinach i z 19 do 26 p ro c e n t w In d ia c h 6.
D zięki ty m przem ianom ludność krąjów rozwijąjącycjg
się stała się p o ten cjaln ie aktyw na społecznie, zyskała
now y p o tencjał, m a też w iększe oczekiw ania. S tw arz| j
to m ożliwości jej politycznego u aktyw nienia, jak ie były­
b y n ie do p o m y ślen ia w w y p ad k u niepiśm iennego
chłopstw a. N arody zm obilizow ane społecznie są p o tę ||
niejsze. W 1953 ro k u , k ied y n iesp e łn a 15 p ro cen t Irarg
czyków było p iśm ien n y ch , a lu d n o ść m iast stanowiła
niecałe 17 p ro cen t, K erm it R oosevelt z g a rstk ą agentów
CIA m ógł dość łatw o stłu m ić pow stanie i przywrócić
szacha n a tro n . W ro k u 1979, k ied y czytać i pisać umiało
50 p ro c e n t Irańczyków , a 47 p ro cen t m ieszkało w m ia||
tach, żad n a am ery k ań sk a potęga m ilitarn a n ie zdołałaby
128
: J a : Organizacja Narodów Zjednoczonych, Wydział Ludnościowy (Population Division)
Dopartamenl.In orm acjl Ekonomicznej I Społecznej oraz Analizy PolityczSe W o r l d P o S i ™
• Frpśpecls, The T992 Revision (United Nations, New York 19<$; « ¡ S ' * "
s s ii^ s s r 27): ¿ p i co,,
* fudpość świata w milionach,
• • Bez członków W spólnoty Niepodległych Państw ł Bośni,
goina tym tro n ie utrzym ać. Spora przepaść dzieli jeszcze
Chińczyków, H indusów , A rabów i A frykanów od ludzi
Z-chodu, Japończyków i R osjan, ale szybko się zm niej-
- /k Rów nocześnie otw iera się in n a przepaść. Ludność
Zachodu, Jap o n ii i Rosji coraz bardziej się starzeje
■ większy o d sete k populacji w w ieku poprodukcyjnym
. staje się coiaz cięższym b rzem ien iem dla pracujących.
Dla innych cywilizacji obciążenie stanow i w ielka liczba
| dzieci, ale to przecież przyszli pracow nicy i żołnierze.
Potencjał eko n o m iczn y. U dział Z achodu w światowej
produkcji gospodarczej tak że osiągnął m ak sy m aln y
; - poziom gdzieś w latach dw udziestych, a od II wojny
Światowej w yraźnie spadał. W 1750 ro k u C hiny w ytw a­
rzały m niej w ięcej je d n ą trzecią, In d ie je d n ą czw artą
^ i d i m ? elna je d n ą p iątą światoweJ P ro d u k cji’
W1830 ro k u Z achód nieco w yprzedzał Chiny. W kolej­
nych dziesięcioleciach, ja k stw ierdza P a u l Bairoch,
industrializacja Z achodu doprow adziła do dezindustria-
Iraqi reszty św iata. W ro k u 1913 k ra je niezachodnie
wytwarzały m m ej w ięcej dw ie trzecie tego, co p ro d u k o ­
wały w roku 1800. O d połowy X IX w ieku u d ział Zachodu
129
ąHifeŚf'
w światowej produkcji zaczął bardzo szybko rosnąć, • nich oraz pięć głów nych p ań stw z pięciu in n y ch kręgów
osiągając szczyt w 1928 roku, k ied y to k raje tego kręgu : .k |l |6 w y c h ; Chiny, Japonia, Indie, R osja i Brazylia
kulturow ego produkow ały 84,2 p ro cen t gotowych wyro­ P m & ° n e prognozy n a ro k 2020 podają, że każda
bów. N astępnie zaczął m aleć, gdy tem p o w zrostu na * § | ^ SZ^ . p ią tk i największych gospodarek świata
Zachodzie ustabilizow ało się n a um iarkow anym pozio- b?dzie do in nego kręgu kulturowego, a w pierw-
m ie, a po II w ojnie światowej k raje m niej uprzemys- , zp z i e s i ą t c e zn ajd ą się tylko trz y p aństw a zachodnie
łowione szybko zw iększały produkcję. W ro k u 1980 . T o względne osłabienie pozycji Z achodu w ynika oczy-
Zachód w ytw arzał 57,8 p ro cen t wyrobów gotowych, taki iśgie. w znacznej m ierze z szybkiego rozwoju Azji
udział w światowej produkcji m iał m niej w ięcej 120 lat Wschodniej 8.
wcześniej, w latach sześćdziesiątych X IX w ie k u 7.
: : ‘i
CYWILIZACJI W ŚWIATOWYM PRODUKCIE BRUTTO. 1950-1992

UO ZIAt POSZCZEGÓLNYCH CYWILIZACJI LUB KRAJÓW W ŚWIATOWEJ PRODUKCJI WYROBÓW

P.nTnWYOH 1 7 5 9 -io n n (W PROOENTACH. ŚWIAT = 100 P R O C E N T ) ------------------------- Zachodnia A frykańska Chińska H in d uska Islam ska Ja po ńska U ly n o ' p™ » « !,. • , ..
1953 1963 1973 1900 am orvkartskn pra w osław n a Inne
Kraj 1750 1800 1830 1860 1880 1900 1913 1928 1938
6B.8 77,4 81,6 84,2 78.6 74,6 65,4 61,2 ii/,b 1950 ••= 64.1 02 31 3^ £g 3 1 ------------5 6 ----------------« 7 ! ------------ 7 7T
Zachód 18,2 23,3 31,1 5 3 ,/
6,2 3.6 3,4 3,1 2,3 3,5 3,9 5,0' ' 53' 4 1' 7 4,8 3.0 4 .6 78 62 7 J *?
Chiny 32.8 33,3 29,8 19.7 12,5
2.4 2,4 2.7 3,3 5,2 2,9 5,1 8,8 9,11 1930 ... 48.6 2.0 6.4 2.7 6.3 85 77 \A 1
3,8 3,5 2,8 2,6
Japonia MZ 2J______ m . 3.5 11,0 B;0 B1, 'f *
Indie/ 1,7 1.8 2,1
24.5 1 9,7 17,6 8,6 2.8 1.7 1,4 1,9 2,4 2,3
Pakistan U dla: Procenty na rok 1 9 5 0 .1 9 7 0 ,1 9 8 0 obliczono na podstawie stałych danych dolarowvch
Rosja/ 16,0 20,9 20,1 przytoczonych przez Herberta Błocka, The Planetary P roduct In 1980- A c S X S m
5.0 5,6 5,6 7,0 7.6 8,8 8,2 5.3 9,0 '■
ZSRR* :i'- o! Public Affairs. U.S. Dept, of State. W ashington 1981).
Brazylia 0,9 1.2 1.6 p o d s ta w ie oszacowań parytetu siły nabywczej w aluty sporządzonych przez Bank Ś w l a t S
- - - 0.8 0.6 0,7 0,8 0,8 0,8 2,2
l Meksyk 1,6 2,1 2.3 2.5 bbEla .0 w W orld Developm ent R eport 1994 (Oxford University Press. New York 1MM)
Inne________ i15.7
a ./ 14.6
h . d 13.1 7.6
<.q ^5,3 2.0
m 1.7-----------------
1.1 1.1
— -------- -
Źródło: Paul Balroch. International Industrialization Levels from 1750 to 1980, „Journal o l ■ ■■ ’ Wyliczenia na 1992 rok uwzględniają były Związek Radziecki I byłą Jugosławie
Uwzględniono Inne cywilizacje oraz błąd wynikający z zaokrąglenia.
Economic H istory". 11 (Jesień 1982). s. 269-334.
* Włącznie z krajami Układu Warszawskiego w okresie zimnej w ojny.

Ogólne liczby dotyczące produkcji gospodarczej zaciem-

Dla o k resu p rzed II w ojną św iatow ą nie m a wiarygod­
nych danych dotyczących p ro d u k tu ekonomicznego
b rutto. Jed n ak że w 1950 ro k u Z achód wytw arzał około
64 procent p ro d u k tu światowego b ru tto , w latach osiem­
dziesiątych proporcja ta spadła do 49 p rocent (patrz
T abela 4.5). W edług niektórych szacunków , w roku 2013
będzie w ynosić zaledw ie 30 procent. In n e źródła podają,,
że w 1991 ro k u cztery z siedm iu najw iększych gos­
podarek św iata należały do p ań stw niezachodnich.
Japonii (drugie m iejsce), C hin (trzecie), Rosji (szóste)
i In d ii (siódme). W 1992 ro k u najw iększą gospodarką
świata była gospodarka Stanów Zjednoczonych, w pierw­
szej dziesiątce znajdowało się zaś pięć krajów zachod-
niąją do pew nego sto p n ia jakościow ą przew agę Za­
chodu. Z achód i Jap o n ia całkow icie n iem al zdom inow a­
ły dziedziny p rzem y słu o p arte n a w ysoko rozw iniętej
technologii. Technologie je d n a k się upow szechniają
a jeśli Z achód chce u trzym ać swoją przew agę, zrobi
wszystko, co w jeg o mocy, by te n proces przyham ow ać.
.W stworzonym przez Z achód w zajem nie pow iązanym
swiecie coraz tru d n iej je d n a k spow olnić p rzen ik an ie
technologii do in n y ch kręgów kulturow ych. S taje się to
Jfcsz^e tru d n iejsze w sytuacji, gdy n ie m a w yraźnego
uznanego przez w szystkich zagrożenia, ja k ie istniało
w okresie zim nej w ojny i w skrom nej m ierze um oż­
liwiało sk u teczn ą k o n tro lę przepływ u technologii.
 W ydaje się praw dopodobne, że przez w iększość histo­ e konw en cjo n aln e siły m ilitarn e w którykolw iek
rii ludzkości najw iększą gospodarkę św iata posiadały globu. N ie m a je d n a k pew ności, czy zdolność tę
Chiny. Za spraw ą przepływ u technologii i gospodar­ a. S ą n a to m ia st podstaw y, by z całą pew nością
czego rozw oju k rajów n iezach o d n ich , ja k i nastąpił dzieć, iż żad n e państw o niezach o d n ie an i g ru p a
w drugiej połowie XX w ieku, w racam y dziś do tamtej i n ie n ab ęd zie porów nyw alnej zdolności w ciągu
sytuacji. B ędzie to proces pow olny, ale w połowie XXI szych k ilk u d ziesięciu lat.
w ieku, jeśli n ie w cześniej, ud ział głów nych cywilizacji
w produkcie światow ym b ru tto i p ro d u k cji wyrobów UDZIAŁ P0SZC2EGÓLNYCH CYWILIZACJI W CAŁOKSZTAŁCIE ŚWIATOWYCH SIŁ ZBROJNYCH
(VV rnUŁ/tN
gotowych będzie w yglądać m niej w ięcej ta k ja k w roku
Za cho d nia A fryka ń ska Chińska H in d uska Islam ska Ja po ńska Latyno- P raw osław na Inna
1800. Po trw ającym przez dw a stulecia „wyskoku” ¡świ.-il c ( j d t o n > ] ___________________ amerykańska

Zachodu n ie pozostanie żaden ślad. * ^7 i# Toj5 53 ^7 fg gl-----T?r----777

ig20 [8.045] 48,5 3,8 17,4 0,4 3,6 2,9 102 128’ '
1970 £23,991] 26,8 2.1 24,7 6,6 10,4 03 4 0 U i
»91 125,7971 21,1 3,4 25,7 4,8 Zoio fp g 'J £**
P otencjał m ilita rn y . P o tęg a m ilita rn a m a cztery UMOa: obliczeń dokonano uwzględniane granice państwowe w danym roku. Liczby żołnierzy--------- ”
(w służbie czynnej) na całym świecle podano w tysiącach.
wym iary:
ilościowy - liczba żołnierza, bro n i, sp rzętu i zasobów, ir td 'a. U.S. A rm s C ontrol and Disarmament Agency. W orld M ilita ry Expenditures and Arm s Transfers
A. 0ton 1 971-1994), S tatesm ans Year-Book (St. M artin’s Press, New York 1901-1927)
techniczny - skuteczność b ro n i i sprzętu oraz ich ■ ilk tej liczby dotyczący s il zbrojnych ZSRR to szacunkowa ocena z roku 1924 dokonana orzez
nowoczesność, ’ * ’ So?i0.S W‘ /u art. The Red A rm y: The Red A rm y - 1918 to 1945 The Soviet
1946 to present {Harcourt, Brace, New York 1956). ef
organizacyjny - zw artość, dyscyplina, wyszkolenie
i m orale żołnierza, sk u teczność dow odzenia i kontroli, W okresie, ja k i n astą p ił po zakończeniu zim nej wojny,
społeczny - zdolność i gotowość społeczeństw a do w dziedzinie św iatow ego p o ten cjału m ilitarn eg o dom i­
skutecznego stosow ania siły zbrojnej. nuje pięć głów nych trendów .
W latach dw udziestych Z achód górował pod wszystki­ Po pierw sze, siły zbrojne Zw iązku R adzieckiego p rze­
m i tym i względam i. Od tam tego czasu jego potęga stały istnieć w krótce po jego rozpadzie. Poza R osją tylko
m ilitarna osłabła, co przejaw iło się w zm ianie układu sił Ukraina odziedziczyła pokaźny po ten cjał m ilitarny.
w dziedzinie liczebności p erso n elu wojskowego, będące­ Rosyjskie siły zbiojne zostały znacznie zredukow ane pod
go jed n y m , choć z p ew nością n ie najważniejszym, względem ilościowym i wycofały się z E uropy Środkowej
z m ierników m ilitarn eg o p otencjału. W m iarę postępów i państw bałtyckich. U kład W arszaw ski p rzestał istnieć.
m odernizacji i rozwoju gospodarczego ro sn ą zasoby, Odstąpiono od celu, ja k im było stw arzanie przeciw w agi
p aństw a p ra g n ą rozwijać swój potencjał m ilitarn y i nie­ dla m arynarki Stanów Zjednoczonych. S przęt wojskowy
w iele z n ich tego n ie czyni. W latach trzydziestych albo przem ieszczono, albo pozwolono, by niszczał i stawał
Jap o n ia i Zw iązek R adziecki stw orzyły potężne armie, się bezużyteczny. R adykalnie obcięto w ydatki budżetu
o czym m ożna się było przekonać w czasie IX wojny na obronę. W śród oficerów i żołnierzy zaczęła się szerzyć
światowej. W okresie zim nej w ojny Zw iązek Radziecki demoralizacja. Jed n o cześn ie rosyjscy w ojskow i dokony­
posiadał je d n ą z dw óch najsilniejszych arm ii świata. wali reorientacji sw oich zadań i d o k try n y oraz przygoto­
O becnie w yłącznie Z achód je s t w stan ie przerzucić wywali się do w ejścia w now e role - obrony naro d u
132 133
rosyjskiego i rad zen ia sobie z k o n flik tam i regionalnymi
w k ra ja ch sąsiednich.
Po drugie, n ag le zredukow anie rosyjskiego potencjału
m ilitarn eg o doprow adziło do pow olniejszego, lecz znacz­
nego ograniczenia w ydatków n a obronę, redukcji sil
zbrojnych i p o ten cjału m ilitarn eg o Z achodu. W ramach
planów ad m in istracji B u sh a i C lintona am erykańskie
w y d atk i w ojskow e m ają się zm niejszyć o 35 procent,
z 342,3 m łd dolarów (wg k u rs u z 1994 roku) w 1990 roku
do 222,3 m ld w 1998 ro k u. Siły zbrojne b ęd ą w tedy Uczyć
od połowy do dw óch trzecich sta n u z końca zim nej wojny.
P erso n el w ojskow y zostanie zredukow any z 2,1 m in do
1,4 m in osób. A nulow ano i n ad al się anuluje wiele dużych
program ów zbrojeniow ych. R oczne zak u p y głów nych#
rodzajów b ro n i zn acznie się zm niejszyły od ro k u 1985 do
1995: z 29 do 6 okrętów , z 943 do 127 sam olotów , z 720 doig
zera czołgów, z 48 do 18 ra k ie t strategicznych. O d końca
ła t o siem dziesiątych W ielka B rytania, N iem cy i w mniej­
szym sto p n iu F ran cja podobnie redukow ały w ydatki na
obronę i p o ten cjał m ilitarn y . W połowie la t dziewięćdzie­
siątych zaplanow ano, że n iem ieck ie siły zbiłojne zmniej­
szą sw ą liczebność z 370 000 do 340 000, a prawdopodob­
n ie do 320000. A rm ię fra n c u sk ą m iano zredukować :;
z 290000 żołnierzy w 1990 ro k u do 225 000 w 1997 roku;
B ry ty jsk i p erso n e l w ojskow y w 1985 liczył 377 100 osób,
w 1993 zaś 274 800. W e u ro p e jsk ic h p ań stw ach członkow: ;
sk ich NATO skrócono obow iązkow ą służbę wojskową
i rozw ażano e w e n tu a ln e zap rzestan ie poboru.
Po trzecie, całk iem o d m ien n e ten d en cje pojawiły się
w Azji W schodniej. Z w iększone w y d atk i n a cele militar­
n e i m o d ern izację sił zbrojnych były n a porządku
d ziennym , tem p o zaś n arzu cały C hiny. In n e państwa
Azji W schodniej, m otyw ow ane w łasnym rozw ojem gos­
podarczym i rozbudow ą p o ten cjału m ilitarn eg o Chin,
m o d e rn iz u ją i rozw ijają swoje arm ie. Jap o n ia wciąż
134
||s z a swój bardzo now oczesny potencjał m ilitarny.
K orea Południow a, Tajlandia, M alezja, S ingapur
i i ® onez^a coraz w*?06! w ydają n a cele wojskowe i k u p u ­
ją samoloty, czołgi i o k ręty w Rosji, S tan ach Zjednoczo­
nych, W ielkiej B rytanii, F rancji, N iem czech i innych
krajach. Podczas gdy w ydatki obronne p a k tu NATO
zmniejszyły się w łatach 1985-1995 o m niej więcej 10
procent (z 539,6 m ld do 485 m ld dolarów) (w edług k u rsu
z 1993 roku), w Azji W schodniej w ty m sam ym okresie
w/rosły o 50 procent, z 89,8 do 134,8 m ld d o laró w 9.
Po czwarte, środki m ilitarne, z bronią m asow ej za­
głady w łącznie, szybko rozprzestrzeniają się po całym
świecie. Rozwpj ekonom iczny p rzesądza o zdolności do
produkcji broni. N a p rzy k ład w ciągu dwóch d ek ad
Ipielących lata sześćdziesiąte od osiem dziesiątych liczba
państw Trzeciego Św iata p rod u k u jący ch sam oloty m yś­
liwskie w zrosła z jed n eg o do ośm iu, czołgi - z jednego
do sześciu, h elik o p tery —także z jed n eg o do sześciu,
pociski taktyczne —z zera do siedm iu. W latach dziewięć­
dziesiątych przejaw ił się silny tre n d k u globalizacji
przemysłu obronnego, co praw dopodobnie jeszcze b ar­
dziej podw aży przew agę Z achodu 10. W iele krajów nieza-
chodnich albo posiada ju ż broń n u k le a rn ą (Rosja, Chiny,
Izrael, Indie, P a k istan , praw dopodobnie K orea Północ­
na) albo p o d ejm u je u siln e starania, by w ejść w jej
posiadanie (Iran, Irak , Libia, praw dopodobnie Algieria),
albo też ustaw iło się tak , że b ęd ą ją m ogły zdobyć^
kiedy uznają, iż je s t im po trzeb n a (Japonia).
Po piąte, za spraw ą całego tego rozwoju sytuacji
główną ten d en cją, ja k a się przejaw ia w dziedzinie s tra ­
tegii i siły m ilitarn ej w św iecie pozim now ojennym , je st
regionalizacja. To ona u zasad n ia red u k cję sił zbrojnych
Rosji i krajów zachodnich oraz ich rozbudow ę w innych
krajach. Rosja n ie rozporządza ju ż globalnym p o ten ­
cjałem m ilitarnym , jej strateg ię i rozm iar sił zbrojnych
135
określa sytuacja w k rajach sąsiednich. Chiny przeoriento­
w ały sw oją strateg ię i arm ię, b y bardziej zaakcentować
p o tęg ę lo k a ln ą i obronę sw ych in teresó w w ^ j i Wschod­
niej. K raje eu ro p ejsk ie, działając poprzez NATO i Unię
E u ro p ejsk ą, d o k o n u ją podobnej reorientacji, by stawić
czoło niestab iln ej sytuacji n a peryferiach Z achodu Euro­
py Stany Zjednoczone w planow aniu działań militarnych
w sposób oczyw isty odeszły od polityki zastraszania
i zw alczania Zw iązku R adzieckiego w skali globalnej,
przygotowują się natom iast, by stawić czoło niespodziewa­
n y m w ydarzeniom w skali regionalnej, w Zatoce Perskiej
i Azji Północno-W schodniej. N ie w ygląda je d n a k n a to, by
rozporządzały p o ten cjałem m ilitarn y m umożliwiającym
realizację ty ch celów. A by pokonać Irak , przerzuciły-
w rejo n Z atoki P ersk iej 75 p ro cen t aktyw nego lotnictwa
taktycznego, 42 p ro cen t now oczesnych czolgow, 46 pro­
cen t lotniskowców, 37 p ro cent p ersonelu wojskowego 146
p ro c en t p e rso n elu m a ry n a rk i w ojennej. W przyszłości,
przy znacznej re d u k cji sii zbrojnych, tru d n o im będzie
przeprow adzić je d n ą interw encję przeciw w iększym po­
tęg o m m ilitarn y m poza zach o d n ią półkulą, a co dopiero
dwie interw encje. Bezpieczeństwo m ilitarne całego świata
w coraz w iększym sto p n iu zależy nie od globalnej dystry­
bucji sil i działań superm ocarstw , ale od rozmieszczenia
sil w k ażd y m regionie z osobna i od działań państw
b ędących o śro d k am i poszczególnych cywilizacji.
R easu m u jąc - Z achód pozostanie najpotężniejszą
cyw ilizacją św iata jeszcze w pierw szych dekadach XXI
w ieku. P o tem będzie praw dopodobnie n ad al przodował
w dziedzinie talen tó w n aukow ych oraz badan, a także
w ynalazków tech n iczn y ch p rzydatnych w sferze cywi -
nej i w ojskow ej. K ontrolę n a d in n y m i źródłam i potęgi
b ę d ą je d n a k w coraz w iększym sto p n iu przejmować
państw a-ośrodki cywilizacji niezachodm ch i m ne Liczące
się k ra je z ty ch kręgów kulturow ych. K ontrola Zachodu
136
;J jp y m i zasobami osiągnęła szczyt w latach dwudzies-
t j | j | od tam teg o czasu słabła, w różnym co praw da
: t ||p i e > ale znacząco. W 2020 roku, sto la t po tam tej
jJJ|i!unacji, pod kontrolą Zachodu będzie prawdopodob­
nie 24 p ro cen t tery to riu m św iata (w poró w n an iu z 49
procent w 1920), ludność tego k rę g u kulturow ego będzie
stfhowiła 10 p ro c e n t populacji św iata (w porów naniu
7. ¡Jprocent) i być m oże 15-20 p ro cen t populacji spolecz-
n i| zm obilizow anej, Z achód b ędzie w ytw arzał około 30
prjćent p ro d u k tu św iatow ego (w porów naniu z około 70
procent), 25 p ro c e n t w yrobów gotow ych (w porów naniu
/. 84 procent), a o d sete k jego żołnierzy w siłach zbrojnych
całego św iata sp ad n ie do 10 (z 45 procent).
W 1919 ro k u W oodrow W ilson, Lloyd G eorge i Georges
Clemenceau w e trzech rządzili p rak ty czn ie całym świa­
tem. Siedząc w P ary żu decydow ali, ja k ie k raje b ęd ą
istnieć, a ja k ie nie, ja k ie zostaną utw orzone, ja k wytyczy
się ich granice i k to b ędzie n im i rządził, ja k podzieli się
Bljski W schód i in n e rejo n y św iata m iędzy zw ycięskie
mocarstwa. O ni też decydow ali o interw encji zbrojnej
w Rosji i koncesjach gospodarczych, k tó re m iano n arzu ­
cić Chinom. W sto łat później żad n a m ała g ru p k a
polityków n ie będzie ju ż w sta n ie spraw ow ać podobnej
władzy. K ażda zaś, k tó ra by się tego podjęła, n ie będzie
się: składać z trzech przedstaw icieli krajów Zachodu, lecz
z przywódców p a ń stw będących o śro d k am i sied m iu lub
ośmiu głównych cywilizacji świata. R yw alam i następców
Reagana, p an i T h atch er, M itterra n d a i K ohla sta n ą się
sukcesorzy D en K iaopinga, N akasone, In d iry G andhi,
Jelcyna, C hom einiego i S uharto. Skończy się epoka
dominacji Z achodu. T ym czasem zm ierzch Zachodu
i powstawanie in n y ch ośrodków w ładzy to ru je drogę
globalnemu procesow i pow rotu do rodzim ych w artości
(■indigenization) i od rad zan ia się k u ltu r niezachodnich.
POW RÓT DO KORZENI:
ODRADZANIE S IĘ K U LTU R NIEZACHODNICH
R ozm ieszczenie k u ltu r n a św iecie odzw ierciedla roz-
m ieszczenie m ocarstw . H an d el m oże podążać za zwy­
cięsk ą flagą, ale n ie m u si, k u ltu ra n ato m iast prawie
zaw sze idzie za siłą. N a p rzestrzen i dziejów ekspansji
potęgi danej cyw ilizacji tow arzyszył zwykle rozkwit jej
k u ltu ry . Cyw ilizacja praw ie zawsze w ykorzystyw ała tę
potęgę, b y sw oje w artości, zwyczaje i instytucje roz­
szerzyć n a in n e narody. W arunkiem pow stania uniwer­
salnej k u ltu ry byłoby istn ie n ie potęgi o zasięgu ogólno-
św iatow ym . P o tęg a R zym u stw orzyła cywilizację bliską
u n iw ersaln ej n a ograniczonym obszarze św iata staro­
żytności klasycznej. P o tęg a Z achodu w postaci kolonia­
lizm u eu ro p ejsk ieg o w X IX w iek u i am erykańskiej
h eg em o n ii w w iek u XX rozprzestrzeniła zachodnią
k u ltu rę n a praw ie cały w spółczesny świat. Kolonializm
eu ro p ejsk i się skończył, a m ery k ań sk a hegem onia słab­
nie. W m iarę u m a cn ian ia się lokalnych, historycznie
zakorzenionych obyczajów, języków , w ierzeń i instytucji
p o stęp u je erozja zachodniej k u ltu ry . D zięki moder­
nizacji po tęg a krajów niezachodnich rośnie, co prowadzi
do o drodzenia n a całym św iecie k u ltu r niezachodnich'.
Z d an iem Jo se p h a Nye, czym in n y m je s t „twarda
w ładza”, czyli zdolność rząd zen ia odw ołująca się do siły
* Z w iązek m iędzy potęg ą [władzą, power] a k u ltu rą praw ie całkowicie
uchodzi uw agi tych, którzy m ów ią o w y łanianiu się cywilizacji uniwer­
salnej (co pow inno, ich zdaniem , nastąpić), ja k i zw olenników poglądu,
że w esternizacja je s t nieodzow nym w aru n k iem m odernizacji. Nie chcą
oni przyznać, że logika ich wywodów w ym aga, by popierali ekspansję
i u m acn ian ie się dom inacji Z ach o d u n a świecie. N ie dostrzegają też, że
je śli in n y m narodom dać w olną ręk ę w k ształtow aniu w łasnego losu,
b ęd ą reaktyw ow ać daw ne w ierzenia, obyczaje i p rak ty k i, które, zgodnie
z tym , co tw ierdzą uniw ersaliści, są przeszk o d ą dla postępu. Ci, którzy
rozpraw iają o zaletach uniw ersaln ej cywilizacji, nie podkreślają jednak
na ogól zalet ogólnośw iatow ego im perium .
ekonomicznej i m ilitarn ej, a czym in n y m „m iękka”,
polegająca n a tym , że d an e państw o dzięld atrakcyjności
swej k u ltury i ideologii spraw ia, iż in n e k raje „zaczynają
chcieć tego sam ego, czego ono chce”. J a k przyznaje Nye,
na świecie zachodzi obecnie proces szerokiego rozpro­
szenia tw ardej w ładzy i najw iększe p ań stw a ,jnie m ogą
. już tak ja k nieg d y ś osiągać sw oich celów, korzystając
z'tradycyjnych zasobów siły ”. A utor stw ierdza dalej, że
jeśli k u ltu ra i ideologia d an eg o p ań stw a są dla innych
atrakcyjne, in n e k ra je b ęd ą ch ętn iej naśladow ać jego
■przywództwo”. D latego m ię k k a w ładza „m a rów ne zna­
czenie ja k tw ard a” łl . Co je d n a k stanow i o atrakcyjności
kultury i ideologii? S ukces m ateria ln y i wpływy. Władza
miękka tylko w tedy je s t w ładzą, k ied y zn ajd u je oparcie
■i; iwar dej. W raz z u m a c n ia n ie m się tw ardej potęgi
ekonomicznej i m ilitarn ej ro śn ie pew ność siebie, aro­
gancja i p rzek o n an ie o w yższości w łasnej ku ltu ry , czyli
władzy m iękkiej. S taje się o n a o w iele atrakcyjniejsza
dla innych narodów . S łabnięcie potęgi ekonom icznej
i militarnej prow adzi do zw ątpienia w siebie, kryzysu
tożsamości, szu k an ia w in n y ch k u ltu ra c h klucza do
sukcesów gospodarczych, w ojskow ych i politycznych.
W m iarę ja k społeczeństw a n iezachodnie um acniają
swój potencjał gospodarczy, m ilitarn y i polityczny,
zaczynają coraz bardziej w ychw alać zalety rodzim ych
wartości, in sty tu cji i k u ltu ry .
■Ideologia k o m u n isty czn a pociągała łudzi n a całym
świecie w łatach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych,
kiedy kojarzono ją z osiągnięciam i gospodarczym i i po­
tęgą m ilitarn ą Zw iązku R adzieckiego. S traciła swój
urok, gdy rad zieck a g o sp o d ark a w eszła w okres stag ­
nacji i n ie była ju ż w sta n ie utrzym ać m ilitarnego
potencjału radzieckiego państw a. Z achodnie w artości
i instytucje przem aw iały do ludzi z in n y ch kręgów
kulturowych, bo w idziano w n ich fu n d a m e n t potęgi
i bogactw a Z achodu. Trw ało to przez w iele stuleci. Jak
w skazuje W illiam M eNeill, m iędzy rokiem 1000 i 1300
W ęgrzy, Polacy i L itw ini przyjęli chrześcijaństw o, sys­
te m praw a rzym skiego i in n e elem en ty zachodniej
k u ltu ry . „S tym ulow ane to było przez połączony ze
strach em podziw d la w aleczności zachodnich k siążąt” 12,
Ze słabnięciem p o tęg i Z achodu staje się on coraz mniej
zdolny do n arzu c en ia in n y m cywilizacjom swoich kon­
cepcji p raw człow ieka, lib eralizm u i dem okracji, które
tra c ą rów nież n a atrakcyjności.
A to ju ż nastąpiło. P rzez p a rę w ieków lu d y z innych
kręgów kulturow ych zazdrościły społeczeństw om Zacho­
d u rozkw itu gospodarczego, rozwoju technicznego, potęgi
m ilitarnej i spójności politycznej. T ajem nicy tych sukce­
sów upatryw ano w zachodnich w artościach i instytucjach,
K iedy ludy, o k tó ry c h m ow a, doszły do w niosku, że
odkryły w swoim m n iem an iu klucz do zagadki, próbowa­
ły te w artości i in sty tu cje przeszczepiać n a w łasny grunt.
T rzeba było u p odobnić się do Z achodu, żeby zyskać
bogactwo i potęgę. O becnie w Azji W schodniej ta kemali-
styczna postaw a całkiem zanikła. M ieszkańcy tego regio­
n u p rzy p isu ją niezw ykle szybki rozwój gospodarczy
swoich krajów n ie tyle im portow i k u ltu ry zachodniej, co
przyw iązaniu do k u ltu ry ro d zim ej. Tw ierdzą, że odnoszą
sukcesy, bo różnią się od Z achodu. K iedy niezachodnie
społeczeństwa czuły się słabe w porów naniu z Zachodem,
powoływały się n a ta k ie w artości, ja k samostanowienie,
liberalizm , dem okracja i niepodległość, by uzasadnić swój
opór wobec jego dom inacji. Teraz, kiedy n ie są ju ż słabe,
lecz coraz bardziej ro sn ą w siłę, nie w ahają się krytyko­
w ać ty ch sam y ch w artości, k tó ry m i posługiw ały się
p rzed tem do obrony sw oich interesów . B u n t przeciw
Zachodow i u zasad n ian o niegdyś, potw ierdzając uniwer­
salność jego w artości, dzisiaj b u n t te n się przejawia
w p o d k reślan iu wyższości w artości niezachodnich.
140
jjg o sta w y ta k ie są przejawem zjaw iska, k tó re R onald
||o r e nazw ał „indygenizacją w d ru g im p o k o len iu ”. Za-
|g |m o w byłych koloniach, ja k i k rajach niepodległych,
gfc C hiny i Jap o n ia, „pierw sze p o k o len ie ’m odernizują-
m czy te ż ’poniepodległośeiow e’ często byw ało wy­
kształcone n a zagranicznych (zachodnich) uczelniach,
a nauki pobierało w zachodnim , kosm opolitycznym
języku- L udzie ci czasem głęboko p rzesiąk ali zachod­
nimi w artościam i i stylem życia z tego m iędzy innym i
powodu, że w yjeżdżali po raz pierw szy za g ranicę jak o
podatne n a w pływ y n a sto la tk i”. W iększość dużo licz­
niejszego drugiego p o k o len ia k ształci się n ato m iast
w ldaju n a u czeln iach założonych przez pierw sze poko­
lenie. N au k a w coraz szerszym zak resie prow adzona
jest w języ k u lokalnym , a n ie daw nych kolonizatorów
Na uczelniach tych „k o n tak t ze św iatow ą k u ltu rą m et­
ropolii je s t o w iele słabszy, a przekazyw ana w iedza
nabiera lokalnego c h a ra k te ru poprzez tłu m aczen ia - na
ogół k iep sk ie i o ograniczonym zak resie”. A bsolw enci
tych uczelni n ie c h ę tn ie p atrzą n a dom inację starszego
pokolenia, w ykształconego n a Zachodzie, często więc
„okazują się p o d a tn i n a apele odw ołujących się do
tradycji ruchów opozycyjnych” i3. P oniew aż w pływ Za­
chodu słabnie, m łodzi am b itn i przyw ódcy n ie m ogą się
po nim spodziew ać, że dostarczy im sposobów n a zdo­
bycie potęgi i bogactw a. M uszą ta k ie środki znaleźć we
Masnym społeczeństw ie, stąd konieczność przystoso­
wania się do jego w artości i ku ltu ry .
Proces pow rotu do korzeni n ie m u si czekać n a drugie
■pokolenie. Zdolni, przenikliw i i łatw o się ad aptujący
■liderzy należący do pierw szego pokolenia upodabniają
się do swoich rodaków . T rzy z n am ien n e przy k ład y to
Mohammad Ali Jiim ah , H arry L ee i Solom on Ban-
daranaike. Z w yróżnieniem ukończyli zachodnie uczel­
nie - Oxford, C am bridge i L incoln’s In n , byli w ybitnym i
p raw n ik am i i całkow icie zw esternizow anym i członkami
e lit sw oich krajów . J in n a h był człow iekiem całkowicie
św ieckim . L ee’go p ew ien b ry ty jsk i m in iste r określił
m ia n e m „n ajb ard ziej stu p ro cen to w eg o A nglika na
w schód od S u ezu ”. B an d a ran aik e został wychowany
w wierze chrześcijańskiej. Aby doprowadzić swoje narody
do niepodległości i p o tem im przewodzić, m usieli jednak
stać się n a pow rót tu b ylcam i. W rócili do k u ltu ry przod­
ków i w trakcie tego procesu zm ieniali tożsamość, imiona,
stroje i przekonania. A ngielski adw okat M.A. Jin n ah stal
się p a k ista ń sk im Q uaid-i-A zam , W odzem Najwyższym.
H arry Lee przyjął im ię Lee K u an Yew. A religijny Jinnah
stał się p ło m ien n y m apostołem islam u, fundam entu
pakistańskiego państw a. Zanglicyzowany Lee nauczył się.
m a n d ary ń sk ieg o i zaczął krzew ić konfucjanizm . Chrześ­
cijanin B an d a ran aik e naw rócił się n a b u ddyzm i odwoły­
w ał się do sy n g ałe sk ieg o nacjonalizm u.
W la tach o siem d ziesiąty ch i dziew ięćdziesiątych po­
w rót do rodzim ej tra d y cji był zjaw iskiem codziennym
w św iecie n iezach o d n im . O drodzenie islam u i „reis-
lam izacja” to głów ne te m a ty n a czasie w społeczeń-:
stw aeh m u zu łm ań sk ich . W In d ia ch p a n u je tendencja do
od rzu can ia zach o d n ich form i w artości oraz „hinduiza-
cji” polityki i społeczeństw a. R ządy p ań stw Azji Wschod­
niej p ro p a g u ją k o n fu cjan izm , a przyw ódcy intelektual­
n y ch e lit ro zp raw iają o „azjatyzacji” sw oich krajów.
Ja p o n ia w połow ie ła t o siem d ziesiąty ch w padła w obse­
sję n a p u n k c ie „N ih o n jin ro n , czyli teorii Jap o n ii i Japoń­
czyków ”. J e d e n z czołow ych in telek tu alistó w stwierdzi!
w tedy, że Ja p o n ia w swojej h isto rii przechodziła przez
cykle „im p o rtu obcych k u ltu r i ich ’u tubyłczania’ po­
przez re p lik a c ję i n ad aw an ie w yrafinow anej formy. Po
w y czerp an iu się zapożyczonego i tw órczego impulsu
n astęp o w ał o k res n ie u n ik n io n e g o chaosu, a potem
k o lejn e o tw arcie n a św iat zew n ętrzn y ”. O becnie „Japo-
‘nia znajduje się w drugiej fazie tego cyklu” 14. Po
kończeniu zim nej w ojny R osja znów znalazła się na
•rozdrożu, ożyły daw ne spory m iędzy okcydentalistam i
(iopadnifcami) a słow ianofilam i. T endencja, ja k a się
przejawiła w ciągu ostatniej dekady, sprzyjała je d n a k
tym pstatnim . Z w esternizow any G orbaczow u stą p ił
miejsca Jelcynow i, politykow i w stylu rosyjskim , lecz
wyrażającemu w oficjalnych w ypow iedziach przekona-
. nia prozachodnie. Jelcynow i z kolei zagrozili nacjonali­
ści, reprezentujący naw ró t do rosyjsko-praw osław nej
tradycji.
Procesowi pow rotu do k orzeni sprzyja p aradoks wy­
nikający z n a tu ry dem okracji: przyjęcie przez nieza-
chodnie społeczeństw a zachodnich in sty tu cji d em o k ra­
tycznych ożywia natyw istyczne i antyzachodnie ru ch y
polityczne, um ożliw iając im tak że sięgnięcie po władzę.
Wlatach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych zw ester-
nizowanym i p rozachodnim rządom w krajach rozwija­
jących się zagrażały zam achy sta n u i rewolucje. W latach
osiemdziesiątych i dziew ięćdziesiątych coraz realniejsza
stała się groźba, że zo stan ą o d su n ięte od w ładzy w wy­
niku wyborów. D em okratyzacja w chodzi w k o n flik t
zwesternizacją, d em okracja zaś ta k ą ju ż m a n atu rę, że
prowadzi raczej do uzaściankow ienia, a n ie kosm o-
polityzacji. Politycy w k rajach niezachodnich n ie wy­
grywają wyborów przez dem onstro w anie prozachodniej
postawy. W alka w yborcza sk łan ia ich n ato m iast do
zbijania k ap itału n a hasłach, k tó re w ich p rzek o n an iu
zdobędą najw iększą popularność, a m ają przew ażnie
charakter etniczny, nacjonalistyczny i religijny.
Skutek je s t taki, że społeczeństw o m obilizuje się
przeciw w ykształconym n a Zachodzie i spoglądającym
wtamtą stronę elitom . U grupow ania fu n d am en talistó w
islamskich osiągnęły niezłe w yniki w nielicznych w y­
borach przeprow adzonych w k rajach m u zu łm ań sk ich
143
 *11
.
i doszłyby do w ładzy w A lgierii, gdyby w ojskow i nie
anulow ali w yników w yborów z 1992 roku. W Indiach
w alk a o zdobycie e le k to ra tu doprow adziła do wzrostu
poczucia odrębności różnych g ru p i u ciek an ia się do
p rz e m o c y 15. D em okracja w S ri L ance um ożliw iła Partu
W olności o d su n ięcie od w ładzy w 1956 ro k u prozachod-
niej elitarnej Zjednoczonej P artii Narodowej i stworzyła
w a ru n k i do po w stan ia w la ta c h osiem dziesiątych syn-
galeskiego ru c h u nacjonalistycznego P a th ik a Chinta-
n ay a P rze d ro k iem 1949 elity południow oafrykańskie
i zachodnie uw ażały R ep u b lik ę Południow ej Afryki za
k raj zachodni. Z u k szta łto w an iem się system u apart­
h e id u elity zachodnie stopniow o -przestaw ały ją za
takow y uznaw ać, podczas gdy biali m ieszkańcy RPA |
n ad al w e w łasn y m m n ie m a n iu zaliczali się do kręgu g
k u ltu ry Z achodu. Chcąc odzyskać m iejsce w zachodnim -
system ie m iędzynarodow ym m usieli je d n a k wprowadzić j
zachodnie in sty tu cje d em okratyczne, co skończyło s ię |
dojściem do w ładzy zw esternizow anej w w ysokim stopj|
n iu czarnej elity. J e śli zadziała teraz czynnik powrotu
do k o rzen i w d ru g im po k o leniu, n astęp cy tej elity b ę d ||
się raczej uw ażali za X hosa, Z ulusów i Afrykanów,
a A fryka P ołudniow a zacznie się określać jako k r a j
P rzed X IX w iekiem w różnych epokach Bizantyjczyc|j|
Arabowie, Chińczycy, T urcy osm ańscy, Mongołowie i Ro­
sjanie n ie m ieli kom pleksów w obec Zachodu, siła i w i|j|
sne dokonania daw ały im pewność. O dnosili się wtedg|
z p ogardą do niższości k u ltu raln ej, in s ty tu c jo n a ln «
zacofania, k orupcji i dekadencji Europy. Postaw y ume
znów się pojawiają, w m iarę ja k sukcesy Zachodu za­
czynają blaknąć. L udzie dochodzą do przekonania, ze
„nie m u szą ju ż tego przyjm ow ać”. Iran to skrajny przy­
p adek, ale, ja k zauw ażył pew ien obserw ator, „w M a ł e *
Indonezji, Singapurze, C hinach i Japonii z a c h o d y
144
iści odrzuca się inaczej, ale n ie m niej kategorycz-
J 6. Jesteśm y św iadkam i „końca epoki p o stęp u ”,
tcej pod znaldem zrodzonych n a Zachodzie ideologii!
~?zamy w epokę, w której liczne i o dm ienne cywiliza-
3ą n a siebie w zajem nie oddziaływać, rywalizować ze
i; koegzystować i przystosowywać się do siebie 17. Ten
_ . siny proces pow rotu do korzeni przejaw ia się w oży-
wifniu religii, k tó re m a m iejsce w ta k w ielu rejonach
św iata, w sposób zaś najbardziej znam ienny w idać go
v.' kulturalnym odrodzeniu w Azji i krajach islam skich,
ktqre zawdzięczają to w znacznej m ierze sw ojem u gospo-
dafpzęmu i dem ograficznem u dynam izm ow i.
LA REVANC H E D E DIEU
W pierwszej połow ie XX w ieku elity in tele k tu a ln e
zakładały, że m odernizacja ekonom iczna i społeczna
prowadzi do o b u m ieran ia religii i za n ik u jej znaczenia
w życiu człowieka. Z ałożenie to podzielali zarówno
zwolennicy tej ten d en cji, ja k i ci, którzy n a d nią ubole­
wali^; Świeccy m odernizatorzy z w ielką radością w itali
'wypieranie przesądów , m itów, irracjonalności i rytuałów
tegÿ fu n d am en tu w szystkich religii, p rzez n au k ę, ra ­
cjonalizm i p ragm atyzm . N ow e społeczeństw o m iało
być tolerancyjne, racjonalne, pragm atyczne, postępow e,
huipanistyczne i świeckie. Z aniepokojeni konserw atyści
przestrzegali przed straszliw ym i konsekw encjam i, jak ie
przyniesie jed n o stce i społeczeństw u zanik w ierzeń
i instytucji religijnych oraz zapew nianego przez religię
moralnego przew odnictw a. Skończy się to anarchią,
deprawacją, podkopie fu n d a m e n ty cywilizowanego ży­
cia. ¿Jeśli n ie będziecie m ieli B oga (a je st On zazdrosny),
trzeba w am będzie oddaw ać hołd H itlerow i lu b S talino­
wi - stw ierdzał T.S. E lio t1S.
 W d rugiej połowie XX w ieku okazało się, że owe
nadzieje i obaw y n ie m iały podstaw . Modernizacja
ekonom iczna i społeczna przybrała skalę globalną,
a jed n o cześn ie n a całym świecie nastąpiło odrodzenie
religii. T a „zem sta B oga”, la revanche de D ieu, jak
o k reśla to zjawisko Gilles Kepel, objęła wszystkie kon­
tynenty, w szystkie cywilizacje i praktycznie wszystkie
kraje. W połow ie la t siedem dziesiątych, ja k zauważa
K epel, odw rócił się tre n d zm ierzający do sekularyzacji
i dostosow ania religii do sekularyzm u. „Ukształtowała
się now a p ostaw a relig ijna, k tó ra n ie m iała już n a celu
przystosow ania się do św ieckich w artości, lecz odrodze­
n ie sacru m jak o podstaw y organizacji społeczeństw;;
- przez zm ian ę tego społeczeństw a, gdyby zaszła taka
konieczność. P ostaw a ta, w yrażająca się n a bardzo wiele
sposobów, opow iadała się za odejściem od modernizmu,
k tó ry zawiódł. Jego niepow odzenia i zabrnięcie w ślepą
uliczkę przypisyw ano odejściu od Boga. N ie mówiło się
ju ż o a g g iornam ento, lecz o ’ponow nej ewangelizacji
E uropy’, n ie o m odernizacji islam u, ale o ’islamizowaniu
/ *j iq
now oczesności .
E le m e n te m owego odrodzenia religijnego była
dzy in n y m i ek sp a n sja n iek tó ry c h religii, zdobywają­
cych now ych w yznaw ców w k rajach , gdzie ich przed­
te m n ie było. P rzed e w szystkim je d n a k odrodzenie
polegało .n a tym , że lu d zie w racali do tradycyjnych
religii w yznaw anych przez ich społeczności i nadawali
im now e znaczenie. W ielu w yznaw ców chrześcijaństv.:.,
islam u , ju d aizm u , h in d u izm u , b u d d y zm u i prawosła­
wia, p rak ty k u ją cy ch d o tąd od p rzy p ad k u do przypad­
k u , odkryw ało n a nowo znaczenie w iary i angażowało
się w p ra k ty k i religijne. W obrębie w szystkich tych
religii pow stały ru c h y fu n d am en talisty czn e, walczące
o oczyszczenie relig ijn y ch d o k try n i instytucji, a także
p rzek ształcen ie indyw idualnych, społecznych i pup-
146
jfe n y c h w zorców zachow ania tak , by były zgodne
jjfeasadam i relign. R u ch y f U n d a m e n t a l i s ^ e ^
I g t o w n y c h a ra k te r i m ogą w yw ierać z n a j ą c y w ^
polityczny. Są je d n a k tylko falam i n a pow e 7 c Z
°. m e le rozleglejszego i głębszego p r z y p jw u u c z “
religijnych, k tó ry nad aje in n y wym iflr ży
pod koniec XX w ieku. O drodzenie religijne obejm ujące
cały św iat to proces, k tó ry daleko w ykracza poza dzTa
łajnosc fu n d am en taiisty czn y ch ek strem istó w W coraz
to nowych społeczeństw ach przejaw ia się w życiu co­
dziennym i działaniu ludzi, uw zględniają go rządy
w swoich przedsięw zięciach. W św ieckim f n atu ry
konfucjanizm ie odrodzenie k u ltu ra ln e p rzybiera postać
potwierdzania w artości azjatyckich, ale w in n y ch cze
ściach swnata jeg o przejaw em je s t afirm acja w arto ci
religijnych. J a k zauw ażył G eorge Weigeł, desek u a
ryzacja św iata należy do najw ażniejszych fektów sn o '
łecznych ko ń ca XX w iek u ” 20. P
Wszechobecność i znaczenie religii przejaw ia się w yjąt­
kowo w yraźnie w byłych p aństw ach k o m u n i s t y ™ !
Wypełniając próżnię, ja k a pow stała po załam aniu s t
ideologu, ru c h y odrodzenia religijnego ogarnęły w szyst­
kie te kraje, od A lbanii po W ietnam . W R osji n astąp ił
renesans praw osław ia. W 1994 ro k u 30 p ro cen t R o s l n
wwieku poniżej 25 lat oświadczyło, że odeszli od a t e S n u
: zwierzyli w Boga. W M oskw ie liczba czynnych c e r l 2
«rosła z 50 w 1988 ro k u do 250 w 1993 roku. £ « 2
S d o f 1 ZaCZ • Slę 2 szacu n k iem odnosić do religii
zauważył w U1 9 9 3 J P °ParCie: W m ia sta ck rosyjskich, ja k
,,7nri 1
now r0zlega 1dźw ięk
pew ien przenikliw
kQŚcielnych dz^ y nów
obserw
“ ator“:
u błyszczą pozłocone n a nowo kopuły. Cerkw ie któ
■ W iaz z odrodzeniem praw osław ia
147
w re p u b lik a c h słow iańskich Azję Środkow ą objął rene-
san s islam u. W 1989 ro k u było ta m 160 czynnych
m eczetów i je d n a m ed resa (m uzułm ański odpowiednik
sem in ariu m duchow nego), n a po czątk u ro k u 1993 dzia­
łało 10000 m eczetów i 10 m ed res. Choć w proces ten
zaangażow ane były fu n d am en talisty czn e ru ch y polp
tyczne, choć b y ł w sp ieran y z zagranicy przez Arabię
S audyjską, Ira n i P a k istan , m ieliśm y p rzed e wszystkim
do czynienia z p o tężn y m ru c h e m k u ltu ra ln y m o szero­
kiej bazie sp o łe c z n e j22.
J a k m o żn a w yjaśnić to odrodzenie religii w skali
całego św iata? W różn y ch k rajach i k ręg ach kulturo­
w ych działały, rzecz ja sn a , rozm aite czynniki. Trudno
się je d n a k spodziew ać, b y d u ża liczba rozm aitych przy­
czyn spowodowała jed n o cześnie podobne sk u tk i w więk­
szości rejonów św iata. Zjaw isko globalne dom aga - >■
globalnego w yjaśnienia. Chociaż w iele zdarzeń zacho­
dzących w poszczególnych k rajach m ogło m ieć swoje
specyficzne przyczyny, m u siały tu rów nież działać jakieś
ogólne czynniki. A w ięc jakie?
N ajbardziej oczywistą, rzucającą się w oczy i najsilniej
działającą przyczyną globalnego odrodzenia religijnego
je s t ta sam a, k tó ra, ja k niegdyś przypuszczano, miała
doprowadzić do śm ierci religii. Chodzi o procesy społecz­
nej, ekonom icznej i k u ltu ra ln e j m odernizacji, które
w drugiej połowie XX w iek u objęły cały świat. Tradycyj­
ne podstaw y o k reślan ia tożsam ości i au to ry tety chwieją
się w posadach. L udzie m ig ru ją ze w si do m iast, od­
ryw ają się od sw oich k orzeni, p o d ejm u ją nową pracę
albo jej n ie znajdują. K o n tak tu ją się z w ielką liczbą
obcych i w chodzą w całk iem now e relacje. Potrzebują
now ych źródeł tożsam ości, now ych form stabilnej wspól­
no ty i now ych system ów nakazów m oralnych, które
dałyby im poczucie se n su życia i celowości. Potrzeby te
zaspokaja religia, zarów no w dom inującym , ja k i fun-
148
dafnentalistycznym w ydaniu. L ee K uan Yew ta k wyjaś-
•.jii^zjawiska zachodzące w Azji W schodniej:
Należym y do społeczeństw rolniczych, k tó re zindust-
' rializowały się w ciągu jed n eg o lub dw óch pokoleń. To,
co pa Zachodzie trw ało 200 lu b w ięcej lat, tu ta j zachodzi
,v ciągu la t 50 albo m niej. Proces te n został .wtłoczony
w bardzo ciasn e ram y czasowe, pew ne przem ieszczenia
i niedociągnięcia są w ięc n ieu n ik n io n e. Gdy się spojrzy
na szybko rozw ijające się k raje, ta k ie ja k K orea, T ajlan­
dia, H ongkong i S ingapur, m ożna dostrzec jed n o rzu ca­
jące się w oczy zjawisko: odrodzenie religii. D aw ne
obyczaje i w ierzenia, ja k k u lt przodków i szam anizm ,
przestały w ystarczać. Istn ieje zapotrzebow anie n a jak ieś
wy/-¡zej n a tu ry w yjaśnienie celu życia człow ieka - d la­
czego i po co tu ta j jesteśm y . W iąże się to z okresam i
silnego społecznego s tre s u ” 23.
Rozum nie w ystarcza ludziom do życia. D opóki nie
określą, k im w łaściw ie są, nie m ogą racjo n aln ie kal­
kulować i działać n a rzecz w łasnych interesów . Polityka
interesu zakłada istn ien ie tożsam ości. W czasach przy­
spieszonych przem ian społecznych rozpadają się u sta­
lone dotąd tożsam ości, trzeb a znaleźć now ą definicję
własnego „ja” i stw orzyć now ą tożsam ość. Ludziom ,
którzy czują potrzebę ok reślen ia „kim je s te m ” i „gdzie
należę”, religia dostarcza przek o n u jący ch odpowiedzi,
tworzy też m ałe w spólnoty społeczne n a m iejsce tych,
które rozpadły się w tra k cie urbanizacji. J a k stw ierdził
Hasan ał-Turabi, „w szystkie religie dostarczają ludziom
poczucia tożsam ości i k ie ru n k u w życiu”. Jednocześnie
ludzie ponow nie odkryw ają albo tw orzą now ą tożsam ość
historyczną. Bez w zględu n a swoje cele uniw ersałis-
tyczne, religie n ad ają ludziom tożsam ość, wprow adzając
podstawowe rozróżnienie m iędzy w ierzącym i i niew ie­
rzącymi, m iędzy w yższą g ru p ą „swoją” a o d ręb n ą i niż­
szą grupą zew nętrzną 21.
149
 Z d an iem B ern a rd a Lew isa, w św iecie muzułmańskim
„w ystępuje, zw łaszcza w krytycznych sytuacjach, p0.
w tarzająca się te n d e n c ja do odnajdyw ania przez muzuł­
m anów źródeł podstaw owej tożsam ości i lojalności we
w spólnocie religijnej, czyli w organizm ie stworzonym
przez islam , n ie zaś n a podstaw ie kryteriów etnicznych
czy tery to rialn y ch ”. G iłles K epel podobnie podkreśla
cen traln e znaczenie poszukiw ania tożsamości: „Oddolna
reislam izacja służy przede w szystkim odbudowaniu-
tożsam ości w świecie, k tó ry u tra cił sens, pogrążył się >
w chaosie, stał się alienujący” 25. W In d iach „trwa proces
b u d o w an ia nowej h in d u sk iej tożsam ości , co jest od­
pow iedzią n a n ap ięcia i alienację będące skutkiem
m odernizacji 26. O drodzenie religijne w Rosji bierze się'
z „nam iętnego p ragnienia tożsamości, k tó rą może zapew­
nić ty lk o cerk iew praw osław na, jed y n e nie przerwane
ogniw o łączące R osjan z ich ty siącletn ią histo rią”. Z ko­
lei w re p u b lik a ch m u zu łm ań sk ich byłego ZSRR źród­
łem tego odrodzenia są „niezwykle silne aspiracje ludów
Azji Środkow ej do p otw ierdzenia tożsam ości dławionej
przez dziesiątk i la t przez M oskw ę” 27. R uchy fundamen-
talisty czn e stanow ią zwłaszcza „sposób n a uporanie się
z chaosem , u tra tą tożsam ości, poczucia sensu ora?
bezpiecznych s tru k tu r społecznych, spowodowanymi
przez pospieszne w prow adzenie now oczesnych wzorców
społecznych i politycznych, sekularyzację, k u lt nauk
ścisłych i rozwój ekonom iczny”. W illiam H. McNeill
przyznaje, że „liczą się te ru ch y fundamentalistyczne,
k tó re zy sk u ją w społeczeństw ie licznych zwolen]..-.
i szerzą się, bo p o trafią - albo ta k się przynaj-: ■'
w ydaje - odpow iedzieć n a nowo zrodzone zapotrzebo­
w ania. N ie je s t k w e stią p rzypadku, że ru ch y te działąją
w k rajach, gdzie przeludnienie uniem ożliw ia większości
populacji kon ty n u o w anie tradycyjnego w iejskiego stylu
życia, a oddziałujące z m iast środki m asow ego przekazu.
150
przenikając n a wieś, zaczęły kw estionow ać odwieczny
■model życia chłopskiego” 28.
Ujmując rzecz bardziej ogólnie, odrodzenie religijne,
; j a k i e g o w idow nią stał się cały św iat, stanow i reakcję na
sekularyzm, relatyw izm m oralny, egoistyczne pobłażanie
sobie. Potw ierdza tak ie w artości, ja k porządek, dyscypli­
na, praca, pom oc w zajem na i lu d zk a solidarność. G rupy
' religijne zaspokajają społeczne potrzeby zaniedbane
przez państw ow ą biurokrację. Chodzi tu m iędzy innym i
o opiekę zdrowotną, szpitale, przedszkola i szkoły, opiekę
nad ludźmi starszym i, szybką pomoc w w ypadku n atural­
nych i in n y ch k atastro f, pom oc i w sparcie społeczne
w razie pogorszenia w arunków m aterialnych. Załam anie
się porządku i niepow odzenie społeczeństw a obyw atel­
skiego tw orzą próżnię, w k tó rą w kraczają ugrupow ania
religijne, często o charakterze fu n d am en talisty czn y m 29.
Jeśli tradycyjnie dom inujące w yznania nie zaspokajają
emocjonalnych i społecznych potrzeb oderw anych od
korzeni ludzi, czynią to in n e rełigie, znacznie zwiększając
liczbę swoich w yznawców oraz znaczenie reiigii w życiu
społecznym i politycznym . K orea Południow a była za­
wsze krajem b uddyjskim , w 1950 ro k u chrześcijanie
stanowili m oże 1-3 p ro c e n t populacji. G dy kraj w kroczył
w fazę. przyspieszonego rozwoju gospodarczego, czem u
towarzyszyła urbanizacja n a szeroką skałę oraz zróżnico­
wanie zawodowe, okazało się, że buddyzm ju ż nie w ystar­
cza. „Dla m ilionów łudzi, którzy n apłynęli do m iast oraz
wielu, którzy pozostali n a wsi, lecz w zm ienionym krajob­
razie, kontem placyjny b uddyzm z okresu, gdy K orea
była krajem rolniczym , stracił swój urok. C hrześcijań-
/ przesłaniem osobistego zbaw ienia i indyw idualne-
.go przeznaczenia, dawało w okresie zam ieszania i zm ia­
ny pewniejszą o tu ch ę” 30. W łatach osiem dziesiątych
chrześcijanie, głównie katolicy i prezbiterianie, stanow ili
już co najm niej 30 p ro cen t ludności Korei Południow ej.
151
 P o d o b n a zm ian a zaszła w A m eryce Ł acińskiej. Liczba
p ro stestan tó w zw iększyła się ta m z m niej w ięcej 7 min
w 1960 ro k u do 50 m in w 1990. J a k przyznali w 1989 roku
b isk u p i katoliccy z k rajów tego regionu, je d n ą z przy­
czyn było „zbyt pow olne dostosow yw anie się Kościo:-.
katolickiego do realiów życia m iejskiego”, a tak że „jego
stru k tu ra , uniem ożliw iająca n iek ied y reagow anie na
psychologiczne potrzeby w spółczesnego człowieka*’. Jak
zauw ażył pew ien b razy lijsk i duchow ny, kościoły prote­
stan ck ie, w o d ró żn ien iu od katolickiego, „zaspokajają
podstaw ow e potrzeby osoby - ludzkiego ciepła, uzdra­
w iania, g łębokich przeżyć duchow ych”. Zdobywanie
przez p ro te stan ty zm coraz to now ych wyznawców wśród
laty n o am ery k ań sk iej b ied o ty n ie sprow adza się do ■
zastępow ania je d n ej religii przez drugą, ale oznacza
o w iele silniejsze zaangażow anie i ud ział w praktykach
religijnych. N om inalni, b ie rn i katolicy sta ją się aktyw­
nym i, głęboko w ierzącym i ew angelikam i. N a początku
la t dziew ięćdziesiątych w B razylii 20 p ro cen t ludności
określało się jak o p ro testan ci, a 73 p ro cen t jak o katolicy,
ale w niedziele w kościołach p ro te stan ck ich 20 min
w iernych b rało u d ział w nabożeństw ach, a w kościołach
kato lick ich - 12 m i n 31. C hrześcijaństw o, podobnie jak
in n e św iatow e religie, przeżyw a odrodzenie będące
w ynikiem m odernizacji. W A m eryce Łacińskiej przybie­
ra ono raczej p ro te sta n c k ą n iż kato lick ą form ę.
Z m iany zachodzące w K orei Południow ej i Ameiyce
Ł acińskiej św iadczą o tym , że b u ddyzm i oficjalny
katolicyzm n ie są w sta n ie zaspokoić psychologicznych,
em ocjonalnych i społecznych potrzeb ludzi, którzy ucier­
pieli od urazów , ja k ie n ie sie m odernizacja. Występowa­
n ie znaczących zm ian przynależności religijnej na jakim­
kolw iek obszarze zależy od tego, w jak im stopniu
p an u jąca ta m rełig ia p o trafi te potrzeby zaspokoić.
K onfucjanizm , ze swoją em ocjonalną oschłością, wy aje
152
[ szczególnie zagrożony. D la ludności krajó w konfu-
j' fań sk ich p ro te stan ty zm i katolicyzm m ogą okazać się
| ;ówńie atrak cy jn e, ja k ew angeiizm d la m ieszkańców
Ameryki Ł acińskiej, chrześcijaństw o dla K oreańczyków
fiję fu n d am en talizm dla m uzułm anów i w yznawców
ujiduizmu. W C hinach pod koniec la t osiem dziesiątych,
rdy rozwój ekonom iczny szedł p ełn ą parą, chrześeijań-
;two także zyskiw ało now ych wyznawców, „szczególnie
vśród m łodzieży”. Praw dopodobnie 50 m in Chińczyków
est chrześcijanam i. W ładze usiłow ały te m u zapobiec,
w tpcając do w ięzienia księży, m isjo n arzy i głosicieli
v§mgełii i zakazując p ra k ty k religijnych. W 1994 ro k u
,-ydano d e k re t zakazujący cudzoziem com naw racania
Chińczyków oraz zak ład an ia szkół religijnych i innych
j j g o ty p u organizacji. G rupom religijnym zabroniono
|||z e s tn ic z e n ia w działaniach niezależnych lub finan­
sowanych z zagranicy. W S ingapurze, podobnie ja k
w Chinach, ch rześcijanie stanow ią 5 p ro c e n t ludności.
® przełomie lat osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych
ministrowie ostrzegali głosicieli ew angelii przed za­
kłócaniem „delikatnej równowagi relig ijn ej” k raju . A reK
sztowano działaczy religijnych, w ty m p erso n el organi-
jjp katolickich, i na różne sposoby prześladow ano
ggipy chrześcijańskie i pojedynczych w yznaw ców 32.
Z zakończeniem zim nej w ojny i otw arciem politycznym ,
jjjościoły zachodnie zaczęły tak że działać n a teren ie
jjflych republik radzieckich, współzawodnicząc z od-
I p z o n y m i kościołami prawosławnymi. I tu ta j, ja k
w Chinach, podjęto działania m ające ograniczyć ich
prozelityzm. W ro k u 1993, z poduszczenia cerkw i prawo-
gj|wnęj, p a rla m e n t rosyjski przyjął ustawę, na mocy
której zagraniczne gru p y religijne, je śli chcą prow adzić
pracę m isjo n arsk ą lub oświatow ą, m u szą być oficjalnie
K zarejestrowane przez w ładze albo afiliow ane przy którejś
z rosyjskich organizacji religijnych. P rezy d en t Jelcyn
153
odm ów ił je d n a k p o d p isan ia tej u staw y 33. Rozwój wyda.
rzeń św iadczy o tym , że w w y p ad k u k o n flik tu la reuan-
che de D ieu zy sk u je przew agę n a d pow rotem do rodzi-
m y ch tradycji: je śli p o trzeby religijne zrodzone przez
m o d ern izację n ie m ogą zostać zaspokojone przez trądy-
cyjne, m iejscow e w ierzenia, ludzie zapożyczają *
w n ątrz religie spełniające ich em ocjonalne oczekiwania,
Poza psychologicznym i, em ocjonalnym i i społecznymi
u razam i b ęd ący m i w y n ik iem m odernizacji, do odrodze­
n ia religii przyczynił się ta k ż e odw rót Zachodu oraz
koniec zim nej wojny. O d XIX w ieku cywilizacje niezachod-
n ie przeciw staw iały się Zachodow i za pom ocą kolejnych
zapożyczanych od niego ideologii. W XIX w ieku elity
ta m ty ch k rajów przysw oiły sobie zachodnie wartości
liberalne, pierw sza opozycja w obec Z achodu przybrała
postać liberalnego nacjonalizm u. W XX w ieku elity Rosji,
Azji, krajów arab sk ich , A fryki i A m eryki Łacińskiej
zapożyczyły socjalizm i m ark sizm i w połączeniu z nacjo­
n alizm em uczyniły z ty ch ideologii b ro ń przeciw zachod­
n iem u kapitalizm ow i i im perializm ow i. N a sk u tek upad­
k u k o m u n izm u w Zw iązku R adzieckim , całkowitej
m odyfikacji tej ideologii w C hinach i załam ania się
socjalistycznej gospodarki, któ ra okazała się niezdolna do
system atycznego rozwoju, pow stała ideologiczna próżnia.
R ządy p ań stw zachodnich oraz ugrupow ania i instytucje
m iędzynarodow e, ja k M iędzynarodow y F undusz Waluto­
wy i B a n k Światowy, próbow ały ją zapełnić doktrynami
n eoortodoksyjnej ek o nom ii i dem okracji politycznej.
T ru d n o ocenić, ja k bardzo trw ały wpływ wywrą one
w n iezach o d n ich k ręg ach kulturow ych. N a razie ludzie
p o strzeg ają k o m u n izm ja k o ostatniego świeckiego boga,
który zawiódł, a pod nieobecność nowych świeckich bóstw
zw racają się z u lg ą i z zapałem k u prawdziwej religii.
R eligia p rzejm u je rolę ideologii, a nacjonalizm o religij­
n ym zabarw ieniu zastęp u je nacjonalizm św ieck i34.
154 '
| | c h y odrodzenia religijnego są antylaickie, anty-
un[fersalistyczne, a także, z w yjątkiem chrześcijań-
.skip. antyzachodnie. W ystępują także przeciw relatywiz­
mowi, egotyzm ow i i konsum pcjonizm ow i, kojarzonym
:Jtn, co B ruce B. L aw rence określa m ian em „m oder­
nizmu”, w odróżnieniu od now oczesności (m odem ity).
Ogólnie rzecz biorąc, nie odrzucają urbanizacji, in d u st­
rializacji, rozwoju, kapitalizm u, n au k i i techniki, a także
skutków tych zjaw isk dla organizacji społeczeństw a.
VI iakim sen sie n ie są przeciw ne m odernizacji, akcep­
tują ją. ja k zauw aża Lee K uan Yew, a w raz z nią
itnieuchronność n a u k i i te c h n ik i oraz w noszonych przez
nie zm ian sty lu życia”, nie godzą się n ato m iast z wes-
ternizacją. A l-Turabi tw ierdzi, że ani nacjonalizm , ani
socjalizm n ie przyniosły św iatu m u zu łm ań sk iem u roz­
woju. „M otorem rozwoju je s t religia”, a islam oczysz­
czony z naleciałości odegra w e w spółczesnym świecie
podobną rolę, ja k ety k a p ro te stan ck a w dziejach Za­
chodu. N ie je s t praw dą, że religia nie d a się pogodzić
z rozwojem now oczesnego państw a 35. R uchy fundam en-
talistyczne są siln e w bardziej rozw iniętych krajach
m uzułm ańskich, gdzie proces sekularyzacji, ja k się
zdaje, poczynił w iększe postępy: w A lgierii, Iranie,
Egipcie, L ibanie i T u n e z ji36. R uchy religijne, w tym
zwłaszcza fu n d am en talisty czn e, bardzo u m iejętn ie po­
sługują się now oczesnym i śro d k am i łączności i tech ­
nikami organizacyjnym i do propagow ania swoich idei.
Najbardziej dobitnym p rzykładem je s t su k ces p ro tes­
tanckich teleew angelistów w A m eryce Środkowej.
Uczestnicy odrodzenia religijnego pochodzą ze wszyst-
■kichśrodowisk, p rzede w szystkim je d n a k z dwóch grup,
obu m iejskich i m obilnych społecznie. Ludzie, którzy
niedawno n ap ły n ęli do m iast, p o trz eb u ją n a ogół
emocjonalnego, społecznego i m aterialn eg o w sparcia
oraz w skazań, k tó re otrzym ują p rzed e w szystkim od
ugrupow ań religijnych. R eligia w ty m w ypadku, jak
określił R égis D ebray, „nie je s t opium dla ludu, ty ■
w itam in ą d la słabych” 37. D ru gą głów ną g ru p ę stanowi
now a k lasa śred n ia, u cieleśn iająca opisane przez Dore’a ‘
zjaw isko „indygenizacji w d ru g im poko len iu ”. Ja k p
k reślą K epel, działacze isla m sk ich ugrupow ań funda- '
m en talisty czn y ch to n ie „starzejący się konserwatyści ■
an i n iep iśm ien n i chłopi”. T akże w k rajach muzułm ań­
sk ich odrodzenie relig ijn e je s t fenom enem miejskim,
religia przyciąga ludzi o now oczesnej orientacji, dobrze
w ykształconych, robiących k ariery w wolnych zawodach,
ad m in istracji rządow ej i h a n d lu 38. M łodzi muzułmanie
są religijni, ich rodzice - nie. P odobnie przedstaw iają się
spraw y w h in d u izm ie, gdzie przyw ódcy now ych ruchów
religijnych wyw odzą się z drugiego pokolenia, tego,
k tó re uległo indygenizacji. C zęsto są to odnoszący su-
kcesy b izn esm en i i k a d ra zarządzająca. P rasa indyj­
ska nazywa ich uszczypliwie „scuppies” - od saffron-clod
yu p p ies, czyli y uppies w szafranow ych szatach. W latach
dziew ięćdziesiątych znajdow ali coraz szersze poparcie
w śród „solidnych in d y jsk ich k las śred n ich - kupców
i księgow ych, praw ników i inżynierów , a także wyższych
urzędników , in telek tu alistó w i dziennikarzy” 39. W Korei
Południow ej ludzie z ty ch sam ych w arstw społecznych
zapełniali w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych
k atolickie i p rez b iteriań sk ie kościoły.
Religia, rodzim a lu b im portow ana, nad aje nowym
elitom m od ern izu jący ch się krajów znaczenie i wytycza
im drogę. J a k stw ierdza R onald Dore, „podkreślenie
w artości tradycyjnej reiigii rów noznaczne je s t z doma­
g an iem się 1’ów nego szacu n ku. Postaw a ta wymierzona
je s t przeciw ’d o m inującym obcym ’ narodom , często zaś
tak że przeciw ko m iejscow ej k lasie rządzącej, która
przyjęła w artości i styl życia ty ch narodów panujących
n a d in n y m i”. W illiam M cN eill zauw aża, iż „ponowne
156
f if f d z e n i e w ięzi z islamem, bez w zględu na to, k tó ry
’o odłam w chodzi a k u ra t w grę, oznacza przede w szyst­
kim sprzeciw w obec am erykańskich i europejskich wpły­
wów :« lokalne społeczeństw o, p olitykę i m oralność” 40.
i t
\Vtakim znaczeniu odrodzenie niezachodnich reiigii je st
, bardziej d o b itn y m p rzejaw em an ty zach o d n io ści
.. poleczeństw ach in n y ch kręgów kulturow ych. Odro-
ri/£nie to n ie oznacza odrzucenia now oczesności, je s t
omiast od rzu cen iem Z achodu oraz kojarzonej z n im
świeckiej, relatyw istycznej i zdegenerow anej kultury. To
¡goda na zjawisko, k tó re określono m ianem „westtok-
kacji”, zatru cia Z achodem . To deklaracja kulturow ej
niezależności od Z achodu, d u m n e oznajm ienie, że „sta-
'■ niemy się now ocześni, ale n ie będziem y w am i”.
P rzyp isy
1 Jeffrey R. B a rn e tt, E xclusion as N a tio n a l S ecu rity Policy, „P aram eters”
J4(w iosna 1994), s. 54.
* Aaron L. F ried b erg , The F uture o f A m eric a n Power, „Political Science
Quarterly”, 109 (wiosna 1994), s. 20-21.
3 Ilędley B ull, The R evo lt A g a in st the W est, w: H edley Bull, A dam W atson
ted.), E xp a n sio n o f In tern a tio n a l Society, O xford U niversity P ress
. Oxford 1984, s. 219. ’
4 Barry C. B uzan, N ew P atterns o f Global S ecu rity in the T w enty-first
Century, „In te rn a tio n a l A ffairs”, 67 (lipiec 1991), s. 451.
Project 2025, (projekt) 20 w rześnia 1991, s. 7; W orld B ank, W orld De­
velopm ent R eport 1990, O xford U niversity P ress, O xford 1990, s. 229,
244; The W orld A lm a n a c a n d Book o f Facts 1990, F u n k & W aenalls’
.V .: wah 1989, s. 539.
6 United N atio n s D evelo p m en t P rogram , H u m a n D evelopm ent Report
1994, O xford U niversity P ress, N ew Y ork 1994, s. 136-137, 207-211; World
Bank, World D evelopm ent Indicators, W orld D evelo p m en t R ep o rt 1984,
1986,1990,1994; B ru ce R u s s e tt i w sp., W orld H a ndbook o f P olitical a n d
zial Indicators, Y ale U niversity P ress, N ew H aven 1994, s. 222-226.
/ ul B airoch, In tern a tio n a l In d u stria liza tio n L evels fr o m 1750 to 1980,
rn al o f E u ro p ean E conom ic H isto ry ”, 11 (jesień 1982), s. 296, 304.
157
1 „E conom ist”, 15 m aja 1993, s. 83, cy tu je In tern atio n al M onetary is
W orld E conom ic O utlook; The Global Econom y, „Economist”' j ^ -
dziern ik a 1994, s. 3-9; „Wall S tre e t Jo u rn a l”, 17 m aja 1993,’ s Ai**
N icholas D. K ristof, The Rise o f C hina, „Foreign Affairs",' 7jj
topad/grudzień 1993), s. 61; K ishore M ahbubani, The Pacific Ur18*'
„Foreign A ffairs”, 74 (styczeń/luty 1995) s. 100-103.
} In tern atio n al In s titu te for S trateg ic S tu d ies, Tables a n d Analyses T} ■
M ilita ry B alance 1994-95, B rassey ’s, L ondon 1994.
10 Project 2025, s. 13; R ichard A. B itzinger, The G lobalization c
Production: D efense M arkets in T ra n sitio n , D efense B udget Project
W ashington 1993); p assim .
u Jo se p h S. Nye, jr., The C hanging N ature o f W orld Power, „Politjr-i
Science Q uarterly”, 105 (lato 1990), s. 181-182.
12 W illiam H. M cNeill, The R ise o f the West: A H istory o f the Human
Ć o m m u n ity, s. 545.
13 R onald D ore, U nity a n d D iversity in Contem porary W orld Culture, y
B ull, W atson (red.), E xp a n sio n o f In tern a tio n a l Society, s. 420-421,'
14 W illiam E. N aff, R eflections on the Q uestion o f E ast a n d West j ■ ;
P oint o f V iew o f Ja p a n , „C om parative C ivilizations Review", 13/14
(jesień 1985 i w iosna 1986), s. 219; A rata Xsozaki, Escaping the 1
E ternal Resources, „New P ersp ectiv es Q u arterly ”, 9 (wiosna 199:
15 R ichard Sission, C ulture a n d D em ocratization in In d ia , w
D iam ond, P olitical C ulture a n d Dem ocracy in D eveloping Cc .
L ynne R ienner, B oulder 1993, s. 55-61.
16 G raham E. F uller, The A p p ea l o f Ira n , „N ational In te re st”, 3'
1994), s. 95.
17 E isuke S ak ak ib ara, The E n d o f Progressivism: A Search fo r New Goals,
„Foreign A ffairs”, 74 (w rzesień/październik 1995), s. 8-14.
13 T. S. Eliot, Id e a o f a C hristia n Society, H arco u rt, B race an d C
New Y ork 1'940, s. 64.
19 G illes K epel, R evenge o f God: The Resurgence o f Islam , Chi
a n d Ju d a ism in the M odern World, P en n sy lv an ia S tate University
P ress, U niversity P a rk 1994, s. 2.
20 G eorge W eigel, R eligion a n d Peace: A n A rg u m en t Com plexified, „Was­
h in g to n Q uarterly”, 14 (w iosna 1991), 27.
21 Ja m es H. B illington, The Case fo r O rthodoxy, „New R epublic”,
1994, s. 26; S uzanne M assie, Baclc to the Future, „Boston ■
28 m arca 1993, s. 72.
22 „E conom ist”, 8 stycznia 1993, s. 46; Ja m es R u p ert, D ateline T
P ost-Soviet C entral A sia , „F oreign Policy”, 87 (lato 1992), s. 18(
23 F areed Z akaria, C ulture Is D estiny: A Conversation w ith Lee K uan Ye«),
„Foreign A ffairs”, 73 (m arzec/kw iecień 1994), s. 118.
24 H assan A l-Turabi, The Isla m ic A w a k e n in g ’s Second W ave, „New Per­
spectives Q uarterly”, 9 (lato 1992), s. 52-55; T ed G. Jelen , The Polit: ..
M obilization o f R eligious B elief, P raeger, N ew Y ork 1991, s. 55 i n.
25 B ern ard Lewis, Islam ic R evolution, „New Y ork Review o f Books”, 21
stycznia 1988, s. 47; K epel, R evenge o f God, s. 82.
20 S u d h ir K akar, „The Colors o f V iolence: C u ltu ral Iden tities, Religion,
an d Conflict”, p raca n ie p ublikow ana, rozdz. 6 , A New Plindu Identity,
s. 1 1 .
158
B a ck to the F uture, s. 72; R u p e rt, D a telin e Tashkent,
Radford R u th e r, A W orld on Fire w ith F aith, „New York
r W j E L s Book Review ”, 26 stycznia 1992, s. 10; W illiam H. M cNeill,
a n d the W orld o f the 1990s, w: M artin E. M arty,
ftnott Appleby, F u n d a m en ta lism a n d Society, U n iv ersity o f Chicago
{L Chicago 1993, s. 561.
' le SB• ÎtfeW York T im es”, 15 stycznia 1993, s. A9; H e n ry C lem en t Moore,
- 'imaaes o f Developm ent: E g yp tia n Engineers in Search o f Industry,
'I T . Press, C am bridge 1980, s. 227-228.
'' ińry Scott S tokes, Koreas C hurch M ilita n t, „New Y o rk T im es Magazi-
listopada 1972, s. 68.
0 iV. Edward J. D ougherty, S. J., „New Y ork T im e s”, 4 lipca 1993, s. 10;
mothy Goodm an, L a tin A m e ric a ’s R efo rm a tio n , „A m erican E nterp-
e", 2 (lipiec/sierpień 1991), s. 43; „New Y ork T im e s”, 11 lipca 1993;
ime", 21 stycznia 1991.
32 ■ "E c o n o m is t” , 6 m a ja 1989, s. 23; 11 listo p ad a 1989, s. 41; „T im es”
• (London), 12 kw ietn ia 1990, s. 12; „O bserver”, 27 m aja 1990, s. 18.
ew York T im es”, 16 lipca 1993, s. A9; „B oston G lobe”, 15 lipca
• 1993, s. 13.
-4 V, .’-'.¡rk Ju e rg e n sm e y er, The N e w Cold War? R eligious N a tio n a lism
' Confronts the S ecu la r S ta te , U n iv ersity o f C alifornia P ress, B erkeley
1S93.
’ ¿5 Zakaria, C ulture Is D estin y C o n v e rsa tio n w ith Lee K u a n Yew, s. 118;
al-Turabi, Islam ic A w a k e n in g ’s Second W ave, s. 53. P a trz T errance
Carroll, S ecularization a n d S ta te s o f M odernity, „W orld P olitics”, 36
(kwiecień 1984), s. 362-382.
33 John L. Esposito, The Islam ic Threat, s. 10.
37 Régis Debray, God a n d the P olitical P lanet, „New P ersp ectiv es Q uar­
terly”, 11 (wiosna 1994), s. 15.
30 Esposito, The Isla m ic Threat, s. 10; G illes K epel cytow any przez Sophie
Lahhes, L a revanche de D ieu - In terv ie w w ith G illes Kepel, „Geopoliti-
oue”, 33 (wiosna 1991), s. 14; M oore, Im ages o f D evelopm ent, s. 214-216.
3D Juergensm eyer, The N ew Cold W ar, s. 71; E dw ard A. G argan, H in d u
Rage A g a in st M uslim s T ransform ing In d ia n Politics, „New Y ork T im es”,
17 w rześnia 1993; K h u sh w ah t S in g h , In d ia , the H in d u S ta te , „New York
Times”, 3 sie rp n ia 1993.
,|ü Dore w: Bull, W atson (red.), E xp a n sio n o f In tern a tio n a l Society, s. 411;
Neill w: M arty, A ppleby (red.), F u n d a m en ta lism s a n d Society, s. 569.'
v* .

Ekonomia, demografia
i am bitni rywale Zachodu
Pow rót do k o rzen i i odrodzenie religii to zjawiska
globalne. Ich n ajbardziej dobitnym przejaw em jest
je d n a k św iadom ość w artości w łasnej k u ltu ry u ludów
Azji i obszaru islam u oraz w yzw anie rzucone Zachodowi
przez te k ręg i kulturow e. S ą to w o statn im ćwierćwieczu
XX w ieku cywilizacje dynam iczne. W yzwanie rzucone
przez islam zn ajd u je w yraz w u m acn ian iu się wpływów
tej religii n a płaszczyźnie k u lturow ej, społecznej i poli­
tycznej w k ra jac h m u zu łm a ń sk ich oraz w towarzyszą­
cym te m u zjaw isku o d rzu can iu zachodnich wartości
i instytucji. W yzwanie azjatyckie uw idacznia się we
w szystkich cyw ilizacjach Azji W schodniej - chińskiej,
jap o ń sk iej, b u d d y jsk iej i m u zu łm ań sk iej, które pod­
k reślają k u ltu ro w ą odrębność od Z achodu, a niekiedy
tak że swoje w spólne cechy, często utożsam iane z kon­
fucjanizm em . Zarów no Azjaci, ja k m uzułm anie kładą
n acisk n a wyższość sw oich k u ltu r w porów naniu z kul­
tu rą Z achodu. W in n y ch niezachodnich cywilizacjach
- h in d u isty czn ej, praw osław nej, latynoamerykańskiej
i afry k ań sk iej - ludzie m ogą potw ierdzać odrębność
swoich k u ltu r, ale jeszcze w połowie la t dziewięćdzie­
siątych raczej n ie uw ażali, b y górowały one n ad kulturą
zachodnią. Azja i islam są odosobnione w coraz silniej-
• ^ p e w n o ś c i siebie okazywanej Zachodow i (która je
' iączy)*
■ J ls ta w a ta w ynika z podobnych, ale o d rębnych przy-
'c ||n . Azjaci nabrali pewności siebie d zięk i rozwojowi
eg n o m iczn em u , m u zu łm an ie - głów nie dzięki mobili-
z |f i społecznej i przyrostow i n atu raln em u . O ba wyzwa-
nfllazjatyckie i m uzułm ańskie, w yw ierają silnie destabi­
lizujący w pływ n a politykę globalną i ta k i s ta n rzeczy
będzie się utrzym yw ać w XXI w ieku. Azja i islam różnią
sięjednak od siebie. G ospodarczy rozwój C hin i innych
krajów azjatyckich sk łan ia ich rządy do staw iania w ięk-
i/yeh w ym agań w sto su n k ach z innym i państw am i i daje
imdo tego podstaw y. P rzyrost ludności w krajach m uzuł­
mańskich, a zwłaszcza g ru p y w w ieku 15-24 lat, tw orzy
bazę rek ru tacy jn ą dla fu n d am en talizm u , terroryzm u,
rebeki i m igracji. Rozwój ekonom iczny u m acn ia azjatyc­
kie rządy, p rz y ro st dem o g raficzn y zagraża rządom
papstw m u zu łm ań sk ich oraz krajom spoza tego obszaru.
AZJATYCKA AFIRM ACJA
Ekonomiczny rozwój Azji W schodniej to je d n o z najw aż­
niejszych w ydarzeń n a św iecie w drugiej połowie XX
wieku. Proces te n zaczął się w latach pięćdziesiątych
w Japonii i przez ja k iś czas uw ażano ją za zn am ien n y
'.‘.,-jątek. k ia j niezachodni, k tó ry z pow odzeniem się
zmodernizował i rozw inął pod w zględem gospodarczym .
Prcjees rozwoju ekonom icznego objął je d n a k ta k zw ane
Cztery Tygrysy (H ongkong, Tajw an, K oreę Południow ą
i Sjngapur), a n a stę p n ie C hiny, M alezję, T ajlandię
i Indonezję. O becnie m a m iejsce n a Filipinach, w Indiach
iWiltnamie. W spom niane k raje często przez co najm niej
dziesięć łat utrzym yw ały śred n ie tem po w zrostu rzędu
8-10 procent lub więcej. R ów nie szybki rozwój h an d lu
161
 n astąp ił najpierw m iędzy Azją i re sz tą św iata, a potem
m iędzy k rajam i Azji. A zjatycki su k ces ekonomiczny
ostro k o n trastu je z um iarkow anym w zrostem w Europie
i Am eryce oraz stagnacją, ja k a zapanow ała n a większo­
ści obszarów reszty świata.
Jap o n ia p rzestała w ięc być w yjątkiem , je s t nim w co­
raz w iększym sto p n iu Azja. U tożsam ianie bogactwa
z Zachodem a niedorozw oju z pozostałą częścią świata
nie będzie ju ż ak tu aln e w nadchodzącym stuleciu.
Tem po tej transform acji je s t w p ro st niesam ow ite. Jak
w skazuje K ishore M ahbubani, podw ojenie dochodu
narodow ego n a osobę zajęło W ielkiej B rytanii 58 lat,
a S tanom Zjednoczonym - 47. Jap o n ia zdołała tego
dokonać w ciągu 33 lat, In d o n ezja w ciągu 17, Korea
Południow a w 11 lat, a C hiny w 10. W latach osiem­
dziesiątych i pierw szej połowie ła t dziewięćdziesiątych
tem po w zrostu chińskiej gospodarki w ynosiło przecięt­
n ie 8 p ro cen t rocznie, T ygrysy były tu ż o krok za
Chinam i (patrz w ykres 5.1). W 1993 ro k u B ank Światowy
— & - C h in y -------□ ---------
Talwan Area. R e p u b ilc o t C hlna. 1 9 5 1 -1 9 9 5 (1 9 9 5 ).
U w aga: p rze d sta w io n a śre d nie z trze ch la t.
162
V. 1. . . * , x . i. , t1.
znajmii, że „chiński obszar ekonom iczny stał się czwar-
pjn światowym b ieg u n em w zrostu”, obok S tanów Zjed-
■noczonych, Jap o n ii i N iem iec. Z godnie z w iększością
® | | l na początku XXI w ieku gospodarka chińska stanie
¡ ^ w i ę k s z ą n a świecie. W latach dziew ięćdziesiątych
¡ i p i znajdow ały się d ru g a i trzecia z kolei z najw ięk-
g | | | h gospodarek św iata, około ro k u 2020 będą tam
¡ | | j § ^ z pierw szej p ią tk i i siedem z pierw szej dziesiątki.
| l p e azjatyckie b ęd ą w tedy w ytw arzać pon ad 40 pro-
Tcent globalnego p ro d u k tu . W iększość najbardziej kon­
kurencyjnych g ospodarek też praw dopodobnie znajdzie
się w Azji . N aw et jeśli tem po w zrostu gospodarczego na
- jym kontynencie u leg n ie spłaszczeniu, szybciej i rady­
kalniej niż się tego oczekuje, sk u tk i, któ re ju ż nastąpiły,
mają ogrom ne znaczenie i dla Azji, i dla całego świata.’
Gospodarczy rozwój Azji W schodniej zm ienia układ sił
B |d z y Azją a Zachodem , zwłaszcza zaś S tanam i Zjedno­
czonymi. Owocem u d an eg o rozwoju gospodarczego je st
większa pew ność siebie tych, którzy go dokonują i zeń
J g l^ s tą ją . Uważa się, że bogactwo, podobnie ja k władza,
to dowód cnoty, w yraz m oralnej i k u ltu raln ej wyższości.’
■Wmi arę odnoszenia kolejnych sukcesów gospodarczych
Azjaci zaczęli bez w ahania p odkreślać odrębność swojej
kc:- rmy i głosić wyższość swojego system u wartości i stylu
w porów naniu z Zachodem i innym i krajam i. K raje
- / atyckie w coraz m niejszym sto p n iu skłonne są ulegać
aniom Stanów Zjednoczonych, potrafią staw iać coraz
.' silniejszy opór n acisk o m ze stro n y USA i in n y ch krajów
K zachodnich.
. Ambasador T om m y K oh stw ierdził w 1993 roku, że
, Azja staje się w idow nią „k u ltu raln eg o odrodzenia”. Łą­
czy się z tym „coraz w iększa pew ność siebie”, co oznacza,
Europa
że „Azjaci p rzestali uznaw ać w szystko, co zachodnie czy
■; amerykańskie za najlepsze” 2. O drodzenie, o którym
■przeJawia si<? w coraz silniejszym pod k reślan iu
163
kulturow ej odrębności poszczególnych krajów Ai
a tak że ty ch w spólnych cech azjatyckich k u ltu r, ktć
je odróżniają od k u ltu ry Z achodu. Znaczenie tego o:
w ienia k u ltu raln eg o je s t n iejako w pisane w zmieniającą ■
się in terakcję dwóch najw iększych społeczeństw azjatyc- •
k ich z zachodnią k u ltu rą.
K iedy w połowie XIX w iek u Z achód narzucił swą
obecność C hinom i Jap o n ii, w iększość tam tejszych elit, -
po krótkotrw ałej fascynacji kem alizm em , przyjęła opcję
reform istyczną. D ynam iczna g ru p a reform atorów doszła
do w ładzy w Jap o n ii w w y niku rew olucji Meiji. Z zapa­
łem studiow ali i p rzenosili do swojego k ra ju zachodnie
te ch n ik i i in stytucje. To oni rozpoczęli proces moder­
nizacji Japonii. Robili to je d n a k w ta k i sposób, by-
zachować podstaw y tradycyjnej japońskiej kultury, co
pod w ielom a w zględam i przyczyniło się do powodzenia
m odernizacji. Jap o n ia m ogła się do elem entów tej
k u ltu ry odwoływać, przeform ułow yw ać je i na nich się
oprzeć, by u zasad n ić swój im perializm w latach trzy­
dziestych i czterdziestych i zyskać d lań poparcie. W (.li­
nach spraw y m iały się inaczej, chyląca się k u upadkowi
d ynastia Ch’in g n ie potrafiła się zaadaptow ać do ze­
tk n ięcia z Zachodem . K raj został pokonany, wyeksploa­
tow any i upokorzony przez Jap o n ię i m ocarstw a euro­
pejskie. P o u p a d k u w spom nianej dy n astii w 1910 roku
n astąp ił rozłam i w ojna domowa. K onkurujący ze sobą
chińscy intelektualiści i przywódcy polityczni odwoływali
się do k o n k u ren cy jn y ch zachodnich ideologii: Sun Yat
S en do h aseł „nacjonalizm u, dem okracji i środków,
u trzy m an ia dla n aro d u ”, L iang C h’i-ch’ao do liberaliz­
m u, a Mao Z edong do m arksizm u-łeninizm u. Pod ko­
niec lat czterdziestych koncepcje im portow ane ze Związ­
k u R adzieckiego odniosły zwycięstwo n ad zachodnimi
- nacjonalizm em , liberalizm em , dem okracją i chrześ­
cijaństw em . C hiny stały się k rajem socjalistycznym.
164
otąlna k lęsk a Jap o n ii w II w ojnie światow ej prze-
.wróciła w szystko do góry nogam i. „T rudno n a m sobie
¡dzisiaj uzm ysłow ić - stw ierdził w 1994 ro k u pew ien
zachodni znaw ca spraw ja p o ń sk ich - w ja k im stopniu
.wszystko —religia, k u ltu ra, k ażd y a sp e k t um ysłow ego
fe||j|fw ty 111 k ra ju —zostało w przęgnięte w służbę wojnie.
M |g r a n a była niew yobrażalnym w strząsem dla całego
j j j n i u . L udzie uzn ali to w szystko za bezw artościow e
I f z u c i ł i ” 3. W szystko, co m iało zw iązek z Zachodem ,
.. a zwłaszcza ze zw ycięskim i S tan am i Zjednoczonym i!
¡aczęło być p o strzeg an e ja k o dobre i pożądane. Jap o n ia
3róbowała naśladow ać USA, ta k ja k C hiny usiłow ały
jaśładować Zw iązek Radziecki.
Pod koniec lat siedem dziesiątych, kiedy się okazało,
:e kom unizm nie idzie w parze z rozwojem ekonom icz­
nym, a kapitalizm odnosi sukcesy w Japonii, a także
/coraz w iększym stopniu w innych k rajach azjatyckich,
nowe chińskie przywództwo zaczęło odchodzić od m odelu
ra& eckiego. Z ałam anie się Związku Radzieckiego
w dziesięć lat później jeszcze dobitniej uzmysłowiło
niepowodzenie tego zapożyczenia. Chińczycy stanęli
przed dylem atem : zwrócić się k u Zachodowi czy do
wewnątrz? Wielu intelektualistów , i nie tylko, opowiadało
się za całkowitą w esternizacją. N ajdobitniejszym wyra­
żeni tej tendencji w płaszczyźnie k u ltu raln ej i społecznej
^ się telewizyjny serial „River Elegy” oraz posąg Bogini
Demokracji w zniesiony n a placu T iananm en. Ta orien­
tacja na Zachód n ie znalazła je d n a k poparcia ani wśród
■' kilkuset łudzi napraw dę liczących się w Pekinie, ani
śród 800 m in chińskiego chłopstwa. Pod koniec XX wdeku
ssternizacja w cale n ie okazała się bardziej praktyczna
ż w końcu w iek u XIX. Przyw ództw o ch iń sk ie wybrało
miast niej now ą w ersję Ti-Yong: z jed n ej strony
.pitalizm i zaangażow anie się w g ospodarkę światową,
lrugiej zaś autorytaryzm polityczny i odw ołanie się do
165
 ^ĘĘtł/-
tradycyjnej chińskiej kultury. M arksizm-leninizm przestał
być podstaw ą rew olucyjnej legitym izacji władzy, reżim
zaczął się odwoływać do praktycznych osiągnięć, potw-
dzanych przez przyspieszony rozwój ekonom iczny oraz do
nacjonalizm u wywodzonego z odrębności chińskiej kultu­
ry. Z daniem pew nego kom entatora, „reżim w okresie po
w ydarzeniach n a placu T iananm en ochoczo przyjął chiń­
ski nacjonalizm jak o nową podstaw ę legitymizacji” i świa­
dom ie podsycał nastroje antyam erykańskie, by uzasadnić
swoją w ładzę i postępow anie 4. W yłania się więc chi]Y.;;
nacjonalizm kulturow y, co lapidarnie podsum ow ał jeden
z przywódców H ongkongu w 1994 r.: „Czujemy się chiński­
m i nacjonalistam i, czego dotąd nie znaliśm y. Jesteśmy
Chińczykam i i szczycimy się ty m ”. W sam ych Chinach na
początku lat dziewięćdziesiątych rozwinęło się „powszech­
n e p ragnienie pow rotu do tego, co autentycznie chińskie
- a często byw a patriarchalne, rodzim e i autorytarne
tym etapie historycznego odrodzenia dem okracja, podob­
nie ja k leninizm , je st dyskredytow ana jako jeszcze jeden
elem en t narzucony przez o b cy ch 5.
N a p o czątk u XX w iek u chińscy intelektualiści, pre­
zen tu jąc tezę W ebera, choć niezależnie od niego, upat­
ryw ali w ko n fu cjan izm ie przyczynę zacofania swego
k raju . P od koniec stu lecia przyw ódcy polityczni Chin,
pow tarzając tezę zachodnich przedstaw icieli nauk spo­
łecznych, oddają m u. cześć, w idząc w n im źródło chiń­
sk ich sukcesów . W ładze ch iń sk ie zaczęły propagować
k o n fu cjan izm w latach osiem dziesiątych, przywódcy
p arty jn i głosili ju ż w tedy, że je s t to „główny nurt"
chiń sk iej k u ltu r y 6. L ee K u an Yew stał się również,
rzecz jasn a , e n tu z ja stą konfucjanizm u, w .którym upat­
rywał źródło sukcesów S ingapuru. P rzem ienił się w mis­
jo n arz a głoszącego zalety tej dok try n y n a cały świat.
W 1990 ro k u rząd T ajw anu ogłosił, że je s t „spadkobiercą
m yśli k o n fu cjań sk iej”, a p rezy d en t Lee Teng-hui od-
166
- ilazi w rz e n ie dem okracji tajw ańskiej w chińskim
dziedzictwie k u lturow ym sięgającym czasów Kao Yao
(XXI w iek p.n.e.), K onfucjusza (V w iek p.n.e.) i M en-
■ ' cjusza (III w iek p .n .e .)7. P rag n ąc uzasadnić zarówno
itorytaryzm, ja k dem okrację, przyw ódcy chińscy od-
. iłujS się do w spólnej chińskiej k u ltu ry , a nie do
pożyczonych zachodnich koncepcji,
ęyłąuze C hin pro p ag u ją nacjonalizm w ielkochiński
.km >.co pom aga niw elow ać językow e, regionalne i eko­
nomiczne różnice w śród 90 p ro cen t ludności kraju.
Podkreśla tak że odrębność n ie-chińskich m niejszości
licznych, k tó re stanow ią n iesp e łn a 10 p ro cen t pop u ­
lacji,, ale zajm ują 60 p ro cen t tery to riu m Chin. Stw arza
[; również podstaw y do zw alczania przez w ładze chrześ­
cijaństwa, chrześcijańskich organizacji i m isjonarskich
zapędów. C hrześcijaństw o w kracza z ofertą zachodniego
systemu w ierzeń, k tó ry m ógłby zapełnić próżnię, jak a
powstała po załam aniu się m arksizm u-leninizm u.
W latach osiem dziesiątych pom yślny rozwój gospodar­
czy Japonii k o n trasto w ał z niepow odzeniam i i „upad­
kiem gospodarki am erykańskiej. Japończycy coraz
bardziej się rozczarowywali do zachodnich m odeli i um ac­
niali w przekonaniu, że źródłem ich sukcesów m u si być
rodzima k u ltu ra. T a sam a k u ltu ra jap o ń sk a, któ ra
doprowadziła do k lęsk i m ilitarn ej w 1945 ro k u i została
Wtedy-odrzucona, okazała się m a tk ą zw ycięstw a ekono­
micznego w ro k u 1985. M ożna ją w ięc było przyjąć.
Poznając coraz lepiej społeczeństw o zachodnie, Jap o ń ­
czycy doszli do przek o n an ia, że „zachodniość sam a
w sobie i sam a z siebie n ie je s t niczym cudow nym . To,
co zyskali, zaw dzięczają w łasnem u system ow i”. O ile
# okresie M eiji Japończycy przyjęli politykę „zerw ania
więzi z Azją i dołączenia do E uropy”, o tyle jap o ń sk ie
odrodzenie k u ltu ra ln e końca XX w ieku w ybrało drogę
«dystansowania się od A m eryki i angażow ania w Azji” 8.
167
T en d en cja ta zakładała, po pierw sze, ponow ną iden­
tyfikację z trad y cjam i k u ltu ry jap o ń sk iej oraz ponowne
potw ierdzenie ich w artości. P o drugie, a to okazuje
się bardziej problem atyczne, podjęto próbę „azjaty-
zacji” Jap o n ii i jej uto żsam ienia, m im o że je s t odrębną
cywilizacją, z szeroko p o ję tą k u ltu rą azjatycką. Jeśli
w ziąć pod uw agę, ja k b ardzo (w odróżnieniu od Chin)
Jap o n ia po II w ojnie światowej identyfikow ała się
z Z achodem , a ta k ż e fak t, że Zachód, m im o różnych
p o tknięć, n ie załam ał się w ta k im sto p n iu ja k Związek
R adziecki, Ja p o n ia n ie m a aż ta k silnej motywacji
do całkow itego o d rzu cen ia Z achodu, ja k Chiny do
zdystansow ania się zarów no od m odelu radzieckiego,
ja k i zachodniego. Z d ru g iej strony, tak ie czynniki,
ja k w yjątkow ość jap o ń sk iej cywilizacji,, rem iniscencje
jap o ń sld eg o im p erializm u w in n y ch k rajach oraz eko­
nom iczne znaczenie C hin dla w iększości kiajów az­
jaty ck ich spraw iają, że Ja p o n ii łatw iej będzie zdys­
tansow ać się od Z ach o d u niż w topić się w Azję0.
P o tw ierd zając sw oją k u ltu ro w ą tożsam ość, Japonia
p o d k reśla w łasn ą w yjątkow ość i odrębność zarówno
od k u ltu ry zachodniej, ja k od k u ltu r azjatyckich.
C hińczycy i Japończycy, odnajdując now e wartości
w swoich k u ltu rac h , przyczynili się także do ogólniejsze­
go uw yd atn ien ia zalet k u ltu ry azjatyckiej w porównaniu
z Z achodem . U przem ysłow ienie i tow arzyszący mu
w zrost gospodarczy stw orzyły w Azji W schodniej w la­
ta c h osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych zjawisko,
k tó re m ożna określić m ia n em „azjatyckiej afirmacji .
T en zbiór postaw zaw iera cztery główne elem enty.
P o pierw sze, Azjaci są p rzekonani, że Azja W schodnia:
u trz y m a szybkie tem p o w zrostu gospodarczego, \v>-
przedzi w krótce Zachód pod w zględem w ielkości wytwa­
rzanego p ro d u k tu i b ęd zie m iała coraz w ięcej do powie­
dzenia w spraw ach św iata. Rozwój gospodarczy wzbudza
168
wśród azjatyckich społeczeństw poczucie siły i przeko-
, ;g p e >że P otrafią staw ić czoło Zachodowi. W 1993 roku
| | p y jap o ń sk i d ziennikarz stw ierdził, że „m in ęły czasy,
jjg;dy Azja się przeziębiała z powodu kichnięcia Stanów
Jed n o czo n y ch ”, a pew ien w ysoki ra n g ą m alajsk i u rzęd­
nik rozbudow ał tę medyczną metaforę, dodając: „nawet
pygoka gorączka w S tan ach Z jednoczonych n ie przy-
paw i Azji o kaszel”. Dla Azjatów, jak stwierdził in n y
gpzywódca z tego k onty n en tu , „kończy się epoka strachu
, czołobitności, teraz sam i zaczynają się staw iać” w sto­
sunkach ze S tan am i Zjednoczonym i. W edług słów w ice­
prem iera M alezji, „postępujący rozkw it Azji oznacza, że
jest ona obecnie w stan ie przedstaw ić pow ażną alter­
natywę dla p anującego n a św iecie u k ła d u politycznego,
społecznego i ekonom icznego” 10. O znacza to również,’
jak tw ierdzą m ieszk ań cy Azji W schodniej, że Zachód
szybko tra c i zdolność n arzu can ia społeczeństw om az­
jatyckim swoich n o rm dotyczących praw człowieka
i innych w artości.
Po drugie, Azjaci w ierzą, iż swój su k ces ekonom iczny
jawdzięczają w znacznej m ierze rodzim ej kulturze,
górującej n a d d e k a d e n c k ą k u ltu rą Z achodu. W b u rz­
liwych latach osiem dziesiątych, w okresie boom u japoń-
sjpęj gospodaiki, eksportu, bilan su handlow ego i rezerw
dewizowych, Japończycy, ta k ja k p rzed tem S audyj­
czycy, chełpili się swoją now ą p o tęg ą gospodarczą,
z pogardą rozpraw iali o u p a d k u Z achodu i przypisyw ali
*yój sukces w yższości w łasnej k u ltu ry , u p a tru ją c przy-
czpiy niepow odzeń Z achodu w jego dekadencji. Na
początku la t dziew ięćdziesiątych azjatyckie poczucie
triumfu znów dało znać o sobie w postaci ta k zwanej
„singapurskiej ofensyw y k u ltu ra ln e j”. Przyw ódcy S in­
gapuru, od L ee K uan Yewa począwszy, głosili n a ra s­
tającą przew agę Azji w sto su n k u do Z achodu i przeciw ­
stawiali jeg o grzechom w artości k u ltu ry azjatyckiej,
169
głów nie k o n fu cjań sk iej, leżące u podstaw tego sukcesu.
Z jed n ej stro n y w ięc był porządek, dyscyplina, od-
pow iedzialność za rodzinę, ciężka praca, kolektywizm,
u m iar, z d rugiej zaś folgow anie swoim zachciankom,
lenistw o, indyw idualizm , przestępczość, n isk i poziom
edukacji, b ra k szacu n k u d la autorytetów i „umysłowe
skostn ien ie”, cechy odpow iedzialne za u p a d e k Zachodu.
Tw ierdzono, że S tan y Zjednoczone, by dotrzym ać kroku
W schodowi, m u sz ą „zakw estionow ać swoje podstawowe
założenia dotyczące u stro ju społecznego i politycznego,
a w tra k cie tego p ro cesu nauczyć się tego i owego od
społeczeństw Azji W schodniej” n .
W pojęciu jej m ieszkańców sukcesy odnoszone przez
k raje teg o reg io n u w ynikały w szczególności z tego, że'
k u ltu ra azjatycka kładzie n acisk n a w spólnotę, a nie na
jed n o stk ę. „Bardziej w spólnotow e w artości i praktyki
w schodnich Azjatów — Japończyków , Koreańczyków,
Tajw ańczyków , m ieszkańców H o n g k o n g u i Singapuru
- okazały się m ocnym i atu ta m i w procesie doganiania
Z ach o d u ” - stw ierdzał L ee K u an Yew. „Wartości pod­
k re ślan e przez k u ltu rę azjatycką, ja k pierwszeństwo
in teresó w g ru p y n a d in te re sa m i jed n o stk i, sprzyjają
podejm ow aniu zbiorow ego w ysiłku niezbędnego w pro­
cesie szybkiego rozw oju”. Podobnego zdania był pre­
m ier M alezji: „Jap o ń sk i i k o re a ń sk i etos pracy, na
k tó ry sk ład a się dyscyplina, lojalność i pilność, posłużył
jak o bodziec ekonom icznego i społecznego rozwoju tych
krajów . Etos te n zrodził się z filozofii, k tó ra zakłada, że
g ru p a i k raj są w ażniejsze niż je d n o stk a ” 12.
Po trzecie, przyznając, że m iędzy azjatyckim i kraj;.:.i'.
i cyw ilizacjam i istn ie ją różnice, w schodni Azjaci twier:
dzą, że w y stęp u ją rów nież w ażne cechy wspólne. Jak
zauw ażył pew ien c h iń sk i dysydent, głów ną z nich jest
„k o n fu cjań sk i sy stem w artości, potw ierdzony Prz^
h isto rię i p an u jący w w iększości krajów tego regionu .
170
Chodzi zwłaszcza o nacisk, ja k i sy stem te n M adzie na
’zapobiegliwość, w artości rodzinne, p racę i dyscyplinę.
Równie w ażne je s t w spólne k u ltu ro m azjatyckim od­
rzucenie indyw idualizm u i przew aga „łagodnego” auto­
rytaryzm u albo bardzo ograniczonych form dem okracji.
Społeczeństwa azjatyckie w konfrontacji z Zachodem
jnają w spólny interes: obronę tych w artości oraz prom o­
wanie swoich interesów ekonom icznych. Z daniem Az­
jatów wym aga to stw orzenia nowych form współpracy
. między M ajam i tego kontynentu, ja k rozszerzenia ASEAN
(Stowarzyszenia N arodów Azji Południowo-W schodniej)
i powołania swego rodzaju gospodarczej gru p y nacisku
(East Asian Econom ic Caucus). O ile w in tere sie krajów
Azji W schodniej leży w tej chwili u trzy m an ie dostępu
do zachodnich rynków , o tyle w dalszej perspektyw ie
przeważy zapew ne ekonom iczny regionalizm , trzeba
więc w coraz w iększym sto p n iu prom ow ać w ew nątrzaz-
jatycki h an d el i in w e sty c je 13. Szczególnie Japonia, lider
ajyatyckiego rozwoju, pow inna zarzucić „historyczną
politykę deazjatyzacji i w esternizacji” i w kroczyć na
drogę „reazjatyzacji”, czyli propagow ać „azjatyzację
Azji”, linię przy jętą przez polityków sin g ap u rsk ich I4.
Po czwarte, w schodni Azjaci tw ierdzą, że rozwój ich
regionu i w artości jego k u ltu ry stanow ią m odele do
naśladowania dla in n y ch niezachodnich społeczeństw ,
które starają się dogonić Zachód. Z achód także powi­
nien je przyjąć, je śli chce się odnowić. „Anglosaski
model rozwoju, ta k w ychw alany przez ostatnie cztery
dekady jak o najlepszy sposób na m odernizację gos­
podarek pań stw rozw ijających się i stw orzenie skutecz­
nego system u politycznego, nie spraw dza się” - u trzy ­
mują Azjaci. Z astęp u je go m odel w schodnioazjatycki.
Różne kraje, od M eksyku i Chile, poprzez Ira n i Turcję,
po byłe rep u b lik i radzieckie, p ró b u ją zgłębić tajem nicę
jęgjsukcesu, ta k ja k poprzednie pokolenia próbowały
się uczyć n a su k cesach Z achodu. Azja „m usi przekazać
całem u św iatu, że w artości azjatyckie są uniwersalne :
(...) P rzek azan ie tego id eału oznacza ek sp o rt azjatyc­
kiego, a k o n k re tn ie w schodnioazjatyckiego, systemu
społecznego”. Ja p o n ia i in n e k raje azjatyckie powinny
propagow ać „globalizm strefy P acy fik u ”, b y „zglobalp
zować Azję”, a ty m sam y m „zdecydow ać o kształcie
now ego ła d u św iatow ego” i5.
S ilne społeczeństw a m ają te n d e n c je do uniwersaliz­
m u , słabe są p a rty k u la rn e. U m acniająca się pewność
siebie krajów Azji W schodniej zrodziła azjatycki uniwer­
salizm , porów nyw alny z zachodnim . „Wartości azjatyckie
są un iw ersaln e, eu ro p ejsk ie n ależą-ty lk o do Europy”
- oznajm ił p re m ie r M a h a th ir w 1996 ro k u szefom euro­
p ejsk ich rządów l6. R ów nocześnie rodzi się azjatycki
„okcydentalizm ”, przed staw iający Z achód w rów nie ste­
reotypow y i n eg aty w n y sposób, ja k zachodni orientalizm
m iał k ied y ś rzekom o p rzedstaw iać W schód. D la mie, /-
kańców Azji W schodniej rozkw it ekonom iczny je s t dowo­
dem m oralnej wyższości. Jeśli pew nego d n ia Indie zajmą
m iejsce tego reg io n u ja k o najszybciej rozwijający się
obszar św iata, pow inniśm y być przygotow ani, że pojawią
się o bszerne rozpraw y o w yższości k u ltu ry hinduistycz­
nej, w kładzie sy ste m u kastow ego do ekonomicznego
rozwoju, i o tym , ja k In d ie, w racając do k o rzen i i prze­
zwyciężając fataln e dziedzictw o brytyjskiego im perializ­
m u, zajęły w k o ń cu n ależn e im m iejsce w śród czołowych
cywilizacji. D um a z w łasnej k u ltu ry je s t owocem sukce­
su m aterialnego, tw ard a p o tęga rodzi m ięk k ą potęgę.
O DRO D ZEN IE ISLAM U
Podczas gdy Azjaci zyskiw ali coraz w iększą pewność
siebie d zięki rozwojowi ekonom icznem u, m uzułm anie
coraz liczniej zw racali się k u islam ow i, u p atru ją c w nim
172
¿rćclki tożsam ości, sen su , stabilności, praw om ocności,
:>) iozWpju > siły i nadziei. N ajdobitniejszym w yrazem tej
• ig|iei staio si§ k a s to „Islam je s t rozw iązaniem ”. To
Odrodzenie Isla m u , zjaw isko o ta k w ielkim zasięgu,
stanowi o statn ie sta d iu m w procesie dostosow yw ania
cywilizacji islam sk iej do Z achodu. J e s t w ysiłkiem
■lierzającym do znalezienia „rozw iązania” n ie w ideo-
rjach Z achodu, lecz w sam ym islam ie. W yraża zgodę
■na nowoczesność, od rzu cen ie Z achodu i pow rót do
islamu ja k o życiow ego przew odnika we w spółczesnym
świecie. W 1994 ro k u w ysoki ran g ą u rzęd n ik saudyjski
tak to tłum aczył: „im port w postaci błysko tek czy
wysoko rozw iniętej technologii to w spaniała rzecz, ale
nieuchwytne in sty tu cje społeczne i polityczne m ogą
być śm iertelnym zagrożeniem - zapytajcie szacha Ira n u
(...) Dla n as islam to n ie tylko religia, ale styl życia. My,
Saudyjczycy, chcem y m odernizacji, ale niekoniecznie
westernizacji” 17.
O diodzenie Islam u to podjęty p rzed m uzułm anów
wysiłek zm ierzający do osiągnięcia tego celu. J e s t to
wielki ru c h in telek tu aln y , k u ltu raln y , społeczny i poli­
tyczny , ogarniający cały św iat m u zu łm ań sk i. Islam sk i
„fundam entalizm ”, pojm ow any potocznie ja k o politycz­
ne w ydanie islam u, to tylko je d e n ze składników o wiele
szerszego ożyw ienia idei, zwyczajów i reto ry k i islam u,
a także pow szechnego naw rotu do religii. Odrodzenie'
to nie ek strem a, tylko głów ny n u rt, n ie odizolowany
lecz pow szechny.
l e k to r z y czytelnicy m ogą zadać p ytanie, dlaczego O drodzenie Islam u
pi&zę w ielką literą. Pow ód je s t taki, że m ow a tu o niezw ykle w ażnym
historycznym w ydarzeniu, k tó re dotyczy je d n ej p iątej albo i w ięcej'
m ieszkańców naszego globu i m a co n ajm n iej ta k ie znaczenie, ja k
Rewolucja A m ery k ań sk a, Rew olucja F ra n cu sk a czy Rew olucja R osyjska
pisane przew ażnie d u żą literą. J e s t podo b n e do R eform acji, k tó rą też
prawie zaw sze ta k piszem y, i porów nyw alne z n ią [polska ortografia nie
zawsze je s t zgodna z ty m tw ierdzeniem - przyp. red.].
173
^aHKi£
 R uch te n objął m uzułm anów n a całym świecie, a ta,
w iększość aspektów życia społecznego i politycznego
w w iększości k rajów m u zu łm ań sk ich . Jo h n L. Esposito
ta k n a te n te m a t pisze:
„W życiu codziennym p rzeb u d zen ie islam u przejawia
się pod w ielom a postaciam i: w zm ożenie p rak ty k religij.
nych (uczęszczanie do m eczetów , m odlitw a, post), coraz
w iększa liczba religijnych program ów i publikacji, więk­
szy n acisk n a u b ió r zgodny z n ak azam i islam u i prze­
strzeg an ie w artości tej religii, odrodzenie sufizm u (mis­
tycyzm u). T e m u procesow i o szerokiej bazie społecznej
tow arzyszy rów nież p otw ierdzenie obecności islamu
w życiu publicznym : coraz w ięcej je s t islam skich rzą­
dów, organizacji, praw , banków , instytucji opieki spoi-'. y-
nej i ośw iaty. Zarów no rządy, ja k i ru ch y opozycyjne
zwróciły się do islam u, b y u m ocnić swój autorytet i x\ -■
k ać społeczne poparcie. W iększość przywódców i rzą­
dów, rów nież w k raja ch bardziej zeświecczonych, jak
T u rcja i T u n ezja, u św iadam iając sobie potencjalną silę |
islam u, przejaw ia coraz w ięk szą w rażliwość n a wszelkie
zw iązane z n im k w estie”.
In n y w y b itn y znaw ca islam u, Ali E. HiłLal Dessouki.
po strzeg a O drodzenie Islam u , ja k o staran ie o zastąpię-
nie praw a zachodniego praw em m uzułm ańskim , coraz ;
częstsze używ anie religijnej frazeologii i symboliki,
e k sp a n sję n au czan ia religijnego (czego przejaw em jest.
ro sn ąca liczba szkół relig ijn y ch oraz islam izacja pro­
gram ów n a u c z a n ia w szkołach państw ow ych), stosowa­
n ie się do n ak azan y ch przez islam reg u ł społecznego
zachow ania (ubiór kobiet, pow strzym yw anie się od picia
alkoholu itp.), coraz w iększy udział w praktykach reli­
gijnych, zdom inow anie przez ugrupow ania islamskie
opozycji w obec św ieckich rządów w k rajach muzułman
skich, in ten sy w n e w ysiłki n a rzecz u m o cn ien ia między­
narodow ej solidarności p ań stw i społeczeństw muzuł-
174
-mańskich 18. L a revanche de D ieu to zjaw isko globalne,
;Ą-\ale zem sta Boga, a raczej A llaha, najdob itniej się prze-
■r . jaWia i św iętuje najw iększe triu m fy w ram ach u m m y,
' ■m uzułm ańskiej w spólnoty w iernych.
Odrodzenie Islam u w politycznej postaci m a pew ne
echy przypom inające m arksizm : te k sty u znane za
Kuęte, wizję doskonałego społeczeństw a, przekonanie
potrzebie g runtow nej zm iany, odrzucenie istniejących
otęg i p aństw a narodow ego, a także zróżnicow anie
oktryny - od ten d en cji um iarkow anie reform istycz-
nych po rew olucyjne, sięgające po przem oc. Bardziej na
miejscu byłoby je d n a k porów nanie z R eform acją. Oba
ruchy stanow ią reak cję n a stagnację i skorum pow anie
istniejących instytucji, opow iadają się za pow rotem do
irdziej czystych i w ym agających form reprezentow a-
nych przez siebie religii, pochw alają pracę, porządek
i dyscyplinę, zn ajd u ją u zn an ie w śród rodzącej się dyna-
■ icznej k lasy średniej. O ba są złożone, zaw ierają w so-
-■rozm aite n u rty , ale w każdym dwa są dom inujące:
luteranizm i kalw inizm oraz fu n d am en talizm szyicki
i sunnicki. M ożna też dostrzec paralele m iędzy Jan em
Kalwinem i ajatollahem C hom einim , którzy próbowali
narzucić swoim społeczeństw om ascetyczną dyscyplinę.
I Reformację, i O drodzenie Islam u ożywia d u ch g ru n ­
townej zmiany. „Reform a m usi być powszechna - oświad­
czył pewien p u ry ta ń sk i duchow ny - m u si objąć w szyst­
kie m iejsca, ludzi i pow ołania. Trzeba zreform ować
ławy sądowe i niższe u rzęd y (...) uczelnie, m iasta, kraje,
szkółki elem en tarn e, dzień święty, obrządki kościelne
i Marę w B oga”. P odobnie m ówi at-Turabi: „to p rzeb u ­
dzenie je s t pow szechne, n ie chodzi tu tylko o pobożność
w wymiarze indyw idualnym , nie dotyczy wyłącznie
sfery in telek tu aln ej i k u ltu raln ej czy też politycznej.
Obejmuje w szystkie z nich, chodzi tu o całkow ite
przebudowanie społeczeństw a od sam ych podstaw ” 19.
175
Ignorowanie wpływu O drodzenia Islam u n a wydarzenia
polityczne na w schodniej półkuli pod koniec XX wieku
byłoby czymś takim , ja k przejście do porządku dzień-
nego nad wpływem Reform acji n a p o litykę europejską
pod koniec XVI w ieku.
Odrodzenie Islam u różni się od R eform acji pod jed­
nym zasadniczym względem . R uch protestancki ogarnął
głównie Europę Północną, niew ielkie postępy pocs yr.il
w Hiszpanii, Włoszech, E uropie W schodniej i w ogóle
na obszarach rządzonych przez H absburgów . Tym­
czasem O drodzenie Islam u dało się odczuć w każdym
praw ie społeczeństw ie m uzułm ańskim . Poczynając od
la t siedem dziesiątych sym bole islam u, w ierzenia, a tak­
że związane z tą religią zwyczaje, instytucje, programy
polityczne i organizacje zdobywały coraz szersze popar­
cie n a całym obszarze zam ieszkanym przez miliard
m uzułm anów, rozciągającym się od M aroka do Indo­
nezji i od Nigerii do K azachstanu. Zazwyczaj isłamizacja
obejmowała najpierw sferę ku ltu ry , n astę p n ie zaś życia ■
'=
społecznego i polityki. Przywódcy in telek tu aln i i polity­
czni, bez względu n a to, czy podobało im się to, czy nie,
n ie mogli nad ty m zjaw iskiem przejść do porządku
dziennego ani u n ik n ąć zaadaptow ania się doń w taki
czy inny sposób. D aleko idące uogólnienia są zawsze
ryzykowne, a często fałszywe, ale jed n o wydaje się
zasadne: w 1995 roku każdy k raj o przew adze ludności
m uzułm ańskiej, z w yjątkiem Iran u , był pod względem
kulturalnym , społecznym i politycznym bardziej islam­
ski niż piętnaście lat wcześniej 20.
W większości krajów głów nym elem en tem islamizacji
było powstaw anie religijnych organizacji społecznych
oraz przejm ow anie organizacji ju ż istniejących przez
ugrupow ania m uzułm ańskie. Szczególną uw agę poświę­
cali isiam iści zakładaniu szkół religijnych i rozszerzaniu
swych wpływów w szkołach państw ow ych. Skutek był
176
U l 1.
jjggźe ugrupowania religijne stworzyły m u zu łm ań sk ie
[Aiecze:^ s^wo obyw atelskie”, istn iejące rów nolegle do
j|p k ie g o społeczeństw a obyw atelskiego, a często za-
J |j ą c e jeg o w ątłe instytucje. N a po czątk u lat dzie-
„ggiziesiątych w E gipcie ugrupowania te stworzyły
jjgfcł sieć organizacji, które wkroczyły w próżnię
•zostawioną przez rząd i zapew niały szerokim rzeszom
ipskiej b ied o ty opiekę zdrow otną, pom oc społeczną,
c ś||atę i in n e św iadczenia. Po trzęsien iu ziem i w Kairze
■A*f?92 roku organizacje te „w ciągu kilku godzin
iv>jegły na ulice, dostarczając ludziom jedzenia i koców,
pr.|czas gdy w ładze w ykazały się n ieu d o ln o ścią”. Brac-
•uo M uzułm ańskie w Jo rd an ii św iadom ie prowadziło
| | | | t y k ę rozbudow yw ania społecznej i k u ltu raln ej „in-
i l l l ^ k t n i y rep u b lik i islam skiej”. N a początku la t dzie-
|||||ć d z ie s ią ty c h w ty m niew ielkim k raju liczącym 4 m in
¡jjjn o ś c i prow adziło duży szpital, 20 k lin ik , 40 szkół
fc|jgijnych i 120 ośrodków studiowania Koranu. W są-
ll& t w ie , n a Z achodnim B rzegu i w strefie Gazy,
ugrupowania islam sk ie kierow ały założonym i przez
l ^ i e „zw iązkam i stu d en ck im i, organizacjam i m łodzie-
Ijly m i, stow arzyszeniam i religijnym i, społecznym i
tem atow ym i”. P odlegała im m iędzy innymi sieć pla-
|f |e k oświatowych, od przedszkoli po uniwersytet
pam ski, kliniki, sierocińce, dom starców oraz system
P ? iin y c h sędziów i arbitrów . W Indonezji organizacje
islamskie rozszerzały swe w pływ y w latach siedem -
.|gęsiątych i osiemdziesiątych. Na początku lat osiem-
I p i ą t y c h najw iększa z nich, M uham m adija, liczyła
czł0nków- Stw orzyła istn e „religijne państw o
Ipkuńeze w ew nątrz państw a św ieckiego”, zapew niając
||feren ie całego k ra ju usłu g i „od kolebki aż po grób”.
g |ż y ia tem u rozbudow ana sieć szkół, klinik, szpitali
■ ^ ty tu c ji akadem ickich. T am oraz w in n y ch k rajach
■jp id m a ń sk ic h isiam iści, k tórym zakazano działalności
177
politycznej, zapew niali u słu g i społeczne, podobni*■
czyniły to polityczne ugru p o w an ia w S tanach Zjed­
noczonych n a p o czątk u XX w iek u 21.
P olityczne przejaw y O drodzenia Islam u nie miały
tak ieg o zasięgu ja k k u ltu ra ln e i społeczne, należą jed­
n a k do najw ażniejszych w y darzeń politycznych w kra­
ja c h m u z u łm ań sk ich w o statn im ćw ierćw ieczu naszego
stulecia. Z ak res politycznego poparcia d la ruchów is.
la m sk ich różnie się przedstaw iał w poszczególnych
k rajach , przybierało te ż ono rozm aite form y. Można się
je d n a k dopatrzyć pew nych ogólnych tendencji. Ruchy
te n ie cieszyły się zbytnim poparciem ze strony wiej­
sk ich elit, chłopstw a i łudzi starszych. Podobnie jak
fu n d am en taliści in n y ch rełigii, islam iści są w znacznej •
m ierze u cz estn ik a m i p ro cesu m odernizacji i jego wy-
tw orem . To m obilni, now ocześnie zorientow ani młodzi
ludzie, w yw odzący się głów nie z trzech grup.
J a k w w iększości ruchów rew olucyjnych, trzon tworzą
stu d en c i i intelig en cja. W w iększości krajów przejęcie
przez islam istó w k o n tr oh n a d zw iązkam i studenckimi
i in n y m i teg o ty p u organizacjam i było pierw szym eta­
p em islam izacji politycznej. W latach siedemdziesiątych
islam iści zdobyli sz tu rm em w yższe uczelnie Egiptu,
P a k ista n u i A fg an istanu, po czym proces te n objął inne
k ra je m u zu łm ań sk ie. P rzesłan ie islam istów okazało się.
szczególnie atrak cy jn e dla stu d en tó w uczelni technicz­
nych, w ydziałów in żynierii i n a u k ścisłych. W latach
dziew ięćdziesiątych w A rabii S audyjskiej, Algierii i in­
n y ch k ra ja c h „pow rót do k o rzen i w d ru g im pokoleniu”,
znajdow ał w yraz w tym , że coraz w ięcej studentów
pobierało n a u k ę w ojczystym języku, przez co podatni
się stali n a wpływy isla m istó w 22. Id ee głoszone przez
ty ch o sta tn ic h spotykały się n ierzadko z entuzjastycz­
n ym odzew em w śró d kobiet. W T u rcji w ystępuje wyraź­
n e rozgraniczenie m iędzy starszym pokoleniem kobiet
iligijnych a ich córkam i i w nuczkam i zorientow anym i
islam 23. Je d n o z opracow ań o aktyw nych działaczach
pipowań islam sk ich w E gipcie w ym ienia pięć giów-
: :h cech, któ re w ydają się typow e także dla islam istów
■' ; .“ w innych krajach. S ą to ludzie m łodzi, w w ieku dw u­
dziestu p a ru - trzy d ziestu p a ru lat. O siem dziesiąt pro-
it stanowią studenci lub absolw enci wyższych uczelni,
lad połowa stu d iu je n a elitarn y ch uniw ersytetach
{lub je ukończyła) albo n a w ydziałach w ym agających
wysokich u zd o ln ień in telek tu aln y ch , ja k m edycyna czy
inżynieria. P onad 70 p ro cen t pochodzi z dolnych w arstw
klasy średniej, ze środow iska „o skro m n y ch dochodach,
ale nie ubogiego” i je s t to pierw sze w rodzinie pokolenie,
które poszło n a w yższe studia. Ich dzieciństw o upłynęło
W małych m iasteczkach łu b n a wsi, potem przenieśli
się do dużych m ia s t24.
; O ile stu d en c i i in telek tu aliści stanow ią k ad rę bojo­
wą r oddziały szturm ow e ruchów islam skich, o tyle
■ ■aktywni ich członkow ie wywodzą się z m iejskiej klasy
średniej. Do pew nego sto p n ia je s t to ta k zw ana „tra­
dycyjna” k lasa średnia: kupcy, drobni przedsiębiorcy,
ludzie z bazaru. O degrali oni kluczow ą rolę w rewolucji
irańskiej, udzielili też znacznego p o p arcia ruchom
fundam entalistycznym w Algierii, T urcji i Indonezji.
Wjeszcze w iększym sto p n iu fu n d am en taliści wywodzą
się jednak z bardziej zm odernizow anych w arstw klasy
średniej. W śród islam sk ich aktyw istów J e s t praw ­
dopodobnie n iep ro p o rcjo n aln ie w ielk a liczba najlepiej
wykształconych i n ajin telig e n tn ie jsz y c h m łodych łu-
izi w populacjach odn o śn y ch krajó w ”, w ty m lekarze,
prawnicy, inżynierow ie, p rzed staw iciele n a u k ścisłych,'
lauczyciełe, u rz ę d n ic y państw ow i 25.
Kolejny podstaw ow y e le m e n t społecznej bazy ruchów
slamskich to ludność, k tó ra niedaw no napłynęła do
niast. W łatach siedem d ziesiątych i osiem dziesiątych
179
populacja m ia st w św iecie m u zu łm ań sk im rosła w nie- ■' | 1
sam ow icie szybkim tem p ie. N owi m igranci, stłoczeni
w rozpadających się, p ry m ityw nych często slumsach,
potrzebow ali pom ocy społecznej, k tó re j dostarczały
u g ru p o w an ia islam sk ie. P o n ad to , ja k p o d k reśla Ernest
G ełlner, islam nad aw ał ty m „świeżo wykorzenionym
m asom g o d n ą tożsam ość”. W Ista m b u le i Ankarze,
K airze i A sjucie, A lgierze i Fezie, a tak że w strefie Gazy
p a rtie m u z u łm ań sk ie sk u teczn ie organizow ały „uciś­
nionych i w yw łaszczonych”, zn ajdując w śród nich po­
słuch M asow a b aza społeczna rew olucyjnego islamu
- stw ierdził O liver Roy - to w ytw ór współczesnego
społeczeństw a, to now i m ig ran ci napływ ający do miast,
m ilionow e rzesze chłopstw a, k tó re potroiły liczebność
w ielkich m etropolii w k ra ja c h m u zu łm ań sk ich ” 2G.
W połowie lat dziew ięćdziesiątych rządy otwarcie okre­
ślające się jak o islam sk ie były u w ładzy tylko w Iranie
i S udanie. W k ilk u k ra ja c h m uzułm ańskich, rn.in.
w T urcji i P ak istan ie, w ładze a sp iru ją do swego rodząju
legitym izacji dem okratycznej. W praw ie kilkudziesięciu
inn y ch k rajach m u zu łm ań sk ich spraw ują w ładzę wielce
n ied em o k raty czn e rządy: m am y ta m m onarchie, sy­
stem y jed n o p arty jn e , reżim y w ojskow e, d y k tatu ry albo
k o m b in acje w szy stk ich ty c h elem entów , opierające
się przew ażnie n a rodzinie, k la n ie lu b plem ieniu. W nie­
k tó ry ch p rzy p ad k ach rządy te są silnie uzależnione
od p oparcia z zagranicy. W dw óch krajach , Arabii
S audyjskiej i M aroku, w ładze próbow ały odwoływać
się do ja k ie jś form y legitym izacji wywiedzione] z is­
lam u. W iększość ty ch rządów nie m a je d n a k żadnej
podstaw y do u z asad n ie n ia swej w ładzy w kategoriach
w artości islam sk ich , dem okratycznych czy narodowych.
S ą to, by użyć o k reślen ia C lem enta H en ry ’ego Moore a,
reżim y z bunkrów ”, represyjne, skorum pow ane, którym
obce są po trzeb y i aspiracje społeczeństw ich krajów.
180
Reżimy ta k ie m ogą się przez długi czas utrzym yw ać,
- i m uszą upadać. Je d n a k ż e w e w spółczesnym świecie
tsrnieje duże praw dopodobieństw o ich zm iany albo
/-łam ania. W połow ie lat dziew ięćdziesiątych n a po-
' r z ą d k u dziennym stan ęło w ięc p y tan ie o ew entualną
alternatywę: k to albo co przyjdzie n a ich m iejsce?
Najbardziej praw dopodobne było, że zastąpią je reżim y
- islamskie.
V/latach siedem dziesiątych i osiem dziesiątych przez
świat przetoczyła się fala dem okratyzacji. Proces te n
: objął k ilk ad ziesiąt krajów . D otknął rów nież krajów
muzułm ańskich, ale w ograniczonym zakresie. O ile
ruchy dem okratyczne rosły w siłę i dochodziły do władzy
w południowej E uropie, A m eryce Ł acińskiej, n a p ery ­
feriach Azji W schodniej i w E uropie,Środkow ej, o tyle
. w krajach m u zu łm ań sk ich u m acn iały się rów nocześnie
ruchy islam skie. O kazały się fu n kcjonalnym su b sty tu ­
tom dem o k raty czn ej opozycji w obec a u to ry ta rn y c h
Wh.uz w krajach chrześcijańskich i w znacznej m ierze
'y się z podobnych przyczyn, tak ich ja k u aktyw ­
nienie społeczeństw a, u tra ta przez reżim y au to ry tarn e
■'‘ii 1‘cznośei, k tó ra u zasad n iała ich pozostaw anie przy
w:.* izy, zm ieniające się środow isko m iędzynarodow e.
W tym k o n tek ście należy w ym ienić w zrost cen ropy
k tó ry w św iecie m u zu łm ań sk im w zm ocnił
¡,.c. ij ten d en cje islam sk ie niż dem okratyczne. Związa-
ii:- / K ościołem gru p y laik atu , księża i pastorzy od-
tli pow ażną rolę w opozycji w obec a u to ry ta rn y ch
reżimów w k ra ja c h chrześcijań sk ich . P odobna była rola
ulemów, g ru p sk u p io n y ch w okół m eczetów oraz działa­
by : lam skich w k rajach m u zu łm ań sk ich . P apież wy-
się przyczynił do obalenia reżim u kom unistycz-
■ nego w Polsce, ajatollah obalił reżim szacha w Iranie.
W latach osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych ru ­
chy islam skie zdom inow ały, a w w ielu przypadkach
181
mim
zm onopolizow ały opozycję antyrządow ą w krajach mu­
zułm ańskich. Ź ródłem ich siły była po części słabość
innych ugrupow ań opozycji. R uchy lewicowe i komunis­
tyczne zostały skom prom itow ane, u p a d e k Związku Ra­
dzieckiego i m iędzynarodow ego k o m u n izm u podkopał
ich pozycję. W w iększości krajów m u zu łm ań sk ich dzia­
łały liberalne, d em o k ratyczne grupy opozycyjne, ale ich
zasięg ograniczał się n a ogół do g arstk i intelektualistów
i in n y ch ludzi o zach o dnich k orzeniach i powiązaniach.
Z parom a n ielicznym i w yjątkam i lib eraln i demokraci
okazali się n iezdolni do zdobycia trw ałego poparcia
społeczeństw m u zułm ańskich, naw et liberalny islamizm
nie zdołał tu zapuścić korzeni. J a k zauważa Fouad-
Ajam i, „pisanie o liberalizm ie i tradycjach narodowej'
bu rżuazji to u k ład a n ie nekrologów ludzi, którzy zmie­
rzyli się z niem ożliw ym i do p o k o n an ia przeciwnościami
i p rzeg rali” 27. N iepow odzenie liberalnej demokracji
w k raja ch m u zu łm a ń sk ich to zjaw isko trw ałe i po­
w tarzające się w ciągu całego stulecia, poczynając od
schyłku X IX w ieku. Jego pow odem , przynajm niej częś­
ciowo, je s t fakt, że k u ltu ra islam u i muzułmańskie
społeczeństw o n ie tw orzą sprzyjającego środowiska dla
w yw odzących się z Z achodu koncepcji liberalnych.
Do tego, że ru ch o m islam sk im udało się zdominować
opozycję i stw orzyć je d y n ą m ożliw ą alternatyw ę dla
reżim ów będących, u w ładzy, przyczyniła się także
w znacznym sto p n iu p o lityka tych reżim ów. W okresie
zim nej w ojny w iele rządów , w ty m algierski, tuiecki,
jo rd a ó sk i, eg ip sk i i izraelski, w spom agało od czasu do-
czasu isłam istów jak o przeciw w agę dla komunistów
i antyrządow ych ruchów nacjonalistycznych. Arabia
S audyjska i in n e p ań stw a Zatoki, przynajm niej do czasu
w ojny o K uw ejt, finansow ały Bractw o Muzułmańskie
i u g ru p o w an ia islam sk ie w różnych krajach. Sukces
w zdom inow aniu opozycji zaw dzięczają isłam iści row-
182
• • .■/ “H1
} 'e m u , że w ładze tłu m iły opozycję świecką. Siła
. idam entalistów pozostaw ała w sto su n k u odw rotnie
proporcjonalnym do siły św ieckich p artii dem okratycz­
nymi i nacjonalistycznych. Byli słabsi w tych krajach,
które dopuszczały pew ien zakres wielopartyjnej rywaliza­
cji (jak M aroko czy Turcja) niż tam , gdzie, tłum iono
^szelką o p o zy cję28. Opozycję św iecką łatw iej je d n a k
zd|S|twć niż religijną. Ta o statn ia m oże działać poprzez
sieć meczetów, organizacji dobroczynnych, fundacji
i i ||y c h religijnych instytucji, których działania w ładze
niffcogą ograniczyć i zdają sobie z tego sprawę. Liberal­
ni dem okraci n ie m ają tak iej osłony, dlatego łatwiej
roztoczyć n a d n im i k o n tro lę i w yelim inow ać ich.
Próbując przelicytow ać ro snące w siłę ru ch y islam ­
skie, władze rozszerzały zakres edukacji religijnej w szko­
łach państw ow ych, w w ielu w ypadkach szkoły te zostały
zdominowane przez islam sk ich nauczycieli i religijną
ideologię. W ładze zw iększały także poparcie dla religii
i religijnych instytucji oświatowych. D ziałania te m iały
świadczyć o w ierności zasadom islam u. D ostarczanie
funduszy um ożliwiało władzom roztaczanie kontroli n ad
islamskimi in sty tu cjam i i sy stem em szkolnictw a. Opi-
sane procesy doprow adziły je d n a k rów nież do w ykształ­
cenia bardzo w ielu ludzi w d u ch u w artości islam u,
przez co stali się bardziej p o d atn i n a propagandę or­
ganizacji m u zu łm ań sk ich . W ychowano tak że k ad rę bo­
jowników, którzy podjęli czynne działania n a rzecz
realizacji celów isłam istów .
Siła O drodzenia Islam u oraz odzew, z ja k im spotykały
się ruchy islam skie, skłoniły w ładze do w spierania
instytucji religijnych, a także posługiw ania się religijną
symboliką. W najszerszym w ym iarze oznaczało to za-
• akcentowanie lub potw ierdzenie islam skiego charakteru
*= danego p aństw a i społeczeństw a. W latach siedem ­
dziesiątych i osiem dziesiątych przyw ódcy polityczni jęli
183
ochoczo u to żsam iać z islam em swoje reżim y i siebie,
K ról Jo rd a n ii H u sajn , p rzek o n an y , że św ieckie rządy
raczej n ie m ają w św iecie a rab sk im przyszłości, mówił
o p otrzebie stw orzenia „islam skiej d em okracji’ i „mo­
dernizow ania islam u ”. K ról M aroka H asan II podkreślał,
że pochodzi od P ro ro k a i p e łn i rolę „władcy w iernych ,
S u łta n B ru n ei, o k tó ry m d o tąd n ie słyszano, by prze­
strzeg ał p ra k ty k religijnych, ro b ił się coraz bardziej
pobożny i o k reślił sy stem w ładzy w sw oim k ra ju jako
„m alajsk ą m o n arch ię m u z u łm a ń sk ą ”. B en Ali, prezy­
d e n t T unezji, zaczął w sw oich w y stąp ien iach regularnie
odwoływać się do A llaha i „przyw dział szatę islam u , b\
neutralizow ać rosnące wpływ y ugrupow ań relig ijn y ch 23.
N a po czątk u la t dziew ięćdziesiątych S u h arto przyj;;
otw arcie p o litykę „staw ania się coraz wierniejszym
m u zu łm an in em ”. W B an g lad eszu w połow ie la t siedem ­
dziesiątych w ykreślono z k o n sty tu c ji zasadę sekularyz-
m u, a n a początk u la t dziew ięćdziesiątych została po
raz*pierw szy zagrożona św iecka, k em alisto w sk a toż­
sam ość T u r c ji30. Szefowie rządów - Ózal, Suharto,
K arim ow - po d k reślając sw e relig ijn e zaangażowanie
- pospieszyli n a p ielg rz y m k ę do M ekki.
K ządy krajów m u z u łm a ń sk ic h podjęły też działania
n a rzecz isłam izacji praw a. W In d o n ezji koncepcje
i p ra k ty k i praw a m u zu łm ań sk ieg o zostały wbudowane
w św iecki system praw ny. M alezja, uw zględniając znacz­
n y o d setek lu d n o ści n ie m u zu łm ań sk iej, poszła mną
drogą: rozbudow ała m ianow icie dw a o d ręb n e systemy
praw a, islam sk i i ś w ie c k i31. W P a k ista n ie pod rządami
g en erała Zia ul-H aq a w iele zrobiono, b y zislamizowac
praw o i gospodarkę. W prow adzono islam sk i system
kar, stw orzono sieć sądów szariackich i ogłoszono szanat
praw em n ad rzęd n y m . _ naftowych p ań stw m u zu łm ań sk ich „um ieścić w k o n ­
P odobnie ja k in n e przejaw y p rz e b u d z e n ia religijnego
w sk ali globalnej, O drodzenie Isla m u je s t rezultatem
184
M odernizacji oraz p ró b ą jej osw ojenia. U jeg o podstaw
liżą te sam e przyczyny, k tó re w społeczeństw ach nie-
zachodnich zrodziły te n d e n c ję pow rotu do korzeni:
urbanizacja i m odernizacja społeczna, zredukow anie
analfabetyzm u, w yższy poziom oświaty, aktyw niejsze
kom unikow anie się i k o rzy stan ie ze środków przekazu,
a także w zm ożone k o n ta k ty z Z achodem i innym i
kulturam i. P rocesy te osłabiły trad y cy jn e więzi w iejskie
i klanowe, spow odow ały alienację i kryzys tożsam ości.
Symbolika islam u, religijne zaangażow anie i w iara
zaspokajają te p o trzeb y psychologiczne, a islam skie
organizacje społeczne i dobroczynne w ychodzą naprze-
k:w społecznym , ekonom icznym i k u ltu ra ln y m potrze­
bom m uzułm anów w ciągniętych w try b y procesu m o­
dernizacji. M uzułm anie czują p otrzebę pow rotu do idei,
yczajów i in sty tu cji islam u - je s t to dla n ich busola
: - Ja napędow a m o d e rn iz a c ji32.
Można się tak że sp o tk ać z tezą, że O drodzenie Islam u
to rezultat „słabnięcia potęgi i p restiżu Z achodu (...)
Gdy w yrzekł się dom inującej pozycji, jeg o ideały i in ­
stytucje straciły swój u ro k ”. B ardziej szczegółowo to
ujmując tw ierdzi się, że silą napędow ą O drodzenia
Islamu stał się boom naftow y ła t siedem dziesiątych, za
którego spraw ą w iele p ań stw m u zu łm ań sk ich znacznie
się wzm ocniło i wzbogaciło, odw racając sto su n e k dom i­
nacji i podporządkow ania Zachodowi. J a k zauw ażył
.■-:-dy Jo h n B. Kelly, „Saudyjczycy czerpią niew ątpliw ie
podwójną satysfakcję z n a k ład an ia n a łudzi Zachodu
upokarzających sankcji, są one bow iem nie tylko wyra-
siły i niezależności A rabii S audyjskiej, ale m an ifes­
tują również, i ta k a je s t intencja, pog ard ę dla chrześ­
cijaństwa i wyższość isla m u ”. Je śli działania bogatych
tekście historycznym , religijnym , rasow ym i k u ltu ro ­
wym, okaże się, iż są one n i m niej, n i w ięcej tylko
śm iałą p ró b ą p odporządkow ania chrześcijańskiego Za­
chodu m u zu łm a ń sk iem u W schodowi” 33. Saudyjczycy
Libijczycy i rząd y in n y ch p ań stw w ykorzystują swoje
zasoby naftow e do p o b u d zania i finansow ania Odrodze­
n ia Islam u. G dy w rę k a c h m uzułm anów znalazło się
bogactw o, p rzestali się fascynow ać k u ltu rą zachodnią,
głęboko zaangażow ali w sw oją w łasn ą i gotowi są po-
tw ierdząc pozycję i znaczenie islam u w nieisiam skic).
k rajach . T ak ja k bogactw o Z achodu uw ażano niegdyś
za dow ód w yższości jeg o k u ltu ry , bogactw a naftowe
uw aża się za dow ód wyższości islam u.
W latach osiem dziesiątych w yham ow ał się im pet wywo­
łan y gw ałtow nym i podw yżkam i cen ropy naftow ej, ale
w ażną siłą napędow ą pozostał n ad al p rzyrost naturalny.
O ile Azja W schodnia zawdzięcza um ocnienie swej pozycji
im ponującym w skaźnikom w zrostu gospodarczego, o tyle
m otorem O drodzenia Islam u były rów nie spektakularne
w sk aźn ik i p rzy ro stu ludności. W krajach m uzułm ań­
skich, zwłaszcza n a Bałkanach, w Afryce Północnej i w Azji
Środkow ej był on znacznie w yższy niż w k rajach sąsied­
n ic h i w ogóle n a świecie. O d ro k u 1960 do 1990 liczba
lu d n o ści św iata w zrosła z 3,3 do 5,3 m ld przy rocznym
w skaźniku przyrostu 1,85 procent; W k rajach m uzułm ań­
skich w skaźnik te n praw ie zawsze przewyższał 2 procent,
często 2,5, a n iek ied y i 3. N a p rzy k ład lu d n o ść krajów
M agh reb u w zrastała od 1965 do 1990 ro k u w tem p ie 2,65
p ro cen ta rocznie, z 29,8 do 59 m in, przy czym w Algierii
w sk aźn ik p rzy ro stu w ynosił 3 p ro cen t rocznie. W tym
sam ym czasie liczba Egipcjan zwiększyła się z 29,4 min do
52,4 m in (przy w sk aźn ik u 2,3 procent). W Azji Środkowej
od 1970 do 1993 roku w sk aźn ik i przyrostu ludności
wynosiły: 2,9 p ro c en t w T ad żykistanie, 2,6 p rocent w Uz­
b ek istan ie, 2,5 p ro cen t w T u rkm enii, 1,9 p rocent w Kirgi-
zji, ale tylko 1,1 p ro cen t w K azachstanie, gdzie prawie
połowę ludności stanow ią Rosjanie. W P akistanie i Bang­
186
ladeszu w spom niane w skaźniki przekraczały 2,5 procen­
ta, a w Indonezji 2 p ro c e n t34.
W skaźniki przyrostu n aturalnego w krajach M aghrebu
i gdzie indziej osiągnęły apogeum i zaczynają spadać, ale
w liczbach bezw zględnych p rzyrost te n n ad al będzie
duży, a jego sk u tk i d ad zą się odczuć w pierw szych
dekadach XXI w ieku. W najbliższej przyszłości ludność
krajów m u zu łm ań sk ich będzie nieproporcjonalnie m ło­
da, z w ielkim w yżem nastolatków i dw udziestolatków
(wykres 5.2). D odać należy, że przytłaczający odsetek tej
grupy w iekow ej b ęd ą stanow ili m ieszkańcy m iast z co
najm niej śred n im w ykształceniem . T ak a kom binacja
liczebności i m obilizacji społecznej będzie m iała trzy
doniosłe konsekw encje polityczne.
Po pierw sze, ludzie m łodzi to protagoniści protestu,
niestabilności, reform y i rewolucji. O becność w ielkich
grup m łodzieży zbiegała się n a ogół n a p rzestrzeni
dziejów z takim i w łaśnie rucham i. P rotestancką Reform a­
cję określano ja k o przykład „wielkiego ru ch u m łodzieżo­
wego”. Jack Goldstone przekonująco wywodzi, że przyrost
dem ograficzny był jed n y m z głównych czynników dwóch
fal rew olucji, k tó re m iały m iejsce w E uropie w połowie
XVII i pod koniec XVIII w iek u 35. W yraźnie zw iększona
proporcja m łodzieży w k rajach Zachodu zbiegła się
z „epoką dem okratycznej rew olucji” w ostatn ich d ek a­
dach X^VIII stulecia. W XEX w ieku postępy industrializacji
oraz em igracja osłabiły polityczny wpływ młodej populacji
w krajach europejskich. O dsetek młodzieży wzrósł jed n ak
w latach dw udziestych XX w ieku, stw arzając bazę re k ru ­
tacyjną dla faszyzm u i in n y ch ruchów ekstrem istycz­
nych 36. C zterdzieści lat później pow ojenne pokolenie
wyżu dem ograficznego dało o sobie znać podczas dem ons­
tracji i protestów lat sześćdziesiątych.
M łodzi m u zu łm an ie d ają o sobie znać w ram ach
O drodzenia Islam u. G dy rozpoczęło się ono w latach
187
siedem dziesiątych i n ab rało im p etu w osiem dziesiątych,
proporcje m łodzieży (15-24 lat) w najw iększych krajach
m u zu łm ań sk ich znacznie wzrosły, przekraczając 20
p ro cen t populacji. W w ielu k ra jach m uzułm ańskich
wyż te n osiągnął apo g eu m w latach siedem dziesiątych
i osiem dziesiątych, w in n y c h n a stą p i to n a początku
XXI w iek u (tabela 5.1). A k tu aln y lu b przew idyw any
szczyt w e w szystkich k rajach , z je d n y m tylko wyjąt­
k iem , będzie oznaczał 20 p ro cen t, w A rabii Saudyjskiej
n a początku XXI w iek u proporcja ta będzie nieco
m niejsza. M łodzież owa stanow i bazę rekrutacyjną
dla islam sk ich organizacji i ru chów politycznych. Nie
je s t zapew ne k w estią p rzy p ad k u , że proporcja tej grupy
wiekowej w społeczeństw ie Ira n u znacznie wzrosła
w łatach siedem dziesiątych, osiągając 20 p ro c e n t w dru­
giej połowie tej dekady, w 1979 ro k u zaś nastąpiła
rew olucja islam ska. W A lgierii próg 20 p ro cen t osią­
gnięto n a po czątk u la t dziew ięćdziesiątych - wtedy
w łaśnie Isla m sk i F ro n t O calenia (FIS) zdobyw ał spo­
łeczne. p oparcie i odniósł zwycięstwo w w yborach. Po­
ten cjaln e znaczenie m a też zróżnicow anie regionalne
wyżów m u zu łm ań sk iej m łodzieży. D ane co prawda
należy traktow ać ostrożnie, ale w edług przewidywań
o d setek m łodzieży w A lbanii i B ośni zm niejszy się
n a przełom ie wieków . P o zo stan ie je d n a k w ysoki w pań­
stw ach Z atoki P erskiej.. K siążę A bdullah, saudyjski
n astęp ca tro n u , oświadczył, że n a ra sta n ie tendencji
fu n d am en talisty czn y ch w śród m łodzieży je s t najwięk­
szym zagrożeniem dla jeg o k r a j u 37. Z godnie z przed­
staw ionym i tu ta j prognozam i, zagrożenie to utrzym a
się jeszcze długo w XXI w ieku.
W najw iększych k rajach arab sk ich (Algieria, Egipt,
|g w T unezji w kroczy o 30 p ro cen t więcej osób, w Algierii,
E gipcie i M aroku o 50, a w Syrii o p o n ad 100 p ro cen t
więcęj. S zybko p o stęp u jąca w k rajach arab sk ich li­
kw idacja analfabetyzm u tak że wytw orzy p rzepaść m ię-
h dzy p iśm ien n y m m łodszym pokoleniem a n a ogół nie-
r p iśm ien n y m starszym . M ożna się spodziew ać, że
„rozdzielenie w iedzy od w ładzy” wywoła napięcie w sy­
stem ie p o lity c z n y m 3B.
W iększa liczba ludności w ym aga w ięcej zasobów,
kraje gęsto zalu d n io n e oraz takie, k tó ry ch populacja
szybko rośnie, w ykazują w ięc skłonność do p arcia n a
zew nątrz, zajm ow ania tery to riu m i w yw ierania n acisk u
na n aro d y m niej dynam iczne p o d w zględem dem o­
graficznym . P rzy ro st ludności w k rajach m u zu łm ań ­
skich stanow i w ięc w ażny czynnik pow odujący konflikty
na g ran icach św iata islam u. N acisk dem ograficzny
w połączeniu z ekonom iczną stag n acją przyczynia się
Wykres 5.2
WYZWANIE DEMOGRAFICZNE: ISLAM. ROSJA I ZACHÓD
" USA — A — Kraje muzułmańskie
- ♦ - EUROPA - o — Rosja

M aroko, Syria, T unezja) liczba dwudziestoparolatków,

szukających p racy będzie rosła m niej w ięcej do 2010:
roku. W porów naniu z ro k ie m 1990 n a ry n e k pracy

188
do m u zu łm ań sk iej m igracji do krajów zachodnich i in­
ny ch , niem u zu łm ań sk ich . K w estia im igrantów staje
w ty c h k ra ja c h n a p o rząd k u dziennym . G dy szybko
m n o żąca się populacja z je d n eg o k rę g u kulturow ego
sty k a się z inną, należącą do odrębnej cywilizacji i rosną­
cą w w olniejszym tem p ie albo ustabilizow aną, tw orzą się
naciski działające n a rzecz ekonom icznych i/lub politycz­
n y ch dostosow ań obu społeczeństw . N a p rzy k ład w ła­
ta ch siedem dziesiątych rów nowaga dem ograficzna w by­
ły m Zw iązku R adzieckim zm ieniła się gw ałtow nie na
korzyść lu d n o ści m u zu łm ań sk iej. Liczba tej ostatniej
zw iększyła się o 24 procent, liczba R osjan n ato m iast o 6,5
procent, co bardzo zaniepokoiło przywódców kom unisty­
cznych w k ra ja ch Azji Ś ro d k o w ej3£ł. T a k sam o szybki
w zrost liczby A lbańczyków n iezb y t podoba się Serbom,
G rekom czy W łochom . Izraelczykom spędza sen z po­
w iek ogrom ny p rzyrost n a tu ra ln y Palestyńczyków , a Hi­
szpania, z p rzy ro stem lu d n o ści rzęd u 0,20 p ro cen t rocz­
nie, z obaw ą spogląda n a p o b lisk ie k raje M aghrebu,
gdzie w sk aźn ik te n je s t po n ad dziesięciokrotnie wyższy,
a dochód narodow y n a je d n ą osobę dziesięć razy nizszy.
ZM IENIAJĄCE S IĘ WYZWANIA
Ż a d en k raj n ie m oże w nieskończoność utrzym yw ać
dwucyfrowego w skaźnika w zrostu ekonom icznego. Azja­
ty ck i boom gospodarczy u leg n ie w yham ow aniu gdzieś
n a początku XXI w ieku. W skaźniki w zrostu w Japonii
znacznie spadły w połowie la t siedem dziesiątych, potem
zaś n ie były o w iele w yższe niż w S tan ach Zjednoczo­
n y c h i k rajach Europy. W p ań stw ach azjatyckiego „cudu
gospodarczego” b ę d ą się też po kolei obniżać, by osiąg­
n ąć „n o rm aln y ” poziom , cechujący złożone system y
gospodarcze. T a k sam o i żadne ożyw ienie religijne czy
190
ru c h k u ltu ra ln y nie m oże trw ać w nieskończoność.
W ja k im ś m om encie O drodzenie Islam u zatrzym a sie
i przejdzie do historii. Zdarzy się to najpraw dopodobniej
w tedy, gdy osłabnie napędzający je im p u ls dem ograficz-
ny, czyli w drugiej i trzeciej d ek ad zie przyszłego stu le­
cia. S k u rczą się w ted y szeregi bojow ników i działaczy
zm niejszy się m igracja i osłabną o stre k o n flik ty w obrę­
bie sam ego islam u oraz m iędzy m u zułm anam i a obcym i
(patrz rozdział 10.) N ie dojdzie co praw da do zbliżenia
islam u z Z achodem , ale ich w zajem ne relacje będą
m niej konfliktow e, a m iejsce niby-w ojny (patrz roz­
dział 9.) zajm ie zim na wojna, a m oże naw et zim ny pokój.
Ekonom iczny rozwój Azji pozostawi po sobie bogatsze
bardziej ziozone gospodarki, o rozw iniętych k o n tak tach
m iędzynarodow ych, z dobrze p ro sp eru jącą burżuazją
i zam ozną k la są średnią. M ożna przypuścić, że klasy te
będą sterow ać k u bardziej pluralistycznej i być m oże
bardziej dem okratycznej polityce, co nie m u si je d n a k
koniecznie oznaczać, że okażą się bardziej prozachodnie
W iększa siła będzie sprzyjać dalszem u okazyw aniu
przez A zjatów pew ności siebie n a aren ie m iędzynarodo­
wej, podejm ow aniu sta ra ń n a rzecz pokierow ania global­
nych ten d en cji n a p rzekór Zachodow i oraz przebudow a­
nia in sty tu cji m iędzynarodow ych tak , by odeszły od
zachodnich m odeli i norm . O drodzenie Islam u ja k
podobne m u ru ch y z R eform acją włącznie, także zostawi
ważną spuściznę. M uzułm anie zyskają o wiele głębszą
świadom ość tego, co ich łączy z nie-m uzułm anam i
i odrozm a od nich. Nowe pokolenie przyw ódców które
dojdzie do w ładzy, g d y wyż m łodzieżow y w kroczy
w w iek dojrzały, niekoniecznie okaże się fundam entalis-
tyczne, ale będzie o wiele bardziej od swych poprzedni­
ków zw iązane z islam em . Pow rót do korzeni um ocni się.
o O drodzeniu zostanie sieć islam skich organizacji spo-
ecznych, kulturalnych, ekonom icznych i politycznych,
 Wykros 5.3
Tabela 5.1 WYŻE DEMOGRAFICZNE MŁODZIEŻY MUZUŁMAŃSKIEJ W POSZCZEGÓLNYCH REGIONACH

80. 90. 2000. 2010.

la ta 70.
Syria Algieria Tadżykistan K lrgirja •
Bośnia
Albania Irak Turkmenia Malezja
Bahrajn
Jemen Jordania Egipt Pakistan
ZEA
Maroko Iran Syria
Iran Turcja
Bangladesz Arabia Saudyjska Jemen
Eglpt Tunezja
Pakistan Indonezja Kuwejt Jordania
Kazachstan
Sudan Irak
Malezja
Oman
Ktrglzja
Libia
Tadżykistan
Turkmenia Afganistan
Azerbejdżan

20Procen$°°ó,upopulacl°-WnlCktóryCh^
zachodzi to dwa razy.

Źródło: patrz wykres 5.2.

w obrębie poszczególnych krajów i pon ad ich granicam i. Bałka.n y Państwa Zatoki — « - Afryka Północna A2ja
— 0 — Azja Środkowa — «— Bilski W schód Azja W schodnia Południowo
O drodzenie w ykaże rów nież, że „islam je s t rozwiąza­
ródlo: patrz wykres 5.2. -Wschodnia
n iem ” w k w estiach m oralności, tożsam ości, sen su życia
i w iary, ale n ie d la problem ów spraw iedliw ości społecz­
naturalny m uzułm anów będzie oddziaływał destabilizują­
nej, rep resji politycznych, gospodarczego zacofania i mi­
co n a kraje m uzułm ańskie i ich sąsiedztwo. W ielkie rzesze
litarn ej słabości. N iepow odzenia te m ogą zrodzić po­
młodych ludzi ze śred n im w ykształceniem b ęd ą nadal siłą
w szechne rozczarow anie politycznym islam em , wrogą
napędow ą O drodzenia Islam u, szerząc m u zu łm ań sk ą
m u reakcję i poszukiw anie in n y c h „rozw iązań”. Można
wojowniczość, m ilitaryzm i zasilając szeregi m igrantów .
sobie w yobrazić, że w yłonią się jeszcze bardziej anty-
W pierwszych latach XXI w ieku będziem y w ięc praw dopo­
zachodnie nacjonalizm y, obarczające Z achód w iną za
dobnie św iadkam i dalszego odradzania się niezachodniej
niepow odzenia islam u. E w en tu alnie, jeśli M alezja i In­
potęgi i k u ltu ry , a tak że konfliktów m iędzy Zachodem
donezja b ęd ą się n ad al p o m y śln ie rozwijać p o d wzglę­
a narodam i należącym i do in n y ch kręgów kulturow ych,
d em gospodarczym , n ie je s t w ykluczone, że stworzą
a także m iędzy niezachodnim i cywilizacjam i.
„islam ski m o d el” rozwoju, k o n k u ren cy jn y w obec za­
chodniego i azjatyckiego.
N iezależnie od dalszego b ieg u w ydarzeń, ekonom iczny
rozwój Azji w ciągu najbliższych dziesięcioleci wywrze
P rzyp isy
głęboko d estabilizujący w pływ n a obecny, zdom inowany
przez Zachód ła d m iędzynarodow y. J e śli C hiny będą się
n a d al rozwijać, n a stą p i w ie lk a zm ian a u k ła d u sił między
cywilizacjam i. In d ie m o g ą też w kroczyć n a drogę przy­ ^ i ° rf ^ a h b u b a n i- The Pacif ic W ay, „F oreign A ffairs”, 74 (styczeń/łuty
1995), 100-103; IM D E xecutive O pinion Survey, „E conom ist”, 6 m aja
spieszonego rozw oju i stać się pow ażnym konkurentem 1995, s. 5; W orld B ank, Global E conom ic Prospects a n d the D evelopina
Countries 1993, W ashington 1993, s. 66-67.
do w pływ u n a spraw y św iata. Jed n o cześn ie przyrost

192
2 T om m y Koh, A m eric a ’s Role in A sia: A sia n Views, A sia Foundation,
C enter for A sian Pacific A ffairs, R ap o rt n r 13, listo p ad 1993, s. 1.
3 A lex K err, „Jap an T im e s”, 6 listo p ad a 1994, s. 10.
4 Y asheng H uang, W hy C hina W ill N ot Collapse, „Foreign Policy”, 95. (lato
1995) s 57
5 Cable New s N etw ork”, 10 m a ja 1994; E dw ard F ried m an , A Failed
Chinese M odernity, „D aedalus” , 122 (wiosna 1993), 5, P erry L ink, China'a
’Core’ Problem , tam że, s. 201-204.
B „Econom ist", 21 stycznia 1995, s. 38-39; W illiam T heodore d e Bary, Tac
N ew C o nfucianism in B eijing, „A m erican S cholar , 64 (wiosna 1995),
s. 175 i n., B en jam in L. Self, C hanging Role fo r C o n fu cia n ism in China,
„Woodrow W ilson C enter R eport”, 7 (w rzesień 1995), s. 4-5; „New York
T im es”, 26 sie rp n ia 1991.
7 L ee T eng-hui, Chinese C ulture a n d P o litica l R enew al, „Journal of
D em ocracy”, 6 (październik 1995), s. 6-8.
0 A lex K err, „Jap an T im es”, 6 listo p ad a 1994, s. 10; K azuhiko Ozawa,
A m bivalence in A sia , „Jap an U p d ate”, 44 (m ąj 1995), s. 18-19.
9 N a te m a t n ie k tó ry ch tych kw estii, p atrz Iv an P. H all, J a p a n ’s Asia
Card, „N ational In te re s t”, 38 (zim a 1994/95), s. 19 i n.
10 C asim ir Yost, Ameri ca's Role in A sia: O ne Year Later, Asia Foundation,
C enter for A sian Pacific A ffairs, R ap o rt n r 15, lu ty 1994, s. 4; Yoichi
F u n ab ash i, The A sia n iza tio n o f A sia , „Foreign A ffairs”, 72 (listo­
pad/g ru d zień 1993), s. 78; A nw ar Ib rah im , „In tern atio n al H erald Tribu­
n e”, 31 stycznia 1994, s. 6.
11 K ishore M ahb u b an i, A sia a n d a U nited S tate s i n D ecline, „Washington
Q uarterly”, 17 (w iosna 1994), s. 5-23. N a te m a t kontrofensyw y, patrz
E ric Jo n es, A sia ’s Fate: A R esponse to the Singapore School, „National
In te re s t”, 35 (w iosna 1994), s. 18-28.
12 M ah ath ir ibn M oham ad, Ma7-e jir e n m a (The M alay D ilem m a, Imura
B u n k a Jigyo, przel. T ak a ta M asayoshi, T okio 1983), s. 267, cytowane
w O gura Kazuo, A Call fo r a N ew Concept o f A sia, „Japan Echo”, 20 (jesien
1993) s. 40.
13 Li X iangiu, A Post-Cold W ar A ltern a tive fro m E ast A sia , „Straits Times”,
10 lutego 1992, s. 24. „ 13 (jesień 1989), s. 72.
14 Y otaro K obayashi, R e-A sianize J a p a n , „New P ersp ectiv es Quarterly
9 (zim a 1992), s. 20; F u n ab ash i, The A sia n iza tio n o f A sia, s. 75 i n.;
G eorge Y ong-Soon Y ee, N ew E ast A sia in a M u lticu ltu ral World,
„In tern atio n al H erald T rib u n e”, 15 lip ca 1992, s. 8.
15 Yoichi F u n ab ash i, Globalize A sia, „New P ersp ectiv es Q uarterly , 9 (zim:
1992) s. 23-24; K ishore M. M ahbubani, The West a n d the Rest, „National
In te re s t”, 28 (lato 1992), 7; H azuo, N ew C oncept o f A sia , s. 41.
10 „E conom ist”, 9 m arca 1996, s. 33.
17 B a n d ar ibn S u ltan , „New Y ork T im es” , 10 Upea 1994, s. 20.
10 Jo h n L. E sposito, The Islam ic T hreat, s. 12; Ali E. H illal Dessouk
The Islam ic Resurgence, w: Ali E. H illal D essouki (red.), Islamic
Resurgence in the A rab World, P raeg er, N ew Y ork 1982), s. 9-13.
10 T h o m as Case, cytow any w: M ichael W alzer, The R evolution o f die
S ain ts: A S tu d y in the O rigins o f R a d ica l Politics, H arv ard University
P ress, C am bridge 1965, s. 10-11; H assan al-T urabi, The Islam ic A w ake­
n in g ’s Second W ave, s. 52. G dyby w ym ienić je d n ą k siążk ę najbardziej
p rzy d atn ą do zrozum ienia c h a ra k te ru fu n d am en talizm u m u zu łm ań ­
skiego z k ońca XX w iek u , jeg o popularności, ograniczeń i roli historycz­
nej, byłaby n ią p raca M ichaela W alzera o szesnasto- i sied em n asto ­
w iecznym k alw iń sk im p u ry tan izm ie w Anglii.
2° D onald K E m erson, „Islam a n d R egim e in Indonesia: Who’s Coopting
jr; • W hom ?” (praca n ie publikow ana, 1989), s. 16; M. N asir T am ara, Jndone-
f; sia in the W ake o f Isla m , 1965-1985, In stitu te o f S trategic a n d In tern atio ­
nal S tu d ies M alaysia, K uala L u m p u r 1986, s. 28; „Econom ist”, 14 grudnia
1985, s. 35-36; H en ry T an n ler, Isla m Challenges S ecular Society, ,In te r­
im n atio n al H erald T rib u n e”, 27 czerwca 1987, s.7-8; S abri Sayari, Politiciza-
| v , tio n o f Islam ic R e-traditionalism : S om e P relim inary Notes w: M etin
€ ; H eper, R ap h ael Isra eli (red.), Isla m a n d P olitics in the M o d em M iddle
I; East, Croom H elm , L ondyn 1984, s. 125; „New Y ork T im es”, 26 m arca
1989, s. 14; 2 m arca 1995, s. A8. P atrz relacje o tych lcrąjaeh w: „New York
T im es”, 17 listo p ad a 1985, s. 2E; 15 listo p ad a 1987, s. 13; 6 m arca 1991
s. Ali; 20 p aźd ziern ik a 1990, s. 4; 26 g ru d n ia 1992, s. 1; 8 m arca 1994,’
: s. A15; oraz „E conom ist”, 15 czerw ca 1985, s. 36-37 i 18 w rześnia 1992
s. 23-25.
21 „New Y ork T im e s”, 4 p aźd ziern ik a 1993, s. A8; 29 listopada 1994, s. A4;
3 lutego 1994, s. 1, 26 g ru d n ia 1992, s. 5; E rik a G. Alin, D ynam ics o f the
P a lestin ia n Uprising: A n A ssessm ent o f Causes, Character, a n d Conse­
quences, „C om parative P olitics”, 26 lipca 1994, s. 494; „New Y ork T im es”,
8 m arca 1994, s. A15; Ja m e s Peacock, The Im p a c t o f Islam , „Wilson
Q uarterly”, 5 (w iosna 1981), s. 142; T am ara, In d o n esia in the W ake o f
Islam , s. 22.
f 22 O livier Roy, The Failure o f P olitical Isla m , T auris, L ondon 1994, s. 49
i n.; „New Y ork T im es”, 19 stycznia 1992, s. E3; „W ashington P o st”, 21
listopada 1990, s. Al. P atrz G illes K eppel, The R evenge o f God, The
Resurgence o f Islam , C h ristia n ity, a n d Ju d a ism in the M o d em W orld
(U niversity P ark, PA: P en sy lw a n ia S ta te U niversity Pres, 1994), s. 32;
F arid a F aouzia C harfi, W hen G alileo M eets A lla h , „New P erspectives
Q u arterly ”, 11 (w iosna 1994), s. 30; E sposito, Islam ic Threat, s. 10.
• M ahnaz Ispahan!, Varieties o f M u slim E xperience, „Wilson Q u arterly ”
24 S aad E d d in Ib h ra h im , .A p p eal o f Islam ic F u n d am e n talism ”, referat
przedstaw iony n a k o n feren cji „Islam i p o lity k a we w spółczesnym
św iecie m u z u łm a ń sk im ”, H arv ard U niversity, 15-16 paźd ziern ik a 1985,
s. 9-10, oraz Islam ie M ilita n cy as a Social M ovem ent: The Case o f Two
25 G roups in E gypt, w: D essouki (red.), Isla m ic Resurgence, s. 128-131.
„W ashington P o st”, 26 p aźd ziern ik a 1980; Peacock, Im p a c t o f Islam ,
s. 140; Ilk ay S u n ar, B innaz T oprak, Isla m in Politics: The Case o f
T urkey, „G o v ern m en t a n d O pposition", 18, (jesień 1983), s. 436; R ichard
W. B ulliet, The Israeli-PLO Accord: The F uture o f Islam ic M ovem ent,
2c „Foreign A ffairs", 72 (listopad/grudzień 1993), s. 42.
E rn e st G ellner, Up fro m Im p eria lism , „New R epublic", 22 m ąja 1989,
s. 35; Jo h n M u rray Brow n, T a n su Ciller a n d the Q uestion o f T urkish
Id en tity, „World Policy J o u rn a l”, 11 (jesień 1994), s. 58; Roy, Failure o f
I P olitical Isla m , s. 53.
F ouad A jam i, The Im possible L ife o f M u slim L iberalism , „New R ep u b ­
lic”, 2 czerw ca 1986, s. 27.
195
H en ry C lem ent M oore, „The M e d iterran ean D ebt C rescent”, praca nie
publikow ana, s. 346; M ark N. K atz, Em erging Patterns in the Inter­
n a tio n a l R elations o f Central A sia , „C entral A sian M onitor”, n r 2,1994,
27; M ehrdad H aghayeghi, Isla m ic R ev iva l in the Central A sia n Repub­
lics, „C entral A sian S urvey”, 13 (n r 2,1994), s. 255.
„New Y ork T im es” , 10 k w ietnia 1989, s. A3; 22 g ru d n ia 1992, s. 5;
.’E conom ist”, 10 p aździernika 1992, s. 41.
„Econom ist”, 20 lipca 1991, s. 35; 21 g ru d n ia 1991-3 stycznia 1992, s. 40;
M ahfulzul H oque C houdhury, N ationalism , R eligion a n d Politics in
B angladesh, w: R afiu d d in A hm ed (red.), Bangladesh: Society, Religion
a n d Politics, S outh A sia S tu d ies G roup, C hittagong 1985, s. 68; „New
Y ork T im es”, 30 listopada 1994, s. A14; „Wali S tre e t Jo u rn al”, 1 marca
1995, s. 1, A6.
Część III
D onald L. Horowitz, The Q ur’a n a n d the Com m on Law : Islam ic Lato
Reform a n d the Theory o f Legal Change, .A m erican Jo u rn a l of Com-
p arativ e Law” , 42 (wiosna/lato, 1994), s. 234 i n.
D essouki, Islam ic Resurgence, s. 23.
D aniel P ipes, In the Path o f God: Islam a n d P olitical Power, Basic
POWSTAJE NOWY
B ooks, N ew Y ork 1983), s. 282-283,290-292; Jo h n B a rre tt Kelly, Arabia,
the G u lf a n d the West, B asic Books, N ew Y ork 1980, s. 261,423, cytowane ŁAD
w: P ipes, P ath o f God, s. 291.
U nited N ations P opulation D ivision, W orld P opulation Prospects: The •
1992 R evision, U n ited N ations, N ew Y ork 1993, ta b el A18; W orld B ank,'
W orld D evelopm ent Report 1995, O xford U niversity P ress, New York
1995), tab ela 25; Je a n B ourgeois-Pichat, Le Nombre des Hommes: E tat et;
Prospective, w: A lbert Ja cq u a rd (red.), Les Scientifiques Parlent, Hachet-
te, P aris 1987, s. 154,156.
Ja c k A. G oldstone, R evolution a n d Rebellion in the EaH y M o d em World,
U niversity o f California P ress, B erkeley 1991, p assim , lecz zwłaszcza;;
s. 24-39. <
H e rb e rt M oeller, Y outh as a Force in the M o d em World, „Comparative
S tudies in S ociety a n d H istory”, 10 (kw iecień 1968), s. 237-260; Lewis Sv:
F euer, G enerations a n d the T heory o f R evolution, „Survey”, 18 (lato/
1972),s. 161-188. .
P e te r W. Wilson, D ouglas F. G raham , S a u d i Arabia: The Com ing Storm,
M. E. S harpe, A rm onk 1994, s. 28-29.
P hilip p e F argues, D em ographic E xplosion or Social U pheaval, w: Ghas-
sen S alam e (red.), Dem ocracy W ithout Democrats? The R enew al of
P olitics in the M uslim W orld, I.B. T auris, L ondon 1994, s. 158-162,;
175-177 ;
„E conom ist” , 29 sierpnia 1981, s. 40; D en is D ragounski, Threshold of.
Violence, „Freedom Review ” , 26 (m arzec/kw iecień 1995), s. 11.
 Nowa konfiguracja polityki
globalnej według linii podziału
między kulturam i

INSTYNKTOWNE ŁĄCZENIE SIĘ W GRUPY*

POLITYKA TOŻSAM OŚCI

Polityka globalna, pod n aciskiem procesu m odernizacji,

przekształca się w edług linii podziału m iędzy kulturam i.
Ludy i k ra je o podobnych k u ltu ra c h lg n ą do siebie, ludy
i kraje o k u ltu ra c h o d m iennych oddalają się. Sojusze
powstałe n a bazie ideologii i układów m iędzy su p erm o ­
carstw am i u stę p u ją m iejsca przym ierzom określanym
przez k u ltu rę i cywilizację. K reśli się n a nowo granice
polityczne tak , b y się pokryw ały z kulturow ym i; etnicz­
nymi, religijnym i i cywilizacyjnym i. W spólnoty k u ltu ro ­
we zajm ują m iejsce bloków z o k resu zim nej wojny,
a linie podziałów - „uskoki” - m iędzy cywilizacjami stają
się głów nym i liniam i konfliktów w polityce globalnej.
W ok resie zim nej w ojny d an y k raj m ógł być niezaan-
gażowany, i w iele krajów było, m ógł też, ja k niektóre,
zm ieniać sojusze, w iążąc się to z je d n ą, to z d ru g ą
stroną. Przyw ódcy polityczni podejm ow ali tak ie decyzje,
kierując się w łasnym i w yobrażeniam i o bezpieczeństw ie
swojego k raju , oceną rów now agi sił oraz preferencjam i
ideologicznymi. W now ym świecie głów nym czynnikiem
decydującym o tym , z k im d an y k raj się sprzym ierza,
a k om u je s t wrogi, stała się je d n a k tożsam ość k u ltu ro ­
wa. W okresie zim nej w ojny m ożna było u n ik n ąć an­
gażow ania się po k tó rejś ze stron, od tożsam ości nie da
się uciec. M iejsce pytania: „Po czyjej stronie jesteś?”
zajęło inne, bardziej podstaw owe: „Kim je ste ś? ”. Każde
państw o m u si udzielić odpow iedzi. O dpowiedź, okreś­
lenie tożsam ości kulturow ej, n ad aje m u m iejsce w poli­
tyce światowej, w yznacza przyjaciół i wrogów.
L ata dziew ięćdziesiąte były w idow nią kry zy su tożsa­
m ości n a skalę globalną. G dzie się tylko spojrzało, ludzie
zadaw ali sobie pytania: „Kim jesteśm y ?”, ,¡Gdzie należy­
m y?”, „Kto n ie je s t n am i?”. S ą to p y tan ia o zasadniczym
znaczeniu n ie tylko d la ludów usiłujących stworzyć
now e p aństw a narodow e, ja k w byłej Jugosław ii, ale
i w o w iele bardziej ogólnym sensie. W połowie lat
dziew ięćdziesiątych do krajów , w k tó ry ch żywo się dys­
kutow ało n ad kw estiam i tożsam ości narodowej, należały
m iędzy innym i: A fryka P ołudniow a, A lgieria, Chiny,
Indie, Iran , Japonia, K anada, M aroko, M eksyk, Niemcy,
Rosja, S tan y Zjednoczone, Syria, T unezja, Turcja, Ukra­
in a i W ielka B rytania. Z ag ad n ienia te w ystępują, rzecz
jasna, ze szczególną ostrością w k rajach rozszczepionych
(cle/t countńes), zam ieszkanych przez spore grupy lud­
ności z różnych kręgów kulturow ych.
Dla ludzi borykających się z kryzysem tożsamości
liczą się w ięzy krw i, p rzek o n an ia, w iara i rodzina. Lgną
do tych, którzy m ają podobnych przodków , religię,
język, system w artości i in stytucje, d y stan su ją się
n ato m iast od w szelkich odm ienności. A ustria, Finlandia
i Szwecja, stanow iące z kulturow ego p u n k tu widzenia
część Z achodu, m u siały w o k resie zim nej wojny od­
łączyć się od niego i zachowywać neu traln o ść. Obecnie
m ogą dołączyć do pokrew nych kulturow o krajów Unii
200
E uropejskiej. K atolickie i p ro te stan ck ie k ra je byłego
U kładu W arszaw skiego - Polska, Węgry, Czechy i Słowa­
cja - sta ra ją się o członkostw o w U nii i w NATO, w ich
ślady id ą p ań stw a bałtyckie. M ocarstw a eu ro p ejsk ie
w yraźnie dały do zrozum ienia, że n ie życzą sobie w U nii
E uropejskiej p ań stw a m uzułm ańskiego, Turcji. N iezbyt
im się też podoba obecność drugiego m uzu łm ań sk ieg o
państw a, Bośni, n a k o n ty n en cie europejskim . N a pół­
nocy u p a d e k Zw iązku R adzieckiego zapoczątkow ał no­
we (i stare) m odele sojuszy m iędzy pań stw am i bałtyc­
kim i, ze Szw ecją i F in lan d ią w łącznie. P re m ie r Szwecji
niedw uznacznie p rzypom ina R osjanom , że rep u b lik i
bałtyckie stanow ią dla Szwecji część „bliskiej zagranicy”
i że jeg o k ia j n ie pozostałby n e u tra ln y w razie rosyjskiej
agresji n a te państw a.
P odobne przegrupow ania zachodzą n a B ałkanach.
W okresie zim nej w ojny G recja i T urcja były w NATO,
B ułgaria i R u m u n ia w U kładzie W arszaw skim , Ju g o ­
sław ia była niezaangażow ana, a A lbania pozostaw ała
izolow anym sprzym ierzeńcem k o m unistycznych Chin.
Obecnie m iejsce sojuszy zim now ojennych zajm ują inne,
oparte n a czynnikach kulturow ych, zakorzenionych
w islam ie i praw osław iu. Przyw ódcy krajów bałkańskich
m ówią o w yłaniającym się praw osław nym przym ierzu
grecko-sei bsko-bułgarskim . J a k tw ierdzi p rem ie r G re­
cji, „podczas w ojen b ałk ań sk ic h ujaw niło się znaczenie
więzi oparty ch n a praw osław iu. Były u k ry te i uśpione,
ale z rozw ojem w ydarzeń n a B ałkanach przybierają
postać m aterialn ą. W naszym niezw ykle płynnym św ie­
cie ludzie p o szu k u ją tożsam ości i bezpieczeństw a. By
się bronić p rzed nieznanym , szu k ają k orzeni i pow ią­
zań”. P oglądy te zn ajd u ją odbicie w w ypow iedzi przy­
wódcy głównej serbskiej p artii opozycyjnej: „Sytuacja
w południow o-w schodniej E uropie będzie niebaw em
w ym agała pow ołania nowego b ałk ań sk ieg o przym ierza
krajów praw osław nych, obejm ującego Serbię, Bułgarię
i Grecję, k tó re przeciw staw i się pełzającej inwazji isla­
m u”. Nieco dalej n a północy prawosławna Serbia i Rum u­
n ia ściśle ze sobą współdziałają, m ając wspólne problemy
z katolickim i W ęgram i. Ze zniknięciem radzieckiego
zagrożenia „nienaturalny” sojusz Grecji z T urcją całkowi­
cie traci znaczenie, n asilają się bow iem konflikty między
ty m i p ań stw am i o M orze E gejskie, Cypr, równowagę
m ilitarną, ich role w NATO i U nii E uropejskiej oraz
sto su n k i ze S tan am i Zjednoczonym i. T urcja wchodzi
w rolę obrońcy b a łk a ń sk ic h m uzułm anów i dostarcza
pom ocy Bośni. W byłej Jugosław ii R osja w spiera prawo­
sław ną Serbię, N iem cy - k ato lick ą Chorwację, kraje
m uzułm ańskie wspólnie wspom agają władze Bośni, a Ser­
bowie w alczą z Chorw atam i, M uzułm anam i bośniackim i
i m u zu łm an am i albańskim i. Jed n y m słow em, Bałkany
znów się zbałkanizow ały w zdłuż linii podziałów religij­
nych. J a k zauw aża M isha G lenny, „w yłaniają się dwie
osie: je d n a w szatach praw osław ia, d ru g a w m uzułm ań­
sk im czarczafie”. N ie d a się w ykluczyć, że „rozpęta się
jeszcze bardziej n asilo n a w alk a o wpływy m iędzy osią
B elgrad-A teny a sojuszem albańsko-tureckim ” ł.
T ym czasem n a te re n ie byłego Zw iązku Radzieckiego
praw osław na B iałoruś, M ołdaw ia i U k rain a ciążą ku
Rosji, O rm ianie i Azerowie w alczą m iędzy sobą, a. ich
rosyjscy i ture.ccy pobratym cy jednocześnie wspomagają
w alczące stro n y i u siłu ją opanow ać konflikt. Armia
rosyjska bije się z m u zu łm ań sk im i fundam entalistam i
w T a d ży k istan ie i z nacjonalistam i-m uzułm anam i
w Czeczenii. M uzułm ańskie republiki daw nego Związku
R adzieckiego stara ją się rozwijać m iędzy sobą różne
form y ekonom icznych i politycznych więzi, a także
rozszerzać k o n ta k ty z m u zu łm ań sk im i sąsiadam i. Tur­
cja, Ira n i A rabia S au d y jsk a d okładają w ielu starań, by
te k o n ta k ty rozbudow ywać. N a subkontynencie indyj­
skim In d ie i P a k ista n sp ierają się o K aszm ir i o rów no­
wagę m ilitarn ą, w alki w K aszm irze się nasilają, a w sa­
mych Indiach w ybuchają nowe konflikty m iędzy m uzuł­
m ańskim i i h in d u sk im i fu n d am en talistam i.
W Azji W schodniej, zam ieszkanej przez ludy należące
do sześciu różnych cywilizacji, n asilają się. zbrojenia
i pojaw iają k o n flik ty terytorialne. Trzy „m niejsze Chi­
ny” - Tajw an, H ongkong i S in g ap u r - a także sk u p isk a
chińskich im igrantów w Azji Południow o-W schodniej,
coraz częściej spoglądają w stro n ę C hin k o n ty n en tal­
nych, an g ażu ją w ich spraw y i uzależniają od nich. Obie
Koree z w ahaniem , ale w sposób znaczący dążą do
zjednoczenia. W państw ach Azji Południowo-W schodniej
stosunki m iędzy m u zu łm an am i z jed n ej, a Chińczykam i
i chrześcijanam i z drugiej stro n y stąją się coraz bardziej
napięte, a n iek ied y dochodzi do aktów przem ocy.
W A m eryce Ł acińskiej odżyw ają ekonom iczne stow a­
rzyszenia państw : M ercosur, P a k t A ndyjski, p a k t trój­
stronny (skupiający M eksyk, K olum bię i W enezuelę)
i Ś rodkow oam erykański W spólny R ynek. Potw ierdza
się ty m sam ym zasada, k tó rą najdobitniej u k azała U nia
Europejska: in teg racja gospodarcza p o stęp u je szybciej
i dalej, kiedy je s t oparta n a w spólnocie kulturow ej.
Stany Z jednoczone i K anada próbują rów nocześnie
włączyć M eksyk do P ółnocnoam erykańskiego U kładu
o W olnym H an d lu (NAFTA). W dalszej perspektyw ie
powodzenie tego procesu zależy od tego, czy M eksyk
zdoła się kulturow o przeorientow ać i z k raju A m eryki
Łacińskiej stać się k rajem północnoam erykańskim .
Gdy n a s ta ł k re s zim now ojennego porząd k u , kraje
na całym św iecie zaczęły podsycać now e antagonizm y,
wchodzić w now e sojusze i reaktyw ow ać stare. Po
om acku, n a w yczucie tw orzą now e u g rupow ania, n aj­
częściej z k rajam i o podobnej k u ltu rz e , należącym i
do. tej sam ej cywilizacji. P olitycy odw ołują się do
„w ielkich” w spólnot k u ltu ro w y ch pon ad granicam i
państw narodow ych, ja k „W ielka S erbia , „Wielkie
Chiny”, „W ielka T u rcja”, „W ielkie W ęgry”, „Wielka
Chorwacja”, „W ielki A zerb ejd żan’ , „W ielka Rosja
„Wielka A lbania”, „W ielki Ira n ” czy „W ielki U zbeki­
stan ”. Społeczeństw o te h a sła podchw ytuje.
Czy sojusze polityczne i gospodarcze zawsze są zbieżne
z podobieństw am i k u ltu ro w y m i i cywilizacyjnymi?
Oczywiście ta k n ie jest. W zgląd n a równowagę sil będzie
czasam i prowadził do zaw ierania przym ierzy ponadcywi-
łizacyjnych, ja k sojusz F ran ciszk a I z O sm anam i prze­
ciwko H absburgom . P o n ad to m odele stow arzyszania się
stw orzone po to, by służyć celom p ań stw w jed n ej epoce,
m ogą przetrw ać w epoce n astęp n ej. Byw ają jednak
słabsze i m niej isto tn e i m u sz ą zostać dostosow ane do
celów nowej epoki. G recja i T u rcja z pew nością pozosta­
n ą członkam i NATO, ale ich związki z innym i państwam i
p a k tu raczej osłabną. To sam o dotyczy sojuszów Stanów
Zjednoczonych z Ja p o n ią i K oreą, sojuszu de facto
z Izraelem i związków z P ak istan em , służących bezpie­
czeństwu. W ielocywiłizacyjnym organizacjom m iędzyna­
rodowym , ja k ASEAN, praw dopodobnie coraz trudniej
będzie zachować spójność. T ak ie k raje, ja k In d ie i Paki­
stan, będące podczas zim nej w ojny p artn eram i różnych
superm ocarstw , n a nowo ok reślają swoje in teresy i,po­
szu k u ją now ych sojuszy,-będących odbiciem rzeczywis­
tości kulturow ej. K raje afry k ań skie, których uzależnie­
nie od pom ocy z Zachodu m iało zapobiegać szerzeniu się
wpływów sow ieckich, coraz częściej spoglądają k u Afry­
ce Południow ej, w idząc ją w roli przywódcy.
Dlaczego w spólnota cech k u lturow ych m iałaby ułat­
w iać w spółpracę m iędzy narodam i,, a ich odrębność
powodować podziały i konflikty?
P o pierw sze, każdy m a w iele tożsam ości, k tó re mogą
się w zajem nie um acniać albo konkurow ać ze sobą. Są to
204
Jiak ie punkty odniesienia, jak pokrewieństwo, zawód,
k u ltu ra, in sty tu cje, tery to riu m , w ykształcenie, p rzy n a­
le ż n o ś ć p arty jn a, ideologia itd. O k reślanie tożsam ości
zgodnie z je d n y m z tych w ym iarów m oże doprow adzić
|d o k o n flik tu z innym i: klasyczny je s t tu p rzy p ad ek
niem ieckich robotników , którzy w 1914 ro k u m u sieli się
zdecydować, czy u to żsam iają się w edług k ry terió w k la ­
sowych z m iędzynarodow ym pro letariatem , czy w edług
kryteriów narodow ych z n arodem n iem ieckim i N iem ca­
mi ja k o m ocarstw em . We w spółczesnym św iecie tożsa­
m ość o k reślan a w m yśl k ry terió w k ulturow ych bardzo
przybiera n a znaczeniu w porów naniu z in n y m asp e k ta ­
mi sam oidentyfikacji.
Tożsam ość określana w edług pojedynczego kry teriu m
ma n a ogół najw iększe znaczenie n a szczeblu bezpośred­
niego k o n ta k tu tw arzą w tw arz. Je d n a k ż e w ęższe tożsa­
mości nie zaw sze m u szą w chodzić w k o n flik t z szer­
szymi. O ficer m oże się w płaszczyźnie instytucjonalnej
utożsam iać ze swoją kom panią, p u łk iem , dyw izją i ca­
łym w ojskiem . K toś m oże w płaszczyźnie kulturow ej
identyfikow ać się ze swoim klan em , g ru p ą etniczną,
narodowością, religią i cywilizacją. Coraz znaczniejsze
uw ydatnianie się tożsam ości kulturow ej n a niższych
szczeblach m oże rów nie dobrze uw ydatniać ją n a szczeb­
lach wyższych. J a k su g eru je B u rk ę, „ta lojalność niższe­
go rzęd u n ie p rzek reśla uczuć żyw ionych w zględem
całości. Przyw iązanie do m ałej cząstki, m iłość do m ałego
plutonu, do którego w społeczeństw ie należym y, to
pierwsza zasada (zalążek, m ożna by rzec) uczuć publicz­
nych . W świecie, w k tórym k u ltu ra się liczy, p lutonam i
są plem iona i g ru p y etniczne, p u łk a m i - narody, a ar­
miami - cywilizacje. Poniew aż ludzie n a całym świecie
w coraz w iększym sto p n iu ok reślają sw ą odrębność
■■‘.i dług kulturow ych podziałów, konflikty m iędzy g ru p a­
mi kulturow ym i n a b ierąją coraz w iększego znaczenia.
Cywilizacje to najw iększe je d n o stk i kulturow e, konflik­
ty m iędzy grupam i należącym i do różnych cywilizacji
zajm u ją w ięc cen traln e m iejsce w polityce m a to w e j.
P o drugie, o czym była ju ż m ow a w rozdziale 3. i 4.,
tożsam ość k u ltu ro w a n ab rała takiego znaczenia między
innym i w w yniku społeczno-ekonom icznej m odernizacji
n a poziom ie indyw idualnym , gdzie przem ieszczenie
i alienacja stw orzyły zapotrzebow anie n a tozsamosc
d ającą w iększe poczucie sensu, a tak że n a szczeblu
społecznym , gdzie nowo nabyty potencjał i siła społe­
czeństw S e z a c h o d n ic h sty m ulują odrodzenie rodzimej
tożsam ości i kultury. , . . • i
Po trzecie, w każdej płaszczyźnie - osobistej, plem ien­
nej, rasowej i cywilizacyjnej - tożsam ość m ożna określić
J ącznie w sto su n k u do „innego”, m nej osoby, plem ie­
n ia rasy czy cywilizacji. N a przestrzeni dziejów stosunki
m iędzy pań stw am i czy in n y m i organizm am i w obrębie
tej sam ej cywilizacji różniły się od stosunków między
p aństw am i czy organizm am i rożnych cywilizacji. Odręb­
n e zbiory zasad, regulow ały postępow anie w obec „nam
podobnych” i barbarzyńców , in n y ch niż m y. P a n sw a
chrześcijańskie w sto su n k ach w zajem nych przestrzega­
ły in n y ch reg u ł niż w k o n ta k ta c h z T u rk am i czy innymi
p oganam i” . M uzułm anie inaczej traktow ali tych z ob
' S n D ar al-Islom i ty ch z D a r a l-H a rh Chińczycy
inaczej się odnosili do cudzoziem ców pochodzenia chin-
skiego niż do obcych etnicznie. Zaliczani do cywilizacji
m y ” i będący poza jej obrębem „oni” to stały motyw
dziejów ludzkości. Różnice w zachow aniu w obrębie
cywilizacji i w k o n tak tac h zew nętrznych w ynikają z na-
stęp u jący ch powodów:
1) poczucie wyższości (a n iekiedy niższości) wobec
todzi, k tó S c h P ostrzega się jako bardzo odmień-
nych;
2) n ieu fn o ść i obawa p rzed tak im i ludźm i;
. 3) tru d n o ści w porozum ieniu się, w ynikające z różnic
językow ych oraz odm iennych n o rm zachowania;
,4) b ra k obeznania z założeniam i, m otyw acjam i, sto­
su n k a m i społecznym i i społeczną p ra k ty k ą innych
ludów.
Rozwój środków tra n sp o rtu i kom unikacji w e współ­
czesnym św iecie doprow adził do tego, że in terak cje
między ludźm i należącym i do różnych cywilizacji są
częstsze, bardziej intensyw ne, bardziej sym etryczne
i w szechstronne. S k u te k je s t taki, że ich tożsam ość
cywilizacyjna coraz bardziej się zaznacza. Francuzi,
Niemcy, Belgow ie i H olendrzy coraz częściej m yślą
0 sobie ja k o o E uropejczykach. M uzułm anie z B liskiego
Wschodu u to żsam iają się z B ośniakam i i Czeczenam i
1 spieszą im w spólnie n a pom oc. C hińczycy w całej Azji
W schodniej id en ty fik u ją swoje in tere sy z in teresam i
Chin k o n ty n en taln y ch . R osjanie utożsam iają się z S er­
bami i in n y m i n aro d am i praw osław nym i i udzielają im
poparcia. N a ty ch szerszych płaszczyznach cywilizacyj­
nej tożsam ości przejaw ia się głębsza św iadom ość różnic
między cyw ilizacjam i oraz potrzeba obrony tego, co
odróżnia „naszych” od „obcych”.
Po czw arte, przyczyny konfliktów m iędzy państw am i
i grupam i p ań stw należącym i do różnych cywilizacji są
w, znacznej m ierze te sam e co zawsze: k ontrola nad
ludźmi, tery to riu m , bogactw em i zasobam i, a także
względna siła, czyli zdolność narzucenia swoich wartości,
kultury i instytucji innej grupie, porów nana ze zdolnością
°wej gru p y do n arzu cen ia ich nam . K onflikt m iędzy
grupami z różnych kręgów kulturow ych m oże je d n a k
także dotyczyć kulturow ych zagadnień. Różnice m ię­
dzy m arksistam i-łeninistam i a liberalnym i dem okratam i
dotyczące św ieckiej ideologii m ogą być przynajm niej
207
przedm iotem d y skusji, a m oże i dadzą się rozwiązać,, 1
Różnice dotyczące sfery in teresó w m aterialn y ch można
negocjować, a często znaleźć kom prom isow e rozwiązanie,
czego n ie da się pow iedzieć o różnicach kulturowych.
W kw estii, czy w A yodhya m a być zbudow any meczet ,
czy św iątynia, H in d u si i m u zu łm an ie raczej nie dojdą
do porozum ienia, w znosząc obie budow le, m e wznosząc
żadnej, czy też b u d u jąc sy n k retyczny przybytek kultu
będący m eczetem i h in d u s k ą św iątynią zarazem . Nie
m a też łatw ych u regulow ań dla problem ów , zdawałoby
się, czysto tery to rialn y ch , ja k spór m iędzy albańskim i
m uzułm anam i i praw osław nym i S erbam i o Kosowo czy
m iędzy Ż ydam i i A rabam i o Jerozolim ę. K ażde z tych
m iejsc m a bow iem d la obu narodów głębokie znaczenie
historyczne, k u ltu ra ln e i em ocjonalne. A ni w ładze fran­
cuskie, ani m u zu łm ań scy rodzice n ie pójdą raczej na
kom prom is, zgodnie z k tó ry m dziew czynki co drugi
dzień nosiłyby w szkole strój m uzułm ański. W tego
ty p u kw estiach m oże być ty lk o „tak lub „nie , jest to
gra o zerowej sum ie punktów .
Po piąte, k o n flik t to zjaw isko pow szechne. Nienawi­
dzić je s t rzeczą ludzką. B y się określić i zyskać motywa­
cję, ludzie p o trzeb u ją wrogów: k o n k u ren tó w w biznesie,
ryw ali w d ążen iu do osiągnięć, oponentów w polityce.
Z n a tu ry n ie u fają tym , k tó rz y się od n ich różnią i mogą
wyrządzić im krzyw dę - p ostrzegają ich jak o zagrożenie.
Rozw iązanie jed n eg o k o n flik tu i zniknięcie jednego
w roga wyzwala siły jednostkow e, społeczne i polityczne,
k tó re prow adzą do po w stan ia now ych wrogów. Jak
stw ierdził Ali M azrui, „ten d encja ’m y k o n tra om ’ jest
n a aren ie politycznej n iem alże un iw ersaln a” . We
w spółczesnym św iecie ci „oni” to w coraz większym
stopniu ludzie należący do in n ej cywilizacji. Koniec
zim nej w ojny n ie w yelim inow ał ko n flik tu , powołał ra­
czej do życia now e tożsam ości o kulturow ych korzeniach
208
oraz now e w zorce konflik tów m iędzy g ru p am i należą­
cymi do różnych k u ltu r będących w najszerszej płasz­
czyźnie cyw ilizacjam i. W spólnota kultu ro w a sprzyja
natom iast w spółpracy m iędzy p ań stw am i i gru p am i, co
można dostrzec n a przykładzie tw orzących się wzorców
regionalnego stow arzyszania się krajów , szczególnie
»■ dziedzinie ekonom icznej.
kultura i w spó łpr a ca g o spo d a rcza
Na początku lat dziew ięćdziesiątych w iele się mówiło
0 regionalizm ie i regionalizacji polityki światowej. Kon­
flikty reg io n aln e zajęły m iejsce k o n flik tu globalnego
na porządku dziennym d eb aty o światow ym bezpieczeń­
stwie. W ielkie m ocarstw a, ja k Rosja, C hiny i S tan y
Zjednoczone, a także m ocarstw a drugorzędne, ja k Szwe­
cja i T urcja, przeform uiow aiy swoje in tere sy zw iązane
z bezpieczeństw em , u jm u jąc je w k ateg o riach regional­
nych. W ym iana handlow a w obrębie regionów rozwijała
się szybciej niż m iędzy regionam i. W ielu przewidywało
pow stanie ekonom icznych bloków regionalnych: euro­
pejskiego, północnoam erykańskiego, w schodnioazjatyc-
ldego, a być m oże i innych.
„R egionalizm ” n ie je s t je d n a k ad ek w atn y m okre­
śleniem zachodzących w ydarzeń. R egiony to je d n o stk i
geograficzne, nie zaś polityczne an i k u ltu raln e. M ogą
być rozdzierane k o n flik tam i w ew nątrzcyw ilizacyjnym i
1 m iędzycyw ilizacyjnym i, ja k B ałk an y czy B liski
Wschód. S tanow ią podstaw ę do w spółpracy m iędzy
państw am i tylko w tak im sto p n iu , w ja k im geografia
pokrywa się z k u ltu rą. W odłączeniu od k u ltu ry fi-
/ vozna bliskość w cale n ie rodzi w spólnoty, niekiedy
działa w ręcz przeciw nie. Sojusze w ojskow e i związki
gospodarcze w ym agają w spółpracy m iędzy członkam i,
w spółpraca zależy od zaufania, a zaufanie najłatw iej się
rodzi n a podstaw ie w spólnej k u ltu ry i w spólnie wy­
znaw anych w artości. S k u te k je s t tak i, że chociaż wiek
i cele organizacji reg io n aln y ch odgryw ają p ew ną rolę,
ich ogólna sk u teczn o ść pozostaje w sto su n k u odwrot­
n ie p ro p orcjonalnym do k ulturow ego zróżnicowania
p a ń stw członkow skich. O rganizacje, k tó re skupiają
p ań stw a należące do je d n ej cywilizacji, ro b ią na ogol
w iecei i są sk u teczn iejsze od wielocywilizacyjnych.
D otyczy to zarów no organizacji politycznych i paktów
bezpieczeństw a, ja k i organizacji ekonom icznych,
NATO zawdzięcza swoje powodzenie w znacznej mierze
tem u , że je s t głów ną organizacją bezpieczeństw a krajów
zachodnich, o w spólnych sy stem ach w artości i wspo nej
filozofii U nia (zachodnio) E uropejska to wytwór wspólnej
europejskiej k u ltu ry . Z drugiej strony, O rganizacja Bez­
pieczeństw a i W spółpracy w E uropie skupia k raje należą­
ce do co n ajm n iej trz ech cywilizacji, o dosc odm iennych
sy stem ach w artości i in tere sach , co bardzo u trudnia
w ypracow anie przez n ią znaczącej tożsam ości instytucjo­
n alnej , p rzeszk ad za tak że w w ielu w ażnych działaniach.
W spólnota K araib sk a (CARICOM), do której należy trzy­
naście anglojęzycznych byłych kolonii brytyjskich, a więc
k raje z jed n eg o k rę g u kulturow ego, m a n a swoim koncie
w iele ro zm aity ch przedsięw zięć kooperacyjnych, przy
S między niektórymipodgrupaini współpraca rozwija
s ię b a rd z ie j in ten sy w n ie . N ie pow iodły się je d n a k próby
stw orzenia k a raib sk iej organizacji o szerszym
k tó ra p rzerzu ciłab y m o st n a d anglo-hiszpanską limą
podziału. Utworzone w 1985 roku P o As Sn
Stowarzyszenie W spółpracy Regionalnej . turow ych. N a p o czątk u la t dziew ięćdziesiątych nie było
Association for Regional Co-operation), skupiająceM o­
dem państw z hinduistycznego, m uzułm ańskiego i bud­
dyjskiego kręgu kulturowego, okazało się niem al całkowi­
cie nieskuteczne, nie zdołało naw et się spotkać .
Zw iązek k u ltu ry z regionalizm em w yraźnie się uw i­
dacznia w dziedzinie integracji ekonom icznej. Cztery
poziomy coraz ściślejszych związków ekonom icznych
między k rajam i przedstaw iają się następująco:
1. S trefa w olnego handlu.
2. U nia celna.
; 3. W spólny rynek.
4. U nia gospodarcza.
N ajw iększe p o stęp y n a drodze integracji poczyniła
Unia E uropejska, k tó ra m a w spólny ry n ek oraz wiele
elem entów u n ii gospodarczej. W zględnie hom ogeniczne
tk ra je M ercosuru i P a k tu A ndyjskiego były w 1994 roku
ma etapie tw orzenia u n ii celnych. W Azji wielocywiliza-
• cyjny ASEAN zaczął dopiero w 1992 ro k u działać na
rzecz stw orzenia strefy w olnego h an d lu . In n e organiza­
cje ekonom iczne sk u p iające państw a z różnych kręgów
; kulturow ych pozostawały jeszcze bardziej w tyle. W roku
: 1995 żad n a z nich, z w yjątkiem NAFTA, n ie stw orzyła
strefy w olnego h an d lu , a co dopiero bardziej zaaw an­
sowanej form y integracji ekonom icznej.
W E uropie Z achodniej i A m eryce Łacińskiej współ-
1nota cyw ilizacyjna sprzyja w spółpracy i regionalnem u
organizow aniu się. M ieszkańcy każdego z tych obszarów
wiedzą, że m ają w iele w spólnego. W Azji W schodniej
m am y do czynienia z pięciom a cyw ilizacjam i (naw et
sześciom a, jeśli włączyć Rosję). N a ty m obszarze m ożna
więc zbadać, ja k dalece się powiedzie stw orzenie skutecz­
nie działającej organizacji bez w spólnych korzeni k u l­
tam żadnego p ak tu bezpieczeństwa ani wielostronnego
sojuszu m ilitarnego, który dałoby się porównać z NATO.
W 1967 ro k u pow stała je d n a w ielocyw ilizacyjna organi­
zacja regionalna, ASEAN, skupiająca je d n o państw o
z k rę g u cywilizacji ch iń sk iej, jed n o b u d d y jsk ie, jedno
ch rześcijań sk ie i dw a m u zu łm ań sk ie. W szystkie byiy
a k tu a ln ie zagrożone przez ak ty w n ą k o m u n isty czn ą par­
ty zan tk ę oraz p o ten cjaln ie przez W ietnam Połnocny
ASEAN przytacza się często ja k o p rzy k ład skutecznie
działającej organizacji w ielokulturow ej. Stanow i on
iednalr p rzy k ład ograniczeń tak iej organizacji. N ie jest
sojuszem m ilitarn y m . N ie je s t sojuszem wojskowym.
Jego członkow ie naw iązu ją co p raw d a od czasu do
czasu d w u stro n n ą w spółpracę m ilitarn ą, ale przy tym
zw iększają w y d atk i n a cele w ojskow e i rozbudow ują
sEy zbrojne, co uderzająco k o n tra stu je z red u k cją, jakiej
d o k o n u ją k ra je E u ro p y Z a c h o to ie ^ J ^ Ter^ a ŁaCm'
sldej. N a froncie ek o n o m iczn ym ASEAN od samego
no czątk u b y ł n astaw iony „raczej n a w spółpracę m z na
in teg rację gospodarczą”, regionalizm rozw ijał się więc
w „um iarkow anym te m p ie” i n aw et utw orzenie strefy
w olnego h a n d lu b ęd zie rozw ażane dopiero w XXI wie­
k u 4 W 1978 ro k u ASEAN pow ołał k o n feren cję m ini­
sterialn ą (P ost M in isterial C onference - PMC). N a jej
fo ru m m inistrow ie spraw zagranicznych p ań stw człon­
kow skich m ogli się spotykać ze swoimi odpow iednikam i
z p ań stw b ędących „ p artn eram i dialogu : Stanów Zjed­
noczonych, Jap o n ii, K anady, A^ tra k l( N °W% ^ a" 5 ’
K orei Południow ej i W spólnoty E uropejskiej. PM C stała
sie je d n a k p rze d e w sz y stk im m iejscem odbyw ania
rozm ów d w u stro n n y ch i n ie była w stan ie zając się
żadnym i w ażnym i k w estiam i dotyczącym i bezpieczeń­
stw a” 5 W 1993 ro k u ASEAN w yłonił jeszcze szerszą
in sty tu c ję , F o ru m R eg io n aln e, sk u p iając e państw a
członkow skie, p artn eró w dialogu, oraz Rosję, Chiny,
W ietnam , Laos i P apuę-N ow ą G w ineę. Jed n ak że, jak
sam a nazw a w sk azu je, było to m iejsce odbyw ania zbio­
row ych rozm ów, n ie zaś podejm ow ania zbiorowych
212
działań. P aństw a członkow skie w ykorzystały pierw sze
spotkanie w lipcu 1994 ro k u do „zaprezentow ania swoich
poglądów n a k w estie bezpieczeństw a regionalnego”,
u nik an o je d n a k spraw kontrow ersyjnych poniew aż, ja k
stw ierdził je d e n z polityków , gdyby je poruszono, „za­
interesow ani uczestnicy zaczęliby się naw ząjem a ta ­
kować” 6. ASEAN i jego potom stw o stanow ią dowód
ograniczeń w budow anych n iejako w s tru k tu rę wielo-
cyw ilizacyjnych organizacji regionalnych.
Z naczące organizacje reg io n aln e w Azji W schodniej
pow staną tylko w tedy, gdy będzie w ystarczająco dużo
w spólnych cech kulturow ych, by je utrzym ać. K raje
tego reg io n u m ają z pew nością p ew ne w spólne cechy,
które odróżniają je od Zachodu. P re m ie r M alezji M ahat-
hir M oham m ad je s t zdania, że cechy te stanow ią pod­
stawę stow arzyszenia się i przyczyniły się do utw orzenia
E ast A sian E conom ic C aucus, w którego sk ład m ają
wejść k ra je ASEAN, B irm a, Tajw an, H ongkong, K orea
Południow a oraz, co najw ażniejsze, C hiny i Japonia.
M ahathir tw ierdzi, że EAEC je s t zakorzeniony we wspól­
nej k u ltu rze. N ie należy go uw ażać „wyłącznie za g rupę
geograficzną, bo zn ajd u je się w Azji W schodniej, ale za
grupę kulturow ą. M ieszkańcy Azji W schodniej m ogą
być Japończykam i, K oreańczykam i czy Indonezyjczy­
kam i, ale p o d w zględem k u lturow ym łączą ich pew ne
podobieństw a (...) E uropejczycy trzy m ają się razem
i A m erykanie także. My, Azjaci, też pow inniśm y się
razem trzy m ać”. C elem organizacji, ja k stw ierdził jed en
ze w spółpracow ników m ałezyjskiego prem iera, je s t „roz­
w ijanie regionalnego h a n d lu m iędzy k rajam i o cechach
w spólnych tu n a m iejscu, w Azji” 7.
U p odstaw EAEC legło w ięc założenie, że gospodarka
idzie w ślad za k u ltu rą. Do organizacji n ie zaproszono
A ustralii, Nowej Z elandii i S tanów Zjednoczonych, bo
nie są to k raje azjatyckie. Pow odzenie EAEC zależy
je d n a k p rzed e w szystkim od u działu Japonii i Chin.
M ah ath ir apelował do Japończyków , żeby do niego
przystąpili. „Japonia je st k rajem azjatyckim , wschodnio-
azjatyckim . N ie m ożecie przejść do porządku dziennego
n a d ty m geokułturow ym faktem . T u je s t w asze miejs­
ce” 8. R ząd jap o ń sk i odniósł się je d n a k niech ętn ie do tej
propozycji, po części z obawy, by nie urazić Stanów
Zjednoczonych, po części zaś dlatego, że n ie osiągnął
jed n o m y śln o ści co do u to żsam ien ia Jap o n ii z Azją. Jeśli
Jap o n ia przy stąp i do EAEC, zdom inuje tę organizację,
co, ja k się m ożna spodziewać, w zbudzi obawy i poczucie
niepew ności w śród jej członków i spotka się z wrogą
reak cją ze stro n y Chin. Od pew nego czasu sporo się ;
mówiło o stw orzeniu przez Jap o n ię „bloku je n a ” jako
przeciwwagi dla U nii E uropejskiej i NAFTA. Japonia jest i
je d n a k k ra je m osam otnionym , o niew ielu kulturow ych :
pow iązaniach z sąsiadam i, i do 1995 ro k u żaden „blok :
je n a ” n ie pojaw ił się n a horyzoncie.
ASEAN działał n a zw olnionych obrotach, blok jena
pozostał w sferze m arzeń, Jap o n ia zajm ow ała pozycję
niezdecydow aną, a EAEC n ie zdołał w ystartow ać, ale
m im o to k o n ta k ty gospodarcze w regionie wschodniej
Azji d y nam icznie się rozwijały. P odstaw ą tej ekspansji
były w ięzi kultu ro w e m iędzy społecznościam i chińskim i
w różnych k raja ch regionu. D zięki n im doszło do „postę­
pującej nieform alnej integracji” stworzonego przez Chiń­
czyków m iędzynarodow ego system u gospodarczego, któ­
ry pod w ielom a w zględam i m ożna porów nać do Hanzy.
„Być m oże je s t to zaczątek chińskiego de fa c to wspólne­
go ry n k u ” 9 (patrz rozdział 7., podrozdział: W ielkie Chiny
i sfera w spólnej prosperity). W Azji W schodniej, ta k jak
w szędzie, w sp ó ln o ta k u ltu ro w a okazała się w arunkiem
w stęp n y m praw dziw ej in teg ra cji ekonom icznej.
Z akończenie zim nej w ojny pobudziło w ysiłki n a rzecz
stw orzenia now ych reg io n aln y ch organizacji gospodar-
214
p y c h * ożyw ienia ju ż istniejących. Pow odzenie tych
JiJarań zależało przede w szystkim od kulturowej hom o-
geniczności zain tereso w an y ch państw . P la n b lisko­
w schodniego w spólnego ry n k u ogłoszony w 1994 roku
p rzez S zim ona Peresa pozostanie raczej p u sty n n y m
jgurażem. Jak stw ierdził pewien arabski polityk: „Świat
arabski nie p o trzeb u je żadnej in sty tu cji ani b a n k u
rozwoju, w k tó ry ch uczestniczyłby Izrael” ł0. Utworzo­
nem u w 1994 ro k u Stow arzyszeniu P ań stw K araibskich,
|t ó r e m iało połączyć CARICOM z H aiti i hiszpań-
skojęzycznym i k rajam i regionu, racząj nie udało się
przezwyciężyć językow ych i kulturow ych różnic m iędzy
państw am i członkow skim i. K łopotów przysparza tu
również fakt, że byłe kolonie bry ty jsk ie są w yspam i,
a ponadto ciążą k u S tanom Z jednoczonym lł. Tam,
gdzie w g rę w chodziły organizacje bardziej hom ogenicz­
ne pod w zględem kulturow ym , poczyniono postępy.
Pakistan, Ira n i T urcja, choć podzielone w edług k ry te ­
riów subcyw ilizacyjnych, reanim ow ały w 1985 roku
m artw ą ju ż n iem al organizację R egionalna W spółpraca
na Rzecz Rozw oju (R egional C ooperation for Devełop-
::/;nt), k tó rą pow ołały w 1977 roku. N adano jej nową
nazwę: O rganizacja W spółpracy E konom icznej (Econo-
mic C ooperation O rganization —ECO). O siągnięto n a­
stępnie porozum ienie dotyczące obniżki ta ry f celnych,
a także w różnych in n y ch kw estiach. W 1992 roku
przyjęto do ECO A fganistan i sześć m u zu łm ań sk ich
republik w chodzących daw niej w sk ład Zw iązku R a­
dzieckiego. T ym czasem pięć byłych radzieckich rep u b ­
lik z Azji Środkow ej uzgodniło w stęp n ie w 1991 roku, że
..‘worzą w spólny ry n ek , a w 1994 ro k u dw a najw iększe
państw a tego regionu, U zbekistan i K azachstan, pod­
pisały porozum ienie o „w olnym obrocie towarów, usług
i k ap itału ” i koordynacji polityki podatkow ej, m o n etar­
nej, i celnej. W 1991 ro k u Brazylia, A rgentyna, Urugwaj
 chińskiej strefy kulturow ej (ASEAN, Tajw an, H ong­
i Paragw aj stowarzyszyły się, powołując organizację
kong, K orea P ołudniow a i Chiny) zw iększyły się z n ie­
o nazwie M ereosur, m ając n a celu przeskoczenie kolej­
spełna 20 p ro c e n t całości ich h a n d lu w 1970 ro k u do
nych stadiów integracji gospodarczej. W ro k u 1995 były
prawie 30 p ro cen t w 1992, podczas gdy u d ział Jap o n ii
ju ż połączone częściow ą u n ią celną. ^ rcuu
v; h a n d lu z ty m i k rajam i spadł z 23 do 13 procent.
nieruchaw y ja k do tąd Ś rodkow oam erykański Wspólny
W 1992 ro k u ek sp o rt strefy chińskiej do in n y ch krajów
R ynek (C entral A m erican Com m on M arket) utworzył
-■refy kulturow ej przew yższył zarów no ich ek sp o rt do
s Ł wolnego h an d lu , a w 1994 ro k u równie. bierna
Stanów Zjednoczonych, ja k i do Jap o n ii i U nii E u ro p ej­
G rupa A ndyjska pow ołała u n ię celną. W 199 oku
skiej łącznie 13.
k raje G rupy W yszehradzkiej (Polska Węgry, Czechy
Japonia, ja k o je d y n e w swoim rodzaju społeczeństw o
i Słowacja) zawarły śro dkow oeuropejskie Porozumie­
i cywilizacja, n ap o ty k a n a tru d n o ści w rozw ijaniu k o n ­
nie o W olnym H an d lu (CEFTA), a po dwóch latach
taktów gospodarczych z Azją W schodnią, a ta k ż e p rze­
opracowały przyspieszony h arm onogram wprowadzę-
zwyciężaniu różnic ekonom icznych dzielących ją od
n ia go w życie l2. ,. , „ T. Stanów Z jednoczonych i Europy. Bez w zględu n a to,
Za in teg racją gospodarczą idzie rozwoj handlu. W la­
jak silne w ięzi handlow e i inw estycyjne m ogłaby u s ta ­
tac h osiem dziesiątych i n a początku la t dziewięćdzie­
nowić z in n y m i k rajam i regionu, jej k u ltu ro w a odm ien­
siątych h an d e l w obrębie poszczególnych regionow
ność, a szczególnie różnice, ja k ie dzielą Japończyków
zyskiwał n a znaczeniu w porów naniu z h an d lem między
od ch iń sk ich (przew ażnie) e lit gospodarczych ty ch k ra ­
regionam i. Obroty handlow e w ew nątrz W spólnoty Euro­
jów, uniem ożliw iają utw orzenie p o d eg id ą Jap o n ii re ­
pejskiej stanow iły w 1980 ro k u 50,6 p rocent całości jej
gionalnego ugru p o w an ia ekonom icznego, k tó re dałoby
obrotów, a w 1989 roku wzrosły do 58,9 procent. Podobne
się porów nać do NAETA czy U nii E urop ejskiej. Je d n o ­
przem iany n a korzyść h a n d lu regionalnego nastąpiły
cześnie k u ltu ro w a odrębność Jap o n ii od Z achodu po­
w A m eryce Północnej i Azji W schodniej. W Ameryce
głębia n iep o ro zu m ien ia i antagonizm w sto su n k ach
Łacińskiej utw orzenie M ercosuru i ^ y “
gospodarczych ze S tan am i Z jednoczonym i i Europą.
A ndyjskiego zaktywizowało n a początku la t dzieww
Jeżeli in teg racja ekonom iczna zależy od w spólnoty
dziesiątych h an d el w obrębie regionu. Od ro k u 1990 do
kulturow ej, a ta k się najw yraźniej rzeczy m ają, Japonię,
1993 obroty handlow e m iędzy B razylią i Argentyną
jako kraj kulturow o odosobniony, m oże czekać sam otna
potroiły się, a m iędzy K olum bią i W enezuelą zwiększyły
pod w zględem ekonom icznym przyszłość.
się czterokrotnie. W 1994 ro k u Brazylia zajęła miejsce
Wzory w ym iany handlow ej m iędzy p ań stw am i k szta ł­
Stanów Zjednoczonych jak o główny p a rtn e r handlowy
towały się w przeszłości n a podobieństw o wzorów soju­
A rgentyny. U tw orzeniu NAFTA towarzyszył podobny
szów m iędzypaństw ow ych 14. W św iecie, ja k i się obecnie
w zfost obrotów m iędzy M eksykiem a Stanam i
wyłania, zasadniczy w pływ b ęd ą m iały w zory kultury.
noczonym i. W Azji W schodniej h an d el re glon^ al“ e
Biznesm eni zaw ierają tran sak cje z ludźm i, których rozu­
rozwijał się szybciej niż z k rajam i spoza £
mieją i którym ufają, państw a zrzekają się suw erenności
jego ek sp an sja by ła ham ow ana przez Japonię, zamyka
aa rzecz org an izacji m iędzynarodow ych złożonych
ącą swoje rynki. O broty handlow e m iędzy krajam i
217
216
z p ań stw podobnych, k tó re rozum ieją i k tó ry m ufają.
K orzenie w spółpracy ekonom icznej w y rastają ze wspól­
nego kulturow ego g ru n tu .
STRUKTURA CYWILIZACJI
W okresie zim nej w ojny k raje określały się w stosunku
do superm ocarstw jako sojusznicy, satelici, klienci, kraje
n e u tra ln e i niezaangażow ane. W świećie, ja k i n astał pc
zakończeniu zim nej wojny, ta k im p u n k te m odniesienia
są cywilizacje. M am y więc państw a b ęd ące członkam i
cywilizacji (member states), jej o środkam i (core States),
k ra je osam otnione (tonę countHes), rozszczepione (cle/t
co u n tń es) i k ra je n a rozdrożu lub k raje rozdarte (iora
countries). Cywilizacje, ja k p lem iona i narody, mają
stru k tu rę polityczną. P aństw o-członek to takie, które
w p ełn i się uto żsam ia pod w zględem kulturow ym z jed­
n ą cywilizacją, ja k E g ip t z arabsko-islam ską czy Włochy
z zachodnioeuropejską. Do cywilizacji m ogą też należeć
ludzie utożsam iający się z jej k u ltu rą, ale żyjący w pań­
stw ach zdom inow anych przez członków innej cywiłiza-
cji. W obrębie cywilizacji je s t przew ażnie jed n o lub
k ilk a m iejsc, u znaw anych przez jej członków za główne
źródło (lub źródła) danej k u ltu ry . Ź ródła ta k ie znajdują
się często w p ań stw ie (lub państw ach) będącym ośrod-
k iem cywilizacji (core state), czyli najsilniejszym i sta­
now iącym c en tru m kulturow e.
Liczba tak ich państw -ośrodków i rola, ja k ą pełnią,
różnie się k ształtu je w rozm aitych cyw ilizacjach i może
z czasem ulegać zm ianie. Cywilizacja jap o ń sk a jest
w. p rak ty ce id en ty czn a z je d n y m jap o ń sk im pań-
stw em -ośrodkiem . Cywilizacje chińska, prawosławna
i h in d u isty czn a m ają po je d n y m p aństw ie będącym
ośrodkiem , p ań stw a członkow skie oraz gru p y ludności
218
zw iązane z ty m i k ręg am i kulturow ym i, ale zam ieszkałe
w p ań stw ach należących do in n y ch cywilizacji (Chińczy­
cy zam orscy, R osjanie w krajach pogranicznych, Tamilo-
wie w Sri Lance). Z achód n a p rzestrzen i dziejów m iew ał
kiika państw -ośrodków , dziś tak ie ośrodki są dwa: Stany
| Zjednoczone oraz ośrodek franko-germ ański w Europie,
przy czym W ielka B ry tan ia to dodatkow e cen tru m w ła­
^ dzy, dryfujące m iędzy tym i dw om a. Cywilizacje islam u,
| Am eryki Ł acińskiej i A fryki n ie m ają państw -ośrodków .
j :Je st to w pew nej m ierze sk u tk ie m im perialistycznej
: polityki m ocarstw zachodnich, k tó re podzieliły m iędzy
J siebie A frykę, B liski W schód, a jeszcze w cześniej, choć
m niej rad y k aln ie, A m erykę Ł acińską.
B rak ośro d k a cywilizacji islam skiej stw arza pow ażne
problem y zarów no dla krajów m u zu łm ań sk ich , ja k
i n iem u zu łm ań sk ich , o czym będzie m ow a w rozdziale
7. Je śli chodzi o A m erykę Ł acińską, m ożna sobie wyob­
razić, że ta k im państw em -ośrodkiem cywilizacji hisz-
pańskojęzycznej czy n aw et iberyjskiej m ogłaby być
H iszpania, ale jej przyw ódcy św iadom ie w ybrali człon­
kostwo w cyw ilizacji europejskiej, podtrzym ując je d n o ­
: cześnie k o n tak ty k u ltu raln e z byłym i koloniam i. Obszar,
h zasoby, liczba ludności, p otencjał m ilitarn y i gospodar­
czy predysponow ałyby B razylię do roli lidera A m eryki
Łacińskiej i n ie tru d n o ją sobie w tak iej roli wyobrazić.
• Brazylia w o d n iesien iu do A m eryki Ł acińskiej je s t
jednak ty m sam ym , czym Ira n dla islam u. Choć oba
państw a m ają sk ą d in ą d w szelkie d an e k u tem u, by stać
się ośrodkam i cywilizacji, u tru d n ia ją to różnice sub-
; ęywilizacyjne (w w ypadku B razylii językow e, w w ypad­
ku Ira n u - religijne). W A m eryce Ł acińskiej je s t więc
: kilka p a ń stw - Brazylia, M eksyk, W enezuela i A rgen­
: tyna - k tó re w spółdziałają, a zarazem ryw alizują o przy­
wództwo. S ytuację n a ty m obszarze k o m p lik u je dodat-
i -cowo fakt, że M eksyk podjął próbę przedefiniow ania
1
 |g rę b n o ść od otaczających ją ludów, w znacznej większoś-
swojej tożsam ości z latynoam erykańskiej n a północno­
gipiiizułmańskich. Elita Haitańczyków tradycyjnie pielęg-
am erykańską, a Chile i inne państw a m ogą pójść w jego
p v a ł a w ięzi k u ltu ra ln e z F rancją, ale ta k ie połączone
ślady. Niew ykluczone, że cywilizacja latynoam erykań­
■fgzem czynniki, ja k języ k kreolski, k u lt wudu, oraz fakt,
ska połączy się w końcu z zachodnią i stanie jednym
ż | ludność H aiti pochodzi od zbuntow anych niewolników,
z jej trzech odgałęzień. .^historia kraju pełna była przemocy, uczyniły z H aiti kraj
A fryka n a południe od Sahary podzielona jest na
dsam otniony. „K ażdy n aró d je s t szczególny” - zauw ażył
strefę anglojęzyczną i francuskojęzyczną, co ogranicza
Sidney M intz - „ale H aiti stanow i k lasę sam ą dla siebie”.
możliwość przyjęcia przez jedno państw o roli przywód­
Skutek był taki, że podczas kryzysu h aitań sk ieg o w 1994
czej jako ośrodka cywilizacji. Przez jak iś czas takim
roku k raje A m eryki Ł acińskiej uznały, że k w estia H aiti
państw em -ośrodkiem Afryki frankofońskiej było Wy-,
ich nie dotyczy i nie wyraziły gotowości do przyjm ow ania
brzeże Kości Słoniowej. Przede w szystkim jednak oś­
uchodźców z tego k raju , choć n ie zam ykały granic przed
rodkiem A fryki francuskiej była i pozostaje Francja,
K ubańczykam i. P an a m sk i p rezy d en t-ełek t stw ierdził:
utrzym ująca ścisłe związki gospodarcze, m ilitarne i poli­
„W A m eryce Ł acińskiej n ie uw aża się H aiti za krąj
tyczne ze swoimi byłym i koloniam i po uzyskaniu przez
latynoam erykański. H aitańczyey mówią innym językiem ,
nie niepodległości. Dwa państw a afrykańskie najbi..-
mają o d ręb n e k orzenie etniczne i o d m ien n ą kulturę!
dziej predestynow ane do roli ośrodka cywilizacji to
Różnią się pod każdym w zględem ”. T ak sam o odizolowa­
kraje anglojęzyczne. Nigeria dzięki sw ojem u obszarowi,
ne jest H aiti od anglojęzycznych czarnych krajów karaib­
zasobom i położeniu mogłaby ta k ą rolę odegrać (i od
skich. Z d an iem pew nego k o m en tato ra, „H aitańczyey są
czasu do czasu to czyniła), ale bardzo jej w tym prze­
równie obcy dla m ieszkańca G renady czy Jam ajki, ja k dla
szkadza wewnątrzcywiiizaeyjne rozdarcie, ogrom na ko­
kogoś z Iowy lub M ontany”. H aiti, „nie chciany sąsiad”, to
rupcja, b ra k stabilności politycznej, represyjny reżim
napraw dę kraj bez żadnych ro dzinnych p o w ią z a ń 15.
i problem y ekonom iczne. R epublika Południowej Af­
sfajważniejszym z krajów osam otnionych je s t Japonia.
ryki, k tó ra w sposób pokojowy, drogą negocjacji, poło­
Ma całkiem o d ręb n ą k u ltu rę, nigdzie indziej n ie spoty­
żyła k res system ow i apartheidu, je s t krajem uprzem ys­
kaną, a jap o ń scy em ig ran ci albo n ie tw orzą w innych
łowionym i wyżej ekonom icznie rozw iniętym niż inne
kiajach w iększych, liczących się sk u p isk , albo się tam
kraje afrykańskie, posiada znaczny potencjał militarny,
zasymilowali (jak A m erykanie pochodzenia ja p o ń sk ie ­
zasoby n a tu ra ln e oraz wykształconą k ad rę politycznych
go). O sam otnienie Jap o n ii je s t ty m głębsze, że jej
liderów, zarówno białych, jak i czarnych, m a wszelkie
kultura m a bardzo p a rty k u la rn y ch arak ter, n ie wy­
przesłanki k u tem u, by stać się przywódcą południa
tworzyła p o ten cjaln ie u n iw ersalnej religii (jak ch rześ­
Afryki, praw dopodobnie także Afryki anglojęzycznej,
cijaństwo czy islam ) ani ideologii (liberalizm , k o m u ­
a m oże i całej subsaharyjskiej części kontynentu.
nizm), k tó rą dałoby się ekspozfow ać do in n y ch krajów
Kraj osam otniony nie ma w spólnych z innym i cech
i dzięki te m u ustanow ić więzi z ich m ieszkańcam i.
kulturow ych. N a przykład Etiopię izoluje język amhar-
Praw ie w szystkie k raje są h etero g en iczn e w tak im
ski p isan y alfabetem etiopskim , dom inująca religia
sensie, że sk u p iają co n ajm n iej dw ie g ru p y etniczne,
- kościół koptyjski, im perialna historia oraz religijna
221
220
rasow e i religijne. W iele je s t podzielonych, różnice
i konflik ty m iędzy ty m i g ru p am i odgryw ają w ażną rolę
w polityce danego k raju . G łębokość ty c h podziałów
zm ienia się n a ogół z czasem . G łębokie podziały mogą
doprow adzić do w y b u ch u przem ocy n a w ielk ą skalę
albo w ręcz zagrozić istn ie n iu kraju . Z zagrożeniem
tak im , a tak ż e z ru c h a m i n a rzecz au to n o m ii lub
separacji m am y najczęściej do czynienia w tedy, gdy
różnice k u ltu ro w e pokryw ają się z rozm ieszczeniem
geograficznym . Jeśli sytuacja ta k a n ie zachodzi, zdarzyć
się m oże, że zostanie n arzu co n a przez ludobójstw o lub
w ym uszoną m igrację.
W k ra jac h zam ieszk an y ch przez odręb n e grupy kul­
turow e należące do tej sam ej cywilizacji podział może
się bardzo pogłębić i albo separacja staje się faktem
(jak w Czechosłowacji), albo w isi n a w łosku (jak w Ka­
nadzie). G łębokie podziały zdarzają się je d n a k częściej
w k rajach rozszczepionych, gdzie duże g ru p y ludności
należą do różnych kręgów kulturow ych. T akie podziały
i tow arzyszące im n ap ięcia m ają często m iejsce wtedy,
gdy g ru p a w iększościow a należąca do jed n ej cywilizacji
próbuje uczynić z p a ń stw a w łasny in stru m e n t politycz­
ny, i swój język, rełigię oraz sym bolikę podnosi do
rangi urzędowych. H in d u si, Syngaiezowie i m uzułm anie
próbow ali to zrobić w In d iach , S ri L ance i M alezji.
K rajom rozszczepionym , k tó ry ch tery to riu m przeci­
nają linie m iędzycyw ilizacyjnych podziałów, szczególnie
tru d n o zachow ać jedność. W S u d an ie od kilkudziesięciu
la t toczy się w ojna dom ow a m iędzy m uzułm ańską
północą a ch rześcijań sk im w znacznej m ierze połu­
dniem . T ak i sam podział cyw ilizacyjny zaciążył nad
p o lityką N igerii przez podobny okres, doprowadzając
do jed n ej w ielkiej w ojny secesyjnej, zam achów stanu,
rebelii i in n y ch aktów przem ocy. W T anzanii chrzes-
cijańsko-anim istyczna k o n ty n e n ta ln a część k raju i arab-
sko-m uzułm ański Z anzibar oddaliły się od siebie i pod
w ielom a w zględam i stały się odrębnym i organizm am i.
W 1992 ro k u Z anzibar po tajem n ie przystąpił do Or­
ganizacji K onferencji Islam skiej, z k tórej wycofał się po
roku pod n acisk iem T a n z a n ii1G. Podział n a chrześcijan
i m uzułm anów zrodził rów nież napięcia i konflikty
w K enii. W rogu A fryki E tiopia z przew agą ludności
chrześcijańskiej i m u zu łm ań sk a E ry trea oddzieliły się
od siebie w 1993 roku. W E tiopii pozostała je d n a k spora
m u zu łm ań sk a m niejszość w śród lu d u Oromo. In n e
kraje, przez k tó re przebiegają linie podziałów m iędzy
cywilizacjami, to In d ie (m uzułm anie i hinduiści), Sri
L anka (Syngaiezow ie - buddyści i Tam ilow ie - ’wy­
znawcy hinduizm u), M alezja i S in g ap u r (Chińczycy
i M alajow ie - m uzułm anie), C hiny (Chińczycy H an,
Tybetańczycy - buddyści, m u zu łm ań scy Ujgurowie),
Filipiny (chrześcijanie i m uzułm anie) oraz Indonezja
(m uzułm anie i chrześcijanie n a Timorze).
S k u tk i istn ien ia linii granicznych m iędzy cywilizac­
jam i najbardziej dały o sobie znać w tych krajach
rozszczepionych, k tó re w okresie zim nej w ojny utrzy­
m yw ane były ja k o je d n a całość przez au to ry tarn e ko­
m unistyczne reżim y odw ołujące się do ideologii m ark-
sizm u-leninizm u ja k o legitym izacji swej władzy.
Z załam aniem się k o m u n izm u k u ltu ra zajęła m iejsce
ideologii, stając się m agnesem , k tó ry przyciąga i od­
pycha. Jugosław ia i Zw iązek R adziecki rozpadły się n a
nowe organizm y w edług linii podziału m iędzy cywilizac­
jami. W byłym Zw iązku R adzieckim są to republiki
bałtyckie (protestanckie i katolickie), praw osław ne i m u ­
zułm ańskie, w Jugosław ii katolicka Słow enia i Chorwa­
cja, częściowo m u zu łm ań sk a B ośnia i H ercegow ina
praw osław ne Serbia, C zarnogóra i M acedonia. Tam,
jadzie n a obszarach tych nowo pow stałych je d n o ste k
nadal istn iały g ru p y należące do różnych cywilizacji,
przedefm iow ać swoją cyw ilizacyjną tożsam ość. Po pier­
w sze, jeg o polityczne i gospodarcze elity m u szą być do
tego p rze k o n an e i w sp ierać ta k i krok. P o drugie, społe­
czeństw o m u si być p rzy n ajm n iej gotowe do pogodzenia
się ze zm ian ą tożsam ości. P o trzecie, główne struktury
cywilizacji, do k tó rej d an y k raj zam ierza przejść (naj­
częściej zachodniej), m u sz ą zechcieć przyjąć konwer-
ty tę. P roces zm iany tożsam ości będzie pod względem
politycznym , społecznym , in sty tu cjo n aln y m i kulturo­
w ym długi, b o lesn y i b ęd zie przebiegać z przerwami,
Poza ty m do tej p ory n igdzie się n ie udał.
R osja W la ta c h dziew ięćdziesiątych M eksyk znaj­
dow ał się n a rozdrożu od k ilk u łat, a T u rcja od kilku­
dziesięciu. T ym czasem R osja była w tak iej sytuacji od
k ilk u wieków , a w o d ró żn ien iu od M eksyku i re p u b -.
łik ań sk iej T u rcji je s t rów nież państw em -ośrodkiem
w ielkiej cywilizacji. Je śli T u rcja czy M eksyk przejdą do
k rę g u cywilizacji zachodniej, n ie odbije się to szczegól­
n ie n a cywilizacji islam sk iej czy latynoam erykańskiej.
Je śli u czy n i to R osja, cyw ilizacja praw osław na prze­
sta n ie istnieć. W raz z u p a d k ie m Zw iązku Radzieckiego ,
znów rozgorzała w śród R osjan odw ieczna d ebata na
te m a t „Rosja a Z achód”.
S to su n k i R osji z cyw ilizacją zachodnią przeszły przez
cztery fazy. Podczas pierw szej, k tó ra trw ała do czasów
P io tra W ielkiego (1689-1725), R u ś K ijow ska i Wielkie
K sięstw o M oskiew skie istn iały niezależnie od Zachodu
i m ało m iały k o n tak tó w z tam tejszy m i krajam i. Cywili­
zacja ro sy jsk a rozw inęła się z b izan ty jsk ich korzeni.
Przez dw ieście lat, od połow y XIX do połowy XV wieku,
R osja pozostaw ała pod w ładzą Tatarów . N ie m iała pra^
w ie żadnego k o n ta k tu ze zjaw iskam i historycznym i,
k tó re określiły tożsam ość Zachodu: rzy m sk im katolicyz­
m em , feudalizm em , R en e san sem , R eform acją, zamors-
226
ką ek sp an sją i kolonizacją, O św ieceniem i w yłonieniem
■.|ię państw a narodow ego. S iedem z ośm iu w ym ienio­
nych ju ż cech cywilizacji zachodniej - religia, język,
rozdział kościoła od państw a, rząd y praw a, pluralizm
społeczny, ciała przedstaw icielskie, indyw idualizm - by­
ło. Rosji praw ie całkiem obce. Jed y n y m ew entualnym
w yjątkiem je s t dziedzictw o klasycznej starożytności,
które do R osji dotarło je d n a k przez B izancjum , a więc
w nieco in n ej postaci niż ta, k tó rą Z achód przejął
bezpośrednio od R zym u. N a cyw ilizację R osji złożyły
się rd zen n e elem en ty rodem z R u si K ijow skiej i Wiel-
.dego K sięstw a M oskiew skiego, siln e w pływ y bizantyj­
skie oraz d ługi okres panow ania tatarsk ieg o . U kształ­
towały one społeczeństw o i k u ltu rę o niew ielu cechach
podobnych do społeczeństw a i k u ltu ry zachodniej E uro­
py, rozw ijających się pod w pływ em bardzo odm iennych
czynników.
Pod k o n iec XVII w iek u R osja n ie tylko różniła się
od Europy, ale była w porów naniu z n ią zacofana,
o czym P io tr W ielki p rzek o n ał się podczas swej podróży
na Z achód w łatach 1697-1698. Postanow ił zm oder­
nizować i zarazem zw esternizow ać swój kraj. N atych­
m iast po pow rocie do M oskw y kazał swoim bojarom
zgolić brody, zabronił noszenia d łu g ich szat i w ysokich
czap, chciał bow iem n ad ać sw oim p o d d an y m eu ro ­
p e js k i w ygląd. N ie zlikw idow ał co praw da cyiyłicy,
ale ją zreform ow ał, uprościł, w prow adził do języka
zachodnie słow a i zwroty. S praw ą pierw szorzędną stała
się dla niego je d n a k rozbudow a i m odernizacja ro­
syjskiej arm ii: budow a floty, w prow adzenie poboru
do w ojska, stw orzenie przem ysłu obronnego, zakła­
danie szkół technicznych, w ysyłanie stu d en tó w n a za-
phodnie uczelnie, a tak że im p o rt najnow szych osiąg­
nięć zachodniej n a u k i i te c h n ik i w dziedzinie broni,
budowy okrętów , naw igacji, ad m in istracji i innych,
m ających podstaw ow e znaczenie dla p o ten cjału m ilitar­
nego. Innow acje te w ym agały n akładów finansowych,
car rad y k aln ie w ięc zreform ow ał i rozbudow ał system
podatkow y, a p o d k o n iec swego panow ania zreorgani­
zował ta k ż e stru k tu ry w ładzy. Chcąc uczynić z Rosji nie
ty lk o m ocarstw o eu ro p ejsk ie, ale i k raj odgrywający
w E uro p ie rolę m ocarstw a, w yprow adził się z Moskwy,
założył now ą stolicę w St. P e te rsb u rg u i rozpętał Wielką
W ojnę P ó łn o cn ą przeciw ko Szwecji, b y ustanow ić domi­
nację Rosji w rejo n ie B ałty k u i zaznaczyć jej obecność
w E uropie. ,
M odernizując i w estern izu jąc swój k raj, P io tr i utrw a­
lił je d n a k zarazem jeg o azjatyckie cechy. Doprowadzi]
do p erfek cji despotyzm i w yelim inow ał w szelkie prze­
słan k i społecznego lu b politycznego pluralizm u. Rosyj.
sk a szlachta n ig d y n ie b y ła silna. P io tr I jeszcze bardziej
ograniczył jej wpływy, rozbudow ując sy stem nadaw ania
szlachectw a i w prow adzając T abelę R ang, opartych na
zasługach, a n ie n a u ro d zen iu czy pozycji społecznej.
S zlachta, p o d o b n ie ja k chłopstw o, została pow ołana do
służby p ań stw u . P o w stała w te n sposób „służalcza
arystokracja”, n a k tó rą później ta k się zżym ał C u stin e ia.
W olność chłopów pańszczyźnianych została jeszcze
bardziej ograniczona, przyw iązano ich do ziem i i do
p an a. C erkiew praw osław na, k tó ra zawsze pozostawała
p o d k o n tro lą, p ań stw a, została zreorganizow ana i pod­
porządkow ana synodow i m ianow anem u bezpośrednio
przez cara. Car m ógł ta k ż e w yznaczać swego następcę,
n ie zw ażając n a ogólnie przyjęty sy stem dziedziczenia.
W prow adzając te zm iany P io tr W ielki stw orzył pod­
w aliny pod ta k typow y d la R osji ścisły zw iązek między
m o d ern izacją i w estern izacją z jed n ej stro n y i despotyz­
m em z drugiej. Id ąc za jeg o p rzy k ład em L enin, Stalin*
oraz w m n iejszy m sto p n iu K atarzyna II i A leksander ,
ta k ż e usiłow ali n a różne sposoby unow ocześnić i zwes-
228
ternizow ać Rosję, um acniając au to k raty czn ą władzę.
|Co n ajm n iej do lat osiem dziesiątych zw olennicy dem o-
kratyzacji R osji bywali przew ażnie okcydentalistam i,
;de zw olennicy w esternizacji n ie opowiadali się za dem o­
kracją. Z h istorii Rosji płynie n au k a, że w arunkiem
społecznej i ekonom icznej reform y je s t centralizacja
władzy. P o d koniec ła t osiem dziesiątych współpracow ­
nicy Gorbaczowa, w yrzekając n a u tru d n ien ia, jak ie
gtasnost stw orzyła dla liberalizacji ekonom icznej, gorą­
co ubolew ali, że n ie docenili tego faktu.
^ Piotrow i I bardziej się udało w prow adzić Rosję do
Europy n iż E uropę do Rosji. W przeciw ieństw ie do Im ­
perium O sm ańskiego, C arska R osja została u znana
za pow ażnego i praw ow itego członka europejskiego
system u m iędzynarodow ego. R eform y P iotra I dopro­
wadziły do pew nych zm ian w sam ej Rosji, ale spo­
łeczeństwo zachow ało c h a ra k te r hybrydy: n ie licząc
niewielkiej elity, przew ażały w n im azjatyckie i b i­
zantyjskie in sty tu c je , obyczaje i w ierzenia. T ak to
postrzegali i Europejczycy, i R osjanie. „Podrap Ro­
sjanina - zauw ażył de M aistre - a zadraśniesz T a ta ra”.
Piotr I w yprow adził kraj n a rozdroże. Przez cały XIX
wiek słow ianofile i okcydentaliści ubolew ali n a d tą
nieszczęsną sy tu acją i zażarcie się sprzeczali, czy po­
łożyć jej k res przez całkow itą europeizację Rosji, czy
tez w yelim inow ać eu ro p ejsk ie wpływy i przyw rócić
prawdziwą rosyjską duszę. O k cydentalista Czaadajew
twierdził, że „słońce świeci z Z ach o d u ”, Rosja zaś
m usi w ykorzystać jeg o blask, by się oświecić i zm ienić
swe tradycyjne instytucje. Słowianofił D anilew ski po­
tępiał w ysiłki n a rzecz europeizacji ja k o „w ypaczanie
życia lu d u i w prow adzanie obcych, cudzoziem skich
form n a m iejsce rodzim ych”, „zapożyczanie cudzoziem ­
skich insty tu cji i przefłancow yw anie ich na rosyjską
glebę”, „ujm ow anie spraw krajow ych i zagranicznych

oraz k w estii rosyjskiego życia z europejskiego punktu
w idzenia i oglądanie ich ja k b y w lu strze ustawionym
pod eu ro p ejsk im k ą te m ” 19. Słowa te m ożna było znów
usłyszeć w la ta c h dziew ięćdziesiątych. P io tr I stad się
b o h ate rem okcydentalistów v ich oponenci uznali go za
szatana. N ajbardziej sk rajn y m odłam em ty ch ostatnich
byli w latach dw udziestych euroazjatyści, którzy napięt­
nowali cara-reform atora jak o zdrajcę i wezwali bol­
szew ików do p rze k re śle n ia w esternizacji, rzucenia wy­
zw ania E uro p ie i p rzen iesien ia stolicy z pow rotem do
M oskwy.
R ew olucja bolszew icka zapoczątkow ała trzecią fa/ę
w sto su n k ac h R osji z Z achodem , bardzo odm ienną od
poprzedniej, nacechow anej am biw alencją. W im ieniu
ideologii będącej w ytw orem Z achodu stw orzyła system
polityczno-ekonom iczny, k tó ry n a Zachodzie n ie mógłby
zaistnieć. Słow ianofile i okcy dentaliści sprzeczali się,
czy R osja m oże dotrzym ać k ro k u Zachodowi, zachowu­
jąc sw oją odrębność. K om unizm przyniósł genialne
w p ro st rozw iązanie: R osja ró żni się od Z achodu i jest
m u zasadniczo przeciw na, poniew aż w yprzedza go na
drodze p o stęp u . O bjęła przyw ództw o rew olucji proleta­
riackiej, k tó ra ro zp rzestrzen i się n a cały świat. Nie jest
u cieleśn ien iem zacofanej azjatyckiej przeszłości, ale
postępow ej radzieckiej przyszłości. D zięki rewolucji
R osja je d n y m skokiem , w yprzedziła Zachód, różni się
o deń n ie dlatego, że je s te ś c ie inni, m y zaś nie sta­
n iem y się tacy ja k w y”, ja k tw ierdzili słowianofile,
ale „m y je steśm y in n i, a w y stan iecie się w końcu
tacy ja k m y ”, zgodnie z p rzesłan iem M iędzynarodówki
kom u nisty czn ej.
U m ożliw iając przyw ódcom rad zieck im podkreślenie
odrębności od Z achodu, k o m u n izm stw orzył jednak
rów nież siln e w ięzi z Z achodem . M arks i E ngels byli
N iem cam i, w iększość najw ybitniejszych głosicieli ich
230
y y 1":-.1' ” ” %: y p * i-ż ':p 1>'<’*’i * « ' U : ;'k*v
¡lądów z ko ń ca X IX i początk u XX w ieku wywodziła
§ z E uropy Z achodniej. Do ro k u 1910 w iele związków
jpwodowych oraz p a rtii socjaldem okratycznych i robot-
JJiczych w k rajach Z achodu przyjęło tę ideologię i zys-
||w a ło coraz w iększe w pływ y n a politykę europejską,
g ó rewolucji bolszew ickiej p a rtie lewicowe, podzieliły
g ę n a k o m u n isty czn e i socjalistyczne. J e d n e i drugie
miały często w iele do pow iedzenia w k rajach Europy.
Na przew ażających obszarach Z achodu m ark sisto w sk a
perspektyw a przew ażyła: k o m u n izm i socjalizm p o ­
strzegano ja k o falę przyszłości, w iele elit politycznych
i in telek tu aln y ch w ta k i czy in n y sposób wiązało się
/je d n y m bądź d ru g im n u rte m . M iejsce d y sk u sji o przy­
szłości R osji m iędzy slow ianofilam i i o kcydentałistam i
zajęła d eb ata m iędzy eu ro p ejsk ą lew icą i praw icą na
tem at przyszłości Zachodu. Sprzeczano się, czy Zw iązek
Radziecki je s t u cieleśn ien iem tej przyszłości, czy też
nie. D zięki potędze Zw iązku R adzieckiego po II w ojnie
-■.watowej k o m u n izm spotykał się z jeszcze w iększym
odzewem zarów no n a Zachodzie, ja k i, co m iało w iększe
znaczenie, w tych niezachodnich k ręg ach kulturow ych,
które zwróciły się teraz przeciw Zachodowi. E lity zdo­
m inow anych przez Z achód krajów niezachodnich chcąc
zyskać sy m p atię Z achodu m ów iły o sam ostanow ieniu
i dem okracji, te, k tó re wolały w ejść z n im w k o n fro n ta­
cję, rozpraw iały o rew olucji i w yzw oleniu narodow ym .
Przysw ajając sobie ideologię zachodniej prow eniencji
i robiąc z niej użytek przeciw Zachodowi, Rosjanie
w pew nym sen sie zbliżyli się do niego i związali z nim
bardziej niż kiedykolw iek w swojej historii. Chociaż
ideologie lib eralnej dem okracji i k o m u n izm u bardzo
się od siebie różniły, w yznaw cy je d n e j i drugiej mówili
w pew nym sen sie ty m sam ym językiem . U padek k o ­
m unizm u i Zw iązku R adzieckiego położył k re s tej
polityczno-ideologicznej in tera k cji m iędzy Zachodem
231
a Rosją. Z achód m iał n ad zieję i w ierzył, ze liberalna
d em okracja zatriu m fu je te ra z w całym byłym sowiec­
k im im perium . N ie było to je d n a k przesądzone. W 1995
ro k u los liberalnej d em o k racji w R osji i innych re­
p u b lik a c h praw o sław n y ch b y ł niepew ny. Ponadto,
z chwilą, gdy R osjanie p rzestali zachowywać się jak
m arksiści, a zaczęli ja k R osjanie, pogłębiła się przepaść
m iędzy R osją a Z achodem . K onflikt m iędzy liberalną
d em o k racją i m a rk sizm em dotyczył ideologu, które
pom im o zasadniczych różnic m iały now oczesny i świec­
k i c h a ra k te r i staw iały sobie te sam e ostateczne cele:
w olność, rów ność i m a te ria ln y dobrobyt. D em okrata
z Zachodu m ógłby podjąć in telek tu aln ą d y sk u sję z ra­
dzieckim m ark sistą, ale n ie z ro sy jsk im prawosławnym
n acjonalistą. . .
Za czasów sow ieckich w alka m iędzy siowianofilami
i o k cy d en talistam i zo stała zaw ieszona: Sołżenicynowie
i Sacharow ow ie razem w ystępow ali przeciw kom unis­
tycznej syntezie. W raz z jej u p a d k ie m rozgorzała na
nowo d y sk u sja n a te m a t praw dziw ej tożsam ości Rosji.
Czy kraj m a przyjąć zachodnie w artości, instytucje
i p ra k ty k i i podjąć staran ia, b y stać się częścią Zachodu?
Czy też m a stać się uosobieniem odrębnej, prawosławnej
i azjatyckiej cywilizacji, k tó rej szczególnym przezna­
czeniem byłoby połączenie E uropy z Azją? Elity m-
te le k tu a ln e i polityczne oraz opinia publiczna były
w ty c h k w estiach głęboko podzielone. P o jed n ej stronie
znaleźli się okcydentaliści, „kosm opolici”, „atlantysci ,
po drugiej - rozm aicie o k reślan i spadkobiercy siowiano-
filów - „nacjonaliści”, „E uroazjatyści” czy dierzawmki
(zw olennicy silnej w ładzy pań stw o w ej)20. .
Podstaw ow e różnice dzielące te gru p y dotyczyły po
ty ld zagranicznej, a tak że, w m niejszym stopniu, refor­
m y ekonom icznej i stru k tu ry państw a. Poglądy tworzyłj
k o n tin u u m , od jed n ej sk rajności do drugiej. N a jednym
biegunie znaleźli się zw olennicy „nowego m yślenia”
przyjętego przez Gorbaczowa (znalazło ono w yraz w sfor­
m ułow anym przez niego celu stw orzenia „wspólnego
europejskiego d o m u ”) oraz w ielu w ysokiej ran g i dorad­
ców Jelcyna. P rezy d en t R osji pragnie, by stała się ona
„norm alnym k rajem ” i została przy jęta jak o ósm y czło­
nek do G rupy S iedm iu, skupiającej najbardziej roz-
w inięte dem okracje świata. N acjonaliści bardziej u m iar­
kowani, ja k Siergiej S tankiew icz, byli zdania, że Rosja
pow inna odrzucić k u rs atlantycki, przyznać priorytet
ochronie R osjan w in n y ch krajach, podkreślić swe
związki z k ręg iem k u ltu ry tu reck iej i m uzułm ańskiej
i popierać „możliwe do przyjęcia przegrupow anie n a ­
szych zasobów, opcji, więzi i interesów , z nastaw ieniem
na k ie ru n e k azjatycki czy też w schodni” 21. Zw olennicy
tych poglądów krytykow ali Jelcy n a za podporządkow y­
w anie in teresó w R osji Zachodow i, red u k cję potencjału
m ilitarnego, nied o stateczn e popieranie tradycyjnych
przyjaciół, tak ich ja k Serbia, i forsow anie reform eko­
nom icznych i politycznych w sposób boleśnie dający się
we zn ak i ro sy jsk iem u społeczeństw u. Z n a m ien n a dla
tej ten d en cji stała się ponow na popularność poglądów
głoszonych przez P io tra Saw ickiego, k tó ry w latach
dw udziestych tw ierdził, że R osja stanow i je d y n ą w swo­
im rodzaju cyw ilizację euroazjatycką.
N acjonalistów bardziej sk rajn y ch m ożna podzielić na
nacjonalistów rosyjskich, ja k Sołżenicyn, opow iadają­
cych się za Rosją, k tó ra obejm ow ałaby w szystkich
Rosjan, a tak że ściśle z n im i zw iązanych praw osław nych
Słowian - B iałorusinów i U kraińców , oraz nacjonalistów
im perialnych w rodzaju Żyrinow skiego, k tóry chciałby
w skrzesić sow ieckie im p eriu m i rosyjską potęgę m ili­
tarną. P rzedstaw iciele tej drugiej gru p y rep rezen tu ją
niekiedy poglądy antysem ickie, a tak że antyzachodnie.
Chcieliby przeorientow ać rosyjską politykę zagraniczną
n a W schód i P o łu d n ie albo przez zdom inow anie muzuł- ■
m ań sk ieg o W schodu (na co n aleg ał Żyrinow ski), albo
w spółdziałanie z p ań stw am i m u z u łm ań sk im i i Chinam i
przeciw ko Zachodow i. N acjonaliści opow iadali się też
za u d zielen iem w iększego p oparcia Serbom w walce
z m u zu łm an am i. N a płaszczyźnie insty tu cji różnice
m iędzy k o sm opolitam i i n acjo n alistam i znalazły wyraz
w o d m ien n y ch pogląd ach p rezentow anych przez m ini­
sterstw o spraw zagranicznych i przez wojskowych. Ich
odbiciem były tak że o d m ien n e k ie ru n k i polityki za­
granicznej i polityki bezp ieczeń stw a prow adzonej przez
Jelcyna.
Społeczeństw o rosyjskie było ta k sam o podzielone jak
elity. Przeprow adzone w 1992 ro k u b a d an ia n a próbie
2069 R osjan z części eu ro p ejsk iej w ykazały, że 40 pro­
ce n t resp o n d en tó w było „otw artych n a Z achód”, 36
p ro cen t - „zam k n ięty ch ”, 24 p ro c e n t stanow ili zaś „nie­
zdecydow ani”. W w yborach do p a rla m e n tu w grudniu
1993 ro k u p a rtie refo rm ato rsk ie zdobyły 34,2 procent
głosów, nacjonalistyczne i w rogie reform ie - 43,3, a cent-
ry sty czn e 13,7 p r o c e n t22. P odczas w yborów prezydenc­
k ich w czerw cu 1996 ro k u ro sy jskie społeczeństw o znów
okazało się podzielone: m n iej w ięcej 43 p ro cen t opowie­
działo się za p o p ieran y m przez Z achód Jelcy n em i inny­
m i zw olennikam i reform , a 52 p ro cen t za nacjonalistam i
i kom unistam i. Jeśli chodzi o podstaw ow ą kw estię tożsa­
m ości k raju, Rosja w latach dziew ięćdziesiątych pozosta­
w ała n a rozdrożu, przy czym podział n a okcydentalistów
i slow ianofilów stanow ił „nieodłączną cechę ch arak teru
narodow ego” 23.
Turcja. Przeprow adzając w latach dw udziestych i trzy­
dziestych serię d o k ład n ie p rzem yślanych reform , M us­
ta fa K em al A tatiirk usiłow ał sprow adzić swój naród
z drogi określonej przez o sm ań sk ą i m u zu łm ań sk ą
234
’ przeszłość. Podstaw ow e zasady, ta k zw ane sześć strzał
jjtem alizm u, to populizm , rep u b lik an izm , nacjonalizm ,
Śekularyzm, etatyzm i reform izm . O drzucając koncepcję
wielonarodow ego im perium , K em al A tatiirk dążył do
stw orzenia hom ogenicznego p ań stw a narodow ego, cze­
m u służyły w ysiedlenia i rzezie O rm ian i Greków.
Zdetronizow ał n a stę p n ie su łta n a i utw orzył w zorow any
na zachodnim rep u b lik a ń sk i system w ładzy politycznej.
Zniósł kalifat, głów ne źródło w ładzy religijnej, zlik­
widował trad y cy jn e u rzęd y zajm ujące się ośw iatą i spra­
wami religijnym i, a tak że szkoły i uczelnie wyznaniow e,
ustanow ił jed n o lity sy stem św ieckiego szkolnictw a p u b ­
licznego i rozw iązał sądy religijne stosujące prawo
m uzułm ańskie, tw orząc n a to m iejsce now y system
sądow nictw a o party n a szw ajcarskim k o d ek sie cywil­
nym. T radycyjny k alen d arz m u zu łm ań sk i zastąp ił g re­
goriańskim i zniósł islam ja k o rełigię państw ow ą. Na
wzór P io tra W ielkiego zakazał noszenia fezów, sym bolu
religijnego tradycjonalizm u, propagow ał noszenie k a ­
peluszy, a używ any dotąd w T urcji alfab et arab sk i kazał
zastąpić łacińskim . Ta o statn ia refo rm a m iała w yjąt­
kowo doniosłe znaczenie. „P raktycznie uniem ożliw iła
nowym pokoleniom nauczonym alfabetu łacińskiego
dostęp do ogrom nych zasobów klasycznego p iśm ien ­
nictw a. Z achęciła do n a u k i język ów eu ro p ejsk ich
i bardzo ułatw iła w alkę z analfabetyzm em ” 24. Po tym
przedefiniow aniu narodowej, politycznej, religijnej i k u l­
turow ej tożsam ości T urków A tatiirk w latach trzydzies­
tych podjął energiczne staran ia n a rzecz ekonom icznego
rozwoju k raju . W esternizacja odbyw ała się rów nolegle
z m odernizacją i m iała być jej in stru m en tem .
P odczas „zachodniej w ojny dom ow ej” w latach
1939-1945 T urcja zachow ała n eu traln o ść. Po w ojnie
szybko je d n a k poczyniła kroki, by jeszcze bardziej
utożsam ić się z Z achodem . N aślad u jąc zachodnie
m odele p rzy jęła sy ste m w ielo p arty jn y S ta ra ła się
0 członkostw o w NATO, k tó re w 1952 uzyskała, stając się
jed n y m z krajów W olnego Św iata. Z aczęła otrzymywać
z Z achodu pom oc ek o n o m iczną i środki n a w zm ocnie­
n ie bezpieczeństw a idące w m iliardy dolarów. Tureckie
siły zbrojne były szkolone i w yposażane przez Zachód
1 zostały w łączone w s tru k tu ry dow odzenia NATO. Na
te re n ie k ra ju pow stały a m ery k ań sk ie bazy wojskowe.
W oczach Z achodu T u rcja sta ła się w sch o d n ią flanką,
p ow strzym ującą sow iecką ek sp an sję w k 1®™111™ M° rza
śró d ziem n eg o , B liskiego W schodu i Z atoki Perskiej.
Z pow odu ty ch związków i sam oidentyfikow am a się
z Z achodem T urcy zostali po tęp ien i przez m ezachodm e
k ra je niezaangażow ane n a k o n feren cji w B andungu
w 1955 roku, a k ra je m u zu łm ań sk ie atakow ały ich jako
♦ 95
odstępców od w iary . rakietow ego n a T urcję za zaatakow anie p a k tu NATO,
P o zakończeniu zim nej w ojny tu re ck ie elity nadal
opow iadały się w znacznej w iększości za tym , by ich
k raj zachow ał zachodni i eu ro p ejsk i ch arak ter. Człon­
kostw o w NATO uw ażają za nieodzow ne, bo gw arantuje
ścisłe in sty tu cjo n aln e w ięzi z Z achodem i pom aga
trzym ać w szach u G recję. Z aan g ażo w an ie się Turcji
w spraw y Z a ch o d u , czego w y razem stało się przy­
s tą p ie n ie do NATO, było je d n a k k o nsekw encją zimnej
wojny. Z jej zak o ń czen iem zn ik n ęła głów na przyczyna
zaangażow ania, a w ięzi .słabną i dom agają się Prz®de^
niow ania. Z achód n ie p o trzeb u je ju z T u rcji jak o flanki
do obrony p rzed głów nym zagrożeniem z połnocy, ale
jako potencjalnego p a rtn e ra w w y padku m e ta k poważ­
n ych zagrożeń z p o łu d n ia, ja k podczas w ojny w Zatoce
P ersk iej. T u rcja udzieliła w ted y znacznej pom ocy koali­
cji antysaddam ow skiej, zam ykając rurociąg, którym
irack a ropa naftow a p łynęła do portow M orza Śród­
ziem nego. Zezwoliła tak że am ery k ań sk im samolotom
n a prow adzenie działań przeciw Irakow i z baz n a swoim
terytorium . Te decyzje p rezy d en ta Ózala spotkały się
je d n a k w T urcji z o strą k ry ty k ą i przyspieszyły rezyg­
nację m in istra spraw zagranicznych, m in istra obrony
i szefa sztabu. Doszło też do potężnych d em onstracji na
znak p ro te stu przeciw ścisłej w spółpracy Ózala ze S ta­
nam i Zjednoczonym i. P rezy d en t D em ireł i p rem ier
Ciller w ystąpili w ięc potem z żądaniem zniesienia
| sankcji nałożonych przez ONZ n a Irak , k tó re okazały
się tak ż e znacznym obciążeniem dla gospodarki tu re c ­
kiej 26. Gotowość T urcji do w spółpracy z Zachodem
w obliczu islam sk ich zagrożeń z p o łu d n ia je s t m niej
pew na niż okazyw ana przed tem gotowość do w spólnego
przeciw staw ienia się zagrożeniu sow ieckiem u. Podczas
i? kryzysu w Zatoce Niemcy, tradycyjny przyjaciel Turcji,
sprzeciwiły się u z n a n iu ew entualnego irackiego atak u
co dowiodło, że T urcja n ie m oże liczyć n a w sparcie
Zachodu w razie zagrożenia z południa. Podczas zimno-
wojennej konfrontacji ze Zw iązkiem R adzieckim spraw a
cywilizacyjnej tożsam ości T urcji n ie stan ę ła n a porząd­
ku dziennym , stało się ta k w k o n tek ście stosunków
z krajam i arab sk im i po zakończeniu zim nej wojny.
Od la t osiem dziesiątych je d n y m z priorytetów , a może
i naczelnym celem zagranicznej polityki prozachodnich
tureckich e lit było członkostw o w U nii E uropejskiej.
Turcja w ystąpiła z form alną p ro śb ą w k w ietn iu 1987
roku. W g ru d n iu 1989 ro k u dow iedziała się, że jej
podanie n ie m oże zostać rozpatrzone przed rokiem 1993.
W 1994 ro k u U nia przychylnie rozpatrzyła w nioski
Austrii, F in lan d ii, Szwecji i Norwegii. Z dużym praw do­
podobieństw em przew idyw ano, że w najbliższych latach
podobny los sp o tk a w nioski Polski, W ęgier i R epubliki
Czeskiej, n a stę p n ie zaś być m oże Słow enii, Słowacji
i republik nadbałtyckich. T urków szczególnie rozczaro­
wał fakt, że N iem cy, najbardziej wpływowy członek
W spólnoty E u ro p ejsk iej, znów n ie poparły ich w niosku,
odniosły się n a to m ia st p rzychylnie do p ań stw Europy
Ś ro d k o w ej27. P o d n acisk ie m S tanów Zjednoczonych
U n ia negocjuje obecnie k w estię u n ii celnej z Turcją*
p ełn e członkostw o pozostaje n ato m ia st w odległej per­
spektyw ie i je s t raczej w ątpliw e.
Dlaczego T u rcję ta k zignorow ano, dlaczego zawsze
przy p ad a jej m iejsce n a sam ym k o ń cu kolejki? Euro­
pejscy oficjele w pub liczn y ch w ypow iedziach w skazują
n a n isk i sto p ień gospodarczego rozw oju i n ie dorów­
nujące sk andynaw skim stan d ard o m poszanow anie praw
człowieka. W p ry w atn y ch rozm ow ach zarów no Europej­
czycy, ja k i T urcy zgodnie tw ierdzą, ż e prawdziwą
przyczyną je st silny opór ze strony G recji oraz, co
istotniejsze, fakt, że T u rcja je s t k rajem m uzułm ańskim .
K rajom eu ro p ejsk im n ie u śm iech a się perspektyw a
otw arcia granic p rz ed im ig racją z 60-milionowego m u­
zu łm ań sk ieg o państw a, gdzie p a n u je w ysokie bezrobo­
cie. Co n aw et bardziej zn am ien n e, m ają poczucie, że
pod w zględem k u ltu ro w y m T u rcy n ie należą do Europy.
K w estia praw człowieka, ja k stw ierdził w 1992 roku
p rezy d en t Ózal, „to sztucznie w ym yślona przyczyna
n iedopuszczania T u rcji do W spólnoty Europejskiej.
Praw dziw y pow ód je s t ta k i, że m y jesteśm y m uzuł­
m an am i, a oni ch rześcijan am i”, ale dodał przy ty m „oni
tego n ie m ów ią”. E uropejscy politycy przyznali z kolei,
że U nia to „klub d la ch rześcijan ”, a T urcja je s t „zbyt
uboga, zb y t lu d n a, zb y t m u zu łm ań sk a, zbyt nieokrzesa­
n a, zbyt o d m ien n a kulturow o, i w ogóle pod każdym
w zględem ’za b ardzo’ J a k skom entow ał pew ien ob­
serw ator, Europejczyków do tej pory dręczą po nocach
koszm ary n a w sp o m n ien ie „saraceńskich najeźdźców
i T urk ó w u b ra m W iednia”. Z pow odu ta k ic h postaw
T u rcy n ab rali p rzek o n an ia, że „Z achód nie w idzi w Eu­
ropie m iejsca d la m u zu łm ań sk iej T urcji
Odwróciwszy się od M ekki, odrzucona przez B ru k selę
T urcja w ykorzystała okazję, ja k a się n adarzyła po roz­
padzie Zw iązku R adzieckiego i zwróciła się k u T asz­
kientow i. P rezy d en t Ózal i in n i tureccy przywódcy,
kierow ani wizją w spólnoty ludów tu reck ich , podjęli
w ysiłki n a rzecz naw iązan ia i rozw oju k o n tak tó w
.■„T urkam i n a zew nątrz”, w blisk im sąsiedztw ie Turcji,
czyli „od A driatyku do granic C hin”, Szczególnie wiele
uwagi pośw ięcono Azerbejdżanowi i czterem republikom
Azji Środkowej, których lu d n o ść p o słu g u je się językam i
tureckim i: U zbekistanow i, T u rk m en ii, K azachstanow i
i Kirgizji. W latach 1991 i 1992 T urcja przeprow adziła
zakrojoną n a szeroką sk alę k am p an ię m ającą n a celu
um ocnienie związków z ty m i rep u b lik a m i i utrw alenie
tam sw oich wpływów. U dzieliła m iędzy in n y m i długo­
term inow ych, niskooprocentow anych pożyczek n a sum ę
1,5 m ld dolarów , w yasygnow ała 79 m in dolarów na
pom oc h u m a n ita rn ą , w ym ienić też należy telew izję
satelitarną (zastąpienie rosyjskojęzycznego k an ału przez
turecki), rozbudow ę łączności telefonicznej, usłu g i lot­
nicze, tysiące stypendiów n a stu d ia w T urcji oraz zor­
ganizow anie w T urcji szkoleń dla bankierów , biznes­
menów, dyplom atów i k ilk u se t oficerów z rep u b lik
środkow oazjatyckich i A zerbejdżanu. Do now ych rep u b ­
lik w ysyłano nauczycieli tureckiego. Pow stało około
2000 spółek jo in t venture. W spółpraca gospodarcza
układała się gładko dzięki w spólnocie kulturow ej. Ja k
zauważył pew ien tu re ck i biznesm en, „gdy się chce coś
zdziałać w A zerbejdżanie lub T u rk m en ii, najw ażniejsze
: je st znalezienie w łaściw ych partnerów . T urk o m nie
spraw ia to w iększych trudności. Łączy nas w spólna
k u ltu ra, m ów im y praw ie ty m sam ym językiem , jem y
takie sam e potraw y” 2E).
T urcja przeorientow ała sw ą p olitykę k u K aukazow i
i Azji Środkow ej, k ieru ją c się nie tylko m arzeniem
o o d eg ran iu roli przyw ódcy tu reck iej w spólnoty naro­
dów, lecz tak ż e p rag n ąc przeciw staw ić się ekspansji
w pływów Ira n u i A rabii S au dyjskiej, wspom agających
islam sk i fu n d am en talizm w ty m regionie. T urcy we
w łasnym m n iem an iu proponow ali jak o alternatyw ę „tu­
reck i m o d el” czy też „ideę T u rcji” - św ieckiego, demo­
k raty czn eg o p a ń stw a m u zu łm ań sk ieg o z gospodarką
rynkow ą. T u rcja m iała p o n ad to nadzieję, że zdoła ogra­
niczyć o d rad zan ie się w pływ ów rosyjskich. Stwarzając
m ożiiw ość w yboru R osji i islam ow i, um ocniłaby t- /
sw oją pozycję w obec U nii E uropejskiej, o której popar­
cie, a w o statecznej in stan c ji członkostw o, się starała.
W 1993 ro k u T u rcja przyham ow ała swoją ta k aktywną
z po czątk u działalność w re p u b lik a ch zam ieszkanych
przez lu d y tu re ck ie. Pow odem było w yczerpyw anie się
środków , p rzejęcie u rzęd u p rezy d en ta przez Sulejm ana
D em ireła po śm ierci Ózala, a ta k ż e ponow ne um ac­
n ia n ie p rzez R osję sw ych w pływ ów w najbliższym
sąsiedztw ie. K iedy b y łe radzieckie rep u b lik i zam iesz­
k a n e przez lu d y tu re c k ie uzyskały niepodległość, ich
przyw ódcy pospieszyli do A nkary, b y zdobyć względy
T urcji. N astęp n ie, n a c isk a n i i k u szen i przez Rosję,
zm ienili k u rs i zaczęli p o d k reślać potrzebę „wyważenia”
sto su n k ó w z k ra je m k u ltu row o pokrew nym z jednej
strony, i byłym p a n e m k o lonialnym z drugiej. Turcja
n ad a l je d n a k próbow ała w ykorzystyw ać kulturow e po­
w iązania do rozw oju k o n tak tó w ekonom icznych i poli­
tycznych. N ajw ażniejszym osiągnięciem było uzyskanie
zgody zain tereso w an y ch rządów i k o m p an ii naftowych
n a budow ę ru ro ciąg u , k tó ry m ropa naftow a z Azji
Środkow ej i A zerbejdżanu m a płynąć przez T urcję do
portów M orza Ś ródziem nego 30.
P odczas gdy T u rcja stara ła się u m acniać w ięzi z były­
m i turk o języ ezn y m i rep u b lik a m i Zw iązku R adzieckie­
go, je j św iecka tożsam ość sk o n stru o w an a przez K em ala
240
p t a t i i r k a została zagrożona w ew nątrz kraju. Koniec
' zim nej w ojny, obok przem ieszczeń będących w ynikiem
■społecznego i ekonom icznego rozwoju, oznaczał dla
Turcji, ja k i dla w ielu in n y ch krajów , podniesienie na
nowo podstaw ow ej kw estii „tożsam ości narodow ej i e t­
nicznej” 3ł, a reiigia przynosiła gotową odpowiedź. Świec­
kie dziedzictw o A tatiirk a i tu re ck ich e lit znalazło się po
dwóch trzecich w iek u w sytuacji narastającego zagroże-
gńia. To, czego T urcy doznaw ali za granicą, wzm agało
proisłam skie n astro je w kraju. T urcy w racający z Za-
chodnich N iem iec „wobec w rogości, z ja k ą tam się
spotykali, szukali oparcia w tym , co zn an e i swojskie.
A był to islam ”. W społeczeństw ie zaczęły przew ażać
islam skie n astro je i zwyczaje. W 1993 ro k u w relacjach
/. Turcji m ożna było wyczytać, że „widać coraz więcej
mężczyzn z brodam i w stylu islam skim i zawoalowanych
kobiet, coraz w iększe tłu m y zapełniają m eczety, w n ie ­
których k sięg a rn iach pełno je s t książek, czasopism ,
kaset, p ły t kom paktow ych i w ideokaset sławiących
dzieje islam u, jego nak azy i zalecany p rzezeń styl życia
oraz podkreślających rolę im p eriu m osm ańsldego, dzię­
ki k tó re m u n a u k i p ro ro k a M uh am m ad a przetrw ały do
naszych czasów”. „Co najm niej 290 w ydaw nictw i d ru k a ­
m i, 300 pism , w tym 4 dzienniki, około setk i niełicen-
cjonow anych stacji radiow ych i trzydzieści działających
bez oficjalnego zezw olenia kanałów telew izyjnych pro­
pagowało ideologię islam u ” 32.
Wobec tych narastających nastrojów islam skich, przy­
wódcy T u rcji zaczęli dostosow yw ać się do w skazań
islam u i pozyskiw ać fu n d am en talistó w do współpracy.
W latach osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych świecki
z założenia rząd T urcji utrzym yw ał U rząd S praw R eligij­
nych z b u d żetem w iększym niż n iejedno m inisterstw o,
finansow ał budow ę m eczetów , w prow adził n a u k ę religii
do w szystkich szkół publicznych i pokryw ał koszty
działalności szkół religijnych, k tó ry c h liczba w latach
osiem dziesiątych w zrosła pięciokrotnie. Do szkół tych,
krzew iących d o k try n ę islam u, uczęszczało 15 procent
uczniów szkół śred n ich . U kończyło je tysiące absolwen­
tów z k tó ry c h w ielu podjęło p racę w adm inistracji
państw ow ej. R ząd zdecydow ał się n a sym boliczny krok
ta k bardzo o d m ien n y od tego, co uczyniły władze fran­
cuskie i w p raktyce zezwolił uczennicom n a noszenie
trad y cy jn y ch c h u st m u zu łm ań sk ich . Stało się to w sie­
d em d ziesiąt la t po tym , ja k A ta tu rk zakazał noszenia
fezó w 33. T e działania w ładz, w znacznej m ierze powo­
dow ane ch ęcią chw ycenia w ia tru w żagle, dowodzą, jak
silny b y ł islam sk i w iatr w latach osiem dziesiątych i na
po czątk u dziew ięćdziesiątych.
O drodzenie Islam u zm ieniło c h arak ter tureckiej pra :-
tyki politycznej. Przyw ódcy k raju , zwłaszcza Turgut
Ózal dość otw arcie u to żsam iali się z sym boliką i s l a m
i jego d o k try n ą polityczną. T a k ja k w szędzie, dem okra­
cja w zm ogła proces pow rotu do k orzeni i do lełigii.
„Politycy, k tó ry m ta k bard zo zależało n a przypochlebie-
n iu się społeczeństw u i zdobyciu głosów, m usieli wziąć
pod uw agę relig ijn e asp iracje n aro d u (dotyczyło to
n aw et w ojskow ych, k tó rzy tradycyjnie stali n a straży
św ieckości państw a). Sporo u stęp stw nosiło znam iona
dem agogii”. R u ch y społeczne m iały zabarw ienie religij­
ne. O ile elita i b iu ro k racja, zwłaszcza wojskowa, hoł­
dowały raczej św ieckim w artościom , o ty le nastroje
islam sk ie daw ały o sobie znać w siłach zbrojnych,
i w 1987 ro k u u su n ięto z ak ad em ii w ojskow ych setki
k ad etó w pod ejrzan y ch o sprzyjanie isłam istom . Główne
p artie polityczne czuły coraz w iększą potrzebę ubiegania
się przy w yborach o p oparcie odrodzonych ia ń k m uzuł­
m ań sk ich , zakazanych przez A ta tlirk a 34. W wyborach
lokalnych w 1994 ro k u fu n d am en talisty czn a Partia
D obrobytu ja k o je d y n a spośród pięciu najw iększych
242
; rtii zyskała znacznie w ięcej głosów niż przedtem .
Gipsowało n a n ią praw ie 19 p ro cen t wyborców, podczas
gdy n a P a rtię Słusznej Drogi p rem ie r T an su Cilier padło
21 procent, a n a P a rtię Ojczyzny zm arłego p rezy d en ta
0/4 la 20 procent. P a rtia D obrobytu przejęła k ontrolę
-nad dw om a głów nym i m iastam i T urcji, Istam b u łem
: Ankarą, szczególnie zaś um ocniła swoje pozycje w połu­
dniowo-wschodniej części kraju. W w yborach w g ru d n iu
1995 ro k u zdobyła w ięcej głosów i m iejsc w parlam encie
niż inne stronnictw a, a w pół roku później utw orzyła rząd
w koalicji z je d n ą z p a rtii św ieckich. P odobnie ja k
w innych krajach, fu n d am en talistó w poparli przede
w szystkim m łodzi ludzie, którzy w rócili z em igracji do
kraju, „ueiśnieni i wyw łaszczeni” oraz „sankiułoci z w iel­
k ic h m iast, niedaw no przybyli ze w si” 35.
O drodzenie Islam u odbiło się n a zagranicznej polityce
Turcji. Za p rezy d en ta Ózała T urcja bez w ah an ia stan ęła
po stronie Z achodu podczas w ojny w Zatoce, spodzie­
wając się, że p o su n ie to nap rzó d spraw ę jej członkostw a
we W spólnocie E uropejskiej. N adzieje te się je d n a k nie
zmaterializowały, a w ah an ia NATO w kw estii reak cji n a
ew entualny a ta k Ira k u n a T urcję zaniepokoiły Turków ,
którzy n ie m ieli ju ż teraz pew ności, ja k sojusz zareaguje
w w ypadku nierosyjskiej agresji n a ich k raj 36. Przyw ód­
cy T urcji próbow ali rozw inąć k o n ta k ty w ojskow e z Iz­
raelem , co spotkało się z o strą k ry ty k ą ze strony tu re c ­
kich isłam istów . W latach osiem dziesiątych, co m iało
większe znaczenie, T urcja u m ocniła sto su n k i z k rajam i
arabskim i i in n y m i pań stw am i m u zu łm ań sk im i, a w la­
tach dziew ięćdziesiątych aktyw nie działała n a rzecz
interesów islam u, dostarczając znacznej pom ocy boś­
niackim M uzułm anom i Azerbejdżanowi. W odniesieniu
do Bałkanów, Azji Środkowej i B liskiego W schodu
zagraniczna p o lityka T urcji przybierała coraz bardziej
islam ski ch arak ter.
 'W Ü P - ’’ ’ Tj? : 'r - '
Przez w iele lat T u rcja sp ełn iała dw a z trz ech w arun­
ków w y m ag an y ch od k ra ju n a rozdrożu, k tó ry pragnie
zm ienić cyw ilizacyjną tożsam ość. E lity k ra ju w przewa­
żającej m ierze opow iadały się za ta k im posunięciem ,
a społeczeństw o n ie było m u przeciw ne. Jed n ak że elity
cywilizacji przyjm ującej, Z achodu, nie m iały zamiaru
jej przyjąć. Podczas gdy spraw a pozostaw ała w zawie­
szeniu, O drodzenie Islam u w T urcji ożywiło antyzachod
n ie n astro je w śród społeczeństw a i zaczęło podkopywać
św iecką, prozachodnią orientację tu re ck ich elit. Wszyst­
k o -w sk azu je n a to, że T u rcja pozostanie k rajem na
rozdrożu cyw ilizacyjnym . P rzesąd zają o ty m trudności,
n a ja k ie n ap o ty k a n a drodze do E uropy, ograniczona
zdolność do o d eg ran ia d o m inującej roli w obec byłych
rep u b lik radziecldch zam ieszkanych przez lu d y tureckie
oraz u ak ty w n ien ie się te n d e n c ji islam sk ich podkopują­
cych dziedzictw o A tatü rk a.
Przyw ódcy T urcji, biorąc pod uw agę te sprzeczne siły,
zaw sze o k reślali swój k raj ja k o „pom ost m iędzy kul­
tu ram i. P re m ie r T a n su Ciller stw ierdziła w 1993 roku, że
T urcja je s t zarówno „dem okracją ty p u zachodniego”, jak
i „częścią Bliskiego W schodu” i „dosłownie oraz w sensie
politycznym stanow i m o st m iędzy dw iem a cywilizacja­
m i”. D ając w yraz tej am biw alencji, p an i Ciller w publicz­
nych w ystąpieniach w k ra ju często prezentow ała się jaleo
m u zu łm an k a, ale zw racając się do NATO używ ała argu­
m entu, że „geograficzne i polityczne realia czynią z Turcji
kraj eu ropejski”. P odobnie p rezydent Sulejm an Demirel
ok reślał T u rcję jaleo „bardzo w ażny m o st w regionie
łączący zachód i wschód, od Europy do C hin’ 37. M ost jest
je d n a k sztu czn ą k o n stru k cją, p rzerzuconą m iędzy dwo­
m a trw ały m i b y tam i, ale n ie b ęd ącą częścią żadnego
z nich. K iedy przyw ódcy T urcji o k reślają swój kraj
m ia n e m m o stu , potw ierdzają w zawoalowany sposób, iż
je s t to kraj rozdarty, zn ajdujący się n a rozdrożu.
244
M eksyk. T urcja stała się k rajem n a rozdrożu w latach
dw udziestych naszego w ieku, M eksyk dopiero w osiem ­
dziesiątych, ale historyczne sto su n k i obu krajów z Za­
ch o d em są pod pew nym i w zględam i podobne. T ak ja k
Turcja, M eksyk m a k u ltu rę w ybitnie niezachodnią.
Nawet w XX w ieku, ja k stw ierdził Octavio Paz, J ą d r o
M eksyku je s t in d iań sk ie, n ie eu ro p ejsk ie” 3S. W XIX
w ieku M eksyk, podobnie ja k im p eriu m osm ańskie,
został rozczłonkow any ręk o m a ludzi Z achodu. W latach
dw udziestych i trzydziestych XX w ieku też przetoczyła
się p rzezeń rew olucja, k tó ra stw orzyła now ą podstaw ę
tożsam ości narodow ej i nowy, je d n o p arty jn y system
polityczny. W T urcji je d n a k rew olucja polegała m iędzy
innym i n a jed n o czesn y m odrzuceniu tradycyjnej k u l­
tury islam skiej i osm ańskiej oraz zapożyczeniu k u ltu ry
zachodniej i dołączeniu do Z achodu. W M eksyku, podo­
bnie ja k w Rosji, w tra k c ie rew olucji przysw ojono
i zaadaptow ano pew ne elem en ty k u ltu ry zachodniej, co
zrodziło now y nacjonalizm w rogi kapitalizm ow i i dem o­
kracji Zachodu. T urcja przez sześćdziesiąt lat próbow ała
się określić ja k o kraj europejski, M eksyk n ato m iast
starał się określić swoją tożsam ość w opozycji do Stanów
Zjednoczonych. Od lat trzydziestych do osiem dziesią­
tych jego przywództwo prow adziło politykę gospodarczą
: zagraniczną b ęd ącą w yzw aniem dla am ery k ań sk ich
interesów.
Z m iana n astą p iła w latach osiem dziesiątych. P rezy­
dent M iguel de la M adrid zaczął, a jego następca,
prezydent Carlos S alinas d e G ortari, kontynuow ał poli­
tykę całkow itej redefinicji celów, zwyczajów i tożsam o­
ści kraju. O d czasu rew olucji 1910 ro k u była to n ajb ar­
dziej isto tn a zm iana. S alinas sta ł się m ek sy k ań sk im
M ustafą K em alem . A ta tu rk propagow ał sekularyzm
i nacjonalizm , p rą d y dom inujące w owym czasie na
Zachodzie, S alinas - liberalizm gospodarczy, je d n ą
245
z dw óch d o k try n przew ażających n a Zachodzie w jego
epoce (nie p rzyjął d ru g iej, czyli dem okracji politycznej).
T ak ja k w k ra ju A tatu rk a, poglądy te zostały przyjęte,
przez polityczne i gospodarcze elity. W ielu ich członków,
p odobnie ja k S alin as i de la M adrid, kształciło się
w S tan ach Zjednoczonych. S alinas znacznie obniżył
inflację, spryw atyzow ał bardzo w iele przedsiębiorstw
sek to ra publicznego, p o p ierał inw estycje zagraniczne,
obniżył cła i subsydia, d o konał restru k tu ry zacji za­
dłu żen ia zagranicznego, przeciw staw ił się potężnym
zw iązkom zawodowym.) zw iększył produktyw ność
i w prow adził M eksyk do NAFTA, do której należą Stany
Zjednoczone i K anada. C elem reform - A tatu rk a była
przem iana T urcji z bliskow schodniego k ra ju m uzułm ań­
skiego w św iecki k raj eu ro p ejski, reform y Salinasa
zm ierzały do p rzek ształcen ia M eksyku z k ra ju latyno­
am ery k ań sk ieg o w północn o am erykański.
N ie była to dla M ek sy k u jed yna, n ie u n ik n io n a opcja.
E lity tego k ra ju m ogły kon ty n u ow ać antyam erykański,
trzeciośw iatowy, nacjonalistyczny k u rs i dalej prowadzić
politykę protekcjonizm u, w zorem swoich poprzedników,
którzy czynili to przez w iększość bieżącego stulecia.
M ożna też było, n a co n acisk ała część M eksykanów,
po k u sić się o stw orzenie ja k iejś iberyjskiej wspólnoty
narodów , obejm ującej H iszpanię, P o rtu g alię i kraje
A m eryki Południow ej. .
Czy M eksykow i u d a się północnoam erykańskie przed­
sięw zięcie? Przew ażająca w iększość politycznych, gos­
podarczych i in telek tu aln y ch elit k ra ju opow iada się za
ty m k u rsem . W o d ró żn ien iu od sytuacji, w jakiej znaj'
d u je się T urcja, w iększość e lit cywilizacji docelowej
tak że p o p iera k u ltu ro w ą tran sfo rm ację M eksyku. Róż
nicę w yraźnie w idać w k o n tek śc ie w ażnej międzyeywi-
lizacyjnej kw estii, ja k ą je st im igracja. Obawa przed
m asow ym napływ em T urk ó w w yw ołała w śród elit i spc
246
zeń stw E uropy opór w obec przyjęcia T urcji do ich
ona. T ym czasem S alinas posłużył się fak tem m asowej
i gracji M eksykanów (legalnej i nielegalnej) do Stanów
dnoczonych jako argum entem w rozmowach z NAFTA;
bo przyjm iecie nasze tow ary, albo naszy ch lu d zi”.
;ksyk i S tan y Z jednoczone dzieli pon ad to znacznie
uejszy d y stan s k u ltu ro w y niż T urcję i E uropę. M ek-
--kanie są katolikam i, m ów ią po h iszp ań sk u , elita k raju
'.entowała się trad y cy jn ie n a E uropę (tam w ysyłano
5eci n a n aukę), a od n ied aw n a n a S tan y Z jednoczone
m w ysyła się je teraz). A nglo-am erykańskiej A m eryce
Północnej i hiszpańsko-indiańskiem u M eksykow i o w ie­
le łatwiej będzie dostosow ać się do siebie niż chrześ­
cijańskiej E uropie i m u zu łm ań sk iej T urcji. Pom im o
łych cech w spólnych, po ratyfikacji.N A FTA pojaw iła się
w S tan ach Zjednoczonych opozycja w obec bliższych
związków z M eksykiem . D om agano się ograniczenia
im igracji, ubolew ano n a d przen o szen iem fab ry k na
południe, podaw ano w w ątpliw ość, czy M eksyk je s t
zdolny dostosow ać się do p ó łn o cn o am ery k ań sk ich k o n ­
cepcji w olności i rządów p r a w a 39
T rzecim w aru n k iem u d an ej zm iany tożsam ości k raju
będącego n a rozdrożu je s t przyzw olenie społeczeństw a,
choć n iek o n ieczn ie poparcie. Z naczenie tego czynnika
zależy w pew nej m ierze od tego, ja k dalece opinia
społeczna liczy się w d an y m k ra ju w procesie p o ­
dejm ow ania decyzji. W 1995 ro k u prozachodnia po­
stawa M eksyku n ie została p o d d an a testow i dem o­
kracji. N ow oroczna rew olta w C hiapas, z udziałem
kilku tysięcy dobrze zorganizow anych i popieranych
z zagranicy partyzantów , nie była jak o ta k a oznaką
pow ażniejszego społecznego oporu przeciw am ery k a­
nizacji. Je d n a k ż e p ełn a zrozum ienia reakcja, z ja k ą
się spotkała w śród m ek sy k a ń sk ich intelektualistów ,
dziennikarzy i in n y ch środow isk k ształtu jący ch opinię
247
 ^^upsi-
publiczną, św iadczyłaby, że am ery k an izacja w ogóle,
a NAFTA w szczególności, m ogą n ap o tk ać coraz więk­
szy opór m e k sy k a ń sk ic h elit i społeczeństw a kraju.
P re zy d e n t S alinas całk iem św iadom ie przyznał refor­
m ie gospodarczej i w estem izacji p riorytet przed reform ą
polityczną i dem okratyzacją. T ym czasem zarów no roz­
wój gospodarczy, ja k i coraz bliższe zw iązki ze Stanam i
Z jednoczonym i w zm ocnią siły dom agające się praw­
dziwej d em o k raty zacji sy stem u politycznego. Podsta­
w ow e z ag a d n ie n ie dotyczące przyszłości M eksyku
p rzed staw ia się następ u jąco: ja k bardzo m odernizacja
i dem o k raty zacja w zm ogą n astro je antyzachodnie, co
skończy się albo w ycofaniem z NAFTA, -albo znacznym
o słab ien iem stosunków , czem u tow arzyszyć b ęd ą inne
zm ian y p o lity k i n arzu co n ej M eksykow i przez prozacho­
d n ie elity k ra ju w la ta c h osiem dziesiątych i dziewięć­
dziesiątych. Czy am ery k an izacja M eksyku je s t do po­
godzenia z dem okratyzacją?
A u stra lia . W o d ró żn ien iu od Rosji, T u rcji i M eksyku
A ustralia od sam ego p o czątk u zaliczała się do kręgu
k u ltu ry zachodniej. P rzez cały XX w iek była ściśle
sprzy m ierzo n a z W ielką B rytanią, a n a stę p n ie ze Stana­
m i Zjednoczonym i. W o k resie zim nej w ojny nie tylko
n ależała do Z achodu, ale w raz ze S tanam i, Wielką
B ry tan ią i K an ad ą stanow iła jego militarno-wywiadow-
cze cen tru m . Je d n ak ż e n a początku lat dziew ięćdziesią­
ty ch przyw ódcy A u stralii postanow ili, że kraj powinien
dokonać odstępstw a, przedefiniow ać swoją tożsamość
n a azjaty ck ą i rozw inąć b lisk ie sto su n k i z sąsiadam i.
P re m ie r P a u l K eatin g oświadczył, że A u stralią nie może
ju ż być dłużej „filią im p e riu m ”, m u si stać się republiką
i dążyć do „w plecenia się w Azję”. J e s t to jego zdaniem
n iezb ęd n e dla o k reślen ia tożsam ości A ustralii jako
niezależnego k raju . „Pozostając k rajem p o d pewnym i
248
względam i p ochodnym od in n eg o (d eriv a tive ), przynaj­
mniej w k ateg o riach konsty tu cy jn y ch , A ustralia nie
¡jjgnoże zaprezentow ać się św iatu ja k o kraj w ielokul­
turowy, n ie m oże angażow ać się w Azji, ustanow ić z nią
więzi i czynić tego w sposób p rzek o n u jący ”. Przez tak
wiele la t A ustralia, zdaniem K eatinga, „chora była na
anglofiłię i pogrążona w le ta rg u ”, dalsze podtrzym yw a­
nie związków z W ielką B ry tan ią „wyrządzi niepow eto­
w ane szkody naszej k u ltu rz e narodow ej, przyszłości
ekonom icznej i przyszłej pozycji w Azji i rejonie Pacyfi­
k u ”. P odobne n astro je w yrażał m in iste r spraw zagrani­
cznych G areth E v a n s 40.
Pom ysł uczynienia z A ustralii k raju azjatyckiego wziął
się z założenia, że w kształtow aniu tożsam ości narodów
ekonom ia m a pierw szeństw o p rzed k u ltu rą. Głównym
bodźcem był tu dynam iczny rozwój gospodarki krajów
Azji W schodniej, dzięki k tórem u nastąpiło szybkie zwięk­
szenie obrotów handlow ych m iędzy A ustralią i Azją.
W 1971 ro k u 39 p ro cen t au stralijsk ieg o e k sp o rtu szło do
krajów Azji W schodniej i Południowo-W schodniej, pocho­
dziło zaś stam tąd 21 procent im portu. W 1994 roku było to
- odpow iednio - 62 i 41 procent. D la porów nania, w 1991
roku A ustralia eksportow ała 11,8 procent swych towarów
do krajów W spólnoty E uropejskiej, a 10,1 p ro cen t do
Stanów Zjednoczonych. U m acnianie się związków ekono­
m icznych z Azją pogłębiało w śród A ustralijczyków prze­
konanie, że n a św iecie w yłaniają się trzy w ielkie bloki
gospodarcze, a m iejsce ich k raju je st w bloku azjatyckim .
Pom im o w ięzi ekonom icznych z Azją, A ustralia nie
spełnia raczej żadnego z w arunków w ym aganych od
kraju n a rozdrożu, k tó ry chciałby sk u teczn ie zm ienić
cywilizacyjną tożsam ość i dlatego „azjatycki gam b it”
nie m a, ja k się w ydaje, w iększych szans powodzenia.
Po pierw sze, w połowie ła t dziew ięćdziesiątych au stralij­
skie elity nie pałały pow szechnym entuzjazm em dla
249
now ego k u rsu . B yła to raczej k w estia polityki partyjnej,
przy czym przyw ódcy P a rtii L iberalnej zajm owali sta­
now isko am b iw alen tn e lu b n ieprzychylne. R ząd labu-
rzystow ski sp o tk ał się ta k ż e z o strą k ry ty k ą ze strony
in telek tu alistó w i d ziennikarzy. E lity dalek ie były od
jedno m y śln o ści co do opcji azjatyckiej. P o drugie,
społeczeństw o n ie m iało sprecyzow anych poglądów. Od
1987 do 1993 ro k u liczba A ustralijczyków opowiadają­
cych się za zn iesien iem m o n arch ii brytyjskiej wzrosła
z 21 do 46 p rocent. Od teg o je d n a k m o m en tu postawy
zaczęły się zm ieniać. Liczba zw olenników usunięć;:
U nion Ja c ka z flagi au stralijsk iej spadła z 42 procent
w m a ju 1992 ro k u do 35 p ro c e n t w sierp n iu 1993 roku.
P ew ien p o lityk au stra lijsk i ośw iadczył w 1992 roku:
„Ludziom tru d n o coś ta k ieg o przełknąć. K iedy od czasu
do czasu ośw iadczam , że A u stralia pow inna stać się
częścią Azji, n ie sposób się doliczyć listów z wyrazami
nienaw iści, ja k ie p o tem o trzy m u ję” 41.
Po trzecie, i to m a n ajw iększe znaczenie, elity krajów
azjatyckich jeszcze m n iej p rzychylnie zareagow ały na
um izgi A u stralii niż E u ro p a n a um izgi T urcji. Wyraźnie
dały do zrozum ienia, że je śli A ustralia chce być częścią
Azji, m u si stać się praw dziw ie azjatyckim krajem , co
w ich m n ie m a n iu je s t m ało praw dopodobne lub wręcz
niem ożliw e. „Pow odzenie au stralijskiej integracji z Azją
- oświadczył pew ien p o lity k indonezyjski - zależy od
jed n ej rzeczy: ja k d alece p ań stw a azjatyckie odniosą się
życzliwie do a u stralijsk ic h zam iarów. Zaakceptow anie
A ustralii przez Azję zależy od tego, w ja k im stopniu
w ładze i n aró d A u stralii p o trafią zrozum ieć kulturę
i społeczeństw o Azji”. Azjaci dostrzegają rozbieżność
m iędzy azjatycką reto ry k ą A u stralii a zachodnim i wręcz
[do perw ersji] realiam i teg o k raju . J a k w yraził się
pew ien au stralijsk i dyplom ata, Tajow ie odnoszą się do
p o d k reślan ia przez A ustralię swej azjatyckości z „po-
250
ażaniem n ie w olnym od zd u m ien ia” 42. P re m ie r Małe-
„ jyrM ahatir ośw iadczył w p aźd ziern ik u 1994 ro k u „uw a­
żamy ją za kraj eu ro p ejsk i”, z tego pow odu A ustralia
■' nie pow inna zostać członkiem EAEC. „My, Azjaci, nie
jesteśm y ta k znów sk ło n n i do otw artego krytykow ania
'■innych krajów czy w ypow iadania w artościujących sądów
na ich tem at. Ale A ustralia, należąca do k rę g u k u ltu ry
europejskiej, uw aża, że m a praw o do m ów ienia innym ,
co m ają robić, czego n ie robić, co je s t złe, a co dobre. To,
rzecz ja sn a , n ie p asu je do naszej grupy. D latego je ste m
przeciw [członkostw u A ustralii w EAEC]. N ie chodzi tu
o kolor skóry, ale o k u ltu rę ” 43. K rótko m ówiąc, Azjaci
są zdecydow ani n ie dopuścić A ustralii do swojego k lu b u
z takich sam ych powodów, z ja k ic h E uropejczycy n ie
chcą T urcji: „oni są in n i niż m y ”. P re m ie r K eatin g lubił
mawiać, że m a zam iar zm ienić A ustralię „z odm ieńca
poza Azją n a o dm ieńca w Azji”. To je d n a k sprzeczność
sam a w sobie: odm ieńców n igdzie się n ie w puszcza.
J a k stw ierdził M ahatir, n a przeszkodzie w łączeniu
A ustralii do Azji stoi k u ltu ra i sy stem w artości. N ie­
u stan n ie w ybuchają spory z pow odu angażow ania się
A ustralijczyków w kw estie dem okracji, p raw człowieka,
wolnej p rasy oraz p ro testó w z pow odu łam an ia tych
praw przez w szystkich praktycznie ich sąsiadów. „Praw­
dziwym p ro b lem em A ustralii w ty m regionie - stw ier­
dził pew ien w ysoki ran g ą au stralijsk i dyplom ata - nie
je st nasza flaga, ale podstaw ow e w artości społeczne.
Sądzę, że nie znajdzie się an i je d e n A ustralijczyk,
który byłby gotów w yrzec się tych w artości w zam ian
za zaakceptow anie przez reg io n ” 44. Mówi się także
0 odrębnościach c h a ra k te ru narodow ego, sty lu życia
1 zachow ania. Z d an iem M ah atira Azjaci starają się
na ogół osiągać swoje cele in n y m i środkam i - de­
likatnie, pośrednio, w sposób w yważony, okrężny, po­
w strzym ując się od ocen, m oralizow ania i unikając
k o nfrontacji. T y m czasem A ustralijczycy to najbardziej
b ezpośredni, n ieo k rzesan i, w ygadani, a zdaniem niektó­
rych g ru b o sk ó rn i lu d zie w całym świecie anglojęzycz­
nym . To zd erzen ie k u ltu r w sposób najbardziej dobitny
przejaw iło się podczas k o n tak tó w sam ego P au la Keatin-
ga z A zjatam i. K eatin g je s t u cieleśn ie n ie m australijs­
kiego c h a ra k te ru narodow ego w sk rajn ej form ie. Nada­
no m u m ian o „polityka-kafara”, zachow ującego się
w sposób „prow okacyjny i w ojowniczy”. N ie w ahał się
używ ać w obec p rzeciw ników politycznych określeń
w rodzaju „p alan ty ”, „perfum ow ane żygolaki”, „pomyle­
n i k ry m in aliści o rozm iękczonych m ózgach” 45. Przeko­
nując, że A ustralia m u si być azjatycka, K eating regular­
nie denerwow ał, szokow ał i antagonizow ał azjatyckich
przyw ódców sw oją b ru ta ln ą szczerością. P rzepaść m ię­
dzy k u ltu ra m i o kazała się ta k głęboka, iż rzecznik
kulturow ej ko n w erg en cji n ie dostrzegł naw et, że swoim
zachow aniem od stręcza p o ten cjaln y ch pobratym ców .
O pcję K eatin g a-E v an sa m ożna u zn ać za s k u te k dzia­
łan ia przytłaczających czynników ekonom icznych, nie
m ający w dalszej p ersp ek ty w ie szans pow odzenia. Wy­
n ik a raczej z ignorow ania n iż chęci odnow y k u ltury
k raju , w ygląda też n a zagryw kę taktyczną, m ającą
odwrócić uw agę od gospodarczych problem ów Australii.
M ożna też w idzieć w niej dalekow zroczną inicjatywę,
zm ierzającą do przy łączenia i uto żsam ien ia A ustralii
z w yłaniającym i się o śro d k am i potęgi gospodarczej,
politycznej, a w przyszłości i m ilitarn ej, w Azji W schod­
niej . W ta k im u jęciu A ustralia byłaby pieiw szym z wielu
być m oże k rajów Z achodu, k tó ry opuści k rąg k u ltury
zachodniej, b y dołączyć do rozw ijającej się cywilizacji
n iezach o d n iej. Być m oże n a początku XXII stulecia
h istorycy u z n ają decyzję K eatinga-E vansa za jed en
z najw ażniejszych sym ptom ów u p a d k u Z achodu. Jeśli
dojdzie do jej w prow adzenia w życie, n ie będzie to
jednak oznaczało likw idacji zachodniego dziedzictw a
Australii i „szczęśliwy k ra j” p o zo stan ie n a zawsze kra-
| | | | ^ n a roz{fr°zu - „filią im p e riu m ”, a zarazem „nową
¡g jiłą szum ow iną w Azji”, ja k pogardliw ie określił ja
||Jęe K uan Y ew 46.
| | l ) i a A ustralii nie był to an i n ie je s t los, którego nie
dałoby się uniknąć. Z am iast czynić ze swego kraju potęgę
azjatycką, przywódcy australijscy pragnący zerwać z Wiel­
k ą B rytanią m ogą zrobić z niego p aństw o P acyfiku, o co
starał się p o p rzed n ik K eatin g a n a stanow isku p rem iera
iJtobert H aw ke. Je śli A ustralia chce się stać rep u b lik ą
odrębną od k o rony brytyjskiej, m oże sprzym ierzyć się
z pierwszym krąjem , k tóry takiego kro k u dokonał, któiy,
podobnie ja k A ustralia, je s t pochodzenia brytyjskiego,
stw orzony został przez im igrantów , m a rozm iary k o n ty ­
nentu, m ówi po angielsku, był sojusznikiem podczas
trzech w ojen i zam ieszkany je s t przez ludność w przew a­
żającej w iększości europejską, choć, ja k i w A ustralii,
coraz w iększy o d setek Azjatów. P od w zględem k u ltu ro ­
wym zasady D eklaracji Niepodległości z 4 iipca 1776 roku
o w iele bardziej w spółgrają z sy stem em w artości społe­
czeństwa australijskiego niż system w artości któregokol­
w iek k ra ju Azji. P o d w zględem ekonom icznym , zam iast
pchać się n a siłę do g ru p y krajów , k tó ry m A ustralia je st
kulturow o obca i k tó re ją z tego pow odu odrzucają, jej
przyw ódcy m ogliby zaproponow ać rozszerzenie NAFTA
na obszar południowego Pacyfiku - objęłaby w tedy Stany
Zjednoczone, K anadę, A ustralię i Nową Z elandię. W ra ­
m ach takiego u grupow ania k u ltu ra i gospodarka szłyby
ze sobą w parze, a A ustralia zyskałaby trw ałą, opartą na
m ocnych podstaw ach tożsam ość, której nie przyniosą jej
bezpłodne w ysiłki zm ierzające do „azjatyzacji” kraju.
Z achodni w iru s i ku ltu ro w a schizofrenia. Podczas
gdy przyw ódcy A ustralii sta ra ją się włączyć swój kraj
253

do Azji, politycy innych k rajów n a rozdrożu - Turcji,
Meksyku i Rosji - podjęli p ró b ę w esternizacji swoich
społeczeństw i włączenia ich do Zachodu. Ich doświadczę-,
nia dowodzą je d n a k z całą m ocą, ja k w ielka je st siła,
elastyczność i lepkość rodzim ych k u ltu r, któ re potrafią się
odnawiać, stawiać opór zachodnim zapożyczeniom i adap­
tować je. O ile całkow ite odrzucenie Z achodu nie jest
możliwe, o tyle reakcja typu kem alistow skiego okazała się
nieskuteczna. K raje niezachodnie, jeśli m a ją się zmoder­
nizować, m uszą to uczynić n a w łasny, a m e zachodni
sposób. Biorąc przykład z Ja p o n ii pow inny oprzeć się na
rodzimej tradycji, in sty tu cjach i system ie w artości.
Przywódcy polityczni, k tó ry ch pycha przep aja n a tyle,
że wyobrażają sobie, iż m o g ą g runtow nie przeobrazić
ku lturę swoich krajów , sk azani są n a niepowodzenie.
O ile są w stanie w prow adzić elem en ty zachodniej
kultury, o tyle nie u d aje im się zdławić an i n a stałe
wyeliminować podstaw ow ych elem entów k u ltu ry rodzi­
mej. Odwrotnie, gdy zachodni w irus usadow i się
w jakim ś kraju, tru d n o go u su n ąć. W irus pozostaje, ale
nie je st zabójczy, p acjen t przeżyje, lecz straci integral­
ność. Przywódcy polityczni m o g ą tw orzyć historię, ale
przed n ią nie uciekną. S k u tk ie m ich działań są kraje na
rozdrożu, nie zaś now e społeczeństw a zachodnie. Zara­
żają swoje kraje kultu ro w ą schizofrenią, k tó ra pozostaje
trw ałą cechą ich tożsam ości.
P rzypisy
i A ndreas P apandreu, Europe T u rn s L eft, „New P ersp ectiv e Q uarterly ,
11 (zima 1994), s. 53; V uk D raskovic, cytow any przez Ja n ice A. Broun
IsiarrTin the B alkans, „F reedom Review", 22 (listopad/grudzien 1991),
254
IS. 31; F. S tep h e n L arrabee, In sta b ility a n d Change in the B a lka n s
^Survival”, 34 (lato 1992), 43; M isha G lenny, H eading O ff W a r in the
Southern B a lka n s, „F oreign A ffairs”, 74 (m ąj/czerw iec 1995), s. 102-103
a Ali al-Amin M azrui, C ultural Forces in W orld P olitics, Ja m e s C urrev
London 1990, s. 13.
' 3 p atrz np. „E conom ist”, 16 listo p ad a 1991, s. 45, 6 m ąja 1995.
< Ronald B. P alm er, T h o m as J. R eckford, B u ild in g A SE A N : 20 Years o f
South-East A sia n Cooperation, P raeg er, N ew Y ork 1987), s. 109- Econo-
. . s t”, 23 lipca 1994, s. 31-32.
® Barry B uzan, G erald Segal, R eth in kin g E ast A s ia n S ecu rity, „Survival”
36 (lato .1994), s. 16.
■ ar E astern Econom ic Review ”, 11 sie rp n ia 1994, s. 34.
Wywiad z D atsu k S eri M ah ath ir ib n M oham ad o f M alaysia p rze­
prowadzony przez K enichi O hm ae, s. 3, 7; R afid ah Azia, „New Y ork
Tim es”, 12.1utego 1991, s. D6.
» „Japan T im es”, 7 listo p ad a 1994, s. 19, „E conom ist”, 19 listo p ad a 1994
s, 37. ’
*■ rray W eidenbaum , G reater China: A N ew E conom ic Colossus’
„W ashington Q u arterly ”, 16 (jesień 1993), s. 78-80.
„Wall S tre e t J o u rn a l”, 30 w rześnia 1994, s. A8; „New Y ork T im es” 17
lutego 1995, s. A6. ’
“ „Econom ist”, 8 p aźd ziern ik a 1994, s. 44; A n d res Serbin, Tow ards an
ociation o f Caribbean States: R a isin g Som e A w k w a rd Q uestions
urnal oi In teram erica n S tu d ie s”, 36 (zim a 1994), s. 61-90.
12 „Far E astern Econom ic Review ”, 5 lipca 1990, s. 24-25, 5 w rześnia 1991
s. 26-27; „New Y ork T im es”, 16 lu teg o 1992, s. 16; „E conom ist”, 15
. stycznia 1994, s. 38; R o b ert D. H orm ats, M a kin g R egionalism Safe,
„Foreign A ffairs”, 73 (m arzec/kw iecień 1994), s. 102-103; „E conom ist”’
10 czerwca 1994, s. 47-48; „B oston G lobe”, 5 lu teg o 1994, s. 7. Na tem at
M ercosuru, p atrz L uigi M anzetti, The P olitical Econom y o f M ERCOSUR
„Journal o f In teram erica n S tu d ie s”, 35 (zim a 1993/94), s. 101-141, oraz
Felix P en a, N ew A pproaches to Econom ic In teg ra tio n in the Southern
Cone, „W ashington Q u arterly ”, 18 (lato 1995), s. 113-122.
„New Y ork T im e s”, 8 kw ietnia 1994; 13 czerw ca 1994; 4 stycznia 1995;
wywiad M ah ath ira z O hm ae, s. 2, 5; A sia n Trade N ew D irections
„AMEX B an k R eview ”, 20 (22 m arca 1993), s. 1-7.
: P atrz B rian _P ollins, Does T rade S till Follow the Flag?, „A m erican
P o litical S cien ce R eview ”, 83 (czerw iec 1989), s. 465-480; Jo a n n e
Gowa, E dw ard D. M ansfield, Power P olitics a n d In tern a tio n a l Trade,
.A m erican Political Science Review ”, 87 (czerwiec 1993), s. 408-421;
David M. Rowe, „T rade an d S ecu rity in In tern atio n al Relations"!
praca n ie publikow ana, O hio S tale U niversity, 15 w rześnia 1994)
passim . ’
S idney W. M intz, Can H a iti Change?, „F oreign A ffairs”, 75 (styczeń/luty
1995), s. 73; E rn esto P erez B alladares, Joycelyn M cCalla, cytow ane
w H a iti’s T ra d itio n s o f Isolation M akes U.S. T a sk H arder W ashington
P o st”, 25 lipca 1995, s. Al,
„E conom ist”, 23 p aźd ziern ik a 1993, s. 53.
„Boston G lobe”, 21 m arca 1993, s. 1, 16, 17; „E conom ist”, 19 listopada
1994, s. 23, 11 czerw ca 1994, s. 90. Na podobieństw o m ięd zy Turcją
255
 mm-

i M eksykiem w sk azu je B arry B uzan, N e w P atterns o f Global Securitu ItflpTamże.

in the T w en ty-first C en tu ry, „In te rn a tio n a l Affairs , 67 (lipiec 1991),
s 449, oraz Ja g d ish B hagw ati, W orld T vading S y ste m a t R isk, Princeton
U niversity P ress, P rin ceto n 1991), s. 72. 1000
10 P a trz M arquis A stolphe d e C ustine, R osja w ro ku 1838, 2 tom y, przol
Paw eł H ertz, PIW, W arszaw a 1995. _ Vortex o f Change, „NATO R eview ”, 42 (kw iecień 1994), s. 6; S uleym an
10 P J C zaadaiew , S ta tji i p ism a , M oskw a 1989, s. 178 i N .J. Damlewski,
R ossija i Je w ro p a, M oskw a 1991, s. 267-268, cytow ane za: Sergei
V ladislavovich Chugrov, R u ssia B etw een E ast a n d W est w: Steve
H irsch (red.), MEMO 3: In Search o f A nsw ers in the Post-Soviet
Era, B u rea u o f N ational A ffairs, W ashington 1992, s. 138_
20 P atrz L eon A ron, T he B attle fo r the S oul o f R u ssia n Foreign P o liq ,
T h e A m erican E n te rp rise ", 3 (listopad/grudzień 1992), s. 10 i n ;; A iexr
G. A rbatov, R u ssia ’s Foreign Policy A ltern a tives, „In tern atio n al Seeuri-
tv”, 18 (jesień 1993), s. 5 i n.
31 S ergei S tan k ev ich , R u ssia in S earch o f Itself, „N ational Interest
28 (lato 1992), s. 48-49. . o r ,_ mT
22 A lbert M otivans, O penness to the W est in E uropean R ussia, „RFE/RL
R esearch R eport", 1 <27 listo p ad a 1992), s. 60-62. B adacze rozmaicie
obliczali rozkład głosów, co dalo w rezultacie niew ielkie rozm ce Opieram
się n a analizie S iergieja Czugrowa: S ergei C hugrov. „Política T enden­
cies in R u ssia's R egions: E viden ce from th e 1993 P arliam en tary EU
tio n s”, praca n ie publikow ana, H arv ard U niversity, 1994.
33 Chugrov, R u ssia B etw een, s. 140. . J a t S ujam iko, „T he A u stralian ”, 5 M ay 1993, s. 18 c h o w a n e przez
24 S am u el P. H u n tin g to n , P olitical O rder in Changing Societies, Yale
U niversity P re ss, N ew H aven 1968, s. 350-351.
25 D uygo B azoglu S ezer, T u rk e y ’s G ra n d S trategy F acin g a Dilemv
In te rn a tio n a l S p ectato r”, 27 (styczeń/m arzec 1992), s. 24.
2G C lyde H ab erm an , O n Ira q ’s O ther F ront, „New Y ork T im es Magazine
18 listo p ad a 1990, s. 42; B ru ce R. K u n ih o h n , T u rke y a n d the West,
F o reig n A ffairs”, 70 (w iosna 1991), s. 35-36.
27 Ian L esser, T u rke y a n d the West a fte r the G u lf W ar, „International
S p e c ta t o r ” , 27 ( s ty c z e ń /m a r z e c 1992), s. 33.
23 F in an c ial T im es”, 9 m arca 1992, s. 2; „New Y ork T im es 5 ^ t n i a
1992 s.E 3 ; T an su Ciller, T he Role o f T u rkey in the N ei^W orM ,
S trateg ic R eview ”, 22 (zim a 1994), s. 9; H ab e rm an O n Iraq s Other
Front, s. 44; Jo h n M urray Brow n, T an su Ciller a n d the Question of
T u rkish Id e n tity , „W orld Policy Jo u rn a l”, 11 ( je s i e n 1994) s¡ 58.
29 Sezer, T u rk e y ’s G ra n d Strategy, s. 27; „W ashington P o st , 22 m ai ca 1992,
„New Y ork T im es”, 19 czerw ca 1994, s. 4.
30 N ew Y ork T im es”, 4 sie rp n ia 1993, s. A3; 19 czerw ca 19J4, s. ‘k Phihp
R obins, B etw een S e n tim e n t a n d Self-interest: T u rkeys Policy toward
A zerb aijan a n d the C entral A sia n S ta tes, „M iddle E ast Jo u m a i ,
(jesień 1993), s. 593-610; „E conom ist” , 17 czerw ca 1995, s. 38 3J.
31 B ahri Y ilm az, T u rkey's N ew Role in In tern a tio n a l Politics, ,Aussen-
|||||;B ro w n , Q uestion o f T u rkish -Id en tity, s. 58.
jp K S e z e r, T u rk e y ’s G rand Strategy, s. 29-30.
• 37 ■Ciller, The Role o f T u rke y in ’the N ew W orld’, s. 9; Brown, Q uestion o f
Turkish Id en tity, s. 56; T an su Ciller, T u rkey a n d NATO : S ta b ility in the
D em irel, BBC S u m m ary o f W orld B roadcasts, 2 lutego 1994 O po-
rów naniach z m ostem , p atrz B ruce R. K uniholm , T u rkey a n d the
I ; West, „Foreign A ffairs”, 70 (wiosna 1991), s. 39; L esser, T u rkey a n d
s the West, s. 33.
Octavio P az, The Border o f Tim e, wywiad przeprow adzony przez N athana
6- G ardelsa, „New P ersp ectiv es Q uarterly”, 8 (zim a 1991) s 36
30 Na te m a t ty ch obaw, p atrz P atrick M oynihan, Free T rade w ith an
Unfree Society: A C om m itm ent a n d its Consequences, „N ational In terest”
(lato 1995), s. 28-33. ’
0 „Financial T im es”, 11-12 w rześnia 1993, s. 4; „New Y ork T im es” 16 sierp­
nia 1992, s. 3. > f
« „E conom ist”, 23 lipca 1994, s. 35; Ire n e M oss, K om isarz ds. P raw
Człowieka (Australia), „New Y ork T im es”, 16 sierp n ia 1992, s. 3; Econo­
m ist”, 23 lipca 1994, s. 35; „B oston G lobe”, 7 lipca 1993 s 2-” Cable
News N etw ork”, News R eport, 16 g ru d n ia 1993; R ichard H iig o tt,’Closing
a B ranch O ffice o f the Em pire: A u stra lia n Foreign Policy a n d the UK a t
C entury’s E nd, „In tern atio n al A ffairs”, 70 (stycznia 1994), s. 58.
H iggotta, Closing a B ranch, s. 62; H iggott, C losing a B ranch s 63‘
„E conom ist”, 12 g ru d n ia 1993, s. 34.
Wywiad u d zielony K en ich e O hm ae, 24 p aźd ziern ik a 1994 s 5-6 P atrz
takze „Jap an T im es”, 7 listo p ad a 1994, s. 19.
44 Były am basador Richard Woolcott (Australia), „New York Tim es” 16 sierp­
nia 1992, s. 3. ’
P aul Kelly, R ein ven tin g A u stra lia , „N ational In terest" 30 (zim a 1992)
66; „E conom ist”, 11 g ru d n ia 1993, s. 34; H iggott, Closing a Branch, s. 58.’
Lee K uan Yew cytow any przez H iggotta, Closing a B ranch, s. 49.

32 E r i ^ R o u l e a u T ^ e Challenges to Turkey, „Foreign A ffairs", 72 (Us-

33 I m - m ; „New Y ork T im es", 26 m am a 1086,

s. 14.

256

VII
Państwa-ośrodki, koncentryczne
kręgi i ład cywilizacyjny
CYWILIZACJE I NOWY LAD
W kształtu jącej się n a now o polityce globalnej państw a
będące o środkam i głów nych cywilizacji zajm ują miejsce
dwóch su p erm o carstw z o k resu zim nej w ojny, stając się
dla inn y ch krajów b ieg u n am i przyciągania i odpychania.
Zm iany te najlepiej w idać w k ręg u cywilizacji zachodniej,
praw osław nej i ch iń sk iej. Tw orzą się ta m ugrupow ania
cywilizacyjne, w których skład wchodzi państwo-ośrodek,
państw a-członkow ie, p o k rew n e kulturow o mniejszości
w państw ach pobliskich oraz, co wywołuje więcej kontro­
w ersji, lu d y należące do in n y ch k u ltu r w państw ach
sąsiednich. W ta k ic h b lo k ach cyw ilizacyjnych państwu
tw orzą często k o n cen try czn e k ręg i w okół ośrodka lub
ośrodków , zależnie od tego, ja k dalece id en ty fik u ją się
z d an y m b lo k iem i są z n im zintegrow ane. W kręgu
cyw ilizacji islam u , k tó ra n ie m a u znanego przez wszyst­
kich państw a-ośrodka, pogłębia się coraz bardziej świad<
m ość w spólnoty, ale stworzono zaledwie zalążki wspólne]
s tru k tu ry politycznej. , cywilizacji oraz m iędzy nim i. N a św iecie n a sta n ie ład
K raje dołączają przew ażnie do in n y ch o podobnej
k u ltu rz e i sta ra ją się tw orzyć przeciwwagę wobec takich,
z k tó ry m i n ie m a ją w spólnych k ulturow ych cech. Doty­
258
czy to zwłaszcza państw -ośrodków . Ich siła przyciąga
kraje podobne pod w zględem kultu ro w y m i odstręcza
kulturow o odm ienne. Ze w zględów bezpieczeństw a p a ń ­
stw a-ośrodki w łączają n ie k ie d y w swój obręb lu d y
należące do in n y ch cywilizacji albo je od siebie uzależ­
niają, ta m te z kolei staw iają opór lu b p ró b u ją w ym knąć
się spod ko n tro li (przykładem m ogą tu być sto su n k i
m iędzy C hinam i a T ybetańczykam i i U jguram i, czy
Rosją a T ataram i, C zeczenam i i m u zu łm an am i z Azji
Środkowej). U w arunkow ania historyczne oraz w zgląd
na u k ład sił prow adzą tak że do sytuacji, w których
pewne k raje przeciw staw iają się państw u-ośrodkow i
cywilizacji, do której sam e należą. G ruzja i R osja są
prawosławne, ale n a p rzestrzen i dziejów G ruzini wai-
czyli z ro sy jsk ą dom inacją i byli przeciw ścisłym związ­
k o m z Rosją. W ietnam i C hiny to k raje konfucjańskie,
¡ale w ytworzył się m iędzy n im i podobny m odel h isto ­
rycznej wrogości. Z czasem je d n a k w spólnota cech
¡kulturowych oraz rozwój szerszej i silniejszej św iadom o­
ści cywilizacyjnej m ogą doprow adzić do zbliżenia takich
krajów, n a podobieństw o p ań stw E uropy Zachodniej.
■ W okresie zim nej w ojny p an u jący ład był w ytw orem
dom inacji sup erm o carstw n a d podległym i im dw om a
blokami oraz ich wpływów w T rzecim Świecie. W wy­
łaniającym się now ym układzie globalne m ocarstw o
stało się przeżytkiem , globalna w spólnota to niedo­
ścigłe m arzenie. Ż aden kraj, ze S tan am i Zjednoczo­
nymi w łącznie, nie m a w skali globalnej znaczących
interesów dotyczących bezpieczeństw a. W dzisiejszym ,
bardziej złożonym i h etero g en iczn y m świecie, p rze­
słanki decydujące o p o rząd k u zn ajd u ją się w obrębie
oparty n a cyw ilizacjach albo n ie b ędzie go wcale. W ta ­
lom św iecie p ań stw a-o śro d k i są źródłem p o rząd k u
wewnątrz cywilizacji a także, poprzez negocjacje ze
swoimi odpowiednikami, utrzym ują go m iędzy cywili­
zacjami.
Świat, w którym przewodnią lub dom inującą rolę
odgrywają państwa-ośrodki, składa się ze stre f wpły­
wów. J e s t to jednak także świat, w k tórym wpływ
takiego ośrodka łagodzony je st i m oderow any przi-y
w spólną kulturę, jaka łączy go z państw am i członkow­
skimi. Wspólnota kulturowa legitym izuje przywództwo
państwa-ośrodka i jego funkcję porządkującą, zarówno
wobec państw-członków, jak i zew nętrznych sił i in­
stytucji. Nie ma więc sensu brać w zoru z sekretarza
generalnego ONZ B utrosa Ghali, k tóry w 1994 roku
sform ułował zasadę „zachowania stre f wpływów”, zgod­
nie z k tó rą mocarstwo dom inujące w danym regionie
powinno dostarczać najwyżej je d n ą trzecią kontyngen­
tu sil pokojowych ONZ. W arunek ta k i stoi w sprzeczno­
ści z geopolitycznymi realiam i. W regionie, gdzie ist­
nieje państw o dominujące, pokój może być przecież
osiągnięty i utrzymany tylko w tedy, gdy obejm ie ono
rolę przywódczą. Organizacja Narodów Zjednoczonych
nie stanow i żadnej alternatyw y dla regionalnej potęgi,
ta zaś tylko wtedy może coś zdziałać i zyskuje prawo­
m ocność, gdy jest n ią państw o-ośrodek cywilizacji
w chodzące w relacje z innym i członkam i danego kręgu
kulturow ego.
P aństw o takie może. pełnić funkcję porządkującą,
poniew aż kraje członkowskie uznają je za kulturow o
pokrew ne. Cywilizacja to w ielka rodzina, a państwa-
-ośrodki, ja k starsi jej członkowie, zapew niają krew nym
w sparcie i utrzym ują w śród nich dyscyplinę. Gdy takiej
więzi rodzinnej nie m a, zdolność silniejszego państw a
do rozwiązywania konfliktów i n arzucania porządku
w regionie okazuje się ograniczona. P ak istan , Bang­
ladesz i naw et Sri L anka nie pogodzą się z tym , by
Indie zaprowadzały porządek w Azji Południow ej, a żad­
ne państw o w schodnioazjatyckie n ie zaakceptuje, by
*.aką rolę w ich reg io n ie pełniła Japonia.
K iedy cywilizacje n ie m ają państw -ośrodków , problem
zaprow adzenia p o rząd k u w ich obrębie czy negocjow a­
nia ład u z in n y m i cyw ilizacjam i staje się bardziej
skom plikow any. P o d nieobecność ośrodka islam skiego,
który w sposób praw om ocny i autorytatyw ny m ógł
odegrać w obec B ośniaków ta k ą rolę, ja k Rosja wobec
Serbów, a N iem cy w obec Chorwatów, o funkcję tę
Imusiały się pokusić S tan y ^jednoczone. N ieskuteczność
ich działania w y n ik ła z fak tu , że A m erykanie nie m ieli
strategicznych interesów tam , gdzie w byłej Jugosław ii
wytyczano granice now ych państw , S tanów Zjednoczo­
nych n ie łączyły z B ośnią żadne w ięzy kulturow e,
a E uropa sprzeciw iała się stw o rzen iu n a sw oim teren ie
p aństw a m u z u łm a ń sk ie g o . B rak państw -ośrodków
w Afryce i św iecie arab sk im znacznie u tru d n ił staran ia
zm ierzające do zakończenia w ojny dom owej w Sudanie.
Z drugiej strony, tam , gdzie państw a-ośrodki istnieją,
stają się głów nym i elem en tam i now ego ład u m iędzy­
narodow ego opartego n a cywilizacjach.
TW ORZENIE W IĘZI W O B R ĘB IE ZACHODU
W okresie zim nej w ojny S tan y Z jednoczone znajdow ały
się w sam ym cen tru m dużej, zróżnicow anej grupy
krajów należących do k ilk u cywilizacji, k tó ra staw iała
sobie za cel przeciw staw ienie się ek sp an sji Zw iązku
Radzieckiego. W sk ład tej grupy, rozm aicie określanej
- jak o „Wolny Św iat”, „Z achód” łu b „Sprzym ierzeni”
- w chodziło w iele krajów zachodnich (choć n ie w szyst­
kie), T urcja, G recja, Japonia, K orea, Filipiny, Izrael.
Nieco luźniej były z n ią zw iązane i in n e kraje, ja k
Fąjwan, T ajlandia i P ak istan . Jej przeciw niczką była
261
g ru p a tro c h ę m n iej h e tero g en iczn a, składająca się
z w szy stk ich k rajó w k rę g u praw osław nego oprócz Gre­
cji, k ilk u trad y cy jn ie zaliczanych do k rę g u kultury
zachodniej, a p o n ad to W ietnam u, K uby, w m niejszym
sto p n iu In d ii i od czasu do czasu jed n eg o lub kilku
krajów afry k ań sk ich . Z zak o ń czeniem zim nej wojny u-
w ielocyw ilizacyjne, w ielokulturow e ugrupow ania roz- '
pad ły się. U p ad ek sy ste m u sow ieckiego, zwłaszcza
U k ład u W arszaw skiego, m iał d ram atyczny przebieg.
Wolniej, ale podobnie, wielocywilizacyjny „Wolny Świat”
z czasów zim nej w ojny przek ształca się w now e ugrupo­
w anie, w w iększym lu b m n iejszym stopniu pokrywąjące
się z obszarem cyw ilizacji zachodniej. Trw a proces
tw orzenia w ięzi, n a k tó ry sk ład a się m iędzy innymi
o k reślan ie zasad przy n ależn o ści do zachodnich organi­
zacji m iędzynarodow ych.
Państw a-ośrodki U nii Europejskiej - Francję i Niemcy
- otacza najpierw w ew nętrzny krąg, w którego skład
w chodzą Belgia, H olandia i L uksem burg, państw a, które
postanow iły znieść w szystkie bariery utrudniające
tranzyt dóbr i osób. Kolejne kręgi tworzą: państw a człon-
kow skie (Włochy, H iszpania, Portugalia, Dania, Wielka
Brytania, Irlandia i Grecja), państw a, które uzyskały
członkostwo w 1995 roku (Austria, F inlandia i Szwecja)
oraz te, k tó re w owym czasie m iały statu s państw stowa­
rzyszonych (Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Bułgaria
i Rum unia). Biorąc te realia pod uwagę, partia będąca
u władzy w Niem czech oraz francuscy oficjele wysokiej
rangi w ysunęli jesien ią 1994 roku propozycje zróżnicowa­
nego statu su w Unii. W edług niem ieckiego planu jej jądro
stanowiliby członkowie-założyciełe z w yjątkiem Włoch,
przy czym „Niemcy i Francja byłyby sam ym ośrodkiem
tego jąd ra”. Wyżej w ym ienione kraje podjęłyby starania
na rzecz szybkiego ustanow ienia unii m onetarnej oraz
Wschodnia granica zachodniej cywilizacji
zintegrow ania polityki zagranicznej i obronnej. Prawie

262
w ty m sam ym czasie p rem ie r F rancji E d o u ard Balladur
zaproponow ał podział n a trz y kategorie: pięc państw
opow iadających się za in teg ra cją stanow iłoby jądro,
in n e p ań stw a członkow skie - d ru g i krąg, a państw a
ubiegające się o członkostw o - k rą g zew nętrzny. F ran­
cu sk i m in iste r spraw zag ranicznych A lain J u p p é roz­
w in ął p o tem tę koncepcję, p roponując podział nastę­
pujący: „krąg zew nętrzny składający się z państw
p artn ersk ich ’, w ty m E uropy W schodniej i Środkowej,
środkow y k rą g p ań stw członkow skich, k tó re m usiałyby
spełnić pew ne w aru n k i (utw orzenie jednego rynku, unii
celnej itp.) oraz k ilk a k ręg ów w ew nętrznych ’pogłębio­
nej solidarności’ sk u p iający ch te państw a, k tó re wyra­
żają gotowość i są w sta n ie poczynić szybsze od innych
p o su n ięcia w dziedzinie in teg ra cji obronnej, m onetar­
nej polity k i zagranicznej itd. \ In n i przyw ódcy polity­
czni proponow ali jeszcze in n e rozw iązania, z których
w szystkie przyjm ow ały je d n a k p odobną zasadę: ist­
n ie n ie w ew nętrznej g ru p y p ań stw ściślej stowarzyszo­
n y c h i zew n ętrzn e u g ru p o w an ia luźniej zintegrow ane
z p ań stw em -ośrodkiem , aż po lin ię oddzielającą państ­
w a członkow skie od pozostałych.
W ytyczenie tak iej lin ii w E u ro p ie stało się jednym
z podstaw ow ych zadań, p rzed ja k im i sta n ą ł Zachód po
zak o ń czen iu zim nej wojny. P rz e d te m E u ro p a nie ist­
n iała ja k o całość. P o załam aniu się k o m u n izm u trzeba
było je d n a k odpow iedzieć n a p ytanie, co to je s t Europa.
O d północy, zachodu i p o łu d n ia jej g ranice wytyczają
m orza, od p o łu d n ia rów nież w yraźne różnice kulturowe.
G dzie je d n a k leży w sch odnia granica Europy? Kogo
n ależy u zn ać za Europejczyków , a ty m sam ym poten­
cjalnych członków U nii E uropejskiej, NATO i podob-
n y ch organizacji?
N ajpełniejszej i najbardziej przekonującej odpowiedzi
d o starcz a w ielk a lin ia histo ry czn a, oddzielająca od
wieków w yznawców zachodniego chrześcijaństw a od
ludów m u zu łm ań sk ich i praw osław nych. Pochodzi ona
z czasów podziału cesarstw a rzym skiego w IV w ieku
i utw orzenia Św iętego C esarstw a R zym skiego w X w ie­
ku. P rzebiega m niej w ięcej w ty m sam ym m iejscu od
co najm niej p ięciu set łat. O d północy biegnie wzdłuż
dzisiejszej granicy m iędzy F in lan d ią a Rosją, n astęp n ie
wzdłuż granic p ań stw bałtyckich z Rosją, przez zachod­
nią B iałoruś, przecina U krainę, dzieląc ją n a unicki
zachód i praw osław ny w schód, p otem R u m u n ię, gdzie
oddziela T ransylw anię z kato lick ą w ęgierską ludnością
od reszty k raju . W byłej Jugosław ii biegnie wzdłuż
; granicy m iędzy Słow enią i C horw acją a pozostałym i
republikam i. N a B ałkanach pokryw a się, rzecz jasna,
z historyczną granicą m iędzy A ustro-W ęgram i a im ­
perium osm ańskim . J e s t k u ltu ro w ą granicą Europy,
a w św iecie po zakończeniu zim nej w ojny stanow i też
polityczną i gospodarczą rubież E uropy i Zachodu.
P arad y g m at cyw ilizacyjny dostarcza w ięc precyzyj­
nej i przekonującej odpow iedzi n a n u rtu jąc e zacho-
: dnich Europejczyków pytanie, gdzie kończy się E u­
ropa. K ończy się tam , gdzie się kończy zachodnie
chrześcijaństw o, a zaczyna islam i praw osław ie. To
odpowiedź, ja k ą zachodni E uropejczycy p rag n ą usły­
szeć, za ja k ą się w znacznej w iększości po cichu opo­
w iadają, a in telek tu aliści i przyw ódcy polityczni róż­
nego a u to ra m e n tu otw arcie ją aprobują. J a k stw ierdził
M ichael H ow ard, n iezb ęd n e je s t u zn an ie rozróżnienia,
k tóre zatarło się w czasach sow ieckiej dom inacji, m ię­
dzy E u ro p ą Środkow ą - M itteleuropa - a właściwą
E uro p ą W schodnią. E uropa Środkow a obejm uje „zie­
mie, k tó re należały niegdyś do k ręg u zachodniego
chrześcijaństw a, a w ięc daw ne obszary cesarstw a H abs­
burgów, A ustrię, Węgry, Czechosłowację, w raz z Polską
i w schodnim i m arch iam i N iem iec. T erm in ’E uropa
265
W schodnia’ należy zarezerw ow ać d la obszarów , które
rozw ijały się p o d eg id ą cerkw i praw osław nej: czarno­
m o rsk ich rejonów B ułgarii i R u m u n ii, k tó re dopiero
w XIX w iek u uw olniły się spod panow ania osm ań­
skiego oraz ’eu ro p ejsk iej’ części Zw iązku R adzieckie­
go”. G łów nym zad an iem zachodniej E uropy, twierdzi
autor, m u si być „ponow ne w łączenie narodów Europy
Środkow ej do naszej ku ltu ro w ej i gospodarczej wspól­
noty, do której należą: odnow ienie więzi m iędzy Lon­
dynem , P aryżem , R zym em i M onachium a Lipskiem ,
W arszawą, P rag ą i B u d ap e sztem ”. W dw a la ta później
P ie rre B eh ar zauw ażył, że „w yłania się now a linia
g ran iczn a kulturow ego w zasadzie podziału m iędzy
E uropą, n a której odcisnęło się p iętn o zachodniego
chrześcijaństw a (katolicyzm u lu b p rotestantyzm u), a tą
jej częścią, k tó ra pozostaw ała pod w pływ em chrześ­
cijaństw a w schodniego i isla m u ”. P ew ien w ybitny Fin
p odobnie p o strzeg a zasadniczy podział E uropy, który
zastąp ił żelazną k u rty n ę : „ Je st to d aw na kulturow a
lin ia g ran iczn a m iędzy W schodem a Z achodem ”. Po
jed n ej stro n ie, w zachodniej E uropie, zn ajd u ją się
ziem ie byłego cesarstw a austro-w ęgierskiego, Polska
i p ań stw a b ałtyckie, poza n ią zaś in n e k raje w schodnio­
eu ro p ejsk ie i b ałk ań sk ie . J a k p rzyznał w ybitny Anglik,
był to „w ielki relig ijn y podział n a kościół zachodni
i w schodni: m ów iąc w przybliżeniu, n a ludy, które
przyjęły chrześcijaństw o bezp o średnio z R zym u albo
przez celtyckich lu b g e rm ań sk ic h pośredników , i te, na
w schodzie i południow ym w schodzie, do których przy­
szło ono przez K o n stan ty n o p o l (B izancjum )” 2.
M ieszkańcy E u ro p y Środkow ej tak że podkreślają
znaczenie tego podziału. K raje, k tó re poczyniły naj­
w iększe po stęp y w pozbyw aniu się sp ad k u po k o m u ­
nizm ie i tran sfo rm acji w k ie ru n k u dem okratycznej
polityki i gosp o d ark i rynkow ej, oddziela od tych, któ-
266
| r e tego n ie dokonały, „linia rozgraniczająca katoli-
Icyzm i p ro te stan ty zm z jed n ej i praw osław ie z drugiej
¡stro n y ”. P rzed w iekam i, ja k stw ierdził p re z y d e n t L it­
wy, L itw ini m usieli dokonać w yboru m iędzy dw iem a
cyw ilizacjam i i „opow iedzieli się za św iatem łaciń ­
skim , przeszli n a katolicyzm i w ybrali form ę organi­
zacji państw ow ej o p artą n a rząd ach praw a”. P odobnie
Polacy mówią, że są częścią Z achodu, o d k ąd w X w ie­
ku w ybrali ch rześcijań stw o o b rząd k u łacińskiego,
a n ie b iz a n ty jsk ie g o 3, M ieszkańcy w schodnioeuropej­
skich krajów praw osław nych m ają d la odm iany am ­
biw alentny pogląd n a dzisiejsze p o d k reślan ie tej linii
kulturow ego podziału. B ułgarzy i R u m u n i dostrzegają
korzyści w y n ik ające z przy n ależn o ści do Z achodu
i jego in sty tu cji, ale utożsam iają się tak że ze swoją
praw osław ną tradycją, B ułgarzy zaś z blisk im i h isto ­
rycznym i zw iązkam i z R osją i B izancjum .
U tożsam ienie E uropy z zachodnim chrześcijaństw em
dostarcza w yraźnego k ry te riu m przyjm ow ania nowych
członków do organizacji zachodnich. U nia E uropejska
to głów na in sty tu cja Z achodu n a ty m kontynencie.
W 1994 ro k u poszerzono jej sk ła d o p ań stw a z k ręg u
k u ltu ry zachodniej, A ustrię, F inlandię i Szwecję. W iosną
tegoż ro k u U nia podjęła prow izoryzną uchw ałę o wy­
k lu czen iu z ew entualnego członkostw a w szystkich by­
łych rep u b lik radzieckich, z w yjątkiem p ań stw b ał­
tyckich. P o d p isała te ż um ow y o stow arzyszeniu
z czterem a p ań stw am i E uropy Środkow ej (Polską, W ęg­
ram i, C zecham i i Słowacją) i dw om a w schodnioeuropej­
sk im i (R u m u n ią i B ułgarią). N ie w ygląda je d n a k n a to,
że k tórekolw iek z tych p ań stw uzy sk a p ełn e członko­
stwo jeszcze w ty m stuleciu, a środkow oeuropejskie
państw a z pew nością zostaną przyjęte w cześniej niż
R u m u n ia i B ułgaria (jeśli te o statn ie w ogóle się do­
staną). O biecująco w yglądają p ersp ek ty w y członkostw a
 J iK p s u
państw bałtyckich i Słowenii, podczas gdy wnioski
muzułmańskiej Turcji, zbyt m ałej M alty i prawosławne­
go Cypru w 1995 roku n ad ał pozostaw ały w zawieszeniu.
Przy poszerzaniu składu U nii E uropejskiej wyraźnie
preferuje się państw a należące do k ręg u k u ltu ry zachod­
niej, które są przy tym lepiej ekonom icznie rozwinięte.
Jeśli takie kryterium będzie przestrzegane, państwa
Grupy W yszehradzkiej (Polska, Czechy, Słowacja i Węg­
ry), republiki bałtyckie, Słowenia, Chorw acja i Malta
staną się w końcu członkam i U nii, której obszar będzie
się pokrywać z zasięgiem cywilizacji zachodniej w takiej
postaci, jaka n a przestrzeni dziejów istn iała w Europie.
Logika cywilizacji narzuca podobny w ynik, jeśli cho­
dzi o poszerzenie składu NATO. Z im na w ojna zaczęła się
od rozszerzenia politycznej i m ilitarnej kontroli Związku
Radzieckiego na Europę Środkową. S tan y Zjednoczone
i kraje zachodnioeuropejskie utw orzyły p a k t NATO,
żeby przez odstraszenie zapobiec sowieckiej agresji
i odeprzeć ją w razie potrzeby. W dzisiejszym świecie, po
zakończeniu zim nej wojny, NATO m a je d e n główny cel:
zapewnienie swojej przew agi przez niedopuszczenie do
ponownego rozciągnięcia przez Rosję politycznej i mili­
tarnej kontroli nad E uropą Środkową. Jak o organizacja,
która służy bezpieczeństwu Zachodu, NATO je st otwarte
dla krajów z kręgu k u ltu ry zachodniej, chcących się do
niego przyłączyć i spełniających podstaw ow e wym aga­
nia w dziedzinie m ilitarnej spraw ności, dem okracji
politycznej i cywilnej kontroli n a d arm ią.
Polityka am erykańska wobec europejskiego system u
bezpieczeństwa w okresie po zim nej w ojnie przyjęła
z początku bardziej uniw ersalistyczną postać, co znalaz­
ło wyraz w Partnerstw ie dla Pokoju, otw artym dla
wszystkich krajów europejskich, a w istocie euroaz­
jatyckich. Akcentowano rów nież rolę O rganizacji Bez­
pieczeństwa i W spółpracy w Europie. Znalazło to wyraz
268
w ypow iedziach p rezy d en ta C lintona podczas jego
europejskiej w izyty w styczniu 1994 roku: „Granic
wolności nie pow inno określać an i now e zachow anie,
ani daw na historia. Mówię do w szystkich, którzy chcieli­
by wytyczyć w E u ro p ie now ą linię podziału: n ie wolno
nam w ykluczać możliwości lepszej przyszłości dla E uro­
py - dem okracji d la w szystkich, gospodarki rynkow ej
dla w szystkich, krajów w spółdziałających n a rzecz wspó­
lnego bezpieczeństw a. N ie w olno n a m poprzestaw ać na
s m ałym ”. Je d n a k ż e w ro k później ad m in istracja am ery-
kań sk a uzn ała znaczenie granic w ytyczonych przez
f „dawną h isto rię ” i zaaprobow ała „poprzestanie n a m a­
łym ” odzw ierciedlającym realia różnic m iędzycywiliza-
cyjnych. A d m in istracja przystąpiła do opracow ania k ry ­
teriów i k a len d arza przyjm ow ania now ych członków do
NATO - n ajp ierw będzie to Polska, Węgry, Czechy
i Słowacja, p o tem Słow enia, a n a stę p n ie praw dopodob­
nie p ań stw a bałtyckie.
R osja energicznie się przeciw staw iła jakiem ukolw iek
rozszerzaniu NATO, przy czym R osjanie uznaw ani za
bardziej liberalnych i prozachodnich używ ali a rg u m en ­
tu, że k ro k ta k i bardzo w zm ocni nacjonalistyczne i an-
tyzachodnie siły polityczne w ich kraju . Poszerzenie
NATO tylko o k ra je należące trad y cy jn ie do k ręg u
zachodniego chrześcijaństw a też je d n a k gw arantuje
Rosji, że członkam i p a k tu n ie sta n ą się Serbia, Bułgaria,
R um unia, Mołdawia, Białoruś i U kraina, póki ta ostatnia
pozostanie zjednoczona. T aki rozwój w ydarzeń uw ydatni
także rolę R osji ja k o państw a-ośrodka odrębnej cywili­
zacji praw osław nej, a w ięc jej odpow iedzialność za
u trzym anie porządku w .obrębie tego k ręg u kulturow ego
i n a jeg o granicach.
P rzy d atn o ść stosow ania k ry te riu m cywilizacyjnego
do poszczególnych krajów uw idacznia się w odniesieniu
do p a ń stw bałtyckich. S ą to je d y n e byłe rep u b lik i
269
radzieckie, k tó re pod w zględem h istorycznym , k u lturo­
wym i religijnym w yraźnie należą do k rę g u kultury
zachodniej, a ich los zaw sze żywo obchodzi! Zachód.,
S tany Zjednoczone nig d y fo rm alnie n ie uznały ich
włączenia do Zw iązku R adzieckiego, poparły ich dążenia
niepodległościow e w czasie jeg o rozpadu i naciskały na
R osjan, by ci stosow ali się do ustalo n eg o kalendarza
w ycofania wojsk. D ano R osjanom do zrozum ienia, że
m uszą uznać, iż p ań stw a b ałty ckie zn ajd u ją się poza
w szelką e w en tu aln ą strefą wpływów, ja k ą chcieliby
objąć byłe radzieckie rep u b lik i. To osiągnięcie adm inis­
tracji C lintona szw edzki p re m ie r określił jak o J e d n ą
z jej najw ażniejszych zasług dla bezpieczeństw a i stabi­
lizacji w E u ro p ie”. W spom ogło ono rosyjskich dem o­
kratów , potw ierdzono bow iem , że jakiekolw iek rewan-
żystow skie zam iary sk rajn y ch ro syjskich nacjonalistów
nie m ają szans n a pow odzenie, poniew aż Zachód wyraź­
nie się angażuje po stro n ie b ałtyckich r e p u b lik 4.
O ile rozszerzeniu U n ii E u ropejskiej i NATO po­
święcono ta k w iele uw agi, o tyle ku ltu ro w e przegrupo­
w anie tych organizacji n ie w yklucza ich ew entualnego
zawężenia. Je d e n k ra j n iezachodni, G recja, je s t człon­
kiem obu, in n y zaś, T urcja, należy do NATO i ubiega
się o członkostw o w U nii. S y tuacja ta je s t rezultatem
zim nej wojny. Czy po jej zakończeniu, w świecie po­
dzielonym n a cywilizację, m a jeszcze rację bytu?
Pełne członkostw o T u rcji w U nii E uropejskiej stoi
pod znakiem zapytania, a członkostw o w NATO spotkało
się z ostrą k ry ty k ą ze stro n y P artii D obrobytu. Zanosi
się jed n a k n a to, że T u rcja pozostanie w Sojuszu
Północnoatlantyckim , dopóki p a rtia ta n ie odniesie
m iażdżącego zwycięstwa w w yborach albo dopóki Turcja
nie odrzuci w in n y sposób dziedzictw a A tatu rk a i nie
zajmie pozycji przyw ódcy islam u. Nie je s t to wykluczone
i mogłoby być dla T urcji całk iem atrakcyjne, ale też nie
270
nastąpi w najbliższej przyszłości. Bez w zględu n a rolę
. NATO, T u rcja będzie w coraz w iększym stopniu
¡pobiegać o swoje w łasne, o drębne in te re sy n a Bał­
k a n a c h , w św iecie arab sk im i w A zji Środkow ej.
G recja n ie n ależy do k rę g u cywilizacji zachodniej, ale
była k o leb k ą cywilizacji klasycznej, z której ta pierw sza
wyrosła. W historycznym konflikcie z T u rk am i G recy
uznali się za obrońców chrześcijaństw a. O d Serbów,
R um unów czy B ułgarów różnili się tym , że ich histo ria
splatała się ściśle z h isto rią Z achodu. P rzy ty m w szyst­
kim G recja stanow i je d n a k p ew ną anom alię, je s t praw o­
sław nym a u tsa jd e re m w zach o d n ich organizacjach.
W spólnocie E uropejskiej ani NATO n ig d y n ie było z n ią
łatwo, z tru d n o ścią dostosow uje się do ich zasad i norm .
Od połowy lat sześćdziesiątych do połowy siedem dziesią­
tych G recją rządziła ju n ta w ojskow a i kraj n ie m ógł
; przystąpić do W spólnoty E uropejskiej, p ó k i n ie stał się
dem okratyczny. Często m ożna było odnieść w rażenie, że
greccy przyw ódcy z u p o rem godnym lepszej spraw y
n aruszają n o rm y obow iązujące w św iecie zachodnim
i an tagonizują zachodnie rządy. G recja była b iedniejsza
od in n y ch krajów W spólnoty i NATO, n iejed n o k ro tn ie
prow adziła p o litykę gospodarczą b ęd ącą w sprzeczności
z b ru k se lsk im i stan d ard am i. P rzew odnicząc R adzie
W spólnoty E uropejskiej w 1994 ro k u doprow adzała in ­
nych jej członków do szału, a zachodnioeuropejscy poli­
tycy w p ryw atnych w ypow iedziach stw ierdzali, że jej
obecność we W spólnocie je s t om yłką.
W now ym św iecie po zakończeniu zim nej wojny
polityka G recji zaczęła coraz bard ziej odbiegać od
polityki Z achodu. R ządy zachodnie energicznie się
przeciw staw iły blokadzie M acedonii, doszło do tego, że
K om isja E u ro p ejsk a starała się, by E uropejski T rybunał
Spraw iedliw ości w ydał przeciw G recji w erd y k t w tej
sprawie. Wobec konfliktów w byłej Jugosław ii G recja
271
 . ■
' J-T-j .»Z-:
prow adziła p o lity k ę całld em o d m ien n ą niż główne za­
ch o d n ie m ocarstw a, akty w nie w spierała Serbów i osten- ;
tacy jn ie n a ru sza ła san k cje nałożone n a n ic h przez ONZ.
G dy p rzestał istn ie ć Zw iązek R adziecki i znikło kom uni­
styczne zagrożenie, okazało się, że G recję i Rosję łączą
w spólne in te re sy w k o n fro n tacji ze w spólnym wrogiem,
Turcją. G recja pozw oliła R osji usadow ić się w swojej
części C ypru, G recy cypryjscy z en tu zjazm em w itali na
w yspie R osjan i Serbów , „swoich praw osław nych współ­
w yznaw ców ” 5. W 1995 ro k u działało n a C yprze około
d w u stu firm b ęd ący ch w łasnością R osjan, wydawano
gazety w języ k u rosyjskim i serbsko-chorw ackim , a rząd
G reków cy p ry jsk ich kupow ał w Rosji, znaczne ilości
broni. G recja b ad a ła w raz z R osją m ożliw ość transportu
k au k ask ie j i środkow oazjatyckiej ropy naftow ej w rejon
M orza Ś ródziem nego b u łg arsk o -g reck im rurociągiem
b ieg n ący m przez T u rcję i in n e lir aj e m uzułm ańskie.
W swej polityce zagranicznej orientuje się w dużej mierze
n a k raje praw osław ne. Z pew nością zachow a form alne
członkostw o w NATO i U nii E uropejskiej, ale w m iarę
postępów p ro cesu ku ltu ro w ej rek o n fig u racji będzie ono
m iało coraz m n iejsze znaczenie, a zainteresow anym
stro n o m przysporzy jeszcze w ięcej trudności. Grecja,
an tag o n istk a Zw iązku R adzieckiego w czasach zimnej
w ojny, staje się po jej zakończeniu sojuszniczką Rosji.
R O SJA 1 J E J B L ISK IE SĄSIEDZTW O
S p ad k o b iercą carskiego, a n a stę p n ie kom unistycznego
im p e riu m je s t blok cyw ilizacyjny podobny p p d wieloma
w zględam i do eu ro p ejsk iego Z achodu. Państwo-ośro-
dek, R osja (odpow iednik F ran cji i Niem iec), utrzym uje
ścisłe w ięzi z otaczającym je k ręg iem w ew nętrznym , na
k tó ry sk ład a ją się dw ie rep u b lik i z przew agą ludności
272
słow iańskiej w yznania praw osław nego, B iałoruś i Moł-
fjawia, a tak że K azachstan z 40 p ro cen tam i ludności
rosyjskiej i A rm enia, tradycyjnie b lisk a sojuszniczka
Rosji. W połowie lat dziew ięćdziesiątych w szystkie te
kraje m iały prorosyjskie rządy, k tó re doszły n a ogół do
''•'adzy w w y n ik u wyborów. B liskie, lecz luźniejsze
osunki łączą R osję z G ruzją (praw ie w całości prawo-
awną) i U k rain ą (w znacznej w iększości prawosławną),
; to je d n a k k raje o m ocnym poczuciu tożsam ości
arodowej, k tó re w przeszłości były niepodległe. Na
^awosławnych B ałk an ach R osja u trzy m u je błiskie sto-
in k i z B ułgarią, G recją, S erbią i Cyprem , tro ch ę m niej
dsie z R um unią. M uzułm ańskie republiki byłego Zwiąż-*
i R adzieckiego n ad ał są w dużym sto p n iu zależne od
,osji zarów no pod w zględem gospodarczym , ja k
i w kw estii bezpieczeństw a. D la odm iany republiki
bałtyckie, reagując n a przyciągającą siłę Europy, u su ­
nęły się sk u teczn ie ze strefy ro syjskich wpływów.
R osja tw orzy w ięc blok z praw osław nym cen tru m pod
swoim kierow nictw em . O tacza go b u fo r stosunkow o
słabych p ań stw islam skich, k tó re R osja w różnym
stopniu k o n tro lu je i będzie się starała n ie dopuścić, by
dostały się w orbitę wpływów in n y ch m ocarstw . Ocze­
kuje od św iata zaakceptow ania tego system u. R ządy
innych pań stw i organizacje międzynarodowe, ja k stw ier­
dził Jelcy n w lu ty m 1993 roku, pow inny „przyznać Rosji
specjalne pełnom ocnictw a ja k o gw arantce pokoju i sta­
bilizacji n a obszarach daw nego Zw iązku R adzieckiego”.
O ile Zw iązek R adziecki był superm ocarstw em o in te ­
resach globalnych, o tyle R osja to w ielkie m ocarstwo,
które m a swoje in te re sy regionalne i cywilizacyjne.
Praw osław ne k raje byłego Zw iązku Radzieckiego od­
grywają zasadniczą rolę w tw orzeniu spójnego rosyjskie­
go bloku m ającego coś do pow iedzenia w spraw ach Euro-
azji i świata. W czasie rozpadu Zw iązku Radzieckiego
273
w szystkie pięć krajów podążyło z początku kursem
nacjonalistycznym , p odkreślając nowo u zyskaną nie­
podległość i d y stan su jąc się od M oskwy. U znanie re­
aliów ekonom icznych, geopolitycznych i kulturowych
skłoniło n a stę p n ie cztery z n ich do w yboru prorosyj-
skich rządów i pow rotu do prorosyjskiej polityki. Narody
tych krajów spodziew ają się od R osji pom ocy i ochrony.
W piątym z nich, G ruzji, rosyjska in terw en cja wojskowa
wywołała p o d o b n ą zm ianę w stanow isku rządu.
A rm enia trad y cy jn ie u to żsam iała swoje in teresy z in­
teresam i Rosji, a ta o statn ia z d u m ą prezentow ała się
jak o obrońca A rm enii p rzed m uzu łm ań sk im i sąsiadami.
S to su n k i te uległy ożyw ieniu po rozpadzie Związku
Radzieckiego. O rm ianie uzależnili się od gospodarczej
i wojskowej pom ocy R osji i poparli ją w kwestiach
dotyczących stosunków z byłym i rep u b lik am i radziec­
kim i. O ba k ra je m a ją zbieżne in tere sy strategiczni-.
W o dróżnieniu od A rm enii, B iałoruś m a słabe poczu­
cie tożsam ości narodow ej. J e s t jeszcze bardziej uzależ­
niona od rosyjskiej pom ocy. W ielu jej m ieszkańców , jak
się w ydaje, u to żsam ia się z R osją ta k sam o ja k z włas­
nym k rajem . W styczniu 1994 ro k u ciało ustawodawcze
powołało n a u rząd p re zy d en ta konserw atyw nego zwo­
lennika Rosji, k tó ry zastąpił centrystow skiego, umiarko­
w anego nacjonalistę. W lipcu 1994 ro k u 80 procent
elek to ratu w ybrało n a p rezy d en ta skrajnego prorosyj-
skiego polityka, zw olennika W ładim ira Żyrinowskiego.
B iałoruś w cześnie p rzy stąp iła do W spólnoty Niepodleg­
łych Państw , była członkiem -zalożycielem u n ii ekonomi­
cznej z R osją i U k ra in ą pow ołanej w 1993 roku, zgodziła
się n a u n ię m o n e ta rn ą z Rosją, przekazała Rosji swoją
broń n u k le a rn ą i w yraziła zgodę n a stacjonow anie wojsk
rosyjskich n a sw oim te ry to riu m do k o ń ca tego stulecia.
W 1995 ro k u B iałoruś, jeśli n ie liczyć nazwy, była
p raktycznie częścią Rosji.
274
¿Po u zy sk an iu niepodległości przez M ołdaw ię w wyni-
i rozpadu Zw iązku R adzieckiego spodziew ano się dość
powszechnie jej rein teg racji z R u m u n ią. O baw a przed
tąkim rozw ojem w ydarzeń zaktyw izow ała z kolei seces-
jonistyczny ru c h w zrusyfikow anej w schodniej części
kraju. P o p iera n y po cichu przez M oskwę, i czynnie
■
Aspom agany przez rosyjską 14. A rm ię, doprow adził do
utworzenia R ep u b lik i Z ad n iestrzań sk iej. Tym czasem
nastroje opow iadające się za u n ią z R u m u n ią osłabły, do
czego przyczyniły się gospodarcze p roblem y obu krajów
i ekonom iczny n acisk Rosji. M ołdaw ia przy stąp iła do
Wspólnoty N iepodległych P ań stw i rozw inęła h an d el
z Rosją. W lu ty m 1994 ro k u p rorosyjskie p a rtie odniosły
decydujący su k ces w w yborach p arlam en tarn y ch .
W trzech w ym ienionych do tej p o ry państw ach re ­
akcja opinii publicznej n a o kreśloną kom binację in ­
teresów strategicznych i ekonom icznych w yłoniła rzą­
dy opow iadające się za ścisłym zw iązkiem z Rosją.
Podobnie pod w ielom a w zględam i w yglądało to na
Ukrainie. W G ruzji w ydarzenia potoczyły się inaczej.
G -izja była k rajem niepodległym do 1801 roku, kiedy
jej władca, kró l Jerz y X III, zwrócił się do R osji o ochro­
nę przeciw T urkom . Po rew olucji październikow ej od­
zyskała niepodległość n a trzy lata, 1918-1921, ale bol­
szewicy włączyli ją siłą do Zw iązku R adzieckiego. Po
jego rozpadzie znów proklam ow ała niepodległość. Wy-
■bory w ygrała nacjonalistyczna koalicja, ale jej przy­
wódca zaczął prow adzić a u to d estru k cy jn ą politykę re ­
presji i został w gw ałtow ny sposób obalony. E d uard
A. Szew ardnadze, były m in iste r sp raw zagranicznych
/■.'.'lązku R adzieckiego, w rócił do k raju , przejął ster
rządów i został zatw ierdzony n a fu n k cji prezy d en ta
■.v w yborach 1992 i 1995 roku. M usiał je d n a k staw ić
czoło sep araty sty czn em u ruchow i w A bchazji, k tó ry
uzyskał znaczną pom oc od R osjan, a także rebelii
p o d w odzą obalonego G am sahurdii. W zorem króla Je­
rzego doszedł do w n io sk u , że n ie m a dużego wyboru, ;
i zwrócił się o pom oc do M oskwy. W ojska rosyjskie
interw eniow ały po jeg o stronie, w zam ian za co Gruzja
p rzy stąp iła do W spólnoty N iepodległych P ań stw
W 1994 ro k u G ru zin i w yrazili zgodę n a utrzym yw anie
przez R osjan trz e c h b az w ojskow ych n a terytorium ;
swego k ra ju przez czas nieokreślony. R osyjska inter- ■
w encja zbrojna, n ajp ierw m ająca n a celu osłabienie
rząd u G ruzji, p o tem zaś jego utrzy m an ie, doprowadziła,
do tego, że n asta w ien i niepodległościow o G ruzini zna­
leźli się w obozie rosyjskim .
Po Rosji najludniejszą i najw ażniejszą z-byłych republik
radzieck ich je s t U k rain a. N a p rzestrzen i dziejów nieraz
byw ała n iep odległym pań stw em , ale przez większość
epoki nowożytnej stanow iła część organizm u politycznego
rządzonego przez M oskwę. Zadecydowały o tym wydarze­
n ia z 1645 ro k u , k ied y B o h d an C hm ielnicki, kozacki
przyw ódca po w stan ia w ym ierzonego przeciw władzy
Polaków , zgodził się złożyć przysięgę n a w ierność carowi
w zam ian za pom oc w w alce z Polakam i. Od tej pory aż do
1991 ro k u (jeśli n ie liczyć krótkiego okresu niepodległości
w ia ta c h 1917-1920), obszar dzisiejszej U k rain y podlegał
politycznej kontroli M oskwy. U k rain a je s t je d n a k krajem
rozszczepionym , o dw óch odrębnych k u lturach. Cywiliza­
cyjny uskok, lin ia podziału m iędzy Zachodem a prawosła­
w iem , p rzeb ieg a przez sam jej środek, i ta k było od
w ieków W różnych e p o k ach w przeszłości zachodnia
U k ra in a w chodziła w sk ła d P olski, Litwy, cesarstwa
austro-węgierskiego. Znaczna część jej ludności to wyznaw­
cy Kościoła unickiego, k tóry zachował obrządek prawosła­
w ny, ale u zn a je zw ierzchnictw o papieża. M ieszkańcy
zachodniej U krainy zawsze m ówili po u k ra iń sk u i przeja­
w iali silne te n d en c je nacjonalistyczne. L udność wschod­
a znaczna jej część mówi po rosyjsku. N a początku lat
jM ewięćdziesiątych 22 procent ludności U krainy stanow i­
li Rosjanie, a 31 p rocent ludzie posługujący się rosyjskim
jako językiem ojczystym. W szkołach podstawowych i śred­
nich w iększość dzieci i m łodzieży uczyła się po rosyjsku 6.
Na K rym ie ludność rosyjska ab solutnie przeważa. Wcho­
dził on w skład Federacji Rosyjskiej do 1954 roku, kiedy to
Chruszczów przekazał go U krainie w geście wdzięczności
za decyzję C hm ielnickiego sprzed 300 lat.
Różnice m iędzy w schodnią i zachodnią U k rain ą p rze­
jawiają się w postaw ach m ieszkańców tych części kraju.
Na p rzykład pod koniec ro k u 1992 je d n a trzecia R osjan
:ia zachodniej U k rain ie stw ierdziła, że ucierpieli od
przejawów antyrosyjskiej wrogości. W Kijowie wypo­
wiedzi ta la c h było tylko 10 p r o c e n t7. Podział n a zachód
>;i w schód ujaw nił się bardzo d o bitnie podczas wyborów
prezydenckich w lipcu 1994 roku. U rzędujący p rezydent
Leonid K raw czuk, pom im o bliskiej w spółpracy z przy­
wódcam i R osji określający się ja k o nacjonalista, zdobył
UKRAINA; OKRĘGI WYBORCZE
Źródło: International Fundatlon fo r Electorat Systems.

niej U k rain y je s t w przew ażającej m ierze prawosławna,

poparcie w 13 obw odach zachodniej U krainy, gdziQ
glosowało n a niego do 90 p ro cent wyborców. Jego prze­
ciw nik L eonid K uczm a, k tó ry podczas kam panii wybór,
czej uczył się dopiero m ówić po u k raiń sk u , zyskał
porównyw alną w iększość głosów w 13 w schodnich obwo­
dach. K uczm a w ygrał głosam i 52 p rocent elektoratu.
N ieznaczna w iększość u k raiń sk ieg o społeczeństwa po­
tw ierdziła w ięc w 1994 roku, że opow iada się za opcją
C hm ielnickiego z 1654 roku. J a k stw ierdził pewien
am erykański ek sp ert, „w czasie wyborów ujaw nił się,
a naw et skrystalizow ał, rozłam m iędzy zeuropeizowany­
m i Słow ianam i z zachodniej U krainy a rosyjsko-słowiań-
ską wizją tego, czym U kraina być powinna. W grę wchodzi
nie tyle polaryzacja etniczna, co odrębne k u ltury” 8.
W rezu ltacie tego podziału sto su n k i m iędzy Ukrainą
a R osją m ogą ułożyć się trojako. N a początku lat
dziew ięćdziesiątych rzutow ały n a nie pow ażne problemy
dotyczące k w estii b ro n i n u k learn ej, K rym u, praw Ro­
sjan n a U k rain ie, floty czarnom orskiej oraz stosunków
gospodarczych. P anow ała dość pow szechna opinia, że
m oże w ybu ch n ąć k o n flik t zbrojny. N iektórzy zachodni
analitycy tw ierdzili naw et, że Z achód pow inien poprzeć
zachow anie przez U k rain ę arsen ału nuklearnego, by
odstraszyć R osjan od ew en tu alnej a g re s ji9. Jeżeli jed­
n a k liczy się czy n n ik cyw ilizacyjny, starcie między
U k raiń cam i a R o sjan am i raczej n ie w chodzi w grę. Są
to dw a n arody słow iańskie, w yznające przew ażnie pra­
wosławie, od w ieków u trz y m u jące b lisk ie stosunki,
pow szechnym zjaw iskiem są m ałżeństw a mieszane.
P om im o istn ien ia wysoce spornych kw estii oraz nacisku
sk rajn y ch nacjonalistów po obu stronach, przywódcy
obu krajów u siln ie się starali złagodzić te spory, co
w znacznej m ierze im się powiodło. W ybór n a stanow is­
ko p rezy d en ta U k rain y w połowie 1994 ro k u polityka
otw arcie orien tu jąceg o się n a Rosję jeszcze bardziej
278
.' ■ograniczył praw dopodobieństw o pow ażniejszego kon-
[jctń m iędzy obydw om a krajam i. O ile n a in n y ch
iszarach byłego Zw iązku R adzieckiego dochodziło do
ciętych w alk m iędzy m u zu łm an am i i chrześcijanam i,
wy^tapi^y fcż napięcia, a n aw et w alki m iędzy R osjanam i
narodam i bałtyckim i, o ty le w 1995 ro k u n ie do­
chodziło do żadnych aktów przem ocy m iędzy R osjanam i
' a Ukraińcam i.
Druga, bardziej praw dopodobna ew entualność, to roz­
pad U krainy w zdłuż linii cywilizacyjnego u sk o k u na dwa
odrębne organizmy. Część w schodnia zapew ne zlałaby się
z Rosją. K w estia secesji w ypłynęła po raz pierw szy
w kontekście K rym u. Społeczność K rym u, w ty m 70
procent R osjan, w re feren d u m w g ru d n iu 1991 opowie­
działa się w znacznej w iększości z a niepodległością
Ukrainy i oddzieleniem od Zw iązku Radzieckiego. W m a­
ju 1992 ro k u p a rla m e n t K rym u przegłosow ał uniezależ­
nienie się półw yspu od U krainy, p o d u k ra iń sk im nacis­
kiem głosow anie zostało p o tem anulow ane. Tym czasem
ipsyjski parlam en t głosował za anulow am em cesji Krym u
na rzecz U k rain y z 1954 roku. W styczniu 1994 roku
m ieszkańcy K rym u w ybrali p rezy d en ta, k tó ry w swej
kam panii akcentow ał „zjednoczenie z R osją”. To skłoniło
niektórych do postaw ienia p y tan ia, czy K rym stan ie się
drugim G órnym K arabachem lub A bchazją? 10 O dpo­
wiedź była zdecydow anie n eg aty w n a - nowo w ybrany
pi ezydent K ryinu wycofał się z obietnicy przeprow adze­
nia referen d u m w spraw ie niepodległości i podjął rozmo-
v . z rząd em w Kijowie. W m aju 1994 sytuacja znów się
zaogniła, gdy k ry m sk i p a rla m e n t opow iedział się za
przyw róceniem k o n sty tu cji z 1992 roku, k tó ra p raktycz­
nie u niezależniała półw ysep od U krainy. Jeszcze raz
jednak, dzięki zachow aniu pow ściągliw ości przez rosyj­
skich i u k ra iń sk ic h przywódców, udało się zapobiec
wybuchowi przem ocy, a w ybranie w dwa m iesiące później
prorosyjskiego K uczm y n a u rząd p rezy d en ta Ukrainy
znacznie osłabiło secesyjne d ążenia K rym u.
Wybór te n postaw ił je d n a k n a p o rząd k u dziennym
ewentualność secesji zachodniej U krainy od k raju coraz
bardziej zacieśniającego sto su n k i z Rosją. Część Rosjan
wcale n ie byłaby te m u przeciw na. Pew ien rosyjski
generał ujął to w n astępujących słowach: „Ukraina,
a raczej w schodnia jej część, w róci do n as za pięć,
dziesięć czy piętn aście łat. Z achodnia U kraina może
sobie iść do diabła!” n . T aki kadłubow y k raj nie byłby
jednak zdolny do przeżycia bez znacznej i skutecznej
pomocy z Zachodu. A pom ocy takiej m ożna b y się było
spodziewać tylko w w ypadku, gdyby sto su n k i między
Zachodem i R osją pow ażnie się pogorszyły i wróciły do
stanu podobnego ja k w okresie zim nej wojny.
Trzeci, bardziej praw dopodobny scenariusz wygląda
tak, że U k rain a pozostanie zjednoczona, rozszczepiona
kulturowo, n iepodległa i będzie ściśle współpracować
z Rosją. G dy zo stan ą rozw iązane przejściow e kwestie
dotyczące b ro n i atom ow ej i sił zbrojnych, pojaw ią się na
porządku dzien n y m najpow ażniejsze, długofalow e prob­
lemy o charakterze ekonom icznym . W spólnota kulturowa
i bliskie związki osobowe u łatw ią ich rozwiązywanie. Jak
podkreślił Jo h n M orrison, relacja m iędzy Rosją a Ukrainą
jest dla wschodniej Europy ty m sam ym , co dla zachodniej
relacja m iędzy F ra n c ją .a N iem cam i 12. T a d ru g a stanowi
ośrodek U nii E u ro p ejsk iej, ta pierw sza m a podstawowe
znaczenie d la jed n o śc i św iata praw osław nego.
WIELKIE CHINY I STR EFA W SPÓ LN EJ
PROSPERITY
H istorycznie rzecz biorąc, w yobrażenie C hin o samych
sobie przedstaw iało się następująco: C hiny obejmują
280
.właściwą „ch iń sk ą strefę”, do której zalicza się Koreę,
jjgpetnam, w yspy L iu Chiu, a czasam i Japonię, strefę
||fg d k o w o azjaty ck ą zam ieszkaną przez nie będących
¡jfhińczykam i M andżurów , M ongołów, Ujgurów, ludy
||ir e c k ie i Tybetańczyków , k tó ra m u si być kontrolow ana
|j e w zględów bezpieczeństw a, i „zew nętrzną strefę”
barbarzyńców, od k tó ry ch oczekiw ano je d n a k , że „będą
składać C hinom d an in ę i uznaw ać ich wyższość” 13.
W spółczesna cywilizacja ch iń sk a m a podobną stru k tu rę.
Składa się n a n ią cen traln y ośrodek zam ieszkany przez
rdzennych C hińczyków (Han), położone nieco dalej
prowincje, k tó re są częścią Chin, ale m ają znaczną
^autonomię, prow incje stanow iące pod w zględem praw ­
nym część Chin, lecz zam ieszkane przez duże grupy
■ludności z innych kręgów kulturow ych (Tybet, Xinjiang),
kraje z lu d n o ścią chińską, k tó re n a u stalo n y ch w aru n ­
kach zostaną przyłączone do C hin albo też je s t to bardzo
praw dopodobne (H ongkong, Tajw an), jed n o państw o
z przew agą ludności chińskiej w coraz w iększym stopniu
orientujące się n a P e k in (Singapur), wpływowe społecz­
ności ch iń sk ie w T ajlandii, W ietnam ie, M alezji, In d o n e­
zji i n a F ilipinach, oraz k raje n iech iń sk ie (Korea Północ­
na i K orea Południow a, W ietnam ), posiadające je d n a k
\ń e le elem entów chińskiej konfucjańskiej kultury.
W latach pięćdziesiątych C hiny uw ażały się za so­
ju szn ik a Zw iązku R adzieckiego. Po rozłam ie ujrzały
się w roli przyw ódcy T rzeciego Św iata przeciw staw ia­
ją c e g o się obu superm ocarstw om , co pociągnęło za
sobą ogrom ne koszty i przyniosło niew iele korzyści.
Po zm ianie polityki am ery k ań sk iej za adm inistracji
N ixona C hiny u biegały się o pozycję strony trzeciej
w układzie sił m iędzy dw om a superm ocarstw am i.
W spółpracowały blisko ze S tan am i Zjednoczonym i
w latach siedem dziesiątych, k ied y S tan y w ydaw ały
się słabe, po czym zajęły bardziej w yw ażoną pozycję
281
w latach osiem dziesiątych, gdy zw iększył się am ery­
k a ń sk i p o ten cjał m ilitarn y , a Zw iązek R adziecki pod­
u p ad ał gospodarczo i coraz bardziej grzązł w Afgani­
stanie. Z k o ń cem ryw alizacji su p erm o carstw „chińska
k a rta ” straciła je d n a k w szelką w artość i C hiny m usiały
jeszcze raz określić swoją pozycję n a aren ie m iędzy­
narodow ej. Postaw iły sobie dw a cele: stać się centrum
ch iń sk iej k u ltu ry , p ań stw em -o środkiem i cywilizacyj­
n y m m ag n esem , k u k tó re m u b ęd ą ciążyć wszystkie
in n e ch iń sk ie społeczności, i odzyskać u tra co n ą w XIX
w iek u tra d y cy jn ą pozycję m ocarstw a-hegem ona Azji
W schodniej.
Te now e role, ja k ie g rają Chiny, m ożna ju ż dostrzec.
P o pierw sze, p rzejaw iają się w sposobie, w ja k i Chiny
o k reślają w łasn ą pozycję n a aren ie m iędzynarodow ej.
Po drugie, w znacznym zaangażow aniu gospodarczym
ch iń sk ich em ig ran tó w w k ra ju ich pochodzenia. Po
trzecie, w coraz ściślejszych zw iązkach ekonom icznych,
politycznych i dyplom atycznych, ja k ie rozw ijają z Chi­
n am i trzy głów ne ch iń sk ie organizm y (H ongkong, Taj­
w an i S ingapur), a tak że w coraz w iększym ciążeniu ku
C hinom ty ch k rajó w Azji Południow o-W schodniej,
w k tó ry ch C hińczycy m ają znaczące w pływ y polityczne.
R ząd c h iń sk i po strzeg a swój k raj jak o państwo-oś-
ro d e k cywilizacji ch iń sk iej, n a k tó ry pow inny się orien­
tow ać w szystkie pozostałe ch iń sk ie społeczności. Za­
rzuciw szy ju ż daw no s ta ra n ia o prom ow anie swoich
interesów za g ran icą poprzez lokalne p artie kom unis­
tyczne, rząd te n p rag n ie zająć pozycję „reprezentanta
ch ińskości n a skalę św iatow ą” 14. W jego pojęciu ludzie
ch iń sk ieg o pochodzenia, n aw et będący obywatelam i
in n eg o k raju , są członkam i ch iń sk iej w spólnoty, przez
co w jak ie jś m ierze podlegają ch iń sk im w ładzom . Chiń­
sk ą tożsam ość zaczęto definiow ać w kategoriach raso­
w ych. J a k się w yraził pew ien uczony z ChRL, Chiń-
282
| | k ó w łączy „rasa, k rew i k u ltu ra ”. W połowie lat
iiewięćdziesiątych coraz częściej dało się o ty m słyszeć
/¿ ź ró d e ł rządow ych i w pryw atnych rozm ow ach z C hiń­
czykami. D la C hińczyków i łudzi ch iń sk ieg o pochodze­
nia żyjących w in n y ch k rajach m iaro d ajn y dla o k reś­
lenia tożsam ości staje się „test lu s tra ”. „Popatrz no
tylko w lu stro ” - n ap o m in ają p ro p ek iń scy C hińczycy
swoich pobratym ców usiłujących zasym ilow ać się w in ­
nych społeczeństw ach. Chińczycy z d iaspory czyli hua-
ren, ludzie chińskiego pochodzenia, w odróżnieniu od
zhongguoren, zam ieszkałych w chińskim państw ie, w co­
raz w iększym sto p n iu a rty k u łu ją koncepcję „C hin k u l­
turow ych” b ęd ącą przejaw em ich gonshi, czyli w spólnej
świadomości. Tożsam ość chińska, n a k tó rą Zachód
przypuszczał w XX w iek u ta k w iele ataków , ulega
obecnie przeform ułow aniu w k ateg o riach trw ałych ele­
m entów ch iń sk iej k u ltu r y 15.
Na p rzestrzen i dziejów tożsam ość ta rów nież daw ała
się pogodzić z rozm aitym i odniesieniam i do centralnych
władz ch iń sk ieg o państw a. To poczucie tożsam ości
kulturow ej ułatw ia rozwój sto su n k ó w gospodarczych
m iędzy różnym i ch iń sk im i organizm am i i je s t przez
ten rozwój w zm acniane. Stanow i to z kolei w ażny
czynnik w zrostu gospodarczego w sam ych C hinach
i poza nim i, co dostarcza psychologicznych i m aterial­
nych bodźców pogłębiających ch iń sk ą k u ltu ro w ą toż­
samość.
„W ielkie C hiny” n ie są w ięc w yłącznie koncepcją
abstrakcyjną. To szybko rozw ijający się fak t kulturow y
i gospodarczy, k tó ry zaczyna się staw ać fak tem poli­
tycznym . Im p o n u jący rozwój ekonom iczny w latach
osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych był dziełem
Chińczyków: tych z P aństw a Ś rodka, tych z krąjów
zw anych „tygrysam i” (trzy z czterech są chińskie) i tych
z Azji Południow o-W schodniej. G ospodarka w schodniej
283
Azji staje się coraz bardziej ch iń sk o cen try czn a i zdo­
m inowana przez Chińczyków. Chińczycy z Hongkongu,
Tajw anu i S in g ap u ru dostarczyli znacznej części kapi­
tału, k tórem u ChRL zaw dzięcza rozwój gospodarczy
w latach dziew ięćdziesiątych. C hińczycy zam orscy
w Azji Południow o-W schodniej zajm ow ali dom inujące
pozycje w gospodarce sw oich krajów . N a początku lat
dziew ięćdziesiątych stanow ili 1 p ro c e n t ludności Fili­
pin, ale kontrolow ali 35 p ro cen t obrotów krajowych
firm. W połowie lat dziew ięćdziesiątych stanow ili 2-3
procent m ieszkańców Indonezji, lecz w ich rękach
było około 70 p ro cen t pryw atnego k ap itału krajowego.
Kontrolowali 17 z 25 n ajw iększych przedsiębiorstw ,
a jed en chiński k o n g lo m erat w ytw arzał podobno 5 pro­
cent indonezyjskiego p ro d u k tu narodow ego bru tto
(PKB). W Tajlandii n a początku lat dziew ięćdziesiątych
Chińczycy stanow ili 10 p ro cen t ludności, ale w ich
rękach było dziewięć z d ziesięciu najw iększych grup
firm i wytwarzali 50 p ro c e n t PKB. W M alezji, gdzie
stanow ią m niej w ięcej je d n ą trzecią m ieszkańców ,
praw ie całkowicie zdom inow ali g o sp o d a rk ę 3G. Poza
Japonią i K oreą g o spodarka Azji W schodniej je s t prak­
tycznie w ch iń sk ich rękach.
Pow stanie tej chiń sk iej strefy w spólnej prosperity
ułatw iła w znacznej m ierze „bam busow a sieć” rodzin­
nych powiązań, k o n tak tó w osobistych i w spólnej k u l­
tury. Chińczykom zam o rsk im o w iele łatwiej było robić
interesy w C hinach niż ludziom z Z achodu czy Japoń­
czykom. W zajem ne zau fanie opiera się tu ta j n a osobis­
tych stosunkach, n ie n a um ow ach, przepisach praw nych
czy innych d o k u m en tach . B izn esm en i z Z achodu lepiej
sobie radzą w In d ia ch n iż w C hinach, gdzie nienaruszal­
ność um ow y zależy od osobistej relacji m iędzy zawiera­
jącym i ją stronam i. P ew ien Jap o ń czy k w 1993 roku
stw ierdził z zazdrością, że C hiny „skutecznie wykorzys-
JSy- działającą p o n ad granicam i sieć ch iń sk ich kup-
||g \v z H ongkongu, Tajw anu i Azji Południow o-W schod­
n i e j ” ł7. J a k przyznał am ery k ań sk i biznesm en, „C hiń­
czycy zam orscy są niezw ykle przedsiębiorczy, znają
język, naw iązują k o n ta k ty dzięki ’bam busow ej sieci’
rodzinnych powiązań. M ają pod tym w zględem ogrom ną
przewagę n a d kim ś, kto m u si konsultow ać się z radą
nadzorczą w A kron czy F iladelfii”. Potw ierdził to Lee
|K u an Yew: „Pod w zględem etnicznym je ste śm y Chiń-
czykami. M am y w spólne cechy ukształtow ane przez
. wspólne dziedzictw o i k u ltu rę. L udzie z n a tu ry czują
sym patię do podo b n y ch sobie pod w zględem cech
fizycznych. To poczucie bliskości je s t jeszcze silniejsze,
kiedy łączy ich k u ltu ra i język. Łatw o naw iązuje się
stosunki, łatwo też o zaufanie, k tóre w biznesie je st
podstaw ą w szelkich działań ” 18. P od koniec lat osiem -
dziesiątych i w łatach dziew ięćdziesiątych Chińczycy
z diaspory „udow odnili sceptycznem u św iatu, że kon ek ­
sje o p arte n a w spólnocie języ k a i k u ltu ry m ogą skutecz­
nie zastąpić b ra k rządów praw a oraz przejrzystych reguł
i przepisów *. R ola w spólnoty kulturow ej ja k o podstaw y
rozwoju ekonom icznego przejawiła się dobitnie na II kon­
ferencji chińskich przedsiębiorców z całego świata, która
zebrała się w H ongkongu w listopadzie 1993 roku.
O kreślono ją ja k o „w ielką uroczystość k u czci chiń­
skiego triu m falizm u ” 18. W c h iń sk im k ręg u k u ltu ro ­
wym, ja k w szędzie indziej, w spólnota kulturow a ułatw ia
gospodarcze zaangażow anie.
O graniczenie k o n ta k tó w gospodarczych Z achodu
z C hinam i po w ydarzeniach n a P lacu T ian an m en (po
dekadzie przyspieszonego rozwoju gospodarczego) stwo­
rzyło d la Chińczyków z diaspory okazję i bodziec do wy­
korzystania k ap itału , ja k im była w spólna k u ltu ra i k o n ­
ta k ty osobiste. Zainw estow ali w C hinach bardzo dużo,
w sk u tek czego dynam icznie rozw inęły się różnorodne
285
 |ją d y , ja k w M edanie w Indonezji w k w ietn iu 1994,
kontakty ekonom iczne m iędzy chińskim i społecznościa­
przeradzają się one w a k ty przem ocy. Część M alajów
mi. W 1992 roku 80 procent bezpośrednich zagranicznych
i Indonezyjczyków odniosła się k rytycznie do ch iń sk ich
inwestycji w C hinach (11,3 m łd dolarów) pochodziło od
inw estycji w P ań stw ie Ś rodka, tra k tu ją c to ja k o uciecz­
Chińczyków zamorskich, przede w szystkim z Hongkongu
kę kapitału. Przyw ódcy polityczni z p rezydentem S u h ar­
(68,3 procent), ale także z Tajw anu (9,3 procent), Singapu­
to n a czele m u sieli zapew niać społeczeństw a swoich
ru, Makao i innych krajów . Jap o n ia m iała w całości tych
'krajów, że n ie w yrządzi to szkody ich gospodarce.
inwestycji udział rzęd u 6,6 procent, a S tan y Zjednoczone
Chińczycy w Azji Południow o-W schodniej zapew niali
4 6 procent. Z całokształtu zakum ulow anych zagranicz­
z kolei, że są lojalni p rzede w szystkim w obec krajów ,
nych inwestycji n a su m ę 50 m ld dolarów 67 procent
w k tó ry ch się urodzili, a n ie w obec ojczyzny swych
pochodziło z chińskich źródeł. R ów nie im ponujący był
przodków. N a początku la t dziew ięćdziesiątych odpływ
wzrost obrotów handlow ych. E k sp o rt z T ajw anu do Chin
chińskiego k a p ita łu z krajów Azji Południow o-W schod­
zwiększył się od praw ie zerow ego poziom u w 1986 roku
niej do C hin był rów now ażony dużym napływ em ta j­
do 8 procent całości tajw ań sk ieg o e k sp o rtu w 1992,
w ańskich inw estycji n a Filipiny, do M alezji i W ietnam u.
w którym to roku w zrastał w te m p ie 35 procent. Eksport
P ołączenie rosnącej potęgi gospodarczej i w spólnoty
z Singapuru do C hin w zrósł w 1992 ro k u o 22 procent,
kulturow ej spraw iło, że H ongkong, T ajw an i S ingapur
podczas gdy całość e k sp o rtu teg o k ra ju zw iększyła się
coraz bardziej zacieśniały sto su n k i z C hinam i k o n ­
o niecałe 2 procent. J a k zauw ażył w 1993 ro k u M urray
tynentalnym i. Przygotow ując się do przekazania władzy,
W eidenbaum, „pom im o obecnej dom inacji japońskiej
któ re m iało niebaw em n astąpić, C hińczycy z H ongkon­
w ty m regionie, opierająca się n a C hińczykach gospodar­
gu zaczęli się przystosow yw ać do sytuacji, w której
ka Azji szybko się rozwija w nowe epicentrum przemysłu,
b ęd ą rządzeni z P ek in u , a n ie z L ondynu. B iznesm eni
handlu i finansów. W tym strategicznym regionie znajdu­
i in n e osoby publiczne coraz rzadziej krytykow ali Chiny
ją się znaczne zasoby technologii i zdolności wytwórczych
czy postępow ali w sposób, k tó ry m ógłby je urazić. Jeśli
(Tajwan), Wysoko rozw inięty ośrodek przedsiębiorczości,
zaś coś tak ieg o zrobili, w ładze ch iń sk ie n ie w ahały się
m arketingu i usług (H ongkong), św ietna sieć kom unika­
z szybkim odw etem . W 1994 ro k u k ilk u se t biznesm enów
cji (Singapur), ogrom ne zasoby k a p ita łu finansowego
w spółpracow ało z P e k in e m i pełniło fu n k cje „doradców
(wszystkie trzy kraje) oraz niezm ierzone zasoby ziemi,
do spraw H o n g k o n g u ” w czym ś, co było w p raktyce
bogactw n atu raln y ch i siły roboczej (Chiny)1’ 20. Chiny
g ab in etem cieni. N a po czątk u la t dziew ięćdziesiątych
kontynentalne stanow ią w dodatk u potencjalnie najwięk­
chińskie wpływy gospodarcze w H ongkongu niepom ier­
szy ze w szystkich rozw ijających się rynków , a w połowie
nie w zrosły - w 1993 ro k u ChR L inw estow ała tam
lat dziewięćdziesiątych poczynione w ty m k ra ju inwesty­
w ięcej n iż Jap o n ia i S tan y Z jednoczone razem w zięte 21.
cje zaczęto coraz bardziej nastaw iać - obok eksportu - na
Do połowy ła t dziew ięćdziesiątych in teg racja gospodar­
zaopatrywanie ry n k u w ew nętrznego.
cza H o n g k o n g u z C hinam i k o n ty n en taln y m i b yła p ra k ­
Chińczycy w Azji Południow o-W schodniej są w róż­
tycznie zakończona. In te g racja polityczna m a się doko­
nym stopniu zasym ilow ani z m iejscow ą ludnością,
wśród której cz ęsto 'p a n u ją an ty ch iń sk ie nastroje. Nie- nać w 1997 roku.
287
 T ajw an pozostaw ał w ty le za H ongkongiem , jeśli
chodzi o sto su n k i z C h in am i k o n ty n en taln y m i. Istotne
zm iany zaczęły się je d n a k w łatach osiem dziesiątych.
P o 1949 ro k u obie ch iń sk ie rep u b lik i przez trzydzieści
la t n ie uznaw ały n aw zajem swojego istn ie n ia an i legal­
ności, n ie k o m u n ik o w ały się ze sobą i były faktycznie
w sta n ie w ojny, co przejaw iało się od czasu do czasu
w y m ian ą og n ia n a przybrzeżnych w yspach. K iedy Deng
X iaoping u m o cn ił się p rzy w ładzy i rozpoczął proces
reform politycznych, rząd C hR L w ykonał je d n a k szereg
p o su n ięć pojednaw czych. R ząd T ajw anu zareagow ał na
n ie w 1981 ro k u i zaczął odchodzić od polityki „trzech
n ie ” - żad n y ch k o n tak tó w , żadnych negocjacji, żadnego
k o m p ro m isu z C h in am i k o n ty n en taln y m i. W m aju 1986
ro k u doszło do pierw szych rozm ów m iędzy przedstaw i­
cielam i obu stron. D otyczyły one zw rotu sam olotu
tajw ań sk ieg o uprow adzonego n a k o n ty n en t. W n astęp ­
n y m ro k u T ajw an zniósł zakaz podróży do C hin kon­
ty n e n taln y ch 22.
Do szybkiego rozwoju stosunków gospodarczych mię­
dzy Tajw anem a k o n ty n en tem , ja k i potem nastąpił,
przyczyniła się w znacznym stopniu „wspólna chińskość”
i w ynikające z niej w zajem ne zaufanie. J a k zauważył
główny tajw ański negocjator, Chińczycy z Tajw anu i Chin
kontynentalnych m ieli silne poczucie więzów krwi, każda
z ty ch społeczności była d u m n a z osiągnięć drugiej. Do
końca 1993 ro k u Tajw ańczycy odwiedzili k o n ty n en t 4,2
m in razy, a Chińczycy z ChR L 40 tys. razy przybyli na
Tajw an. Codziennie w ym ieniano 40 tys. listów i prowa­
dzono 13 tys. rozm ów telefonicznych. O broty handlowe
m iędzy dw iem a ch iń sk im i republikam i osiągnęły w 1993
roku w artość 14,4 m ld dolarów, a 20 tys. tajw ańskich
biznesm enów zainw estow ało łącznie n a kontynencie
- w edług różnych szacunków - od 15 do 30 m ld dolarów.
Tajw ańczycy coraz w iększą uw agę skupiali n a Chinach
Ipconiynentałnyeh, a powodzenie ich kraju coraz bardziej
zależało od ogrom nego sąsiada. Pew ien w ysoki rangą
u rzędnik z Tajw anu stw ierdził w 1993 roku: „Do łat
osiem dziesiątych nąjw ażniejszym dla Tajw anu rynkiem
była A m eryka, ale teraz, w latach dziewięćdziesiątych,
wiemy, że k o n ty n en t stanow i najbardziej istotny czynnik
przesądzający o naszym sukcesie gospodarczym ”. In-
westorów z Tajw anu przyciągała przede w szystkim tania
siła robocza, której n a w yspie brakowało. W 1994 roku
nastąpił odw rotny proces korygow ania zachwianą] rów-
i nowagi m iędzy pracą a k ap itałem w stosunkach m iędzy
obydwoma krajam i, kiedy tajw ańskie przedsiębiorstw a
: połowu ryb zatrudniły na swoich statkach 10 tys. Chiń­
czyków z k o n ty n en tu 23.
Rozwój sto su n k ó w gospodarczych doprow adził do
: negocjacji m iędzy obydw om a rządam i. W 1991 roku
Tajw an utw orzył F u n d ację ds. W ym iany w C ieśninie
(Straits E xchange F oundation), a C hiny k o n ty n en taln e
- S tow arzyszenie ds. K ontaktów przez C ieśninę Taj-
w ańską (A ssociation for R elations across th e Taiw an
; Strait). P ierw sze sp o tk an ie odbyło się w kw ietniu 1993
vroku w S ingapurze, n a stę p n e n a k o ntynencie i na
Tajwanie. W sie rp n iu 1994 ro k u osiągnięto „przełom o­
we” porozum ienie w szeregu kluczow ych kw estii. Poja-
! wiły się sp ek u laąje n a te m a t ew entualnego szczytu
g przywódców obu państw .
W połow ie ła t dziew ięćdziesiątych Tajpej i P ek in
: dzielą jeszcze zasadnicze kw estie sporne, w tym spraw a
. suw erenności, członkostw o T ajw anu w organizacjach
m iędzynarodow ych i ew entualność ponow nego okre-
< ślen ia się T ajw anu ja k o n iezależnego państw a. Ta
ostatnia p ersp ek ty w a coraz bardziej się je d n a k od-
dałala. G łów na rzeczniczka niepodległości, D em okra­
ci tyczna P a rtia Postępow a, p rzek o n ała się, że wyborcy
nie życzą sobie pogorszenia sto su n k ó w z sąsiadem
289
n a k o ntynencie, a optow anie za niepodległością pogór-
szyłoby jej szanse w w yborach. Przyw ódcy p artii p0cp
kreśłali w ięc, że po dojściu do w ładzy n ie b ęd ą tej
kw estii w ysuw ali ja k o priorytetow ej. O ba rządy są
rów nież zainteresow ane potw ierdzeniem chińskiej su­
w erenności n a d S p ratly i in n y m i w yspam i n a Morzu
P ołudniow ochińskim i zagw arantow aniem przez Stany
Zjednoczone klazu li najw iększego uprzywilejowania
w h an d lu dla C hin k o n ty n en taln y ch . W pierw szej poło-
wie la t dziew ięćdziesiątych oba p ań stw a ch iń sk ie powo- ;
li, lecz zauw ażalnie i n ieu c h ro n n ie zbliżały się do siebie,
a rozwijające się k o n ta k ty gospodarcze i w spólna tożsa­
m ość kultu ro w a były p odstaw ą w spólnych interesów .
Proces te n u leg ł n iesp o d ziew anem u zaham ow aniu
w 1995 roku, k ied y w ładze tajw ań sk ie podjęły aktywne
staran ia o u z n an ie dyplom atyczne i przystąpienie do
organizacji m iędzynarodow ych. P rezy d en t L ee Teng-hui
złożył „pryw atną” w izytę w S tan ach Zjednoczonych.
W g ru d n iu 1995 ro k u odbyły się n a T ajw anie w ybory do
władz ustaw odaw czych, a w m arcu 1996 - wybory
prezydenckie. R ząd ch iń sk i zareagow ał n a to przeprowa­
dzeniem prób z p o cisk am i rakietow ym i n a wodach
w pobliżu głów nych tajw ań sk ich portów oraz manewrów
w ojskowych koło w ysp kontrolow anych przez Tajwan,
Wyłoniły się w zw iązku z ty m dw ie kluczow e kwestie.
Jed n a n a teraz - czy T ajw an m oże pozostać dem okra­
tyczny bez u zy sk an ia form alnej niepodległości? Druga
dotyczy przyszłości - czy m oże być dem okratyczny, nie
zachow ując faktycznej niepodległości?
S to su n k i T ajw anu z C h in am i k o n ty n en taln y m i prze­
szły przez dw ie fazy i m o g ą w kroczyć w trzecią. Przez
dziesiątki la t rząd nacjonalistów pretendow ał do m iana
rząd u całych Chin, co oznaczało n ieu ch ro n n y konflikt
z w ładzam i, k tó re p rak ty czn ie rządziły całym i Chinam i
z w yjątkiem Tajw anu. W latach osiem dziesiątych władze
290
fą jp e j odstąpiły od tych p re te n sji i określiły się jak o
ząd T ajw anu”, co um ożliw iło dostosow anie się do
zrodzonej n a k o n ty n en cie koncepcji J e d n e g o kraju ,
dwóch system ów ”. R óżne osoby i g ru p y n a T ajw anie
podkreślały je d n a k coraz bardziej jego o d ręb n ą k u l­
turową tożsam ość, stosunkow o k ró tk i okres pozostaw a­
nia pod c h iń sk im panow aniem oraz m iejscow y język,
niezrozum iały dla tych, którzy znają w yłącznie m an-
daryński. Próbow ali w g ru n cie rzeczy określić społe­
czeństwo tajw ań sk ie ja k o niech iń sk ie, co uspraw ied­
liwiłoby n iezależność od Chin. R ów nież w zm ożona
aktyw ność w ładz tajw ań sk ich n a aren ie m iędzynarodo­
wej m iała, ja k się zdaje, sugerow ać, iż je s t to odrębne
państwo, n ie zaś część Chin. S am ookreślanie się w ładz
Tajw anu przeszło w ięc przez n astę p u ją ce stadia: rząd
całych C hin - rząd części C hin - rząd n ie m ający nic
wspólnego z C hinam i. Ta o statn ia ew entualność, będąca
sform alizow aniem faktycznej niepodległości, je s t ab­
solutnie n ie do przyjęcia dla w ładz w P ek in ie, k tó re
nieraz potw ierdzały, że gotow e są użyć siły, by do tego
nie dopuścić. C hińscy przyw ódcy ośw iadczali także, iż
po inkorporacji H ongkongu w 1997 ro k u i M akao w 1999
roku p o d ejm ą działania, by i T ajw an połączyć z k o n ­
tynentem . P rzeb ieg w ypadków będzie zależał, ja k się
można dom yślić, od p oparcia sam ych Tajw ańczyków
dla form alnej niepodległości, od w yników w alki o poli­
tyczną schedę w P ek in ie - tocząca się rozgryw ka rozpala
nacjonalizm w śród przyw ódców politycznych i w oj­
skowych, a tak że od rozbudow y ch iń sk ieg o potencjału
m ilitarnego, k tó ry um ożliw iłby b lo k ad ę T ajw anu lub
inwazję n a Tajw an. W ygląda n a to, że n a początku XXI
w ieku T ajw an ulegając przym usow i, dostosow ując się,
a co n ajbardziej praw dopodobne, p o d w pływ em jed n eg o
i drugiego czynnika, ściślej się zin teg ru je z C hinam i
kontynentaln ym i.
291
 & Ę Ę & . (■ ' ' ' «i.
Do końca lat siedem dziesiątych sto su n k i między
bardzo pryncypialnie antykom unistycznym Singapu­
rem a C hińską R epubliką Ludową były lodowate; Lee
K uan Yew i inni singapurscy politycy w yrażali się
z pogardą o zacofaniu Chin. Jednakże w m iarę postępów
rozwoju gospodarczego, który zaczął się w Chinach
w latach osiemdziesiątych, Singapur przystąpił do re­
orientacji swej polityki w sposób typowy dla tych, co
opowiadają się po stronie odnoszącej sukcesy. Do 1992
ro k u zainwestował w Chinach 1,9 m ld dolarów, w na­
stępnym roku ogłosił plan zbudowania koło Szanghaju
przemysłowego zespołu miejskiego o nazwie „Singapur
II”. Byłaby to miliardowa inwestycja. Lee stał się gor­
liwym propagatorem gospodarczych sukcesów C hin i nie
k ry ł podziwu dla ich potęgi. W 1993 roku oświadczył:
„Chiny są tam , gdzie się coś dzieje” 24. Do tej porj
S ingapur inwestował głównie w M alezji i Indonezji,
teraz przeniósł swe zagraniczne inw estycje do Chin.
W 1993 roku realizowano tam połowę zagranicznych
przedsięwzięć wspieranych przez rząd singapurski. Pod­
czas swej pierwszej wizyty w Pekinie w latach siedem ­
dziesiątych Lee K uan Yew uparł się podobno, żeby
rozmawiać z chińskim i przywódcami po angielsku, a nie
po chińsku. Trudno sobie wyobrazić, żeby zrobił coś
takiego dwadzieścia lat później.
ISLAM: ŚWIADOMOŚĆ BEZ ŚCISŁEJ W IĘZI
W świecie arabskim i ogólnie w m u zułm ańskim stru k ­
tu ra lojalności politycznej wyglądała odw rotnie niż na
Zachodzie, gdzie jej głównym obiektem było i jest
państw o narodowe. Węższe lojalności są podporząd­
kow ane lojalności wobec państw a narodow ego i w niej
się zawierają. Szersze grupy - w spólnoty językowe,
292
‘..'’U : , f'T' 1
,fi,. .
religijne czy cywilizacje - n ie w ym agają takiego oddania
i zaiingażowania. N a linii k o n tin u u m wiodącej od m n iej­
szych do coraz w iększych je d n o ste k krzyw a nasilenia
lojalności w k rę g u cywilizacji zachodniej w ybrzusza się
w środku, przybierając k sz ta łt odw róconego U. W świe­
cie islam u w ygląda to praw ie dokładnie .odwrotnie,
najsłabsza je s t lojalność w obec je d n o ste k pośrednich.
Jak stw ierdził Ira L apidus, „dwie podstaw ow e, pierw ot­
ne i trw ałe s tru k tu ry ” to z jed n ej stro n y rodzina, klan
i plem ię, z drugiej zaś J e d n o s tk i kulturow e, religijne
i jeszcze w iększe od n ich im p eriu m ” 25. Podobnego
zdania je s t libijski uczony: „Trybałizm i religia (islam)
odgrywały i n ad al odgryw ają w ażną i decydującą rolę
w społecznym , ekonom icznym , k u ltu raln y m i politycz­
nym rozw oju arab sk ich społeczeństw i system ów poli­
tycznych. S ą w istocie ta k ze sobą splecione, że uznaje
się je za najw ażniejsze czynniki i zm ienne kształtujące
i d eterm in u jące arab sk ą k u ltu rę polityczną oraz poli­
tyczną m entalność Arabów”. P lem iona stanow iły zawsze
centralną kateg o rię w polityce p ań stw arabskich, z k tó ­
rych w iele to po p ro stu „plem iona z flagam i”, ja k to
określił T ah sin B aszir. Założycielowi A rabii Saudyjskiej
powiodło się giówmie dzięki tem u , że potrafił stworzyć
koalicję plem ion, uciekając się przy ty m do różnych
sposobów, m iędzy in n y m i inicjow ania m iędzyplem ien-
nych m ałżeństw . P olityka sau d y jsk a n ad al m a w znacz­
nej m ierze ch arak ter p lem ien n y - polega n a podżeganiu
jed n y ch p lem io n przeciw d ru g im , S u d ajri przeciw
S zam m arom . W dziejach Libii liczyło się co najm niej
osiem naście w iększych plem ion, a w S u d an ie je s t ich
podobno pięćset. N ajw iększe sk u p ia 12 p ro cen t m iesz­
kańców k ra ju 26.
W Azji Środkow ej pojęcie narodow ości n ie było znane
na p rzestrzen i dziejów. „Obowiązywała lojalność wobec
plem ienia, k lan u , w ielkiej rodziny, n ie w obec p ań stw a”.
Z drugiej strony, ludzi łączył „w spólny język, religia,
ku ltura i styl życia”, a islam „był najm ocniejsza siłą ■
jednoczącą, bardziej niż w ładza e m ira”. U Czeczenów-
i pokrew nych ludów północnego K au k azu było około
setki klanów „górskich” i sied em d ziesiąt „nizinnych”,
które kontrolow ały życie polityczne i gospodarcze do
takiego stopnia, że m ów iło się o „czeczeńskiej gos­
podarce klanow ej”, w od ró żn ieniu od radzieckiej, pla­
nowej 27.
W całym św iecie islam u lojalność obowiązywała prz, -
de w szystkim w obec m ałej g ru p y i w obec wielkiej
religijnej w spólnoty, p lem ien ia i u m m y . P aństw o naro­
dowe m niej się liczyło. W św iecie arab sk im istniejące
państwa m ają problem z legitym izacją, pow stały bowiem
w większości n a m ocy arb itraln ej czy w ręcz kapryśnej
decyzji eu ro p ejsk ich im perialistów , a ich granice często
naw et przecinają obszary zam ieszkane przez grupy
etniczne w rodzaju B erberów i Kurdów . P aństw a te
podzieliły n aród arab sk i, z drugiej je d n a k strony zjed­
noczone państw o p an a ra b sk ie n ig d y n ie powstało. Kon­
cepcja suw erennych p a ń stw je s t n a d o d atek nie do
pogodzenia z w iarą w najw yższą w ładzę B oga i pierw­
szeństwo w spólnoty w iernych. F u n d am en talizm islam ­
ski, będąc ru c h e m rew olucyjnym , odrzuca państw o
narodowe n a rzecz jed n o śc i islam u, podobnie ja k m ark­
sizm odrzucał je, u zn ając p ry m a t jed n o ści m iędzynaro­
dowego p ro letariatu . O słabości p ań stw a narodowego
w islam ie świadczy rów nież fakt, że chociaż po II wojnie
dochodziło do licznych ko n flik tów m iędzy m uzułm ań­
skim i grupam i, pow ażniejsze w ojny m iędzy p a ń stw a m i
były rzadkością. N ajw iększe z n ich to inw azje Ira k u na
kraje sąsiednie.
W latach sied em d ziesiąty ch i osiem dziesiątych te
sam e czynniki, k tó re doprow adziły do O drodzenia Is­
lam u w poszczególnych k rajach , spraw iły rów nież, że
294
nf^żułm anie bardziej zaczęli się utożsam iać z u m m ą
Ci| p e ż cywilizacją islamu jako całością. W połow ie lat
osiem dziesiątych pew ien uczony pisał:
„Dekolonizacja, przyrost ludności, uprzem ysłow ienie,
urbanizacja oraz zm iany w m iędzynarodow ym ładzie
ekonom icznym , zw iązane m iędzy in n y m i z ropą nafto­
wą, której zasoby zn ajd u ją się przecież n a m u zu łm ań ­
skiej ziem i, wywołały jeszcze w iększe zainteresow anie
kw estią m u zu łm ań sk iej tożsam ości i jedności. D zięki
now oczesnym środkom k o m u n ik acji u m ocniły się i roz­
winęły k o n ta k ty m iędzy n aro d am i m u zu łm ań sk im i.
Znacznie w zrosła liczba pielgrzym ów przybyw ających
do M ekki, co pogłębiło poczucie w spólnej tożsam ości
wśród m uzułm anów z krajów ta k odległych, ja k C hiny
i Senegal, J e m e n i B angladesz. N a uczelniach B liskiego
W schodu stu d iu je coraz w ięcej m łodych ludzi z In d o n e­
zji, M alezji i południow ych Filipin. Szerzą oni idee
islam u i tw orzą pon ad granicam i p ań stw sieć osobistych
kontaktów . W ta k ic h ośrodkach, ja k T eh eran , M ekka
i K uala L u m p u r reg u larn ie i coraz częściej odbyw ają się
konferencje i konsultacje m u zu łm ań sk ich in telek tu alis­
tów i ulem ów (uczonych w islam ie). D zięki kasetom
(dźwiękowym, a obecnie rów nież wideo) kazan ia w ygła­
szane w m eczetach p rzek raczają granice, wpływowi
kaznodzieje docierają do słuchaczy daleko poza swym i
lokalnym i społecznościam i” 28.
Poczucie jedności m uzułm anów znalazło również odbi­
cie w działaniach podejm ow anych przez państw a i organi­
zacje m iędzynarodow e i je s t przez te działania u m acn ia­
ne. W 1969 ro k u przyw ódcy A rabii S audyjskiej oraz
P akistanu, M aroka, Iran u , T unezji i Turcji zorganizowali
pierw szy szczyt islam sk i w Kabacie. W yłoniła się z niego
O rganizacja K onferencji Islam skiej (OKI), k tó ra w 1972
295
 m m - v-=
roku uzyskała sta tu s form alny, a jej siedzibą stała
się Dżidda. Do OKI n ależą obecnie w szystkie pra.
ktycznie p aństw a zam ieszkane przez muzułmanów.
Je st to jed y n a m iędzypaństw ow a organizacja tego typu.
Rządy p ań stw chrześcijańskich, praw osław nych, bud­
dyjskich, hin d u isty czn y ch nie stw orzyły organizacji
m iędzynarodow ej, której członkostw o określałaby przy­
należność religijna. W ładze A rabii S audyjskiej, Paki­
stanu, Ira n u i Libii fin a n su ją ponadto i wspierają
organizacje pozarządow e w rodzaju Światowego Kon­
gresu M uzułm ańskiego (stw orzonego przez Pakistan);
Światowej Ligi M uzułm ańskiej (twór A rabii Saudyj­
skiej), a tak że „liczne, często bardzo geograficznie
odległe rządy, partie, ru ch y oraz spraw y bliskie im,
ja k wierzą, pod w zględem ideologicznym ” i któ re „przy­
czyniają się do przepływ u inform acji i zasobów pie­
niężnych m iędzy m u zu łm an am i” 29.
Przejście od etap u islam skiej świadomości do spójności
świata islam u zawiera je d n a k w sobie dwa paradoksy. Po
pierwsze, obszar islam u je s t podzielony n a rywalizujące
ośrodki władzy, z k tó ry ch każdy próbuje zbić k ap itał na
identyfikow aniu się m uzułm anów z u m m ą , chcąc ich
zjednoczyć pod w łasnym kierow nictw em . W rywalizacji
tej biorą udział, z jed n ej strony, rządy istniejących od
daw na państw i tworzone przez n ie organizacje, z drugiej
zaś rządy islam sk ie i ich organizacje. A rabia Saudyjska
w ystąpiła z inicjatyw ą pow ołania do życia Organizacji
Konferencji Islam skiej, by stworzyć przeciwwagę dla Ligi
Państw A rabskich zdom inow anej wówczas przez Nasera.
W 1991 roku, po w ojnie w Zatoce, sudański polityk Hasan
at-Turabi założył Ludow y K ongres A rabski i Islam ski
(LKAI) jak o przeciwwagę z kolei dla zdom inowanej przez
Saudyjczyków OKI. Na jego trzeci zjazd, k tó ry odbył się
w C hartum ie n a początku 1995 roku, przybyło k ilk u set
delegatów organizacji i ruchów islam sk ich z osiem dzie­
296
sięciU k ra jó w 30. Poza tym i organizacjam i o form alnej
■. strukturze, w w yniku w ojny w A fganistanie powstała
rozległa sieć nieform alnych i działających w podziem iu
, grup weteranów, którzy walczą o sprawę islam u w. Algierii,
0 c-zenii, Egipcie, Tunezji, Bośni, P alestynie, n a Filipi­
nach i gdzie indziej. Po zakończeniu wojny szeregi w etera­
nów zostały wzmocnione przez bojowników szkolonych na
K-i-.wersytecie Misji (dtfw a) i Świętej Wojny pod Peszawa-
rem i w obozach w A fganistanie finansow anych przez
różne frakcje i ich zagranicznych popleczników. N iekiedy
wspólne in teresy łączące radykalne reżim y i ruchy brały
górę n ad tradycyjnym i antagonizm am i. Przy poparciu
Iranu doszło do naw iązania kontaktów m iędzy grupam i
fundam entalistów sunnickich i szyickich. S udan i Iran
łączy ścisła w spółpraca m ilitarna, irańskie lotnictwo i ma-
iynarka w ojenna korzystąją z sudańskich udogodnień, oba
rządy w spólnie w spierają organizacje fundam entalistów
w Algierii i innych krajach. H asan at-Turabi i Saddam
Husąjn m ieli w 1994 roku nawiązać bliskie stosunki, a Irak
1 Iran zm ierzają w k ieru n k u p o je d n a n ia 31.
Po drugie, koncepcja u m m y zakłada co praw da nie­
praw om ocność p ań stw a narodow ego, ale u m m a m oże
zostać zjednoczona tylko poprzez działania jed n eg o łub
więcej silnych państw -ośrodków , k tó ry ch w świecie
m u zu łm ań sk im n a razie n ie m a. Id ea islam u jako
zjednoczonej w spólnoty religijno-politycznej oznaczała,
¿e państw a ta k ie pow staw ały niegdyś tylko w tedy, gdy
je d n a rządząca in sty tu cja spraw ow ała rów nocześnie
przywództwo religijne i polityczne (kalifat i sułtanat).
Szybki podbój B liskiego W schodu i A fryki Północnej
przez A rabów w V II w ieku znalazł ukoronow anie w po­
w stan iu k alifatu om ajjadzkiego z siedzibą w D am aszku.
W V III w iek u pow stał m ający siedzibę w B agdadzie
i znajdujący się pod w pływ am i p ersk im i k alifat abba-
sydzki. W w ieku X w yłoniły się d rugorzędne kalifaty
297
w K airze i K ordobie. W cztery w ieki później Bliski
W schód n ajech ali T urcy, k tó rzy w 1453 ro k u zdobyli
K onstantynopol, a w 1517 utw orzyli kalifat. M niej więcej
w ty m sam y m czasie in n e lu d y tu re c k ie podbiły Indie
i stw orzyły im p e riu m Mogołów. R ozkw it cywilizacji
zachodniej osłabił p o tęg ę i O sm anów , i Mogołów, a po
rozpadzie im p eriu m osm ańskiego św iat islam u został bez
państw a-ośrodka. Jeg o ziem ie zostały w znacznej części
podzielone m iędzy m ocarstw a zachodnie, a te wycofując
się pozostaw iły po sobie słabe państw a utw orzone na
zachodni wzór, obcy trad y cji islam u. P rzez w iększość XX
w iek u żad n e p aństw o m u z u łm ań sk ie n ie m iało więc
w ystarczającej siły an i kulturow ej i religijnej legitym iza­
cji, by stać się ośrodkiem i zostać uznane jako lider islamu
przez in n e p ań stw a islam sk ie oraz nieislam skie.
B rak państw a-ośrodka cywilizacji islam skiej przyczynia
się w znacznym stopniu do w ew nętrznych i zewnętrznych
konfliktów ta k typow ych d la św iata islam u. Świadomość
bez spójności to źródło słabości islam u oraz zagrożenia dla
in n y ch cywilizacji. Czy s ta n ta k i się utrzym a?
Państw o-ośrodek, k tó re m iałoby spraw ow ać politycz­
n e i relig ijn e przyw ództw o u m ra y, m u si być silne gos­
podarczo i m ilitarn ie, posiadać u m iejętn o ści organiza­
to rsk ie, m ieć islam sk ą tożsam ość i być zaangażow ane
w spraw ę islam u. W ym ienia się n iek ied y sześć państw,
k tó re potencjalnie m ogłyby pełnić ta k ą funkcję, obecnie
je d n a k żadne z n ich n ie spełnia w szystkich niezbędnych
k u te m u w arunków . In d o n ezja je s t najw iększym krajem
m u zu łm ań sk im i szybko się ekonom icznie rozwija. Leży
je d n a k n a p ery feriach islam u , z d ala od jego arabskiego
cen tru m . Islam in d o n ezy jsk i to łagodna odm iana tej
rełigii typow a d la Azji Południow o-W schodniej, ludność
k ra ju i jeg o k u ltu ra to m ieszanka wpływów i naleciałości
rodzim ych, m u z u łm a ń sk ic h , h in d u sk ic h , chińskich
i ch rześcijańskich. E g ip t to lu d n y kraj arab sk i, leżący
v. strateg iczn ie w ażnym m iejscu B liskiego W schodu,
. znajduje się tu ta j głów na m u zu łm ań sk a uczelnia, U ni­
w ersytet al-Azhar. J e s t je d n a k k rajem b ied n y m i uzależ­
nionym ekonom icznie od S tanów Zjednoczonych, in ­
stytucji m iędzynarodow ych k o n tro lo w an y ch przez
Zachód oraz od bogatych arab sk ich p a ń stw naftow ych.
Iran, P a k ista n i A rabia S au d y jsk a określają się wyraź­
nie ja k o k raje m u zu łm ań sk ie. A ktyw nie się starają
wywierać w pływ n a u m m ę i zabiegąją o przywództwo.
Rywalizują m iędzy sobą w finansow aniu różnych organi­
zacji i g ru p islam skich, dostarczaniu pom ocy afgańskim
bojownikom i zabieganiu o w zględy m u zu łm ań sk ich
ludów Azji Środkow ej. O bszar, c e n traln e położenie
i liczba ludności Iran u , trad y cje historyczne, zasoby
ropy naftow ej, i śred n i poziom rozw oju gospodarczego
predysponow ałyby te n k raj do roli ośrodka cywilizacji
islam u. Je d n a k ż e 90 p ro cen t m uzułm anów stanow ią
sunnici, a Ira n je s t szyicki, p e rsk i jak o języ k islam u
zajm uje d alek ie m iejsce po arab sk im , a sto su n k i mię-
| dzy P ersam i i A rabam i były n a p rzestrzen i dziejów
wrogie.
| P a k istan m a odpow iedni obszar, liczbę ludności i siłę
m ilitarną. Jego przyw ódcy n ap raw d ę kon sek w en tn ie
| działali zaw sze n a rzecz w spółpracy m iędzy państw am i
I m uzułm ańskim i, w ystępując w roli rzeczników islam u
| wobec reszty św iata. J e s t je d n a k stosunkow o ubogi,
p rozdzierany pow ażnym i w aśniam i etnicznym i i regional-
nymi, politycznie niestabilny, m a obsesję n a p u n k cie
zagrożenia ze stro n y Indii, i dlatego w znacznej m ierze
jest ta k zainteresow any rozw ojem b lisk ich stosunków
I z innym i k rajam i islam skim i, a tak że z nieisłam skim i
m ocarstw am i, ja k C hiny i S tan y Zjednoczone.
; A rabia S au d y jsk a była k o leb k ą islam u, tu znajdują
t- się jeg o najśw iętsze m iejsca, jej języ k je s t języ k iem tej
*>rełigii, m a najw iększe n a św iecie zasoby ropy naftow ej,
299
a co za ty m idzie, odpow iednie zasoby finansowe. Władze
ukształtow ały społeczeństw o zgodnie z nakazam i is­
lam u. W latach sied em d ziesiątych i osiem dziesiątych
była w św iecie m u z u łm ań sk im najbardziej wpływowym
krajem . W ydawała m iliard y dolarów n a propagowanie
spraw y islam u n a całym świecie - od finansowania
m eczetów i podręczników szkolnych po w spieranie '
różnego a u to ra m e n tu p a rtii politycznych, organizacji
islam sk ich i ruchów terrorystycznych. Z drugiej strony,
będąc k rajem o stosunkow o m ałej liczbie ludności
i ryzykow nym położeniu geograficznym , w kw estiach
bezpieczeństw a u zależn io na je s t od Zachodu.
D oszliśm y w k o ń cu do T urcji. H istoria, liczba lud­
ności, sto p ień rozwoju gospodarczego, spójność na­
rodow a oraz trad y cje oręża i p otencjał m ilitarny mo­
głyby jej w yznaczyć rolę państw a-ośrodka cywilizacji
islam u. J e d n a k ż e A ta tu rk , o k reślając ją w yraźnie
ja k o państw o św ieckie, uniem ożliw ił rep u b lice tu ­
reckiej przejęcie schedy w ty m w zględzie po im perium
o sm ańskim . T u rcja n ie m ogła n aw et zostać członkiem -
-założycielem O rganizacji K onferencji Islam skiej, bo
m a w p isan ą w k o n sty tu cję zasadę św ieckości państw a.
D opóki ta k będzie, n ie zo sta n ie przyw ódcą świata
islam u.
Co by się je d n a k stało, gdyby T urcja zdecydow ała się
n a zm ian ę w ty m w zględzie? N ie m ożna w ykluczyć, że
w ja k im ś m om encie okaże się gotow a do porzucenia
upokarzającej roli żeb rak a zabiegającego o przyłączenie
się do Z achodu i pow rotu do o w iele bardziej im ­
ponującej i zaszczytnej historycznej roli głównego is­
lam sk ieg o in te rlo k u to ra i an tag o n isty Europy. F u n ­
d am en talizm w T u rcji ro śn ie w siłę, za rządów Ózala
k raj u siln ie się sta rał o zbliżenie ze św iatem arabskim ,
w ykorzystał w ięzi etn iczn e i lingw istyczne, b y zdobyć
u m iark o w an e w pływ y w Azji Środkow ej, w spierał mu-
m anów bośniackich. W śród krajów m u zu łm ań sk ich
, reja zajm uje pozycję w yjątkow ą ze w zględu n a roz­
ległe historyczne k o n ta k ty z m u zu łm an am i n a Bał­
kanach, B liskim W schodzie, w Afryce Północnej i Azji
Środkowej. M ożna sobie w yobrazić, że pójdzie w ślady
R epubliki Południow ej Afryki: odrzuci sekuląryzm jako
elem ent obcy jej istocie, podobnie ja k R PA odrzuciła
apartheid, i z p ań stw a-pariasa jed n ej cywilizacji stanie
się liderem innej. RPA, k tó ra poprzez chrześcijaństw o
i ap arth eid poznała dobre i złe stro n y Z achodu, m a
szczególne kw alifikacje, by przew odzić Afryce. Z T urcją
może być podobnie: poznaw szy złe i dobre strony
zachodniej dem okracji i sekularyzm u, m oże stać się
przywódcą św iata islam u. M usi je d n a k odrzucić dzie­
dzictwo A tatu rk a bardziej gruntow nie niż Rosja schedę
po Leninie. M usi też znaleźć się przyw ódca n a m iarę
A taturka, k tó ry połączyłby legitym izację religijną i poli­
tyczną, by z k ra ju n a rozdrożu przekształcić Turcję
w '-środek cywilizacji.
P rzypisy
„E conom ist , 14 stycznia 1995, s. 45; 26 listo p ad a 1994, s. 56, streszczenie
arty k u łu J u p p é opublikow anego w „Le M onde”, 18 listo p ad a 1994- New
Y ork T im e s”, 4 w rześnia 1994, s. 11.
2 M ichael H ow ard, Lessons o f the Cold W ar, „Survival”, 36 (zim a 1994)
s_ ł0 2 -i0 3 ; P ierre B eh ar, C entral Europe: The N ew L in es o f Fracture]
„G éopolitique”, 39 (w ydanie an g ielsk ie, sie rp ień 1992), s. 42; M ax Ja k o b ­
son, C ollective S ecu rity in Europe Today, „W ashington Q u arterly ” 18
(w iosna 1995), s. 69; M ax Beloff, F a u lt L in es a n d Steeples: The D ivided
L o ya lties o f Europe, „N ational In te re s t”, 23 (wiosna 1991), s. 78.
A n d reas Oplatlca, V ien n a a n d the M irror o f H istory, „G éopolitique” 35
(w ydanie angielskie, je sie ń 1991), 25; V ytautas L an d sb erg is, The Choice,
„G éopolitique”, 35 (w ydanie an gielskie, je sie ń 1991), s. 3; , New Y ork
T im es”, 23 k w ietn ia 1995, s. 5E.
4 C arl B ildt, The B a ltic L itm u s T est, „Foreign A ffairs”, 73 (wrzesień
1994), s. 84.
5 „New Y ork T im e s”, 15 czerw ca 1995, s. A10.
0 „RFE/RL R esearch B u lletin ”, 10 (16 m arca 1993), s. 1, 6.
7 W illiam D. Jackson, Im perial T em ptation s: E thnics Abroad, „Orbis”, 38
(zim a 1994), 5.
8 Ian B rzeziński, „New Y ork T im e s”, 13 lipca 1994, s. A8.
9 Jo h n F. M earsheim er, The Case fo r a U kra in ia n N uclear Deterrent:
D ebate, „Foreign A ffairs”, 72 (lato 1993), s. 50-66.
10 „New Y ork T im es”, 31 stycznia 1994, s. A8.
u Cytowane w: Ola T u n an d e r, N ew E uropean D ivid in g Lines?, w: Valter
A ngelí (red.), N orw ay F acing a Changing Europe: Perspectives an d
O ptions, N orw egian F oreign Policy S tu d ies No. 79, F rid tjo f N ansen
In s titu te e t al., Oslo 1992, s. 55.
12 Jo h n M orrison, P ereyaslav a n d A fter: The R u ssia n -U kra in ia n Relation­
ship, „In te rn a tio n a l A ffairs” , 69 (październ ik 1993), s. 677.
13 Jo h n K ing F airbank (red.), The Chinese W orld Order: T raditional C hina’s
Foreign R elations, H arv ard U niversity P re ss, C am bridge 1968, s. 2-3.
14 P erry L ink, The O ld M a n ’s N ew C hina, „New Y ork R eview of Books”,
9 czerw ca 1994, s. 32.
is P e rry L ink, C h in a’s Core Problem, „D aedalus”, 122 (wiosna 1993), s. 205;
W ei-m ing T u, C u ltu ra l China: T he P eriphery a s the Center, „D aedalus”,
120 (wiosna 1991), 22; „E conom ist”, 8 lip ca 1995, s. 31-32.
10 „E conom ist”, 27 listopada 1993, s. 33; 17 lipca 1993, s. 61.
17 „Econom ist", 27 listo p ad a 1993, s. 33; Yoichi F u n ab ash i, The Asianiza-
tion o f A sia , „Foreign A ffairs”, 72 (listopad/grudzień 1993), s. 80. Patrz
M urray W eidenbaum , S am u el H ughes, The Bam boo N etw ork, Free
P ress, N ew Y ork 1996.
18 C h risto p h er Gray, cytow any w „W ashington P o st”, 1 g ru d n ia 1992,
s. A30, L ee K uan Yew, cytow any w M aggie Farley, The Bam boo Network,
„B oston G lobe M agazine”, 17 kw ietnia 1994, s. 38; „ In tern atio n al Herald
T rib u n e”, 23 listopada 1993.
10 „In tern atio n al H erald T rib u n e”, 23 listo p ad a 1993; G eorge H icks, JA.C.
M ackie, A Q uestion o f Id en tity: D espite M edia H ype, T hey A re Firmly
S ettled in Southeast A sia , „F ar E astern Econom ic Review ”, 14 lipca
1994 s. 47.
20 „Econom ist", 16 kw ietnia 1994, s. 71; N icholas D.' K ristof, The Rise o f
China, „Foreign A ffairs” , 72 (listopad/grudzień 1993), s. 48; Gerrit
W. G ong, C h in a’s Fourth R evolution, „W ashington Q u arterly ”, 17 (zima
1994), s. 37; „Wall S tre e t Jo u rn a l”, 17 m ąja 1993; M urray L. W eidenbaum ,
G reater China: The N ext Econom ic Superpower?, W ashington U niversity
C enter for th e S tu d y o f A m erican B u sin ess, C ontem porary Issues
S eries 57, St. L ouis, lu ty 1993, s. 2-3.
21 S teven M ufson, „W ashington P ost”, 14 sierp n ia 1994, s. A30; „Newswek”,
19 lipca 1993, s. 24, „E conom ist”, 7 m aja 1993, s. 35.
22 P atrz W alter C. C lem ens jr., J u n Z han, C hiang C hing-K uo’s Role in the
RO C-PRC R econciliation, .A m erican A sian Review ” , 12 (wiosna 1994),
s. 151-154.
23 Koo C hen Foo, cytow any w „E conom ist” , 1 m aja 1993, s. 31; L ink, Old
M an’s N ew C hina, s. 32. P a trz C ross-Strait R elations: H istorical Lessons,
302
r J L o , ew ’ 44 (Pażdziern ik 1994), s. 42-52. G ong, C h in a ’s
Fourth R evolution, s. 39; „E conom ist”, 2 lipca 1994, s. 18; G erald Segal
C h in a s C hanging Shape: The M ud d le Kingdom ?, „F oreign A ffairs”; 73
(m ą]/czerwiec 1994), s. 49; R oss H. M unro, G ivin g T a ip e i a Place a t the
Table, „F oreign A ffairs”, 73 (listopad/grudzień 1994), s. 115; „Wall S tre e t
24 Su ’- J ™ ^ 3, 1993’ s - A7A: »F ree C hina J o u rn a l”, 29 lipca 1994, s. 1.
„E conom ist , 10 lip ca 1993, s. 28-29; 2 k w ietnia 1994, s. 34- 35 - In ter-
m iri9 9 ? 7 ^ / rib u n e ”’ 23 Iist°P ad a 1993; „Wall S tre e t Jo u m a l", 17
25 . p t M ' L a^ d.^s > iory ° f M a m ie Societies, C am bridge U niversity
P ress, C am bridge 1988, s. 3.
- M?-Sher£ h ”T ribaIism > H eligion an d th e C hallenge of
P olitical P articip atio n : T h e Case o f L ibya”, re fe ra t p rzedstaw iony n a
k o n feren cji „D em okratyczne w yzw ania w św iecie arab sk im , C en ter for
in te rn a tio n a l D ev elo p m en t S tu d ies, K air, 22-27 w rześnia
T a ' S a ’ £ , ’l ? 0" 0™18*” (S u rvey o f th e A rab East), 6 lu teg o 1988, s. 7*
A dlan A El-H ardallo, „S ufism a n d T ribalism : T h e C ase o f S u d a n ”
referat przedstaw iony n a konferencji „D em okratyczne wyzwania w świe^
S h i d h i ^ im ’ 9? e£ te r f0r- PoIlticaI a n d In te rn a tio n a l D evelopm ent
S i T d f f ’i n ! v ^ e s m a 1992, s. 2; „E conom ist”, 30 października
1987, s. 45, Jo h n D u k e A nthony, S a u d i A rab ia: From T ribal S ociety to
N a tio n -S ta te, w: R agaei E l M ellakh, D orothea H. El M ellakh ( r e d )
2? L e i “ m 2 ^ n i n g , « * In d u stria liza tio n ,
27 Y alm an O naran, Econom ics a n d N ationalism : The Case o f M uslim
C entral A sia C entral A sian S urvey", 13 (n r 4, 1994), s. 493; D enis
D ragounski, Threshold o f Violence, „F reedom R eview ” , 26 (marzec/kwie-
cion iyyo), s. 12.
" S m s - 4Do l L " k x ‘se £ 0 m p a ra li” e SU‘dy ° f Societies,
■° M etcalf, M uslim Societies, s. 3.
° f r - T w Glt f ’ 2, k w letn ia 1995’ S- 2- N a te m a t Ludowe-i k o n feren c ji
m A T r r l 1 *sh^ f ie-l- Patrz Tiie P o p u la r A rab a n d Isla m ic Conference
1995) s . n - m in tern a tio n a l? , » T ransS tate Islam ”, 1 (wiosna
! 4Chte,r iS a ^ B radf0rd R ' M cGu in n ,L in k ag e s B e tw e e n S u n n i
S i J7 n ^ ^ [ F u n d a m e n t a l i s t O rganizations: A N ew Variable in
M d d le E astern Politics?, „The Political C hronicle”, 1 (luty 1989), s. 22-34-
„New Y ork T im es” , 6 g ru d n ia 1994, s. 5.
-íÜÉtiZ.
 Część IV

ZDERZENIA
CYWILIZACJI
 Zachód i reszta: kwestie sporne
m iędzy cywilizacjami

ZACHODNI UNIW ERSALIZM

W świecie, k tó ry tw orzy się n a naszych oczach, stosunki

m iędzy p ań stw am i i g ru p am i p a ń stw należącym i do
różnych cywilizacji nie b ęd ą zażyle, a często przybiorą
charakter antagonistyczny. Je d n a k ż e n a sty k u n iek tó ­
rych cywilizacji konfliktów tych m oże być w ięcej. W skali
m ikro najbardziej konfliktogenne linie graniczne m iędzy
cywilizacjam i to te, k tó re oddzielają św iat islam u od
prawosławnych, h in d u sk ich , afry k ań sk ich i chrześcijań­
skich (zachodnich) sąsiadów . W skali m ak ro główny
podział p rzebiega m iędzy Z achodem i całą resztą, przy
czym najgw ałtow niejsze k o n flik ty w ybuchają m iędzy
krajam i m u zu łm ań sk im i i azjatyckim i z jed n e j a Zacho­
dem z drugiej strony. N iebezpieczne starcia, do jak ich
dojdzie w przyszłości, w y n ik n ą najpraw dopodobniej
z w zajem nego oddziaływ ania arogancji Zachodu, nietole­
rancji islam u i chińskiej pew ności siebie.
Zachód ja k o je d y n a z cywilizacji m iał przem ożny,
a n iek ied y niszczycielski w pływ n a w szystkie inne.
R elacja m iędzy siłą i k u ltu rą Z achodu a siłą i k u ltu rą
in n y ch cyw ilizacji to n ajb ard ziej z n a m ie n n a cecha
w spółczesnego św iata. W m iarę ja k in n e cywilizacje

307
ro sn ą w siłę, zach o d n ia k u ltu ra traci n a atrakcyjności.
N arody z in n y ch kręgów k u ltu ro w y ch m ają coraz głęb­
sze poczucie zw iązku ze sw ym i rodzim ym i kulturam i
i d arzą je zaufaniem . D latego cen traln y m problem em
w sto su n k a c h m iędzy Z achodem a re sz tą je s t niewspół-
m iern o ść m iędzy zam iaram i Z achodu (zwłaszcza Ame­
ryki), k tó ry sta ra się propagow ać sw oją uniw ersalną
k u ltu rę , a jeg o coraz słabszym i m ożliw ościam i w tym
w zględzie.
U p ad ek k o m u n iz m u jeszcze te n d ysonans pogłębił,
bo Z achód u m o cn ił się w p rzek o n an iu , że jego ideologia
d em o k raty czn eg o lib e ra lizm u odniosła zwycięstwo
w sk ali globalnej, n a d a je się w ięc d la w szystkich
Zachód, a zw łaszcza S ta n y Z jednoczone, k tó re zawszi
m iały poczucie posłannictw a, je s t przekonany, że innt
n arody pow inny przyjąć zachodnie w artości demokracji,
w olnego ry n k u , ograniczonego rządu, praw człowieka
indyw idualizm u i praw orządności i oprzeć n a nich swoje
in sty tu cje. W in n y ch cyw ilizacjach m niejszość przyj­
m u je i p ro p ag u je te w artości, ale przew ażające postawy
są całk iem in n e - od rozpow szechnionego sceptycyzm u
po zaciekły opór. To, co d la Z achodu je s t uniwersali-
styczne, in n y m kojarzy się z im perializm em .
Z achód u siłu je (i n ie b ędzie w tych usiłow aniach
ustaw ał) u trz y m a ć sw oją w yjątkow ą pozycję. Broniąc
w łasn y ch interesów , d efin iu je je ja k o in te re sy „społecz­
ności światow ej”. J e s t to rzeczow nik zbiorowy o eufem is­
tycznym o dcieniu (zam iast daw nego „Wolnego Św iata”),
k tó ry m a upraw om ocnić w sk ali globalnej działania
podejm ow ane w in te re sie S tanów Zjednoczonych i in­
nych zachodnich m ocarstw . Zachód próbuje n a przykład
w łączyć sy stem y gospodarcze krajów niezachodnich
w globalny, zdom inow any przez siebie system . Poprzez
M iędzynarodow y F u n d u sz W alutow y i in n e m iędzy­
narodow e in sty tu cje gospodarcze p ro m u je swoje inte-
308
i n arzu ca in n y m państw om p olitykę gospodarczą,
ą sam uw aża za stosow ną. G dyby je d n a k w śród
narodów spoza k rę g u cywilizacji zachodniej przeprowa-
Jzić a n k ie tę n a te m a t M FI, z pew nością poparliby go
m inistrow ie finansów i g arstk a in n y ch osób, praw ie
wszyscy in n i n ato m iast oceniliby go bardzo nieprzy­
chylnie. Zgodziliby się z G eorgijem A rbatow em , k tóry
określił u rzęd n ik ó w M FI ja k o „neobolszewików, którzy
z upodobaniem odbierają in n y m ludziom pieniądze,
narzucając n iedem okratyczne i obce reguły postępow a­
nia ekonom icznego i politycznego i tłu m iąc wolność
gospodarczą” l.
Ludzie spoza Z achodu bez w ahania w skazują n a
przepaść, ja k a dzieli głoszone przezeń zasady od działań.
Ceną p re te n sji do uniw ersalizm u je s t hipokryzja, m ie­
rzenie rzeczy podw ójną m iarą i w szelkie „ale n ie ”.
Zachód w spiera dem okrację, ale n ie w tedy, gdy w ynosi
una do w ładzy islam skich fundam entalistów . J e s t za
n ierozprzestrzenianiem broni m asow ej zagłady, gdy
dotyczy to Ira n u i Ira k u , ale n ie Izraela. W olny h an d el
to siła napędow a w zrostu gospodarczego, ale n ie rolnic­
twa. P raw a człow ieka to kw estia sp o rn a w sto su n k ach
z C hinam i, ale nie z A rabią S audyjską. A gresja przeciw
zasobnem u w n aftę K uw ejtow i spotyka się z gw ałtow ną
reakcją, ale m ało się robi w w y padku agresji n a Boś­
niaków n ie posiadających ropy. Stosow anie podwójnej
m oralności w p rak ty ce to n ie u n ik n io n y koszt trzym ania
się uniw ersalnych standardów .
Po zdobyciu niezależności politycznej kraje niezachod-
nie chcą się wyzwolić od gospodarczej, m ilitarnej i k u l­
turalnej h eg em o n ii Z achodu. W Azji W schodniej proces
gospodarczego dorów nyw ania Zachodow i je s t daleko
zaaw ansow any. K raje azjatyckie i islam skie szukają
różnych dróg n a skróty, chcąc osiągnąć równowagę
m ilitarn ą w sto su n k ach z Zachodem . U niw ersalistyczne
aspiracje cywilizacji zachodniej, słabnąca potęga 'Za­
chodu i coraz w iększa k u ltu ro w a pew ność siebie innych
cywilizacji to p ew n a gw arancja, że k o n ta k ty między
Zachodem a całą re sz tą n ie b ęd ą się n a ogół poprawnie
układać. Ic h ch a ra k te r, a tak że stopień wzajemnej
wrogości, w yglądają je d n a k rozm aicie. M ożna tu wyróż­
nić trzy k ategorie. S to su n k i m iędzy Z achodem a jego
am bitnym i ryw alam i, islam em i C hinam i, są stale
napięte, a często bardzo antagonistyczne. M iędzy Za­
chodem a A m eryką Ł a ciń sk ą i A fryką, cywilizacjami
słabszym i i w pew nej m ierze od niego zależnymi,
konfliktów będzie o w iele m niej (zwłaszcza z Am eryką
Łacińską). Je śli chodzi o R osję, Jap o n ię i Indie, ich
relacje z Z achodem b ę d ą się plasow ać gdzieś pośrodku,
zawierając elem en ty w spółpracy i ko n flik tu . W spomnia­
n e trzy państw a-ośrodki raz b ę d ą bow iem sprzym ierzać
się z Z achodem , a in n y m razem z jego am bitnym i
ryw alam i. S ą to cyw ilizacje „kolebiące się” (suńnp cim-
liza tio n s) m iędzy Z achodem z jed n ej, a blokiem islam ­
skim i ch iń sk im z d rugiej strony.
Islam i C hiny m ają bo g ate trad y cje kulturow e, bardzo
o dm ienne od k u ltu ry Z achodu i w ich w łasnym m nie­
m an iu n ieporów nanie lepsze. Siła ty ch cywilizacji i ich
pew ność siebie w o d n iesien iu do Z achodu w ciąż rosną,
a konflik ty m iędzy sy stem am i w artości i in teresam i są
coraz częstsze i ostrzejsze. Św iat islam u n ie m a pań-
stw a-ośrodka, dlatego sto su n k i poszczególnych jego
p ań stw z Z achodem bard zo różnie się kształtują. Od lat
siedem dziesiątych przejaw ia się je d n a k stały, wyraźnie
an ty zach o d n i tre n d , któ reg o o znaką je s t rozkw it fun­
dam en talizm u , przejm ow anie w ładzy przez bardziej
an ty zach o d n ie ekipy, niby-w ojna m iędzy niektórym i
islam sk im i u g ru p o w an iam i a Z achodem , osłabienie
w ięzi, ja k ie w o k resie zim nej w ojny łączyły niektóre
p ań stw a m u z u łm a ń sk ie ze S tan am i Zjednoczonym i ze
310
w/fi&du n a in tere sy bezpieczeństw a. T raktow anie róż-
. ■w pew nych spraw ach ja k o kw estii o zasadniczym
, znaczeniu to głów ny e le m e n t roli, ja k ą cyw ilizacje te
■i g ł ą odgryw ać w kształtow aniu przyszłości św iata. Czy
i||ty tu c je o globalnym zasięgu, podział w ładzy oraz
polityka i g o spodarka p ań stw w XXI w ieku b ęd ą od­
zwierciedlać p rzed e w szystkim zachodnie w artości i in ­
teresy, czy też b ęd ą kształtow ane przez św iat islam u
i Chiny?
Teoria sto su n k ó w m iędzynarodow ych w ychodząca
■/ realistycznych założeń prognozuje, że państw a-ośrodki
cywilizacji n iezachodnich zjednoczą się, b y się przeciw ­
stawić potędze Z achodu. W n iek tó ry ch rejo n ach św iata
gjuż to nastąpiło. N ie w ydaje się je d n a k , żeby w najbliż-
szej przyszłości m iała się w yłonić w ielka antyzachodnia
koalicja. Cywilizacja islam sk a i ch iń sk a różnią się od
¡siebie zasadniczo p o d w zględem religii, k u ltu ry , struk-
tury społecznej, tradycji, p o lity k i i podstaw ow ych zało­
żeń stylu życia. K ażda z nich z osobna m a praw dopodob­
nie m niej w spólnego z d ru g ą niż z cywilizacją zachodnią.
Ale w polityce ta k ju ż je st, że w spólny w róg tworzy
wspólne in teresy . K raje islam sk ie i ch iń sk ie w idzące
w Zachodzie swego an tag o n istę m ają pow ody do podej­
mowania w spólnych działań przeciw Zachodowi, tak
jak alianci w spółpracow ali niegdyś ze S talin em przeciw ­
ko H itlerow i. W spółpraca dotyczy różnych kw estii, m ię­
dzy innym i p raw człowieka, gospodarki, a szczególnie
rozwoju p o ten cjału m ilitarnego (w g rę w chodzi zwłasz­
cza b ro ń m asow ej zagłady i środki jej przenoszenia),
o co starają się k ra je obu w ym ienionych kręgów k u l­
turowych, chcąc przeciw staw ić się m ilitarn ej przew adze
Zachodu. N a początk u la t dziew ięćdziesiątych wytwo­
rzyło się an tyzachodnie „konfucjańsko-isiam skie po­
w iązanie” m iędzy C hinam i i K oreą P ółnocną z jed n ej
strony, a P ak istan em , Iran em , Irak iem , Syrią, Libią
311
i Algierią z d ru g iej, p rzy czym były to sto su n k i o różnym
natężeniu.
K w estie b ęd ące p rzed m io tem sp o ru m iędzy Zacho­
dem a in n y m i k ra ja m i n a b ierają coraz w iększego zna­
czenia n a a re n ie m iędzynarodow ej. Z achód podejm uje
działania n a trz e ch odcinkach. P o pierw sze, stara się
utrzym ać sw oją przew agę m ilita rn ą poprzez politykę
nierozprzestrzeniania i zapobiegania rozprzestrzenianiu
broni n u k le arn ej, biologicznej i chem icznej oraz środ­
ków ich p rzenoszenia. P o drugie, p ró b u je upowszech­
niać swoje polityczne w artości i instytucje, wywierając
n a in n e k ra je n acisk , żeby respektow ały praw a człowie­
k a zgodnie z ich zach o d n ią kon cep cją i przyjęły zachod­
n i m odel dem okracji. P o trzecie, chce chronić k u lturo­
wą, społeczną i etn icz n ą in teg raln o ść społeczeństw
zachodnich, ograniczając liczbę im igrantów i uchodźców
z inn y ch krajów . W ty ch trzech obszarach Z achód już
napotyka i w ygląda n a to, że będzie n ap o ty k ał trudności,
broniąc sw oich interesów .
R O ZPR ZESTR ZEN IA N IE BRONI
K onsekw encją globalnego rozw oju gospodarczego i spo­
łecznego je s t zm ian a w rozkładzie p o ten cjału m ilitarne­
go. Jap o n ia, C hiny i in n e k ra je azjatyckie, w m iarę jak
się bogacą, ro sn ą w p o tęgę m ilitarną. T a k będzie też
w k o ń cu z k rajam i m u zu łm ań sk im i, a tak że Rosją, jeśli
u d a jej się zreform ować gospodarkę. W ostatnich dziesię­
cioleciach XX w iek u najnow ocześniejsza b ro ń trafia
z krajów zachodnich, Rosji, Izraela i C hin w drodze
tra n sfe ru handlow ego do w ielu p ań stw niezachodnich,
k tó re rozw ijają tak że w łasny przem ysł zbrojeniowy.
P rocesy te b ę d ą trw ać n adał, a być m oże jeszcze się
n asilą w pierw szych la ta c h XXI w ieku. Pom im o to
312
jeszcze długo tylko Zachód, czyli przede w szystkim
Stany Z jednoczone z pew ną pom ocą W ielkiej B rytanii
i Francji, b ędzie zdolny do w ojskowej interw encji w p ra ­
wie każdym rejonie świata. W yłącznie S tan y Zjednoczo­
n e b ęd ą rozporządzać siłam i lotniczym i zdolnym i do
zbom bardow ania każdego p rak ty czn ie m iejsca n a św ię­
cie. N a ta k ic h elem en tach opiera się m ilitarn a pozycja
Stanów ja k o globalnego m ocarstw a oraz Z achodu jako
dom inującej n a św iecie cywilizacji. W najbliższej przy­
szłości u k ła d m ilitarn y ch sił konw encjonalnych m iędzy
Zachodem a re sz tą św iata będzie n a korzyść Zachodu.
Rozbudow a liczącego się potencjału konw encjonal­
nego w ym aga ty le czasu, nakładów pracy i kosztów, że
państw a n iezachodnie szu k ają in n y ch sposobów stw o­
rzenia przeciwwagi dla potęgi Zachodu w tym względzie.
Je d n ą z dróg n a sk ró ty byłoby zdobycie b ro n i m asowej
zagłady i środków jej przenoszenia. Państw a-ośrodki
cywilizacji oraz kraje będące m ocarstw am i regionalnym i
lub asp iru jące do tak iej roli m ają k u te m u szczególną
motywację. P osiadając ta k ą broń, m ogłyby stać się
heg em o n am i w obec in n y ch p ań stw swojej cywilizacji
i regionu. B yłyby poza ty m zdolne do odparcia in te r­
w encji S tanów Zjednoczonych lub innego m ocarstw a
spoza danej cywilizacji czy regionu. G dyby Saddam
H usajn w strzym ał się z inw azją n a K uw ejt dw a lub trzy
lata, czyli do czasu u zy sk an ia przez Irak broni atomowej,
raczej n a pew no zaw ładnąłby K uw ejtem , a m oże i sau ­
dyjskim i polam i naftow ym i. P ań stw a niezachodnie wy­
ciągnęły z lekcji w ojny w Zatoce oczyw iste w nioski. Dla
w ojskow ych z K orei Północnej w yglądały one n astę p u ­
jąco: „N ie dopuścić, by A m erykanie w prow adzili swoje
siły zbrojne, n ie pozwolić im n a w łączenie lotnictw a,
przejęcie inicjatyw y, nie dopuścić, by w wojnie, w której
walczą, p o n ieśli n isk ie stra ty ”. W ysoki ran g ą indyjski
w ojskow y sform ułow ał to jeszcze bardziej otwarcie: „Nie
313
w daw ać się w w alkę ze S tan a m i Zjednoczonym i, jeśli
się n ie p o siad a b ro n i atom ow ej” 2. L ekcję tę w zięli sobie
do serca liderzy polityczni i dowódcy w ojskow i w całym
św iecie niezach o d n im , bo w n io sek z niej płynący był
niedw uznaczny: „Jeśli m acie b ro ń atom ow ą, Stany
Zjednoczone w as n ie z a a ta k u ją ”.
L aw rence F re ed m an stw ierdził: „B roń atom ow a, za­
m iast ja k to zwykle było um acn iać politykę z pozycji siły,
sprzyja w rzeczyw istości te n d e n c ji do fragm entacji ukła­
d u m iędzynarodow ego, w k tó ry m w ielkie niegdyś mocar­
stw a odgryw ają ograniczoną ro lę”. W świecie, ja k i nastał
po zim nej w ojnie, b ro ń atom ow a sp ełn ia w ięc zupełnie
in n ą fu n k cję n iż podczas zim nej wojny. W tedy, jak
stw ierdził se k re tarz obrony L es A spin, b ro ń n u k learn a
rekom pensow ała Zachodowi rad zieck ą przew agę w dzie­
dzinie b ron i konw encjonalnej. B yła „wyrównywaczem ”
(equalizer). O becnie S tan y Zjednoczone posiadają poten­
cjał kow encjonalny, k tó re m u n ik t nie dorów nuje, „a nasi
poten cjaln i przeciw nicy m o g ą w ejść w posiadanie broni
n u k learn ej. N iew ykluczone, że skończym y jak o ci, do
k tó ry ch się w yrów nuje (equalizee)” 3.
N ic w ięc dziw nego, że R osja w sw oim planow aniu
obronnym położyła n acisk n a rolę broni atomowej,
a w 1995 ro k u zak u p iła od U k rain y dodatkow e rakiety
m ięd zy k o n ty n en ałn e i bom bow ce. „Słyszym y teraz to,
co sam i w latach pięćd ziesiątych m ów iliśm y o Ro­
sjan a ch ” - pow iedział pew ien a m ery k ań sk i e k sp e rt od
spraw uzbrojenia. „Dzisiaj R osjanie mówią: m usim y
m ieć b ro ń atom ow ą, żeby w yrów nać przew agę, jak ą
tam ci m ają w dziedzinie b ro n i konw encjonalnej”. Sytua­
cja się odwróciła: w o k resie zim nej w ojny S tan y Zjed­
noczone n ie zgodziły się złożyć deklaracji, że nie użyją
b ro n i atom ow ej ja k o pierw sze. B rak takiej deklaracji
służył celom o dstraszania. P o zim nej w ojnie, gdy broń
n u k le a rn a zyskała now ą o d straszającą funkcję, Rosja
314
praktycznie odw ołała w 1993 ro k u w cześniejszą radziec­
ką deklarację o pow strzym aniu się od użycia tej broni
jako pierw sza ze stron. P odobnie zachow ują się C hiny
- rozwijając swoją pozim now ojenną strateg ię ograni­
czonego odstraszania, zaczęły kw estionow ać w łasne
zobowiązanie w ty m w zględzie, ogłoszone w 1964 ro k u 4.
Inne państw a-ośrodki i m ocarstw a reg io n aln e w chodzą­
ce w p o siad an ie broni atom ow ej i in n y ch środków
masowej zagłady pójdą zapew ne za ty m przykładem , by
zm aksym alizow ać odstraszający efek t swego arsen ału
i zapobiec ew en tu aln em u zachodniem u atakow i z uży­
ciem b ro n i konw encjonalnej.
B roń atom ow a m oże zagrozić Zachodow i w bardziej
k o n k retn y sposób. C hiny i R osja m ają rak iety bałis-
;yczne z głow icam i atom ow ym i, k tó re m ogą dosięgnąć
Europę oraz A m erykę Północną. K orea Północna, P aki­
stan i In d ie rozbudow ują swoje arsen ały rakietow e i za
jakiś czas Z achód też praw dopodobnie znajdzie się
w ich zasięgu. B ronią atom ow ą m ożna się poza tym
posłużyć jeszcze inaczej. E ksperci od spraw m ilitarnych
przew idzieli całe sp e k tru m aktów przem ocy - od m ało
intensyw nych działań w ojennych, ja k terroryzm czy
sporadyczne d ziałan ia p arty zan ck ie, poprzez w ojny
ograniczone, w iększe w ojny ze zm asow anym użyciem
broni konw encjonalnej, po w ojnę atom ow ą. Terroryzm
był zawsze b ro n ią słabych, czyli tych, którzy n ie rozpo­
rządzają konw encjonalną siłą zbrojną. Od II w ojny
światowej b ro ń atom ow a rów nież stała się środkiem
rekom p en su jący m ich b ra k i w dziedzinie broni k o n ­
w encjonalnej. W przeszłości działania terrorystów m iały
zasięg ograniczony - tu m ogli zabić k ilk a osób, tam
zniszczyć ja k ie ś urządzenia. Do zm asow anej przem ocy
niezbędne były w ielkie siły zbrojne. W jałd m ś m om encie
dojdzie je d n a k do tego, że g a rstk a terrorystów będzie
w stan ie dokonać aktów przem ocy i zniszczenia na
315
-IK. . - .V ’ ¡ i i i f c L L
ogrom ną skalę. T erroryzm i bom ba atom ow a, wzięte
oddzielnie, są b ro n ią słabych spoza k rę g u cywilizacji
zachodniej. Je śli zo stan ą połączone, słabi u ro sn ą w siłę.
Po zakończeniu zim nej w ojny głów nie p aństw a islam-
sk ie i k o n fu cjań sk ie podejm ow ały staran ia n a rzecz
p ro d u k cji b ro n i m asow ej zagłady i środków ich przeno-
szenia. P a k ista n , a ta k ż e praw dopodobnie K orea Pół­
nocna, m ają ju ż k ilk a b o m b lub głowic atomowych,
a przynajm niej są w sta n ie szybko je skonstruow ać.
P ro d u k u ją też lu b stara ją się nabyć rak iety dalekiego
zasięgu do ich przen o szenia. Ira k p osiada znaczny
poten cjał b ro n i chem icznej i u siln ie próbow ał zdobyć
b ro ń biologiczną i atom ow ą. Ira n opracow ał zakrojony
n a szeroką sk alę p ro g ram p ro d u k cji broni atomowej,
m a coraz w iększy a rse n a ł środków jej przenoszenia.
W 1988 ro k u p re z y d e n t R afsan d żan i oświadczył: „Irań-
czycy m u szą się w yposażyć w b ro ń chem iczną, bak­
teriologiczną i radiologiczną do celów ofensyw nych
i defensyw nych”. W trzy la ta później w iceprezydent
Ira n u stw ierdził n a forum konferencji islam skiej. „Izrael
w ciąż p o siad a b ro ń n u k le a rn ą , m y, m uzu łm an ie, m usi­
m y więc w spólnie zbudow ać bom bę atom ową, n ie bacząc
n a d ziałania ONZ m ające zapobiec jej rozprzestrzenia­
n iu ”. W latach 1992 i 1993 wysocy ran g ą funkcjonariusze
am ery k ań sk ieg o w yw iadu potw ierdzali, że Ira n stara
się u zy sk ać b ro ń atom ow ą, a w 1995 ro k u sekretarz
s ta n u W arren C h risto p h er oświadczył: „Iran w szelkim i
śro d k am i dąży do w yprodukow ania w łasnej broni n u k ­
le a rn e j”. In n e p ań stw a m u zu łm ań sk ie zainteresow ane
p o siad an ie m tej b ro n i to m iędzy in n y m i Libia, Algieria
i A rabia S au d y jsk a. J a k się barw n ie w yraził Ali M azrui,
„półksiężyc w idnieje n a d grzybem atom ow ym ”, co może
zagrozić n ie tylko Zachodowi. N iew ykluczone, że islam
„podejm ie w k o ń cu g rę w ro sy jsk ą ru le tk ę z dw iem a
in n y m i cyw ilizacjam i - h in d u izm em w Azji Południowej
316
(faz syjonizm em i upolitycznionym jud aizm em na
Bliskim W schodzie” 5.
To w łaśnie w dziedzinie rozp rzestrzen ian ia broni
\ najbardziej i n ajk o n k retn ie j rozbudow ały się koligacje
g konfucjańsko-islam skie, przy czym głów nie C hiny do-
!; rJarczaiy w ielu państw om m u zu łm ań sk im broni kon­
w encjonalnej i niekonw encjonalnej. W ram ach tych
transakcji zbudow ały m iędzy in n y m i tajny, silnie strze­
żony re a k to r atom ow y n a algierskiej p u sty n i, rzekom o
do celów naukow ych, ale zdaniem w ielu zachodnich
ekspertów m ogący w yprodukow ać pluton. Sprzedały
Libii m ateria ły do p ro d u k cji broni chem icznej, dostar-
p czyły A rabii S audyjskiej rak iety średniego zasięgu
;; CSS-2, zaopatrzyły Irak , Libię, Syrię i K oreę P ółnocną
f; w technologie lub m ateriały n u k learn e. Irak zakupił też
od C hin duże ilości b ro n i konw encjonalnej. W uzupeł­
nieniu ch iń sk ich dostaw , K orea P ółnocna n a początku
lat dziew ięćdziesiątych w yposażyła Syrię w rak iety
Scud-C (dostarczono je przez Iran), a n astę p n ie w ru ­
chom e w y rz u tn ie G.
W ty c h konfucjańsko-islam skich zbrojeniow ych koli­
gacjach c e n traln e m iejsce zajm ują sto su n k i m iędzy
Chinam i i w m niejszym stopniu K oreą P ółnocną z jednej
strony, a P a k ista n e m i Ira n e m z drugiej. W latach
1980-1991 te dw a k raje były głów nym i odbiorcam i
chińskiej broni, tu ż za n im i znajdow ał się Irak. B liska
w spółpraca m ilita rn a m iędzy C hinam i a P ak istan em
zaczęła się w latach siedem dziesiątych. W 1989 roku
oba k raje podpisały n a okres dziesięciu lat um ow ę
o „w spółpracy wojskowej w dziedzinie zakupu, w spól­
nych b a d a ń naukow ych, w spólnej produkcji, tra n sferu
technologii, a tak że ek sp o rtu do krajów trzecich, na
m ocy w zajem nego porozum ienia”. W 1993 ro k u pod­
pisano u zu p ełn iającą um ow ę o kredytow aniu przez
C hiny p a k ista ń sk ic h zakupów broni. C hiny stały się
317
 . '^ P l l

„najbardziej niezaw odnym i najw iększym dostawcą
sprzętu w ojskow ego do P a k ista n u , zaopatrując go w pra­
k ty czn ie w szy stk ie rodzaje tow arów m ających związek
z obronnością, przeznaczonych dla całej pakistańskiej
arm ii”. Pom ogły m u ta k ż e zbudow ać fabryki odrzutow­
ców, czołgów, arty lerii i pocisków rakietow ych. O wiele
pow ażniejsze znaczenie m iała pom oc w stw orzeniu i roz­
budow ie p o ten cjału n u k learn eg o : przypuszcza się, że
C hiny dostarczyły P ak istan o w i u ra n u do wzbogacania,
doradzały, ja k sk o nstruow ać bom bę, i praw dopodobnie
pozwoliły n a d o k o n an ie p róby n a swoim poligonie ato­
m owym. N astęp n ie w yposażyły P ak istan w rakiety balis­
tyczne M -ll o zasięgu 300 k m zdolne do przenoszenia
ład u n k ó w n u k le arn y ch , łam iąc ty m sam ym zobowiąza­
nie złożone S tanom Zjednoczonym . W zam ian otrzymały
od P ak ista n u technologię um ożliw iającą sam olotom tan­
kow anie w pow ietrzu oraz p ociski ty p u S tin g e r 7.
W latach dziew ięćdziesiątych C hiny łączyła ju ż ta k ie
zakrojona n a szeroką sk alę w spółpraca w ojskow a z Ira­
nem . Podczas w ojny iracko-irańskiej w łatach osiem ­
dziesiątych C hiny dostarczyły Iranow i 22 p ro cen t posia­
danej p rzezeń broni, a w 1989 stały się jed y n y m wielkim
dostaw cą. N ie k ry ły się ta k ż e ze swym udziałem w irań­
sk ich staran ia ch o zdobycie b ro n i atom owej. Po pod­
p isan iu „w stępnego ch iń sk o -irańskiego porozum ienia
o w spółpracy” zaw arły w styczniu 1990 ro k u dziesięcio­
le tn ią um ow ę o w spółpracy naukow ej i tran sferze tech­
nologii m ilitarnej. We w rześn iu 1992 ro k u prezydent
R afsandżani, k tó re m u tow arzyszyli irańscy eksperci
n u k learn i, odw iedził P a k ista n , a n a stę p n ie u d ał się do
Chin, gdzie p o d p isał k o lejn e porozum ienie, ty m razem
S;
Eęlearną i inform acje z tej dziedziny, szkoliły irań sk ich
naukowców i inżynierów i dostarczyły k a lu tro n (separa-
,or izotopów). W 1995 ro k u pod n acisk ie m Stanów
¿jednoczonych „anulow ały” (zgodnie z w ersją am ery-
. kańską) czy też „zawiesiły” (tak brzm iała w ersja chińska)
ransakcję sprzedaży dw óch reaktorów . C hiny były też
głównym dostaw cą ra k ie t i technologii rakietow ej. Mię-
Izy in n y m i pod koniec lat osiem dziesiątych zaopatrzyły
Iran za pośrednictw em K orei Północnej w p ociski Silk-
worm, a tak że, w latach 1994-1995, „dziesiątki, a m oże
setki system ów do naprow adzania pocisków rak ieto ­
wych i sk om puteryzow ane o b rab iark i”. U dzieliły też
Iranowi licencji n a produkcję ra k ie t typu ziem ia-ziem ia.
Pomoc tę u zu p ełn iała K orea Północna, k tó ra ek sp o rto ­
wała do Ira n u Scudy, pom agała rozbudow yw ać przem ysł
zbrojeniowy, a w 1993 ro k u zgodziła się dostarczyć
raldety N odong o zasięgu 600 m il. N a trzecim ram ien iu
tego tró jk ą ta Ira n i P a k ista n tak że aktyw nie rozwijały
w spółpracę w dziedzinie n u k learn ej. Irań scy naukow cy
szkolili się w P ak istan ie, a w listopadzie 1992 roku
P a k istan , Ira n i C hiny zaw arły porozum ienie o w spól­
nym realizow aniu n u k learn y ch przedsięw zięć 8. Zakrojo­
na n a szeroką sk alę pom oc C hin dla P a k ista n u i Ira n u
przy k o n stru o w an iu b ro n i m asow ej zagłady świadczy
o w yjątkow o b lisk ich zw iązkach m iędzy ty m i krajam i.
Tabela 8.1
NIEKTÓRE C HltiSKIE DOSTAWY BRONI W LATACH 1980-1991
Iran Pakistan trak
Czołgi 540 1100 1300
Transportery opancerzone 300 _ 650
Sterowane pociski przeclwczolgowe 7500 100
Dziala/wyrzutnie rakiet 1200*
Myśliwce 140
50
212
720

Rakiety zlem ia-woda

o w spółpracy w dziedzinie n u k learn ej. W lu ty m 1993 Rakiety ziem ia-pow ietrze
332
788*
32
222' -
roku C hiny zgodziły się zbudować w Iran ie dwa reaktory Źródło: Karl W. Eikenberry. Explaining and Influencing Chinese firm s Transfer, W ashington National
o m ocy 300 m egaw atów . W ram ach realizacji porozu­ Defense University, Institute fo r National Strategic Studies, M cN air Paper n r 36, luty 1995, s, 12.

m ien ia C hiny przekazyw ały Iranow i technologię nu- ’ Transakcje nie potwierdzono.

318 319
W w y n ik u tak ieg o rozw oju w y darzeń i potencjalnego
zagrożenia d la in teresó w Z achodu k w estia rozprzestrze­
n ia n ia b ro n i m asow ej zagłady n ab rała d lań pierwszo­
rzędnego znaczenia. N a p rzykład w 1990 ro k u 59 procent
A m erykanów było p rzek o n an y ch , że zapobieganie roz­
p rze strz en ian iu b ro n i n u k le a rn e j stanow i w ażny cel
p olity k i zagranicznej. W 1994 ro k u m yślało ju ż ta k 82
p ro cen t społeczeństw a i 90 procent kierow ników polityki
zagranicznej. P rez y d en t C linton w e w rześn iu 1993 roku
p o d k reślił p riorytetow e znaczenie nieproliferacji, a je-
sien ią 1994 ro k u ogłosił „stan podw yższonej gotowości"
w zw iązku z „nadzw yczajnym zagrożeniem , jak ie dla
bezpieczeństw a narodow ego, polityki zagranicznej i gos­
p o d ark i S tanów Z jednoczonych stw arza rozprzestrze­
n ia n ie b ro n i n u k le a rn e j, biologicznej i chem icznej oraz
środków je j p rzen o szen ia”. W 1991 ro k u CIA utworzyła
O śro d ek N ieproliferacji (N onproliferation C enter) za­
tru d n ia jąc y 100 osób, a w g ru d n iu 1993 ro k u sekretarz
obrony A spin ogłosił now ą inicjatyw ę o b ro n n ą ds. zapo­
b ieg an ia p roliferacji i poinform ow ał o stw orzeniu nowe­
go stanow iska —asy sten ta sek retarza ds. bezpieczeństw a
n u k lea rn e g o i zapobiegania p ro life ra c ji9.
W okresie zim nej w ojny S tan y Z jednoczone i Związek
R adziecki zaangażow ały się w klasyczny w yścig zbrojeń,
k o n stru u jąc coraz bardziej w yszukaną pod względem
technologicznym b ro ń n u k le a rn ą i śro d k i jej przenosze­
nia. K ażda ze stro n grom adziła coraz w iększe zapasy.
Po zim nej w ojnie zasadnicza ryw alizacja w kwestii
zbrojeń p rzy b rała o d m ien n y ch arak ter. A ntagoniści
Z achodu sta ra ją się uzyskać b ro ń m asow ej zagłady,
Z achód u siłu je te m u zapobiec. N ie je s t to ju ż kwestia
rozbudow y arsenałów po obu stro n ach , ale rozbudowy
z je d n e j, a pow strzym yw ania z drugiej. R ozm iar za­
chodniego arsen a łu n u k learn eg o i jego p otencjał n ie są,
je śli n ie liczyć reto ry k i, elem en tem ryw alizacji. Podczas
wyścigu zbrojeń w jego daw nej form ie w ynik zależał od
zasobów, zaangażow ania i technologicznej kom petencji
obu stron. N ie był z góry przesądzony. W ynik wyścigu
zbrojeń w jeg o obecnej postaci łatw iej przewidzieć.
Wysiłki Z achodu m ogą spowolnić rozbudow ę potencjału
m ilitarnego in n y ch krajów , ale jej n ie zaham ują. Wiele
jest zresztą czynników , k tó re p odkopują te wysiłki;
ekonom iczny i społeczny rozwój krajów niezachodnich,
bodźce ekonom iczne, skłaniające w szystkie kraje, za­
chodnie i niezachodnie, do zarabiania na h an d lu bronią,
technologią i u m iejętnościam i ekspertów , a także poli­
tyczna m otyw acja państw -ośrodków cywilizacji i m o­
carstw regionalnych, któ re chcą zachow ać swoją lokalną
hegem onię.
W propagandzie n a rzecz nieproliferacji Zachód tw ier­
dzi, że służy ona in tereso m w szystkich narodów , prag­
nących m iędzynarodow ego ład u i stabilizacji. Z daniem
innych narodów nieproliferacja służy u trzy m an iu h eg e­
monii Zachodu. Z najduje to w yraz w różnych postaw ach
wobec tej kw estii. Po jed n ej stro n ie będzie Zachód,
a zwłaszcza S tan y Zjednoczone, po drugiej - regionalne
m ocarstwa, k tó ry ch bezpieczeństw o zostałoby przez
proliferację zagrożone. D aje się to zwłaszcza zauważyć
na przykładzie Korei. W 1993 i 1994 ro k u wizja północ-
nokoreańskiej bom by atom ow ej wywołała głęboki psy­
chologiczny kryzys w S tan ach Zjednoczonych. W lis­
topadzie 1993 ro k u p re z y d e n t C linton stw ierdził
niedw uznacznie: „Nie w olno dopuścić, żeby K orea Pół­
nocna w yprodukow ała bom bę atom ow ą. M usim y być
w tej kw estii bardzo stanow czy”. S enatorzy, członkowie
Izby R ep rezen tan tó w i byli funk cjo n ariu sze ad m in ist­
racji B u sh a rozw ażali ew entualność prew encyjnego
ataku n a k o reań sk ie u rząd zen ia n u k learn e. Z aniepoko­
jenie A m erykanów w ynikało w znacznej m ierze z obaw
wywołanych proliferacją w sk ali globalnej. K oreańskie
przedsięw zięcia atom ow e n ie tylko m ogłyby zahamować
i skom plikow ać ew en tu aln e am ery k ań sk ie działania
w Azji W schodniej, lecz także, gdyby K orea sprzedała
sw ą technologię i broń, w Azji Południow ej i n a Bliskim
W schodzie.
K orea P ołudniow a p atrzy ła n a bom bę przez pryzm at
sw oich reg io n aln y ch interesów . D la w ielu jej m ieszkań­
ców groźna b ro ń b ęd ąca w p o siad an iu północnego
sąsiada była bom bą koreańską, k tó ra nigdy nie zostałaby
u ży ta przeciw K oreańczykom , ale w obronie ich niepod­
ległości i in teresó w p rz ed Jap o n ią czy in n y m potencjal­
n y m zagrożeniem . W ysocy u rzęd n icy i oficerowie połu-
dniow okoreańscy n ie kryli, że byłoby, po ich myśli,
gdyby zjednoczona K orea rozporządzała ta k im i m c/-
liw ościam i. Byłoby to ja k najb ardziej w in tere sie Korei
Południow ej: P h e n ia n poniósłby koszty budow y bomby
i zostałby sk o m prom itow any n a a ren ie m iędzynarodo­
wej, S eul zaś ew en tu aln ie odziedziczyłby tę broń. Połą­
czenie n u k le arn e g o arse n a łu Północy z potencjał* m
przem ysłow ym P o łu d n ia zapew niłoby K orei po zjed­
noczeniu n ale żn ą jej rolę jed n e g o z głów nych aktorów
w schodnioazjatyckiej sceny. O ile w ięc w pojęciu Wa­
szyn g to n u n a Półw yspie K o reań sk im zaistniał w 1994
ro k u pow ażny kryzys, o tyle w S eu lu tak ieg o poczucia
n ie było. R óżnice m iędzy postaw am i obu stolic można
określić jak o „niew spółm ierność panicznych nastrojów”.
„O dkąd k ilk a la t te m u zaczęła się ta cała historia
z p ó łn o cn o k o reań sk ą b o m b ą atom ow ą, ta k się jakoś
dziw nie składa, że im dalej od Korei, ty m więcej się
m ów i o ’kry zy sie’ ” - zauw ażył pew ien dziennikarz
w sam ym apo g eu m owego „kryzysu” w czerw cu 1994
ro k u . P o d o b n a rozbieżność m iędzy am ery k ań sk im i in­
te resa m i w dziedzinie bezpieczeństw a a interesam i
m ocarstw reg io n aln y ch przejaw iła się w Azji P ołudnio­
wej. S tan y Z jednoczone bardziej się niepokoiły rozprze-
322
[/en ian iem broni atom ow ej niż m ieszk ań cy regionu.
O tazaio się, że In d ie i P a k ista n łatw iej a k cep tu ją
omowe zagrożenie ze strony sąsiada niż am ery k ań sk ie
■ opozycje m ające n a celu ograniczenie łub w yelim ino­
wanie tego zagrożenia ł0.
S tarania S tanów Zjednoczonych i in n y ch p a ń stw za-
. chodnich zm ierzające do zapobieżenia proliferacji „wy-
. ’ równawczej” broni m asow ej zagłady pow iodły się je d y ­
nie w ograniczonym zakresie i ta k zapew ne będzie dalej.
Zaledwie m iesiąc u p ły n ął od ośw iadczenia prezy d en ta
Clintona, że n ie w olno dopuścić, b y K orea P ółnocna
■,v. da w p o siad an ie broni atom ow ej, a w yw iad poinfor­
mował go, iż praw d o p o d o b n ie m a ju ż je d n ą albo
i;dwie u . W poiityce am ery k ań sk iej zaszła zm iana: za­
częto stosować w obec Koreańczyków, strategię kija i m ar­
chewki, by ich n akłonić do nierozbudow yw ania n u k le a r­
nego potencjału. N ie udało się S tan o m Zjednoczonym
powstrzym ać zbrojeń n u k learn y ch In d ii i P a k ista n u ani
postępów czynionych w ty m w zględzie przez Iran.
Na k o n feren cji pośw ięconej U kładow i o N ierozprze­
strzenianiu B roni N uk learn ej w k w ietn iu 1995 roku
zajmowano się p rzed e w szystkim spraw ą jego p rze­
dłużenia - czy m a to być n a czas nieograniczony, czy na
25 lat. S tan y Zjednoczone bardzo optowały za pierw szym
rozwiązaniem , lecz zdaniem w ielu in n y ch krajów w cho­
dziłoby ono w grę tylko w tedy, gdyby pięć m ocarstw
n uklearnych dokonało znaczącej red u k cji swoich zaso­
bów broni atom ow ej. E gipt był przeciw ny p rzedłużeniu
-.a czas nieokreślony, dom agając się, żeby Izrael pod­
pisał U kład i w yraził zgodę n a inspekcje. S tan y Z jed­
noczone w ywalczyły w k o ń cu jed n o m y śln e p oparcie dla
przedłużenia n a czas nieokreślony, posługując się wielce
-. ¿uteczną strateg ią w ykrętów , łapów ek i gróźb. Na
przykład an i E gipt, ani M eksyk, przeciw ne takiej for­
mule, n ie m ogły pozostać n a sw oich pozycjach* są
323
•ii'" ilk
 bow iem zależne gospodarczo od Stanów Zjednoczonych. m iędzynarodow ych też się przyczyniły do ustanow ienia
Chociaż U k ład przedłużono jednom yślnie, delegaci sied­ dem okracji w H iszpanii, P ortugalii, w ielu k rajach A m e­
m iu p a ń stw m u zu łm a ń sk ich (Syrii, Jordanii, Iranu, ryki Ł acińsldej, n a F ilipinach, w K orei Południow ej
Ira k u , Libii, E g ip tu i M alezji) oraz jed n eg o afrykań­ i w E uropie W schodniej. D em okratyzacja poczyniła
skiego (Nigerii) w yrazili podczas końcow ej d eb aty od- najw iększe p o stęp y w krajach, gdzie silny był wpływ
• ♦ • 19
mienne opime . chrześcijaństw a i Zachodu. Nowe dem okratyczne sy­
W 1993 ro k u doszło do przeform ułow ania podstaw o­ stem y w ładzy okazały się najbardziej stabilne w tych
w ych celów Z ach o d u (określanych poprzez am ery k ań ­ k rajach południow ej i środkow ej E uropy, k tó re były
sk ą politykę) z nieproliferacji, czyli nierozprzestrzeniania w przew ażającej m ierze katolickie łub protestanckie,
b ro n i m asow ej zagłady, n a ko n trp ro liferację - zapobie­ w m niejszym zaś sto p n iu w A m eryce Południow ej.
g an ie jej rozpow szechnianiu. O znaczało to realistyczne W Azji W schodniej katolickie, znajdujące się pod sil­
u zn an ie fak tu , że p roliferacji w pew nym zakresie nie da n ym i am ery k ań sk im i w pływ am i F ilipiny wróciły do
się u n ik n ąć. W ja k im ś m om encie w polityce am ery k ań ­ dem okracji w latach osiem dziesiątych, a politycy wy­
skiej n a stą p i k o lejn a zm ian a - od zapobiegania Stany znający chrześcijaństw o zapoczątkow ali dem okratycz­
Zjednoczone przejd ą do dostosow ania się do proliferacji, ne p rzem ian y w K orei Południow ej i n a Tajwanie.
a tak że, je śli rząd zdoła się pozbyć zim now ojennej J a k ju ż w spom niano, n a obszarach byłego Zw iązku
m en taln o ści, do jej w ykorzystyw ania w in tere sie włas­ R adzieckiego dem okracja w ygląda najstabilniej w re ­
n y m i Z achodu. W 1995 ro k u S tan y Zjednoczone i Za­ p u b lik ach bałtyckich. Jej zak res i stabilność w re p u ­
ch ó d p ozostają je d n a k p rzy polityce pow strzym yw ania, b likach praw osław nych różnie się k szta łtu ją i m ają
k tó ra w o statecznej in sta n cji sk azan a je s t n a niepow o­ m niej pew ny ch arak ter. P ersp ek ty w y dem okracji w re ­
dzenie. R o zp rzestrzen ian ie się b ro n i n u k learn ej i innej p u b lik ach m u zu łm ań sk ich n ie w yglądają zachęcająco.
b ro n i m asow ej zagłady to je d e n z głów nych przejawów W latach dziew ięćdziesiątych przem iany dem okratycz­
pow olnego, lecz n ieu ch ro n n eg o procesu dyfuzji siły ne d okonały się w w iększości krajów poza A fryką
w świecie, n a k tó ry sk ła d a się w iele cywilizacji. (i z w yjątkiem Kuby), których m ieszkańcy są wyznaw­
cam i zachodniego chrześcijaństw a lub tam , gdzie wpły­
wy ch rześcijań sk ie są silne.
PRAWA CZŁOW IEKA I DEMOKRACJA Te przem iany, a tak że u p a d e k Zw iązku R adzieckiego,
zrodziły w k rajach Z achodu (zwłaszcza w S tan ach Z jed­
W latach sied em d ziesiąty ch i o siem dziesiątych w ponad noczonych) p rzekonanie, że zachodzi w łaśnie d em okra­
trzy d ziestu k raja ch p rzestały istn ieć reżim y autorytarne tyczna rew olucja w skali globalnej i że zachodnie koncep­
i n a sta ła d em okracja. T a seria tran sfo rm acji m iała kilka cje p raw człow ieka oraz form y d em okracji politycznej
przyczyn. G łów nym czy n n ik iem sprzyjającym politycz­ zatriu m fu ją niebaw em n a całym świecie. W spieranie
n y m zm ianom był b ez w ątp ien ia rozwój gospodarczy. tego p ro cesu stało się je d n y m z głów nych priorytetów
J e d n a k ż e p o lity k a i d ziałan ia S tanów Zjednoczonych, Z achodu. U znała to ad m in istracja p rezy d en ta B usha,
głów nych m ocarstw zach o dnioeuropejskich i instytucji a sek retarz s ta n u Ja m e s B a k e r oświadczył w kw ietniu
324

' :: :\ i ’:'1" ..................: .................- . .v J . 'i ■!.. \ - h -i i 1. ' . .

1990 ro k u , że „d em okracji n ie d a się pow strzym ać”;i ze
w świecie, ja k i n a sta ł po zim nej w ojnie „prezydent B ush
wyznaczył n a m now ą m isję: je s t n ią w spieranie i konsoli­
dacja dem o k racji”. Podczas k a m p an ii w yborczej w 1992
ro k u B ill C linton n ie u sta n n ie pow tarzał, że działania na
rzecz dem o k racji sta n ą się je d n y m z głów nych prioryte­
tów jeg o ekipy. D em okratyzacja była je d y n ą kw estią
z dziedziny polity k i zagranicznej, której pośw ięcił cało
w ażne w y stąp ien ie podczas swej kam p an ii. Objąwszy
u rząd p rezy d en ck i zalecił zw iększenie dotacji dla N aro­
dowego F u n d u szu n a rzecz D em okracji (National Endow-
m e n t for D em ocracy) o dw ie trzecie. A sy sten t Clintona
do spraw bezpieczeństw a narodow ego określił główną
linię jeg o polityki zagranicznej jak o „rozszerzanie dem o­
k racji”, a se k retarz obrony stw ierdził, że je s t to jeden
z czterech głów nych celów. U siłow ał też stw orzyć w swo­
im d e p artam en cie w ysokie stanow isko do prom ow ania
tego w łaśnie celu. P ropagow anie praw człow ieka i dem o­
k racji było też, w m n iejszy m zak resie i n ie ta k jaw nie,
w ażnym elem en tem p o lity k i zagranicznej p ań stw euro­
pejskich, a w kontrolow anych przez Zachód m iędzynaro­
dow ych in sty tu cjach gospodarczych określało kryteria,
ja k im i się kierow ano p rzy przyznaw aniu pożyczek i po­
m ocy finansow ej k rajo m rozw ijającym się.
O ceniając s ta n rzeczy w ro k u 1995 należy stw ierdzić,
że am ery k ań sk ie i europejskie działania odniosły dość
um iarkow any sukces. P raw ie w szystkie cyw ilizacje nie-
zachodnie opierały się zach o d n im naciskom . W ym ienić
tu m ożna k ra je z k rę g u h in d u istycznego, praw osław ­
nego, afrykańskiego, a w pew nym stopniu n aw et latyno­
am ery k ań sk ieg o . N ajw iększy opór w obec d em okratyza­
cji w zachodnim w y d an iu staw iał je d n a k islam i Azja.
U źródeł tego oporu legły szersze procesy kulturow ej
asertyw ności, k tó re znalazły w yraz w O drodzeniu Is­
lam u i azjatyckiej sam oafirm acji.
326
Pow odem niepow odzeń Stanów Zjednoczonych w Azji
było p rzed e w szystkim bogacenie się i coraz w iększa
pewność siebie krajów tego k o n ty n e n tu . Publicyści
azjatyccy wciąż przypom inali Zachodowi, że czasy zależ­
ności i podporządkow ania ju ż przem inęły, a Zachód,
który w łatach czterdziestych w ytw arzał połowę św iato­
wego p ro d u k tu gospodarczego, dom inow ał w O rganiza­
cji N arodów Z jednoczonych i był au to rem Pow szechnej
D eklaracji P raw Człowieka, należy do.przesziości. „Dzia­
łania n a rzecz propagow ania praw człowieka w Azji
stw ierdził je d e n z polityków sin g ap u rsk ic h - m uszą
uw zględniać zm ieniony u k ła d sił w św iecie pozim nowo-
-ennym. Wpływy Z achodu w Azji W schodniej i P ołu­
dniowo-W schodniej znacznie osłabły” 13.
I ta k je s t w istocie. O ile zaw arte m iędzy S tanam i
Z jednoczonym i i K oreą P ółnocną porozum ienie w sp ra­
w ach n u k le a rn y c h m ożna określić m ian em „wynego­
cjowanej k ap itu lacji”, o ty le k ap itu lacja S tanów Z jed­
noczonych p rzed C hinam i i in n y m i m ocarstw am i
azjatyckim i w kw estii praw człow ieka m iała ch arak ter
bezw arunkow y. K iedy ad m in istracja C lintona zagroziła
C hinom o d eb ran iem k lau zu li najw iększego uprzyw ile­
jow ania, n ajp ierw zobaczyła, ja k jej sek retarz sta n u
doznał u pokorzenia w P ek in ie, gdzie pozbaw iono go
naw et m ożliwości zachow ania tw arzy, po czym zareago­
w ała odejściem od sw oich założeń politycznych i od­
dzieleniem sta tu s u KNU od kw estii praw człowieka.
Chiny z kolei odpow iedziały n a tę dem onstrację słabości
jeszcze w iększym n asilen iem działań, w obec których
adm inistracja C lintona zgłaszała zastrzeżenia. P odobnie
potoczyły się spraw y w S ingapurze, gdzie adm inistracja
próbow ała interw eniow ać w spraw ie obyw atela am ery­
kań sk ieg o skazanego n a chłostę, i w Indonezji, gdzie
A m erykanie usiłow ali protestow ać przeciw represjom
n a W schodnim Tim orze.

K ilka pow odów złożyło się n a to, że rządy p aństw Azji
p otrafiły się ta k sk u teczn ie oprzeć naciskom Zachodu
w k w estii p raw człow ieka. F irm o m am ery k ań sk im i eu­
ro p ejsk im bard zo zależało n a rozw oju obrotów hand­
low ych i zw iększeniu inw estycji w ty ch szybko roz­
w ijających się k rajach , w yw ierały w ięc siln ą presję na
rząd y sw oich p ań stw , żeby te n ie p su ły stosunków
gospodarczych. K raje azjaty ckie u zn ały ponadto wspo­
m n ia n e n ac isk i za n a ru szen ie swojej suw erenności
i w spom agały się w zajem nie, k ied y tylko kw estia tego
typu. w ynikła. B izn esm en i z T ajw anu, Jap o n ii i Hong­
k o n g u in w estu jący w C hinach byli żyw otnie zaintereso­
w ani u trz y m a n ie m przez te n kraj przyw ilejów w ynika­
jąc y ch z k la u z u li najw iększego uprzyw ilejow ania
w sto su n k a ch z USA. R ząd Jap o n ii dystansow ał się na
ogół od polity k i am ery k ań sk iej w kw estii praw człowie­
ka. N iedługo po w y d arzen iach n a P lacu T iananm en
p re m ie r K iichi M iyazaw a oznajm ił: „Nie dopuścim y,
żeby ab strak cy jn e ko n cep cje p raw człow ieka zakłóciły
nasze sto su n k i z C h in am i”. K raje ASEAN n ie miały
zam iaru w yw ierać nacisków n a B irm ę i w 1994 roku
pow itały n a sw oim sp o tk a n iu przedstaw icieli tam tejszej
ju n ty w ojskow ej. T ym czasem U nia E u ro p ejsk a m usiała
przyznać, ja k stw ierdził jej rzecznik, że prow adzona
p rzez n ią p o lity k a „nie o dniosła w iększych skutków ”
i że b ęd zie m u siała się pogodzić z postaw ą krajów
ASEAN w obec B irm y. K raje, k tó re um ocniły się dzięki
rozwojowi gospodarczem u, ja k M alezja i Indonezja,
zaczęły stosow ać „reto rsje” w obec „państw i firm kryty­
k u jący ch ich politykę czy p odejm ujących in n e działania
b u d zące zastrzeżen ia z ich stro n y ” U
R osnąca p o tęg a ekonom iczna krajów Azji spraw ia, że
u o d p arn ia ją się coraz bardziej n a n aciski Zachodu
w k w estii p raw człow ieka i dem okracji. „W w aru n k ach
dzisiejszej siły gospodarczej C hin - zauw ażył w 1994
328
X -v
roku R ich ard N ixon - w szystkie am ery k ań sk ie k azania
na te m a t praw człow ieka b rzm ią m ało stosow nie. Za
jakieś dziesięć la t b ęd ą bezsensow ne. Za dw adzieścia
j '‘ lat - po p ro stu śm ieszne” 15. M oże się je d n a k okazać, za
). sprawą rozw oju gospodarczego Chin, że zachodnie ka-
; zania okażą się niepotrzebne. Rozwój te n um acnia
■ pozycję rządów p ań stw azjatyckich w obec Zachodu, ale
w przyszłości um ocni też pozycję azjatyckich społe­
czeństw w obec w ładz ich państw . Je śli do kolejnych
krajów Azji zaw ita dem okracja, stan ie się to dlatego, że
będzie jej sobie życzyła ro sn ąca w siłę m iejscow a bur-
żuazja i k lasa średnia.
W odróżnieniu od porozum ienia o przed łu żen iu U kła­
du o N ierozprzestrzenianiu B roni N uklearnej n a czas
nieokreślony, zachodnie staran ia n a rzecz propagow ania
praw człow ieka i dem okracji poprzez agen d y ONZ
spełzły w łaściw ie n a niczym . Z nielicznym i w yjątkam i,
jak p o tęp ien ie Ira k u , rezolucje dotyczące praw człowie­
ka praw ie zawsze p rzepadały w głosow aniach n a forum
ONZ. Poza k ilk o m a k rajam i A m eryki Ł acińskiej nie
było rządów ch ętn y ch do przyłączenia się do działań
propagujących coś, co postrzegano ja k o „im perializm
praw człow ieka”. N a p rzy k ład w 1990 ro k u Szwecja
w im ien iu 20 p ań stw zachodnich zgłosiła p ro jek t rezo­
lucji potępiającej reżim w ojskow y w B irm ie, ale sprze­
ciw krajów azjatyckich, i n ie tylko, n ie dopuścił do jej
uchw alenia. O drzucano tak że rezolucje potępiające Iran
za n a ru szan ie praw człowieka, a w latach dziew ięć­
dziesiątych przez pięć kolejnych ła t C hinom udaw ało
się m obilizow ać k raje azjatyckie do obalania inicjow a­
nych przez Zachód rezolucji dotyczących pogw ałcenia
tych praw w P ań stw ie Ś rodka. W 1994 ro k u P ak istan
przedłożył w K om isji P raw Człowieka ONZ projekt
rezolucji potępiającej In d ie za n aru szan ie praw człowie­
k a w K aszm irze. K raje przyjazne Indiom pospieszyły
329
im z pom ocą, ale uczyniło to rów nież dwóch najbliższych
przyjaciół P a k ista n u , C hiny i Iran , będących obiektem
podobnych potępień. P rzek o n ały P a k istan , zeby wycofał
rezolucję. „The E co n o m ist” skom entow ał, ze Komisja
P raw Człowieka ONZ, k tó ra n ie p o trafiła potępić b ru ta l­
n y ch akcji in d y jsk ich w K aszm irze „tym sam ym u san k ­
cjonow ała je. In n y m k rajo m m ordow anie row m ez ucho­
dzi n a sucho: T urcja, In d o n ezja, K olum bia i Algieria
u n ik n ę ły k ry ty k i. K om isja w sp iera w te n sposob rządy
m asak ru jące sw ych obyw ateli i stosujące to rtu ry , czyli
p o stęp u je d o k ład n ie n a p rzek ó r in ten cjo m jej załozy-
cieli”
R óżnice poglądów n a te m a t p raw człow ieka m iędzy
Zachodem a pozostałym i cywilizacjam i oraz ogram czona
zdolność Z achodu do o siągnięcia zam ierzonych celów
ujaw niły się bard zo w y raźn ie n a zorganizow anej pod
auspicjam i ONZ w czerw cu 1993 ro k u Światowej K onfe­
ren cji P raw Człow ieka w W iedniu. P o jed n ej stronie
stan ęły k ra je E uropy i A m eryki P ółnocnej, p c'd ru g iej
b lo k około p ięćdziesięciu p ań stw m ezachodm ch. Wsi od
najbardziej aktyw nej p ię tn a stk i był je d e n k raj latyno­
a m e ry k ań sk i (Kuba), je d e n b u d d y jsk i (Birm a), cztery
k onfucjańskie, bardzo zróżnicow ane pod w zględem ideo­
logii politycznej, system ów ekonom icznych i stopnia
rozw oju (S ingapur, W ietnam , K orea P ołnocna i Chiny)
oraz dziewięć m u zu łm ań sk ich (Malezja, Indonezja, P aki
stan, Iran , Irak, Syria, Je m e n , S u d an i Libia). N a czele tej
azjatycko-isłam skiej g ru p y stan ęły Chm y, Syria i lia n .
Pozycję p o śre d n ią m iędzy dw om a b lokam i zajęły kraje
laty n o am ery k ań sk ie z w y jątk iem K uby, k tó re czasam i
w spierały Zachód, a ta k ż e k ra je afry k ań sk ie i piawo-
siaw ne, n iek ied y w spierające stanow isko Z achodu, ale
cześciei w y stęp u jące przeciw niem u.
W śród k w estii spornych, co do k tó ry c h państw a zaję y
różne stanow iska, pokryw ające się z podziałam i cywiliza-
330
cyjnymi, m ożna w ym ienić; uniw ersalizm a relatyw izm
k u lturow y w podejściu do praw człowieka, w zględny
.priorytet praw ekonom icznych i społecznych, w ty m
prawa do rozwoju, w sto su n k u do praw politycznych
i obyw atelskich, w arunkow anie pom ocy ekonom icznej
kryteriam i politycznym i, utw orzenie u rz ę d u K om isarza
( >NZ ds. P raw Człowieka, zakres ew entualnego udziału
organizacji pozarządow ych zajm ujących się praw am i
człowieka w konferencji n a szczeblu rządow ym , określe­
nie praw , ja k im i k o n feren cja pow inna się zająć. W ynik­
nęły też kw estie bardziej szczegółowe, ja k n a przykład:
czy pozwolić D alajlam ie n a w ygłoszenie przem ów ienia
na konferencji, i czy należy otw arcie potępić a k ty n a ru ­
szania praw człow ieka w Bośni.
W spraw ach tych stanow iska p ań stw zachodnich i blo­
k u azjatycko-isłam skiego zasadniczo się różnią. Dwa
m iesiące p rzed k o n feren cją w W iedniu k ra je azjatyckie
odbyły sp o tk an ie w B an g k o k u i przyjęły deklarację,
w której podkreślono, że praw a człow ieka m uszą być
rozpatryw ane „w k o n tek ście... szczególnych cech naro­
dowych i regionalnych, a tak ż e zaplecza historycznego,
religijnego i k ulturow ego”. S tw ierdzała ona rów nież, że
m onitorow anie praw człowieka n arusza suw erenność
państw , a uzależnianie pom ocy ekonom icznej od sta n u
ich p rzestrzeg an ia je s t sprzeczne z praw em do rozwoju.
R ozbieżności w tych kw estiach, a tak że w ielu innych,
były ta k pow ażne, że praw ie cały d o k u m e n t opracow any
na o statn im spotkaniu przygotowawczym do konferencji
w iedeńskiej, ja k ie odbyło się w G enew ie n a początku
m aja, sk ład a się ze zdań ujętych w naw iasy, co oznacza
zastrzeżenia zgłoszone przez je d e n lu b więcej krajów.
P aństw a zachodnie były n a konferencję w iedeńską źle
przygotow ane, znalazły się w m niejszości, a podczas
obrad poczyniły więcej u stęp stw niż ich oponenci. Skoń­
czyło się w ięc n a tym , że poza silnym zaakcentow aniem
331
- i" 'it., . . dtśm:
praw kobiet, d ek laracja p rzy jęta przez k o n ferencję sta­ W ładze C hin u siln ie się starały i w iele zainw estow ały
now iła pew ne m in im u m . J a k stw ierdzi! je d e n z rzeczni­ ff w to, by letn ie igrzyska olim pijskie w 2000 ro k u odbyły
ków praw człow ieka, b y ł to d o k u m e n t „ułom ny i zawie­ się w P ekinie. Spraw ę tę szeroko w C hinach rozpropago­
rający sprzeczności”, oznaczający zwycięstwo koalicji wano, a oczekiw ania społeczne były bardzo rozbudzone.
azjatycko-isłam skiej i p o rażk ę Z a c h o d u 17. N ie było Władze C hin starały się stw orzyć m iędzynarodow e lobby
w niej jed n o zn aczn eg o p o tw ierdzenia praw do wolności nam aw iając in n e rządy, by te wywarty nacisk n a kom ite­
słowa, prasy, zgrom adzeń i w yznania, pod w ielom a ty olim pijskie w swoich krajach. Do k am p an ii włączył
w zględam i n ie dorów nyw ała w ięc n aw et Pow szechnej się T ajw an i H ongkong. Z drugiej strony K ongres
D eklaracji P raw Człow ieka przyjętej przez ONZ w 1948 Stanów Zjednoczonych, P a rla m e n t E uropejski i organi­
roku. Z m ian a ta b y ła w yrazem słabnięcia potęgi Zacho­ zacje b roniące praw człow ieka energicznie się przeciw ­
du. P ew ien a m ery k ań sk i działacz n a rzecz praw człowie­ staw iały k an d y d atu rze P ek in u . Chociaż głosow anie
k a zauważył, że „przestał istn ieć m iędzynarodow y sys­ w M iędzynarodow ym K om itecie O lim pijskim je s t tajne,
te m praw człow ieka z 1945 roku. H egem onia A m eryki głosy rozłożyły się w yraźnie w edług podziałów cywiliza­
została p o d k o p an a, E u ro p a, n aw et biorąc pod uwagę cyjnych. W pierw szym głosow aniu P ek in przy dużym
w ydarzenia z 1992 ro k u , to ju ż niew iele więcej niż poparciu ze stro n y krajów afry k ań sk ich zajął pierw sze
półw ysep. D zisiejszy św iat je s t w rów nym sto p n iu arab­ m iejsce, p rzed Sydney. W kolejnych głosow aniach, po
ski, azjatycki i afry k ań sk i, ja k zachodni. Pow szechna w yelim inow aniu Istam b u łu , przym ierze konfucjańsko-
D eklaracja P raw C złow ieka i k o nw encje m iędzynarodo­ -islam skie przerzuciło znaczną w iększość swych głosów
w e m niej się dzisiaj odnoszą do w iększości obszarów n a P ekin. Po w yelim inow aniu B erlina i M anchesteru
naszej p lan ety niż bezpośrednio po II w ojnie światowej”. głosy te przypadły w udziale Sydney, k tó re zwyciężyło
P odobne poglądy w yraził azjatycki k ry ty k Zachodu: „Po w czw artym głosowaniu. P ek in poniósł srom otną klęskę,
raz pierw szy od przyjęcia P ow szechnej D eklaracji Praw za k tó rą w iną obarczył S tan y Zjednoczone.
Człowieka w 1948 ro k u n a czoło w ysunęły się k raje spoza
k rę g u ju d eo ch rześcijań sk ieg o i tra d y cji praw a n atu ral­ W czterech głosow aniach rozkład głosów w yglądał
nego. T a b ezprecedensow a sy tu acja będzie określać na następująco:
nowo po litykę m iędzynarodow ą w kw estii praw człowie­ pierwsze drugie trzecie czwarte
Pekin
ka. Stw orzy też w ięcej okazji do konfliktów ” ia. Sydney
32 37 40 43
30 30 37 45
Z d an iem inn eg o obserw atora, w ielkim zwycięzcą kon­ Manchester 11 13 11
Berlin 9 g
feren cji w ied eń sk iej okazały się C hiny „przynajm niej Istam buł 7
je śli u zn ać za k ry te riu m su k cesu rozkazyw anie innym , W strzym ało się
Razem
1 i
89 89 89 89
by u su n ę li się z drogi. P e k in zwyciężał ju ż przez sam
fakt, że się szarogęsi! przez całą k o n ferencję” 10. Zachód,
przegłosow any i w ym anew row any w W iedniu, zdołał „Am eryce i W ielkiej B rytanii - skom entow ał Lee
je d n a k w k ilk a m iesięcy później odnotow ać n a swoim K uan Yew - udało się u trzeć C hinom nosa. R zekom ym
k o n cie dość znaczący su k ces w rozgryw ce z C hinam i. p re te k ste m były ’praw a człow ieka’. Praw dziw y powód

332 333
m iał c h a ra k te r polityczny, chodziło o zam anifestow anie
siły Z ach o d u ” 20. Z pew nością sp o rt obchodzi o wiele
więcej ludzi n a św iecie niż praw a człowieka, ale biorąc
pod uw agę p o rażk ę Z ach o d u w tej kw estii n a konferen­
cji w iedeńskiej i gdzie indziej, ta odosobniona dem on­
stracja jego „siły” była tak że przypom nieniem o słabości.
Również paradoks dem okracji osłabia gotowość Zacho­
du do jej propagow ania w świecie pozimnowojennym.
Podczas zim nej w ojny p rz ed Z achodem , a zwłaszcza
S ta n am i Z jednoczonym i, staw ał problem „zaprzyjs/-
nio n y ch ty ran ó w ” - chodziło o w spółpracę z ju n tam i
w ojskow ym i i d y k tato ram i, k tó rzy ze w zględu n a swój
an ty k o m u n izm byli użytecznym i sojusznikam i n a fron­
cie zim nej w ojny. W spółpraca ta k a nie była łatwa,
a czasem staw ała się k ręp u jąca, k ied y zaprzyjaźnione
reżim y w jask raw y sposób gw ałciły praw a człowieka.
D aw ała się je d n a k uspraw iedliw ić ja k o m niejsze zło:
w sp o m n ian e rząd y byw ały n a ogół m niej rep resy jn e od
reżim ów k o m u n isty czn y ch . M ożna się było spodziewać,
że długo n ie p rzetrw ają, a poza ty m były bardziej
p o d atn e n a w pływ y a m e ry k ań sk ie i in n e. Dlaczego nie
podjąć w spółpracy z m n iej b ru ta ln y m zaprzyjaźnionym
ty ran em , jeśli altern aty w ą je s t bardziej b ru ta ln y i nie­
przyjazny? Po zim nej w ojnie w ybór m oże okazać się
tru d n iejszy : altern aty w ą dla przyjaznego ty ra n a jest
niep rzy jazn a d em okracja. Założenie, k tó re Z achód tak
łatw o poczynił, że d em o k raty czn ie w ybrany rząd będzie
prozachodni i ch ę tn y do w spółpracy, w cale n ie m u si się
spraw dzić w n iezach o d n ich społeczeństw ach, gdzie wy­
b ory m ogą w ynieść do w ładzy antyzachodnich nacjo­
nalistów i fun d am en talistó w . Z achód z ulgą przyjął
interw encję alg iersk ich w ojskow ych, którzy w 1992 roku
anulow ali w y n ik i wyborów, gdy się okazało, że Islam ski
F ro n t O calenia (FIS) zdobył przew agę. Poczuł się też
pew niej, k ied y fu n d am en talisty czn a P a rtia D obrobytu
v|iTuręji i nacjonalistyczna J a n a ta w In d ia ch po wybor-
c ||ę h zw ycięstw ach zostały o d su n ięte od w ładzy w 1995
■■i ¡$96 roku. Z drugiej strony, gdy uw zględnić k o n te k st
r|iyolucji irań sk iej, okaże się, że Ira n m a p o d pew nym i
względami je d e n z bardziej dem okratycznych ustrojów
v/ świecie m u zu łm ań sk im , a w olne w ybory w w ielu
krajach arab sk ich , z A rabią S au d y jsk ą i E g ip tem w łącz­
nie, praw ie n a pew no wyniosłyby do w ładzy rządy o wiele
mniej przychylne zachodnim interesom niż ich niedem o­
kratyczni poprzednicy. W ładze w ybrane przez naród
w C hinach m ogłyby być rad y k aln ie nacjonalistyczne.
Przywódcy Z achodu, zdając sobie spraw ę, że procesy
dem okratyczne w k rajach niezachodnich często w yłania­
ją rządy n iep rzy jazn e Zachodow i, p ró b u ją wpływ ać na
wyniki wyborów, a także tracą entuzjazm dla propagow a­
nia dem okracji w tych krajach.
[MIGRACJA
f je ś li dem ografia rozstrzyga o łosie społeczeństw , ru ch y
^ludności stanow ią siłę napędow ą historii. W m inionych
wiekach zróżnicow ane w skaźniki przyrostu naturalnego,
^w arunki ekonom iczne i p o lityka w ładz powodowały
m asowe m igracje Greków, Żydów, p lem ion g erm ań ­
s k ic h , Skandynaw ów , T urków , R osjan, Chińczyków
H innych ludów. N iekiedy przebiegały one w sposób
w zględnie spokojny, n iek ied y dość gwałtownie.. Rasą,
która osiągnęła m istrzostw o w dem ograficznej inwazji,
: byli je d n a k dziew iętnastow ieczni Europejczycy. M iędzy
rokiem 1821 a 1924 około 55 m in Europejczyków w yem i­
growało za m orza, w ty m 34 m in do S tanów Zjednoczo­
nych. L udzie Z achodu podbijali, a n iek ied y unicestw iali
inne ludy, odkryw ali i zasiedlali m niej zaludnione
terytoria. T en ek sp o rt ludności m ożna chyba uznać za
najw ażniejszy a sp e k t rozkw itu potęgi Z achodu między
w iek iem XVI a XX.
P o d ko n iec XX w iek u je ste śm y św iadkam i innej,
w iększej n aw et fali m igracji. W 1990 ro k u legalnych
m ig ran tó w w sk ali całego św iata było około 100 min,
uchodźców —19 m in , a m ig ran tó w n ielegalnych prawdo­
podobnie co n ajm niej 10 m in. T a now a fala była po części
s k u tk ie m p ro ce su d ekolonizacji, tw orzenia nowych
państw , oraz polityki zachęcania lub zm uszania ludzi do
przem ieszczania się. B yła je d n a k rów nież w ynikiem
m odernizacji i rozw oju technicznego. D zięki rozwojowi
środków tra n sp o rtu m igracja stała się łatwiejsza, szybsza
i tańsza, rozwój łączności stw orzył bodźce .do poszukiwa­
n ia now ych okazji zarobkow ania, ułatw ił też kontakty
m iędzy m ig ra n ta m i a ich rodzinam i w k raju . Em igrację
dziew iętnastow ieczną po b u dził gospodarczy rozwój Za­
chodu, em igracja w spółczesna je s t w ynikiem podobnego
rozw oju k rajów niezachodnich. M igracja stała się samo-
napędzająeym się procesem . J a k tw ierdzi M yron Weiner,
5j e ś l i istn ieje jak iek o lw iek pojedyncze praw o rządzące
m igracją, to w ygląda ono tak , że k ied y p o to k te n już się
zacznie, sam się p o tem napędza. M igranci ułatw iają
w yjazd z ojczystego k ra ju swoim k rew n y m i znajom ym,
d ostarczając im n iezb ęd n y ch inform acji, środków finan­
sowych, pom agając znaleźć p racę i m ieszk an ie n a no­
w ym te re n ie ”. S k u tk ie m je st, ja k to określił Weiner,
„kryzys m igracyjny w skali globalnej” 21.
L udzie Z achodu k o n se k w en tn ie i zdecydow anie prze­
ciw staw iali się ro zp rzestrzen ian iu b ro n i atom owej, po­
p ierali też dem o k rację i praw a człowieka. W kw estn
im igracji ich poglądy były n ato m iast am biw alentne
i u leg ały zm ianom , w m iarę ja k w o statn ich dwóch
dziesięcioleciach XX w iek u zm ieniał się u k ła d sił w tym
w zględzie. Do la t sied em dziesiątych k raje europejskie
były, ogólnie rzecz biorąc, nastaw ione przychylnie do
im igracją a n iek tó re, zwłaszcza N iem cy i Szwajcaria,
popierały ją, b y złagodzić niedobór siły roboczej. W 1965
roku S tan y Z jednoczone zniosły kw oty im igracyjne
z lat dw udziestych, nastaw ione n a przyjm ow anie im ig­
rantów europejskich, i rad y k aln ie zm ieniły odnośne
przepisy, um ożliw iając w ielki w zrost im igracji z nowych
krajów, ja k i n a s tą p ił w la ta c h sied em d ziesiąty ch
i osiem dziesiątych. Je d n a k ż e z końcem la t osiem dzie­
siątych w ysokie w skaźniki bezrobocia, w zrastająca łicz-
|yha im igrantów i ich głów nie „n ieeu ro p ejsk i” ch arak ter
doprowadziły do rad y k aln y ch zm ian w nastaw ieniu
i polityce Europejczyków . W k ilk a lat później podobne
: procesy w ystąpiły w S tan ach Zjednoczonych.
W iększość m igrantów i uchodźców końca XX w ieku to
, ludzie przem ieszczający się z jed n eg o do drugiego k raju
niezachodniego. Jed n ak że napływ m igrantów do krajów
> Zachodu zbliżył się w liczbach bezwzględnych do zachod­
nich w skaźników em igracji z X IX w ieku. W 1990 roku
w S tan ach Zjednoczonych było około 20 m in im igrantów
w pierw szym pokoleniu, w E uropie 15,5 m in, w A ustralii
i K anadzie - 8 m in. Liczba im igrantów w sto su n k u do
ogólnej populacji osiągnęła w w iększych k rajach euro­
pejskich 7—8 procent. W S tan ach Zjednoczonych im ig­
ranci stanow ili w 1994 ro k u 8,7 p ro cen t populacji, dwa
razy w ięcej niż w 1970 roku, przy czym w K alifornii było
ich 25 procent, a w Nowym J o rk u 16 procent. W łatach
osiem dziesiątych przybyło do S tanów Zjednoczonych
około 8,3 m in ludzi, a w latach 1990-1994 - 4,5 m in.
Nowi im igranci pochodzą w znacznej w iększości z k ra­
jów niezachodnich. W N iem czech było w 1990 roku
1675000 T urków ze stałym praw em pobytu, kolejne
najw iększe g ru p y to Jugosłow ianie, Włosi i Grecy. Do
Włoch napływ ali głów nie im igranci z M aroka, Stanów
Zjednoczonych (m ożna przypuszczać, że byli to A m ery­
k an ie w łoskiego pochodzenia pow racający do kraju
przodków ), T u n ezji i Filipin. W połow ie la t dziewięćdzie­
siątych w e F ran cji m ieszkały b lisko 4 m in m uzułm anów ,.
a w całej E u ro p ie Z achodniej - do 13 m in. W latach
pięćdziesiątych dw ie trzecie im ig rantów przybywających
do S tanów Z jednoczonych pochodziło z E uropy i Kana­
dy, w la tach osiem d ziesiąty ch m n iej w ięcej 35 procent
0 w iele w iększej ich liczby pochodziło z Azji, 45 procent
z A m eryki Ł acińskiej, a m n iej niż 15 p ro cen t z Europy
1 K anady. P rzy ro st n a tu ra ln y w S ta n ach Zjednoczonych
je s t n isk i, a w E u ro p ie p rak ty czn ie zerowy. M igranci
szybko się m nożą, i to w głów nej m ierze ich zasługą
b ęd zie w przyszłości p rzy ro st lu d ności krajów zachod­
nich. S k u te k je st tak i, że E uropejczycy coraz bardziej się
obaw iają „inwazji dokonyw anej n ie tyle przez arm ie
i czołgi, co tę m a sę lu d zk ą, k tó ra m ów i in n y m i językam i,
w yznaje in n y ch bogów, należy do in n y ch k u ltu r. Boją
się, że im igran ci odbiorą im m iejsca pracy, zajm ą ziemię,
b ęd ą żyć n a k o szt ich sy stem u opieki społecznej i zagrożą
m iejscow em u stylowi życia” 22. Fobie te, których źródłem
je s t sp ad e k p rzy ro stu n atu raln eg o , zn ajd u ją podstawę,
ja k zauw aża S tan ley H offm ann, „w autentycznym ^zde-
rż en iu k u ltu r i n iep o k o ju o narodow ą tożsam ość
N a początk u la t dziew ięćdziesiątych dw ie trzecie
im igrantów żyjących w E u ro p ie stanow ili m uzułm anie,
a eu ro p ejsk ie niep o k o je zw iązane z im igracją dotyczą
głów nie ich napływ u. J e s t to w yzw anie dem ograficzne
- n a im igrantów przy p ad a 10 p ro cen t uro d zeń w Europie
Zachodniej, a w B ru k seli n a Arabów 50 p rocent - a także
k ulturow e. Społeczności m u zu łm ań sk ie - czy b ęd ą to
T u rcy w N iem czech, czy A lgierczycy w e F ran cji - nie
zasym ilow ały się z k u ltu rą krajów -gospodarzy i mało
w skazuje, że kiedy k o lw iek to n astą p i, co rów nież niepo­
koi Europejczyków . „W całej E u ro p ie n a ra sta obawa
- stw ierdził w 1991 ro k u J e a n M arie D om enach - przed
m u zu łm an am i, k tó rzy tw orzą zw artą społeczność ponad
338
granicam i państw ow ym i i są czym ś w rodzaju trz y n a ste ­
go narodu W spólnoty E uropejskiej”. A m erykański dzien­
nikarz n astę p u ją co skom entow ał kw estię im igrantów :
„E uropejska w rogość m a osobliw ie selektyw ny ch ara­
kter. N iew ielu F rancuzów niepokoi się n ap o rem ze
W schodu - Polacy są przecież E uropejczykam i i k ato li­
kami. W iększość nie obaw ia się tak że n iearab sk ich
im igrantów z A fryki an i n im i nie pogardza. O biektem
wrogości są p rzed e w szystkim m uzu łm an ie. Słowo ’im ­
m igré’ to w łaściw ie synonim w yznaw cy islam u, drugiej
najw iększej religii F rancji. W yraża k u ltu ro w y i etniczny
rasizm , głęboko zakorzeniony w h isto rii tego k ra ju ” 24.
K senofobia F rancuzów m a je d n a k bardziej kulturow y
niż etn iczn y ch arak ter. A kceptują czarnych A frykanów ,
którzy w ich ciałach ustaw odaw czych p o słu g u ją się
bezbłędną francuszczyzną, ale n ie a k cep tu ją m uzuł­
m ańskich u czen n ic w c h u stk a ch n a głowach. W 1990
roku 76 p ro c e n t F rancuzów było zdania, że w ich k raju
jest za dużo Arabów, 46 p ro cen t » że za dużo A frykanów,
40 p ro cen t - że Azjatów, a 24 procent, że Żydów. W 1994
roku 47 p ro c e n t N iem ców stw ierdziło, że n ie chcieliby
m ieć za sąsiadów Arabów, 39 p ro cen t - Polaków , 36
procent - Turków , a 22 p ro cen t - Żydów 25. W E uropie
Zachodniej anty sem ity zm skierow any przeciw A rabom
w znacznej m ierze zastąpił trad y cy jn y antysem ityzm .
Społeczny opór przeciw im igracji i w rogość do im i­
grantów znalazły sk rajn y w yraz w a k ta c h przem ocy
przeciw im ig ran ck im społecznościom i pojedynczym
osobom. Szczególnie przejaw iło się to w N iem czech n a
początku la t dziew ięćdziesiątych. B ardziej znam ienny
był w zrost liczby głosów oddaw anych n a prawicowe,
nacjonalistyczne, wrogie im igrantom partie. Ich elektorat
nie był je d n a k zbyt liczny. P artia R epublikańska w N iem ­
czech zdobyła 7 procent głosów w w yborach europejskich
w 1989 roku, ale tylko 2,1 p rocent w krajow ych wyborach
339
 mum- <••> '
w n a stę p n y m ro k u . Wg F ran cji e le k to ra t F ro n tu Naro­
dowego, k tó ry w 1981 ro k u byl praw ie niezauważalny,
w zrósł do 9,6 p ro c e n t ogólnej liczby w yborców w 1988
ro k u , po czym ustabilizow ał się n a poziom ie 12—15
p ro c e n t w w yborach reg io n aln y ch i parlam entarnych.
W 1995 ro k u dw óch nacjo n alistycznych kandydatów na
u rz ąd p re zy d en ta zdobyło 19,9 p ro cen t głosów, a Front
N arodow y obsadził stan o w isk a b u rm istrzó w w kilku
m iastach , w ty m w T ulonie i Nicei. We W łoszech liczba
głosujących n a M SI/Przym ierze Narodowe wzrosła z oko-
ło 5 p ro c e n t w la ta c h o siem dziesiątych do 10-15 procent t|
n a p o czątk u la t dziew ięćdziesiątych. W B elgii n a Blok n
F lam an d zk i/F ro n t N arodow y głosow ało w w yborach lo­
k aln y ch 1994 ro k u 9 p ro cen t wyborców, przy czym
w A ntw erpii B lok u zy sk ał 28 procent. W A ustrii w wy- -f
b o rach pow szechnych liczba głosujących n a P a rtię Wol­
ności zw iększyła się z n ie sp e łn a 10 p ro cen t w 1986 roku
do p o n ad 15 p ro c e n t w 1990 i praw ie 23 w 1994 2(g
P a rtie eu ro p ejsk ie sprzeciw iające się m uzułm ańskiej
im igracji b yły w dużej m ierze zw ierciadlanym odbiciem
islam sk ich p a rtii w k ra ja c h m u zu łm ań sk ich . Jedne
i d ru g ie zaliczały się do autsajderów , je d n e i drugie
p o tępiały sk o ru m p o w an y e sta b lish m e n t i jego stron­
nictw a, w ykorzystyw ały n astro je zw iązane ze złą sytua­
cją ekonom iczną, zw łaszcza z bezrobociem , apelowały
do uczu ć etn iczn y ch i religijnych, atakow ały obce wpły­
wy. W obu p rzy p ad k ach m arg in a ln a e k stre m a dopusz­
czała się aldów te rro ru i przem ocy. Zarów no islam iści,
ja k europejscy n acjonaliści w iększe triu m fy święcili
przew ażnie w w yborach lokalnych niż ogólnokrajowych.
E sta b lish m e n t polityczny w św iecie islam u i w Europie
p o dobnie reagow ał n a te w ydarzenia. W k rajach m uzuł­
m ań sk ich , o czym b y ła ju ż m owa, w ładze przyjmowały
n a ogół bardziej isla m sk ą o rientację, odwoływały się do
sym b o lik i i p ra k ty k religijnych. W E u ro p ie p artie głów-
340
'.'.Kl'S.'.'.'}7 - ? . -V .: \ -.v ". . ' ' ' -
|è g o n u rtu zapożyczały reto ry k ę od praw icow ych partii
wrogich im igracji i propagow ały ich m etody. Tam , gdzie
system d em okratyczny działał sk u teczn ie i poza p artią
islam ską lu b nacjonalistyczną istn iały jeszcze co naj-
xïiniej dw ie in n e, o o d m iennych program ach, elek to rat
partii sk rajn y ch n ie przekraczał progu 20 procent.
Uzyskiwały one w ięcej głosów tylko w tedy, gdy n ie było
żadnej in n ej m ożliwości w yboru oprócz p artii lub koali-
; cji rządzącej. T ak się stało w Algierii, w A ustrii i w znacz­
g nym sto p n iu w e W łoszech.
; Na po czątk u la t dziew ięćdziesiątych czołowi politycy
europejscy rywalizowali o w zględy antyim igracyjnie
=nastaw ionych obyw ateli. Jacq u es C hirac oświadczył
w 1990 roku, że im igracja m u si zostać całkiem powstrzy­
m ana. M in ister spraw w ew nętrznych F rancji Charles
P asqua opow iadał się w 1993 r. za „zerową im igracją”,
także F rançois M itterran d , E d ith Cresson, V alery Gis­
card d ’E stain g i in n i politycy głów nego n u rtu zajęli
postaw ę k ry ty czn ą w obec im igracji. W w yborach p ar­
lam en tarn y ch 1993 ro k u była to je d n a z głównych
kw estii, przyczyniła się niew ątpliw ie do zwycięstwa
partii konserw atyw nych. N a początku lat dziew ięćdzie­
siątych n astą p iły zn am ien n e zm iany w polityce francu­
skich władz: u tru d n io n o dzieciom obcokrajowców naby­
w anie obyw atelstw a, rodzinom cudzoziem ców ~ wjazd
do kraju, cudzoziem com - staran ie się o azyl, a A lgier­
czykom otrzym yw anie wiz francuskich. N ielegalni im i­
granci podlegali deportacji, poszerzono kom petencje
policji i innych w ładz m ających do czynienia z imigracją.
K anclerz H e lm u t K ohl i in n i politycy niem ieccy także
wyrażali zaniepokojenie z pow odu im igracji. Najwa­
żniejszym posunięciem w ładz było w prow adzenie popra­
wki do Art. XVI niem ieckiej konstytucji, n a m ocy
którego zapew niano d o tąd azyl „osobom prześladow a­
nym z przyczyn politycznych”, a także obcięcie zasiłków
y.-y, . . i.
d la ubiegających się o azyl. W 1992 ro k u przybyło do
N iem iec 438000 p o ten cjaln y ch azylantów , w dw a lata
później ty lk o 127000. W ielka B ry tan ia ju ż w 1980 roku
drastycznie zm niejszyła zezw olenia im igracyjne do oko­
ło 50 000 osób rocznie, d latego k w estia ta wywoływała
tu m niej em ocji i oporów niż n a k o n ty n en cie. Jednakże
m ięd zy 1992 a 1994 ro k ie m liczbę osób ubiegających się
o azyl, k tó re m iały praw o pozostaw ać n a terytorium
b ry ty jsk im , zm niejszono z p o n ad 20000 do niespełna
10 000. P o zn iesie n iu ograniczeń w przem ieszczaniu się
n a te re n ie U nii E u ropejskiej B rytyjczycy zaczęli się
p rzed e w szy stk im obaw iać napływ u nieeuropejskich
im igrantów z k o n ty n e n tu . O gólnie rzecz biorąc, w poło­
w ie la t dziew ięćdziesiątych k ra je E uropy Zachodniej
k o n sek w en tn ie zm ierzały do ograniczenia do m inim um
lu b w ręcz całkow itego zastopow ania im igracji z krajów
pozaeuropejskich.
W S tan ach Z jednoczonych k w estia im igracji stanęła
n a p o rząd k u dzien n y m nieco później niż w E uropie i nie
w yw ołała ta k ic h em ocji. S tan y zawsze były krajem
im igrantów , ta k się w łaśnie postrzegały, i n a przestrzeni
dziejów dopracow ały się b ard zo sk u teczn y ch procesów
asym ilow ania nowo przybyłych. Poza ty m w latach
o siem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych bezrobocie było
tu znacznie niższe n iż w E uropie, a strach p rzed u tratą
p racy n ie stanow ił decydującego czynnika, k tó ry by
kształtow ał postaw y w obec im igracji. Poza ty m przyby­
sze napływ ający do A m eryki pochodzili z w ielu różnych
krajów , w sk ali ogólnokrajow ej m niej się w ięc obawiano
niż w E u ro p ie zalania przez je d n ą obcą grupę, choć
obawy ta k ie były rea ln e w poszczególnych częściach
k raju. M niejszy niż w E uropie d y stan s dzielił największe
g rupy im ig ran tó w od k u ltu ry kraju-gospodarza: M eksy­
k an ie są kato lik am i i m ów ią po hiszpańsku, Filipińczycy
też w yznają katolicyzm , a do tego są anglojęzyczni.
342
Pom im o to w ciągu ćwierćwiecza, ja k ie n astąp iło po
w ydaniu w 1965 ro k u a k tu praw nego, k tó ry um ożliw ił
znaczne zw iększenie im igracji z Azji i A m eryki Ł aciń­
skiej, n astą p iły pow ażne zm iany w n a stro jach am ery-
|;k a ń sk ie j opinii publiczną]. W 1965 ro k u tylko 33 p rocent
życzyło sobie ograniczenia im igracji, w 1977 - 42 pro-
cent, w 1986-49 procent, a w 1990 i 1993 - 61 procent.
^ B ad an ia z ła t dziew ięćdziesiątych k o n sek w en tn ie wy-
;i kazują, że 60 p ro cen t lu b w ięcej an kietow anych opowia-
; dało się za ograniczeniem im ig ra c ji27. O ile n a postaw y
wobec tej kw estii wpływają w arunki ekonom iczne, o tyle
rów nom iernie narastający opór w obec im igracji zarówno
w złych, ja k i dobrych o k resach w skazyw ałby n a to, że
tak ie czynniki, ja k k u ltu ra, przestępczość i styl życia
odgryw ały tu istotniejszą rolę. „Wielu A m erykanów ,
może n aw et i w iększość - skom entow ał pew ien obser­
w ator w 1994 ro k u - n ad al p o strzega swoje państw o
jako k raj zasiedlony przez Europejczyków , którego
system p raw ny wywodzi się z A nglii, językiem je st
angielski (i pow inien pozostać), in sty tu cje i budow le
publiczne inspirow ane są zachodnim i, klasycznym i
stan d ard am i, religia m a k o rzen ie judeochrześcijańskie,
a pro testan ck iej etyce pracy k raj zaw dzięcza sw ą w iel­
kość”. D ając w yraz swym obawom , 55 p ro cen t an k ieto ­
w anych stw ierdziło, że uw ażają im igrację za zagrożenie
dla am ery k ań sk iej k u ltu ry . O ile dla Europejczyków
im igracyjne zagrożenie m a postać arab sk ą lu b m uzuł­
m ańską, o tyle dla A m erykanów je s t ono latynoam ery­
k ań sk ie i azjatyckie zarazem , ale p rzed e w szystkim
m ek sy k ań sk ie. A m erykanie zapytani w 1990 ro k u o to,
z jakiego k ra ju przybyw a do S tanów zbyt dużo im ig ran ­
tów, w ym ieniali M eksyk dw a razy częściej niż jak ik o l­
w iek in n y kraj. W dalszej kolejności była K uba, O rient
(bliżej nieokreślony), A m eryka P ołudniow a i Ł acińska
(też ogólnie), Japonia, W ietnam , C hiny i K o re a 28.
 N arastający w latach dziew ięćdziesiątych sprzeciw
społeczeństw a w obec im igracji wywołał reakcję politycz­
n ą p o d o b n ą do tej, jak iej w idow nią była E uropa. W am e­
ry k a ń sk im sy stem ie politycznym p a rtie praw icow e i an-
tyim igracyjne nie zdobywały głosów, ale coraz więcej było
w rogich im igracji publicystów i g ru p n acisk u , działają­
cych coraz aktyw niej i coraz głośniej. W iele resentym en-
tów sk u p iło się n a 3 ,5 - 4 -m ilionowej rzeszy nielegalnych
im igrantów , a politycy odpow iednio n a to reagowali.
P odobnie ja k w E uropie reak cja okazała się najsilniejsza
w ty ch sta n a ch i okolicach, k tó re ponosiły w związku
z im igracją n ajw iększe koszty. W 1994 ro k u Floryda,
w k tó rej ślady poszło n a stę p n ie sześć in n y ch stanów,
pozw ała w ładze fed eraln e o zw rot 884 m in dolarów, czyli
rocznych w ydatków n a edukację, opiekę społeczną, egze­
kw ow anie p raw a oraz in n e cele zw iązane z obecnością
nielegalnych im igrantów . W Kalifornii, gdzie im igrantów
je s t najw ięcej (zarów no w liczbach absolutnych, jak
i proporcjonalnie), g u b ern ato r P e te W ilson zdobył społe­
czne poparcie, dom agając się pozbaw ienia dzieci nielegal­
nych im igrantów dostępu do szkół publicznych i nieprzy-
zn aw an ia o b yw atelstw a a m e ry k a ń sk ie g o dzieciom
nielegalnych im igrantów urodzonym w Stanach. Postulo­
w ał też, by stan zaprzestał finansow ania pom ocy medycz­
nej w nagłych w y p ad k ach d la n ieleg aln y ch przybyszów.
W listopadzie 1994 roku m ieszkańcy Kalifornii powszech­
n ie zaaprobow ali tzw. P ropozycję 187, n a m ocy której
pozbaw iono ty ch ludzi i ich dzieci praw a do oświaty,
ochrony zdrow ia i zasiłków z pom ocy społecznej.
W ty m sam y m ro k u ad m in istracja C lintona, zm ienia­
jąc swe w cześniejsze stanow isko, zaostrzyła kontrolę nad
im igracją, w ydała surow sze przepisy dotyczące azylu
politycznego, rozbudow ała U rząd ds. Im igracji i Naturali-
zacji (Im m igration an d N aturalization Service), wzmocni­
ła S traż G ran iczn ą i zbudow ała zapory w zdłuż granicy
z M eksykiem . W 1995 roku K om isja ds. R eform y Im igra­
cji, działająca z upow ażnienia K ongresu od 1990 roku,
zaleciła obniżenie rocznych kw ot im igracyjnych z ponad
800 000 do 550 000 osób, przyznając pierw szeństw o m ałym
dzieciom i m ałżonkom (ale nie dalszym krew nym ) obywa­
teli i rezydentów. Wywołało to „ogrom ne oburzenie rodzin
Amerykanów pochodzenia azjatyckiego i latynoskiego” 29.
W latach 1995-96 K ongres rozpatryw ał p ro jek ty aktów
praw nych realizujących w iele zaleceń K om isji i nakłada­
jących ograniczenia n a im igrację. W połowie lat dziewięć­
dziesiątych im igracja stała się w ięc je d n ą z nąjpoważniej-
szych kw estii politycznych w S tan ach Zjednoczonych,
a P atrick B u ch an an , u b iegając się w 1996 ro k u o urząd
prezydenta, uczynił z opozycji w obec im igracji główny
m otyw swej kam p an ii wyborczej. S tan y Zjednoczone idą
w ślady E uropy i też się starają znacznie ograniczyć
napływ przybyszów spoza k rę g u cywilizacji zachodniej.
Czy E u ro p ie i S tanom uda się pow strzym ać tę falę?
We F rancji pojaw ił się zn am ien n y m otyw dem ograficz­
nego p esym izm u, zapoczątkow any przez pow ieść Je a n a
R aspaiła z lat siedem dziesiątych. W ątek te n rozw inął
w naukow ym opracow aniu 20 lat później Jean-C laude
C hesnais, a w 1991 ro k u P ierre L ellouche podsum ow ał
następująco: „H istoria, bliskość geograficzna i ubóstw o
przesądziły los F rancji i E uropy, k tó re zostaną zalane
przez przybyszów z p rzegranych krajów południa. E uro­
pa była w przeszłości biała i judeochrześcijańska. P rzy­
szłość będzie je d n a k in n a ” “30. Ta przyszłość n ie je st
K siążka R asp aiła Le C am p des S a in ts u k azała się po raz pierw szy w 1973
ro k u n ak ład e m paryskiego w ydaw nictw a E d itions R o b ert Laffont. Nowe
w ydanie opublikow ano w 1985 ro k u , k ied y k w estia im igracji znalazła się
n a p o rząd k u d ziennym . W ro k u 1994 M atthew ConneUy i P au l K ennedy
zwrócili n a n ią uw agę A m erykanów : M u st I t B e he R est A g a in st the
West?, „A tlantic M onthły”, t. 274 (grudzień 1994), s. 61 i n. Przedm ow a
R asp aiła do fran cu sk ieg o w ydania z 1985 ro k u została opublikow ana po
an g ielsk u w „T he Social C ontract”, t. 4 (zim a 1993-94), s. 115-117.
je d n a k p rzesąd zo n a raz n a zaw sze, żad n a przyszłość nie
b ędzie też trw ała w nieskończoność. N ie chodzi tu o to,
czy E u ro p a zostanie zislam izow ana, a S tan y Zjednoczo­
n e sta n ą się k rajem laty n o sk im . P roblem w tym , czy
E u ro p a i A m eryka sta n ą się społeczeństw am i rozszcze­
pionym i, złożonym i z dw óch o d ręb n y ch i separujących
się w sp ólnot z dw óch różnych kręgów kulturow ych.
Rozwój w ydarzeń zależy od liczby im igrantów i zakresu
ich zasym ilow ania przez k u ltu rę zachodnią.
S połeczeństw a eu ro p ejsk ie n a ogół albo n ie chcą im i­
grantów asymiłować, albo n ap o ty k ąją w ty m względzie na
duże trudności. N ie bardzo poza ty m w iadom o, ja k dalece
m uzułm ańscy przybysze i ich dzieci chcą się asymiłować.
Je śli ta k w ielki napływ n a d a l b ęd zie trw ał, pow staną
kraje podzielone n a społeczności chrześcijańskie i m uzuł­
m ańskie. D a się tego u n ik n ąć, jeśli rządy i narody Europy
okażą się gotow e do p o n iesien ia kosztów związanych
z ogran iczen iem tej im igracji. B yłyby to bezpośrednie
obciążenia podatkow e w yn ik ające z przyjęcia antyim ig-
racyjnych posunięć, społeczne koszty dalszego ałienowa-
n ia się istn iejący ch ju ż g ru p lu d n o ści napływ ow ej, a tak­
że p o ten cjaln e długofalow e k o szty n ie d o sta tk u siły
roboczej i n isk ieg o p rzy ro stu naturalnego.
P ro b lem m u zu łm ań sk iej inw azji dem ograficznej stra­
ci je d n a k praw dopodobnie n a ostrości, w sk aźn ik i przy­
ro stu dem ograficznego w k rajach północnoafrykańskich
i bliskow schodnich po osiągnięciu najwyższego poziomu
(co w n iek tó ry c h k ra ja c h ju ż nastąpiło) zaczną bowiem
s p a d a ć 31. Je śli pow odem im ig racji je s t p resja dem o­
graficzna, napływ m u zu łm an ó w m oże w 2025 roku
okazać się o w iele m niejszy. Inaczej w ygląda spraw a
w w y p ad k u A fryki su b sah ary jsk iej. E w en tu aln y rozwój
gospodarczy i m obilizacja społeczna w k rajach Afryki
Z achodniej i Środkow ej stw orzą dodatkow e bodźce
i m ożliwości m igracji. Z agrożenie „afrykanizacją” Euro-
346
.py zajm ie m iejsce zagrożenia „islam izacją”. W ym iar
tego zag ro żen ia będ zie ta k ż e w znaczn y m sto p n iu
zależał od tego, ja k bardzo ludność krajów afry k ań sk ich
; zostanie zdziesiątkow ana przez AIDS i in n e choroby,
; oraz ja k bardzo A fryka Południow a przyciągać będzie
im igrantów z in n y ch obszarów k o n ty n en tu .
O ile E u ro p a m a kłopot z m uzu łm an am i, o tyle
w S tan ach Z jednoczonych n a ra sta p ro b lem M eksyka-
nów. P rzy utrzym yw aniu się obecnych te n d en cji i k o n ­
tynuow aniu obecnej polityki s tru k tu ra społeczeństw a
am erykańskiego drastycznie się zm ien i w pierw szej
połowie XXI w ieku (patrz tabela 8.2); biali b ęd ą stanow ili
połowę, a L atynosi je d n ą czw artą. P odobnie ja k w E u ro ­
pie, zm iana polityki im igracyjnej i sk u tec zn e w prow a­
dzanie w życie ograniczających . im igrację posunięć
m ogłyby tę prognozę zm ienić. N aw et je d n a k w tak im
w ypadku zasadniczą k w estią pozostanie zakres asym i­
lacji L atynosów w społeczeństw ie S tanów Zjednoczo­
nych. N a ich d ru g ie i trzecie pokolenie działają w tym
w zględzie liczne bodźce i naciski. Im igracja m ek sy ­
k ań sk a różni się je d n a k pod p o ten cjaln ie w ażnym i
w zględam i od in n y ch im igracji. P o pierw sze, przybysze
z E uropy i Azji p rzem ierzają oceany, M ek sy k an ie prze­
chodzą p iech o tą przez granicę albo w b ró d przekraczają
rzekę. Do tego jeszcze coraz w iększa dostępność środ­
ków tra n sp o rtu i łączności um ożliw ia im utrzy m an ie
bliskich k o n tak tó w ze społecznością w k ra ju ojczystym
i u tożsam ianie się z nią. P o drugie, im igranci z M eksyku
zam ieszkują głów nie południow o-zachodnie sta n y USA,
tworząc ciągły pas m ek sy k ań sk iej populacji, od Juka-
ta n u po K olotado (patrz m ap a 8.1). Po trzecie, pew ne
dow ody w sk azu ją, że w y stęp u je w śró d n ic h w ięk ­
szy opór w obec asym ilacji niż w in n y ch g ru p ach im i­
grantów . C hcą zachow ać m e k sy k a ń sk ą tożsam ość, co
w yraźnie się przejaw iło podczas b atalii o Propozycję .
347
 r- -ja 8.2
RASOWA i ETNICZNA STRUKTURA LUDNOŚCI STANÓW ZJEDNOCZONYCH (W PROCENTACH)
1995 2020 2050
(szacunkowo) (szacunkowo)
Hiafi —nie-Latynosł 7A 64 53
latynosi 10 16 25
. Czarni 12 13 14
Azjaci I mieszkańcy wysp Pacyfiku 3 6 8
Indianie i Eskim osi <1 <1 1
Hazem (w m in) 263 323 . 394

¿rddto: U.S. Bureau of the Census, Population Projections o f the United States b y Age, Sex, Race
and Hispanic Origin: 1995 to 2050, U.S. Government Printing Office, W ashington 1996, s. 12-13.’

187 w K alifornii w 1994 roku. Po czw arte, obszar, na

którym osiedlają się przybysze z M eksyku, został za­
anektow any przez S tan y Z jednoczone po ich zwycię­
stwie n a d M eksykiem w połowie XIX w ieku. Rozwój
ekonom iczny M eksyku praw ie z pew nością zrodzi w tym
kraju n astro je rew anżystow skie. A m erykańskie zdoby­
cze tery to rialn e z X IX w ieku m ogą zostać zagrożone,
a być m oże i odeb ran e w w yniku m ek sy k ań sk iej ek s­
pansji dem ograficznej w XXI w ieku.
Z m ieniający się u k ład sił m iędzy cyw ilizacjam i coraz
bardziej u tru d n ia Zachodowi realizację celów związanych
z rozp rzestrzen ian iem broni m asow ej zagłady, praw am i
człowieka, im igracją i in n y m i spraw am i. Je śli w tej
sytuacji chciałby on ograniczyć ponoszone straty, powi­
nien um iejętnie posłużyć się swoimi zasobami ekonomicz­
nym i, stosując w obec in n y ch krajów ta k ty k ę k ija i m ar­
chewki, um acniać swoją jedność i koordynow ać politykę,
by in n y m krajom u tru d n ić w ygryw anie je d n y c h pań stw
zachodnich przeciw dru g im , a tak że p odkreślać i w yko­
rzystyw ać różnice m iędzy pań stw am i niezachodnim i.
Jego zdolność do zastosow ania takiej strateg ii będzie
z jed n ej strony zależała od charakteru i nasilenia konflik­
tów z cywilizacjami-rywalami, z drugiej zaś od um iejętno­
Mapa 8.1
ści rozpoznania i rozbudow ania in teresó w w spólnych
Źródło: w opracowaniu o dane U.S. Census Bureau. Rodger Doyle Copyright 1995 z cyw ilizacjam i zajm ującym i pozycję pośrednią.
fo r U.S. News & World Report.

349

P rzyp isy
1 G eorgi A rbatov, Neo-Boisïteuiïcs o f the I.M .F., „New Y ork T im es", 7 m aja
1992, s. A27. , . , .
2 P oglądy K oreańczyków z KRL-D p rzedstaw ia a m ery k ań sk i znawca
p roblem u, „W ashington P ost” , 12 czerw ca 1994, s. C l; indyjskiego gene­
rała cytuje L es A spin, From Deterrence to D enuking: D ealing with,
P roliferation in the 1990% „M em orandum ”, 18 lu teg o 1992, s. 6.
3 L aw rence F re ed m an , G reat Powers, V ita l Interests a n d N uclear Weapons,
Survival”, 36 (zim a 1994), s. 37; L es A spin, R em arks, N atio n al Academy
o f S ciences, C om m ittee on In te rn a tio n a l S ecu rity an d A rm s Control,
7 g ru d n ia 1993, s. 3. _ C harles J. Brow n, In the Trenches: The B a ttle O ver R ights, „Freedom
4 S tanley N orris cytowany, „B oston Globe", 25 listopada 1995, s, 1, 7;
A lastair Iain Johnston, C hina’s N ew ’O ld T hinking': The Concept oj
L im ited Deterrence, „International S ecurity”, 20 (zim a 1995-96), s. 21-23.
5 P hilip L R itcheson, Ira n ia n M ilitary Resurgence: Scope, M otivations, and
Im plications fo r Regional S e c u r ity ,,A r m e d Forces an d Society’’, 21 (lato
1995) s 575-576 P rzem ów ienie W arrena C hristophera, K ennedy School of
G overnm ent, 20 stycznia 1995; „Tim e”, 16 g ru d n ia 1991, s. 47; AU al-Amin
M azrui Cultural Forces in World Politics, J. Currey, L ondon 1990, s. 220,224.
0 N ew Y ork T im es”, 15 listopada 1991, s. Al; „New Y ork T im es”, 21 lutego
Ï992, s. A9; 12 g ru d n ia 1993, s. 1; Ja n e T eufel D reyer, V.S.IC hina M ilitary
Relations: ’Sanctions or Rapprochem ent?, „In D ep th ” , 1 (wiosna 1991),
17-18- T im e” , 16 g ru d n ia 1991, s. 48; „B oston Globe” , 5 lu te g o 1994, s. 2;
M onte R. B ullard, U .S.-C hina R elations: T he Strategic C alculus, „Para­
m e ters” , 23 (lato 1993), 88. . .
7 Cytowane w: K arl W. E ik e n b erry , E x p la in in g a n d In flu e n cin g Chinese
A rm s Transfers, N ational D efense U niversity, In s titu te fo r N ational
S trategic S tu d ies, M cN air P a p e r No. 36, W ashington, lu ty 1995, s. 37;
ośw iadczenie rządu pak istań sk ieg o , „B oston G lobe’’.. 5„ g.rR u .^n.i a *993’
s 19- R. B ates Gill, C urbing B eijin g ’s A rm s Sales, „O rbis , 36 (lato 1992),
s. 386; C hong-pin L in, R ed A rm y , „New R ep u b lic”, 20 listo p ad a 1995,
s. 2 8 ;’„ New Y ork T im es” , 8 m aja 1992, s. 31.
n R ich a rd A. B itzinger, A rm s to Go: Chinese A rm s Sales to the T h ird World,
In te rn a tio n a l S ecurity, 17 (jesień 1992), s. 87; P h ilip R itch eso n Ira n ia n
M ilitary Resurgence, s. 576, 578; „W ashington P o st” , 31 października
1991 s. Al, A24; „Tim e” , 16 g ru d n ia 1991, s. 47; „New Y ork T im es , 18
kw ietnia 1995, s. A8; 28 w rześnia 1995, s. 1; 30 w rześnia 1995, s. 4; M onte
B ullard, U.S.-Ćhina R elations, s. 88, „New Y ork T im es” , 22 czerw ca 1995,
s. 1; Gill, C urbing B eijin g ’s A rm s, s. 388; „New Y ork T im es , 8 kw ietnia
1993, s. A9; 20 czerw ca 1993, s. 6. n Jo u rn a l”, 23 m aja 1994, s. Bl; L aw rence H. F uchs, The Im m ig ra tio n
9 Jo h n E. Reilly, The Public M ood a t M id-D ecade, „Foreign Policy ,
98 (wiosna 1995), s. 83; R ozkaz p rez y d en ta 12930, 29 w rześn ia 1994;
Rozkaz p rez y d en ta 12938, 14 listo p ad a 1994. Były o n e rozszerzeniem
R ozkazu p rez y d en ta 12735 z 16 listo p ad a 1990, w ydanego przez prez.
B usha, który ogłosił s ta n najw yższej gotowości (n a tio n a l emergency)
w o dniesieniu do broni atom ow ej, biologicznej i chem icznej.
350
10 Jam es Fallow s, The P a n ic Gap: R eactions to N orth K orea’s Bom b
|| „N ational In te re s t”, 38 (zim a 1994), s. 40-45; D avid S an g er, „New Y ork
; T im es”, 12 czerw ca 1994, s. 1, 16.
‘I ' „New Y ork T im e s”, 26 g ru d n ia 1993, s. 1.
„W ashington P o st”, 12 m ąja 1995, s. 1.
13 B ilahari K au sik an , A s ia ’s D ifferen t S ta n d a rd , „F oreign Poiicv” 92 (ie-
: ; sień 1993), s. 28-29. ’
‘ „E conom ist”, 30 lipea 1994, s. 31; 5 m arca 1994, s. 35; 27 sie rp n ia 1994,
s. 51; Y ash G hai, H u m a n R ights a n d G overnance: The A s ia n D ebate,’
Asia F o u n d atio n C en ter for A sian Pacific A ffairs, O ccasional P ap er
No. 4, listop ad 1994, s. 14.
15 R ichard M. Nixon, B eyo n d Peace, R andom H ouse, N ew Y ork 1994
s. 127-128.
łC „E conom ist”, 4 lu teg o 1995, s. 30.
Review” , 24 (w rzesień/październik 1993), s. 9; D ouglas W. P ay n e, Sho­
w d o w n in V ienna, tam że, s. 6-7.
C harles N orchi, The A ya to lla h a n d the A uthor: R eth in kin g H u m a n
Rights, „Yale J o u rn a l o f W orld A ffairs”, 1 (lato 1989), s. 16; K ausikan,
A sia ’s D ifferen t S ta n d a rd , s. 32.
10 R ichard Cohen, „T he E a rth T im es”, 2 sie rp n ia 1993, s. 14.
; 20 „New Y ork T im es", 19 w rześnia 1993, s. 4E;.24 w rześnia 1993 s. B9 B 16-
9 w rześnia 1994, s. A26; „E conom ist”, 21 w rześnia 1993, s. 75; 18 w rześnia
1993, s. 37-38; „F inancial T im e s”, 25-26 w rześnia 1993, s. 11; „S traits
T im es”, 14 p aźd ziern ik a 1993, s. 1.
21 Liczby i cytaty w g M yron W einer, Global M igration Crisis, H arperCol-
lins, N ew Y ork 1995, s. 21-28.
22 W einer, G lobal M igration Crisis, s. 2.
23 S tan ley H offm ann, The Case fo r L eadership, „F oreign Poiicv" 81 (zima
1990-91), s. 30.
24. P atrz B. A. R oberson, Isla m a n d Europe: A n E n ig m a or a M yth?,
„M iddle E a st J o u rn a l”, 48 (wiosna 1994), s. 302; „New Y ork T im es”
5 g ru d n ia 1993, s. 1; 5 m aja 1995, s. 1; Joel K lotkin, A ndries v an Agt,
B edouins: Tribes T h a t H a ve M ade it, „N ew P ersp ectiv es Q u arterly ”,
8 (jesień 1991), s. 51; J u d ith M iller, Strangers a t the Gate, „New Y ork
T im es M agazine” , 15 w rześnia 1991, s. 49.
25 „In tern atio n al H erald T rib u n e”, 29 m aja 1990, s. 5; „New Y ork T im es”,
1 w rześnia 1994, s. A21. B ad an ia fran cu sk ie były sponsorow ane przez
rząd F ran cji, n iem ieck ie - przez A m erican Jew ish Com m ittee.
P atrz H ans-G eorge Betz, The N ew P olitics o f R esentm ent: R adical
R ight-W ing P o p u list P arties in W estern Europe, „C om parative P olitics”
25 (lipiec 1993), s. 413-427.
27 „In te rn a tio n a l H erald T rib u n e”, 28 czerw ca 1993, s. 3; „Wall S tre et
Debate: L ittle R oom fo r B ig Reform s, „A m erican E x p erim en t”, 2 (zima
1994), s. 6.
Ja m es C. Clad, Slo w in g the W ave, „F oreign Policy”, 95 (lato 1994),
s. 143, R ita J. S im on, S u san H. A lexander, The A m b iva len t Welcome:
P rin t M edia, P ublic O p in io n a n d Im m ig ra tio n , P ra eg e r W estnort
1993, s. 46. ’
 N ew Y ork T im e s”, 11 czerw ea 1995, s. E14.
J e a n R aspail, T he C am p o f the S a in ts , S cribner, N ew Y ork 1975,
Jean-C laude C hesnais, Le C répuscule de l’Occident: Demographie et
P olitique, R o b ert L affont, P aris 1995; P ierre LeUouche, cytowany w:
M iller, Strangers a t the G ate, s. 80.
P hilip p e F arg u es, D em ographic E xplosion or Social U pheaval?, w:
G h assan S alam e (red.), Dem ocracy W ith o u t D em ocrats? The R enew :.
P olitics in the M u slim W orld, I. B. T au ru s, L ondon 1994, s. 157 i n.

Globalna polityka cywilizacji

KONFLIKTY PAŃSTW-OŚRODKÓW
I KONFLIKTY NA LIN IA CH GRANICZNYCH

Cywilizacje to najw iększe plem iona, w ja k ie łączą się

ludzie, a zderzenie cywilizacji je s t k o n flik tem plem ien ­
nym n a sk ałę globalną. We w spółczesnym św iecie p a ń ­
stwa i g ru p y należące do różnych cywilizacji m ogą
tworzyć ograniczone, doraźne i tak ty czn e zw iązki oraz
koalicje w obronie sw oich in teresó w przeciw państw om
z m nej cywilizacji albo dla realizow ania in n y ch w spól­
nych celów. S to su n k i m iędzy g ru p am i z różnych cywili­
zacji praw ie n ig d y n ie b ęd ą je d n a k bliskie, są przew aż­
nie chłodne, a często wrogie. U stanow ione w przeszłości
koneksje m iędzy pań stw am i z różnych kręgów k u ltu ro ­
wych, ja k sojusze m ilitarn e z czasów zim nej wojny,
praw dopodobnie osłabną albo zanikną. N ad zieje n a
bliskie m ięd zy cy w ilizacy jn e „ p a rtn e rs tw o ”, w .rodzaju
tych, ja k ie form ułow ali k ie d y ś d la swoich krąjów
przywódcy R osji i A m eryki, n ig d y się nie ziszczą.
Tworzące się obecnie sto su n k i m iędzy cywilizacjam i
będą m iały rozm aite form y - od zdystansow anych do
otwarcie w rogich, w iększość u p la su je się gdzieś pośrod­
ku. W w ielu w ypadkach będzie to zapew ne coś w rodząju
„zim nego p o k o ju ”, o k tórym w spom inał B oiys Jelcyn,
p rzestrzegając, że ta k ą w łaśnie p ostać m ogą przybrać
sto su n k i m iędzy R osją a Z achodem . M iędzy innym i
cyw ilizacjam i wyworzyć się m oże s ta n blisk i „zimnej
w ojnie”. P ojęcie la guerra fr ia u k u li trzynastow ieczni
H iszp an ie n a o k reślen ie niełatw ej koegzystencji z m u­
zu łm an am i w rejo n ie M orza śró d ziem nego. W latach
dziew ięćdziesiątych naszego stu lecia znów się mówi
o „cywilizacyjnej zim nej w ojnie” m iędzy islam em a Za­
c h o d e m 1. W św iecie cywilizacji b ędzie się ty m ter­
m in em określało tak że in n e relacje. Zim ny pokój, zimna
w ojna, w ojna handlow a, niby-w ojna, niełatw y pokój,
zakłócone sto su n k i, o stra ryw alizacja, w spółzaw odni­
cząca k o egzystencja, w yścig b ro n i - tak ie form y praw­
dopodobnie przybiorą sto su n k i m iędzy organizm am i
należącym i do różn y ch cywilizacji. Z aufanie i przyjaźń
b ę d ą rzadkością.
K onflikty m iędzy cyw ilizacjam i m ają postać dwojaką.
W m ik ro sk ali, w płaszczyźnie lokalnej, k o nflikty na
lim ach gran iczn y ch (uskokach) w ybuchają m iędzy są­
siadującym i pań stw am i należącym i do różnych cywiliza­
cji, m iędzy g ru p am i z różnych kręgów kulturow ych
w obrębie je d n eg o p a ń stw a oraz m iędzy g rupam i, które
n a ru in a c h stary ch p a ń stw u siłu ją utw orzyć nowe, jak
dzieje się to w byłym Zw iązku R adzieckim i byłej
Jugosław ii. K onflikty n a lin iach granicznych, wojny
kresow e, szczególnie często w y b uchają m iędzy m uzuł­
m an a m i i n iem u zu łm an am i. Ich przyczyny, charakter
i d y n am ik a zo sta n ą om ów ione w rozdziale 10. i 11.
W m ak ro sk ali, w płaszczyźnie globalnej, dochodzi do
konfliktów m iędzy pań stw am i-ośrodkam i poszczegól­
n y c h cywilizacji. W chodzą tu w grę klasyczne kw estie
polity k i m iędzynarodow ej, m iędzy innym i:
1. W zględny w pływ n a kształtow anie w ydarzeń na
aren ie m iędzynarodow ej i działań globalnych or-
354
ganizacji m iędzynarodow ych, ja k ONZ, M iędzy-
|v narodow y F u n d u sz W alutowy i B a n k Światowy.
2. W zględna siła m ilitarn a - kw estia ta przejaw ia się
w kontrow ersjach dotyczących nieproliferacji, k o n ­
troli zbrojeń i w yścigu żbrojeń;
3. Siła ekonom iczna i poziom życia — spory w okół
h an d lu , inw estycji itd.
4. C zynnik ludzki - tu w chodzą w grę m .in. staran ia
p ań stw a należącego do jed n ej cywilizacji o ochronę
ludności z tego sam ego k rę g u kulturow ego n a
teren ie in n ej cywilizacji, dyskrym inow anie osób
z in n eg o k rę g u kulturow ego albo ich usuw anie ze
swego terytorium .
5. W artości i k u ltu ra - k o n flik ty w tym obszarze
w ynikają, k ied y państw o pro p ag u je albo narzuca
swój system w artości ludziom z innego k ręg u k u ltu ­
rowego.
6. N iekiedy p rzed m io tem sporu je s t tery to riu m i w te­
dy państw a-ośrodki stoją n a pierw szej linii frontu
w k o n flik tach granicznych.
W ym ienione tu kw estie bywały, rzecz jasn a , zarze­
wiem konfliktów w całej h isto rii ludzkości. K onflikt
jed n ak u lega zaostrzeniu, k ied y stro n am i są państw a
należące do różnych cywilizacji. Państw a-ośrodki zwołu­
ją w tedy n a pom oc sprzym ierzeńców ze swojego k ręg u
kulturow ego, starają się o uzy sk an ie poparcia pań stw
z cywilizacji trzecich, pogłębiają podziały w obrębie
innych cywilizacji i w spom agają dezercję, i przy odpo­
wiedniej kom binacji działań dyplom atycznych, politycz­
nych, ekonom icznych i tajn y ch , a tak ż e nacisków i za­
chęt propagandow ych starają się zrealizow ać swoje
cele. Raczej je d n a k n ie sto su ją naw zajem przeciw so­
bie siły zbrojnej, z w yjątkiem tak ich sytuacji, ja k n a
Bliskim W schodzie czy subkontynencie indyjskim , gdzie
355
sąsiadują ze sobą w zdłuż Unii granicznej. W innych
sytuacjach w ojny m iędzy p ań stw am i granicznym i wy­
buchają raczej w dw óch tylko przypadkach. Po pierwsze,
m oże do n ich doprow adzić esk alacja k o n flik tu n a linii
granicznej, k ied y g ru p y p okrew ne, w ty m państw a-
-ośrodki, pospieszą n a pom oc w alczącym stronom . Taka
perspektyw a stw arza je d n a k d la państw -ośrodków kon­
kurujących cywilizacji pow ażny bodziec do ograniczania
konfliktów gran iczn y ch lu b ich rozwiązywania.
Po drugie, w ojna m iędzy państw am i-ośrodkam i może
być rezu ltatem zm ian w globalnym u k ład zie sił m iędzy
cywilizacjami. W cywilizacji greckiej, zdaniem Tukidyde­
sa, w zrastająca p o tęg a A ten stała się przyczyną wojny
peloponeskiej. N a historię cywilizacji zachodniej również
składają się „wojny o hegem onię” m iędzy wyłaniającym i
się i po d u p ad ający m i m ocarstw am i. W takiej sytuacji
przebieg w ypadków zależy częściowo od tego, czy pań­
stwa, k tó re chcą. u czestniczyć w w yłanianiu się nowej
cywilizacyjnej potęgi, p re fe ru ją ta k ty k ę dołączania do
silniejszego (bandioagonmcj) czy też starają się utrzym ać
zachw ianą rów now agę (balancing). O ile dla cywilizacji
azjatyckich bardziej typow a w ydaje się ta k ty k a bandwa-
goningu, o tyle rozwój potęgi C hin m oże doprow adzić do
tego, że państw a z innych cywilizacji (Stany Zjednoczone,
Indie, Rosja) podejm ą w ysiłki zm ierzające do zachowania
równowagi. W historii Zachodu zabrakło wojny o hegem o­
n ię m iędzy W ielką B ry ta n ią a S tan am i Zjednoczonym i,
a pokojowe przejście od P a x B ritannica do P a x America-
n a w ynikło praw dopodobnie w znacznej m ierze z bliskie­
go kulturow ego pokrew ieństw a obu tych krajów. W zm ie­
niającym się u k ład zie sił m iędzy Z achodem i C hinam i
nie w ystępuje czynnik takiego pokrew ieństw a. Nie wyni­
k a z tego, że k o n flik t zbrojny je s t n ieu ch ro n n y , ale staj e
się bardziej prawdopodobny. D ynam izm islam u to poten­
cjalne źródło w ielu w ojen kresow ych o s to s u n k ó w
356
niew ielkim zasięgu, rosnąca potęga C hin m oże wywołać
w ielką m iędzycyw ilizacyjną w ojnę m iędzy państw am i-
-ośrodkam i.
ISLAM I ZACHÓD
N iektórzy ludzie z k ręg u cywilizacji zachodniej, z p re­
zydentem C lintonem w łącznie, utrzym ują, że Zachód
nie m a żadnych problem ów z islam em , a jed y n ie z is­
lam skim i ek strem istam i. C zternaście w ieków historii
dowodzi je d n a k czegoś w ręcz przeciw nego. S to su n k i
islam u z chrześcijaństw em , zarów no zachodniego, ja k
w schodniego obrządku, zawsze były burzliw e. K ażda ze
stron była dla drugiej Innym . R ozgryw ający się w XX
wieku k o n flik t m iędzy lib eraln ą dem okracją a m arksiz-
m em -ieninizm em to tylko przelotne i pow ierzchow ne
zjawisko historyczne w porów naniu z głęboko konflik­
tową relacją m iędzy islam em a chrześcijaństw em . Cza­
sam i przew ażała pokojow a koegzystencja, częściej ostra
ryw alizacja i w ojny o różnym n atężen iu (bynajm niej
nie zim ne). J a k stw ierdza Jo h n Esposito, „historyczna
dynam ika przedstaw iała się tak , że obie w spólnoty
często ryw alizow ały ze sobą, a n iek ied y ścierały się
w śm ierteln y ch zm aganiach o władzę, ziem ie i rząd
dusz” 2. P rzez w ieki obie religie przeżyw ały zm ienne
koleje losów, w zloty i upadki, w ielkie przypływy, przer­
wy i odpływy.
Pierw sza fala ek sp an sji arabsko-m uzuim ańskiej, od
początku V II do połowy V III w ieku, ustanow iła m uzuł­
m ańskie w ładanie w A fryce Północnej, n a Półw yspie
Iberyjskim , n a B liskim W schodzie, w P ersji i w północ­
nych Indiach. L inie graniczne m iędzy islam em a chrześ­
cijaństw em ustabilizow ały się n a dw a w ieki. Pod koniec
XI w ieku chrześcijanie odzyskali kontrolę n ad zachodnią
częścią b a s e n u M orza Śródziem nego, podbili Sycylię
i zdobyli Toledo. W 1095 ro k u rozpoczęły się wyprawy ;
krzyżow e i przez sto p ięćd ziesiąt la t w ładcy chrześcijań­
scy, z coraz m n iejszy m pow odzeniem , próbow ali opano­
wać Z iem ię Św iętą i sąsied n ie rejony B liskiego Wschodu.
W 1291 ro k u u tracili A kkę, swój o statn i przyczółek. Na
scenie w ydarzeń pojaw ili się ty m czasem T u rcy osm ań­
scy. N ajpierw osłabili B izancjum , p o tem podbili znaczne
połacie B ałkanów i A frykę Północną, w 1453 roku zdobyli
K onstantynopol, a w 1529 obiegli W iedeń. „Przez prawie
tysiąc la t - stw ierdza B e rn a rd Lew is - od pierwszego
lądow ania M aurów w H iszp an ii po d ru g ie oblężenie
W iednia E u ro p a b y ła n ie u sta n n ie zagrożona przez is­
lam ” 3. Islam je s t je d y n ą cywilizacją, k tó ra poważnie
zagroziła istn ie n iu Z achodu, i to co najm niej dw a razy.
Je d n a k że w XV w iek u w szystko zaczęło się odwracać.
C hrześcijanie odzyskali stopniow o Półw ysep Iberyjski,
uk o ronow aniem było zdobycie G ranady w 1492 roku.
E u ro p ejsk ie w ynalazki w dziedzinie naw igacji um oż­
liwiły P ortugalczykom , a n a stę p n ie i in n y m ludom ,
okrążenie m u z u łm ań sk ich k ra in i dotarcie do Indii,
a p o tem i dalej. R ów nocześnie R osjanie położyli po
dw óch w iekach k re s ta ta rsk ie m u panow aniu. Turcy
o sm ańscy podjęli jeszcze je d n ą ofensyw ę i w 1683 roku
ponow nie obiegli W iedeń. Ich k lę sk a była początkiem
długiego odw rotu, do k tó reg o przyczyniła się w alka
praw osław nych narodów b ałk a ń sk ic h o w yzw olenie się
spod tu reck ieg o jarzm a, e k sp a n sja im p eriu m H absbur­
gów i ofensyw a R osjan w k ie ru n k u M orza Czarnego
oraz K aukazu. W ciągu m niej w ięcej jed n eg o stulecia
„bicz n a ch rześcijan ” stał się „chorym człowiekiem
E u ro p y ” 4. W ielka B rytania, F ran cja i W łochy zadały
m u coup de grace z k o ń cem I w ojny światowej i u stan o ­
w iły swoje p o śred n ie łu b b ezp o śred n ie panow anie na
ziem iach należących do im p eriu m osm ańskiego, z wy­
358
jątk iem tery to riu m R ep u b lik i T ureckiej. W ro k u 1920
tylko cztery k raje m u zu łm ań sk ie - T urcja, A rabia S au ­
dyjska, Ira n i A fg an istan - n ie były zależne od jak iejś
form y n iem u zu łm ań sk ieg o panow ania.
W la ta c h dw udziestych i trzydziestych zaczął się
z kolei pow olny odw rót zachodniego kolonializm u, k tóry
znowu n a b ra ł znacznego przyspieszenia po II w ojnie
światowej. U padek Zw iązku R adzieckiego przyniósł
niepodległość kolejnym krajom m u zu łm ań sk im . Ob­
licza się, że w latach 1757 do 1919 doszło 92 razy do
zdobycia m u zu łm ań sk ich terytoriów przez niem uzuł-
manów. W ro k u 1995 pod p anow aniem m uzułm anów
znajdowało się z pow rotem 69 tych obszarów , a około 45
niepodległych p ań stw m iało znaczną przew agę ludności
m uzułm ańskiej. O burzliw ym przeb ieg u tych zm ian
świadczy fakt, że w łatach 1820-1929 połow a w ojen
m iędzy p ań stw am i należącym i do różnych religii to
wojny m iędzy m u zu łm an am i a c h rz e śc ija n a m i5.
P rzyczynam i tego utrzym ującego się k o n flik tu nie są
zjawiska przejściow e, ja k dw unastow ieczny przypływ
wiary w chrześcijaństw ie czy dw udziestow ieczny m uzuł­
m ański fu n d am en talizm . W ypływają one z n a tu ry obu
religii i opartych n a nich cywilizacji. Z jed n ej strony,
konflikt w ynikał z różnicy p rzed e w szystkim m iędzy
m u zu łm ań sk ą kon cep cją islam u ja k o sty lu życia je d ­
noczącego X'eligię i politykę i w ykraczającego poza nie
a chrześcijańskim pojęciem odrębnych dom en Boga
i cesarza. K onflikt m iał tak że swoje źródło w podobień­
stwach. O bie religie są m onoteistyczne, ta k ie zaś, w od­
różnieniu od politeistycznych, niełatw o przyjm ują do­
datkow e bóstw a. U jm ują też świat w kategoriach
dualistycznych - „oni” i „m y”. O bie są uniw ersalistycz-
ne, k ażd a p re te n d u je do m ian a tej jed y n ej prawdziwej,
odpowiedniej dla w szystkich ludzi. O bie m ają m isjonar­
ski ch arak ter - w yznaw cy są zobowiązani do naw racania
 ,™ 7 I | >«’ • '
innow ierców n a praw dziw ą w iarę. Islam od samego
p o czątk u dokonyw ał e k sp a n sji w drodze podbojów,
chrześcijaństw o czyniło to sam o przy nadarzających
się okazjach. P ara łe ln e k o n cep cje „dżihadu” i „kru­
cjaty” n ie ty lk o są do sieb ie podobne, ale i odróżniają
obie rełig ie od in n y ch głów nych św iatow ych wierzeń.
Islam i chrześcijaństw o, a ta k ż e ju d aizm , m ają poza
ty m teleołogiczną w izję historii, w odróżnieniu od
w izji cyklicznej lu b statycznej przew ażającej w innych
cywilizacjach.
Ma gw ałtow ność k o n flik tu m iędzy islam em a chrześ­
cijaństw em w pływ ały n a p rzestrzen i dziejów czynniki,
dem ograficzne, ekonom iczne, rozwój technologii oraz
siła religijnego zaangażow ania. S zerzeniu się islam u
w V II w iek u n.e. tow arzyszyła m asow a m igracja ludów
arab sld ch , odbyw ająca się n a bezprecedensow ą skałę
i z bezp reced en so w ą szybkością, n a ziem ie im perium
bizan ty jsk ieg o i sasanidzkiego. W k ilk a w ieków później
w ypraw y krzyżow e były w dużej m ierze rezultatem
rozw oju gospodarczego, e k sp a n sji ludnościow ej i „od­
ro d zen ia d u c h a C luny” w jedenastow iecznej Europie.
C zynniki te um ożliw iły zm obilizow anie w ielkiej rzeszy
rycerzy i chłopstw a n a w ypraw ę do Z iem i Świętej.
K iedy P ierw sza K ru cjata d o tarła do K onstantynopola,
p ew ien B izantyjczyk n ap isał, że w yglądało to J a k b y
cały Zachód, w łącznie ze w szystkim i plem ionam i bar­
barzyńców zam ieszkującym i obszar od A driatyku do
S łupów H erk u lesa, ru szy ł n a w ielką w ędrów kę ludów.
T a lu d zk a m asa w raz ze w szystkim , co posiadała, wdarta
się do Azji” G. O grom ny p rzy ro st ludności w X IX w ieku
znów spow odow ał ek sp an sję Europejczyków i najw ięk­
szą w h isto rii m igrację n a ziem ie zam ieszkane przez
m u zu łm an ó w i in n e ludy.
P o d o b n e czy n n ik i doprow adziły do n asilen ia konflik­
tu m iędzy isla m em a Z achodem p o d koniec XX. wieku.
360
po pierw sze, w sk u te k p rzy ro stu ludności w krajach
tnuzułm ańskich pojaw iła się w ielka rzesza bezrobot­
nych, m łodych „ludzi lu źn y ch ”, którzy stali się bazą
rekrutacyjną dla organizacji islam skich, wywierali
presję n a sąsied n ie k rą je i m igrow ali n a Zachód. Po
drugie, za spraw ą O drodzenia Islam u m uzułm anie
na nowo uw ierzyli w w yjątkow ość swojej cywilizacji
i wyższość jej sy stem u w artości n a d zachodnim . Po
::/ecie, podejm ow ane jed n o cześn ie przez Z achód sta ­
rania o n a d a n ie swym w artościom i in sty tu cjo m w ym ia­
ru uniw ersalnego, zachow anie m ilitarnej i ekonom icz­
nej przew agi oraz interw eniow anie przezeń w k o nflikty
rozgryw ające się w świecie m u zu łm ań sk im , wywołały
wśród m uzułm anów silne resen ty m en ty . Po czwarte,
/ u p ad k iem k o m u n izm u zn ik n ął w spólny w róg Za­
chodu i islam u, oba w ięc zaczęły się naw zajem uznaw ać
za wrogów. P o piąte, coraz intensyw niejsze k o n tak ty
łudzi Z achodu i m uzułm anów n a nowo pogłębiły w ka­
żdej ze stro n poczucie tożsam ości i odrębności od
drugiej strony. W zajem ne k o n ta k ty zaostrzyły również
różnice poglądów n a te m a t praw ludzi z jed n eg o kręgu
kulturow ego w k ra ju zdom inow anym przez tę d ru g ą
cywilizację. W latach osiem dziesiątych i dziew ięćdzie­
siątych w zajem na to leran cja chrześcijan i m uzułm a­
nów bardzo osłabła.
Przyczyny odnow ionego k o n flik tu m iędzy islam em
i Zachodem sprow adzają się w ięc do podstaw ow ych
kw estii w ładzy i ku ltu ry . „Kto kogo?” K to m a rządzić?
Kio b ędzie rządzonym ? To zasadnicze zagadnienie
polityki, sform ułow ane przez L enina, leży u podstaw
zatargu. Istn ieje ponadto k o n flik t dodatkow y, który
L enin u zn ałb y za nieistotny, m iędzy odm iennym i wiz­
jam i dobra i zła, a co za ty m idzie, poglądam i n a to, kto
je st dobry, a kto zły. D opóki islam pozostanie islam em
(a ta k przecież będzie) a Z achód Z achodem (co bardziej
w ątpliwe), te n podstaw ow y sp ó r m iędzy dw iem a wiel­
k im i cyw ilizacjam i i sty lam i życia b ędzie n ad al określa!
ich sto su n k i w przyszłości, ta k ja k było to przez m inione
czternaście stuleci.
S to su n k i te zakłócane są dodatkow o przez różnice łub
zasadnicze sprzeczności poglądów n a szereg innych
zasadniczych kw estii. K iedyś je d n ą z w ażniejszych była
k o n tro la n a d tery to riu m , dzisiaj n ie m a ona w iększego ;
znaczenia. W połowie la t dziew ięćdziesiątych dziew iętna­
ście z d w udziestu o śm iu k onfliktów n a pograniczach
św iata islam u rozgryw ało się m iędzy m uzułm anam i
a chrześcijanam i, w ty m je d e n a śc ie dotyczyło wyznaw­
ców praw osław ia, a sied em - chrześcijaństw a zachodnie­
go (w A fryce i Azji Południow o-W schodniej). Jed en tylko
z gwałtownych lub potencjalnie gwałtow nych konfliktów,
m iędzy C horw atam i a B ośniakam i, m iał m iejsce bezpo­
śred n io n a lin ii granicznej m iędzy Z achodem i islam em,
Poniew aż zachodni im p erializm tery to rialn y się zakoń­
czył, a now a m u z u łm a ń sk a e k sp a n sja tery to rialn a jak
d o tąd n ie n astąp iła, obie cyw ilizacje zostały od siebie
oddzielone pod w zględem geograficznym i tylko w nie­
licznych zak ątk a ch św iata, ja k n a B ałkanach, społeczno­
ści zachodnie i m u zu łm ań sk ie graniczą bezpośrednio ze
sobą. K onflikty m iędzy Zachodem a islam em nie dotyczą
w ięc k w estii tery to rialn y ch w ta k im stopniu, ja k szer­
szych m iędzycyw iłizacyjnych zagadnień, w rodzaju roz­
pow szechniania b roni, p raw człowieka, dem okracji,
k o n tro li n ad zasobam i ropy naftow ej, m igracji, islam ­
skiego terro ry zm u i in terw en cji Zachodu.
P o zakończeniu zim nej w ojny zarów no m uzułm anie,
ja k ludzie Z achodu uznali, że h istoryczny antagonizm
znów się nasila. B arry B u zan d o strzega w iele przyczyn
społecznej zim nej w ojny m iędzy Z achodem a islam em ,
„wojny, w k tórej E u ro p a znajdzie się n a pierw szej linii
fro n tu ”.
„Częściowo m a to zw iązek z przeciw staw ieniem warto-
■ści św ieckich - religijnym , częściowo z trad y cy jn ą ryw a­
lizacją m iędzy chrześcijaństw em a islam em , z zazdrością
0 potęgę Zachodu, z resen ty m en tam i dotyczącym i dom i­
nującej roli Z achodu w politycznym ukształtow aniu
Bliskiego W schodu w epoce postkołoniałnej, a także
■ z uczuciam i rozgoryczenia i upokorzenia, ja k ie się rodzą
przy n ierzeteln y m porów nyw aniu osiągnięć cywilizacji
islam skiej i zachodniej w ciągu o statn ich d w u stu la t”.
B uzan dodaje, że „społeczna zim n a w ojna z islam em
przysłużyłaby się u m o cn ien iu europejskiej tożsam ości
w okresie ta k w ażnym dla p ro cesu jed n o czen ia się
Europy”. Z tego pow odu „m oże się na Zachodzie znaleźć
niem ała g ru p a gotowa n ie tylko poprzeć ta k ą w ojnę, ale
1przyjąć politykę, któ ra by do niej zachęcała”. W 1990 ro­
ku B ern ard Lewis, w ybitny znaw ca spraw islam u, doko­
nując analizy „źródeł m uzułm ańskiego gniew u”, w ysnuł
następujące w nioski:
„Należy sobie w yraźnie uśw iadom ić, że m am y obecnie
do czynienia z n astro jam i i ru c h e m społecznym w ykra­
czającym i daleko poza kw estie sp o rn e i politykę oraz
iządy, k tó re ją upraw iają. J e s t to n i m niej, n i więcej
tylko zderzenie cywilizacji - irracjo n aln a być m oże, ale
/ pew nością m ająca podłoże historyczne reakcja daw ne­
go ryw ala w ym ierzona przeciw n aszem u judeochrześci-
jań sk iem u dziedzictw u, naszej św ieckiej teraźniejszości
i ek sp an sji obu tych zjaw isk n a cały świat. Pozostaje
kw estią o zasadniczym znaczeniu, żebyśm y z naszej
strony n ie dali się sprow okow ać do rów nie historycznie
uw arunkow anej, lecz przy ty m rów nie irracjonalnej
reakcji w ym ierzonej przeciw te m u ryw alow i” 7.
P odobne uw agi form ułow ane są w społeczności m u ­
zułm ańskiej. Z n an y egipski d zien n ik arz M oham m ed
Sid A hm ed p isał w 1994 ro k u o „narastającym konflikcie
363
m iędzy e ty k ą judeo ch rześcijańską a ru ch em Odrodzenia
Islam u , k tó ry o b ejm u je obecnie obszar od A tlantyku aż
p o C hiny”. W ybitny m u z u łm a n in z In d ii przepow iadał
w 1992 ro k u , że „n a stęp n a k o n fro n tacja z Zachodem
wyjdzie n ieu ch ro n n ie ze św iata m uzułm ańskiego. Walka
o now y ład św iatow y zacznie się od ru c h u ludów m uzuł­
m ań sk ich , od M ag h reb u po P a k is ta n ”. Z d am em znane­
go tu n ezy jsk ieg o p raw n ik a w ałk a ta ju ż się rozpoczęła:
„K olonializm próbow ał w ypaczyć w szystkie kulturow e
trad y cje islam u. N ie je ste m islam istą, nie sądzę, żeby był
to k o n flik t m iędzy rełigiam i. J e s t to starcie cywilizacji 8.
W latach o siem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych zapa­
now ały w św iecie islam u antyzachodnie n astroje. Je st to
częściowo n a tu ra ln a k o n sek w en cja O drodzenia Islam u
i reak cji n a zjaw isko p o strzeg an e jak o „gharbzadegi ,
czyli zatru w an ie m u zu łm a ń sk ic h społeczeństw przez
Zachód. „Pow rót do islam skich w artości, bez w zględu na
to, ja k ą p o stać p rzy b iera w w y d an iu tej czy innej sekty,
oznacza o d rzu cen ie w pływ u E u ro p y i A m eryki n a lokal­
n e społeczeństw o, politykę i m oralność” 9. Przywódcy
m uzułm ańscy pow tarzali nieg d y ś swoim narodom przy
różn y ch okazjach: „M usim y się zw esterm zow ac”. Jeśli
który k o lw iek z n ic h pow iedział coś tak ieg o w ostatnim
ćw ierćw ieczu XX stulecia, je s t w swoim stanow isku
odosobniony. I rzeczyw iście, tru d n o znaleźć wypowiedz
m u zu łm ań sk ieg o polityka, u rz ę d n ik a w ysokiej rangi,
naukow ca, b iz n e sm e n a czy d zien n ik arza wychw alającą
w artości i in sty tu cje Z achodu. P o d k reśla się natom iast
różnice m iędzy cyw ilizacją islam sk ą a zachodnią, wyż­
szość k u ltu ry islam u i konieczność zachow ania przez m ą
in teg ra ln o ści w obliczu n ap o ru ze stro n y Zachodu.
M u zu łm an ie obaw iają się jeg o potęgi, w obec której
żyw ią n eg aty w n e uczucia, b o ją się zagrożenia, jakie
n ie sie ich społeczeństw u i p rzekonaniom . Postrzegają
k u ltu rę Z achodu jak o m aterialistyczną, skorum pow aną,
dekadencką i niem oralną. W ich pojęciu je s t ona także
uwodzicielska, stąd coraz w iększy n acisk k ład ą na
staw ianie oporu jej wpływom n a ich styl życia. W coraz
większym sto p n iu m u zu łm an ie k ry ty k u ją Z achód nie
tyle za w yznaw anie ułom nej, błędnej religii, będącej
pomimo to „religią K sięgi”, ale za niew yznaw anie żadnej
religii. W ich oczach zachodni sekularyzm , areligijność
i biorąca się stąd am oralność są gorsze od zachodniego
chrześcijaństw a, k tó re je zrodziło. W okresie zim nej
wojny Z achód piętnow ał swoich przeciw ników jak o
„bezbożnych k o m unistów ”. W pozim now ojennym k o n ­
flikcie cywilizacji to Z achód je s t o k reślan y m ianem
„bezbożnego” przez m u zu łm ań sk ich oponentów .
Wizja aroganckiego, zm aterializow anego, rep resy jn e­
go, b ru taln eg o i dek ad en ck ieg o Z achodu podtrzym y­
wana je s t n ie tylko przez fu n d am en talisty czn y ch im a­
mów, ale i przez ludzi, k tó ry ch w ielu n a Zachodzie
uznano by za n a tu raln y ch sprzym ierzeńców . M ało k sią­
żek m u zu łm ań sk ich autorów opublikow anych n a Za­
chodzie w latach dziew ięćdziesiątych spotkało się z ta k
entuzjastycznym przyjęciem , ja k p raca F atim y M em issi
Islam a n d D em ocracy, u zn an a pow szechnie za odw ażną
wypowiedź now oczesnej, liberalnej m u z u łm a n k i10. Ob­
raz Z achodu zaw arty w tej książce n ie m ógłby je d n a k
być chyba m niej pochlebny. Z achód je s t „m ilitarystycz-
ny i „im perialistyczny „wywołał u in n y ch narodów
urazy sw ym kolonialnym te rro re m ” (s. 3, 9). Indyw idua­
lizm, ta głów na cecha k u ltu ry zachodniej, to „źródło
w szelkich problem ów ” (s. 8). P otęga Z achodu budzi lęk.
To on arb itraln ie decyduje, czy „satelity zostaną użyte
do n au czan ia Arabów, czy do zrzucania n a nich bomb.
(...) [To on] p odkopuje nasze m ożliwości i dokonuje
inwazji w nasze życie za pom ocą im portow anych pro d u ­
któw i film ów telew izyjnych zalew ających fale eteru
(■■•)jego potęga dławi nas, osacza nasze rynki, kontroluje
365
nasze zasoby, inicjatyw y, n asz potencjał. T ak właśnie
widzieliśmy n aszą sytuację, a po w ojnie w Zatoce
zyskaliśm y pew ność” (s. 146-147). P o tęg a Zachodu
powstaje „dzięki b ad an io m m ilitarn y m ”. W ytwory tych
badań sprzedaje się n a stę p n ie k rajo m słabo rozwinię­
tym, będącym „biern y m i k o n su m e n ta m i”. Islam , chcąc
się z tej zależności wyzwolić, m u si stw orzyć kadrę
własnych inżynierów i naukow ców , budow ać własny
potencjał m ilitarn y (au to rk a n ie określa dokładnie,
czy m a na m yśli b ro ń atom ow ą, czy konw encjonalną)
i „uwolnić się od m ilitarn eg o uzależnienia od Zachodu”
(s. 43-44). P o d k reślm y jeszcze raz, że n ie są to słowa
brodatego ajatollaha w tu rb an ie.
M uzułm anie, bez w zględu n a poglądy polityczne czy
religijne, zgodni są co do istn ie n ia zasadniczych różnic
m iędzy ich k u ltu rą a k u ltu rą Z achodu. J a k stw ierdza
szajch G hanuszi, „chodzi o to, że nasze społeczeństw a
przyjm ują in n e w arto ści n iż Z achód”. A m erykanie
„przychodzą tu ta j” - pow iedział pew ien egipski wysoki
rangą urzędnik - „i chcą, żebyśm y byli tacy ja k oni. Nie
m ają pojęcia o naszych w artościach i naszej k u ltu rze”.
„Jesteśm y in n i” - przyznaje eg ip sk i d zien n ik arz - „Ma­
m y odrębne zaplecze, in n ą h istorię. W zw iązku z tym
m am y prawo do odrębnej przyszłości”. Zarów no popu­
larne, jak i in tele k tu aln ie pogłębione p ublikacje ukazu­
jące się w świecie m u z u łm ań sk im bez przerw y opisują
tak zwane sp iski i p lan y Z achodu m ające n a celu
podporządkowanie, u pokorzenie i zniszczenie instytucji
i kultury islam u 11.
Antyzachodnie reakcje przejawiają się nie tylko w głów­
nym in telek tu aln y m n u rcie O drodzenia Islam u, ale
i w zm ianach postaw rządów k rajów m uzułm ańskich
wobec Zachodu. Te, k tó re objęły w ładzę bezpośrednio
po wyzwoleniu spod kolonializm u, przyjm ow ały prze­
ważnie zachodnie idee polityczne i ekonom iczne, pro-
366
wadziły też prozachodnią politykę zagraniczną. Do
wyjątków należały ta k ie kraje, ja k A lgieria i Indonezja,
które uzyskały niepodległość w drodze rew olucji narodo-
. wowyzwoleńczej. P rozachodnie rządy je d n e po drugich
ustępow ały m iejsca m niej id entyfikującym się z Z acho­
dem albo w ręcz wrogo doń nastaw ionym , ja k w Irak u ,
Libii, Jem en ie, Syrii, S udanie, L ibanie i A fganistanie.
Mniej rad y k aln e zm iany w ty m sam ym k ie ru n k u zaszły
w nastaw ieniu i sojuszach in n y ch państw , m iędzy in n y ­
mi Tunezji, Indonezji i M alezji. Dwaj najw ytrw alsi
m uzułm ańscy sojusznicy Stanów Zjednoczonych z okre­
su zim nej wojny, T urcja i P ak istan , znaleźli się pod
w ew nętrzną islam istyczną presją, a ich sto su n k i z Za­
chodem stają się coraz bardziej napięte.
W 1995 ro k u jed y n y m p ań stw em m u zu łm ań sk im
bardziej prozachodnim niż 10 lat p rzed tem był Kuwejt.
Bliscy przyjaciele Z achodu w św iecie m u zu łm ań sk im
to dziś albo tak ie państw a, ja k Kuwejt, A rabia S audyjska
i szejkanaty Z atoki P ersk iej, uzależnione od niego
m ilitarnie, albo ekonom icznie zależne, ja k E gipt i Al­
gieria. P od koniec la t osiem dziesiątych kom unistyczne
reżim y E u ro p y W schodniej załam ały się, kiedy Zw iązek
R adziecki nie był ju ż dłużej w stan ie ani n ie chciał
w spierać ich gospodarczo i m ilitarnie. S atelitarn e wobec
Zachodu reżim y m u zu łm ań sk ie sp o tk a zapew ne podob­
ny los, k ied y się okaże, iż n ie m oże ich on dłużej
utrzym ywać.
N arastającym w św iecie m u zu łm ań sk im antyzachod-
nim n astro jo m tow arzyszyła rów nolegle obawa przed
„islam skim zagrożeniem ”, szczególnie ze stro n y m uzuł­
m ańskiego ek strem izm u . Islam je s t postrzeg an y jako
obszar rozp rzestrzen ian ia się broni atom ow ej, źródło
terroryzm u, a także - w E uropie - n ie chcianej im igracji.
Obawy te podzielają zarów no politycy, ja k i opinia
publiczna. W listopadzie 1994 ro k u przeprow adzono
367
iłh ---- -
a n k ie tę w śró d 35000 A m erykanów zainteresow anych
p o lity k ą zagraniczną. N a p y tan ie, czy uw ażają „przebu­
dzenie isla m u ” za groźbę d la in teresó w am erykańskich
n a B liskim W schodzie, 61 p ro c e n t odpow iedziało „tak",
a ty lk o 28 p ro cen t „nie”. R ok w cześniej n a pytanie, jaki
k ra j stanow i n ajw iększe zagrożenie dla Stanów Zjed­
noczonych, d o b ran i losowo am ery k ań scy respondenci
w ym ieniali p rzed e w szystkim Iran , C hiny i Irak . W 1994
ro k u , gdy zap y tan o o „najw iększe zagrożenia dla Sta­
nów Zjednoczonych, 72 p ro c e n t opinii publicznej i 61
p ro cen t przyw ódców p o lity k i zagranicznej wym ieniło
ro zp rzestrzen ian ie b ro n i atom ow ej, a odpow iednio 69
p ro cen t i 33 p ro c e n t - m iędzynarodow y terroryzm , dwa
zjaw iska pow szechnie k ojarzone z islam em . 33 procent
o p inii publicznej i 39 p ro cen t dyplom atów upatryw ało
zagrożenia w e w e n tu aln ej e k sp a n sji fu n d am en talizm u
m u zu łm ań sk ieg o . Europejczycy w yrażają podobne po­
glądy. W iosną 1991 ro k u 51 p ro c e n t francuskiej opinii
publicznej było n a p rzy k ład zdania, że najw iększe
zagrożenie d la F ran cji nadejdzie z południa, tylko
8 p ro cen t uw ażało, że ze w schodu. Cztery k raje, których
F ran cu zi najb ard ziej się obaw iali, to p ań stw a m uzuł­
m ań sk ie: Ira k (52 procent), Ira n (35), L ibia (26) i Algieria
(22 p ro c e n t)l2. P o d o b n e obawy w yrażali zachodni poli­
tycy, z k an clerzem N iem iec i p re m ie re m F ran cji włącz­
n ie, a s e k re ta rz g e n e ra ln y NATO oświadczył w 1995
ro k u , że islam sk i fu n d a m en taliz m ,j e s t co najm niej tak
niebezpieczny” d la Z achodu, ja k niegdyś kom unizm .
„Bardzo w ysoki u rz ę d n ik ” adm in istracji C lintona w ska­
zał n a islam ja k o ryw ala Z achodu w skali g lo b a ln e j13.
K iedy zn ik n ęło p rak ty czn ie m ilitarn e zagrożenie ze
W schodu, p lan iści NATO coraz częściej zaczęli zwracać
uw agę n a p o ten cjaln e zagrożenia z P ołudnia. Pew ien
an ality k arm ii am ery k ań sk iej zauw ażył w 1992 rpku, że
„południow a fla n k a zajm uje m iejsce fro n tu centralnego
■i szybko staje się dla NATO now ą lin ią fro n tu ”. B y się
tym zagrożeniom przeciw staw ić, k ra je NATO położone
na południu - Włochy, Francja, H iszpania i Portugalia
- zaczęły w spólne m ilitarn e planow anie i operacje,
przystępując rów nocześnie do ko n su ltacji z rządam i
państw M aghrebu n a te m a t sposobu przeciw staw ienia
się islam skim ekstrem istom . T ak postrzeg an e zagroże­
nia stały się też u zasad n ien iem dla dalszego u trzym ania
zwiększonej am ery k ań sk iej obecności wojskowej w E u ­
ropie. „Jeśli stacjonow anie w ojsk am erykańskich w Euro­
pie nie stanow i p an aceu m n a problem y, ja k ie stw arza
islam ski fu n d am en talizm - oznajm ił pew ien były w yso­
ki ran g ą am ery k ań sk i polityk - „to m a pow ażny wpływ
na m ilitarn e planow anie w całym regionie. P am iętacie
0 u danym przerzu cen iu sił am ery k ań sk ich , francuskich
1brytyjskich z E uropy podczas w ojny w Zatoce 1990/91?
Ludzie w ty m reg io n ie p am iętają o ty m ” 14. M ógłby
jeszcze dodać, że w spom nieniom ty m towarzyszy strach,
resen ty m en t i nienaw iść.
Gdy się uw zględni w yobrażenia w iększości m u zu ­
łm anów i lu d zi Z achodu o sobie naw zajem , a do tego
narastanie islam skiego ekstrem izm u, tru d n o się dziwić,
że po rew olucji irań sk iej 1979 ro k u zaczęła się m iędzy
islam em a Z achodem m iędzycyw ilizacyjna niby-wojna.
Z trzech pow odów m ożna ją ta k określić. P o pierwsze,
nie je s t tak , że cały islam w alczy z całym Zachodem .
Dwa p ań stw a fu n d am en taiisty czn e (Iran i Sudan), trzy
n iefundam entalistyczne (Irak, L ibia i Syria) oraz wiele
różnych isłam istycznych organizacji w spieranych przez
inne jeszcze kraje, tak ie ja k A rabia S audyjska, prowadzi
w alkę ze S tan am i Zjednoczonym i, od czasu do czasu
z W ielką B rytanią, F ran cją i in n y m i g ru p am i państw ,-
a ponadto z Izraelem i Ż ydam i w ogóle. Po drugie,
wyjąwszy w ojnę w Zatoce 1990/91, w alka je s t prow adzo­
na ograniczonym i środkam i: z jed n ej stro n y m am y
369
terroryzm, z drugiej siły lotnictwa, tajne działania i sankęje
ekonom iczne. Po trzecie, akty przem ocy są co prawda
k o ntynuow ane, ale z przerw am i. P olega to n a zdarzają- ■
cych się od czasu do czasu działaniach jed n ej strony,
k tó re p row okują reak cje dru g iej. N iby-wojna pozostaje
je d n a k w ojną. Jeśli n aw et w ykluczyć setk i tysięcy
irackich żołnierzy i cywilów, k tó rzy zginęli w zachodnich
n alotach w styczniu i lu ty m 1991 roku, ofiary śm iertelne
i in n e id ą w tysiące, i zdarzało się to praktycznie
w k ażd y m n a stę p n y m po 1979 roku. O w iele więcej
A m erykanów i E uropejczyków zginęło w tej mby-wojme
niż podczas „praw dziw ej” w ojny w Zatoce.
Ponadto obie strony przyznają, że konflikt m a charakter
wojny. C hom eini dość w cześnie i tra fn ie oznajm ił, że
„Iran je s t p rak ty czn ie w sta n ie w ojny z A m eryką 15,
a K adafi reg u larn ie p ro k la m u je św iętą w ojnę przeciw
Zachodowi. Przyw ódcy in n y ch m u zu łm ań sk ich grup
ek strem isty czn y ch i p ań stw w yrażali się podobnie. Po
stro n ie Z achodu S tan y Z jednoczone uznały siedem
p ań stw za „terro ry sty czn e” , p ięć z n ic h to k ra je m uzuł­
m a ń sk ie (Iran , Irak , Syria, L ibia i Sudan), pozostałe to
K uba i K orea Północna. T ym sam ym zostały zaklasyfiko­
w ane jak o wrogowie, atak u jąb o w iem S tany Zjednoczone
i ich przyjaciół najbardziej sk u tec zn ą bronią, ja k ą rozpo­
rządzają a to oznacza stan wojny. A m erykańskie osobisto­
ści oficjalne często o k reślają te k raje m ian em „wyjętych
spod praw a”, „nieobliczalnych”, „rozbójniczych”, wyklu­
czając je ty m sam ym z cywilizowanego międzynarodowe­
go ład u i u zasadniając podejm ow anie przeciw n im wielo­
stronnych lub jednostronnych sankcji. Rząd am erykański
oskarżył sprawców zam achu bom bowego n a W orld Trade
C enter o „rozpętanie w ojny w postaci m iejskiego terroryz­
m u przeciw S tan o m Z jednoczonym ”. Z daniem władz
am ery k ań sk ich , spiskow cy, k tó ry m zarzucono planowa­
nie dalszych zam achów bom bowych n a M anhattanie, byli
370
„żołnierzam i w w ojnie przeciw S tanom Zjednoczonym .
Jeśli m uzułm anie stw ierdzają, że Zachód prow adzi w ojnę
przeciw islam ow i, a ludzie Z achodu m ów ią to sam o
o islam skich grupach, zasadny w ydaje się w niosek, iż coś
m a k sz ta łt w ojny isto tn ie je s t n a rzeczy.
W tej niby-w ojnie k ażd a ze stro n staw ia n a swoje silne
p u n k ty i słabości drugiej strony. Z m ilitarn eg o p u n k tu
widzenia je s t to przew ażnie w ojna terrorystyczna przeciw
potędze lotnictw a. Bojownicy m uzułm ańscy w ykorzystu­
ją otw arty c h a ra k te r społeczeństw Z achodu do p o d sta­
w iania sam ochodów -pułapek w u p atrzo n y ch m iejscach.
Zachodni eksperci m ilitarni korzystają z otw artego nieba
nad obszaram i islam u i zrzucąją „in telig en tn e bom by”
na o kreślone cele. Islam iści k n u ją spiski n a życie
prom in en tn y ch ludzi Z achodu, S tan y Z jednoczone p la­
nują obalanie ek strem isty czn y ch islam sk ich reżimów.
W ciągu p ię tn a stu lat, od 1980 do 1995 roku, ja k podaje
am erykański D e p artam en t Obrony, S tan y Zjednoczone
angażowały się w sied em n aście operacji m ilitarn y ch na
Bliskim W schodzie, przy czym w szystkie były w ym ierzo­
ne pizeciw m uzułm anom . Podobnych operacji w ojsko­
wych n ie prow adzono przeciw żadnej in n ej cywilizacji.
Do tej p o ry (wyjąwszy w ojnę w Zatoce) k ażd a ze
stron utrzym yw ała ak ty przem ocy n a rozsądnie n isk im
poziom ie i pow strzym yw ała się od ok reślan ia gwał­
townych działań drugiej ja k o operacji w ojennych wy­
m agających m aksym alnej reakcji. „G dyby L ibia n a ­
kazała k tó re m u ś ze sw oich okrętów podw odnych
zatopienie am ery k ań sk ieg o liniow ca - p isał „The Eco-
nom ist - S tan y Z jednoczone potraktow ałyby to jako
akt w ojny ze stro n y rządu, a n ie dom agały się ek s­
tradycji k a p ita n a tej jed n o stk i. W ysadzenie w pow ie­
j / e s ta tk u pow ietrznego przez libijskie służby spe­
cjalne niczym się z zasady nie ró żn i” 16. U czestnicy
tej w ojny sto su ją je d n a k przeciw sobie środki o wiele
371
k ....
gw ałtow niejsze niż S tan y Z jednoczone i Zw iązek Ra­
dziecki w o k resie zim nej wojny. Z rzad k im i wyjątkam i,
żad n e z su p erm o carstw n ie zabijało u m y śln ie cywilnej ;
lu d n o ści d ru g ieg o an i n aw et n ie niszczyło celów m ilitar­
nych. Z d arza się to je d n a li n a g m in n ie w tej niby-wojnie.
Przyw ódcy am ery k ań scy u trzy m u ją, że m uzułm anie
biorący u d ział w niby-w ojnie to niezn aczn a mniejszość,
i że przew ażająca w iększość um iark o w an y ch wyznaw­
ców islam u sprzeciw ia się stosow aniu przez nich przemo­
cy. M oże to być p raw dą, ale b ra k dow odów n a poparcie
tej tezy. W k ra ja c h m u z u łm ań sk ich n ie podniosły się
żad n e głosy p ro te stu przeciw an tyzachodnim aktom
przem ocy. R ządy, n aw et te m ocno ufortyfikow ane (bun­
ker g o vem en ts), przyjazne Zachodowi i zależne od niego,
zachowyw ały b ard zo w ym ow ne m ilczenie, k ied y trzeba
było potępić w ym ierzone przeciw n iem u akty terroru.
Z d rugiej strony, rząd y i społeczeństw a europejskie
popierały i rzad k o krytykow ały akcje Stanów Zjednoczo­
n y ch przeciw m u z u łm a ń sk im przeciw nikom , co stało
w ostrej sprzeczności z en erg iczn y m sprzeciw em , jaki
często w yrażały w obec a m ery k a ń sk ic h akcji wym ierzo­
n y ch w Zw iązek R adziecki i k o m u n izm w okresie zimnej
wojny. K onflikty cyw ilizacyjne ty m się różnią od ideolo­
gicznych, że krew n iacy sta ją ram ię przy ram ieniu.
To n ie islam sk i fu n d a m en taliz m stanow i problem dla
Zachodu, lecz islam , o d m ien n a cywilizacja, której przed­
staw iciele są p rz e k o n a n i o w yższości swojej kultury
i m a ją obsesję n a p u n k c ie w łasnej słabości. D la islam u
p ro b lem e m n ie je s t CIA ani am ery k a ń sk i D epartam ent
O brony, lecz Zachód, o d m ien n a cywilizacja, przekonana
o w yższości swojej k u ltu ry i o tym , że jej przeważająca,
choć słab n ą ca p o tę g a zobow iązuje ją do szerzenia tej
k u ltu ry n a całym św iecie. To w łaśnie te czynniki pod­
sycają k o n flik t m ięd zy islam em a Z achodem .
H P A , CHINY I AMERYKA
§ bciol cyw ilizacji. G ospodarcze p rzem iany w Azji, zwła­
szcza W schodniej, należą do najw ażniejszych w ydarzeń
fta świecie w drugiej połowie XX w ieku. O siągnięty do lat
dziewięćdziesiątych rozwój ekonom iczny wywołał euforię
wśród wielu obserwatorów, których zdaniem Azja Wschod­
nia i całe w ybrzeże P acyfiku w łączyły się w rozrastającą
się bez u s ta n k u sieć k o n tak tó w handlow ych, któ ra m a
zapewnić pokój i zgodę m iędzy narodam i. O ptym izm te n
opierano n a wielce w ątpliw ym założeniu, w m yśl którego
wym iana handlow a m iałaby zawsze sprzyjać pokojowi.
Tak je d n a k n ie je st. Rozwój gospodarczy prow adzi do
politycznej destabilizacji wew nątrz krajów i w stosunkach
między nim i, zm ieniając układ sił m iędzy krajam i i regio­
nami. Za spraw ą w ym iany ekonom icznej ludzie naw iązu­
ją ze sobą k o n tak ty , ale nie dochodzą do zgodnych
ustaleń. N a przestrzeni dziejów k o n tak ty handlow e częs­
to powodowały głębsze uśw iadom ienie sobie różnic dzie­
ją c y c h różne lu d y i podsycały w zajem ne obawy. H andel
międzynarodowy przynosi zyski, ale je st zarazem konflik-
•totwórczy. Jeśli powtórzy się doświadczenie z przeszłości,
: Azja sk ą p a n a w b łask u ekonom icznych sukcesów zro­
dzi Azję politycznych cieni, k o n ty n e n t niepokojów
i konfliktów .
G ospodarczy rozwój Azji i um acniająca się pew ność
siebie krajów azjatyckich zakłócają sto su n k i m iędzy­
narodow e n a trzy co najm niej sposoby. Po pierw sze,
dzięki rozwojowi gospodarczem u k raje te rozbudow ują
swój p otencjał m ilitarny. N ie w iadom o, ja k się dalej
ułożą sto su n k i m iędzy nim i. Ponow nej aktualności
nabierają sp o rn e kw estie i rywalizacje, któ re podczas
zimnej w ojny zeszły n a p lan dalszy, co grozi w ybuchem
konfliktów i zachw ianiem stabilizacji regionu. Po d ru ­
gie, za spraw ą gospodarczego rozw oju krajów Azji
373
n asilają się k o n flik ty m iędzy n im i a Z achodem , zwłasz­
cza S tan am i Zjednoczonym i, p rzy czym k raje te stają
się w coraz w iększym stopniu, zdolne do uzyskania .
przew agi. P o trzecie, rozwój gospodarczy najw iększego
m ocarstw a Azji p o tęg u je w pływ y C hin w regionie.
Coraz bardziej się staje praw dopodobne, że Chiny od­
zyskają tra d y cy jn ą pozycję h eg em o n a Azji W schodniej,
a in n e p ań stw a albo b ę d ą m u siały w tedy dołączyć do
silniejszego i przystosow ać się do nowej sytuacji, albo
starać się „zrównoważyć” i ograniczyć wpływy Chin.
W czasie ty ch k ilk u stuleci, k ied y gw iazda Zachodu
w znosiła się do góry, liczące się sto su n k i m iędzynaro­
dowe były w zasadzie g rą rozgryw aną -przez główne
zachodnie m ocarstw a, do k tó ry c h w XVIII w iek u dołą­
czyła Rosja, a w XX w iek u Japonia. G łów ną areną
k o n flik tu i w spółpracy m iędzy w ielkim i m ocarstw am i
była E uropa, n aw et w o k resie zim nej w ojny lin ia kon­
frontacji su p erm o carstw p rzebiegała przez śro d ek k o n ­
ty n en tu . Jeśli sto su n k i m iędzynarodow e w okresie po
zim nej w ojnie m ają ja k ą ś głów ną scenę, to je st n ią Azja,
a w szczególności Azja W schodnia. Azja to kocioł cywili­
zacji, sam ą jej w sch o d n ią część zam ieszkują ludy nale­
żące do sześciu kręgów kulturow ych: japońskiego, chiń­
skiego, praw osław nego, buddyjskiego, m uzułm ańskiego
i zachodniego. W Azji P ołudniow ej dochodzi jeszcze
k rą g h in d u isty czn y . G łów nym i a k to ra m i w ydarzeń
w Azji W schodniej są p ań stw a będące ośrodkam i czte­
rech cywilizacji: Jap o n ia, Chiny, R osja i S tany Zjed­
noczone. W Azji P ołudniow ej dochodzą In d ie, a In d o n e­
zja to ro sn ące w potęgę m ocarstw o m uzułm ańskie.
W Azji W schodniej zn ajd u je się ponadto k ilk a m ocarstw
śred n iej w ielkości o coraz w iększej sile ekonom icznego
przebicia, ja k K orea P ołudniow a, T ajw an i M alezja,
oraz p o ten cjaln ie silny W ietnam . W yłania się z tego nad
w yraz skom plikow any m odel stosunków m iędzynaro-
374
yych, porów nyw alny w pew nym sto p n iu do tych,
picie istn iały w Europie w XVIII i X IX wieku, cechujący
Jfę płynnością i niepew nością typow ym i dla wiełobie-
gunowych układów .
T en w ielom ocarstw ow y,' w ielocyw iłizacyjny u k ła d
W Azji W schodniej odróżnia ją od E u ro p y Zachodniej,
ii k o n tra st te n pogłębiają jeszcze różnice ekonom iczne
A polityczne. W szystkie k raje E uropy Z achodniej to
¿tabilne dem okracje, z g o sp o d ark ą w olnorynkow ą, n a
wysokim szczeblu ekonom icznego rozwoju. W połowie
lat dziew ięćdziesiątych w Azji W schodniej funkcjono­
wała je d n a stab iln a dem okracja, k ilk a now ych i n ie ­
stabilnych, p o n ad to cztery z pięciu d y k ta tu r k o m u n i­
stycznych, ja k ie jeszcze n a św iecie pozostały, rządy
wojskowe, d y k ta tu ry je d n o stk i i je d n o p a rty jn e system y
autorytarne. S topień rozw oju ekonom icznego różnił się
- od Jap o n ii i S in g ap u ru n a je d n y m biegunie, po
W ietnam i K oreę P ółnocną n a dru g im . D om inuje g en e­
ralna te n d e n c ja k u uryn k o w ien iu i gospodarczem u
otwarciu, ale n ad al n ap o tk ać tu m ożna całe sp ek tru m
system ów ekonom icznych - od gospodarki nakazow ej
w K orei Północnej poprzez rozm aite kom binacje k o n t­
roli p ań stw a i pryw atnej przedsiębiorczości, po łesefe-
rystyczną g ospodarkę H ongkongu.
Poza okresam i, w których C hiny ja k o h egem on zapro­
w adzały n a ja k iś czas p o rząd ek w regionie, n ie istniała
tu społeczność m iędzynarodow a (w b ry ty jsk im pojęciu)
taka ja k w E u ro p ie Z a c h o d n ie j17. P o d koniec XX w ieku
Europa została pow iązana bardzo g ęstą siecią instytucji
m iędzynarodow ych, w śród k tó ry ch m ożna w ym ienić
U nię E uropejską, NATO, U nię Z achodnioeuropejską,
R adę E uropy, OBWE. W Azji W schodniej n ie m a porów­
nyw alnych organizacji z w yjątkiem ASEAN, do którego
nie należą żad n e w ielkie m ocarstw a, k tó ry n ie zajm uje
się kw estiam i bezpieczeństw a i dopiero zaczyna tworzyć
375
zalążki integracji ekonom icznej. W latach dziewięćdziesią­
tych powołano do życia APEC, R adę W spółpracy Gospoda­
rczej Azji i P acyfiku, z u d ziałem w iększości krajów
w ybrzeża P acyfiku, ale o kazała się jeszcze słabszym
forum niż ASEAN. Ż adna in n a w iększa in sty tu cja multi-
la te raln a n ie sk u p ia głów nych azjatyckich m ocarstw.
I znów, w odróżnieniu od sytuacji, ja k a p an u je w Euro­
p ie Zachodniej, w śród k rajów Azji W schodniej je s t bar­
dzo w iele zarzew i p o ten cjaln y ch konfliktów . Dwa ogól­
nie u zn an e niebezpieczne ogniska zapalne to dwie Koree
i dw a p aństw a chińskie. S ą to je d n a k pozostałości zimnej
wojny. R óżnice ideologiczne m ają coraz m niejsze zna­
czenie, a do 1995 ro k u sto su n k i m iędzy C hinam i i Tajwa­
n em znacznie się rozwinęły, m iędzy obiem a K oream i też
zaczęły się rozwijać. N ie da się w ykluczyć, że Koreańczy­
cy sta n ą do w alki przeciw sobie, ale je s t to raczej mało
praw dopodobne. W iększa je s t m ożliw ość zbrojnego kon­
flik tu m iędzy C hińczykam i z C hR L i C hińczykam i z Taj­
w anu, choć te ż ograniczona, ch y b a że Tajwańczycy
w y rzek n ą się ch iń sk iej tożsam ości i form alnie powołają
do życia niezależn ą R ep u b lik ę T ajw anu. W chińskim
d o k u m en cie w ojskow ym przytoczono z ap ro b atą stw ier­
dzenie pew nego generała: „W alka m iędzy członkam i
rodziny pow inna m ieć swoje g ranice” 1£i. O ile gwałtowny
k on flik t m iędzy dw iem a K oream i czy C hinam i pozostaje
praw dopodobny, o tyle w spólne cechy kultu ro w e z cza­
sem osłabią zapew ne to praw dopodobieństw o.
W Azji W schodniej m iejsce konfliktów z czasów zim­
nej w ojny zajm u ją in n e, k tó re m ogą w każdej chwili
w ybuchnąć, a są odzw ierciedleniem stary ch rywalizacji
i now ych u k ład ó w ekonom icznych. W szystkie analizy
dotyczące s ta n u bezpieczeństw a określały te n region
jak o „niebezpieczne sąsiedztw o”, obszar „dojrzały do
ryw alizacji”, rejo n „zim nych w ojen”, zm ierzający ku
przyszłości, w której przew ażać będzie stan w ojny i de-
376
stab ilizacji19. W odróżnieniu od E uropy Zachodniej,
Azja W schodnia m iała w łatach dziew ięćdziesiątych nie
rozwiązane problem y terytorialne. N ajpow ażniejsze
z nich to spór rosyjsko-japoński o W yspy K uryiskie
oraz k o n flik t m iędzy C hinam i, W ietnam em , F ilipinam i
li być m oże innym i państw am i A g i Południowo-W schod­
niej o M orze Poiudniow ochińskie. S pory graniczne
między C hinam i z jed n ej, a R osją i In d iam i z drugiej
jstrony zostały załagodzone w latach dziewięćdziesiątych,
ale m ogą znów się zaostrzyć, podobnie ja k chińskie
roszczenia do M ongolii. N a M indanao, Tim orze W schod­
nim, w Tybecie, południow ej T ajlandii i w schodniej
; Birm ie działają ru ch y rebelianckie lub secesjonistyczne,
i przew ażnie w spom agane z zew nątrz. Poza tym , o ile
w połowie la t dziew ięćdziesiątych w Azji W schodniej
panuje pokój m iędzy państw am i, o tyle w ciągu m inio­
nych pięćdziesięciu la t toczyły się pow ażne w ojny w Ko­
rei i W ietnam ie, a C hiny, głów ne azjatyckie m ocarstwo,
wałczyły z A m erykanam i oraz praw ie w szystkim i sąsia­
dam i, w ty m K oreańczykam i, W ietnam czykam i, C hiń­
czykam i z T ajw anu, H indusam i, T ybetańczykam i i Ros­
janam i. W edług ch iń sk ich analiz w ojskow ych z 1993
roku, bezpieczeństw u m ilitarn em u C hin zagrażało
osiem regionalnych p u n k tó w zapalnych. C entralna Ko­
m isja W ojskowa doszła do w niosku, że perspektyw y
bezpieczeństw a w Azji W schodniej przedstaw iają się
„bardzo niezachęcająco”. E uropa Zachodnia, po w iekach
walk, żyje w pokoju, w ojna je s t tu n ie do pom yślenia.
Sytuacja w Azji W schodniej p rzedstaw ia się odm iennie,
i ja k zasugerow ał A aron F riedberg, przeszłość E uropy
może się okazać przyszłością Azji 20.
Takie czynniki, ja k d y n am ik a rozwoju gospodarczego,
spory terytorialne, odrodzone ryw alizacje i niepew na
sytuacja polityczna spraw iły, że w latach osiem dzie­
siątych i dziew ięćdziesiątych znacznie się zw iększyły
377
budżety wojskowe p ań stw Azji W schodniej i ich poten­
cjał m ilitarny. Nowo w zbogacone państw a tego regionu,
korzystając tak że w w ielu w y p adkach ze zw iększenia
liczby ludzi w ykształconych, zaczęły zastępow ać duże,
źle wyposażone „chłopskie” arm ie m niejszym i, o bar­
dziej zawodowym ch arak terz e, w yekw ipow anym i w no­
woczesny sprzęt. P ow ątpiew ając coraz bardziej w ew en­
tu aln e zaangażow anie się A m erykanów w Azji
W schodniej, p aństw a teg o reg io n u dążą do m ilitarnej
samowystarczalności. N adal co praw da im p o rtu ją znacz­
ne ilości broni z Europy, Stanów Zjednoczonych i byłego
Związku Radzieckiego, ale pierw szeństw o przyznają
zakupom technologii, k tó re um ożliw ią -im z czasem
produkow anie n a m iejscu now oczesnych samolotów,
pocisków i sp rzętu elektronicznego. Jap o n ia i państw a
z kręgu k u ltu ry ch iń sk iej - C hiny, Tajw an, Singapur
i Korea Południow a - akty w n ie rozw ijają i unow ocześ­
niają swój przem ysł zbrojeniow y. U w zględniając geo­
grafię Azji W schodniej, z ta k d łu g ą lin ią wybrzeży,
kładą nacisk n a m ożliwość szybkiego reagow ania oraz
rozbudowę m ary n ark i i lotnictw a. S k u te k je s t taki, że
państw a, k tó re niegdyś n ie były w stan ie prow adzić ze
sobą wojen, m ogą to robić z coraz w iększym powodze­
niem. Rozbudow a sił zbrojnych okryta je s t tajem nicą,
budzi więc ty m w iększe pod ejrzenia i niepew ność 21.
W sytuacji zm ian w u k ład zie sił każde państw o zadaje
sobie całkiem u zasad n io n e p y tanie: „Kto za dziesięć lat
będzie m oim w rogiem , a k to przyjacielem , jeśli taki
w ogóle się znajdzie?”.
A zja tycko -a m eryka ń skie zim n e w ojny. P o d koniec lat
osiem dziesiątych i n a po czątku dziew ięćdziesiątych
stosunki m iędzy S tan am i Zjednoczonym i a krajam i
Azji, z w yjątkiem W ietnam u, n ab ierały coraz bardziej
antagonistycznego c h a ra k te ru , S tan y traciły zaś coraz
378
bardziej zdolność do u zy sk an ia przew agi. T en d en cja ta
zarysowała się szczególnie w yraźnie w o d n iesien iu do
w schodnioazjatyckich m ocarstw , a sto su n k i U SA z Chi­
nam i i Ja p o n ią rozw ijały się w sposób paralełny. A m e­
rykanie z jed n e j, a C hińczycy i Japończycy z drugiej
strony, m ów ili o zim nej w ojnie m iędzy sw oim i k raja­
mi 22. T e n d en cje te pojaw iły się za czasów ad m in istracji
Busha, a n ab rały przyspieszenia za C lintona. W połowie
lat dziew ięćdziesiątych sto su n k i S tanów Zjednoczonych
z obydwom a azjatyckim i m ocarstw am i m ożna w n ajlep ­
szym razie określić ja k o „n ap ięte” i raczej n ie w ygląda
r.a to, żeby napięcie m iało zelżeć".
Na po czątk u la t dziew ięćdziesiątych sto su n k i am ery-
kańsko-japońskie staw ały się coraz bardziej napięte.
Kwestie sp o rn e obejm ow ały m iędzy in n y m i rolę Japonii
w w ojnie w Zatoce, a m ery k ań sk ą obecność w ojskową
w Japonii, sto su n e k Jap o n ii do am ery k ań sk iej polityki
w kw estii praw człow ieka w o d n iesien iu do C hin i in ­
nych krajów , udział Jap o n ii w m isjach pokojowych,
’ Warto odnotow ać term inologiczne pom ieszan ie pojęć, je śli chodzi o o k reś­
lanie sto su n k ó w m iędzy dw om a k rąjam i - tale to przy n ajm n iej w ygląda
w S tan a ch Zjednoczonych. „D obre” sto su n k i to tak ie, k tó re są przyjazne
i opierąją się n a w spółpracy, „złe” to w rogie i antagonistyczne. Zachodzi
tu pom ieszanie dw óch bardzo o d m ien n y ch aspektów : przyjaźni/wrogości
z jed n ej strony, oraz sta n u pożądanego/niepożądanego z drugiej. J e s t to
odzw ierciedleniem bardzo am ery k ań sk ieg o założenia, w m yśl którego
h arm o n ia w s to su n k ach m iędzynarodow ych je s t zaw sze dobra, a k o n flik t
zawsze zly. U tożsam ianie przyjaznych sto su n k ó w z „dobrym i” m a je d n a k
sens ty lk o wówczas, gdy k o n flik t w żadnym w ypadku nie je s t pożądany.
W w yobrażeniu w ielu A m erykanów „dobrze” się stało, że ad m in istracja
B usha, angażując się w w ojnę o K uw ejt, spraw iła, że sto su n k i USA
z Irak iem stały się „złe”. Chcąc u n ik n ą ć pom ieszania pojęć - czy „dobry”
m a znaczyć h arm o n ijn y czy też pożądany, a „zły” w rogi czy niepożądany
- będę się posługiw ał te rm in am i „dobry” i „zly” w yłącznie w znaczeniu
pożądany i niepożądany. Co ciekaw e, choć dość zdum iew ające, A m ery­
k anie po p ierają w swoim społeczeństw ie ścieranie się i rywalizację
poglądów, grup, p artii, ag en d rządow ych, firm . D laczego uw ażąją, że
k o n flik t w obrębie w łasnego społeczeństw a je s t czym ś dobrym , a m iędzy
społeczeństw am i - złym ? To niezw ykle in te resu ją ce zagadnienie, którym ,
ja k m i w iadom o, n ik t się d o tąd pow ażnie nie zajmował.
379
■ i i • ____
 •TSIPP. 9
a także, co n ajistotniejsze, sto su n k i gospodarcze, zwłasz­
cza handlow e. A luzje do w ojen handlow ych znalazły się
n a p o rząd k u d zien n y m 23. Politycy am erykańscy, szcze­
gólnie z ad m in istracji C lintona, dom agali się od Japonii
coraz to now ych u stęp stw , Japończycy coraz silniej się
ty m żądaniom sprzeciw iali. K ażdy kolejny am erykań-
sko-japoński spór dotyczący h a n d lu był coraz ostrzejszy
i coraz tru d n iejszy do rozw iązania. N a przykład w m arcu
1994 ro k u p re zy d e n t C linton podpisał zarządzenie upo­
w ażniające go do stosow ania w obec Jap o n ii surowszych
san kcji handlow ych. Wywołało to p ro testy nie tylko ze
stro n y Japończyków , ale i przew odniczącego GATT,
głównej św iatow ej organizacji handlow ej. N iedługo po­
te m Jap o n ia przy p u ściła „zjadliwy a ta k ” n a politykę
a m ery k ań sk ą, po czym S tan y Z jednoczone „oficjalnie
oskarżyły Ja p o n ię ” o d y sk ry m in ację am erykańskich
firm p rzy p rzyznaw aniu k o n tra k tó w rządow ych. W iosną
1995 ro k u a d m in istracja C lintona zagroziła nałożeniem
stuprocentow ego cła n a luksusow e jap o ń sk ie sam o­
chody. P o ro zu m ien ie o Odwołaniu tej decyzji osiągnięto
tu ż p rzed w prow adzeniem jej w życie. M iędzy oby­
dw om a k ra ja m i toczyło się coś n a k sz ta łt w ojny h an d ­
lowej. W połowie la t dziew ięćdziesiątych doszło naw et
do tego, że czołowi jap o ń scy połitycy zaczęli kw es­
tionow ać am e ry k a ń sk ą obecność w ojskow ą w Japonii.
N astaw ienie opinii publicznej w każdym z obu krajów
w zględem d ru g ieg o staw ało się tym czasem coraz m niej
przychylne. W 1985 ro k u 87 p ro c e n t A m erykanów w yra­
żało raczej p rzy jazn ą postaw ę w obec Japonii. W 1990
ro k u liczba ta sp ad ła do 67 procent, a w 1993 ju ż tylko
50 p ro c en t m ieszkańców U SA w yrażało się o Japonii
przychylnie, a praw ie dw ie trzecie stw ierdzało, że starają
się u n ik a ć ku p o w an ia ja p o ń sk ic h towarów. W 1985 roku
73 p ro c e n t Japończyków określało sto su n k i am erykań-
sko-jap o ń sk ie ja k o przyjazne, w 1993 ro k u 64 procent
380
M y ło zdania, że są one nieprzyjazne. R ok 1991 był
zw rotnym w n astaw ieniach opinii publicznej
^ k s z ta łto w a n y c h w okresie zim nej wojny. W tym właś-
|§ u e ro k u każd y z om aw ianych dw óch krajów zajął
w w yobrażeniach drugiego m iejsce Zw iązku R adziec­
k i e g o . Po raz pierw szy A m erykanie w ym ienili Japonię
przed Zw iązkiem R adzieckim ja k o kraj zagrażający ich
bezpieczeństw u, ta k i sam pogląd - w odniesieniu do
USA - sform ułow ali Japończycy 24.
Z m ianom w postaw ach opinii publicznej odpowiadały
analogiczne zm iany w nastaw ieniu elit. W Stanach Zjedno­
czonych wyłoniła się znacząca g rupa naukowców, intelek­
tualistów i polityków głoszących poglądy „rewizjonistycz-
ne” - podkreślali oni różnice kulturow e i stru k tu raln e
między obydwom a krajam i i twierdzili, że S tany m uszą
; ząjąć wobec Japonii bardziej zdecydow ane stanow isko
: w spraw ach ekonom icznych. Obraz Japończyków w me-
; diach, beletrystyce i literaturze popularnej stawał się coraz
bardziej niepochlebny. Równoległe zm iany zachodziły
w Japonii: pojawiła się tam nowa generacja przywódców
politycznych, k tóra nie zaznała n a w łasnej skórze potęgi
Ameryki podczas II wojny światowej ani am erykańskiej
pomocy po wojnie, d u m n a była z ekonom icznych osiąg­
nięć swojego k raju i gotowa do staw ienia oporu am ery­
kańskim żądaniom w sposób, o ja k im nie śniłoby się
starszem u pokoleniu. Ci japońscy „opornicy” byli odpo­
w iednikam i am erykańskich „rewizjonistów”, a w obu
krajach kandydaci do najwyższych urzędów odkryli, że
zdecydowane stanow isko w kw estiach stosunków japoń-
sko-am erykańskich zjednuje im głosy wyborców.
Pod koniec la t osiem dziesiątych i n a początku dzie­
w ięćdziesiątych coraz bardziej antagonistyczne staw ały
się rów nież sto su n k i Stanów Z jednoczonych z Chinam i.
Jak się w yraził w e w rześniu 1991 ro k u D eng Xiaoping,
konflikty d w u stro n n e przybrały postać „nowej zim nej
381
w ojny”. Zw rot te n często się przew ijał w chińskich
p u b lik acjach prasow ych. W sie rp n iu 1995 ro k u rządowa
agencja prasow a oświadczyła, że „stosunki chińsko-am e-'
ry k a ń sk ie zn ajd u ją się w n ajniższym p u n k cie od czasu
naw iązania sto su n k ó w dyplom atycznych” w 1979 roku.
Politycy chińscy system atycznie potępiali rzekom e inge­
rencje w spraw y Chin. „M usim y podkreślić - m ożna było
przeczytać w 1992 ro k u w w ew nętrznym chińskim doku­
m en cie rządow ym - że S ta n y Z jednoczone, odkąd stały
się jed y n y m su p erm o carstw em , starają się za wszelką
cenę zająć pozycję now ego h eg em ona i prow adzić polity­
k ę z pozycji siły. Ich p o tęg a przy ty m w zględnie słabnie
i są granice tego, co m ogą zdziałać”. „Wrogie siły Zacho­
d u - ośw iadczył w sierp n iu 1995 ro k u p rezy d en t Jiang
Z em in - an i przez m o m e n t n ie zaprzestały k n u ć spisku
m ającego n a celu zw esternizow anie naszego k ra ju i jego
’podział’ ”. W 1995 ro k u chińscy politycy i uczeni zgodnie
uważali, że S tany Z jednoczone p róbują „podzielić teryto­
riu m Chin, załam ać je politycznie, okrążyć strategicznie
i w yczerpać pod w zględem gospodarczym
W szystkie te zarzuty m ają podstaw y. S tan y Zjednoczo­
ne pozwoliły tajw ańskiem u prezydentow i Lee n a złożenie
wizyty w W aszyngtonie, sprzedały Tajwanowi 150 myśliw­
ców F-16, uznały Tybet za „suw erenne teiytorium znajdu­
jące się pod o k u p acją”, p o tęp iały C hiny za naruszanie
praw człowieka, pozbaw iły P e k in m ożliwości goszczenia
igrzysk olim pijskich w 2000 ro k u, unorm ow ały stosunki
z W ietnam em , oskarżyły C hiny o ek sp o rt składników do
produkcji b ro n i chem icznej do Iran u , zastosowały wobec
C hin san k cje z pow odu sp rzedaży ra k ie t Pakistanow i,
zagroziły dodatkow ym i san k cjam i w zw iązku z ekono­
m icznym i kw estiam i spornym i, jednocześnie zaś broniły
C hinom d o stęp u do Światowej O rganizacji H andlu. Każ­
d a ze stro n o sk arżała d ru g ą o złą wolę: zdaniem A m ery­
k anów Chiny n aru szały porozum ienia o eksporcie pocis-
382
||p y -rakietowych, prawach w łasności intelektualnej i p ra­
cy więźniów. C hińczycy tw ierdzili, że A m erykanie nie
dotrzymali zaw artych um ów, pozw alając prezydentow i
Jjee n a w^azd do Stanów Zjednoczonych i sprzedając
Tajwanowi now oczesne m yśliwce.
Najbardziej liczącą się w C hinach g ru p ą o w rogim
nastaw ieniu do S tanów Z jednoczonych byli wojskowi,
którzy, ja k się w ydaje, reg u larn ie n acisk ali n a rząd, by
ten zajął bardziej zdecydow ane stanow isko. W czerw cu
1993 ro k u s tu ch iń sk ich generałów m iało w ystosować
do D eng X iaopinga list, w k tó ry m w yrażali ubolew anie
z powodu „b iern ej” polityki rząd u w obec S tanów Z jed­
noczonych i nieu m iejętn o ści przeciw staw ienia się am e­
ry k ań sk iem u „szantażow i”. O publikow any je sie n ią te ­
goż ro k u poufny d o k u m en t rządow y w ym ieniał powody
konfliktu ze S tan am i Z jednoczonym i w ujęciu wojs­
kowych: „M iędzy C hinam i a S tan am i Zjednoczonym i
od daw na u trz y m u ją się k o n flik ty n a tu ry ideologicznej,
a także dotyczące sy stem u społecznego i polityki za­
granicznej, zasadnicza popraw a sto su n k ó w chińsko-
-am erykańskich okaże się w zw iązku z tym niem ożliw a”.
Ponieważ A m erykanie uw ażają, że Azja W schodnia
stanie się „cen tru m światowej gospodarki (...), S tany
Zjednoczone n ie m ogą tolerow ać silnego o p o n en ta
w tym reg io n ie” 26.
N arastający antagonizm m iędzy C hinam i a S tanam i
Zjednoczonym i n ap ęd zan y był częściowo przez poli­
tykę w ew n ętrzn ą obu krajów . P odobnie ja k w odnie­
sieniu do Japonii, a m e ry k ań sk a opinia p ubliczna była
podzielona. W ielu członków esta b lish m e n tu opowia­
dało się za k o n stru k ty w n ą w spółpracą z C hinam i, roz­
wojem sto su n k ó w gospodarczych i w łączeniem Chin
do ta k zw anej w spólnoty narodów . In n i podkreślali
p otencjalne ch iń sk ie zagrożenie dla am ery k ań sk ich
interesów , tw ierdzili, że posunięcia pojednaw cze m iały
negatyw ne s k u tk i i naw oływ ali do prow adzenia polityki
stanow czego pow strzym yw ania. W 1993 ro k u zdaniem
am ery k ań sk iej o p inii publicznej C hiny były drugim po‘
Iran ie k ra je m n ajbardziej zagrażającym S tan o m Zjed­
noczonym . P o lity k a a m e ry k ań sk a n ie była w olna od
sym bolicznych gestów , w rodzaju w izyty prezydenta
L ee n a U niw ersytecie C ornelła czy sp o tk an ia Clintona
z D alajlam ą, co wywoływało gniew Chin. Jednocześnie
pośw ięcała praw a człow ieka dla interesów ekonom icz­
n y ch (k w estia ro zszerzen ia k la u z u li najw iększego
uprzyw ilejow ania). Po stro n ie ch iń sk iej w ładze potrze­
bow ały now ego w roga, b y m óc się ty m skuteczniej
odwoływać do ch iń sk ieg o nacjonalizm u.! uzyskać legi­
tym izację. W tra k c ie p rzed łu żan ia się w alki o politycz­
n ą sch ed ę rosły wpływy w ojskow ych, a p rezy d en t Jiang
i in n i p re te n d e n c i do w ładzy po śm ierci D enga nie
m ogli sobie pozw alać n a opieszałość w prom ow aniu
ch iń sk ich interesów .
W ciągu je d n ej d ek a d y „pogorszyły się” w ięc stosunki
Stanów Z jednoczonych i z Japonią, i z C hinam i. Ta
zm ian a w relacjach A m eryki z A zją m iała ta k szeroki
zasięg i dotyczyła ta k w ielu spraw , że n ie wygląda
raczej n a to, iż w g rę m iałyby w chodzić pojedyncze
k o n flik ty in teresó w dotyczące części samochodowych,
sprzedaży aparatów fotograficznych czy u trzy m an ia baz
w ojskow ych z je d n e j strony, a w ięzienia dysydentów ,
h a n d lu b ro n ią lu b p iractw a in telek tu aln eg o z drugiej.
N ależy dodać, że z pew nością nie leżało w interesie
narodow ym A m eryki dopuszczenie do tego, by jedno­
cześnie pogorszyły się jej sto su n k i z dw om a głównymi
azjatyckim i m ocarstw am i. Podstaw ow e zasady dyplo­
m acji i polityki m ocarstw ow ej nakazyw ałyby wygrywa­
n ie jed n eg o przeciw d ru g ie m u albo przynajm niej polep­
szanie sto su n k ó w z je d n y m , gdyby z dru g im stawały
się bardziej konfliktow e. T a k się je d n a k n ie stało.
384
poważniejsze czynniki działały n a rzecz k o nfliktu w sto­
sunkach azjatycko-am erykańskich i u tru d n ia ły rozwią­
zywanie spraw spornych. T ak g en eraln e zjaw isko m iało
.-/i’rsze przyczyny.
Po pierw sze, przy coraz częstszych k o n tak tach m iędzy
krajam i azjatyckim i a S tan am i Zjednoczonym i, w for­
mie rozw iniętej kom unikacji, h an d lu , inw estycji i wza­
jem nego poznaw ania się, coraz w ięcej w ynikało spraw,
gdzie m ogło dojść, i dochodziło, do k o n flik tu interesów .
Zwyczaje i p rzekonania, k tó re n a odległość spraw iały
wrażenie egzotycznych, a ty m sam ym nieszkodliw ych,
przy ta k im n asilen iu k o n tak tó w zaczęły się wydawać
zagrażające. Po drugie, am erykańsko-japoński tra k ta t
0 w zajem nym bezpieczeństw ie został zaw arty pod wpły­
wem zagrożenia radzieckiego w latach pięćdziesiątych.
K onsekw encją u m o cn ien ia się radzieckiej potęgi w la­
tach siedem dziesiątych było naw iązanie stosunków
dyplom atycznych m iędzy USA i C hinam i w 1979 roku
1 doraźna w spółpraca m ąjąca zneutralizow ać to zagroże-
; nie. Z zakończeniem zim nej w ojny p rzestał istn ieć ten
wspólny in te re s Stanów Zjednoczonych i m ocarstw
; azjatyckich, a n a jego m iejscu n ie pojaw ił się żaden
inny. N a pierw szy p la n w ysunęły się więc in n e kw estie,
,w których obszarze istn iały znaczące k o nflikty in te ­
resów. P o trzecie, rozwój gospodarczy krajów Azji
W schodniej zm ienił ogólny u k ła d sił m iędzy n im i a S ta­
nam i Zjednoczonym i. J a k się ju ż przekonaliśm y, Azjaci
zaczęli przyw iązyw ać coraz w iększą w agę do rodzim ych
w artości i in sty tu cji oraz p o d k reślać wyższość w łasnej
k u ltury n a d zachodnią. Z drugiej strony, A m erykanie,
zwłaszcza po o d n iesien iu zw ycięstw a w zim nej wojnie,
zaczęli zakładać, że ich w artości i in sty tu cje m ają
w ym iar uniw ersalny, n ad ają się dla w szystkich, a oni
sam i są n ad al w ładni kształtow ać w ew nętrzną i za­
graniczną politykę krajów azjatyckich.
385
 W ty m zm ieniającym się środow isku m iędzynarodo-
w ym ujaw niły się z całą siłą podstaw ow e kulturow e
różnice m iędzy cywilizacją azjatycką a am erykańską.' i
W najszerszej płaszczyźnie, etos konfucjański, do którego
stosuje się w iele azjatyckich społeczeństw, podreśla takie
w artości, ja k au to ry te t, h ierarch ia, podrzędność praw
i interesów jed n o stk i, znaczenie co n sen su su , unikanie
konfrontacji, „zachow yw anie tw arzy” oraz nadrzędność
państw a n a d społeczeństw em a społeczeństw a n ad jedno­
stką. P o n ad to A zjaci p a trz ą n a ew olucję swoich krajów
w skali w ieków i tysiącleci i p rzyznają p rio ry tet m aksy­
m alizow aniu celów długofalow ych. Postaw y te stoją
w sprzeczności z am ery k ań sk ą w iarą w wolność, równość,
dem okrację i indyw idualizm , podejrzliw ością wobec rzą­
du, sprzeciw em w obec au to ry te tu , zasadą ham ulców
i równowagi (checks a n d balances)} prom ow aniem rywali­
zacji, uśw ięceniem p raw człow ieka oraz skłonnością do
zapom inania o przeszłości, ignorow ania przyszłości i kon­
centrow ania się n a o siąg an iu b ezp o śred n ich korzyści.
K onflikt w y rasta w ięc z podstaw ow ych różnic społecz­
nych i kulturow ych.
R óżnice te m ają szczególne k onsekw encje dla stosun­
ków m iędzy S tan am i Z jednoczonym i a najw ażniejszym i
k rajam i Azji. D yplom aci d o k ładali u siln y ch starań, by
rozw iązać a m e ry k a ń sk ie k o n flik ty z Jap o n ią dotyczące
k w estii ekonom icznych, zwłaszcza jap o ń sk iej nadw yżki
handlow ej i oporu Japończyków w obec am erykańskich
tow arów i inw estycji. A m ery k ańsko-japońskie negocja­
cje handlow e m iały w iele cech am erykańsko-radziec-
k ich rokow ań n a te m a t k o n tro li zbrojeń w okresie
zim nej wojny. W ro k u 1995 okazało się je d n a k , że
w ty ch pierw szych zdołano osiągnąć jeszcze m niej niż
w ty ch drugich, bo konflik ty m iały swoje źródło w zasad­
niczych ró żn icach m iędzy dw om a sy stem am i gospodar­
czym i, a zw łaszcza w w yjątkow ym ch arak terz e gos­
f podarki jap o ń sk iej, ta k odm iennej od system ów in n y ch
dużych uprzem ysłow ionych krajów. Im p o rt w yrobów
gotowych osiąga w Jap o n ii 3,1 p ro cen t p ro d u k tu k rajo ­
wego b ru tto , podczas gdy w in n y ch silnych gospodarczo
krajach przeciętn ie 7,4 procent. B ezpośrednie inw esty­
cje zagraniczne stanow ią w Jap o n ii niew ielki ułam ek,
.;aledwie 0,7 p ro cen t PKB, w porów naniu z 28,6 p ro cen t
w S tan ach Zjednoczonych i 38,5 p ro cen t w Europie.
Japonia ja k o je d y n y z w ielkich krajów przem ysłow ych
miała n a początku la t dziew ięćdziesiątych nadw yżki
b u d żeto w e27.
^ G en eraln ie rzecz biorąc, g o sp o d ark a ja p o ń sk a w cale
;nie funkcjonow ała zgodnie z p raw am i zachodniej ek o ­
nomii. Ł atw o poczynione przez zach o d n ich ek o n o m is­
tów w latach osiem d ziesiąty ch założenie, że dew aluacja
fdolara zlik w id u je ja p o ń sk ą nad w y żk ę w h a n d lu , o k a­
zało się fałszyw e. O ile p o ro zu m ie n ie z P laża z 1985
roku u su n ę ło a m e ry k a ń sk i d eficy t w h a n d lu z E uropą,
o tyle n ie w yw arło w iększego w pływ u n a d eficy t w ob­
rotach z Jap o n ią . G dy n a s tą p iła aprecjacja je n a w sto ­
sunku do dolara, ja p o ń sk a nadw yżka h andlow a pozo­
stała w ysoka, a n aw et wzi’osła. Jap o ń czy k o m u d ało się
więc u trz y m a ć zarów no m ocną w alutę, ja k i d o d atn ie
saldo b ilan su handlow ego. Z achodnia m y śl ekonom icz­
na zak ład a istn ie n ie n eg aty w n ej relacji m iędzy b ez­
robociem a in flacją - uw aża się, że przy bezrobociu
znacznie poniżej 5 p ro c e n t zostają w yzw olone n aciski
inflacyjne. T ym czasem w Ja p o n ii p rzez w iele la t bez­
robocie utrzym yw ało się n a poziom ie poniżej 3 procent,
a śred n i w sk aźn ik in flacji w ynosił 1,5 procenta. W la­
tach dziew ięćdziesiątych ekonom iści am ery k ań scy i ja ­
pońscy m u sie li ju ż u zn ać zasad n icze różnice m iędzy
obydwom a sy stem am i gospodarczym i i określić, na
czym polegają. Typow y dla J a p o n ii w yjątkow o n isk i
im port w yrobów gotow ych „nie d a się w ytłum aczyć
o g ó ln ie p r z y ję ty m i c z y n n ik a m i e k o n o m ic z n y m i” stw h
d zalo je d n o z e s k r u p u la t n y c h o p ra c o w a ń . „G o sp o d ark a
ja p o ń s k a n ie r z ą d z i s ię z a c h o d n ią lo g ik ą - tw ie rd z ił.
in n y a n a lity k - b e z w z g lę d u n a to , co b y m ó w ili zachodni
p ro g n o s ty c y , z te g o p r o s te g o p o w o d u , ż e n ie je s t to
z a c h o d n ia g o s p o d a r k a w o ln o ry n k o w a . J a p o ń c z y c y (...)
w y n a le ź li s y s te m e k o n o m ic z n y , k tó r y p o tr a f i całk iem
z b ić z t r o p u z a c h o d n ic h o b s e rw a to ró w , u siłu ją c y c h
c o k o lw ie k p r z e p o w ie d z ie ć ” 2ft.
Czym się tłu m aczy te n w yjątkow y ch arak ter japoń­
skiej gospodarki? J e s t o n a ta k o d m ien n a od systemów
ekonom icznych in n y ch w ielkich krajów uprzem ysło­
w ionych, poniew aż ja p o ń sk ie społeczeństw o nie jest
zachodnim . S połeczeństw o to i jego k u ltu ra różnią się
od społeczeństw a i k u ltu ry Z achodu, a zwłaszcza Ame­
ryki. K ażda pow ażna analiza porów naw cza podkreśla te
różnice 29. R ozw iązanie gospodarczych kw estii spornych
m iędzy Ja p o n ią i S ta n a m i Z jednoczonym i zależy od
zasadniczych zm ian w ch arak terz e jed n eg o lu b obu
system ów ekonom icznych, co je s t z kolei uw arunkow a­
n e zm ian am i dotyczącym i społeczeństw a i k u ltu ry jed­
nego lu b obu krajow . Z m iany tak ie nie są niemożliwe.
S połeczeństw a i k u ltu ry zm ieniają się. M oże to być
w y n ik iem w ielkiego szoku: to ta ln a k lę sk a w II wojnie
światow ej spraw iła, że dw a najbardziej m ilitarystyczne
k ra je św iata stały się n ajbardziej pacyfistycznym i. Wy­
d aje się je d n a k m ało praw dopodobne, żeby S tan y Zjed­
noczone lu b Ja p o n ia spraw iły sobie naw zajem ekono­
m iczną H iroszim ę. Rozwój gospodarczy tak że może
rad y k a ln ie zm ien ić s tru k tu rę społeczną i k u ltu rę dane­
go k ra ju , co n astą p iło n a p rzy k ład w H iszpanii m iędzy
latam i pięćd ziesiąty m i a siedem dziesiątym i. Być może
za spraw ą ekonom icznego d o sta tk u Jap o n ia bardziej
się u p o d o b n i do nastaw ionej k o n su m p cy jn ie Am eryki.
P o d k o n iec la t osiem d ziesiątych i Japończycy, i Amery-
■jęanie tw ierdzili, że ich krąj pow inien się trochę upodob-
do drugiego. Jap o ń sk o -am ery k ań sk ie porozum ienie
o -nicjatywach dotyczących przeszkód strukturalnych
;(|ffu ctu ra l Im p e d im e n t In itia tiv e s ) m iało dać początek
takiej konw ergencji. N iepow odzenie tego i in n y ch po-
c lo b n y c h w ysiłków świadczy o tym , ja k głęboko różnice
ekonom iczne zakorzenione są w k u ltu ra c h obu społe­
czeństw.
podczas gdy k o n flik ty m iędzy S tan am i Zjednoczony-
. mi a Azją b iorą swój początek z różnic kulturow ych,
skutki tych konfliktów są odzw ierciedleniem zm ienia­
jącego się u k ła d u sił m iędzy obydw iem a stronam i.
Stany Z jednoczone odnotow ały k ilk a zwycięstw, ale
tendencja sprzyjała raczej Azji, a zm ian a u k ła d u sił
jeszcze k o n flik ty zaostrzała. S tan y Z jednoczone oczeki­
wały od azjatyckich rządów, że te zaak cep tu ją je w roli
lidera „społeczności m iędzynarodow ej” i zgodzą się
stosować w swoich k rajach zachodnie zasady i w artości.
Tym czasem Azjaci, ja k określił zastępca sek retarza
stanu W inston Lord, „byli coraz bardziej św iadom i
swoich osiągnięć i coraz bardziej z n ich d u m n i”, spo­
dziewali się rów nego traktow ania, a S tan y Zjednoczone
uważali za „m iędzynarodow ą nianię, je śli w ręcz nie za
łobuza terroryzującego in n y ch ”. T ym czasem ta k ą rolę
narzucają S tan o m Z jednoczonym głębokie im peratyw y
am erykańskiej k u ltu ry , sk u tk ie m czego am ery k ań sk ie
oczekiw ania coraz bardziej rozm ijają się z a^ aty ck im i.
W bardzo w ielu spraw ach przyw ódcy Jap o n ii i innych
krajów Azji nauczyli się m ówić „nie” am ery k ań sk im
partnerom . C zasem było to „odwalcie się” w uprzejm ej
azjatyckiej w ersji. Sym bolicznym p u n k te m zw rotnym
w sto su n k ach azjatycko-am erykańskich było praw do­
podobnie zdarzenie, k tó re pew ien w ysoki ja p o ń sk i
u rzęd n ik określił ja k o „pierw sze w ielkie zderzenie”
m iędzy Jap o n ią a S tan am i Zjednoczonym i. N astąpiło
389
to w lutym 1994 roku, k ied y p rem ier M orihiro Hosokawa
stanow czo odrzucił żąd an ie p re zy d en ta C lintona doty­
czące o k reślen ia przez Jap o n ię ilości am erykańskich
wyrobów gotowych, k tó re m a zam iar im portow ać. „Jesz­
cze n aw et ro k te m u n ie b y libyśm y w stan ie wyobrazić
sobie czegoś tak ie g o ” - skom entow ał in n y japoński
dygnitarz. W ro k później m in iste r spraw zagranicznych
Jap o n ii d o b itn ie potw ierdził tę zm ianę, oświadczając,
że w czasach ryw alizacji gospodarczej m iędzy pań­
stw am i i reg io n am i narodow y in tere s Jap o n ii je s t waż­
n iejszy niż jej „sam a ty lk o tożsam ość” jak o członka
Z a c h o d u 30.
A m ery k an ie dostosow yw ali się stopniow o do zm ie­
n ionego u k ła d u sił i znalazło to w yraz w am erykańskiej
polityce w obec Azji w la tach dziew ięćdziesiątych. Po
pierw sze, przyznając, iż n ie są gotowi wywrzeć p resji na
k raje azjatyckie albo uczynić tego nie m ogą (albo jedno
i drugie), oddzielili te k w estie sporne, w k tó ry c h nacisk
był m ożliwy, od tak ich , k tó re rodziły konflikty. Chociaż
C linton ogłosił, że praw a człow ieka zn ajd u ją się na
czele listy p riorytetów am ery k ań sk iej polityki wobec
C hin, u leg ł w 1994 ro k u n acisk o m am ery k ań sk ich firm,
T ajw anu i in n y ch stron, oddzielił praw a człow ieka od
spraw gospodarczych i o d stąp ił od posługiw ania się
k lau zu lą najw iększego uprzyw ilejow ania jak o in stru ­
m e n tem m ąjącym w płynąć n a postępow anie C hin wobec
politycznych dysydentów . R ów nocześnie adm inistracja
w yraźnie oddzieliła k w estie polityki bezpieczeństw a
w obec Jap o n ii, gdzie praw dopodobnie m ogła wywrzeć
pew ne wpływy, od h a n d lu i in n y ch spraw gospodar­
czych, w k tórej to d ziedzinie sto su n k i z Jap o n ią były
bardziej konfliktow e. S tan y Z jednoczone sam e więc
złożyły b ro ń , k tó rą m ogły się posłużyć do obrony praw
człow ieka w C h in ach i u zy sk an ia koncesji handlow ych
od Japonii.
390
po drugie, S tan y Z jednoczone w sto su n k a c h z p a ń ­
stw am i azjatyckim i trzym ały k u rs „spodziew anej w za­
jem ności” - Czyniły ustępstw a, oczekując podobnych
kroków ze strony Azjatów. K urs te n często uzasadniano,
powołując się n a potrzebę u trz y m a n ia „k o n stru k ty w ­
nego zaangażow ania” lub „dialogu” z d an y m krajem .
Częściej się je d n a k zdarzało, że azjatycki p a rtn e r tłu ­
maczył sobie u stęp stw o ja k o oznakę słabości A m eryka­
nów i w yciągał w niosek, że m oże p o su n ąć się jeszcze
dalej w odrzucaniu a m ery k ań sk ich w ym agań. Dało się
to szczególnie zauw ażyć w sto su n k ach z C hinam i, k tó re
na am ery k ań sk ie złagodzenie w aru n k ó w dotyczących
klauzuli najw iększego uprzyw ilejow ania zareagow ały
nową serią jask raw y ch n a ru sz e ń praw człowieka. P o­
nieważ A m erykanie m ają ta k ą skłonność do u to żsam ia­
nia „dobrych” stosunków ze sto su n k am i „przyjaciel­
skim i”, S tan o m Z jednoczonym tru d n o ryw alizow ać
z k rajam i azjatyckim i, w k tó ry ch pojęciu „dobre” sto­
sunki to takie, co przynoszą im zwycięstwa. W przeko­
naniu A zjatów u stęp stw a a m ery k ań sk ie należy w yko­
rzystywać, a nie odw zajem niać.
Po trzecie, w tra k c ie n ie u sta n n y c h am erykańsko-ja-
pońskich sporów dotyczących h a n d lu w ytworzył się
pewien m odel: S tany Zjednoczone zgłaszały żądania pod
adresem Japonii i groziły sankcjam i w razie ich niezreali­
zowania. P o tem następow ały długie negocjacje i w o stat­
niej chwili, tu ż przed w ejściem sankcji w życie, osiągano
porozum ienie. P orozum ienia te były przew ażnie sform u­
łowane ta k dw uznacznie, że S tan y Z jednoczone m ogły
w zasadzie twierdzić, iż odniosły zwycięstwo, Japończycy
zaś m ogli przestrzegać zasad porozum ienia albo nie,
zależnie od tego, ja k im się podobało, i w szystko u k ła d a ­
ło się po starem u . P odobnie C hińczycy godzili się z opo­
ram i n a ogólne sform ułow ania dotyczące praw człowie­
ka, w łasności in telek tu aln ej czy proliferacji, po czym
391
.¿m a
in terp reto w ali je całk iem o d m ien n ie n iż S tan y Zjed­
noczone i k o n ty n u o w ali p o p rzed n ią politykę.
R óżnice k u ltu ro w e i zm ian a u k ła d u sił m iędzy Azją ;
i A m ery k ą doprow adziły do tego, że k raje azjatyckie
zaczęły się w zajem nie w sp ierać w k o n flik tach ze Stana­
m i Zjednoczonym i. N a p rzy k ład w 1994 ro k u praktycznie
w szy stk ie k ra je Azji „od A ustralii po M alezję i Koreę
P ołudniow ą” p o p arły Jap o n ię w sporze ze S tanam i
Zjednoczonym i dom agającym i się określenia kw ot im po­
rtow ych. R ów nocześnie p o d o b n ą zbiorow ą akcję podjęto
w k w estii k lau zu li najw iększego uprzyw ilejow ania dla
C hin. Przew odził je j p re m ie r Jap o n ii H osokaw a, który
oświadczył, że zach o d n ich k o n cep cji p raw człow ieka nie
m ożna „ślepo stosow ać” do Azji. P rezy d en t S ingapuru
L ee K u an Y ew o znajm ił z kolei, że je śli S tan y Zjednoczo­
n e b ę d ą w yw ierać n a cisk n a C hiny, „zostaną w rejonie
P acy fik u całk iem izolow ane” 31. W in n y m przejaw ie
solidarności Azjaci, A frykanie i in n i poparli Japończy­
ków przeciw Zachodow i podczas ponow nego wyboru
japońskiego k an d y d a ta n a stanow isko przewodniczącego
Światowej O rganizacji Zdrowia, Jap o n ia z kolei popierała
k an d y d a ta S e u lu n a stanow isko przew odniczącego Świa­
towej O rganizacji H a n d lu przeciw p o p ieran em u przez
A m erykanów b y łem u prezydentow i M eksyku Carlosowi
Salinasow i. N ie d a się zaprzeczyć, że w latach dziewięć­
dziesiątych, gdy n a p o rząd k u d zien n y m staw ały kw estie
dotyczące całego reg io n u P acyfiku, każdy z krajów Azji
W schodniej czuł, że m a w ięcej w spólnego z innym i
k ra ja m i azjaty ck im i niż ze S tan am i Zjednoczonym i.
K oniec zim nej w ojny, coraz intensyw niejsze k o n tak ty
m iędzy A zją i A m ery k ą oraz w zględne osłabienie am e­
ry k ań sk iej p o tęg i w ydobyły n a ja w k o n flik t kulturow y
m ięd zy S ta n a m i Z jednoczonym i a Jap o n ią i innym i
k ra ja m i azjatyckim i, um ożliw iły też ty m o statn im opar­
cie się am e ry k a ń sk im naciskom . Jeszcze bardziej do­
niosłym w yzw aniem dla Stanów Zjednoczonych okazało
gię u m o cn ien ie się Chin. A m erykańskie konflikty z Chi­
nam i dotyczyły w iększej liczby kw estii spornych niż
z Japonią, m iędzy in n y m i kw estii ekonom icznych, praw
człowieka, T ybetu, T ajw anu, M orza Poiudniow ochiń-
skiego i rozpow szechniania broni. N ie było praw ie
żadnej pow ażniejszej kw estii politycznej, w której S tany
Zjednoczone i C hiny zajm ow ałyby w spólne stanow isko.
Podobnie ja k z Jap o n ią, k o n flik ty te w dużej m ierze
w yrastają z różnic kulturow ych. M iędzy S tan am i Z jed­
noczonym i a C hinam i w chodzą je d n a k rów nież w grę
podstaw ow e k w estie władzy. C hiny nie m ają zam iaru
akceptow ać am erykańskiego przyw ództw a czy h eg e­
m onii n a sk ałę światową, S tan y Z jednoczone nie chcą
się pogodzić z ro lą przyw ódczą C hin czy ich hegem onią
w Azji. Przez pon ad dw ieście la t S tan y Zjednoczone
usiłow ały n ie dopuścić do w yłonienia się dom inującego
m ocarstw a w E uropie. Przez praw ie sto lat, począwszy
od p o lity k i „otw artych drzw i” w sto su n k u do Chin,
próbują zapobiec te m u w Azji W schodniej. Aby te n cel
osiągnąć, w zięły ud ział w dw óch w ojnach światow ych
oraz w zim nej w ojnie - przeciw N iem com im perialnym ,
n astę p n ie N iem com hitlerow skim , im perialnej Japonii,
Związkowi R adzieckiem u i C hinom kom unistycznym .
Ten cel am ery k ań sk iej polityki n ad al pozostaje ak tu al­
ny i został n a nowo potw ierdzony przez prezy d en ta
R eagana i B usha. Je śli C hiny obejm ą pozycję głównego
regionalnego m ocarstw a w Azji W schodniej, cel ten
zostanie zagrożony. P odstaw ą k o n flik tu m iędzy A m ery­
ką a C hinam i je s t w ięc zasadnicza różnica poglądów na
przyszły u k ła d sił w Azji W schodniej.
H egem onia Chin: rów now ażenie i dołączanie do sil­
niejszego. W Azji W schodniej, będącej obszarem sześciu
cywilizacji, o siem n astu krajów , szybko rozw ijających
się gospodarek oraz w ielkiego zróżnicow ania polityczne­
go, ekonom icznego i społecznego m iędzy poszczególnymi
k rąjam i, m oże n a p o czątk u XXI w iek u wytworzyć się"
je d e n z k ilk u m odeli sto su n k ó w m iędzynarodowych.
N iew ykluczone, że b ęd zie to n iezm iern ie złożony układ
relacji w spółpracy i konfliktów z udziałem większości
dużych i śred n ich m ocarstw . J e s t rów nież prawdopodob­
ne, że u k szta łtu je się w ielobiegunow y m odel złożony
z w ielkich m ocarstw, gdzie Chiny, Japonia, Stany Zjedno­
czone, Rosja, a m oże i In d ie, b ę d ą się w zajem nie równo­
ważyć i rywalizować ze sobą. In n y w ariant to zdominowa­
n ie polity k i w schodnioazjatyckiej przez dw ubiegunow ą
ryw alizację m iędzy C hinam i i J a p o n ią .a lb o C hinan .
i S ta n a m i Zjednoczonym i. W ta k im u k ład zie pozostałe
k ra je b ę d ą sprzym ierzać się z je d n ą bądź z d ru g ą stroną,
albo w ybiorą niezaangażow anie. Może też się zdarzyć,; ■■
pow róci trad y cy jn y u k ła d jednobiegunow y, z głównym
ośrodkiem w ładzy w P ek in ie. Jeżeli C hiny utrzym ają
w XXI w iek u szybkie tem p o rozwoju gospodarczego,
zachow ają jed n o ść w epoce po D eng X iaopingu i nie
zostaną osłabione w alk am i o sukcesję, m ożna przypusz­
czać, iż się p o k u szą o zrealizow anie tego ostatniego
w ariantu. Pow odzenie zależy od reakcji in n y ch uczestni­
ków w schodnioazjatyckiej rozgryw ki politycznej.
H istoria C hin, ich k u ltu ra , tradycje, rozm iar, dyna­
m izm polityczny oraz w yobrażenie, ja k ie m ają o sobie,
p re d y sp o n u ją te n k raj do pozycji h eg em o n a w Azji
W schodniej. Cel ta k i całk iem n a tu ra ln ie w ynika z szyb­
kiego rozw oju ekonom icznego. W szystkie in n e wielkie
m ocarstw a - W ielka B ry tan ia i F rancja, N iem cy i Japo­
nia, S tan y Zjednoczone i Zw iązek R adziecki - w okresie
przyspieszonej in d u strializacji i rozwoju albo zaraz
p o tem zaczynały e k sp a n sję n a zew nątrz, um acniały
swe pozycje, budow ały im p eriu m . N ie m a pow odu, by
przypuszczać, że osiągnięcie przez Chiny siły ekonomicz-
394
jjii m ilitarn ej n ie wywoła podobnych skutków . Przez
.. ra tysiące ła t były w Azji W schodniej potęgą, jak ich
rnało. O becnie Chińczycy coraz silniej w yrażają in ten cję
powrotu do tej tradycyjnej roli i położenia k re su zbyt
długiem u w iekow i u pokorzenia i podporządkow ania
Zachodowi i Jap o n ii, co zaczęło się z n arzu cen iem im
przez B rytyjczyków tra k ta tu n a n k iń sk ieg o w 1842 roku.
Pod koniec la t osiem dziesiątych C hiny zaczęły p rze­
kształcać swoje coraz w iększe zasoby gospodarcze n a
"iię m ilita rn ą i w pływ y polityczne. J e śli rozwój eko n o ­
miczny b ędzie n ad al trw ał, proces te n przyjm ie nie lada
rozm iary. W edług oficjalnych sta ty sty k przez w iększą
część la t osiem dziesiątych ch iń sk ie w y d atk i m ilitarn e
spadały. Je d n a k ż e w łatach 1988-1993 nastąp iło ich
podwojenie liczone w bieżącej w artości y u an a, w rze­
czywistości zaś w zrosły o 50 procent. N a ro k 1995
planow ano 21-procentow y w zrost. O ceny ch iń sk ich wy­
datków w ojskow ych w ro k u 1993 w ahają się od 22 do 37
młd dolarów w g oficjalnych kursów w ym iany, osiągając
90 m ld dolarów w g p ary te tu siły nabyw czej w aluty.
W końcu la t osiem dziesiątych C hiny zrew idow ały swoją
strategię m ilitarną, zm ieniając ją z obrony przed inw azją
w większej w ojnie ze Zw iązkiem R adzieckim w strategię
regionalną, kład ącą n acisk n a szybkie reagow anie.
Zgodnie z tą reo rien tacją przystąpiły do rozbudow y
m arynarki w ojennej, zakupyw ały now oczesne sam oloty
bojowe dalekiego zasięgu, opracow yw ały technologię
tankow ania paliw a w pow ietrzu i postanow iły zakupić
lotniskow iec. N aw iązały też w zajem nie k o rzy stn ą wpół-
pracę z R osją w dziedzinie h a n d lu bronią.
C hiny stają się stopniow o głów nym m ocarstw em Azji
W schodniej. Rozwój ekonom iczny tego regionu coraz
bardziej je s t zorientow any n a P aństw o Ś rodka, napędza
go szybki w zrost gospodarczy w C hinach k o n ty n en tal­
nych i trzech in n y ch k rajach chińskiego kręgu, a także
pozycja C hińczyków w sy stem ach gospodarczych Taj­
landii, M a le li, In d o n ezji i Filipin. G roźniejsze je st coraz
b ardziej en erg iczn e zgłaszanie przez C hiny roszczeń
dotyczących M orza Południow ochińskiego: rozbudowa
bazy n a W yspach P aracełsk ich, zbrojny k o n flik t z Wiet­
n am e m o k ilk a w y sep ek w 1988 roku, ustanow ienie
obecności m ilitarnej- n a rafie M ischief u wybrzeży
F ilip in oraz roszczenia do złóż gazu ziem nego koło
in d o n ezy jsk ich W ysp N atu n a. C hiny wycofały także
ograniczone p oparcie d la dalszej am ery k ań sk iej obec­
ności w ojskow ej w 'A zji W schodniej i zaczęły się ener­
gicznie przeciw staw iać te m u przegrupow aniu. Chociaż
w o k resie zim nej w ojny apelow ały d y sk retn ie do Japo­
nii, b y ta u m a cn ia ła sw oją potęgę m ilitarn ą, po jej
zakończeniu zaczynają daw ać w yraz zaniepokojeniu
z pow odu rozbudow y jap o ń sk ieg o potencjału. Zacho­
w ując się ja k typow y reg io n aln y hegem on, starają się
m inim alizow ać przeszk o d y n a drodze do uzyskania
p rzez siebie przew agi m ilitarnej.
Z n ielicznym i w y jątk am i, ja k ew en tu aln ie Morze
P ołudniow ochińśkie, h eg em o n ia C hin w Azji W schod­
niej n ie b ęd zie raczej polegać n a ek sp an sji terytorialnej
przy b ezp o śred n im użyciu siły zbrojnej. W ygląda jednak
n a to, że C hiny b ę d ą się spodziew ały po in n y ch krajach
regionu, b y te, w ró żn y m stopniu, spełniły następujące
ich oczekiw ania (w szystkie lub niektóre):
- p opierały in teg ra ln o ść tery to rialn ą Chin, kontrolę
T y b etu i X in jian g u oraz w łączenie do nich H ong­
k o n g u i T ajw anu,
- zgodziły się n a c h iń sk ą heg em o n ię nad. M orzem
P o łu d n iow oehińskim , a być m oże i M ongolią,
- p opierały C hiny w k o n flik tach z Z achodem , doty­
czących k w estii gospodarczych, praw człowieka,
rozpow szechniania b ro n i i in n y ch spraw,
396
:-i2;-s£-V:7
- pogodziły się z ch iń sk ą dom inacją w ojskow ą w re ­
gionie i pow strzym ały od uzyskania broni atomowej
czy środków konw encjonalnych, któ re m ogłyby
zagrozić tej dom inacji,
przyjęły politykę handlow ą i inw estycyjną zgodną
z ch iń sk im i in tere sam i i sprzyjającą rozwojowi
gospodarczem u Chin,
u zn ały ch iń sk ie przywództwo w spraw ach regio­
nalnych,
były otw arte n a im igrację z Chin,
zakazywały n a swoich terytoriach działalności wszel­
kich ruchów w rogich C hinom łub Chińczykom ,
- szanow ały praw a Chińczyków n a swoich terytoriach,
w łącznie z praw em do utrzym yw ania bliskich k o n ­
tak tó w z rodzinam i w C hinach i prow incjam i, skąd
pochodzą,
- n ie zaw ierały z innym i m ocarstw am i sojuszy m ili­
tarn y c h an i koalicji w ym ierzonych w Chiny,
- popierały języ k m an d ary ń sk i ja k o u zupełnienie
angielskiego, a w przyszłości jego alternatyw ę,
w roli języ k a pow szechnej k om unikacji w Azji
W schodniej.
E k sp erci porów nują obecne u m acn ian ie się potęgi
Chin z zajm ow aniem przez N iem cy w ilhełm ińskie po­
zycji głów nego m ocarstw a E uropy pod koniec XIX
wieku. R odzenie się now ych w ielkich m ocarstw zawsze
wywiera bardzo destabilizujące sk u tk i, a w w ypadku
Chin proces te n , jeśli n astąp i, m oże zaćm ić w szystkie
podobne zjaw iska w drugiej połowie drugiego tysiąc­
lecia. „Za spraw ą C hin dochodzi w świecie do p rze­
grupow ania n a ta k ą sk alę - stw ierdził w 1994 roku
Lee K u an Yew - że w ciągu 30-40 la t b ędzie on
m usiał n a nowo znaleźć równowagę. N ie m ożna u d a ­
wać, że C hiny to tylko jeszcze je d e n w ielki uczestnik
gry. To n ajw iększy gracz w dziejach ludzkości” 32. Jeśli
rozwój ekonom iczny C hin potrw a przez ko lejn ą deka­
dę, co w ydaje się całk iem m ożliwe, a kraj w czasie walk
o sukcesję zachow a sw ą jed n o ść, co w ydaje się praw­
dopodobne, p a ń stw a Azji W schodniej i cały św iat będą
m usiały się u sto su n k o w ać do coraz pow ażniejszej pozy­
cji tego najw iększego u c ze stn ik a gry politycznej w his­
torii ludzkości.
Mówiąc najogólniej, n a w yłanianie się nowej potęgi
p ań stw a m ogą zareagow ać n a k ilk a sposobów. W poje­
d y n k ę albo w koalicji podjąć p róbę zapew nienia sobie
bezpieczeństw a, stw arzając przeciw w agę d la nowego
m ocarstw a (baiancing), pow strzym ując je, albo, w razie
konieczności, w ypow iedzieć m u w ojnę i pokonać. Inny
w arian t to przyłączenie się do silniejszego (bandicago-
ning), przystosow anie się do nowej potęgi i zajęcie
pozycji drugorzędnej lu b podporządkow anej w nadziei
n a zabezpieczenie sw oich podstaw ow ych interesów .
M ożna też sobie w yobrazić ja k ą ś kom binację obu tych
w ariantów , chociaż pociąga to za sobą ryzyko zantagoni­
zow ania now ego m ocarstw a i p ozostania jednocześnie
bez ochrony. W m yśl zachodniej teorii stosunków m ię­
dzynarodow ych, stw arzanie przeciwwagi (baiancing) jest
n a ogół opcją bardziej p o żąd an ą i częściej było stosowa­
n e niż dołączanie do silniejszego. J a k tw ierdzi S tep h en
Walt: „Ogólnie rzecz biorąc, k alkulacje in ten cji pow inny
skłaniać p ań stw a do stw arzania przeciwwagi. B andw a-
goning to ta k ty k a ryzykow na: p aństw o podporządkow u­
je się siln em u m ocarstw u w nadziei, że w ykaże ono
d o b rą wolę. B ezpieczniej je s t stw orzyć przeciw w agę na
w ypadek, gdyby m ocarstw o okazało się agresyw ne. Poza
ty m sp rzy m ierzen ie się ze słabszą stro n ą zapew nia
w iększe w pływ y w pow stałej w te n sposób koalicji, bo
stro n a ta bardziej p o trzeb u je pom ocy” 33.
398
D okonana przez W alta analiza zaw ierania sojuszy
w Azj* Południow o-W schodniej w ykazała, że państw a
prawie zawsze starały się stw orzyć przeciw w agę dla
zew nętrznych zagrożeń. Z akłada się rów nież, że tak ie
postępow anie było n o rm ą przez w ieki h isto rii Europy.
Różne m ocarstw a zm ieniały sojusze, by zrównoważyć
i pow strzym ać zagrożenia, ja k ie dostrzegały ze strony
Filipa II, L udw ika XTV, F ry d ery k a W ielkiego, N apoleo­
na, cesarza W ilhelm a i H itlera. W alt je d n a k przyznaje, że
w „określonych w a ru n k a c h ” p ań stw a m ogą się decydo­
wać n a dołączanie do silniejszego. J a k z kolei tw ierdzi
Randalł Schw ełler, czynią ta k na ogół państw a rew izjoni­
styczne (revisionist States), są bow iem niezadow olone
z istniejącego p o rząd k u i m ają nadzieję, że skorzystają
na jego z m ia n ie 34, Ponadto, ja k su g eru je Walt, bandw a-
goning w ym aga pew nego zaufania co do dobrych intencji
silniejszego państw a.
W stw arzaniu przeciw w agi państw a odgryw ają pod­
stawową albo d ru g o rzęd n ą rolę. P o pierw sze, państw o
A m oże podjąć p ró b ę stw orzenia przeciw w agi dla p a ń ­
stwa B, w k tó ry m w idzi potencjalnego przeciw nika,
wchodząc w sojusze z pań stw am i C i D, rozbudow ując
swój po ten cjał m ilitarn y i in n y (co przew ażnie daje
początek w yścigowi zbrojeń), albo uciekając się do obu
tych sposobów. W tak iej sytuacji p ań stw a A i B są
w sto su n k u do siebie naw zajem podstaw ow ym i „równo-
ważycielam i” (balancers). W eźmy in n y w ariant: państw o
A nie m u si w idzieć w żadnym in n y m potencjalnego
przeciw nika, ale m oże m ieć in te re s w doprow adzeniu
do równowagi sił m iędzy p aństw em B i C. K ażde z nich
bowiem, gdyby stało się zbyt potężne, m ogłoby zagrozić
państw u A. W tak iej sytuacji państw o A działa jak o
równowaga d ru g o rzęd n a w sto su n k u do B i C, k tó re dla
siebie naw zajem m ogą być podstaw ą równowagi. Ja k a
będzie reak cja państw , Idedy C hiny zaczną się staw ać
 ^ ,{{f. .
h eg em o n iczn y m m o carstw em w Azji W schodniej?
Z całą pew nością m ożna stw ierdzić, że reak cje b ęd ą się
różniły. Poniew aż C hiny określiły S tan y Zjednoczone
jak o swojego głów nego w roga, A m ery k an ie wejdą
praw dopodobnie w ro lę podstaw ow ego równoważącego,
by n ie dopuścić do ch iń sk iej hegem onii. Będzie to
k o n ty n u acja tradycyjnej am ery k ań sk iej polityki, która
w E uropie straciła ak tu aln o ść, ale m oże się nadal
okazać a k tu aln a w Azji. L uźna federacja p ań stw zachod­
nioeuropejskich, b lisk o zw iązana ze S tan am i Zjed­
noczonym i pod w zględem kulturow ym , politycznym
i gospodarczym , n ie zagrozi ich bezpieczeństw u. Zjed­
noczone, potężne, pew ne siebie C hiny m ogą być za­
grożeniem . Czy w a m ery k ań sk im in tere sie leży goto­
wość w yru szen ia n a w ojnę, je śli okazałoby się to
niezb ęd n e dla zapobieżenia ch iń sk iej h eg em o n ii w Aąji
W schodniej? Je śli tem p o rozw oju gospodarczego Chin
u trzy m a się, m oże się to n a p o czątk u XXI w iek u okazać
najpow ażniejszym p ro b le m em z dziedziny bezpieczeń­
stw a dla tw órców am ery k ań sk iej polityki. Jeżeli Stany
Zjednoczone chcą zapobiec zdom inow aniu Azji Wschod­
niej przez C hiny, b ę d ą m u siały w ty m celu przeorien­
tow ać sojusz z Jap o n ią, ustanow ić ścisłe wojskowe
zw iązki z in n y m i p ań stw am i azjatyckim i, rozbudować
swoją obecność m ilita rn ą w Azji oraz siły zbrojne
gotowe do p rzerzu c en ia do tam teg o regionu. Jeśli nie
chcą w alczyć z c h iń sk ą dom inacją, m u szą się wyrzec
uniw ersalisty czn y ch zapędów , nauczyć się żyć z tą
h egem onią, pogodzić się z faktem , że nie b ęd ą już
w ta k im sto p n iu ja k n ieg d y ś kształtow ać w ydarzeń po
drugiej stro n ie P acyfiku. I je d en , i d ru g i w ariant
pociąga za sobą znaczne k o szty i ryzyko. N ajbardziej
niebezpieczny b ęd zie ta k i rozwój sytuacji, k ied y Stany
Z jednoczone n ie p o d ejm ą jasn e j decyzji i w dadzą się
w w ojnę z C hinam i bez d okładnego rozw ażenia, czy
400
leży to w narodow ym interesie, i n ie przygotowawszy
się do skutecznego prow adzenia takiej wojny.
Teoretycznie rzecz biorąc, S tan y Z jednoczone m ogły­
by podjąć próbę ograniczenia wpływów Chin, odgryw a­
jąc rolę d ru gorzędnego elem en tu równowagi, gdyby
jakieś in n e m ocarstw o podjęło się roli podstawowego.
Może to uczynić w yłącznie Japonia, a w ty m celu
niezbędne byłyby zasadnicze zm iany jej polityki: od­
budow a sił zbrojnych, uzy sk an ie broni atom owej i ak ­
tywna ryw alizacja z C hinam i o zdobycie poparcia innych
azjatyckich m ocarstw . N ie je s t co praw da w ykluczone,
że Jap o n ia byłaby gotowa do w łączenia się do kierow a­
nej przez S tan y Z jednoczone an tychińskiej koalicji, ale
pew ności nie m a, tru d n o zaś przypuścić, żeby stała się
głównym p a rtn e re m rów now agi dla Chin. P onadto S ta­
ny Z jednoczone nie dow iodły ja k dotąd, że są zain tere­
sowane an i że potrafią odgryw ać rolę drugorzędną
w stw arzaniu przeciwwagi. Jak o nowy, niew ielki wów­
czas kraj, p o k u siły się o to za czasów N apoleona, co
skończyło się w ojnam i z W ielką B ry tan ią i z Francją.
W pierw szej połowie XX w iek u S tan y podejm ow ały
bardzo ograniczone staran ia n a rzecz stw orzenia rów no­
wagi m iędzy k rajam i eu ro p ejsk im i i azjatyckim i, w sk u ­
tek czego zostały w ciągnięte w w ojny światowe, które
m iały przyw rócić n aru szo n ą równowagę. W okresie
zim nej w ojny S tan y Z jednoczone n ie m iały innego
wyjścia i m u siały stać się głów ną przeciw w agą dla
Związku R adzieckiego. Jak o w ielkie m ocarstw o nie
były w ięc n ig d y p aństw em drugorzędnym . Przyjęcie
takiej roli oznacza prow adzenie d elik atn ej, elastycznej,
dw uznacznej, a naw et nieszczerej rozgryw ki. M oże ona
polegać n a p o p ieran iu raz jed n ej, raz drugiej strony,
odm ów ieniu poparcia czy n aw et przeciw staw ieniu się
państw u, k tó re w edług am ery k ań sk ich kryteriów m a
racje m o raln e po swojej stronie, w sp ieran iu takiego,
któ reg o postępow anie je s t m o ralnie n ag an n e. J e ś li,
n aw et Jap o n ia sta n ie się w Azji głów ną przeciwwaga
dla Chin, zdolność S tan ó w Z jednoczonych do w sparcia'
tak ieg o u k ła d u je s t w ątpliw a. S tan y o w iele le p ie j'
p o trafią zm obilizow ać się przeciw je d n e m u k o n k ret­
n e m u zagrożeniu, niż rów now ażyć dw a zagrożenia po­
ten cjaln e. I n a k o n iec należy dodać, że azjatyckie
m ocarstw a z pow odzeniem u p raw iają ta k ty k ę band- ■
w a g o n in g , co u d arem n iło b y w szelkie am erykańskie
w ysiłki n a rzecz d ru g o rzęd n eg o rów now ażenia.
T ak ty k a dołączania do silniejszego zależy od zaufania,
stą d należy uw zględnić trz y asp ekty. P o pierw sze, będą
ją raczej stosow ać p ań stw a należące do tej sam ej cywili­
zacji czy p osiadające w spólne cechy kulturow e. Po
drugie, poziom zau fan ia zależy n a ogół od kontekstu.
M ały chłopiec b ęd zie się trz y m ał starszego b rata, kiedy
przyjdzie do k o n fro n tacji z in n y m i chłopcam i, mniej
b ęd zie m u u fał, gdy zn a jd ą się sam i w dom u. Dlatego
częstsze k o n ta k ty m iędzy p ań stw am i należącym i do
różnych cywilizacji b ę d ą jeszcze bardziej stym ulować
b a n d w agoning w o b ręb ie poszczególnych cywilizacji.
P o trzecie, w różnych cyw ilizacjach w y stęp u ją różne
te n d e n c je do stosow ania obu tak ty k , różnie bowiem
w ygląda w zajem n e zaufanie. N a p rzy k ład znacznie
częstsze stosow anie ta k ty k i tw orzenia przeciw w agi
przez p ań stw a b liskow schodnie m oże odzwierciedlać
n isk i poziom zau fan ia w k u ltu rz e arabskiej i innych
k u ltu ra c h tego regionu.
T en d en cje do stosow ania jed n e j lu b drugiej taktyki
są ponadto kształtow ane przez oczekiw ania i preferencje
dotyczące rozdzielenia władzy. K raje eu ro p ejsk ie m ają
za sobą fazę absolutyzm u, n ie zaznały je d n a k im periów
b iu ro k raty czn y ch czy „orientalnego despotyzm u” tak
typow ego d la Azji przez zn aczn ą część jej historii.
F eudalizm stw orzył podstaw y dla p luralizm u, a także
402
¿ąfóżenie, że p ew ne rozproszenie w ładzy je s t rzeczą
j ^ i r a l n ą i pożądaną. U znano w ięc, że także na płasz­
czyźnie m iędzynarodow ej rów now aga sił je s t n a tu ra ln a
. i ¡pożądana, a jej ochrona i u trz y m a n ie to obow iązek
rriężów stan u . D latego w m o m en tach zagrożenia rów no­
wagi uciek an o się do ta k ty k i m ającej ją przywrócić.
Europejski m odel społeczności m iędzynarodow ej był
więc odzw ierciedleniem m odelu społeczności w obrębie
państwa.
A zjatyckie m ocarstw a b iu ro k raty czn e pozostaw iały,
dla odm iany, niew iele p rzestrzen i n a p lu ralizm społecz­
ny i polityczny czy rozdzielenie władzy. W C hinach
dołączanie do silniejszego m iało o w iele w iększe zna­
czenie niż w E uropie. W latach dw udziestych, ja k
odnotowuje L ucian Pye, „generałow ie ch iń scy (war-
lords) starali się n ajp ierw rozeznać, co m ogą zyskać n a
sprzym ierzeniu się z silniejszym , p o tem dopiero rozpat­
rywali ew en tu aln e korzyści zaw arcia sojuszu ze słabym
(...) niezależność n ie była dla n ic h najw yższą w artością,
jak w eu ro p ejsk ich k alk u lacjach u k ła d u sił, decyzje
swoje opierali raczej n a sp rzym ierzaniu się z siłą”.
Podobny je s t wywód A very’ego G oldsteina, którego
zdaniem bandw agoning stanow ił zjaw isko typow e dla
¡polityki w C hinach k o m u n isty czn y ch w okresie, gdy
¡struktura w ładzy była w zględnie przejrzysta, tj. w latach
3.949-1966. K iedy rew olucja k u ltu ra ln a stw orzyła stan
anarchii i niepew ności, zagrażając p rzetrw an iu aktorów
sceny politycznej, zaczęła przew ażać ta k ty k a rów no­
w ażenia35. M ożna przypuścić, że gdy po ro k u 1978
stru k tu ra w ładzy znów stała się w yraźniej określona,
bandw agoning pow rócił do p ra k ty k i politycznej.
Chińczycy w swojej h istorii n ie przeprow adzali w yraź­
nego rozróżnienia m iędzy spraw am i w ew nętrznym i
i zagranicznym i. P orządek św iata „wyobrażali sobie jako
proste przedłużenie w ew nętrznego porządku panującego
w C hinach, w izja ta była w ięc projekcją chińskiej toż­
sam ości cyw ilizacyjnej”. Z akładano, że „niczym ład rzą­
dzący kosm o sem , p o rząd ek te n b ędzie rów nież obecny
w szerszym k rę g u , n a k tó ry C hiny m ogą dokonać eks­
p a n sji”. Albo też, ja k u jął to R oderick M acFarąuhar, :
„tradycyjna c h iń sk a w izja św iata odzw ierciedlała kon- ;
fu cjań sk ie w yobrażenie o społeczeństw ie, w którym
p a n u je ścisła h ierarch ia. Z akładano, że zagraniczni mo­
narchow ie i in n e p ań stw a b ę d ą le n n ik a m i Państw a
Środka: ’ta k ja k n ie m a dw óch słońc n a niebie, nie
m oże być n a ziem i dw óch cesarzy’ Do Chińczyków
n ie przem aw iały w ięc „w ielobiegunow e czy naw et mul-
tila te ra ln e ko n cep cje bezpieczeństw a”, Azjaci na ogół
gotowi są u zn ać h iera rch ię w sto su n k ach m iędzynaro­
dow ych, a w dziejach Azji W schodniej n ie było takiego
zjaw iska, ja k eu ro p ejsk ie w ojny o hegem onię. Typowy
d la E u ro p y sy stem rów now agi sił był d la Azji czymś
obcym . Aż do w k roczenia m ocarstw zachodnich w poło­
w ie XIX w ieku stosunki m iędzynarodow e w Azji Wschod­
niej m iały c h a ra k te r sinocentryczny. In n e k raje były
w różnym sto p n iu podporządkow ane Pekinow i, współ­
pracow ały z n im albo zachow yw ały autonom ię 3G. Nigdy,
rzecz ja sn a , n ie zrealizow ano w p ełn i konfucjańskiego
id eału p o rząd k u św iata, ale azjatycki hierarchiczny mo­
d el polity k i m iędzynarodow ej ostro k o n tra stu je z euro­
p e jsk im m o d elem rów now agi sił.
Jak o k o n sek w en cja tej wizji porządku św iata, chińska
te n d e n c ja do dołączania do silniejszego w polityce
w ew nętrznej w y stęp u je tak że w sto su n k ach m iędzy­
narodow ych. P olitykę poszczególnych p ań stw kształtuje
w różnym sto p n iu , w zależności od tego, ja k głęboki jest
w pływ k u ltu ry k o n fu cjań sk iej i ja k się n a przestrzeni
dziejów u k ład ały ich sto su n k i z C hinam i. K orea pod
w zględem k u ltu ro w y m m a z C hinam i w iele wspólnego,
a w sw oich dziejach zawsze k u n im ciążyła. Dla Sin­
gapuru kom u n isty czn e C hiny były w rogiem w okresie
zimnej wojny, je d n a k ż e w latach osiem dziesiątych za­
czął on zm ieniać stanow isko, a jego przyw ódcy usilnie
przekonyw ali S tan y Z jednoczone i in n e k ra je o potrze­
bie pogodzenia się z realiam i chińskiej potęgi. M alezja,
z liczną ch iń sk ą ludnością i antyzachodnim nastaw ie­
niem przywódców, tak że ciążyła k u Chinom . T ajlandia
w XIX i XX w ieku zachowała niezależność, dostosowując
‘ się do żąd ań europejskiego i jap o ń sk ieg o im perializm u.
Nie ukryw ała, że gotowa je s t zachow ać się ta k sam o
w sto su n k u do Chin, a ten d en cję tę w zm aga jeszcze
potencjalne zagrożenie ze stro n y W ietnam u.
Dwa k raje Azji Południow o-W schodniej najbardziej
skłonne do rów now ażenia i pow strzym yw ania C hin to
Indonezja i W ietnam . Indonezja to duże państw o m uzuł­
m ańskie, odległe od Chin, ale bez pom ocy in n y ch nie
zdoła zapobiec n arzu cen iu chińskiej k o n tro li n a M orzu
Potudniow ochińskim . Je sie n ią 1995 ro k u zaw arła z A u­
stralią porozum ienie o bezpieczeństw ie. O ba k raje zo­
bowiązały się do w zajem nych ko n su ltacji w razie „wro­
gich w yzw ań” w obec ich bezpieczeństw a. Chociaż
zaprzeczały, jak o b y porozum ienie było w ym ierzone
przeciwko C hinom , uznaw ały te n kraj za najbardziej
praw dopodobne źródło owych „wrogich w yzw ań” 37.
K ultura W ietnam u je s t w znacznej m ierze konfucjańska,
ale n a p rzestrzen i dziejów k raj te n m iał bardzo an-
tagonistyczne sto su n k i z C hinam i, a w 1979 roku stoczył
z nim i k ró tk ą w ojnę. W ietnam i C hiny roszczą p reten sje
do w ysp Spratly, a siły m o rsk ie obu krajów n iejed n o ­
krotnie angażow ały się w starcia zbrojne w latach
siedem dziesiątych i osiem dziesiątych. N a początku lat
dziewięćdziesiątych potencjał m ilitarny W ietnam u uległ
redukcji w porów naniu z p o tęg ą Chin. W ietnam m a
więc silniejszą niż któ rekolw iek in n e państw o wschod-
nioazjatyckie m otyw ację do poszukiw ania partnerów
405
w celu stw orzenia przeciww agi d la Chin. K rokam i w tym
k ie ru n k u było p rzy stąp ien ie do ASEAN i norm alizacja
stosunków ze S tan am i Z jednoczonym i w 1995 roku. :
B iorąc je d n a k pod uw agę podziały w ew nątrz ASEAN :
i jego n iech ęć do prow okow ania C hin, tru d n o sobie
raczej w yobrazić, żeby stow arzyszenie stało się anty- ;
ch iń sk im sojuszem albo udzieliło W ietnam ow i znać/.-
niejszego p o p arcia w k o n fro ntacji z C hinam i. Stany
Zjednoczone chętniej w eszłyby w rolę powstrzymywania ;
C hin, ale w połowie la t dziew ięćdziesiątych trudno
określić, ja k daleko się p o su n ą w przeciw staw ianiu się
chiń sk iej k o n tro li n a d M orzem Południow ochińskim .
M oże się w k o ń c u okazać, że „najm niejszym złem ” dla
W ietnam u będzie uło żen ie się z C hinam i i zaakcep­
tow anie finlandyzacji, k tó ra co praw da „zrani w ietnam ­
sk ą d u m ę narodow ą, ale zag w arantuje przetrw anie” :1G.
W ła tach dziew ięćdziesiątych właściw ie wszystkie
p ań stw a Azji W schodniej poza C hinam i i K oreą Północ­
n ą w yraziły poparcie d la u trz y m a n ia am erykańskiej
obecności w ojskow ej w regionie. W p rak ty ce jednak,'-
z w yjątkiem W ietnam u, d ążą do ułożenia stosunków
z C hinam i. F ilipiny zlikw idow ały w ielką am erykańską
bazę m o rsk ą i lotniczą, n a O kinaw ie n a ra sta protest
przeciw stacjonow aniu sił am ery k ań sk ich . W 1994 roku
T ajlandia, M alezja i In d o n ezja odrzuciły prośby Stanów
Z jednoczonych o zakotw iczenie n a ich w odach sześciu
okrętów dostaw czych jak o pływ ającej bazy wypadowej
do ew en tu aln ej in teiw en cji am ery k ań sk iej w Azji Połu­
dniow o-W schodniej lu b Południow o-Z achodniej. Inną
poddańczą m an ifestacją było przychylenie się n a pier­
w szym sp o tk a n iu R eg io n aln eg o F o ru m ASEAN do
żąd ań C hin dotyczących zdjęcia z p o rząd k u dziennego
spraw y w ysp S pratły. Z ajęcie przez C hińczyków w 1995
ro k u rafy M isch ief u w ybrzeży F ilip in n ie pociągnęło
za sobą pro testó w in n y ch krajów ASEAN. K iedy w la-
406
J g |h 1995-1996 C hiny groziły Tąjwanowi w erbalnie i mi-
j |p m ie , rządy azjatyckie znów zareagow ały m iłcze-
jjiem . Ich te n d e n c ję do dołączania do silniejszego traf-
jp e podsum ow ał Michael Oksenberg: „Przywódcy
|rą jó w A z ji niepokoją się, że u k ład sił może się zm ienić
na korzyść C hin, ale patrząc z obaw ą w przyszłość,
j nie chcą w daw ać się teraz w k o n fro n tację z P e k in e m ”
i „nie przyłączą się do am ery k ań sk iej k ru c ja ty przeciw
Chinom” 39.
Rosnące w potęgę Chiny b ęd ą w ielkim w yzw aniem dla
Japonii, w śród Japończyków zaś pojaw ią się głębokie
różnice poglądów n a te m a t strateg ii, ja k ą pow inien
przyjąć ich kraj. Czy Jap o n ia m a się ugodzić z C hinam i,
■uznać być m oże ich dom inację polityczno-m ilitarną w za-
:nian za u zn an ie p ry m a tu Jap o n ii w kw estiach ekonom i­
cznych? Czy też pow inna się p o k u sić o n ad an ie nowego
sensu i en erg ii sojuszow i ze S tan am i Zjednoczonym i,
który m ógłby się stać o środkiem koalicji równoważącej
i pow strzym ującej potęgę Chin? Czy m a rozw ijać p o ten ­
c ja ł m ilitarny, by bronić swoich interesów p rzed ch iń sk i­
mi atakam i? P raw dopodobnie będzie u n ik ała w yraźnych
; odpowiedzi n a te p y tan ia ta k długo, ja k tylko się da.
O środkiem każdego pow ażniejszego w ysiłku m ające­
g o n a celu stw orzenie przeciw w agi dla C hin będzie się
m usiał okazać w ojskow y sojusz am erykańsko-japoński.
Można sobie wyobrazić, że Jap o n ia stopniow o przystanie
na ta k ie w łaśnie p rzeorientow anie tego sojuszu. Zależy
to od zaufania Japonii
- do zdolności S tanów Zjednoczonych do u trzy m an ia
pozycji jed y n eg o św iatow ego su perm ocarstw a i ak ­
tyw nego przew odnictw a w spraw ach m iędzynaro­
dowych,
- woli A m erykanów do u trz y m a n ia obecności w Azji
i ich przeciw staw ienie się c h iń sk im próbom roz­
szerzania wpływów,
 H egem onia C hin przyczyni się do w iększej stabilizacji
i zred u k o w an ia ko n flik tó w w Azji W schodniej. Osłabi
tak że w pływ y S tanów Zjednoczonych i Z achodu, zm usi
ponadto S tan y do pogodzenia się z czymś, czem u zawsze
próbow ały przeciw działać, a m ianow icie zdom inowa­
n iem w ażnego reg io n u św iata przez in n e mocarstwo.
J a k d alece h e g em o n ia ta zagrozi in tere so m - innych
k rajów azjatyckich czy S tanów Zjednoczonych - zalezy
je d n a k częściowo od tego, ja k potoczą się w ydarzenia
w C hinach. Rozwój ekonom iczny rodzi siłę m ilitarną
i w pływ polityczny, ale stanow i tak że bodziec d la roz­
w oju politycznego i ew olucji k u bardziej otwartym,
plu ralisty czn y m , a m oże i d em okratycznym formom
polityki. M ożna w y su n ąć tezę, że nastąp iło to ju ż w Ko­
rei Południow ej i n a Tajw anie. Je d n a k ż e w obu tych
k ra jac h politycy n ajbardziej optujący za dem okracją
byli chrześcijanam i.
K onfu ejań sk ie dziedzictw o C hin, kład ące nacisk na
au to ry tet, porządek, h ie rarch ię i wyższość zbiorowości
n a d je d n o stk ą , stw arza przeszk ody d la dem okratyzacji.
D zięki rozwojowi ek o n o m iczn em u południow e Chiny
coraz bardziej się je d n a k bogacą, tworzy się dynam iczna
w arstw a burżuazji, siła ek o n om iczna ak u m u lu je się
poza k o n tro lą rząd u , szybko też rozwija się k lasa śred­
n ia. T rzeba rów nież dodać, że Chińczycy m ają coraz
w ięcej k o n tak tó w ze św iatem zew nętrznym za sprawą
ed ukacji, h a n d lu i inw estycji. W szystko to stw arza bazę
społeczną d la ru c h u k u pluralizm ow i politycznem u.
W stępnym w aru n k iem politycznego otwarcia je st za­
zwyczaj dojście do w ładzy elem entów reform atorskich
w ram ach au torytarnego system u. Czy n astąpi to w Chi­
nach? Być m oże nie za pierw szych spadkobierców Denga,
ale może za drugich. W now ym stuleciu m ogą się w połu­
dniow ych C hinach wyłonić g rupy z w łasnym program em
politycznym , b ęd ące praktycznie, jeśli n ie z nazwy,
410
partiam i politycznym i w zarodku. Niewykluczone, że
. ustanow ią ścisłe k o n tak ty z C hińczykam i n a Tajw anie,
w H ongkongu i Singapurze i uzyskają ich poparcie. Jeśli
ta k potoczą się w ydarzenia w południow ych Chinach,
a w P ek in ie dojdzie do w ładzy frakcja reform atorska, nie
da się wykluczyć pew nej form y transform acji politycznej.
D em okratyzacja m oże ośm ielić polityków do odwoływa­
nia się do nastrojów nacjonalistycznych i zwiększyć
praw dopodobieństw o wojny, choć w dalszej perspektyw ie
stabilny pluralistyczny system w ładzy w C hinach ułatw i
raczej ich sto su n k i z innym i m ocarstw am i.
Być m oże, ja k su g eru je F riedberg, przeszłość E uropy
je s t przyszłością Azji. Co bardziej praw dopodobne, Azję
czeka to, co się n a ty m k o n ty n en cie w przeszłości
rozgrywało. Czeka ją w ybór m iędzy p o tęg ą zrów now a­
żoną za cen ę k o n flik tu a pokojem zapew nionym za
cenę hegem onii. K raje Z achodu m ogą w ybrać k o n flik t
i rów now agę. H istoria, k u ltu ra i realia u k ła d u sił su g e­
ru ją raczej, że Azja w ybierze pokój i hegem onię. Kończy
się epoka, k tó ra zaczęła się od interw encji Z achodu
w latach czterdziestych i pięćdziesiątych X IX w ieku,
C hiny n a pow rót zajm u ją pozycję regionalnego h eg e­
m ona, a W schód staje się sobą.
CYWILIZACJE I PAŃSTWA-OŚRODKI:
NOWE PRZY M IERZA
Po zakończeniu zim nej w ojny w w ielobiegunow ym
i w ielocyw ilizacyjnym św iecie n ie m a w yraźnej, dom i­
nującej linii podziału, takiej, ja k istn iała w czasie zim nej
wojny. D opóki je d n a k w k rajach m u zu łm ań sk ich u trzy ­
m u je się w ysoki p rzyrost ludności, a w krajach Azji
trw a dynam iczny w zrost gospodarczy, k o n flik ty m iędzy
Z achodem a am b itn y m i ryw alam i b ę d ą m iały cen traln e
 M ĘT '
znaczenie d la polity k i światowej. R ządy krajów m uzuł­
m ań sk ic h n ad a l b ę d ą zajm ować stanow isko coraz mniej
przyjazne Zachodow i, a m iędzy islam sk im i grupam i j j
i k rajam i zachodnim i będzie dochodziło do aktów prze- ';gl
m ocy o różnym nasileniu, niekiedy bardzo gwałtownych. |
S to su n k i m iędzy S ta n am i Zjednoczonym i z jednej, |
a C hinam i, Ja p o n ią i in n y m i k rajam i azjatyckim i z dru-
giej stro n y b ęd ą bardzo konfliktow e, je śli zaś Stany
Zjednoczone sprzeciw ią się zajęciu przez C hiny pozycji ?
hegem onicznego m ocarstw a Azji, m oże w ybuchnąć woj­
n a n a w ięk szą skalę.
W tak iej sy tu acji zw iązki konfucjańsko-islam skie
b ę d ą się utrzym yw ać, a być m oże um acniać. Spraw ą
0 zasadniczym znaczeniu je s t tu taj w spółpraca krajów
m u zu łm ań sk ic h i z k rę g u k u ltu ry chińskiej, przeciw­
staw iających się Zachodow i w kw estiach rozprzestrze­
n ian ia b roni, p raw człow ieka itd. Ją d re m tych związków
są b lisk ie sto su n k i m iędzy P ak istan em , Iran em i Chi­
nam i, ustanow ione n a początku lat dziew ięćdziesiątych,
k ied y p rezy d en t Y ang S h a n g k u n złożył w izyty w Iranie
1 P ak istan ie, a p rezy d en t R afsandżani w P akistanie
i C hinach. Św iadczyło to o „pow staw aniu zaczątków
sojuszu m iędzy P ak istan em , Iran em i C hinam i”. W dro­
dze do C hin R afsan d żan i oświadczył w Islam abadzie,
że Ira n i P a k ista n łączy „strategiczne przym ierze” i że
a ta k n a P a k ista n zostanie u znany za a ta k n a Iran.
Z k o lei p a n i B en azir B h u tto odw iedziła Ira n i Chiny
zaraz po objęciu stanow iska p rem iera w październiku
1993 ro k u . W spółpraca m iędzy trzem a k rajam i obej­
m ow ała m iędzy in n y m i reg u larn ą w ym ianę oficjalnych
delegacji politycznych, wojskowych i adm inistracyj­
nych, a tak że w spólne działania w różnych dziedzinach
w ojskow ych i cywilnych, w łącznie z pro d u k cją n a po­
trz e b y obronności. W spom nieć też należy dostaw y chiń­
skiej b ro n i do pozostałych krajów. Rozwój tych stosun-
412
■■■I . . . . , ' . . . ' . . . i' ' IjA io S L iiJ ; . i! ’
ków spotkał się w P a k istan ie z silnym poparciem ze
strony zw olenników „niezależnej” i „m u zu łm ań sk iej”
koncepcji polityki zagranicznej, którzy niecierpliw ie
wyglądali stw orzenia „osi T eh eran -Islam ab ad -P ek in ”.
W T e h e ra n ie tw ierdzono, że „w yjątkow y c h a ra k te r
w spółczesnego św iata” w ym aga „bliskiej i k o n sek w en t­
nej w spółpracy” m iędzy Iran em , C hinam i, P ak istan em
i K azachstanem . W połowie la t dziew ięćdziesiątych
m ożna było mówić o istn ien iu czegoś n a k szta łt de fa cto
sojuszu tych trzech krajów , w yrastającego z opozycji do
Z-ichodu, obaw przed zagrożeniem ze strony Indii i chęci
przeciw staw ienia się w pływ om rosyjskim i tu reck im
w Azji Ś ro d k o w ej43.
Czy trzy państw a, o których tu mowa, m ogą stać się
ośrodkiem w iększego ugrupow ania obejm ującego inne
kraje m u zu łm ań sk ie i azjatyckie? Z daniem G raham a
Fullera, nie da się w ykluczyć pow stania nieform alnego
przym ierza konfucjańsko-islam skiego, „nie dlatego, żeby
M uham m ad i K onfucjusz w ystępow ali przeciw Zachodo­
wi, ale poniew aż k u ltu ry te stw arzają dogodną okazję do
wyrażenia pretensji z powodu krzywd, za które częściowo
m ożna w inić Zachód. Jeg o polityczna, wojskowa, ekono­
m iczna i k u ltu ra ln a dom inacja budzi coraz w iększą
irytację w świecie, gdzie państw a zyskują poczucie, że nie
m uszą ju ż dłużej tego znosić”. W ezwanie do takiej
współpracy złożone z w iększą pasją wyszło od M uam m ara
K addafiego, k tó ry w m arcu 1994 ro k u oświadczył:
„Nowy ład św iatow y polega n a tym , że żydzi i chrześci­
jan ie k o n tro lu ją m uzułm anów . Je śli zechcą, zdom inują
potem konfucjanizm i in n e religie w Indiach, C hinach
i Japonii.
C hrześcijanie i żydzi oznajm iają: byliśm y zdecydow a­
ni złam ać kom unizm , a teraz Z achód m u si pokonać
islam i konfucjanizm .
 M am y n adzieję, że stan iem y się św iadkam i konfron-l
tacji m iędzy C hinam i, k tó re sto ją n a czele obozu kon~
fucjańskiego, a A m eryką, przyw ódczynią obozu chrześ­
cijań sk ich krzyżowców. J e śli chodzi o krzyżowców,
m ożem y tylk o być przeciw n im . O pow iadam y się p0
stro n ie kon fu cjan izm u . S p rzym ierzając się z n im i wal­
cząc razem n a je d n y m m iędzynarodow ym froncie, znisz­
czym y w spólnego wroga.
Jak o m u zu łm an ie w spom ożem y w ięc C hiny w walce
przeciw w sp ó ln em u wrogowi.
Życzym y C hinom zw ycięstw a...” 44.
P o chiń sk iej stro n ie n ie było je d n a k oznak entuzja­
stycznego przyjęcia ścisłego antyzachodniego sojuszu
p ań stw k o n fu cjań sk ich i m u zu łm ań sk ich . W ro k u 1995
p re zy d e n t J ia n g Z em in ośw iadczył, że C hiny n ie w ejdą
w sojusz z żad n y m in n y m k rajem . Stanow isko to było
zapew ne odzw ierciedleniem klasycznego chińskiego
poglądu, zgodnie z k tó ry m C hiny jak o P aństw o Środka
i głów na p o tęg a n ie p o trzeb u ją form alnych sprzym ie­
rzeńców — to in n e k ra je m o g ą być zainteresow ane
w spółpracą z C hinam i. Z d ru g iej strony, z powodu
k onfliktów z Z achodem C hiny b ę d ą sobie cenić bliskie
w ięzi z in n y m i niezach o d n im i p aństw am i, a najwięcej
i n ajbardziej w pływow ych p artn eró w zn ajd ą w kręgu
k u ltu ry islam skiej. Coraz w iększe zapotrzebow anie Chin
n a ro p ę naftow ą skłoni je przy ty m zapew ne do rozwija­
n ia stosunków z Iran em , Irak iem , A rabią Saudyjską,
a tak że K azach stan em i A zerbejdżanem . T a k a oś, po­
w stała n a zasadzie „broń za n a ftę ”, n ie m usi, zdaniem
pew nego e k sp e rta od en erg ety k i, „wysłuchiw ać już
więcej rozkazów z L ondynu, P aryża czy W aszyngtonu
Je śli chodzi o in n e cywilizacje i ich ośrodki, stosunek
do Z achodu i jeg o ryw ali będzie bardzo zróżnicowany.
Cywilizacje p o łu d n ia, la ty n o am ery k ań sk a i afrykańska,
414
|J e m ają państw -ośrodków , są uzależnione od Z achodu
Jptosunkowo słabe p o d w zględem m ilitarn y m i ekono­
micznym (choć w A m eryce Łacińskiej sytuacja ta szybko
||ę zm ienia). W sto su n k ach z Z achodem b ęd ą praw dopo­
dobnie podążać w przeciw nych k ieru n k ach . A m eryka
Łacińska je s t m u b lisk a pod w zględem kulturow ym .
\V łatach osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych jej
system y polityczne i gospodarcze coraz bardziej u podab­
niały się do zachodnich. Dwa p ań stw a laty n o am ery k ań ­
skie, k tó re starały się niegdyś uzyskać b ro ń atom ow ą,
zarzuciły te próby. L atynosom m oże się n ie podobać
m ilitarna dom inacja S tanów Zjednoczonych, ale nie
wykazują intencji, by się jej przeciw staw ić. Szybkie
postępy p ro testan ty zm u w w ielu k rajach A m eryki Ł aciń­
skiej u p o d ab n iają je coraz bardziej do m ieszanych
katolicko-protestanckich społeczeństw Z achodu, a zara­
zem poszerzają zakres więzi religijnych poza te, w k tó ­
rych pośredniczy Rzym . Z drugiej strony, napływ M ek-
sykanów, m ieszkańców A m eryki Środkow ej i K araibów
do Stanów Zjednoczonych i coraz w iększy napór elem en­
tu latynoskiego n a am ery k ań sk ie społeczeństw o także
sprzyja kulturow ej konw ergencji. G łów ne k w estie spor­
ne m iędzy A m eryką Ł aciń sk ą i Z achodem , czyli w p ra k ­
tyce S tan am i Zjednoczonym i, to im igracja, n ark o ty k i
i /w iązany z n im i terroryzm , oraz in teg ra cja ekonom icz­
na (czyli w stąp ien ie p ań stw A m eryki Ł acińskiej do
NAFTA k o n tra rozw ijanie ugrupow ań laty n o am ery k ań ­
skich, ja k M ercosur i P a k t A ndyjski). J a k dowodzą
problemy w ynikłe przy w stąpieniu M eksyku do NAFTA,
pożenienie cywilizacji latynoam erykańskiej z zachodnią
nie będzie łatw e, powoli będzie n ab ierać k sz ta łtu przez
większość n astę p n e g o stulecia, a być m oże n ig d y się
w pełni n ie zrealizuje. Bóżnice m iędzy Zachodem a A m e­
ryką Ł aciń sk ą p ozo stan ą je d n a k niew ielkie w porów na­
niu z jego o dm iennością od in n y ch cywilizacji.
415
 S to su n k i Z achodu z A fryką cechow ać będzie nieco
w iększe ty lk o n asilen ie konfliktów , głów nie dlatego, ż.'
A fryka je s t ta k słaba. Istn ie je je d n a k k ilk a ważnych
k w estii spornych. A fryka Południow a, w odróżnieniu od
B razylii i A rgentyny, n ie w yrzekła się p ro g ram u atomo­
wego. Zniszczyła w yprodukow ane ju ż przez siebie bomby
atom ow e. W yprodukow ał je biały rząd, b y zapobiec
zagranicznym atakom n a apartheid, i nie chciał przekazy­
w ać now ym czarnym w ładzom , k tó re m ogłyby ich użyć
do in n y ch celów. Je d n a k ż e zdolności do zbudowania
b ro n i atom ow ej zniszczyć się n ie d a i nie m ożna w yklu­
czyć, że k tó ry ś z rządów epoki po ap arth eid zie stworzy
now y a rse n a ł n u k lea rn y , b y um ocnić .swoją rolę jako
państw a-o śro d k a cyw ilizacji afrykańskiej i zniechęcić
Z achód do interw en io w ania w Afryce. N a porządku
d zien n y m w śród k w estii sp ornych m iędzy Zachodem
i A fryką są rów nież ta k ie spraw y, ja k praw a człowieka,
im igracja, spraw y ek o n o m iczne i terroryzm . Chociaż
F rancja stara się utrzym ać bliskie więzi ze swoimi byłymi
koloniam i, w Afryce toczy się, ja k się wydaje, długofalowy
p roces dew esternizacji. W pływy m ocarstw zachodnich
i ich zain tereso w an ie k o n ty n e n te m słabną, rodzima
k u ltu ra zy sk u je pew ność siebie, A fryka Południow a zaś
p o d p o rząd k u je z czasem afrykanersko-angielskie ele­
m en ty swojej k u ltu ry elem en to m afrykańskim . O ile
A m eryka Ł a c iń sk a staje się coraz bardziej zachodnia,
0 tyle w A fryce w ygląda to odw rotnie. O ba obszary są
je d n a k n a d a l n a różne sposoby zależne od Zachodu
1 niezdolne (jeśli n ie liczyć głosow ania w ONZ) do
w yw arcia decydującego w pływ u n a u k ła d sił między
Z achodem a jeg o ryw alam i.
- C ałkiem inaczej w ygląda spraw a w w ypadku trzech
cyw ilizacji zajm ujących pozycję pośrednią. Państw a
b ęd ące ich o śro d k am i to głów ni aktorzy sceny świato­
w ych w ydarzeń, a ich sto su n k i z Z achodem i jego
416
rywalami są rozm aite, am biw aletne, ulegają zm ianom .
Różnie się też k szta łtu ją ich sto su n k i w zajem ne. Jap o ­
nia, ja k ju ż o ty m była mowa, z czasem o d su n ie się
praw dopodobnie od Stanów Zjednoczonych w k ie ru n k u
. Chin. B ędzie to niełatw y i bolesny proces. J a k inne
m iędzycywilizacyjne alianse, w ięzi Jap o n ii ze S tanam i,
ustanow ione ze w zględów bezpieczeństw a, osłabną, choć
zapewne n ig d y n ie zostaną form alnie zerw ane. Jej
stosunki z R osją n ad al nie b ęd ą się łatw o układać,
dopóki R osja będzie odm aw iała pójścia n a kom prom is
yr kw estii W ysp K urylskich, k tó re zajęła w 1945 roku.
Pod koniec zim nej w ojny był m om ent, kiedy te n prob­
lem dałoby się rozwiązać, ale szybko m in ął w raz z oży­
wieniem się rosyjskiego nacjonalizm u. S tan y Z jedno­
czone n ie m a ją powodów, by w przyszłości n ad al
popierać ja p o ń sk ie roszczenia.
W o statn ich dziesięcioleciach zim nej w ojny Chiny
; skutecznie rozgryw ały „ch iń sk ą k a rtę ” przeciw Związ-
; kowi R adzieckiem u i S tanom ^jednoczonym . W świecie
; pozim now ojennym R osja rozporządza „k artą rosyjską”.
; W połączeniu z C hinam i m ogłaby rad y k aln ie zm ienić
euroazjatycki u k ład sił n a niekorzyść Z achodu i w zbu­
dzić n a nowo obawy, ja k ie w iązano ze sto su n k am i
chińsko-radzieckim i w latach pięćdziesiątych. Rosja
w spółpracująca blisko z Z achodem stanow iłaby dodat­
kową przeciw w agę d la zw iązku konfucjańsko-islam -
skiego i obudziła n a nowo w C hinach lęki z okresu
zim nej w ojny dotyczące inw azji z północy. Rosja m a
jed n ak problem y z obiem a sąsied n im i cywilizacjami.
W o d n iesien iu do Z achodu m ają one bardziej k ró tk o ­
falowy ch arak ter. Chodzi o konsekw encje końca zim nej
wojny, potrzebę ponow nego zdefiniow ania u k ład u sił
m iędzy R osją i Z achodem oraz uzgodnienie przez obie
strony podstawowej równości oraz stref wpływów. W p rak­
tyce oznaczałoby to:
 1. Z aakceptow anie przez R osję p o szerzenia U nii'E u­
ropejskiej i NATO o p ań stw a E uropy Wschodniej
i Środkow ej należące do k ręg u zachodniego chrześ­
cijaństw a, a tak że zobow iązanie Z achodu *do nie-
w łączania do NATO now ych członków, dopóki
U k rain a n ie ro zp ad n ie się n a dw a państw a.
2. T ra k ta t o p a rtn e rstw ie m iędzy R osją i NATO,
w k tó ry m obie stro n y zobow iązałyby się do nie­
agresji, re g u la rn y c h k o n su ltacji w kw estiach bez­
pieczeństw a, w spólnych s ta ra ń o u n ik n ięcie rywa­
lizacji w dziedzinie zbrojeń oraz wynegocjowanie
porozum ień o k o n tro li zbrojeń odpowiadających
potrzebom bezpieczeństw a obu stro n po zakoń­
czeniu zim nej wojny.
3. U znanie przez Zachód, że to R osja przede wszyst­
k im odpow iada za u trz y m a n ie bezpieczeństw a
w śród krajów praw osław nych i n a obszarach z prze­
w agą praw osław ia.
4. R ozpoznanie p rzez Z achód aktualnych- i poten­
cjaln y ch problem ów dotyczących bezpieczeństw a,
ja k ie R osja m oże n a p o tk a ć ze stro n y narodów
m u z u łm a ń sk ic h n a sw ych południow ych grani­
cach. G otow ość zrew idow ania u k ła d u o kontroli
b ro n i k o n w en cjo n aln y ch w E u ro p ie (CFE) i zajęcie
p rzy ch y ln eg o stan o w isk a w obec in n y c h posunięć
Rosji, k tó re m ogłyby okazać się n iezb ęd n e w obli­
czu zagrożeń.
5. Zaw arcie m iędzy R osją i Z achodem porozum ienia
o w spółdziałaniu n a rów nej stopie w tak ich kw es­
tiach, ja k p ro b lem B ośni, dotyczących interesów
obu stron.
Jeśli spraw y u d a się m niej w ięcej w ta k i sposób
ułożyć, an i Rosja, a n i Z achód n ie b ęd ą w dalszej per­
spektyw ie stw arzały zagrożeń dla siebie nawzajem.
418
- ołeczeństw a E uropy i Rosji są pod w zględem dem o­
graficznym dojrzałe, z n isk im w skaźnikiem urodzeń
i starzejącą się populacją. T akiego ty p u społeczeństw a
nie m ają m łodzieńczej energii, k tó ra sk łan iałab y je do
ekspansji i nastaw iała ofensyw nie.
B ezpośrednio po zakończeniu zim nej w ojny sto su n k i
chińsko-rosyjskie znacząco się popraw iły. Rozw iązano
spory graniczne, zredukow ano siły zbrojne po obu stro ­
nach granicy, rozw inął się h an d el, oba k raje przestały
celować w siebie naw zajem pociskam i z głowicami n u k le­
arnymi, a m inistrow ie spraw zagranicznych om aw iali
kwestie będące przedm iotem w spólnego zainteresow ania
-chodziło o zwalczanie fundam entalistów islam skich. Co
gwięcej, R osja znalazła w C hinach chło n n y i duży ry n ek
zbytu n a sp rz ę t i technologię wojskową, w ty m czołgi,
myśliwce, bom bow ce dalekiego zasięgu i rak iety ziem ia­
-p o w ietrze 46 Z rosyjskiego p u n k tu w idzenia to ocieple­
n i e stosunków oznaczało zarów no św iadom ą decyzję
podjęcia w spółpracy z C hinam i ja k o azjatyckim p a rtn e ­
rem (przy niezm iennie chłodnych stosunkach z Japonią),
jak i reakcję n a konflikty z Zachodem wokół rozszerzenia
jNATO, refo rm y gospodarczej, ko n tro li zbrojeń, pom ocy
ekonom icznej i członkostw a Rosji w zachodnich instytu-
. cjach m iędzynarodow ych. C hiny ze swojej stro n y m ogły
zadem onstrow ać Zachodowi, że n ie są n a św iecie sam e
i są w stan ie uzyskać po ten cjał m ilitarn y n iezbędny do
w prow adzenia w życie regionalnej strateg ii szybkiego
reagow ania. D la obu krajów zw iązek rosyjsko-chiński,
podobnie ja k islam sko-konfucjański, służy przeciw sta­
w ieniu się potędze i uniw ersalizm ow i Z achodu.
To, czy zw iązek te n przetrw a, zależy w znacznym ,
stopniu od dw óch czynników . Po pierw sze, ja k dalece
stosunki R osji z Z achodem u stab ilizu ją się n a pod­
staw ach satysfakcjonujących obie strony, i po drugie,
jak bardzo h eg em o n ia C hin w Azji zagrozi rosyjskim
419
u I ł .a ...
 H j p
in te re so m p o d w zględem gospodarczym , demograficz­
n y m i m ilitarn y m . E konom iczny dynam izm C hin objął
ju ż Syberię: chińscy, a tak ż e ko reań scy i jap o ń scy
p rzed sięb io rcy rozpoznają te re n i w ykorzystują tutejsze
m ożliwości. R osjanie zam ieszkujący Syberię w coraz
w iększym sto p n iu w idzą swoją gospodarczą przyszłość
w zw iązkach z Azją W schodnią, a n ie z R osją europejską.
G roźniejsza d la R osji je s t c h iń sk a em igracja n a Syberię.
O ceniano, że w 1995 ro k u było tu od 3 do 5 min
nieleg aln y ch c h iń sk ich em igrantów , podczas gdy rosyj­
sk a lu d n o ść w schodniej S yberii liczy około 7 min.
R osyjski m in iste r obrony Paw eł Graczow ostrzegał:
„Chińczycy d o k o n u ją pokojow ego podboju rosyjskiego
D alekiego W schodu”. W tórował m u w ysoki ran g ą urzęd­
n ik do sp raw im igracji, k tó ry stw ierdził: „m usimy
pow strzym ać ch iń sk i ek sp an sjo n izm ” 47. Rozwój kon­
tak tó w gospodarczych m iędzy C hinam i a byłym i ra­
d zieck im i rep u b lik a m i Azji Środkow ej m oże ponadto
doprow adzić do zaostrzenia stosunków z Rosją. Chińską
e k sp a n sja m oże też p rzy brać m ilitarn y ch arak ter, jeśli
C hiny do jd ą do w n iosku, że pow inny podjąć próbę
o dzy sk an ia M ongolii, k tó rą R osjanie oddzielili od ich
k ra ju po I w ojnie światowej i k tó ra przez dziesiątki lat
b y ła sow ieckim satelitą. „Żółte h o rd y ”, te n koszm ar
naw iedzający R osjan od czasów m ongolskich inwazji,
m o g ą znów stać się rzeczyw istością.
S to su n k i R osji z islam em zostały ukształtow ane przez
w ieki zbrojnej ek sp an sji i w ojen toczonych z ludam i
tu re ck im i, lu d am i Północnego K au k azu i em iratam i
Azji Środkow ej. O becnie R osja w spółdziała z prawo­
sław nym i sprzym ierzeńcam i, S erb ią i G recją, by prze­
ciw staw ić się tu re c k im w pływ om n a B ałkanach. Inny
praw osław ny sojusznik, A rm enia, pom aga jej ograniczać
te w pływ y n a Z ak au k aziu. Podejm ow ała energiczne
staran ia, b y u trzy m ać polityczne, w ojskow e i gospodar-
420
.’/A-:-’.-'.: ••• ■..
(-ze wpływy w rep u b lik ach Azji Środkow ej, włączyła je
do W spólnoty N iepodległych Państw , w e w szystkich
stacjonują jej siły zbrojne. Szczególne znaczenie m ają
dla Rosji zasoby ropy i gazu n a M orzu K aspijskim oraz
szlald dostaw y tych surow ców n a Z achód i do Azji
Wschodniej. R osja stoczyła je d n ą w ojnę n a północnym
JCaukazie przeciw m u zu łm ań sk im Czeczenom , a d ru g ą
w T adżykistanie, gdzie w sparła rząd przeciw rebelii
z udziałem islam sk ich fundam entalistów . K w estie bez­
pieczeństwa stanow ią dodatkow y bodziec do w spółpracy
z C hinam i przy pow strzym yw aniu „islam skiego zagro­
żenia” w Azji Środkow ej, a tak że głów ny m otyw rosyj­
skiego zbliżenia z Iranem . Rosja sprzedała Iranow i
łodzie podw odne, now oczesne myśliwce, m yśliw ce bom ­
bardujące, rak iety ziem ia-powietrze oraz sprzęt zwiadow­
czy i do prow adzenia w ojny elektronicznej. Zgodziła się
także zbudow ać w Iran ie reak to ry i dostarczyć m u
aparatury do w zbogacania u ran u . W zam ian za to wyraź­
nie się spodziew a, że Ira n pow ściągnie zapędy fu n ­
dam entalistów w Azji Środkowej, a po kryjom u oczekuje
od niego w spółpracy w pow strzym yw aniu wpływów
tureckich w ty m regionie oraz n a K aukazie. W najbliż­
szych dziesięcioleciach n a sto su n k i R osji z islam em
decydujący w pływ wywrze postrzeganie przez n ią za­
grożeń, ja k ie stw arzają przeżyw ające boom lu d y m uzuł­
m ańskie w zdłuż południow ej granicy.
W okresie zim nej w ojny Indie, trzecie państw o-oś-
rodek cywilizacji zajm ujące pozycję pośrednią, były
sojusznikiem Zw iązku R adzieckiego. Stoczyły w ojnę
t C hinam i i k ilk a w ojen z P ak istan em . Ich stosunki
/ Zachodem , zwłaszcza ze S tan am i Zjednoczonym i,
kiedy n ie ulegały zaostrzeniu, były raczej chłodne. Po
zakończeniu zim nej w ojny praw dopodobnie n adal pozo­
staną w konflikcie z P a k istan em - sporne kw estie to
Kaszm ir, b ro ń atom ow a i rów now aga m ilitarn a na

su b k o n ty n en cie. Zależnie od tego, czy P akistanow i uda
się zdobyć poparcie in n y ch krajów m uzułm ańskich,
sto su n k i In d ii z obszarem islam u n ie b ę d ą się łatwo
układać. W zw iązku z ty m In d ie podejm ą prawdopodob­
n ie próby, ja k to czyniły w przeszłości, by przekonać
poszczególne k raje m u z u łm ań sk ie do zdystansow ania
się od P ak istan u . W raz z zakończeniem zim nej wojny
C hiny podjęły sta ran ia o ustan o w ien ie bardziej p rzy >./-
n y ch sto su n k ó w z sąsiadam i, w ty m rów nież z Indiami.
N apięcia m iędzy dw om a k ra jam i uległy złagodzeniu.
N ie w ygląda je d n a k n a to, że ten d en cja ta długo się
utrzym a. C hiny zaangażow ały się aktyw nie w politykę
w regionie Azji Południow ej i praw dopodobnie będą to
n ad al czynić. S k ład a się n a to zbliżenie z Pakistanem ,
u m acn ian ie p ak istań sk ieg o atom ow ego i konw encjonal­
nego p o ten cjału w ojskow ego, zjednyw anie B irm y per­
spektyw ą pom ocy gospodarczej, inw estycji i pomocy
m ilitarn ej, p rzy ew en tu aln ej rozbudow ie n a jej teryto­
riu m u rząd zeń dla swojej m a ry n ark i w ojennej. Potęga
C hin je s t obecnie w sta d iu m ek sp an sji, In d ie m ogą się
znacznie u m ocnić n a p o czątk u XXI w ieku. Praw dopo­
dobieństw o konfliktów je s t w ysokie. J a k zauważył pe­
w ien an ality k , „ryw alizacja m iędzy dw om a azjatyckim i
g ig an tam i i ich w yobrażenie o sobie ja k o naturalnych
w ielkich m ocarstw ach i ośro d kach cywilizacji i kultury
n ad al będzie je skłaniać do w sp ieran ia różnych krajów
i różnych spraw . In d ie b ę d ą n ie tylko dążyły do zajęcia
pozycji niezależnego ośro d k a siły w w ielobiegunow ym
św iecie, ale i do stw orzenia przeciw w agi dla potęgi
i wpływów C hin” 48.
W sytuacji, gdy In d ie b ęd ą m iały przeciw sobie co
najm n iej sojusz ch iń sk o -p ak istań sk i, a m oże i szerszy
zw iązek ko n fu cjań sk o -m u zu łm ański, w ich interesie
będzie u trz y m a n ie b lisk ich stosunków z R osją i za­
chow anie pozycji jed n eg o z najw iększych odbiorców
422
W ykres 9.1
GLOBALNA POLITYKA CYWILIZACJI: TWORZĄCE SIĘ SOJUSZE
[_ ■ - i m n ie j k o n flik to w e
rosyjskiego sprzętu wojskowego. W połowie la t dziewięć­
dziesiątych In d ie kupow ały od Rosji praw ie w szystkie
główne rodzaje uzbrojenia, w ty m lotniskow iec i k rio ­
geniczną technologię rakietow ą, co spowodowało san k ­
cje ze stro n y USA. Poza ro zp rzestrzen ian iem b roni inne
sporne k w estie m iędzy In d ia m i i S tan am i Zjednoczo­
nymi dotyczyły praw człowieka, K aszm iru i liberalizacji
gospodarczej. Z czasem je d n a k n ie da się w ykluczyć, że
/ochłodzenie sto su n k ó w am e ry k a ń sk o -p a k ista ń sk ic h
oraz w spólny in te re s zw iązany z pow strzym yw aniem
Chin doprow adzą do zbliżenia indyjsko-am erykańskie-
go. U m acnianie się potęgi In d ii w Azji Poiudniow o-
,-W schodniej n ie m oże zaszkodzić in tereso m Stanów
Zjednoczonych, a raczej im posłuży.
S to su n k i m iędzy cyw ilizacjam i i państw am i-ośrod-
kam i są skom plikow ane, często am b iw alen tn e i ulegają
zm ianom . W iększość krajów danego k rę g u kulturow ego
przy k ształto w an iu swych sto su n k ó w z państw am i in ­
nych cywilizacji idzie n a ogół w ślady państw a-ośrodka.
Nie zaw sze ta k je d n a k będzie, je s t poza ty m rzeczą
oczywistą, że n ie w szystkie k ra je jed n ej cywilizacji
423
• - J I Ł. . . «,
 u trz y m u ją id en ty czn e s to su n k i z w szystkim i państwam i
innej cywilizacji. W spólne interesy, a przew ażnie wspólny
w róg należący do cywilizacji trzeciej, m ogą zrodzić współ­
pracę m iędzy k rajam i różnych kręgów kulturow ych. Jest
tak że oczywiste, że w obrębie poszczególnych cywilizacji,
zwłaszcza islam skiej, w ynikają konflikty. Ponadto stosun­
k i m iędzy g ru p am i w zdłuż linii granicznych m ogą sit;
znacząco różnić od sto su n k ów m iędzy państw am i-ośrod-
k am i ty c h sam y ch cywilizacji. O gólniejsze tendencje są
je d n a k ew identne, m ożna też poczynić zasadne uogólnie­
n ia n a te m a t tw orzących się sojuszów i rodzących sit
antagonizm ów m iędzy cyw ilizacjam i i państw am i-ośrod-
kam i. P rzedstaw iono to poglądow o n a w ykresie 9.1.
Stosunkow o prosty układ dw ubiegunow y z czasów zimnej
w ojny u stęp u je m iejsca o wiele bardziej złożonym stosun­
k o m w w ielobiegunow ym , w ielocyw ilizaeyjnym świecie.
P rzyp isy
1 A dda B. B ozem an, Strategic Intelligence a n d Statecraft:.Selected Essays,
B rassey’s (US), W ashington 1992), s. 50; B arry B uzan, Neu> P attern s o f
Global S ecu rity in the T w en ty-first C entury, „In te rn a tio n a l Affairs”, 6?
(lipiec 1991), s. 448-449.
2 Jo h n L. E sposito, The Islam ic Threat: M yth or R e a lity , s. 46.
3 B e rn a rd Lewis, Isla m a n d the'W est, s. 13.
4 E sposito, Islam ic Threat, s. 44.
5 D aniel P ipes, In the P ath o f God: Isla m a n d P olitical Power, s. 102-103,
169-173; Lewis F. R ichardson, S ta tistic s o f D eadly Quarrels, Boxwood
P ress, P ittsb u rg h 1960, s. 235-237.
c Ira M. L apidus, A H istory o f Islam ic Societies, C am bridge U niversity
P ress, C am bridge 1988, s. 41-42; K si^zna A n n a K om nena, cytow ana w:
K aren A rm strong, H oly W ar; The C rusades a n d T h eir Im p a c t on T o d a y’s
World, D oubleday-A nchor, N ew Y ork 1991, s. 3-4 i w: A rnold J . Toynbee,
S tu d y o f H istory, V III, s. 390.
7 Barry Buzan, N ew Patterns, s. 448-449; B ernard Lewis, The Roots o f M uslim
Rage: W hy So M any M uslims Deeply Resent the West a n d W hy Their Bitterness
Will Not Be Easily M ollified, .A tlantic M onthly” , 266 (wrzesien 1990), s. 60.
424
v-X u-l-l . X,:> . * . ’ . 1 >v «¿>. - , - ........... . : *\ . . v. v.Y. J,
oh am ed Sid-A hm ed, C ybernetic C olonialism a n d the M oral Search,
„New P ersp ectiv es Q u arterly ”, 11 (wiosna 1994), s. 19; M.J. A kbar,
cytow any w „T im e” , 15 czerw ca 1992, s. 24; A bdelw ahab Belw ahl,
tam że, s. 26.
William H. M cNeill, Epilogue: F u n d a m en ta lism a n d the W orld o f the
1990’s, w: M artin E. M arty, R. S co tt A ppleby (red.), F u n d a m en ta lism s
a n d Society: R eclaim ing the Sciences, the F am ily, a n d E ducation,
I : U niversity o f Chicago P ress, Chicago, s. 569.
10 F atim a M ernissi, Isla m a n d Democracy: F ear o f the ■M o d em World,
, Addison-W esley, R eading 1992.
i J Jeśli chodzi o w ybór tego ty p u tw ierdzeń, p atrz „E conom ist”, 1 sierpnia
1992, s. 34-35.
52 Jo h n E. Reilly (red.), A m erica n Public O p in io n a n d U.S. Foreign
Policy 1995, Chicago Council on Foreign R elations, Chicago 1995,
s. 21; „Le M onde”, 20 w rześnia 1991, s. 12, cytow ane w: M argaret
B lun d en , In se c u ń ty on E urope’s Southern F la n k, „Survival”, 36 (lato
1994), s. 138; R ich ard M orin, „W ashington P o st”, 8-14 listopada 1993,
s. 37; Foreign Policy A ssociation, N ational O pinion B allot Report,
listopad 1994, s. 5
13 „B oston G lobe”, 3 czerw ca 1994, s. 18; Jo h n L. E sposito, Sym posium :
Resurgent Isla m in the M iddle East, „M iddle E ast Policy”, 3 (n r 2,1994),
s. 9; „In te rn a tio n a l H erald T rib u n e”, 10 m aja 1994, s. 1, 4; „C hristian
Science M onitor”, 24 lutego 1995, s. 1.
14 R obert E llsw orth, „Wall S tre e t Jo u rn a l”, 1 m arca 1995, s. 15; W illiam T.
Jo h n se n , N A T O ’s N ew F ront L ine: The G row ing Im portance o f the
Southern Tier, S trateg ic S tu d ies In stitu te , U S A rm y W ar College,
C arlisle B arrack s 1992, s. vii; R obbin L aird, French S ecu rity Policy in
T ra n sitio n : D yn a m ics o f C o n tin u ity a n d Change, In stitu te for N ational
S trateg ic S tu d ies, M cN air P ap er 38, W aszyngton, m arzec 1995, s. 50-52.
lj A yatollah R u h o llah K hom eini, Isla m a n d R evolution, M izan P ress,
B erkeley 1981, s. 305.
10 „E conom ist”, 23 listo p ad a 1991, s. 15.
17 B arry B uzan, G erald Segal, R eth in kin g E ast A sian S ecu rity, „Survival",
36 (lato 1994), s. 15.
JU C an C h in a ’s A rm ed Forces W in the N e x t War?, w yjątki przetłum aczone
i opublikow ane w: R oss H. M unro, E avesdropping on the Chinese
M ilitary: Where I t E xpects W ar - W here I t D oesn’t, „O rbis”, 38 (lato
1994), s. 365. A utorzy tego d o k u m e n tu p o su n ęli się do tw ierdzenia, że
użycie siły zbrojnej przeciw Tajwanow i byłoby „napraw dę niem ąd rą
decyzją”.
1!ł B uzan, Segal, R eth in kin g E ast A sia n S ecu rity, s. 7; R ichard K. B etts,
W ealth, P ow er a n d In sta b ility: E ast A s ia a n d the U nited S ta tes A fte r
the Cold W ar, „In tern atio n al S ecu rity ”, 18 (zim a 1993/94), s. 34-77;
A aron L. F ried b erg , R ip e fo r R ivalry: Prospects fo r Peace in M ultipolar
A sia , „In tern atio n al S ecu rity ”, 18 (zim a 1993/94), s. 5-33.
20 C an C hina’s A rm ed Forces W in the N e x t War?, w yjątki tłu m aczo n e w:
M unro, E avesdropping on the Chinese, s. 355 i n.; „New Y ork T im es”,
16 listo p ad a 1993, s. A6; F ried b erg , R ip e fo r R iv a lry, s. 7.
21 D esm ond Ball, A rm s a n d A ffluence: M ilita ry A cq u isitio n s in the Asta-
-P acific Region, „In tern atio n al S ecu rity ”, 18 (zim a 1993/94), s. 95-111;
M ichael T. K tare, The N e x t Great A rm s Race, „Foreign Affairs’’,
72 (lato 1993), 137 i n.; B uzan, Segal, R eth in kin g E ast A sian Security’
s. 8-11; G erald Segal, M an ag in g N ew A rm s Races in the Asia/Pacific,
„W ashington Q uarterly”, 15 (lato 1992), s. 83-102; „E conom ist”, 20 lu­
tego 1993, s. 19-22.
P atrz np., „E conom ist”, 26 czerw ca 1993, s. 75; 24 lipca 1995, s. 25;
„Tim e”, 3 lipca 1995, s. 30-31; oraz o C hinach, Jacob H eilbrunn, The
N e x t Cold W ar, „New R epublic”, 20 listo p ad a 1995, s. 27 i n.
0 różn y ch o d m ia n a c h w o jen h andlo w y ch i w ja k ic h w ypadkach
m ogą doprow adzić do w ojen zbrojny ch , p a trz D avid Rowe, T rade
W ars a n d In te rn a tio n a l S ec u rity: T he P o litica l E conom y o f Inter­
n a tio n a l E conom ic C on flict (W orking P a p e r no. 6, P ro je c t on the
C h a n g in g S e c u rity E n v iro n m e n t a n d A m eric an N atio n al In terests,
Jo h n M. O lin I n s titu te for S tra te g ic S tu d ie s, H arv ard U niversity,
lip iec 1994), s. 7 i n.
¿,New Y ork T im es” , 6 lipca 1993, s. Al, A6; „Tim e", 10 lutego 1992, s. 16
1 n.; „E conom ist”, 17 lutego 1990, s. 21-24; „B oston G lobe”, 25 listopada
1991, s. 1, 8; D an O berdorfer, „W ashington P o st”, 1 m arca 1992, s. Al.
Cytow ane w „New Y ork T im e s”, 21 kw ietnia 1992, s. A10; „New York
T im es”, 22 w rześnia 1991, s. E2; 21 kw ietn ia 1992, s. Al; 19 września
1991, s. A7; 1 sierpnia 1995, s. A2; „In te rn a tio n a l H erald T ribune”,
24 sierpnia 1995, s. 4; „C hina P o st” (Tąjpej), 26 sie rp n ia 1995, s. 2; „New
Y ork T im es”, 1 sierpnia 1995, s. A2, D avida S h am b au g h a rap o rt o wy­
w iadach przeprow adzonych w P ekinie.
Donald Zagoria, „A m erican F oreign Policy N ew sletter”, październik
1993, s. 3; C an C hina's A rm ed Forces W in the N ext War?, w: Munro,
E avesdropping on the Chinese M ilita ry, s. 355 i n.
R oger C. A ltm an, W hy Pressure Tokyo? The U S-Japan R ift, „Foreign
A ffairs”, 73 (m aj/czerw iec 1994), s. 3; Jeffrey G arten , The C linton Asia
P olicy, „In tern atio n al E conom y”, 8 (m arzec/kw iecień 1994), s. 18.
E dw ard J. L incoln, J a p a n ’s U nequal T rade, C. B rookings Institution,
W ashington 1990, s. 2-3. P atrz C. F re d B erg sten , M arcus N oland, Recon­
cilable Differences? U nited S tates-Jap a n E conom ic C onflict, Institute
for In tern atio n al Econom ics, W ashington 1993; E isu k e Sakalcibara,
Less L ike You, „In tern atio n al E conom y”, (kw iecień/m aj 1990), s. 36.
A utor w prow adza rozróżnienie m iędzy a m e ry k ań sk ą kapitalistyczną
gospodarką rynkow ą i ja p o ń sk ą kapitalistyczną gospodarką nierynkową;
M arie A nchordoguy, Japanese-A m erican T rade C onflict a n d Supercom­
puters, „Political S cience Q uarterly”, 109 (wiosna 1994), s. 36, cytuje
R udigera D ornbusha, P au la K rugm an a, E dw arda J. L incolna i Mor-
dechaia E. K reinina; E am o n n F ingleton, J a p a n ’s In visible L eviathan,
„Foreign A ffairs”, 74 (m arzec/kw iecień 1995), s. 70.
T rafn e przedstaw ienie różnic dotyczących k u ltu ry , w artości, stosunków
społecznych i postaw znajdzie C zytelnik w: S ey m o u r M artin Lipset,
A m e ń c a n E xceptionalism : A Double-Edged Sw ord, W.W. N orton, New
Y ork 1996, rozdział 7, A m e ń c a n E xceptionalism -Japanese Uniqueness.
„W ashington P o st”, 5 m aja 1994, s. A38; „Daily T eleg rap h ” , 6 m aja 1994,
s. 16; „B oston G lobe”, 6 m aja 1994, s. 11; „New Y ork T im es”, 13 lutego
1994, s. 10; K arl D. Jackson, Hou> to R eb u ild A m erica's S ta tu re in Asia,
„O rbis” , 39 (zim a 1995), s. 14; Y ohei Kono, cytow any w: Chalmers
Jo h n so n , E.B. K eehn, The P entagon’s O ssified S trategy, „Foreign
i A ffairs”, 74 (lipiec/sierpień 1995), s. 106.
„New Y ork T im es”, 2 m ąja 1994, s. A10.
3“ B arry B uzan, G erald Segal, A sia: S ke p tic ism A b o u t O p tim ism , „N ational
I n te re s t”, 39 (w iosna 1995), s. 83-84; A rth u r W aldron, D eterring China,
„C om m entaiy”, 100 (październik 1995), s. 18; N icholas D. Kristof, The Rise
o f China, „Foreign A ffairs”, 72 (listopad/grudzień 1993), s. 74.
i3 S tep h e n P. W alt, A llia n ce F orm ation in S o u th w est A sia: B a la n cin g a n d
B a n d w a g o n in g in Cold W ar C om petition, w: R o b ert Jervis, Ja c k S n y d er
(red.), D om inoes a n d B andw agons: Strategic B eliefs a n d G reat Power
C o m petition in the E u ra sia n R im la n d , O xford U n iv ersity P re ss N ew
Y ork 1991, s. 53, 69.
4 R andall L. Schw eller, B an d w a g o n in g fo r Profit: B ringing the R evisionist
S ta te B a ck In , „In tern atio n al S ecu rity ”, 19 (łato 1994), s. 72 i n.
5 L ucian W. Pye, D ynam ics o f Factions a n d Consensus in Chinese Politics:
A M odel a n d S om e Propositions, R an d , S a n ta M onica 1980, s. 120;
A rth u r W aldron, From W ar to N ationalism : C h in a ’s T u rn in g P oint,
1924-1925, C am bridge U niversity P ress, C am bridge 1995, s. 4 8 ^ 9 , 212;
A very G oldstein, From B a n d w a g o n to B alance-of-Pow er Politics: S tru c­
tured C onstraints in P olitics in C hina, 1949-1978, S tan fo rd U niversity
P ress, S tan fo rd 1991, s. 5-6, 35 i n. P atrz też L ucian W. Pye, Social
Science Theories in Search o f Chinese R ealities, „C hina Q u arterly ”
132 (grudzień 1992), s. 1161-1171. ’ ’
30 S am u el S. K im , Lowell D ittm er, W hither C h in a ’s Q uest fo r N a tio n a l
Id en tity, w: Lowell D ittm er, S am u el S. K im (red.), C h in a ’s Q uest fo r
N a tio n a l Id e n tity , Cornell U niversity P ress, Ith ac a 1991, s. 240; P aul
Dibb, T ow ards a N ew B alance o f P ow er in A sia , In tern atio n al In stitu te
for S trateg ic S tudies, A delphi P ap er 295, L ondon 1995, s. 10-16; R oderick
M acF arquhar, The P ost-C onfucian Challenge, „E conom ist”, 9 lutego
1980, s. 67-72; K ishore M ahbubani, The P a cific Im pulse, „Survival”,
37 (w iosna 1995), s. 117; Ja m es L. R ichardson, A sia-P acific: The Case fo r
G eopolitical O p tim ism , „N ational In terest", 38 (zim a 1994-95), s. 32; Paul
Dibb, T ow ards a N ew B alance, s. 13. P atrz N icola B aker, L eonard
C. S eb astian , The Problem w ith P arachuting: Strategic S tu d ies a n d
■ S ecu rity in the A sia/P acific Region, „Jo u rn al o f S trateg ic S tu d ies”, 18
(w rzesień 1995), s. 15 i n., o nieprzystaw alnośei do Azji ta k ic h koncepcji
eu ro p ejsk ich , ja k rów now aga sił i pro b lem bezpieczeństw a,
3‘ „E conom ist”, 23 g ru d n ia 1995; 5 stycznia 1996, s. 3 9 ^ 0 .
R ichard K. B etts, V ietn a m ’s Strategie Predicam ent, „Survival” 37 (iesień
1995), s. 61 i n., 76. . ’
30 „New Y ork T im es", 12 listopada 1994, s. 6; 24 listo p ad a 1994, s. A12;
„International H erald T ribune", 8 listopada 1994, s. 1; M ichel O ksenberg’
„W ashington P o st”, 3 w rześnia 1995, s. Ci.
‘10 Jitsu o T su ch iy am a, „T he E n d o f th e A lliance? D ilem m as in th e
U S -Japan R elatio n s”, p raca n ie publikow ana, H arv ard U niversity, Jo h n
M. O lin In s titu te for S trateg ic S tu d ies, 1994, s. 18-19.
Ivan P. H all, J a p a n ’s A sia Card, „N ational In te re s t”, 38 (zim a 1994-95),
42 S M ahbubani, The P a cific Im pulse, s. 117.
M ike M. M ochizuki, Ja p a n a n d the Strategic Q uadrangle, w: M ichael
M andelbaum (red.), The S trategic Quadrangle: Russia, China, Japan, and
427
 a U P M . ••• " ■’^ r,TOi r î

the United, S ta te s i n E ast A sia, Council on F o reig n R elations, New York

1995, s. 130-139; sondaż przeprow adzony przez „Asahi Shim bon”, rela­
cjonow any w „C hristian S cience M onitor”, 10 stycznia 1995, s. 7.
43 „F inancial T im e s”, 10 w rześnia 1992, s. 6; S arnina Y asm een, Pa/cisian’s
C autious Foreign Policy, „Survival”, 36 (lato 1994), s. 121, 127-128:
B ruce V aughn, S h iftin g G eopolitical R ealities B etw een South, Southwest
a n d C entral A sia , „C entral A sian S urv ey ”, 13 (nr 2, 1994), 313; artykuł
w stępny, „H am sh ah ri”, 30 sie rp n ia 1994, s. 1, 4, w FBIS-NES-94-173,
X
2 w rześnia 1994, s. 77.
44 G raham E. F uller, The A p p e a l o f Iran, „N ational In te re s t”, 37 (jesień
1994), s. 95; M u’a m m a r al-K addafi, przem ów ienie, Trypolis, 13 marca
1994, w F B IS-N E S -94-049,14 m arca 1994, s. 21. Od wojen okresu przejściowego
45 F ereid u n F esh a ra k i, East-W est Center, H aw aje, cytow any w „New York

40
T im es”, 3 k w ietn ia 1994, s. E3.
S te p h e n J. B lank, C hallenging the N ew W orld Order: The A rm s Transfe-
do wojen kresowych
Policies o f the R u ssia n R epublic, U S A rm y War College, Strategi
S tu d ies In stitu te , C arlisle B arrack s 1993, s. 53-60.
47 „In te rn a tio n a l H erald T rib u n e ”, 25 sie rp n ia 1995, s. 5. WOJNY O K R ESU PRZEJŚCIOW EGO:
40 J. M ohan M alik, In d ia Copes w ith the K rem lin ’s Fall, „O rbis”, 37 (zima
1993), s. 75. AFGANISTAN I ZATOKA

t.ha prem ière guerre civilisationelle” - „pierw sza w ojna

m iędzy cyw ilizacjam i” - ta k im m ian em określi! wojnę
w Zatoce w czasie jej trw ania w ybitny uczony m aro k ań ­
ski M ahdi E lm an d jra K W rzeczyw istości była drugą
taką w ojną, pierw sza to k o n flik t radziecko-afgański
1979—1989. O bie zaczęły się od bezpośredniej inwazji
jednego k rą ju n a drugi, przekształcając się je d n a k
potem w w ojny m iędzy cywilizacjam i. Były to w istocie
rzeczy w ojny o k resu przejściow ego, k tó re zapocząt­
kowały epokę konfliktów etnicznych i w ojen kresow ych
m iędzy g ru p am i należącym i do różnych cywilizacji.
W ojna afg ań sk a zaczęła się od podjętej przez Zw iązek
R adziecki pró b y rato w an ia sate lita rn e g o reżim u. S tała
się zim n ą w ojną, k ie d y S ta n y Z jednoczone żywo za­
reagow ały i zaczęły organizow ać, finansow ać i w ypo­
sażać pow stańców afg ań sk ich , w alczących przeciw ar­
mii rad zieck iej. P o rażk a Sow ietów oznaczała dla
A m erykanów p o tw ierd zen ie słuszności d o k try n y Rea-
gana polegającej n a p o p ie ra n iu zbrojnego oporu w o­
bec reżim ów k o m u n isty czn y ch , a tak ż e pokrzepiające

429
u p o k o rz en ie Z w iązku R ad zieckiego, porównywalne
z tym , jak ieg o sam i doznali w W ietnam ie. Konsekwencje
tej k lę sk i d o tk n ęły całe rad zieckie społeczeństw o i es­
ta b lish m e n t polityczny, przyczyniając się w znacznej
m ierze do d ezin teg racji sow ieckiego im perium . Dla
A m erykanów i d la całego Z achodu A fganistan by;
o stateczn y m decydującym zw ycięstw em , W aterloo zim­
nej wojny.
D la tych, którzy z Sow ietam i walczyli, w ojna afgańska
oznaczała je d n a k coś innego. Była „pierw szym skutecz­
n y m staw ieniem oporu obcem u m ocarstw u n ie opierają­
cym się n a zasadach nacjonalistycznych czy socjalisty« /-
n y c h ” 2, ale odw ołującym się do islam u. B y ła dżihadem ,
św iętą w ojną, k tó ra znacznie u m o cn iła m uzułm ańską
pew ność sieb ie i siłę św iata islam u. Jej znaczenie dla
św iata islam u m o żn a porów nać ze s k u tk a m i pokonania
R osji przez Jap o n ię w 1905 ro k u dla św iata O rientu, lo,
co w oczach Z achodu było zw ycięstw em W olnego Świa­
ta, m u zu łm an ie u zn ali za triu m f islam u.
B ez a m e ry k ań sk ic h dolarów i ra k ie t nie dałoby się
Sow ietów pokonać, ale rów nie n iezbędny był wspólny
w ysiłek św iata islam u. B ardzo różne rządy i grupy
prześcigały się, b y się tylko przyczynić do k lę sk i Sowie­
tów i osiągnąć zwycięstwo odpow iadające ich interesom .
W sparcia finansow ego ze stro n y m u zu łm ań sk iej udzie­
lała p rzed e w szy stk im A rabia S audyjska. O d 1984 do
1986 ro k u Saudyjczycy dostarczyli bojow nikom afgań-
sk im 525 m in dolarów , w 1989 ro k u zgodzili się pokryć
61 p ro c e n t su m y 715 m in, czyli w yasygnow ali 436 min,
resz tę p rzek azały S ta n y Zjednoczone. W 1993 ro k u dali
rządow i a fg a ń sk iem u 193 m in dolarów. Ich całkowity
w k ład finansow y podczas tej w ojny w yniósł co pajm niej
3 m ld dolarów (praw dopodobnie więcej), S tan y Zjed­
noczone w ydały zaś 3,3 m ld dolarów. W w ojnie uczest­
niczyło około 25 000 ochotników z krajów m uzułm ań-
‘■śkich, głów nie arabskich. R ek ru to w an i byli p rzede
:V.v/||ystkim w Jo rd an ii, n a stę p n ie zaś szkoleni przez
p |B s ta ń s k ą agencję wywiadowczą. P a k ista n zapew niał
■bojownikom n iezb ęd n ą bazę zew nętrzną oraz w sparcie
■logistyczne i in n e. P rzekazyw ał ta k ż e i rozdzielał am e-
rykańską pom oc finansow ą, przy czym celowo kierow ał
7 # procent ty ch zasobów do bardziej fundam entałi-
stycznych organizacji - 50 p ro cen t całości środków
finansowych otrzym ało najsk rajn iejsze ugrupow anie
sunnickie kierow ane przez G u lb u d d in a H ekm atiara.
Choć arabscy ochotnicy w alczyli przeciw w ojskom ra ­
dzieckim, n astaw ien i byli w przew ażającej w iększości
antyzachodnio, a zachodnie organizacje udzielające
pomocy h u m an itarn e j oskarżali o niem oralność i dyw er­
sję wobec islam u. Sowieci zostali w k ońcu pokonani
przez trzy czynniki, k tó ry m n ie potrafili się sk u teczn ie
przeciwstawić: a m e ry k ań sk ą technologię, saudyjskie
pieniądze oraz m uzułm ański fanatyzm i prężność dem o­
graficzną 3.
Po w ojnie pozostała tru d n a do opanow ania koalicja
organizacji m u zu łm ań sk ich , staw iająca sobie za cel
propagowanie islam u i w alkę z niew iernym i. Pozostali
także w yszkoleni i dośw iadczeni bojownicy, obozy,
poligony, zaplecze logistyczne, rozbudow ana sieć k o n ­
taktów osobistych i organizacyjnych obejm ująca k raje
i społeczności m u zu łm ań sk ie, znaczna ilość sp rzętu
wojskowego, w tym od 300 do 500 nierozliczonych ra k ie t
typu S tinger, oraz, co najw ażniejsze, w ielkie poczucie
siły i d u m y z dotychczasow ych d o k o n ań i chęć podąża­
nia k u now ym zwycięstwom . P ew ien w ysoki ran g ą
urzędnik am ery k ań sk i stw ierdził w 1994 roku: „religijne
i polityczne referen cje zdobyte w św iętej w ojnie przez
ochotników z A fg an istan u są n ie do podw ażenia. P oko­
nali jed n o z dw óch superm ocarstw , a teraz zam ierzają
się n a d ru g ie ” 4.
 - '• 'I f t f l
Wojna afg ań sk a n ab rała c h a ra k te ru w ojny cywilizacji ;
bo ta k ją w idzieli m u zu łm an ie całego św iata zwołujący
się do w ałki przeciw Związkowi R ad zieck iem u , Wojna
w Zatoce stała się w ojną cywilizacji, bo Z achód dokonał
zbrojnej interw encji w konflikcie m iędzy m uzułm ana­
mi, ludzie Zachodu in terw en cję tę m asow o p o p a rli,|
a m uzułm anie u zn ali ją za w ojnę im wypowiedzianą
i zwarli szeregi przeciw czem uś, w czym ujrzeli jeszcze
jed e n przejaw zachodniego im perializm u.
Z początku rząd y p a ń stw a rab sk ich i m uzułm ańskich
m iały do tej w ojny ró żn y stosunek. S ad d am H usajn ;
pogwałcił świętą zasadę nienaruszalności granic i w sierp­
niu 1990 ro k u Liga P a ń stw A ra b sk ic h . znaczną więk­
szością głosów (czternaście za, dw a przeciw , pięć się
w strzym ało lu b n ie brało u działu w głosow aniu) potępiła
jego akcję. E g ip t i S yria zgodziły się przyłączyć z więk­
szymi, a P ak istan , B angladesz i M aroko z m niejszym i
oddziałam i do an ty irack iej koalicji m ontow anej przez
Stany Zjednoczone. T u rcja zam k n ęła rurociąg biegnący
przez jej tery to riu m z Ira k u do M orza Śródziem nego
i u d o stęp n iła koalicji swoje bazy lotnicze. W zamian
nasiliła żąd an ia dołączenia do E uropy. P a k ista n i Maro­
ko odnowiły b lisk ie sto su n k i z A rabią S audyjską, Egip­
towi um orzono dług, a Syria dostała Liban. D la odmiany
rządy Iran u , Jo rd an ii, Libii, M auretanii, Jem e n u , Suda­
n u i T unezji, a tak że organizacje - OWP, H am as i Is­
lam sk i F ro n t O calenia (FIS), z k tó ry ch w iele otrzymy­
wało przecież pom oc od A rabii S audyjskiej, poparły
Ira k i p o tępiły zach o d n ią interw encję. In n e rządy m u­
zułm ańskie, ja k n a p rzy k ład indonezyjski, albo zajęły
pozycję kom prom isow ą, albo próbow ały u n ik n ą ć okre­
ślen ia stanow iska.
O ile rządy m u zu łm ań sk ie były z początku podzielone,
o tyle opinia publiczna w k rajach arabskich i m uzułm ań­
skich zajęła od razu an ty zach o d n ie stanow isko. Amery-
432
V
ń sk i obserw ator, k tó ry odw iedził Jem en , Syrię, Egipt,
■Jordanię i A rabię S audyjską trzy tygodnie po inw azji na
Kuwejt, donosił: „Św iat arabski n ie posiada się z gniew u
na S tany Z jednoczone, z tru d n o ścią ukryw a podziw dla
przywódcy n a tyle odważnego, że sprzeciw ił się najw ięk­
szej ziem skiej potędze” 5. M iliony m uzułm anów od M aro­
ka po C hiny opow iedziały się za S ad d am em H usajnem
i „ogłosiły go m u zu łm ań sk im b o h aterem ” 6. „W ielkim
paradoksem tego k o n flik tu ” okazał się p aradoks dem o­
kracji: poparcie dla S addam a było „najsilniejsze i najpo­
w szechniejsze” w tych k rajach arabskich, gdzie życie
polityczne m a bardziej otw arty ch arak ter, a w olność
słowa je s t m niej k rę p o w a n a 7. W M aroku, P ak istan ie,
Jordanii, Indonezji i in n y ch k rajach odbyw ały się m aso­
we dem onstracje przeciw Zachodowi i przywódcom w ro­
dzaju k ró la H asan a II, B enazir B h u tto i S uharto, u zn a­
nym za jego łokąjów. Opozycja wobec koalicji pojawiła się
nawet w Syrii, gdzie „obyw atele z różnych w arstw społe­
cznych protestow ali przeciw obecności obcych w ojsk
w Zatoce. Spośród stum ilionow ej m uzułm ańskiej spo­
łeczności In d ii 75 p ro cen t ludzi obarczało S tan y Z jedno­
czone w iną za rozpętanie wojny, a 171 m in m uzułm anów
w Indonezji „praw ie jed n o m y śln ie” potępiało am ery k ań ­
ską akcję w ojskową w Zatoce. Podobne stanow isko zajęli
arabscy in telek tu aliści, którzy w ym yślali karkołom ne
uzasadnienia, by przejść do p o rząd k u dziennego n ad
brutalnością S addam a i potępić zachodnią interw encję 8.
.Arabowie i in n i w yznaw cy islam u zgodnie n a ogół
przyznawali, że S addam H u sajn je s t krw aw ym ty ra­
nem , ale, parafrazując słowa F.D. R oosevelta, „to nasz
krwawy ty ra n ”. W edług n ich inw azja n a K uw ejt była
sprawą do załatw ienia w rodzinie, a ci, którzy in te r­
weniowali w im ię ja k ie jś górnolotnej teorii m iędzy­
narodowej spraw iedliw ości, uczynili to dla obrony swo­
ich w łasnych egoistycznych in teresó w i u trzym ania
433

A rabów w zależności od Z achodu. Jed n o z opracowań
stw ierdzało: „A rabscy in tele k tu aliści pogardzają irac-
k im reżim em , p o tęp ia ją jeg o b ru taln o ść i autorytaryzm ,.
ale uw ażają go za o śro d ek oporu przeciw w ielkiem u
w rogowi św iata arabskiego, Zachodow i”. „Definiują
św iat ara b sk i w opozycji do Z achodu”. „S addam postą­
pi! źle - pow iedział pew ien p ale sty ń sk i profesor - ale nie
m ożem y p otępić Ira k u za przeciw staw ienie się zachod­
niej interw en cji zbrojnej”. M u zułm anie n a Zachodzie
i w szędzie indziej ostro krytykow ali obecność niemuzui-
m ań sk ich w ojsk w A rabii S au dyjskiej i w ynikające
z teg o „zbezczeszczenie” św iętych m iejsc is la m u 9. Prze­
w ażał pogląd, k tó ry m o żn a streścić następująco: Sad­
dam zrobił źle, że doko n ał inw azji, Z achód postąpił
jeszcze gorzej, bo interw eniow ał, S ad d am m a w ięc rację,
że w alczy z Z achodem , a m y słusznie go popieram y.
W zorem uczestn ik ó w in n y ch w ojen kresow ych, Sad­
d am H u sajn u to żsam ił swój św iecki do tej pory reżim ze
spraw ą, k tó ra m ogła zdobyć najszersze poparcie - sprawą
islam u. Je śli w ziąć pod uw agę om aw iany ju ż rozkład
lojalności w św iecie m u zu łm ań sk im , n ie m iał innego
w yboru. J a k zauw ażył eg ip sk i k o m en tato r, przyznanie
prio ry tetu islam ow i p rz ed a ra b sk im nacjonalizm em czy
n ieja sn y m a n ty za ch o d n im n a sta w ie n ie m typow ym dla
T rzeciego Ś w iata „św iadczy o sile isla m u ja k o politycz­
nej ideologii m o bilizującej p o p arcie” 10. C hociaż Arabia
S au d y jsk a bardziej p rzestrzeg a nakazów islam u w życiu
co d zien n y m i in sty tu c jo n a ln y m niż in n e p ań stw a m u­
z u łm a ń sk ie, z w y ją tk ie m m oże I ra n u i S u d a n u , i cho­
ciaż w sp iera finansow o u g ru p o w an ia m u z u łm a ń sk ie na
całym św iecie, żad n a organizacja islam sk a w żadnym
k ra ju n ie opow iedziała się po stronie zachodniej koalicji,
a w szystkie były przeciw in terw en cji Zachodu.
D la m u zu łm an ó w w ojna ta n a b ra ła w ięc szybko cha­
ra k te ru starcia cywilizacji, w k tó ry m zagrożona była
434
'
• ¡p n a ru s z a ln o ś ć islamu. Grupy fu n d a m e n ta listó w
|||g i p t u , Syrii, Jordanii, Pakistanu, Malezji, Afgani-
t e u , Sudanu i innych krajów potępiły ją jako „wojnę
jfezeciw islam ow i i jego cyw ilizacji” prow adzoną przez
gjjusz „krzyżowców i syjonistów ” i oznajm iły, że po­
ż e r a ją Ira k „w obliczu m ilitarnej i ekonom icznej agre-
|||;p rzeciw jego narodowi”. Jesienią 1990 roku dziekan
jjle g iu m islam skiego w Mekce S afar al-Hawali oświad-
||y ł, że w tej w ojnie „to n ie św iat w y stęp u je przeciw
Irakowi, ale Z achód przeciw islam ow i”. T aśm a z jego
• wypowiedzią była kolportow ana po całej A rabii S au ­
dyjskiej. P odobnie w yraził się król Jo rd an ii H usajn:
j e s t to w ojna przeciw w szystkim A rabom i w szystkim
m uzułm anom , n ie tylko przeciw Irakow i”. N a dodatek,
co p o d k reśla F atim a M ernissi, reto ry k a prezy d en ta
Busha, k tó ry często w im ieniu S tanów Z jednoczonych
powoływał się n a P an a Boga, u m ocniła w śród m u ­
zułmanów p rzek o n an ie o religijnym ch arak terze tej
wojny, a uw agi B u sh a przyw odziły A rabom n a m yśl
„wyrachowane atak i b arb arzy ń sk ich n ajem n y ch hord
z VII w ieku i późniejsze w ypraw y krzyżow e”. Skoro
uznano, że je s t to w ypraw a krzyżow a b ęd ąca w ynikiem
zachodniego i syjonistycznego sp isku, uspraw iedliw ia­
ło to reakcję w postaci św iętej w ojny, dżihadu, a naw et
jej w ym agało n .
Zdefiniow anie przez m uzułm anów tej w ojny jak o
starcia Z achodu z islam em przyczyniło się do złago­
dzenia łub zaw ieszenia antagonizm ów w sam ym św ie­
cie m uzu łm ań sk im . D aw ne rozbieżności m iędzy m u ­
zułm anam i straciły n a zn aczen iu w porów naniu
/ w ielkim k o n flik tem m iędzy islam em a Zachodem..
W trakcie w ojny rządy i ugrupow ania m u zu łm ań sk ie
konsekw entnie zaczęły się dystansow ać od Zachodu.
Podobnie ja k jej afg ań sk a poprzedniczka, w ojna w Za­
toce doprow adziła do zbliżenia m uzułm anów , którzy
435
k o n fro n tacji m iędzy siln y m i aroganckim św iatem ju-
deochrześcijańskim a słabym św iatem m uzułm ańskim
rozognionym przez relig ijn y zapał”. W ojna w Zatoce
zaczęła się w ięc ja k o starcie m iędzy Irak iem i Kuwej- ;
tern, przerodziła się n a stę p n ie w w ojnę m iędzy Irakiem
i Z achodem , p o te m m ięd zy islam em i Zachodem , i
a w k o ń cu przy b rała w oczach w ielu ludzi spoza zachod­
niego k rę g u k u ltu ro w eg o c h a ra k te r w ojny Wschodu
z Z achodem , „wojny białego człow ieka, nowej ofensyv.y
starom odnego im p erializm u ” 15.
Ż ad en n aró d m u zu łm a ń sk i poza K uw ejtczykam i nie
odniósł się do w ojny z en tu zjazm em , a przytłacząjąca
w iększość była przeciw zachodniej interw encji. Parady
zwycięstwa, ja k ie odbyły się po zakończeniu wojny
w L ondynie i N ow ym Jo rk u , n ie m iały odpow iednika
nigdzie indziej. „K oniec w ojny - pisał S uhajl H. Haszmi
- n ie d ał A rabom żadnych powodów do radości”. Zapano­
w ały n ato m iast nastro je głębokiego rozczarowania, przy­
g nębienia, u p o k o rzen ia i re se n ty m e n tu . Z achód jeszcze
raz w ygrał. Jeszcze raz S alad y n w najnow szym wciele­
n iu , k tó ry ożywił n ad zieje Arabów, został pokonany
przez p o tęg ę Z achodu, k tó ra siłą w kroczyła n a obszar
islam sk iej w spólnoty. „Co gorszego m ogło spotkać Ara­
bów niż to, co spow odow ała ta w ojna - py tała Fatim a
M ernissi - gdy cały Zachód, z całą swoją technologią,
zrzucał n a n as bom by? T ru d n o sobie w yobrazić gor:-/.y
k o szm a r” 16.
Po w ojnie a rab sk a o p in ia p ubliczna poza K uw ejtem
coraz bardziej krytycznie odnosiła się do am erykańskiej
obecności wojskowej w Zatoce. Z wyzw oleniem Kuwejtu
zn ik n ęły w szelkie u z asad n ie n ia dla w ystępow ania prze­
ciw Saddam ow i, m ało co zaś uspraw iedliw iało obecność
w ojsk U SA w Zatoce. D latego n aw et w tak ic h krajach
ja k E g ip t opinia p u b liczn a staw ała się coraz bardziej
p rzy ch y ln a Irakow i. A rab sk ie rządy, k tó re brały udział
438
koalicji, g runtow nie zm ieniły s ta n o w is k o 1,7. E gipt
i Syria, a tak że in n e państw a, sprzeciw iły się ogłoszeniu
południow ego Ira k u strefą zam k n iętą dla w szelkich
lotów w sie rp n iu 1992 roku. R ządy krajów arabskich
oraz T urcji protestow ały tak że przeciw n alotom n a Ira k
w styczniu 1993 roku. Jeśli lotnictw o zachodnie m ogło
zareagować n a atakow anie m uzułm anów szyitów i K ur­
dów przez m uzułm anów sunnitów , dlaczego n ie użyto
go w te n sam sposób, k ied y praw osław ni Serbow ie
atakow ali m uzułm anów w Bośni? K iedy w czerwcu
|1993 ro k u p rezy d en t C linton w ydał rozkaz zbom bar­
dowania B agdadu w odw et za irack i zam ach n a życie
byłego p rezy d en ta B usha, reakcje m iędzynarodow ej
opinii publicznej podzieliły się d o k ład n ie w edług linii
rozgraniczających cywilizacje. R ządy Izraela i E uropy
Zachodniej zdecydow anie poparły tę akcję, R osja za­
akceptow ała ją ja k o „uspraw iedliw ioną sam oobronę”,
Chiny w yraziły „głębokie zan iep o k o jen ie”, A rabia S au ­
dyjska i em ira ty zn ad Z atoki n ie odezw ały się ani
słowem, rządy in n y ch p ań stw m u zu łm ań sk ich , z E gip­
tem w łącznie, potępiły ją ja k o jeszcze je d e n przykład
„podwójnej m oralności” Z achodu, przy czym Ira n o k re­
ślił ją ja k o J a s k ra w ą ag resję”, b ęd ącą w yrazem „am e­
rykańskiego n eo ek sp an sjo n izm u i egotyzm u” 18.1 znów
pojawiło się pytanie: dlaczego S tan y Zjednoczone i „spo­
łeczność m iędzynarodow a” (czyli Zachód) nie reag u ją
w podobny sposób n a bezczelne zachow anie Izraela
i łam anie p rzezeń rezolucji ONZ?
K onflikt w Z atoce był pierw szą m iędzycyw ilizacyjną
wojną o zasoby n a tu ra ln e po zakończeniu zim nej wojny.
Szło w niej o to, czy znaczna część najw iększych na
świecie złóż ropy naftow ej będzie kontrolow ana przez
rąbię S au d y jsk ą i em iraty, k tó ry ch bezpieczeństw o
gwarantuje m ilitarna siła Zachodu, czy też przez niezależ­
ne antyzachodnie reżim y, k tó re byłyby w stan ie użyć
b ro n i naftow ej przeciw Zachodow i i ch ętn ie b y to uczy­
niły. Zachodow i n ie ud ało się obalić S addam a Husajna,
odniósł je d n a k swego rodzaju zwycięstwo, podkreślając
zależność bezpieczeństw a krajów Z atoki od siebie i p rze­
dłużając n a czas pokoju swoją obecność m ilitarn ą w tym
regionie. P rzed w ojną trw ała tu przepychanka o wpływy,
w k tórej b rał u d ział Iran , Irak , R ad a W spółpracy Zatoki
i S tan y Z jednoczone. P o w ojnie Z atoka P e rsk a stała się
a m e ry k ań sk im jeziorem .
CECHY W OJEN KRESOWYCH
W ojny m iędzy k lan am i, plem ionam i, g ru p am i etnicz­
n y m i i n aro d am i toczyły się we w szystkich epokach
i w szy stk ich cyw ilizacjach, zakorzenione są bowiem
w n a tu rze ludzkiej. S ą to n a ogół k o nflikty partykularne
w ta k im sen sie, że w olne są od szerszych uw arunkow ań
ideologicznych czy politycznych będących obiektem
b ezp o śred n ieg o zain teresow ania stron, k tó re w wojnie
n ie uczestniczą; choć m o g ą w g ru p ach pozostających na
zew nątrz bu d zić n iepokoje n a tu ry h u m an itarn e j. By­
w ają n a ogól o k ru tn e i krw aw e, rzecz bow iem idzie
o podstaw ow e zag ad n ien ia tożsam ości. P onadto trw ają
przew ażnie długo, m o g ą być przeryw ane okresam i za­
w ieszenia b ro n i lu b porozum ieniam i, ale te się przeważ­
n ie załam u ją i k o n flik t znów w ybucha. D ecydujące
zw ycięstwo m ilitarn e jed n ej ze stro n w takiej domowej
w ojnie o tożsam ość grozi n ato m iast ludobójstw em 1!i.
K onflikty n a lin iach granicznych to k o nflikty wspól­
notow e (co m m u n a l), m iędzy pań stw am i lub grupam i
n ależącym i do różnych cywilizacji. W ojny kresow e to
k on flik ty , k tó re przybrały gw ałtow ną postać. Do wojen
ta k ic h m oże dochodzić m iędzy państw am i, grupam i
pozarządow ym i, a tak że m iędzy pań stw am i a grupa-
440
' mi ozarządowym i. U czestnikam i konfliktów n a liniach
granicznych w obrębie p ań stw byw ają gru p y zam ieszku­
jące w w iększości obszary o w yróżniających się cechach
geograficznych. W ta k im w yp ad k u grupa, któ ra n ie je st
przy władzy, w alczy zwykłe o niepodległość - m oże
okazać gotow ość p o p rzestan ia n a m niejszym , albo i nie.
. W ew nątrzpaństw ow e k o n flik ty m iędzycyw ilizacyjne to ­
czą się n iekiedy m iędzy grupam i o przem ieszanej lokali­
zacji geograficznej i w tedy u trzym ujące się przez cały
czas napięcie owocuje od czasu do czasu ak tam i przem o­
cy, ja k m iędzy w yznaw cam i h in d u izm u i m uzułm anam i
w In d iach czy m u zu łm an am i i C hińczykam i w Malezji.
Czasem w ybuchają niezw ykle intensyw ne w alki, zdarza
się to szczególnie przy tw orzeniu now ych p ań stw i w yty­
czaniu ich granic. D ochodzi w tedy do b ru ta ln y c h aktów
przem ocy przy rozdzielaniu narodów siłą.
C zasem w k o n flik tach n a lin iach granicznych chodzi
o zdobycie k o n tro li n a d ludnością. Częściej celem je st
uzyskanie k o n tro li n a d terytorium . Co najm niej je d e n
z uczestników dąży do podbicia tery to riu m i uw olnienia
go od ludzi z innej grupy, których się wypędza, zabija albo
robi z n im i jed n o i d ru g ie w ram ach ta k zw anej czystki
etnicznej. S ą to n a ogół p ełn e przem ocy i odrażające
konflikty, w których obie strony dopuszczają się m asakr,
aktów terroryzm u, gw ałtów i to rtu r. S porne tery to riu m
często byw a d la jed n ej lub obu stro n bardzo w yrazistym
sym bolem h isto rii i tożsam ości, ziem ią świętą, do której
ma się n ien aru szaln e prawo: ta k im i są Z achodni Brzeg,
Kaszm ir, G órny K arabach, dolina D riny, Kosowo.
Wojny kresow e m ają niektóre, ale n ie w szystkie cechy
wojen m iędzy w spólnotam i (com m unal wars). S ą prze­
dłużone w czasie. K iedy toczą się w ew nątrz państw ,
tiw ają przeciętnie sześć razy dłużej niż w ojny m iędzy­
państw owe. Poniew aż dotyczą ta k fu n d am en taln y ch
zagadnień, ja k tożsam ość grupow a i władza, tru d n o je
ozwiązywać w drodze negocjacji i kom prom isu. W wypad-
ku o siąg n ięcia po ro zu m ien ia często się zdarza, że nie i
podpisują się pod n im w szystkie grupy po żadnej ze stron
i przew ażnie po ro zu m ien ie n ie u trz y m u je się długo.
W ojny kresow e to gasną, to w ybuchają, raz dochodzi do
eru p cji przem ocy n a m asow ą skalę, potem wszystko
p rzygasa i toczą się tylko ograniczone działania zbrojne
lub utrzym uje się p onura wrogość, po czym płom ień znów
w ybucha. O gnie w spólnotow ej tożsam ości i nienaw iści
rzadko m ożna całkow icie ugasić w in n y sposób niż przez
całkowitą eksterm inację przeciw nika. Ze w zględu na swą
długotrw ałość, w ojny kresow e, podobnie ja k in n e wojny
m iędzy w spólnotam i, pociągają n a ogół za sobą w ielką
liczbę ofiar śm iertelnych i masowo produkują uchodźców.
S zacunkow e d a n e należy trak tow ać ostrożnie, ale przyj­
m uje się pow szechnie, że w w ojnach tak ich toczących się
n a p o czątk u la t dziew ięćdziesiątych straty w ludziach
w yglądały następ u jąco : 50000 n a F ilipinach, 50-100000
n a S ri Lance, 20 000 w K aszm irze, 500 000-1,5 m in w Su­
d anie, 100000 w T ad ży k istan ie, 50000 w Choiwacji,
50-200 000 w Bośni, 30-50 000 w Czeczenii, 100 000 w Tybe­
cie, 200 000 n a W schodnim T im orze 20. We w szystkich
tych konfliktach liczby uchodźców były znacznie większe.
Wiele w spółczesnych w ojen stanow i po p ro stu ostatnią
ru n d ę krw aw ych konfliktów tiw ających od w ielu lat,
a typow e dla końca XX w iek u n asilen ie przem ocy
u d arem n iło w ysiłki zm ierzające do ich ostatecznego
zakończenia. W alki w S u d an ie w ybuchły n a przykład
w 1956 roku, toczyły się do 1972, k ied y osiągnięto
po ro zu m ien ie przyznające południow ej części kraju
p ew n ą autonom ię. Z ostały je d n a k w znow ione w 1983
roku. R eb elia Tam ilów n a S ri L ance w ybuchła w 1983,
rokow ania pokojow e m ające ją zakończyć załam ały się
w 1991, w trzy lata później zostały w znow ione i w stycz­
n iu 1995 ro k u osiąg n ięto po rozum ienie o przerw aniu
442
‘ ■ognia. P o czterech m iesiącach pow stańcy - T ygrysy
Tam ilskie - zerw ali je d n a k rozejm i wycofali się z roz­
mów pokojow ych. W ojna znów w ybuchła ze w zm ożoną
siłą. R ebelia M oro n a F ilipinach zaczęła się n a początku
łat siedem dziesiątych, w 1976 ro k u przygasła po osiąg­
nięciu porozum ienia o autonom ii dla n iek tó ry ch obsza-
, rów M indanao. Je d n a k ż e w 1993 ro k u doszło do w zno­
w ienia ak tó w przem ocy, k tó re p rzy b ierały n a sile,
w m iarę ja k dysydenckie gru p y pow stańców odcinały się
od w ysiłków pokojowych. Przyw ódcy rosyjscy i czeczeń­
scy osiągnęli w czerwcu 1995 ro k u porozum ienie o dem i-
litaryzacji, k tó re m iało położyć k re s w alkom trw ającym
od g ru d n ia 1994 roku. W ojna n a chw ilę przycichła, ale
wkrótce została wznowiona: Czeczeni atakow ali pojedyn-
czych R osjan lub p ro rosyjskich. polityków , R osjanie
f dokonywali aktów odw etow ych, w styczniu 1996 ro k u
g Czeczeni zapuścili się do D agestanu, a n a początku
; tegoż ro k u R osjanie rozpoczęli zm asow aną ofensywę.
O ile w ojny n a lin iach oddzielających k ręg i k u l­
turow e m ają z in n y m i w ojnam i w spólnotow ym i tak ie
w spólne cechy ja k długotrw ałość, duże n asilen ie p rze­
mocy i am biw alencja ideologiczna, o tyle różnią się
od n ich pod dw om a w zględam i. Po pierw sze, wojny
w spólnotow e m ogą w ybuchać m iędzy g ru p am i etn i­
cznym i, religijnym i, rasow ym i lub językow ym i. Skoro
jed n ak religia je s t podstaw ow ą cechą określającą cy­
wilizację, w ojny n a lin iach granicznych praw ie zawsze
się toczą m iędzy w yznaw cam i różnych religii. N iektó­
rzy znaw cy p o m n iejszają zn aczen ie tego czynnika.
W skazują n a p rzy k ład n a w spólnotę czynnika etnicz-
nego i języka, pokojow ą koegzystencję w przeszłości
i dużą liczbę m ałżeń stw m ieszan y ch m iędzy S erbam i
i m u zu łm an am i w B ośni i n e g u ją czynnik religijny,
powołując się n a F reudow ski „narcyzm m ałych róż­
nic” 21. O cena ta k a w ynika je d n a k z krótkow zroczności
443
■właściwej ludziom ześw iecczonym . Tysiąclecia dziejów
ludzkości dowiodły, że religia w cale nie je s t „małą
różnicą”, ale stanow i o najgłębszym chyba-podziale,
ja k i m oże istn ieć m iędzy ludźm i. Częstotliwość wojen
kresow ych, ich n a sile n ie i gw ałtow ność są w wielkim
sto p n iu p odsycane przez w iarę w różnych bogów.
Po d rugie, in n e w ojny m iędzy w spólnotam i m ają na
ogół c h a ra k te r p a rty k u la rn y , przez co raczej się nie
rozszerzają i nie obejm ują dodatkow ych uczestników. Dla
od m ian y w ojny n a U niach granicznych z sam ej definicji
toczą się m iędzy g ru p am i, k tó re należą do większych
je d n o ste k kulturow ych. W zw ykłym konflikcie między
w spólnotam i g ru p a A w alczy z grupą. B, a grupy C,
D i E nie m ają powodu, żeby się włączać, chyba że A albo
B zaatak u je in te re sy k tó re jś z nich. W w ojnach kreso­
w ych w ygląda to ta k , że g ru p a A l w alczy z g ru p ą B l
i k ażd a się sta ra w ojnę rozszerzyć oraz zyskać poparcie
grup pokrew nych ze swojego k ręg u kulturow ego: A2, A3,
A4 i B2, B3, B4. G ru p y te id en ty fik u ją się z walczącymi
krew niakam i. Rozwój środków tra n sp o rtu i łączności we
w spółczesnym świecie ułatw ił tak ie kontakty, stąd „inter­
nacjonalizacja” konfliktów kresowych. M igracja stworzy­
ła g rupy diaspory n a teren ach cywilizacji trzecich. Dzięki
środkom łączności, grupom będącym w konflikcie łatwiej
apelować o pom oc, a pobratym cy natychm iast dowiadują
się o ich losie. Proces kurczenia się świata umożliwia więc
grupom krew hiaczym m oralne, dyplom atyczne, finanso­
we i m aterialn e w spieranie walczących stron - i utrudnia
p ow strzym anie się od ta la c h działań. R ozbudow ują się
m iędzynarodow e sieci d ostaw pom ocy, dzięki której
z kolei w alczące stro n y u m acn iają się, a k o n flik t się
p rzedłuża. T en, ja k to o k reślił H.D.S. G reenw ay, „syn­
drom k rajów pokrew nych” to główna cecha w ojen toczą­
cych się n a liniach granicznych m iędzy cywilizacjami pod
k o n iec XX w ie k u 22. N aw et dro b n e ak ty przem ocy, któ-
444
/ch u czestnicy należą do różnych kręgów kulturow ych,
iają konsekw encje, ja k ic h pozbaw iona je s t przem oc
w obrębie cywilizacji. K iedy uzbrojeni sunnici zastrzelili
!|sie m n a stu szyitów w m eczecie w K araczi w lu ty m 1995
roku, wywołało to niepokoje w m ieście i stworzyło
problem dla P ak istan u . K iedy dokładnie ro k wcześniej
żydowski osadnik zabił dw udziestu dziewięciu m uzułm a­
nów m odlących się w Grocie P atriarch ó w w H ebronie,
przerw ał bliskow schodni proces pokojow y i stw orzył
problem dla całego świata.
KRWAWE GRANICE ISLAM U
Konflikty m iędzy w spólnotam i i woj ny kresow e stanow ią
treść historii. Obliczono, że podczas zim nej w ojny toczyło
się około 32 etnicznych konfliktów , w ty m m iędzycywili-
zacyjne - m iędzy A rabam i i Izraelczykam i, H in d u sam i
i P akistańczykam i, m u zu łm an am i i chrześcijanam i
w S udanie, b u d d y stam i i T am ilam i n a S ri L ance oraz
szyitam i i m aro n itam i w Libanie. Wojny, gdzie w grę
wchodziła tożsam ość, stanow iły prawdę połowę w szyst­
kich w ojen dom ow ych w latach czterdziestych i pięćdzie­
siątych, ale ju ż trzy czw arte w n astę p n y ch dziesięciole­
ciach. O d p o czątk u la t p ięćd ziesiąty ch do ko ń ca
osiem dziesiątych p o tro iła się in ten sy w n o ść rebelii
/ 1 [działem g ru p etnicznych. P rzy dom inującej ryw aliza­
cji su p erm o carstw k o n flik ty te, z w yjątkam i znaczniej­
szych, n ie przyciągały w iększej uw agi i często były
postrzegane przez pryzm at zim nej wojny. W raz z jej
zakończeniem stały się bardziej widoczne, a także, co je st
tezą dyskusyjną, gw ałtow niejsze niż przedtem . Nastąpiło
coś w rodzaju przypływ u etnicznych konfliktów 23.
K onflikty etniczne i w ojny kresow e n ie są rów/no roz­
m ieszczone m iędzy poszczególne cywilizacje św iata
w spółczesnego. Do najcięższych w alk n a granicach
cywilizacji doszło m iędzy S erb am i i C horw atam i w byłej
Jugosław ii oraz m iędzy b u d d y sta m i i h in d u istam i W Sri
Lance. W k ilk u in n y ch m iejscach w ybuchały mniej
gw ałtow ne starcia m iędzy n iem u zu im ań sk im i grupami.
Je d n a k że przew ażająca w iększość konfliktów granicz­
n y ch rozgryw a się w zdłuż linii, k tó ra otacza Eurazji*
i A frykę, oddzielając m u zu łm an ó w od wyznawców in­
nych religii. O ile w m ak ro sk ali, n a płaszczyźnie global­
nej, głów ne starcie cywilizacji m a m iejsce m iędzy Z a­
chodem a resztą św iata, o ty le w m ikroskali, n a szczeblu
lokalnym , toczy się m iędzy islam em a innym i.
M iędzy m u zu łm an am i i n iem u zu łm an am i w różnych
rejo n ach św iata pow szechnie w y stęp u ją o stre antagoni­
zm y i gw ałtow ne konflikty. W B ośni m uzułm anie toczyli
krw aw ą, niszczycielską w ojnę z praw osław nym i Ser­
bam i, walczyli tak że z C horw atam i w yznającym i katoli­
cyzm. W Kosowie albańscy m u zu łm an ie cierpią pod
rząd am i Serbów. Stw orzyli swój w łasny ta jn y gabinet
cieni. P raw dopodobieństw o w yb u ch u w alk m iędzy obie­
m a g ru p am i je s t bardzo w ysokie. R ządy A lbanii i Grecji
ostro się sp ierają n a te m a t p raw dotyczących m niejszo­
ści w obu k rajach. T urcy i G recy zawsze sk ak ali sobie
do gardła. N a Cyprze m u zułm ańscy T urcy i prawosławni
G recy żyją obok siebie w dw óch w rogich państw ach.
T u rcja i A rm en ia to tra d y cy jn i wrogowie, a n a K aukazie
A zerowie i O rm ianie toczyli w ojnę o k o ntrolę nad
G órnym K arabachem . N a północnym K aukazie Czecze-
ni, Inguszow ie i in n e n aro d y m u zu łm ań sk ie od dw ustu
la t ze zm ien n y m szczęściem w alczą o uniezależnienie
się od Rosji. K rw aw y k o n flik t m ięd zy R osją i Czeczenią
został w znow iony w 1994 roku. D ochodziło także do
w alk m iędzy In g u szam i i praw osław nym i Osetyjczyka-
m i. W dorzeczu W ołgi w yznąjący islam T atarzy walczyli
n iegdyś przeciw Rosji, a n a po czątku la t dziewięć-
446
— »-esiątych osiągnęli k ru ch y k o m prom is i uzyskali
lfj|ra n ic z o n ą suw erenność.
|fjj|; Przez cały X IX w iek Rosja drogą stopniową] ekspansji
IJnarzucała kontrolę kolejnym m u zu łm ań sk im ludom Azji
Mtodkowej. W latach osiemdziesiątych A fgańczycy i Ro-
p tjan ie stoczyli w ielką w ojnę, k tó ra po w ycofaniu się
jfto ąjan m iała dalszy ciąg w T adżykistanie, gdzie stro n a­
mi były rosyjskie siły zbrojne w spierające rząd i islam scy
, 'powstańcy. W ch iń sk iej prow incji X injiang U jgurow ie
Jjln n e grupy m u zu łm ań sk ie opierają się sinizacji i rozwi-
jają sto su n k i z etnicznym i i religijnym i pobratym cam i
w byłych re p u b lik a ch radzieckich. N a su b k o n ty n en cie
indyjskim były ju ż trzy w ojny m iędzy In d ia m i i P a k ista ­
nem, w K aszm irze zaś trw a m u zu łm ań sk a reb elia p rze­
ciw h in d u sk im rządom . M uzułm ańscy im igranci w alczą
z plem ionam i A sam u, a w całych In d ia ch w ybuchają co
jakiś czas starcia m iędzy m u zu łm an am i i h in d u istam i,
podsycane przez w zrost fu n d am en talizm u w obu religij­
nych społecznościach. W B angladeszu buddyści p ro te s­
tują przeciw d yskrym inow aniu ich przez m u zu łm ań sk ą
większość, w B irm ie n ato m iast m u zu łm an ie czują się
podobnie dyskrym inow ani przez w iększość buddyjską.
W M alezji i Indonezji m u zu łm an ie od czasu do czasu
buntują się przeciw Chińczykom i ich dom inacji w gospo­
darce. W południow ej Tajlandii ugrupow ania m u zu łm ań ­
skie prow adzą z przerw am i w ojnę p arty zan ck ą przeciw
buddyjskiem u rządow i, a n a południow ych F ilipinach
m uzułm ańscy reb elian ci w alczą o u n iezależn ien ie się od
katolickiego k ra ju i rządu. W Indonezji z kolei katoliccy
m ieszkańcy W schodniego T im oru staw iają opór re p re ­
sjom ze stro n y m u zu łm ań sk ich władz.
Na B lisk im W schodzie k o n flik t m ięd zy A rabam i
i ż y d a m i o P a le sty n ę trw a od czasów utw orzenia
żydowskiej siedziby narodow ej. Izrael i państw a arab­
skie stoczyły cztery wojny, P alestyńczycy wywołali
pow stanie - In tifad ę - przeciw w ładzy Izraela. W Libanie
ch rześcijan ie m aronie! stoczyli p rzeg ran ą b atalię z szyi­
ta m i i in n y m i m u zu łm an am i. W E tiopii prawosławni
A m harow ie przez w iek i u cisk ali m u zu łm ań sk ie grupy
etn iczn e i m u sieli m ięd zy in n y m i walczyć przeciw po­
w sta n iu m u zu łm ań sk ieg o lu d u Orom o. W p o p rzek całej
A fryki w y b u ch ały ro zm aite k o n flik ty m iędzy Arabami
i lu d a m i w yznającym i islam n a północy a czarnym i
w yznaw cam i an im izm u lub chrześcijaństw a n a połu­
dniu. N ajkrw aw sza w ojna m uzułm ańsko-chrześcijańska
toczy się od d ziesiątk ó w la t w S u d an ie, pochłonęła
se tk i ty sięcy ofiar. P o lity k ę N igerii o k reślał konflikt
m ięd zy w y zn ający m i islam F u la n i i H a u s a z północy
a c h rze ścija ń sk im i p le m io n a m i p o łu d n ia. B ył on powo­
d e m częsty ch reb elii, zam achów i je d n e j w iększej woj­
ny. W C zadzie, K en ii i T a n zan ii dochodziło do podob­
n y ch sta rć m ięd zy m u z u łm a n a m i i chrześcijanam i.
We w szy stk ich w sp o m n ian y ch tu m iejscach stosunki
m iędzy m u z u łm an am i a lu d am i należącym i do innych
cyw ilizacji-w y zn aw cam i katolicyzm u, protestantyzm u,
praw osław ia, h in d u iz m u , b u ddyzm u, Ż ydam i i Chińczy­
k a m i - m iały n a ogół c h a ra k te r antagonistyczny, w prze­
szłości w w iększości przypadków dochodziło do starć,
w iele w ybuchło w ia ta c h dziew ięćdziesiątych. G dy objąć
w zrokiem pogranicze islam u okaże się, że m uzułm anom
z tru d n o śc ią przychodzi życie w pokoju z sąsiadam i.
N asuw a się oczywiście p ytanie, czy te n m odel konfliktu
m iędzy m u z u łm a n am i a n iem u zu lm an am i, pow szechny
p od k o n iec XX w iek u , dotyczy ta k sam o relacji między
g ru p am i należący m i do in n y ch cywilizacji. W rzeczywi­
stości tale wcale n ie jest. Wyznawcy islam u stanow ią mniej
więcej je d n ą p ią tą ludności św iata, ale w latach dziewięć­
dziesiąty ch byli u w ik łan i w k o n flik ty m iędzygrupow e
w znacznie w iększym stopniu niż ludzie z in n y ch kręgów
kulturow ych. Dowodów je s t aż n azb y t wiele.
448
KONFLIKTY ETNOPOUTYCZNE, 1993-1994
Wewnątrzcywiłizacyjne Mlędzycywlllzacyjne Razem
islam 11 15 26
Inne kultury 19' 5 24
Razem 30
?0 50
Źródło; Ted Robert Gurr. Peoples A gainst States: E thnopolltical C onflict and the Changing W orld
System, ..International Studies Quarterly", vol. 38 (wrzesień 1994). Stosuję klasyfikację konfliktów
przyjętą przez Gurra, z tą tylko różnicą, źo przesunąłem ko nflikt chlńsko-iybetariski z kategorii
niocywlllzacyjnych do m iędzycywlllzacyjnycli. bo jest to przecież starcie między konfucjańsklm i
Chińczykami Han a Tybetańczykaml reprezentującymi buddyzm lamalstyczny.
' W tym 10 ko nfliktó w plemiennych w Afryce.
1. W ia ta c h 1993-1994 m u z u łm a n ie u c z e stn ic z y li w 2 6 ■
z 50 e tn o p o łity c z n y c h k o n flik tó w , k tó ry c h d o g łęb ­
n e j a n a liz y d o k o n a ł T e d R o b e rt G u rr (tab. 10.1).
W d w u d z ie stu w y p a d k a c h b y ły to k o n flik ty m ięd zy
g ru p a m i n a le ż ą c y m i d o ró ż n y c h cyw ilizacji, z tego
p ię tn a ś c ie toczyło się m ię d z y m u z u łm a n a m i a n ie ­
m u z u lm a n a m i. K ró tk o m ów iąc, m iędzycyw ilizacyj-
n y c h k o n flik tó w z u d z ia łe m m u z u łm a n ó w było
trz y ra z y w ięcej n iż k o n flik tó w m ię d z y w sz y stk im i
in n y m i cyw ilizacjam i. W o b rę b ie is la m u k o n flik tó w
było rów m eż w ięcej n iż w ja k ie jk o lw iek in n e j cywili­
zacji, w łącznie z p le m ie n n y m i k o n flik tam i w Afryce.
W odróżnieniu od islam u, Zachód był uw ikłany tylko
w dw a wewnątrzcywiłizacyjne i dw a międzycywiliza-
cyjne konflikty. Te z udziałem m uzułm anów pociąga­
ją n a ogół za sobą ciężkie ofiary. N a sześć wojen,
w których, ja k oblicza G urr, zginęło co najm niej
200 000 łudzi, trzy toczyły się m iędzy m uzułm anam i
a n iem u zu lm an am i (Sudan, B ośnia, W schodni Ti­
mor), w dw óch m u zu łm an ie walczyli m iędzy sobą
(Som alia, Ira k - K urdowie), a tylko w jed n ej brali
ud ział w yłącznie n iem u zu łm an ie (Angola).
2. „N ew Y ork T im es” w ym ienia 48 m iejsc, w których
w 1993 ro k u toczyło się 59 konfliktów etnicznych.
W połowie tych m iejsc m uzułm anie walczyli m iędzy
sobą albo z niem u zu lm an am i. W 31 z 59 konfliktów
 stro n am i by ły g ru p y z różn y ch cywilizacji, a dwie
trzecie (21) ty ch m iędzycyw ilizacyjnych starć od­
byw ało się m iędzy m u zu łm an am i i niem użułm a-
n am i, co odpow iada w yliczeniom G u rra (tab. 10.2),
Tabela 10.3 ,
MIUTARYZM KRAJÓW MUZUŁMAŃSKICH I CHRZEŚCIJAŃSKICH____________
Przeciętny w spółczynnik Przeciętny
sity z b r o j n e ] __________________ w ysiłek m ilitarny
Kraje muzułmańskie (n = 25) 11.8
Inne kraje (n = 112) 7.1
Kraje chrześcijańskie (n = 57) 5,8
Inne kraje (n a 80) 9.5
Źródło- James L. Payne, W hy Nations Arm , Basil Blackwełł, Oxford 1989, s. 1 38 -1 3 9. Kraje
muzułmańskie ł chrześcijańskie to takie, w których ponad 80 procent ludności wyznaje daną rellglg.
3. Jeszcze in n ą analizę przeprow adziła. R u th Leger
S ivard, k tó ra u staliła, że w 1992 ro k u toczyło się 29
w ojen (definiując ja k o w ojnę k o n flik t, w którym
rocznie ginie co n ajm n iej 1000 osób). Dziewięć
z d w u n a stu w ojen m iędzycyw ilizacyjnych toczyło
się m ięd zy m u z u łm a n a m i i niem u zu łm an am i,
a w yznaw cy isla m u znów uczestniczyli w większej
liczbie w ojen niż lu d zie z któregokolw iek innego
k rę g u k u ltu ro w e g o 24.
Trzy rozm aite zestaw ienia danych potw ierdzają więc to
sam o: n a p o czątk u lat dziew ięćdziesiątych m uzułm anie
uczestniczyli w w iększej liczbie gwałtow nych konfliktów
m iędzygrupow ych niż n iem u zu im anie, a dwie trzecie do
trz ech czw artych w ojen m iędzycyw ilizacyjnych toczyło
się m iędzy m u z u łm an am i i n iem u zu łm an am i. Granice
islam u są krwawe, ta k sam o ja k jego w ew nętrzny obszar.
Rów nież sto p ień m ilitaryzacji m u zu łm ań sk ich społe­
czeństw potw ierdzałby skłonność m uzułm anów do wda-
* Ż ad n e in n e sform ułow anie zaw arte w m oim a rty k u le w „Foreign Affairs"
n ie spotkało się z ta k ą k rytyką, ja k zdanie „krw aw e są granice islam u”.
O parłem tę ocenę n a pobieżnym zestaw ien iu konfliktów międzycywili-
zacyjnych. D an e liczbow e pochodzące ze w szystlcich obiektyw nych źródeł
w całej rozciągłości potw ierdzają jej słuszność.
450
wania się w gw ałtow ne konflikty. W latach osiem -
ig siesiąty ch w spółczynniki siły zbrojnej (liczba w ojsko­
wych n a 1000 m ieszkańców ) oraz w skaźniki w ysiłku
m ilitarnego (w spółczynnik siły zbrojnej odniesiony do
bogactwa danego k raju) były w k rajach m u zu łm ań sk ich
fznacznie w yższe niż gdzie indziej. P rzeciętn ie przew yż­
s z a ły d w u k ro tn ie odpow iednie w sk aźn ik i w k rąjaeh
^ ,7 chrześcijańskich (tab. 10.3). Ja m e s P ay n e w ysuw a stąd
8.« Jwniosek: „Widać dość w yraźnie, że istn ieje zw iązek
1b,ti___________ ____
m iędzy islam em a m ilitary zm em ” 2S.
Tabela 10.2
KONFLIKTY ETNICZNE, 1993
W ewnątrzcywillzacyjne Mlędzycywlllzacyjne Razom
Islam 7 21 28
Inna k u ltury 21*
Razem 28
10
31
31
59
Źródło: „N ew York T im es", 7 lutego 1993.
* W ty m 10 k o nfliktó w plem iennych w Afryce.
P aństw a m u zu łm ań sk ie są ta k ż e bardzo skore do
uciekania się do przem ocy w kryzysach m iędzynarodo­
wych. Z astosow ały ją w 76 z 142 kryzysów , w k tó re były
uw ikłane w latach 1928-1979. W 25 p rzy p ad k ach p rze­
moc była głów nym śro d k iem radzenia sobie w sytuacji
kryzysowej, w 51 p ań stw a m u zu łm ań sk ie użyły jej w raz
z innym i środkam i. K iedy ją stosują, byw a to przem oc
o dużym n atężen iu , w 41 p ro cen tach przypadków przy­
biera form ę w ojny, a w 38 p ro cen tach - pow ażnych
starć. O ile p aństw a m uzułm ańskie zastosowały przem oc
w 53,5 p ro c e n t kryzysów , w k tó ry ch uczestniczyły, o tyle
Wielka B ry tan ia uczyniła to tylko w 11,5 procent, S tany
Zjednoczone w 17,9 p rocent, a Zw iązek R adziecki w 28,5
procent sytuacji kryzysow ych. S pośród w ielkich m o­
carstw tylko C hiny w ykazują silniejszą niż państw a
m uzułm ańskie skonność do przem ocy: u ciek ały się do
niej w 76,9 p ro cen t kryzysów, w których uczestniczyły 26.
451
' • '••’i’ ,v /
M u zu łm ań sk a w ojow niczość i przem oc to pod koniec
XX w ieku fakty, któ ry ch an i m uzułm anie, ani niemuzul-
m an ie n ie m o g ą negow ać.
PRZYCZYNY: H ISTO R IA , DEMOGRAFIA,
POLITYKA
S k ąd pod k o n iec XX w iek u ta k a obfitość w ojen na
lin iach rozgraniczających cyw ilizacje i ta k a rola m uzuł­
m anów w ty c h w ojnach? Po pierw sze, w ojny te mają
podłoże historyczne. M iędzy graniczącym i ze sobą gru­
p am i n ależącym i do różnych cywilizacji dochodziło
w przeszłości do starć, o któ rych pam ięć była wciąż żywa.
co budziło obaw y i poczucie zagrożenia po obu stronach.
M u zu łm an ie i H in d u si n a su b k o n ty n en cie, Rosjanie
i lu d y K au k azu , O rm ian ie i T u rcy n a Zakaukaziu,
A rabow ie i Żydzi w P alesty n ie, katolicy, m uzułm anie
i praw osław ni n a B ałk an ach, R osjanie i ludy tu reck ie od
B ałkanów po Azję Ś rodkow ą, Syngałezi i Tam ilow ie na
S ri Lance, A rabow ie i czarni w Afryce przez całe w ieki to
żyli obok sieb ie n ie u fn ie się sobie przyglądając, to do­
puszczali się w obec siebie w zajem nie aktów okrutnej
przem ocy. H isto ry czn e dziedzictw o konfliktów istnieje
po to, by eksploatow ali je ci, którzy m ają k u tem u
powody. W sto su n k a c h m iędzy w ym ienionym i tutaj
lu d am i h isto ria w ciąż żyje, m a się dobrze i b u d zi grozę.
D aw ne dzieje pow tarzających się rzezi sam e nie
tłu m aczą jed n a li, dlaczego p o d koniec XX w ieku znów
doszło do w y b u ch u przem ocy. Przecież Serbow ie, Chor­
w aci i m u zu łm an ie, ja k w ielokrotnie p odkreślano, przez
d ziesią tk i la t żyli obok siebie w pokoju w Jugosławii.
T a k sam o M u zu łm an ie i H in d u si w Indiach. W Związku
R ad zieck im koegzystow ało w iele g ru p etnicznych i reli­
gijnych, k ilk a zn am ien n y ch w yjątków zakłócenia tej
452
begzystencji było sk u tk ie m działan ia radzieckich
adz. Tam ilow ie i S yngałezi rów nież żyli spokojnie na
yspie określanej często m ian em tropikalnego raju.
^ sto ria n ie zakłócała tych w zględnie pokojow ych sto­
sunków przez znaczne okresy, sam ym czynnikiem h is­
torycznym n ie m ożna w ięc tłum aczyć ich załam ania
się. W o statn ich d ek ad ach XX w ieku m u siały zadziałać
i in n e czynniki.
> N ależały do n ich m iędzy in n y m i zm iany równowagi
dem ograficznej. Ilościow y rozrost jed n ej gru p y powo­
duje polityczne, ekonom iczne i społeczne n acisk i n a
Inne g ru p y i w yw ołuje reakcje. Co jeszcze w ażniejsze,
jest źródłem presji m ilitarnej n a gru p y m niej dynam icz-
ne pod w zględem dem ograficznym . Z ałam anie się trzy-
dziestoletniego p o rząd k u k o n stytu cyjnego w L ibanie
na początku lat siedem dziesiątych było w znacznej
m ierze sk u tk ie m znacznego zw iększenia się łiczebno-
fśc i szyitów w sto s u n k u do chrześcijan-m aronitów .
i W S ri Lance, ja k w ykazuje G ary F uller, szczyt syn-
galeskiej rebelii nacjonalistycznej w ro k u 1970 oraz
; rebelii T am ilów w latach osiem dziesiątych zbiegły się
; dokładnie z m om en tem , k ied y wyż m łodzieży w w ieku
i 15-24 lat przekroczył w każdej z ty ch społeczności 20
procent p o p u la c ji27 (patrz w ykres 10.1). J a k zauważył
W ykres 10.1
SR* LANKA: SYNGAŁEZI I TA M ILO W IE - W YŻE M ŁOD ZIEŻY
Odsetek m ło d zie ży w w ie k u 1 5 -2 4 la t w c a ło ś c i p o p u la c ji
re b e lia S y n o a le z ó w — - w i e l k i e a n ty ta m lls k le w y s tą p ie n ia w K o lo m b o
i - s z c z y t re b e lii ta m lls k ie j, w rz e s le rt 1 9 8 5
23
22
21
20 \ . ¿ s g ls p s S S !
ta —
'■'*
S yn o a lo zl
la m llo w le
17 , , , ,
1..... 1 1
P oziom k ry ty c z n y to p u n k t, w k tó ry m m łodzież sta n o w i c o n a jm n ie j 2 0 p ro c e n t p opulacji

pew ien a m e ry k a ń sk i d y p lo m ata n a S ri Lance, żaden
z p arty zan tó w sy n g alesk ich n ie przekroczył 24. roku
życia, a T am ilsk ie T ygrysy „opierały się w wyjątki, „w
sposób n a arm ii złożonej w ręcz z dzieci”, rekrutując
jed en asto latk ó w płci obojga. Ci, którzy ginęli w walkach,
„nie p rzek raczali zw ykle 13. ro k u życia, bardzo niewielu
m iało p o n ad 18 la t”. J a k zauw ażył „The Econom ist”,
T ygrysy prow adziły „wojnę n ie le tn ic h ” 28.
P odobnie w ojny m iędzy R o sjanam i a m uzułm anam i
w zdłuż południow ych gran ic były n ap ęd zan e w ielkim i'
dysproporcjam i w przyroście n a tu raln y m . N a początku
la t dziew ięćd ziesiąty ch w sk a ź n ik d zietności kobiet
w F ed eracji R osyjskiej w ynosił 1,5, podczas gdy w m u­
zu łm ań sk ich głów nie re p u b lik a c h Azji Środkowej oko­
ło 4,4. W skaźnik p rzy ro stu lu d n o ści n etto (wskaźnik
u ro d z eń m in u s w sk a ź n ik zgonów) pod koniec lat
osiem dziesiątych b y ł ta m 5-6 razy wyższy niż w Rosji.
W latach osiem d ziesiąty ch liczba ludności czeczeńskie^
zw iększyła się o 26 p rocent, C zeczenia należała do
najgęściej zalu d n io n y ch obszarów w Rosji, w ysoki przy­
ro st n a tu ra ln y p ro d u k o w ał e m ig ra n tó w i bojowni­
k ó w 29. Rów nież w ysoki p rzy ro st n a tu ra ln y ludności
m u zu łm ań sk iej i im ig racja z P a k ista n u doprowadziły
do w znow ienia oporu przeciw rządom in d y jsk im w Ka­
szm irze.
S kom plikow ane procesy, k tó re wywołały w ojny m ię­
dzy cyw ilizacyjne w byłej Jugosław ii, m ają w iele przy­
czyn i w iele p u n k tó w w yjścia. Praw dopodobnie najważ­
niejszym pojedynczym czy n n ik iem stym ulującym te
k o n flik ty b y ła je d n a k zm ian a sytuacji dem ograficznej
w Kosowie. Kosowo było au to n o m iczn ą prow incją repu­
b lik i serbskiej, cieszącą się de fa c to tak im i sam ym i
praw am i ja k sześć re p u b lik Jugosław ii, z w yjątkiem
praw a do secesji. W 1961 ro k u 67 p ro cen t jej ludności
stanow ili m u zu łm ań scy Albańczycy, a 24 p rocent prawo-
454
V' A-
słąwni Serbow ie. P rzy ro st n a tu ra ln y A lbańczyków był
jednak najw yższy w E uropie i Kosowo stało się n ajg ęś­
ciej zaludnionym rejonem Jugosław ii. W latach osiem ­
dziesiątych blisko 50 p ro cen t A lbańczyków stanow iła
młodzież poniżej 20. ro k u życia. W tak iej sytuacji
Serbowie em igrow ali z Kosowa, chcąc się lepiej urządzić
w B elgradzie czy gdzie indziej. W 1991 ro k u Kosowo
było ju ż w ięc w 90 p ro cen tach m u zu łm ań sk ie i w 10
serbskie 30. S erbow ie uw ażali je d n a k Kosowo za swoją
../Lemię św iętą”, „Jerozolim ę”. T u bow iem m iędzy in ­
nymi stoczono 28 czerwca 1389 ro k u w ielką bitwę,
v,- k tó rej S erbow ie zostali p o k o n an i p rzez T u rk ó w
osm ańskich, w sk u te k czego n a praw ie 500 la t dostali
się pod tu re c k ie w ładanie.
Pod koniec lat osiem dziesiątych zm iana u k ład u dem o­
graficznego skłoniła A lbańczyków do w ystąpienia z żą­
daniem , by Kosowo uzyskało sta tu s republiki. Serbow ie
i rząd Jugosław ii sprzeciw ili się tem u , obaw iając się, że
gdy Kosowo u zy sk a praw o do odłączenia się, uczyni to
i i praw dopodobnie zjednoczy się z A lbanią. W m arcu
1981 ro k u zaczęły się m asow e dem onstracje, Albańczycy
dom agali się statu su republiki. W edług źródeł serbskich,
Jod tego czasu coraz bardziej n asilała się dyskrym inacja
l Serbów i w ym ierzone w n ich a k ty przem ocy. „Od końca
lat siedem dziesiątych coraz w ięcej było w Kosowie
takich incydentów , ja k niszczenie w łasności, w yrzucanie
z pracy, prześladow anie, gwałty, bójki i zabójstw a”
- stw ierdził pew ien C horw at w yznania protestanckiego.
„Serbowie uznali, że zagrożeni są w ręcz ek ste rm in acją
i nie m ogą tego dłużej tolerow ać”. Los Serbów z Kosowa
odbił się szerokim echem w całej Serbii. W 1986 roku
200 czołowych in telek tu alistó w (w tym red ak to rzy libe­
ralnego opozycyjnego p ism a „P raxis”), polityków , dzia­
łaczy religijnych i oficerów opublikow ało deklarację,
w której dom agano się, by rząd podjął energiczne środki
455
celem położenia kresu ludobójstwu Serbów w Kosowie.
stw a zarzu t te n byi m ocno przesadzony, chociaż, jak
stw ierdza zagraniczny obserw ator sym patyzujący z AP
b ańczykam i, „w latach o siem dziesiątych albańscy na­
cjonaliści dokonali w ielu napadów n a Serbów i niszczyli
ich m ien ie” 31.
W szystko to pobudziło serb sk i nacjonalizm , a Slobo­
d a n M ilosevic dostrzeg ł n ad arzającą się okazję. W 1987
ro k u w ygłosił w Kosow ie w ażne przem ów ienie, zwraca- ■
ją c się do Serbów , by potw ierdzili sw e praw a do własnej
ziem i i historii. „N atychm iast zyskał w śród Serbów całą
m asę zw olenników - k o m unistów , nie-kom unistów,
a n aw et an ty k o m u n istó w - zdecydow anych nie tylko
b ro n ić serb sk iej m niejszości w Kosowie, ale i dać
n au czk ę A lbańczykom i p rzem ienić ich w obywateli
drugiej kategorii. Szybko u zn an o M ilosevicia za przy­
w ódcę n aro d u ” 32. W dw a lata później, 28 czerwca 1989
ro k u , M ilosevic znów przybył do Kosowa w raz z 1-2 min
Serbów, b y św iętow ać 600. rocznicę w ielkiej bitwy
sym bolizującej n ie u sta n n ą w ojnę z m uzułm anam i.
O bawy S erbów i n astro je nacjonalistyczne wywołane
coraz w iększą liczebnością i silą A lbańczyków wzmoc­
nio n e zostały jeszcze bardziej przez zm iany dem o­
g raficzne w Bośni. W 1961 ro k u Serbow ie stanow ili ,43
p ro cen t, a M u zu łm an ie 26 p ro c e n t lu d n o ści Bośni
i H ercegow iny.' W 1991 ro k u proporcje niem al dokład­
n ie się odwróciły: liczba Serbów spadła do 31 procent,
a M uzułm anów w zrosła do 44 procent. W ciągu tych
trzy d ziestu ła t liczba C horw atów zm niejszyła się z 22
do 17 p rocent. E tn iczn a e k sp a n sja jed n ej gru p y stała
się pow odem czystki etn iczn ej prow adzonej przez
d ru g ą. „Dlaczego zabijam y dzieci?” - zapytał w 1992
ro k u pew ien se rb sk i bojow nik, po czym sam sobie
u dzielił odpowiedzi: „Poniew aż kiedyś dorosną i wte-
456
b ęd ziem y m u sieli je zabić”. W sposób m niej brutal-
y lo k aln e w ładze chorw ackie w B ośni starały się nie
¿opuścić do „dem ograficznej o kupacji” podległych im
rejonów przez M uzułm anów 33.
5 Z m iany sytuacji dem ograficznej i wyże m łodzieżowe
przyczyniły się do w ybuchu w ielu m iędzycywilizacyj-
tiych konfliktów p o d koniec XX w ieku. W szystkich
jednak n ie tłum aczą. W alk m iędzy S erbam i i Chor­
watami n ie d a się n a przykład w yjaśnić czynnikiem
dem ograficznym , a h isto ria m a tylko częściowy udział,
bo oba n aro d y żyły obok siebie w zględnie spokojnie aż
do czasu m a sa k r Serbów przez chorw ackich u staszy
•v II w ojnie światowej. T u, i we w szystkich innych
przypadkach, pow odem konfliktu była rów nież polityka.
U padek im p eriu m austro-w ęgierskiego, osm ańskiego
i rosyjskiego z ko ń cem I w ojny światowej podsycił
rm iczn e i cyw ilizacyjne k o nflikty m iędzy narodam i
i pań stw am i pow stałym i n a ich obszarach. Podobne
sk u tk i wywołał u p a d e k kolonialnych im periów W ielkiej
Brytanii, F ran cji i H olandii po II w ojnie światowej.
Z ałam anie się reżim ów kom unistycznych w Związku
R adzieckim i Jugosław ii m iało identyczne sk u tk i pod
koniec zim nej wojny. L udzie n ie m ogli się ju ż id en ­
tyfikow ać ja k o kom uniści, obyw atele radzieccy czy
Jugosłow ianie, rozpaczliwie potrzebow ali nowej tożsa­
mości. O dnaleźli je w starych, gotowych do użycia
wzorcach przynależności etnicznej i religii. R epresyjny,
lecz pokojow y porządek p ań stw w yznających zasadę, że
Boga n ie m a, został zastąpiony przem ocą ludów wy­
znających różnych bogów.
P roces te n u leg ł jeszcze zaostrzeniu, gdy tw orzące się
je d n o stk i polityczne przyjm ow ały dem okratyczne pro­
cedury. K iedy Zw iązek R adziecki i Jugosław ia zaczęły
się rozpadać, elity rządzące n ie zorganizow ały wyborów
pow szechnych. G dyby tak uczyniły, politycy ubiegaliby
457
 ;
się o w ładzę w cen tru m , m ogliby podjąć próbę sfor­
m ułow ania h aseł w yborczych o w ieloetnicznych i wielo:
cyw ilizacyjnych tre ścia ch i stw orzyć podobne koalicje
w iększościow e w p arlam en cie. T ym czasem i w Związku
R adzieckim , i w Ju gosław ii w ybory zorganizowano
n ajp ierw w rep u b lik a ch , co stw orzyło politykom pokusę
n ie do odparcia, żeby prow adzić k am p an ię przeciwko
cen tru m , odwoływać się do n astrojów nacjonalistycz­
n y ch i dom agać się niepodległości dla sw oich republik.
N aw et lu d n o ść B ośni w w yborach 1990 ro k u głosowała'
zgodnie z lin ią etn iczn y ch podziałów. W ieloetniczna
P a rtia R eform istyczna i była p a rtia kom unistyczna
uzy sk ały po m niej n iż 10 p ro c e n t glosów.-Głosy oddane
n a M u zu łm ań sk ą P a rtię A kcji D em okratycznej (34 pro­
cent), S erb sk ą P artię D em okratyczną (30 procent) i Chor­
w acką U nię D em o k raty czn ą (18 procent) oddawały
m niej w ięcej proporcje ludnościow e. W pierwszych
uczciw ych w yborach w praw ie każdej z byłych republik
Zw iązku R adzieckiego i Jugosław ii zwyciężyli politycy
odw ołujący się do nastrojów nacjonalistycznych i obie­
cujący podjęcie en erg iczn y ch działań w obronie swoich
rodaków p rzed in n y m i g ru p am i etnicznym i. Wałka
w yborcza sprzyja hasłom nacjonalistycznym , prowadząc
do n asilen ia konfliktów n a lin iach granicznych i ich
p rzek ształcan ia się w wojny. K iedy „ethnos staje się
d em o sem ” 34, ja k się w yraził B ogdan D enitch, pierw­
szym sk u tk ie m byw a polem os, czyli wojna.
P ozostaje jeszcze p y tan ie, dlaczego pod koniec XX
w iek u m u zu łm an ie b io rą udział w o w iele większej
liczbie m iędzygrupow ych k onfliktów z użyciem prze­
m ocy niż ludzie z in n y ch kręgów kulturow ych? Czy
zaw sze ta k było? W przeszłości chrześcijanie masowo
m ordow ali sw oich w spółw yznaw ców i przedstaw icieli
in n y ch religii. O cena agresyw nych skłonności poszcze­
gólnych cywilizacji n a p rzestrzen i dziejów w ym agałaby
458
J p ro jo n y c h n a szeroką sk alę badań, n a co tu ta j n ie m a
miejsca. M ożna się je d n a k p o k u sić o u sta le n ie ew en­
tualnych przyczyn obecnej grupow ej agresyw ności m u-
Ittłmanów, zarów no w obrębie islam u, ja k i poza nim ,
i* odróżnić przyczyny, k tó re tłu m aczą tę skłonność
Whistorycznym w ym iarze (jeśli tak ie istnieją), od tych,
ftó re w yjaśniają w ystępow anie tej ten d en cji p o d koniec
XX w ieku. N asuw a się sześć m ożliw ych przyczyn. Trzy
Stanowią w ytłum aczenie w yłącznie dla w alk m iędzy
m uzułm anam i i n iem u zu łm an am i, trzy zaś zarów no dla
wew nątrzcyw ilizacyjnych, ja k i m iędzycyw ilizaeyjnych
konfliktów. T rzy w yjaśniają także tylko a k tu aln ą m uzuł­
m ańską konfliktow ość, trzy pozostałe zaś ta k ż e i skłon­
ność do p rzem ocy n a p rzestrzen i dziejów (jeśli istnieje).
Jeśli je d n a k tak iej te n d en cji historycznej nie m a, to
przypuszczalne przyczyny, n ie tłum aczące nieistniejącej
historycznej skłonności, n ie n ad ają się tak że do w yjaś­
niania zjaw iska w spółczesnego. W ta k im w ypadku obec­
ną skłonność do przem ocy w yjaśniałyby tylko czynniki
działające w XX w ieku, nieobecne zaś w przeszłości
(tab. 10.4).
Tobola 10.4
MOŻLIWE PRZYCZYNY KONFLIKTOWOŚCI MUZUŁMANÓW
Konflikt ze światem zewnętrznym Konflikt ze światem zewnętrznym
1 w obrębie świata Islamu
Konflikty historyczne Bliskość geograficzna Mllltaryzm
I współczesne
Konflikty historyczne Niemożliwość zrozumienia Wyż demograficzny
I współczesne Brak pańslwa-ośrodka
Po pieiw sze, w ysuw a się pogląd, że islam od sam ego
początku był religią m iecza i że gloryfikuje cnoty
m ilitarne. Islam narodził się w śród „wojowniczych ple­
m ion b e d u iń sk ic h ”, co znalazło odbicie w jego założe­
niach. „Sam p ro ro k M u h am m ad zapisał się w pam ięci
jako dzielny w ojow nik i zręczny dow ódca w ojskow y” 35.
(N ikt n ie pow iedziałby tego o C h ry stu sie czy Buddzie);
D o k tryn a islam u n ak azu je w ojnę przeciw ko niewier­
nym , a k ied y początkow a ek sp a n sja tej religii osłabła
m u zu łm an ie, n ie sto su jąc się do doktryny, zaczęli wal­
czyć m iędzy sobą. S to su n e k fitn y , czyli konfliktów
w ew nętrznych, do d żih ad u zm ienił się drastycznie na
korzyść tej pierw szej. W K oranie i in n y ch źródłach
religii islam u m ało się znajdzie zakazów używania
przem ocy, a k o n cep cja nonviolence obca je s t d o k try n k
i p rak ty ce tej religii.
Po drugie, w tra k cie e k sp a n sji islam u od jego naro­
d zin w A rabii, przez A frykę Północną, B liski Wschód,
p o tem do Azji Środkow ej, n a su b k o n ty n e n t in d y jsk
i B ałkany, m u zu łm an ie w chodzili w bezp o śred n i kon­
ta k t z w ielom a różnym i lu d am i, k tó re podbijano i na­
w racano. P am ięć o ty m p rocesie n ad al trw a. W przede­
d n iu o sm ań sk iej inw azji n a B ałk a n y południowi
Słow ianie z m ia st często naw racali się n a islam , czego
n ie czynili m ieszk a ń cy w si. T a k pow stały różnice mię­
dzy m u zu łm a ń sk im i B o śn iak am i i praw osław nym i Ser­
bam i. Z d ru g iej strony, c arsk a Rosja, dokonując eks­
p a n sji k u M orzu C zarn em u , n a K au k az i w Azji
Środkow ej, znalazła się n a k ilk a w ieków w nieustającym
ko n flik cie z różnym i lu d am i m u zu łm ań sk im i. Kiedy
Zachód, b ęd ąc u szczytu potęgi, p o p arł utw orzenie na
B lisk im W schodzie żydow skiej siedziby narodowej,
stw orzył podstaw ę pod n ieu stający antagonizm arabsko-
-izraelski. M u zu łm ań sk a i n ie m u z u łm a ń sk a ekspansja
te ry to ria ln a spraw iła w ięc, że m u zu łm an ie i innowiercy
żyją b lisk o obok siebie w całej E urazji. M orska ekspan­
sja Z ach o d u n ie m iała n a ogół podobnych skutków,
lu d y eu ro p e jsk ie n ie znalazły się w pobliżu ludów
n iezach o d n ich , k tó ry m i albo zarządzano z Europy, albo
zostały zdziesiątkow ane (z w y jątk iem A fryki Południo­
wej) przez zach o d n ich kolonistów .
Trzecia m ożliw a przyczyna w rogości m iędzy m uzuł-
jteianam i a n iem u zu łm an am i w ynika z tego, co pew ien
mąż s ta n u (w o d n iesien iu do w łasnego kraju) określił
¡jako „niem ożność zrozum ienia” (in d ig estib ility) m uzul-
manów. C echa ta je d n a k działa w obie strony: kraje
m uzułm ańskie m ają z n iem u zu łm ań sk im i m niejszoś-
ciami podobne problem y, ja k k raje niem u zu łm ań sk ie
;tz m uzu łm an am i. Islam je s t religią absołutystyczną
w jeszcze w iększym naw et sto p n iu niż chrześcijaństw o.
Łączy religię z polityką i w ytycza bardzo w yraźną linię
¡podziału m iędzy m ieszkańcam i D ar al-Islam , obszaru
¡islamu, a ludnością D ar al-Harb, obszaru wojny. S k u tek
jest tak i, że konfucjanistom , buddystom , hinduistom ,
wyznawcom chrześcijaństw a zachodniego i praw osław ia
łatwiej przychodzi w zajem ne przystosow anie się i koeg­
zystencja niż przystosow anie się i koegzystencja z m u ­
zułm anam i. E tniczni C hińczycy stanow ią n a przykład
dom inującą gospodarczo m niejszość w w iększości k ra ­
jów Azji Południow o-W schodniej. Zasym ilow ali się ze
społeczeństw am i buddyjskiej T ajlandii i katolickich
Filipin, n ie było ta m praktycznie żadnych antychińsldch
aktów agresji ze stro n y w iększości. Do w ystąpień tak ich
;dochodziło n ato m ia st w m uzułm ańskiej Indonezji i Ma­
lezji, a rola C hińczyków w tych k rajach to kw estia
delikatna i potencjalnie niebezpieczna, czego n ie m ożna
powiedzieć o T ajlan d ii i F ilipinach.
M iłitaryzm , niep rzen ik ałn o ść i sąsiadow anie z nie­
m uzułm anam i to trw ałe cechy islam u, k tó re m ogłyby
tłum aczyć konfliktow ość jego w yznawców n a p rzestrze­
ni dziejów, je śli ta k ie zjaw isko m a m iejsce. Trzy in n e
czynniki ograniczone w czasie m ogły się do tej konflik-
towości przyczynić pod koniec XX w ieku. W edług jednej
z interpretacji, w ysuw anej przez m uzułm anów , zachodni
im perializm i zależność krajów m u zu łm ań sk ich w XIX
i XX w iek u stw orzyły obraz gospodarczej i m ilitarnej
słabości m uzułm anów , rozpow szechniając w innych
k ręg a ch k u ltu ro w y ch p rzek o n an ie, iż są oni łatwym
celem . W yznawcy isla m u są ofiaram i szeroko, rozpo-
w szechnionych a n ty m u zu im ań sk ich uprzedzeń, porów­
nyw alnych z an ty sem ity zm em , pow szechnym tradycyj­
n ie w zach o d n ich społeczeństw ach. A k b ar Ahm ed
u trzy m u je, że P alestyńczycy, B ośniacy, m ieszkańcy
K aszm iru i Czeczeni s ą „jak am ery k ań scy Indianie,
prześladow ani, w yzuci z godności, zag n an i do rezer­
watów, w ja k ie zm ieniono ich ojczyste ziem ie” 36; To-
p rzed staw ian ie m u zu łm an ó w ja k o ofiar n ie wyjaśnia
je d n a k konfliktów m ięd zy m u z u łm a ń sk ą w iększością
a n ie m u zu łm ań sk im i m niejszościam i w tak ich krajach,
ja k S u d an , E gipt, Ira n i Indonezja.
B ardziej p rzek o n u jąco b rzm i a rg u m en t, że możliwym
w y tłu m aczen iem ko n flik tó w w obrębie islam u i z nie-
m u zu łm an am i je s t b ra k je d n eg o lub k ilk u pańslw-
-ośrodków tej cywilizacji. O brońcy islam u często utrzy­
m ują, iż zd a n iem zach o d n ich k ry ty k ó w w islam ie
istn ieje ja k a ś cen traln a, zak o n spirow ana siła kierow­
nicza, m obilizująca wyznawców i koordynująca działania
przeciw Zachodow i i in n y m . Je śli ci k ry ty cy istotnie tak
sądzą, to są w błędzie. Islam stanow i źródło desta­
bilizacji n a św iecie, poniew aż b ra k m u dom inującego
cen tru m . P ań stw a asp iru jące do przyw ództw a, ja k Ara­
b ia S audyjska, Ira n , P a k ista n , T u rcja i potencjalnie
Indonezja, ryw alizują m iędzy sobą o w pływ y w świecie
m u zu łm ań sk im . Ż ad n e z n ich nie m a n a tyle silnej
pozycji, by stać się m ed iato re m w w ew nątrzislam skich
konfliktach, żad n e n ie je s t w sta n ie podjąć konkretnych
działań w im ien iu islam u w razie konfliktów między
m u zu łm an am i a n iem u zu łm an am i.
I w k o ńcu, co m a n ajw iększe znaczenie, eksplozja
dem ograficzna m uzułm ańskich społeczeństw oraz ogrom­
n a liczba m ęsk iej m łodzieży w w iek u 15-30 lat, często
462
pozostającej bez pracy, stw arza n a tu ra ln e źródło desta-
jąjfizacji i przem ocy, zarów no w sam ym św iecie islam u,
jak i w o d n iesien iu do niem uzuim anów . B ez w zględu
¡ij in n e przyczyny, ta je d n a m ogłaby w znacznej m ierze
tłum aczyć agresyw ność m uzułm anów w latach osiem ­
dziesiątych i dziew ięćdziesiątych. Z estarzen ie się tej
wyżowej generacji do trzeciej d ek ad y XXI w iek u oraz
ekonom iczny rozwój krajów m u zu łm ań sk ich , je śli n a ­
stąpi, m ogłyby doprow adzić do znacznego osłabienia
rkłonności m uzułm anów do przem ocy, a co za ty m idzie,
do zm niejszenia liczby w ojen kresow ych i ich nasilenia.
P rzypisy
•Mahdi Elm ancłjra, „D er S p ieg el”, 11 lutego 1991, cytow ane w: E lm andjra,
. C ultural D iversity: Key to S u rv iv a l in the F uture (Pierw sza M eksykańska
K onferencja B ad ań n ad Przyszłością, M exico City, 26-27 w rześnia 1994)
s. 3,11.
■ David C. R apoport, Com paring M ilita n t F undam entalist Groups, w: M artin
E. M arty, R. S co tt A ppleby (red.), F u n d a m en ta lism s a n d the S ta te , s. 445.
Ted G alen C arp en ter, The U nintended Consequences o f A fg h a n ista n ,
„World Policy Jo u rn a l”, 11 (wiosna 1994), s. 78-79,81,82; A n th o n y H ym an,
A rab In vo lvem en t in the A fg h a n W ar, „B eiru t R eview ”, 7 (wiosna 1994),
s. 78, 82; M ary A nne W eaver, L ette r fro m P akistan: C hildren o f the Jihad,
„New Y orker", 12 czerw ca 1995, s. 44-45, „W ashington P o st”, 24 lipca 1995,
s. Al; „New Y ork T im es”, 20 m arca 1995, s. 1; 28 m arca 1993, s. 14.
Tim W einer, B low back fro m the A fg h a n B a ttlefield , „New Y ork T im es
M agazine”, 13 m arca 1994, s. 54
5 H arrison J. G oldin, „New Y ork T im es”, 28 sie rp n ia 1992, s. A25.
Jam es P iscatori, R eligion a n d R ealpolitik: Islam ic Responses to the G u lf
War, w: Ja m es P iscato ri (red.), Isla m ic F u n d a m en ta lism s a n d the G u lf
Crisis, F u n d am e n talism Project, A m erican A cadem y o f A rts a n d Scien­
ces, Chicago 1991, s. 1, 6-7. P a trz też F atim a M em issi, Isla m a n d
Democracy: Fear o f the M odern World, Addison-W esley, R eading, s. 16-17..
R am i G. K houri, Collage o f C om m ent: T he G u lf W ar a n d the M ideast
Peace; The A p p ea l o f S a d d a m H ussein, „New P ersp ectiv es Q u arterly ”,
8 (wiosna 1991), s. 56.
A nn M osely L esch, Contrasting R eactions to the P ersian G u lf Crisis:
Egypt, S yria , Jordan, a n d the P alestinians, „M iddle E ast Jo u rn a l”,
463
 45 (zim a 1991), s. 43; „T im e”, 3 g ru d n ia 1990, s. 70; K an an Makiya,
C ruelty a n d Silence: W ar, T yra n n y, U prising a n d the A rab World, W.W.
N orton, N ew Y ork 1993, s. 242 i n.
D E ric E vans, A rab N a tio n a lism a n d the P ersian G u lf W ar, „Harvard
M iddle E astern an d Islam ic R eview ”, 1 (luty 1994), s. 28; S ari Nusselbeh,
cytow any w „T im e” , 15 paźd ziern ik a 1990, s. 54-55.
10 K arin H aggag, One Year A fte r the Storm , „Civil Society” (Kair), 5 (maj
1992), 12.
11 „B oston G lobe”, 19 lutego 1991, s. 7; S afar al-Hawali, cytow any przez
M am ouna F andy, „New Y ork T im es", 24 listo p ad a 1990, s. 21; król
H usajn, cytow any przez D avida S. L andesa, Islam D unk: the Wars of
M uslim R esentm ent, „New R epub lic”, 8 kw ietn ia 1991; s. 15-16; Fatima
M ernissi, Islam a n d Dem ocracy, s. 102.
12 S afar al-H awali, Infidels, W ithout, a n d W ith in , „New Perspectives
Q uarterly”, 8 (w iosna 1991), s. 51.
13 „New Y ork T im es”, 1 lutego 1991, s. A7; „E conom ist”, 2 lutego 1991, s. 32.
14 ’’.W ashington P o st”, 29 stycznia 1991, s. A10; 24 lutego 1991, s. Bl; „New
Y ork T im es” , 20 p aździernika 1990, s. 4.
15 Cytow ane w „S atu rd ay S ta r” (Jo h an n esb u rg ), 19‘ stycznia 1991, s. 3;
„E conom ist”, 26 stycznia 1991, s. 31-33.
50 S ohail H. H asm i, recenzja z M oham m ed Hailcal, Illusions o f Triumph
„H arvard M iddle E a ste rn a n d Islam ic R eview ” , 1 (luty 1994), s. 107:
M ernissi, Isla m a n d D em ocracy, s. 102.
17 S hibley T elham i, A rab P ublic O p in io n a n d the G u lf W ar, „Politica
S cience Q uarterly”, 108 (jesień 1993), s. 451.
18 „In te rn a tio n a l H erald T rib u n e ”, 28 czerw ca 1993, s. 10.
10 Roy L icklider, The Consequences o f N egotiated S ettlem en ts in Civi.
W ars 1945-93, „A m erican Political S cien ce Review ” , 89 (w rzesień 1995)
s. 685. A utor o k reśla w ojny w spólnotow e ja k o w ojny o tożsam ość. P a tr
też: S am u el P. H u n tin g to n , C ivil Violence a n d the Process o f Develop
m ent, w: C ivil Violence a n d the In tern a tio n a l System , Internationa
In s titu te for S trategic S tu d ies, A delphi P ap er No. 83, L ondon, grudziei
1971, s. 12-14 - pięć głów nych cech w ojen w spólnotow ych to wysofe:
sto p ień polaryzacji, am biw ałencja ideologiczna, p arty k u lary zm , natężę
n ie przem ocy, długotrw ałość.
20 D ane n a podstaw ie arty k u łó w prasow ych oraz p racy T eda Roberta
G u rra i B arbary H arff, E thnic C onflict in W orld P olitics, Westvie^ ■
P ress, B oulder 1994, s. 160-165.
23 R ichard H. S hultz, Jr., W illiam J. O lson, E thnic a n d R eligious CanjlU:
Em erging T hreat to US S ecu rity, N atio n al S tra te g y In fo rm atio n Center,
W ashington, s. 17 i n.; H.D.S. G reenw ay, „B oston G lobe”, 3 g ru d n i.
1992, s. 19.
22 Roy L icklider, Settlem ents in C ivil W ars, s. 685; G urr, H arff, Ethnic
C onflict, s. 11; T re n t N. T hom as, Global A ssessm ent o f Current and
F uture T rends in E thnic a n d R eligious C onflict, w: R o b ert L. Pfaltzgraii,
Jr., R ichard H. S hultz, Jr. (red.), E thnic C onflict a n d Regional Instability:
Im p lica tio n s fo r US Policy a n d A rm y Roles a n d M issions, S trategy
S tu d ies In stitu te , U S A rm y W ar College, C arlisle B arrack s 1994, s. 36.
23 P a trz S hu ltz, O lson, E thnic a n d Religious C onflict, s. 3-9; S u g ata Bose,
Factors C ausing the P roliferation o f E th n ic a n d R eligious Conflux
w: P feltzgraff, S hultz, E thnic C onflict a n d Regional In sta b ility, s. 43-49-
M ichael E. Brow n, Causes .an d Im p lica tio n s o f E thnic C onflict, w:
M ichael E. Brow n (red.), E thnic C onflict a n d In tern a tio n a l S ecurity
P rin ceto n U niversity P ress, P rin ceto n 1993, s. 3-26. A rg u m en ty na
poparcie tezy przeciw nej, że k onflikty etn iczn e nie nasiliły się od
zakończenia zim nej wojny, przytacza T hom as, Global Assessm ent o f
Current a n d F uture Trends in E th n ic a n d R eligious C onflict s 33-41
24 R u th L eg er Sivard, W orld M ilita ry a n d Social E xp en d itu res 1993
W orld P rio rities, Inc., W ashington 1993, s. 20-22.
• ’ Jam es L. P ay n e, Why N a tio n s A rm , B. Blackwell, O xford 1989, s. 124.
20 • C hristopher B. Stone, „W estphalia a n d H udaybiyya: A S urvey of Islam ic
P ersp ectiv es on th e U se o f Force as Conflict M an ag em en t T ech n iq u e”
praca n ie publikow ana, H arvard U niversity, s. 27-31; J o n a th a n Wilken-
feld, M ichael B recher, S heila M oser (red.), Crises in the T w entieth
C entury, P erg am o n P ress, Oxford 1988-89), II, s. 15, 161.
• ’ G ary F uller, The D em ographic B ackdrop to E thnic C o n flict■A Geogra­
p h ic O verview , w: C en tral In tellig en ce A gency, The Challenge o f E thnic
C onflict to N a tio n a l a n d In tern a tio n a l O lder in the 1990’s • Geographic
Perspectives, C en tral In tellig en ce A gency, R T F 95-10039, W aszyngton
p aździernik 1995, s. 151-154.
- „New Y ork T im es”, 16 października 1994, s. 3; „E conom ist”, 5 sierpnia
1995, s. 32.
20 U n ited N ations D ep a rtm en t for Econom ic an d Social Inform ation and
Policy A nalysis, P o pulation D ivision, World P opulation Prospects• The
1994 R evision, U n ited N ations, N ew Y ork 1995, s. 29, 51; D enis Dragoun-
ski, Threshold o f Violence, „Freedom Review", 26 (m arzec-kw iecień
1995), s. 11.
S u san W oodward, B a lk a n Tragedy: Chaos a n d D issolution a fter the
Cold W ar, B rookings In stitu tio n , W ashington 1995, s. 32-35; B ranka
M agas, T he D estruction o f Yugoslavia: Tracking the B reakup 1980-92
Verso, L ondon 1993, s. 6,19.
31 P aul M ojzes, Y ugoslavian Inferno: Ethnoreligious W arfare in the Bal­
kans, C on tin u u m , N ew Y ork 1994, s. 95-96; M agas, D estruction o f
Yugoslavia, s. 49-73; A ryeh N eier, Kosovo Survives, „New Y ork Review
of Books”, 3 lu teg o 1994, s. 26.
Aleksa D jilas, A Profile o f Slobodan M ilosevic, „Foreign A ffairs” 72
(lato 1993), 83. ’
Woodward, B a lk a n Tragedy, s. 33-35, liczby na podstaw ie jugosłowiań-
sła ch spisów ludności i in n y ch źródeł; W illiam T. Jo h n sen , Deciphering
the B a lk a n E nigm a: Using H istory to In fo rm Policy, S trategic S tudies
In stitu te, C arlisle B arracks 1993, s. 25; „W ashington P o st”, 6 g rudnia
< 1992, s. C2; „New Y ork T im es”, 4 listopada 1995, s. 6.
B ogdan D enis D enitch, E th n ic N ationalism : The Tragic D eath o f
_ Yugoslavia, U niversity o f M innesota P ress, M inneapolis 1994 s 108-109
Payne, W hy N a tio n s A rm , s. 125, 127.
„Middle E ast In tern atio n al”, 20 stycznia 1995, s. 2.
 ■ H &r
' ‘ różnic? m iędzy siłam i cnoty i siłam i zła, w końcu zaś stara
XI
Dynam ika wojen kresowych
TOŻSAMOŚĆ: NARODZINY ŚWIADOMOŚCI
CYW ILIZACYJNEJ
N a w ojny kresow e sk ład a ją się procesy intensyfikacji,
rozszerzania się, ograniczania, przerw ania, a niekiedy, co
zdarza się rzadko, rozw iązania k o n flik tu . P rocesy te na
ogół zaczynają się po kolei, ale często się nakładają i mogą
się powtarzać. W ojna taka, gdy się już zacznie, przeważnie
żyje w łasnym życiem , ja k in n e w ojny m iędzy w spólnota­
m i, i rozw ija się zgodnie z m odelem akcja-reakcja.
Tożsamość, która do tej pory m iała wiele różnych, czasem
przypadkow ych o d n iesień , k o n c e n tru je się n a jednym
i traci elastyczność. W ojny m iędzy w spólnotam i słusznie
o k reśla się m ian em „w ojen o tożsam ość” \ W m iarę jak
gwałtowność konflik tu n arasta, początkowe kw estie spor­
n e u leg ają redefinicji, je s t to ju ż w w iększym stopniu
k w estia „m y” przeciw „n im ”, u m acn ia się spójność
i lojalność grupow a. Politycy coraz bardziej odw ołują się
do lojalności etnicznych i religijnych, pogłębia się świado­
m ość różnic w o d n iesien iu do innych. Pojaw ia się „dyna­
m ik a n ienaw iści”, k tó rą m o żn a porów nać do „dylem atu
bezpieczeństw a” w stosunkach m iędzynarodow ych, gdzie
w zajem ne obawy, n ieu fn o ść i nienaw iść podsycają się
w zajem nie 2. K ażda ze stro n d ram aty zu je i wyolbrzym ia
466
nadać jej postać ostatecznego rozróżnienia: m iędzy
żywymi i m artw ym i.
W m iarę postępów rew olucji um iarkow ani, żyrondyści
jp n ie n sz e w ic y przegryw ają z radykałam i, jakobinam i
i bolszewikami. P odobny proces w y stęp u je n a ogół
||pyojnach n a liniach granicznych. U m iarkow ani, sta­
r a j ą c y sobie bardziej ograniczone cele, jak autonomia
j||n H a st niepodległości, nie osiągają ich w drodze n eg o ­
cjacji, k tó re praw ie zawsze się w końcu załam ują. Dołą­
czają do n ich albo zastępują ich radykałow ie pragnący
osiągnąć przy użyciu siły cele bardziej w ygórow ane. Na
Filipinach obok głównej g ru p y partyzanckiej, N arodo­
wego F ro n tu W yzwolenia Moro, pojaw ił się najpierw
zajm ujący bardziej sk rajn e stanow isko Islam sk i F ro n t
Wyzwolenia M oro, a n a stę p n ie jeszcze bardziej ek s­
trem istyczna g ru p a A bu Sayyaf, odrzucająca porozu­
mienia o przerw aniu ognia w ynegocjow ane przez in n e
ugrupow ania z w ładzam i Filipin. W S u d an ie w latach
osiem dziesiątych rząd przechodził stopniow o n a coraz
skrajniejsze islam istyczne pozycje. N a początku lat
dziew ięćdziesiątych w ybuchło chrześcijańskie pow sta­
nie. Nowa organizacja, R uch n a rzecz N iepodległości
Południowego S u d an u , dom agała się ju ż ty m razem
niepodległości, a n ie autonom ii. Gdy w trw ającym wciąż
konflikcie m iędzy Izraelczykam i i A rabam i O rganizacja
Wyzwolenia P alestyny, rep rezen tu jąca główny n u rt,
zdecydowała się n a negocjacje z rządem izraelskim ,
Hamas, w yw odzący się z B ractw a M uzułm ańskiego,
stał się dla niej k o n k u re n te m w w alce o rząd dusz
Palestyńczyków. Rów nież p rzy stąp ien ie rządu izrael­
skiego do tych negocjacji zrodziło protesty i gwałtowne
w ystąpienia ze stro n y ek strem isty czn y ch g ru p religij­
nych w Izraelu. G dy w latach 1992-1993 nasilił się
konflikt Czeczenii z Rosją, rząd D udajew a zdom inow ały
467
li ...
 ■ m ,r W T T rf i - - « 5- :v .

„n ajrad y k aln iejsze odłam y czeczeńskich nacjonalistów,!

cyjna w spólnota je s t najw iększą, do jald ej lokalna
sprzeciw iające się jak iejk o lw iek ugodzie z Moskwą.
u p a uw ik łan a w k o n flik t m oże się zwrócić z prośbą
Siły bard ziej u m iark o w an e zostały zepchnięte do opo­
p w sparcie. Je śli w lokalnej w ojnie m iędzy dw om a
zycji”. P o d o b n a zm ian a n a stą p iła w T adżykistanie.-
p ry k a ń sld m i plem ionam i je d n o m oże się określić jak o
„W m iarę esk alacji k o n flik tu w ciągu 1992 ro k u ugru-;
m uzułm ańskie, a d ru g ie ja k o chrześcijańskie, to pierw ­
pow ania nacjonalistyczno-dem okratyczne stopniowo tra­
sze m oże się spodziew ać sau d y jsk ich pieniędzy, m u-
ciły w pływ y n a rzecz islam istów , którzy skuteczniej,
dżahedinów z A fganistanu oraz irańskiej broni i dorad­
m obilizow ali w iejsk ą b ied o tę i rozczarow aną m iejską
ców wojskow ych, podczas gdy drugie m oże liczyć na
m łodzież. P rzesłan ie islam istów ta k ż e staw ało się coraz
gospodarczą i h u m a n ita rn ą pom oc Z achodu oraz poli­
b ardziej rad y k aln e, w m iarę pojaw iania się młodych-
tyczne i dyplom atyczne poparcie ze stro n y zachodnich
przyw ódców k o n k u ru ją c y c h z zachow aw czą i bardziej
rządów. Je śli ja k a ś g ru p a nie potrafi zrobić tego, co się
p rag m aty czn ą h ie rarc h ią religijną”. „Z am ykam słownik
udało bośniackim M uzułm anom - przedstaw ić się w spo­
dyplom acji” - stw ierdził pew ien tadżycki.polityk. - „Za­
sób p rzek o n u jący ja k o ofiara ludobójstw a i wzbudzić
czynam m ów ić języ k iem pola bitw y, bo tylko on pasuje
dzięki te m u sym patię Z achodu - znaczącej pom ocy
do sytuacji, ja k ą R osjanie stw orzyli w m ojej ojczyźnie”
może oczekiw ać tylko od krajów pokrew nych z tego
W B ośni bard ziej e k strem isty cz n y odłam kierowany
samego k rę g u kulturow ego. W yjąwszy p rzy p ad ek M u­
przez A iiję Izetbegovicia u zy sk ał w m uzułm ańskiej
zułmanów, ta k zawsze było. Wojny kresow e są z definicji
P artii A kcji D em okratycznej (SDA) w iększe wpływy niż
wojnami toczonym i przez grupy lokalne posiadające
bardziej tolerancyjny, n astaw iony w ielokulturow o od­
szersze odniesienia, dlatego um acniają w w alczących
łam H arisa S ila jd żic ia4.
stronach cyw ilizacyjną tożsam ość.
Zw ycięstw o ek strem istó w nie m u si w cale być trwałe.
"Proces te n następow ał w śród uczestników w ojen k re­
Ich gw ałtow ne m eto d y n ie są skuteczniejsze od kom­
dowych należących także do in n y ch cywilizacji, ale
p ro m isu um iark o w an y ch , jeśli chodzi o zakończenie
szczególnie w idoczny okazał się w śród m uzułm anów .
wojny. G dy ro sn ą koszty w lu d ziach i straty m aterialne,
Wojna ta k a m oże m ieć początek w konflikcie rodzin­
a m ało się przez to zyskuje, po obu stro n ach znów
nym, klanow ym lub plem iennym , ale poniew aż h ie ra r­
pojaw iają się u m iark o w an i i ponow nie w skazują na
chia lojalności w św iecie islam u ma, ja k ju ż wiemy,
„bezsens” teg o w szystkiego, wzywając do podjęcia kolej­
kształt litery U, w m iarę rozwoju k o n flik tu m uzułm anie
nej p róby zak o ń czen ia w ojny drogą negocjacji.
szybko zaczynają szukać szerszej płaszczyzny sam o-
W tra k cie w ojny zan ik ają różnorodne tożsamości,
określenia i odw ołują się do braci w islam ie, co czynili
zaczyna dom inow ać ta, k tó ra najw ięcej znaczy w związ­
nawet św ieccy politycy zwalczający fundam entalizm ,
k u z k o n flik tem . P raw ie zawsze je s t o k reślan a przez
jak S addam H usajn. P odobnie rozgryw ał „islam ską
rełigię. P o d w zg lęd em psychologicznym religia dostar-J
kartę” rząd A zerbejdżanu, ja k zauw ażył pew ien obser­
cza najpew niejszego u za sad n ien ia dla w alki przeciw
wator z Z achodu. W T adżykistanie w ojna zaczęła się
„bezb o żn y m ” siłom p o strzeg an y m ja k o zagrożenie.;
jako w ew nętrzny k o n flik t regionalny, ale pow stańcy
Z p rak ty czn eg o p u n k tu w idzenia, relig ijn a łu b cywili-
■w coraz w iększym stopniu określali spraw ę, o któ rą
468
w alczą, jak o spraw ę islam u. W dziew iętnastow iecznych
w ojnach m iędzy n aro d am i północnego K aukazu a Ro­
sjan am i m u z u łm a ń sk i przyw ódca Szam il określił się
m ian em islam isty i zjednoczył k ilkanaście różnych grup
etnicznych i językow ych „pod sztandarem islam u i walki
z ro sy jsk im n ajazd em ”. W ia ta c h dziewięćdziesiątych
p o d o b n ą strateg ię zastosow ał D udajew , zbijając kapitał
n a O drodzeniu Islam u, k tó re m iało m iejsce n a Kaukazie
w poprzedniej dekadzie. Zyskaw szy poparcie duchow­
nych m u z u łm ań sk ich i p a rtii islam skich, złożył przy­
sięgę n a K oran (tak ja k Je lc y n został pobłogosławiony
przez praw osław nego p atriarch ę) i w 1994 ro k u ogłosił
Czeczenię p ań stw em islam sk im rządzącym się prawem
szarłatu. C zeczeńscy bojow nicy nosili n a głowach zielo­
n e op ask i „ozdobione n ap ise m G a za va t, co znaczy
św ięta w ojna”, a ru szając do w alki wołali „Allahu Ak-
b a r” 5. P odobnym zm ian o m uległo ok reślen ie tożsamo­
ści m uzu łm an ó w w K aszm irze, będących niegdyś człon­
k am i regio n aln ej w sp ólnoty obejm ującej m uzułm anów ,
h in d u istó w i buddystów , lu b id en ty fik u jący ch się z in­
dyjsk im sek u lary zm em . Ich now a tożsam ość znalazła
w yraz w „narodzinach m u zu łm ań sk ieg o nacjonalizm u
w K aszm irze i rozpow szechnieniu się ponadnarodow ych
islam sk ich w artości fu n d am en talisty czn y ch . Kaszmir-
scy m u zu łm an ie poczuli, że należą zarów no do islam ­
skiego P ak istan u , ja k i do św iata islam u”. Antyindyjskim
pow staniem , k tó re w ybuchło w 1989 roku, kierowała
z początku „stosunkow o św iecka” organizacja wspierana
przez rząd P a k ista n u . P a k ista n zaczął potem wspom a­
gać u g ru p o w an ia isla m sk ich fundam entalistów , które
w ysunęły się n a czoło. W śród u g ru p o w ań tych byli
„zatwardziali partyzanci” spraw iający w rażenie, że „będą
konty n u o w ać św iętą w ojnę d la niej sam ej, bez względu
n a p ersp ek ty w y i w y n ik i”. W edług relacji in n eg o obser­
w atora, „uczucia nacjo n alisty czne zostały pogłębione
przez różnice religijne, pojaw ienie się walczącego islam u
w skali globalnej dodało odwagi k aszm irsk im pow stań­
com i podkopało właściw ą tej prow incji trad y cję to leran ­
cji w sto su n k ach m iędzy h in d u sa m i i m u zu łm an am i” 6.
S p e k tak u larn y rozwój poczucia przynależności do
określonej cywilizacji n astąp ił w Bośni, zwłaszcza w spo­
łeczności m u zu łm ań sk iej. H istorycznie rzecz biorąc,
grupowe tożsam ości n ig d y n ie były tu silne, Serbowie,
Chorwaci i M uzułm anie żyli obok siebie w pokoju jako
sąsiedzi, pow szechne były m ałżeństw a m ieszane, po­
czucie przynależności religijnej było słabe. Powiadano,
ze M uzułm anie to B ośniacy, którzy nie chodzą do
meczetu, Chorwaci to Bośniacy, którzy nie chodzą do ko­
ścioła, a Serbow ie to tacy, którzy nie chodzą do cerkwi.
Kiedy je d n a k załam ało się szersze poczucie przynależ­
ności do Jugosław ii, te pow ierzchow ne dotąd id en ty fik a­
cje religijne n ab rały now ego znaczenia, a um ocniły się
z w ybuchem w alk. W ielowspólnotowość p rzestała ist­
nieć, k ażd a z g ru p coraz bardziej identyfikow ała się
j : zerszą w spólnotą k u ltu ro w ą i określała w kategoriach
religijnych. Serbow ie bośniaccy stali się serb sk im i
nacjonalistam i utożsam iającym i się z W ielką Serbią,
serbską cerkw ią praw osław ną i jeszcze szerszą praw o­
sławną w spólnotą. Chorw aci bośniaccy okazali się n a j­
gorliwszymi nacjonalistam i chorw ackim i, uzn ali się za
obywateli Chorwacji, podkreślali swój katolicyzm , a tak-
a-. w raz z ro d ak am i z Chorwacji, zw iązki z katolickim
Zachodem .
W śród M uzułm anów p rzem ian y te były jeszcze b ar­
dziej w yraźne. P rzed w ybuchem w ojny M uzułm anie
bośniaccy byli bardzo zlaicyzow ani, uw ażali się za E u ­
ropejczyków i ja k najbardziej popierali w ielokulturow e
społeczeństwo i państw o. Zaczęło się to je d n a k zm ie­
niać w raz z rozpadem Jugosław ii. W w yborach 1990
roku M uzułm anie, podobnie ja k Serbow ie i Chorwaci,
odrzucili p a rtie w ielokulturow e, glosując powszechnie
n a m u z u łm ań sk ą P a rtię A kcji D em okratycznej (SDA)
Aliji Izetbegovicia. J e s t to głęboko w ierzący m uzuim a
n in , za działalność relig ijn ą był w ięziony przez władze
ko m u n isty czn e, a w opublikow anej w 1970 ro k u książce
Isla m ska d ekla ra cja dowodzi, że „islam n ie da sir
pogodzić z n ie islam sk im i system am i. M iędzy religią tą
a n ieislam sk im i in sty tu cjam i politycznym i i społeczny­
m i n ie m oże być p o koju an i koegzystencji”. K iedy ruch
islam sk i je s t w ystarczająco silny, m u si przejąć władzę '
i stw orzyć p aństw o islam sk ie. Szczególnie je s t ważne,
by w ta k im p ań stw ie sy stem ośw iaty i środki przekazu
„znalazły się w rę k a c h lu d zi o niepodw ażalnym islam­
sk im au to ry tecie m o raln y m i in tele k tu a ln y m ” 7.
Po uzy sk an iu niepodległości przez B ośnię Izetbegovic
proklam ow ał państw o w ieloetniczne, w k tó ry m M uzuł­
m an ie m ieli być g ru p ą d o m inującą, aczkolw iek wiele
im brakow ało do w iększości. Był o statn im człowiekiem,
k tó ry m ógłby się sprzeciw ić islam izacji k ra ju spowodo­
w anej przez w ojnę. N ie chciał w yrzec się publicznie
i jed n o zn aczn ie te ż sform ułow anych w Islam skiej dekla­
ra cji, co w zbudziło obaw y niem uzuim anów . Podczas
działań w ojennych bośniaccy Serbow ie i Chorw aci opu­
szczali te re n y zn ajd u jące się p o d k o n tro lą rząd u Bośni, .
a tym , k tó rz y pozostań, stopniow o uniem ożliw iano
d o stęp do lepszych p o sad i udział w organizacjach
społecznych. „Islam zaczął dla narodow ej społeczności
M uzułm anów w ięcej znaczyć, a siln e poczucie m uzuł­
m ań sk iej narodow ej tożsam ości stało się częścią polityki
i relig ii”. N acjonalizm m u zu łm ań sk i, przeciw staw iany
w ielokulturow em u nacjonalizm ow i bośniackiem u, znaj­
dow ał coraz szerszy w yraz w m ediach. W szkołach coraz
w ięcej m iejsca zajm ow ały lekcje religii, a now e podręcz­
n ik i p o d k reślały d obre stro n y panow ania osm ańskiego.
P opierano jęz y k bośniacki ja k o odrębny od serbskochor-
472
wackiego, w łączano doń coraz w ięcej słów tu re ck ich
i arabskich. O ficjalne osobistości krytykow ały m ałżeń­
stwa m ieszane i nadaw anie m uzyki „agresorów ”, czyli
serbskiej. R ząd popierał religię islam u, m uzułm anie mieli
pierwszeństwo przy zatrudnianiu i awansach. Co ważniej­
sze, zislam izow ana została bośniacka arm ia. W 1995 roku
M uzułm anie stanow ili 90 procent personelu wojskowego.
Coraz w ięcej je d n o ste k wojskow ych identyfikow ało się
z islam em , odbywało p rak ty k i religijne, używało m u zu ł­
m ańskich sym boli. N ajbardziej zislam izow ane były je d ­
nostki elitarne, których liczebność rosła. W szystko to
skłoniło p ięciu członków urzędu prezydenckiego (w tym
dwóch Serbów i dwóch Chorwatów) do złożenia p ro testu
na ręce Izetbegovicia, który protest odrzucił. Doprowadzi­
ło też w 1995 roku do rezygnacji prem iera H arisa Siląjdzi-
cia, zw olennika w ielokułturow ościB.
P artia Izetbegovicia, SDA, um ocniła polityczną k o n t­
rolę n ad p aństw em i społeczeństw em Bośni. Do roku
1995 zdom inow ała „arm ię, służbę państw ow ą i przed­
siębiorstwa p ubliczne”. W edług relacji, „M uzułm anom ,
którzy nie należą do partii, a co dopiero m ówić o niem u-
zułm anach, tru d n o dostać przyzw oitą p racę”. K rytycy
zarzucali partii, że stała się „in stru m en tem m u zu łm ań ­
skiego autorytaryzm u, o obyczajach w ładzy k o m u n i­
stycznej” 9. Z daniem innego obserw atora:
„Nacjonalizm M uzułm anów przybiera coraz bardziej
skrajną form ę. Nie liczy się ju ż z in n y m i odczuciam i
narodowym i, je s t w łasnością, przyw ilejem i in stru m e n ­
tem politycznym narodu, k tóry niedaw no zyskał dom i­
nującą pozycję.
Głównym sk u tk iem tego nacjonalizm u je s t dążenie
do narodow ej hom ogenizacji.
Narodowe in teresy M uzułm anów też są w coraz w ięk­
szym stop niu określane przez islam ski fundam entalizm
religijny” 10.
 P o g łęb ien ie tożsam ości religijnej spow odow ane przez
w ojnę i czystki etn iczn e, postaw a przywódców oraz
pom oc i n acisk i ze stro n y in n y ch p ań stw m uzułm ań­
sk ich powoli, lecz w yraźnie, p rzem ien iały B ośnię ze
Szw ajcarii B ałkanów w Ira n teg o regionu.
W w ojnach kresow ych d ziałają bodźce, k tó re n ie tylko
sk łan iają k a ż d ą ze stro n do p o d k reślan ia w łasnej tożsa­
m ości cyw ilizacyjnej, ale i tożsam ości drugiej strony.
K ażda z n ich uważa bowiem , że toczy swoją lokalną wojnę
n ie ty lk o przeciw ko in n ej lokalnej g ru p ie etnicznej, ale-
in n ej cywilizacji. Z agrożenie je s t w ięc w yolbrzym iane
i rozdm uchiw ane, a porażka m a konsekw encje nie tylko
dla danej grupy, ale dla jej całego kręgu.kulturow ego.
S tąd p iln a potrzeba zm obilizow ania swojej cywilizacji do 7
udziału w konflikcie. L okalną w ojnę przedstaw ia się jako
w ojnę religijną, starcie cywilizacji, m ające doniosłe kon­
sekw encje d la w ielkich g ru p ludzkości. N a początku lat
dziewięćdziesiątych, gdy prawosławie i cerkiew prawosła­
w na stały się znow u cen traln y m i elem en tam i rosyjskiej
św iadom ości narodow ej, co „w yparło w szystkie inne
w yznaw ane przez R osjan religie, z których najważniejszą
był islam ” n , R osjanie uznali, że w ich in tere sie leży
określenie wojny m iędzy klan am i i regionam i w Tadżyki­
sta n ie oraz w ojny z C zeczenią ja k o części większego,
toczącego się od w ieków starcia m iędzy prawosławiem
a islam em . L okalni przeciw nicy zw iązani są z islam skim
fu n d am en taliz m em i prow adzą dżihad, a ich przywódcy
o rie n tu ją się n a Islam ab ad , T eh eran , R ijad i A nkarę.
W byłej Ju gosław ii Chorw aci u znali się za szlachetną
aw angardę Z achodu, staw iającą m ężn ie czoło naporowi
praw osław ia i islam u. Serbow ie określali swoich wrogów
n ie tyle ja k o b o śn iack ich C horw atów i M uzułm anów , ;
ale „W atykan” oraz „islam skich fundam entalistów ”
i „bezecnych T urk ó w ” od w ieków zagrażających chrześ­
cijań stw u . P e w ien zach o d n i d y p lo m ata pow iedział
474
o przywódcy Serbów bośniackich: „W pojęciu K aradżicia
jest to eu ro p ejsk a w ojna antyim perialistyczna. Uważa
. on za swoją m isję w ykorzenienie o statn ich pozostałości
im perium tu reck ieg o ” 12. Z kolei M uzułm anie bośniaccy
określili się ja k o ofiary ludobójstw a, k tó ry ch los je s t
Zachodowi obojętny ze w zględu n a ich religię, zasługują
więc n a pom oc świata m uzułm ańskiego. Wszyscy uczest­
nicy jugosłow iańskich w ojen uznali je więc za konflikty
religijne lub etniczno-religijne, takiego zd an ia była też
większość obserw atorów . J a k p o d k reślał M isha G lenny,
„konflikt w coraz w iększym sto p n iu n ab ierał cech w alki
¡^religijnej m iędzy trz em a w ielkim i eu ro p ejsk im i wy­
znaniam i: katolicyzm em , praw osław iem i islam em - po­
z o s ta ło ś c ia m i po im periach, k tó re niegdyś graniczyły
I ze sobą w B ośni” 13.
I P ostrzeganie w ojen kresow ych ja k o starć cywiliza-
cyjnych ożywiło też n a nowo teorię d o m in a z czasów
Z im n e j wojny. Dzisiaj je d n a k w ygląda to tak , że to
główne p ań stw a poszczególnych cywilizacji w idzą po­
trzebę zapobieżenia porażce w lokalnym konflikcie,
bo m ogłaby ona zapoczątkow ać proces kolejnych coraz
; w iększych k lę sk prow adzących do totalnej katastrofy.
; N ieprzejednane stanow isko rząd u In d ii w kw estii K a­
szm iru w ynika w znacznej m ierze ze strach u , że u tra ta
tej prow incji m ogłaby w śród in n y ch m niejszości et­
nicznych i religijnych ożywić te n d e n c je niepodległo-
1ściowe i doprow adzić do rozp ad u Indii. M in ister spraw
zagranicznych K ozyriew ostrzegał, że je śli R osja nie
położy k re su politycznej przem ocy w T adżykistanie,
rozszerzy się ona n a K irgizję i U zbekistan. M ogłoby
, to pobudzić ru c h y secesjonistyczne w m u zu łm ań sk ich
republikach F ederacji R osyjskiej, i skończyłoby się
na tym , ja k tw ierdzą niektórzy, że islam sk i fu n d a ­
m entalizm zaw itałby n a Plac Czerwony. D latego, zda­
niem Jelcyna, g ranica afgańsko-tadżycka je s t w istocie
{’ 475
 CYWILIZACJA RU SZA NA ODSIECZ:
g ran icą Rosji. Europejczycy z ko lei daw ali w yraz nie­
K RAJE POKREW NE I DIASPORA
pokojom , że u tw o rzen ie p a ń stw a m uzu łm ań sk ieg o
w byłej Ju gosław ii stw orzy b azę w yjściow ą dla m uzuł­
K onflikt, ja k i trw ał przez czterdzieści lat zim nej wojny,
m ań sk iej im ig racji i fu n d a m en taliz m u islam skiego,
m iał tę cechę, że przenikał z góry w dół, superm ocarstw a
w zm acniając to, co Ja cq u e s C hirac o k reślał ja k o ,,îes
starały się bowiem rekrutow ać sojuszników i partnerów
odeurs d 'Isla m ” w E u ro p ie 14. G ranica Chorw acji jest
oraz korum pow ać, przekabacać lub neutralizow ać sojusz­
w istocie gran icą Europy.
ników i p artn eró w drugiej strony. N ajbardziej zacięta
Z n asila n iem się działań w ojennych k ażd a strona
ryw alizacja toczyła się, oczywiście, w T rzecim Świecie,
d em onizuje przeciw ników , przedstaw iając ich często
gdzie superm ocarstw a w yw ierały naciski n a now e i słabe
ja k o po d lu d zi i u sp raw ied liw iając ty m sam y m ich
państw a, b y je skłonić do w łączenia się w konflikt
zabijanie. „W ściekłe p sy trz eb a w ystrzelać” - powie­
globalny. P o zim nej w ojnie rozliczne k o nflikty w spól­
dział Jelcy n o bojow nikach czeczeńskich. „Tych nie­
notowe zajęły m iejsce konfrontacji superm ocarstw . Kie­
o k rzesan y ch łajdaków trzeb a w ystrzelać, i m y to zrobi­
dy b io rą w n ic h ud ział grupy p ań stw z różnych kręgów
m y ” - stw ierdził in d o n ezy jski g en erał T ry Sutrisno,
kulturow ych, k o n flik ty te w ykazują ten d en cję do roz-
m ów iąc o m asak rze lu d n o ści W schodniego Tim oru
rzeszania się i eskalacji. W m iarę n asilan ia się konfliktu
w 1991 ro k u . Ożyw ają d em o n y przeszłości: Choiwaci
każda stro n a stara się m obilizować n a pom oc kraje
sta ją się „u staszam i”, M u zu łm anie „T urkam i”, a Ser­
i gru p y ze swojej cywilizacji. Pom oc w takiej czy innej
bow ie „czetn ik am i”. M asow e m ordy, to rtu ry , gwałty
form ie, oficjalna lu b nieoficjalna, ja w n a lub tajna,
i b ru ta ln e w ysiedlanie lu d n o ści cyw ilnej są uspraw ied­
m aterialna, h u m a n ita rn a , dyplom atyczna, finansow a,
liw ione, bo zbiorow a nien aw iść żywi się zbiorow ą nie­
sym boliczna lu b w ojskowa, zawsze nadchodzi od je d ­
naw iścią. Jej o b iek tem sta ją się sym bole i wytwory
nego łu b w ięcej pokrew nego państw a lub grupy. Im
w rogiej k u ltu ry . S erbow ie sy stem aty czn ie niszczyli
dłużej trw a k o n flik t n a linii granicznej, ty m aktyw niej
m eczety i k laszto ry fran ciszk ań sk ie, a C horw aci wysa­
kraje p okrew ne p odejm ują role pom ocników , powstrzy-
d zali praw osław ne m o n asty ry. Zagrożone są m uzea
mywaczy lu b m ediatorów . S k u tk iem tego „syndrom u
i biblio tek i, te sk ład n ice k u ltu ry . S yngaleskie siły
krajów p okrew nych” konflikty graniczne m ają znacznie
bezpieczeństw a spaliły b ib lio tek ę p u b liczn ą w Dżafnie,
w iększy po ten cjał eskalacji niż rozgryw ające się w ob­
niszcząc b ezcen n e literack ie i historyczne dokum enty
rębie jed n eg o k rę g u kulturow ego. Do ich ograniczenia
k u ltu ry tam ilsk iej, a serb scy artylerzyści ostrzeliwali
i zakończenia n iezb ęd n a je s t przew ażnie m iędzycywili-
m u zeu m narodow e w Sarajew ie. Sei'bowie oczyścili
zacyjna w spółpraca. W odróżnieniu od sytuacji z okresu
b o śn iack ie m iasto Z vo rn ik z 40000 M uzułm anów i za­
zim nej w ojny, k o n flik t n ie zaczyna się na górze i nie
tk n ę li krzyż n a m iejscu w ysadzonej w pow ietrze wieży
spływa w dół, lecz n a ra sta z dołu do góry.
o sm ań sk iej. J ą z kolei T u rcy zbudow ali n a m iejscu
P ań stw a i gru p y w różnym sto p n iu angażują się
cerkw i zburzonej w 1463 ro k u 15. W w ojnie między
w w ojny kresow e. Podstaw ow ym i u czestn ik am i są te,
k u ltu ra m i k u ltu ra przegryw a.
które rzeczyw iście ze sobą walczą. M ogą to być państw a,

477
476
ja k w w ojnie m iędzy In d iam i i P a k istan em czy Izraelem
i jeg o sąsiadam i, ale też g ru p y lokalne nie będące
pań stw am i albo w n ajlepszym razie stanow iące ich
zalążek, ja k w p rz y p ad k u B ośni czy O rm ian w Górnym
K arabachu. W k o n flik tach b io rą n iek ied y udział uczest­
nicy drugorzędni, k tó ry m i są przew ażnie p aństw a blisko
zw iązane ze stro n am i podstaw ow ym i, ja k rządy Serbii
i Chorw acji w byłej Jugosław ii oraz A rm enii i Azerbej­
d żan u n a K aukazie. Jeszcze luźniej zw iązane z konflik­
te m są p ań stw a „trzeciorzędne” , bardziej odległe od
sceny w ydarzeń, ale połączone w ięzam i cywilizacyjnymi
ze stro n am i k o n flik tu : N iem cy, R osja i p aństw a islam ­
skie w odniesieniu do byłej Jugosław ii oraz Rosja, Turcja
i Iran w w ypadku sporu orm iańsko-azerskiego. Ci uczest­
nicy trzeciego sto p n ia to często państw a-ośrodki po­
szczególnych cywilizacji. S połeczności diaspory pod­
staw owych uczestn ik ó w k o n flik tu - jeśli istn ieją - także
odgryw ają p ew n ą rolę w w ojnach kresow ych. Ponieważ
w podstaw ow ym k o n flik cie zaangażow anych je s t prze­
w ażnie m ało ludzi i sp rz ętu wojskow ego, naw et stosun­
kowo sk ro m n a pom oc z zew nątrz, w postaci pieniędzy,
b ro n i i ochotników , m oże częstokroć w płynąć w sposób
isto tn y n a w y n ik wojny.
In n e stro n y k o n flik tu n ie są w eń aż ta k zaangażowane
ja k u czestn icy pierw szego stopnia. S tronom bezpośred­
nio zaangażow anym n ajsilniejszego poparcia udzielają
zw ykle społeczności w diasporze, k tó re całym sercem
id en ty fik u ją się ze spraw ą, o k tó rą w alczą ich ziom­
kow ie, i stają się bardziej p ap iesk ie od papieża. Zainte­
resow anie rządów b ędących d rugorzędnym i i trzecio­
rzęd n y m i u cz estn ik am i m a bardziej złożony charakter.
T akże udzielają zw ykle pom ocy podstaw ow ym stronom
k o n flik tu , a n aw et je śli teg o n ie robią, są o to podej­
rzew ane przez g ru p y antag o n istyczne, k tó re wykorzys­
tu ją to, by z k o lei w spierać w łasnych krewniaków.
Jednakże drugo- i trzeciorzędni u czestnicy są ponadto
zainteresow ani ograniczeniem zasięgu w alk, nie chcą
bowiem zostać bezpośrednio w ciągnięci w konflikt.
W spom agając stro n y w alczące starają się w ięc rów no­
cześnie pow strzym yw ać je i nam aw iać do przyjęcia
bardziej u m iarkow anych celów. P ró b u ją te ż przew ażnie
negocjować ze sw oim i drugo- i trzeciorzędnym i od­
pow iednikam i po drugiej stro n ie linii granicznej, by
zapobiec w te n sposób eskalacji w ojny lokalnej w szerszy
konflikt z ud ziałem państw -ośrodków . W ykres 11.1
przedstawia relacje m iędzy p o tencjalnym i stro n am i
wojen kresow ych. Nie we w szystkich w ojnach w ystępuje
tak p ełn a obsada, ale n iek tó ry ch to dotyczy, m iędzy
innym i k o n flik tu w byłej Jugosław ii i n a Z akaukaziu.
Prawie k ażd a w ojna kresow a m oże rozw inąć się n a tyle,
by zaangażow ać uczestników n a w szystkich p rze d sta ­
wionych tu poziom ach.
Diaspora i k raje pokrew ne były w te n czy in n y sposób
w ciągnięte w k ażd ą w ojnę toczącą się w latach dziew ięć­
dziesiątych n a g ranicach m iędzy cywilizacjam i. P onie­
waż ta k znaczną rolę odgryw ają w tych w ojnach grupy
m uzułm ańskie, jak o strony bezpośrednio zaangażowane,
m uzułm ańskie rządy i stow arzyszenia byw ały najczęś­
ciej u czestn ik am i drugo- i trzeciorzędnym i. N ajaktyw ­
niejsze były rządy A rabii Saudyjskiej, P ak istan u , Iran u ,
Turcji i Libii, k tó re w spólnie, a czasam i z udziałem
i innych p ań stw m u zu łm ań sk ich , w spierały w rozm ai­
tym zak resie m uzułm anów w alczących z niem uzuł-
::.:inami w P alesty n ie, L ibanie, B ośni, Czeczenii, na
Zakaukaziu, w T adżykistanie, K aszm irze, S u d an ie i na
Filipinach. P onadto w iele m u zu łm ań sk ich grup z pierw-
f.-nj linii fro n tu otrzym yw ało pom oc od p o n a d p a ń st­
wowej islam istycznej m iędzynarodów ki w eteranów woj­
ny afgańskiej, którzy włączali się w rozm aite konflikty
- od w ojny domowej w Algierii po wojnę w Czeczenii
 jrapp-r#"' -~"T!
i p arty zan tk ę n a Filipinach. D ziałania tej międzynaro-
dówld, ja k stw ierdził pew ien analityk, polegały na „roz­
syłaniu o chotników celem u stan a w ian ia w ładzy islami-
stów w A fganistanie, K aszm irze i B ośni, prowadzeniu
w spólnych w ojen propagandow ych przeciw rządom zwal­
czającym islam istów , organizow aniu w diasporze islam­
sk ich ośrodków służących jak o polityczne sztaby wszyst­
k ic h ty ch u g ru p o w a ń ” łG. L iga P a ń stw A rabskich
i O rganizacja K onferencji Islam skiej tak że udzielały
p oparcia p ań stw o m członkow skim i starały się koor­
dynow ać ich działan ia zm ierzające do w zm ocnienia
pozycji m uzułm anów w m iędzynarodow ych konfliktach.
Zw iązek R ad zieck i był p o d sta w o w ą . stro n ą wojny
afg ań sk iej, a po zak o ń czen iu zim nej w ojny R osja brała
u d ział ja k o stro n a podstaw ow a w w ojnie czeczeńskiej,
jak o d ru g o rzęd n a - w w alk ach w T adżykistanie i trzecio­
rz ę d n a w w ojnach toczących się w byłej Jugosławii.
In d ie zaangażow ane są ja k o s tro n a podstaw ow a w Kasz­
m irze, a ja k o d ru g o rzę d n a n a S ri Lance. Główne pań­
stw a zachodnie były trzeciorzędnym i u czestn ik am i kon­
flik tó w ju g o sło w iań sk ich . R odacy w alczących stron
żyjący w diasporze odgryw ali pow ażną rolę w długotrwa­
łych w alk ach m iędzy Izraelczykam i i Palestyńczykam i,
po p ierali też O rm ian, Chorw atów i Czeczenów. Dzięki
telew izji, fak so m i poczcie elek tro n iczn ej „diaspora
an g ażu je się n a nowo, a czasem dochodzi do polaryzacji
jej stan o w isk za spraw ą n ie u sta n n e g o k o n ta k tu z byłą
ojczyzną. Słowo ’b yły’ tra ci ju ż swoje znaczenie” I7.
P odczas w ojny o K aszm ir P a k ista n jaw nie udzielał
reb elian to m dyplom atycznego i politycznego poparcia,
a także, co potw ierdzały p a k ista ń sk ie źródła wojskowe,
dostarczał znacznej pom ocy finansow ej, broni, zapewniał
szkolenie, w sparcie logistyczne i schronienie n a swym
terytorium . W ich im ien iu prow adził także lobbying
w śró d p a ń stw m u zu łm ań sk ich . Do 1995 ro k u powstań­
480
ców m iało w zm ocnić co najm niej 1200 m udżahedinów
rZ A fganistanu, T adżykistanu i S u d an u uzbrojonych
w rak iety S tin g e r i in n ą broń dostarczoną przez A m ery­
k an ó w do w alki ze Zw iązkiem R adzieckim ł8. P arty zan t­
ka M oro n a F ilipinach korzystała przez ja k iś czas
z pom ocy finansow ej i dostaw sprzętu z M alezji. F u n d u ­
szy dostarczały rządy arabskie, k ilk a tysięcy pow stań­
ców przeszło szkolenie w Libii, a ek strem isty czn ą grupę
Abu S ayyaf organizow ali p ak istań scy i afgańscy fu n d a­
m entaliści in. W Afryce S u d an p om agał m u zu łm ań sk im
rebeliantom z E rytrei walczyć z Etiopią, Etiopia w odw e­
cie zapew niała „chrześcijańskim buntow nikom ” z S uda­
nu w sparcie logistyczne i schronienie n a swym tery to ­
rium . O trzym yw ali oni rów nież podobnego rodzaju
pomoc od U gandy, co częściowo odzw ierciedlało jej
„bliskie zw iązki religijne, rasow e i etniczne z sudański-
mi reb elian tam i”. R ząd S u d a n u otrzym ał n ato m iast od
Iranu c h iń sk ą broń w artości 300 m in dolarów i pom oc
szkoleniow ą u d zielan ą przez ira ń sk ich doradców woj­
skowych, co umożliwiło przeprow adzenie wielkiej ofensy­
wy przeciw rebeliantom w 1992 roku. R ozm aite zachod­
nie organizacje chrześcijańskie dostarczały im z kolei
żywności, leków, sprzętu, a także broni, ja k tw ierdził
rząd su d a ń sk i 20.
W w ojnie toczącej się m iędzy pow stańcam i tam ilskim i
(hinduistam i) a sy ngaleskim i w ładzam i S ri L an k i (bud­
dystami), rząd In d ii udzielał z początku znacznej pom o­
cy partyzantom , dostarczając im pieniędzy, broni i za­
pew niając szkolenie w południow ych Indiach. W 1987
roku, k ied y siły rządow e były b lisk ie p okonania Tam ii-
skich Tygrysów, in d y jsk a opinia publiczna niezw ykle
się oburzała n a to „ludobójstw o”. R ząd In d ii zorganizo­
wał pow ietrzne dostaw y żyw ności dla Tam ilów, „dając
prezydentow i Jay ew ard en e do zrozum ienia, że Indie
zam ierzają pow strzym ać go p rzed zadaniem Tam ilom
W ykre s 11.1
S TR U KTU RA ZŁOŻONEJ W O JN Y KRESOWEJ
Cywilizacja, 8
C yw ilizacja A
zb rojn a p rzem o c
poparcie
po w strzym yw a n ie
negocjacje
ostatecznego ciosu” 21. R ządy obu p ań stw osiągnęły
n a stę p n ie p o ro zu m ien ie, n a m ocy którego Sri Lanka
m iała przyznać rejo n o m ta m ilsk im znaczną autonom ię,
w zam ian za co party zan ci m ieli zdać b ro ń arm ii indyj­
skiej. In d ie w ysiały n a w yspę 50000 żołnierzy, którzy
m ieli po ro zu m ien ie w prow adzić w życie, ale Tygrysy
odm ów iły o d d an ia b roni. W krótce się okazało, że żoł­
nierze indyjscy zostali w ciągnięci w w alkę z partyzan­
tam i, k tó ry c h p rze d te m w spierali. Siły in d y jsk ie wyco­
fano z p o czątkiem ro k u 1988. W 1991 ro k u prem ier
R ajiv G an d h i został zam ordow any - ja k tw ierdzą Hin­
du si - przez zw olennika tam ilsk ich pow stańców , a sta­
now isko w ładz in d y jsk ich w obec Tygrysów staw ało się
coraz bardziej w rogie. W ładze nie m ogły je d n a k prze­
szkodzić okazyw aniu im sy m p atii i pom ocy przez 50
m in Tam ilów zam ieszk u jący ch południow e Indie. Wła­
dze prow incji T am il N adu, sprzeciw iając się N ew Delhi,
zezwoliły T ygiysom T am ilsk im n a działalność n a swoim
terytorium , u d o stęp n iając 800 k m w ybrzeża, i n a w ysy­
panie b ro n i i in n y ch dostaw przez w ąską C ieśninę P alk
powstańcom na S ri L ance 22.
Począw szy od 1979 ro k u Zw iązek R adziecki, a n a­
stępnie Rosja, uwikłały się w trzy poważniejsze wojny
m uzułm ańskim i sąsiad am i n a południu: w ojnę afgań-
ską 1979-1989, jej swego rodzaju pow tórkę w Tadżyki-
stanie od 1992 roku, i w ojnę czeczeńską, k tó ra zaczęła
się w 1994 roku. P o u p a d k u Zw iązku R adzieckiego
iw T ad ży k istan ie objął w ładzę rząd kom unistyczny.
W iosną 1992 ro k u w ystąpiła przeciw n iem u opozycja
złożona z g ru p regionalnych i etnicznych, zarów no
świeckich, ja k i islam skich. O pozycjoniści, zasilani
bronią z A fganistanu, w e w rześn iu tegoż ro k u w yrzucili
prorosyjski rząd z D uszanbe, stolicy rep u b lik i. R ządy
Rosji i U zbekistanu żywo zareagowały, ostrzegając przed
szerzeniem się m uzu łm ań sk ieg o fu n d am en talizm u . R o­
syjska 201. Dywizja Z m echanizow ana, k tó ra pozostała
w T adżykistanie, dostarczyła broni siłom w iernym rzą­
dowi, a R osjanie w ysłali dodatkow e oddziały n a granicę
/ A fganistanem . W listopadzie 1992 ro k u Rosja, U zbeki­
stan, K azachstan i K irgizja zgodziły się n a rosyjską
i uzbecką in terw en cję zbrojną, pozornie w celu u trzy ­
m ania pokoju, w rzeczyw istości zaś po to, by włączyć
się do wojny. P rzy tak im p o p arciu oraz dostaw ach
rosyjskiej b ro n i i p ieniędzy siłom byłego rząd u udało
się odbić D uszanbe i odzyskać k o n tro lę n a d w iększością
.śraju. P o tem przeprow adzono czystkę etniczną, a siły
opozycji i uchodźcy wycofali się do A fganistanu.
R ządy bliskow schodnich p ań stw m u zu łm ań sk ich za­
protestow ały przeciw rosyjskiej interw encji zbrojnej.
Iran, P a k ista n i A fganistan w spom ogły pieniędzm i,
bronią i szkoleniem opozycję, n ab ierającą coraz b ar­
dziej islam skiego ch arak teru . W 1993 ro k u w iele ty ­
sięcy bojow ników m iało zostać przeszkolonych przez
afg ań sk ich m udżahedinów . W iosną i latem 1993 roku
p arty zan ci tadżyccy d o k o n ali szereg u w ypadów przez
afg ań sk ą granicę, zabijając p ew n ą liczbę rosyjskich
pograniczników . R osja zareagow ała n a to przerzuce­
n iem jeszcze w iększych sił do T a d ży sk ista n u oraz
zm asow anym o strzałem z dział i m oździerzy i atakam i
lotniczym i n a cele w A fganistanie. Je d n a k ż e rządy
ara b sk ie dostarczyły p a rty zan to m środków n a zakup
przeciw lotniczych ra k ie t ty p u S tinger. W 1995 roku
w T a d ży k istan ie stacjonow ało około 25 000 rosyjsłuch
żołnierzy, a R o sja finansow ała p o n ad połowę w ydatków
n iezb ęd n y ch do u trz y m a n ia rz ą d u rep u b lik i. P artyzan­
tów energ iczn ie w sp ierały w ładze A fg an istan u i innych
p ań stw m u zu łm a ń sk ich . J a k p o d k reśla B a rn e tt Rubin,
poniew aż a n i ag en cjo m m iędzynarodow ym , an i Za­
chodow i n ie u d ało się d ostarczyć T adżykistanow i i Af­
ganistanow i znaczącej pom ocy, pierw szy uzależnił się
całkow icie od Rosji, a d ru g i od m u zu łm a ń sk ic h krajów
pokrew nych. „K ażdy a fg ań sk i dow ódca, k tó ry chciałby
dzisiaj otrzym ać pom oc z zagranicy, m u si albo za­
spokoić żąd an ia a ra b sk ic h i p a k ista ń sk ic h sponsorów,
k tó rzy ch cą rozszerzyć d ż ih a d n a Azję Środkow ą, albo
przyłączyć się do h a n d la rz y n a rk o ty k a m i” 23.
P rologiem trzeciej w ojny R o sjan z m u zu łm an am i, tej
w północnym K au k azie, były w alki, do ja k ic h doszło
w la ta c h 1992-93 m ięd zy sąsiad u jący m i ze sobą prawo­
sław nym i O sety jczy k am i i w yznającym i islam Ingusza-
m i. Inguszow ie w raz z C zeczenam i i in n y m i ludam i
m u zu łm a ń sk im i zo stali podczas II w ojny światowej
deportow ani do środkow ej Azji. O setyjczycy zostali na
m iejscu i zajęli m ie n ie Inguszów . W la ta c h 1956-57
d ep ortow anym zezw olono n a pow rót i w ted y zaczęły się
sp o ry dotyczące w łasn o ści oraz k o n tro li terytorium .
W listopadzie 1992 ro k u Inguszow ie zaczęli ze swojej
re p u b lik i atak i, b y o dzyskać re jo n P rigorodny, który
484
w ładze radzieckie przyznały O setyjczykom . R osjanie
zareagow ali interw encją po stro n ie praw osław nych Ose-
tyjczyków. B rały z niej udział je d n o stk i kozackie. T ak
opisyw ał to zagraniczny kom entator: „W listopadzie
1992 ro k u w ioski in g u sk ie w O setii zostały otoczone
i ostrzelane przez rosyjskie czołgi. Ludzi, którzy przeżyli
bom bardow anie, zabito albo uprow adzono. M asakry
dokonały oddziały osetyńskiego OMON, ale siły rosyj­
skie w ysłane w te n rejon w celu ’u trzy m an ia pokoju’
zapew niły im osłonę” 24. „The E conom ist” pisał, że
„trudno pojąć, że ta k ogrom nych zniszczeń dokonano
w ciągu n iesp e łn a ty g o d n ia”. B yła to „pierw sza czystka
etniczna w F ederacji R osyjskiej”. Rosja w ykorzystała
ten konflikt, by zagrozić czeczeńskim sojusznikom
Inguszów , co doprow adziło do „natychm iastow ej m obi­
lizacji C zeczenii i K onfederacji N arodów K aukazu
(w przeważającej w iększości m uzułm ańskich). K onfede­
racja zagroziła, że wyśle pół m iliona ochotników przeciw
wojskom rosyjskim , jeśli te nie wycofają się z terytorium
czeczeńskiego. Po pełnym napięcia im pasie Rosja wyco­
fała się, by un ik n ąć przekształcenia się konfliktu pói-
nocnoosetyjsko-inguskiego w w ojenną pożogę” 25.
W ojenna pożoga ogarnęła region w g ru d n iu 1994 roku,
kiedy R osjanie przypuścili a ta k m ilitarn y n a Czeczenię.
Ich akcję poparli przyw ódcy dw óch rep u b lik praw o­
sławnych, G ruzji i A rm enii, podczas gdy p rezy d en t
U krainy „dyplom atycznie uchylił się od zajęcia stan o ­
wiska, wzywając tylko do pokojow ego uregulow ania
kryzysu”. R osjan poparł praw osław ny rząd Północnej
Osetii oraz 55-60 p ro cen t jej ludności 2G. M uzułm anie
w F ederacji R osyjskiej i poza n ią stanęli ja k je d e n m ąż
po stro n ie Czeczenii. Islam sk a m iędzynarodów ka n a­
tychm iast ściągnęła bojowników z A zerbejdżanu, Af­
ganistanu, P ak istan u , S u d a n u i in n y ch krajów . Spraw ę
czeczeńską poparły p ań stw a m uzu łm ań sk ie, Turcja
485

i Ira n dostarczyły podobno pom ocy m aterialnej, co. ;
stw orzyło d la R osji dodatkow e bodźce do pojednania.
się z Iran em . B roń d la Czeczenów zaczęła napływ ać do; :
F ederacji R osyjskiej z A zerbejdżanu, co skłoniło Rosjan'
do zam k n ięcia granicy. O dcięło to pom oc m edyczną
i w szelkie dostaw y d la C zeczen ii27.
M u zu łm an ie w F ed eracji R osyjskiej opowiedzieli się
po stro n ie Czeczenów. O ile naw oływ ania do świętej
w ojny przeciw R osji ń a całym K aukazie n ie przyniosły
rezu ltatu , o tyle przyw ódcy sześciu re p u b lik urałsko-
-nadw ołżańskich zwrócili się do Rosji, b y przerwała
działan ia w ojenne, a p rzedstaw iciele m uzułm ańskich
rep u b lik k a u k a sk ic h w ezw ali do k am p an ii obywatel­
skiego n iep o słu szeń stw a przeciw ro sy jsk iem u panowa­
niu. P rezy d en t rep u b lik i czuw askiej zwolnił czuwaskich
poborow ych ze służby w arm ii walczącej przeciw ich
m u zu łm ań sk im pobratym com . „N ajsilniej protestowano
przeciw ko w ojnie” w In g u sz etii i D agestanie, dwóch
re p u b lik a c h sąsiad u jący ch z Czeczenią. Inguszowie
atakow ali oddziały ro sy jsk ie zdążające do Czeczenii, co
skłoniło ro syjskiego m in istra spraw zagranicznych do
stw ierdzenia, że in g u sk i rząd „praktycznie wypowiedział
w ojnę R osji”. Do atak ó w n a siły rosyjskie dochodziło
rów nież w D agestanie. R osjanie w odw ecie ostrzeliwali
w ioski in g u sk ie i d a g e s ta ń s k ie 28. Z rów nanie przez nich
z ziem ią w si P ierw om ajskoje po czeczeńskim rajdzie na
m iasto K izlar w sty czn iu 1996 ro k u jeszcze pogłębiło
w rogość D agestańczyków .
Spraw ę czeczeń sk ą p o p arła rów nież czeczeńska dia­
spora, k tó ra w znacznej m ierze pow stała skutkiem
dziew iętnastow iecznej ag resji Rosji przeciw górskim
lu d o m K aukazu. Z b ieran o pieniądze, nabyw ano broń
i rek ru to w an o ochotników do oddziałów czeczeńskich.
D iasp o ra ta je s t szczególnie liczna w Jo rd a n ii i Turcji.
Jo rd a n ia zajęła zdecydow anie antyrosyjskie stanowisko,
486
%*;*:............................ ^ ^ H T '* ' 1‘ <<\f '
a T urcja zareagow ała zw iększoną gotowością do udziele­
nia pom ocy Czeczenom . W styczniu 1996 roku, kiedy
działania w ojenne rozprzestrzeniły się n a tery to riu m
Turcji, tu re c k a opinia publiczna odniosła się przychylnie
do porw ania przez czeczeńskich em ig ran tó w prom u
/ rosyjskim i zakładnikam i. Z pom ocą przyw ódców cze­
czeńskich rząd T urcji podjął negocjacje n a te m a t rozwią­
zania tego kryzysu w sposób, k tó ry jeszcze bardziej
pogorszył i tale ju ż napięte stosunki m iędzy Turcją i Rosją.
W ypad Czeczenów do D agestanu, reakcja R osjan i por­
wanie p ro m u n a początku 1991 ro k u były dow odem , że
nie da się w ykluczyć ew entualnego rozszerzenia się
konfliktu, którego u czestn ik am i staliby się z jed n ej
strony R osjanie, z drugiej zaś górskie lu d y K aukazu, ta k
jak to trw ało przez dziesięciolecia w X IX w ieku. „Północ­
ny K aukaz to b eczk a p ro ch u ” - ostrzegała w 1995 ro k u
Fiona H ill - „konflikt w jed n ej republice m oże się okazać
iskrą, z której rozgorzeje regionalna pożoga, rozprzestrze­
niająca się n a resztę Federacji Rosyjskiej. Niewykluczone
byłoby w ciągnięcie G ruzji, A zerbejdżanu, T urcji, Ira n u
i zam ieszkałej w tych k rajach d iaspory z północnego
Kaukazu. J a k dow iodła w ojna w Czeczenii, ko n flik t
w tym reg io n ie nie je s t łatw y do opanow ania. Walki
przeniosły się n a te re n rep u b lik sąsiadujących z Czecze­
nią”. Zgodził się z ty m pew ien rosyjski analityk, którego
zdaniem w ram ach poszczególnych kręgów kulturow ych
powstały „nieform alne koalicje”. „C hrześcijańska Gruzja,
Armenia, G órny K arabach i P ółnocna O setia stają w szy­
ku naprzeciw m uzułm ańskiego A zerbejdżanu, Abchazji,
C/t-czerni i In g u szetii”. Rosji, biorącej ju ż udział w w al­
kach w Tadżykistanie, „groziło ryzyko w ciągnięcia w dłu­
gotrwałą k o n fro n tację ze św iatem isla m u ” 29.
W innej w ojnie kresow ej m iędzy praw osław iem a is­
lamem głów nym i u czestn ik am i byli w alczący o niepod­
ległość O rm ianie z enklaw y G órny K arabach oraz rząd
487
i n aród A zerbejdżanu. U czestnikiem drugorzędnym była
A rm enia, a trzecio rzęd n y m i - Rosja, T urcja i Iran
B ardzo w ażną rolę odgryw ała ponadto w ielka orm iańska 1
diasp o ra w E u ro p ie Z achodniej i A m eryce Północnej
W alki zaczęły się w 1988 ro k u p rzed u p ad k iem Związku
R adzieckiego, p rzy b rały n a sile w latach 1992-1993
i p rzy cich ły po w ynegocjow aniu p rzerw an ia ognia
w 1994 ro k u . T urcy i in n i m u zu łm an ie poparli Azerbej­
dżan, podczas gdy R osja sta n ę ła po stronie O rm ian, ale
p o tem użyła sw oich wpływów w śród nich, b y się prze­
ciw staw ić tu re c k im w pływ om w A zerbejdżanie. Wojna
ta była zarów no najnow szym epizodem w odwiecznych
zm ag an iach m iędzy C arstw em R osyjskim i im perium
o sm ań sk im o k o n tro lę n a d rejo n em M orza Czarnego
i K aukazem , ja k i najnow szym stad iu m ostrego an­
tag o n izm u m iędzy O rm ianam i i T urkam i, sięgającego
początków XX w ieku, k ied y ci drudzy dokonali m asakry
ty ch pierw szych.
W w ojnie, o k tó rej m owa, T u rcja konsekw entnie
w sp ierała A zerb ejd żan i przeciw staw iała się Ormianom.-
U zn an ie przez ń ią A zerb ejdżanu było pierw szym aktem
u z n an ia niepo d leg ło ści byłej rep u b lik i radzieckiej (nie
licząc krajów bałtyckich). P rzez cały czas konfliktu
d o starczała pom ocy finansow ej i m aterialn ej, szkoliła
rów nież az ersk ich żołnierzy. Gdy w okresie 1991-1992
w alk i się nasiliły, a O rm ian ie szli naprzód, opanowując
tery to riu m A zerbejdżanu, w zburzona tu re c k a opinia
p u b liczn a n a cisk ała n a rząd, by te n pom ógł narodowi
p o k rew n em u pod w zględem etnicznym i religijnym.
R ząd T urcji obaw iał się jed n o cześn ie, że przebieg wy­
d arz eń m oże u w y d atn ić podział m iędzy chrześcijań­
stw em a islam em , spowodować w zm ożenie poparcia
Z achodu d la A rm en ii i zantagonizow ać sojuszników
T u rcji w NATO. T u rcja znalazła się p o d klasycznym i
przeciw staw nym i naciskam i, ja k im poddaw ani są często
"drugorzędni uczestnicy w ojen kresowych. R ząd jej uznał
jednak, iż w jego in teresie będzie poparcie A zerbejdżanu
i k o n fro n tacja ż A rm enią. „Nie sposób zachow ać obojęt­
ność, k ied y zabijają naszych ziom ków ” - oświadczył
pew ien tu re c k i polityk, a in n y dodał: „Jesteśm y pod
presją. W naszych gazetach pełno je s t zdjęć przedstaw ia­
jących różne potw orności. (...) M oże pow inniśm y je d n a k
pokazać A rm enii, że je s t w ty m regionie w ielka T urcja”.
P rezy d en t T u rg u t Ózal w yraził podobne zdanie, stw ier­
dzając, że T urcja „pow inna troszkę postraszyć A rm enię”.
T urcja i Ira n ostrzegły O rm ian, że jak iek o lw iek zm iany
granic są niedopuszczalne. Ózal zablokow ał dostaw y
żywności i innych środków dla A rm enii przez terytorium
Turcji, w sk u te k czego zim ą 1992-1993 O rm ianom zaczę­
ła zagrażać k lęsk a głodu. M iało to rów nież i ta k i skutek,
że rosyjski m arszałek Jew gienij Szaposznikow ostrzegł,
iż ,je ś li d ru g a stro n a [tj. T urcja] włączy się w tę wojnę,
znajdziem y się n a sk raju III w ojny św iatow ej”. W rok
później Ózal n ad al potrząsał szabelką: „Co m ogą zrobić
O rm ianie, je śli ktoś zacznie strzelać? - szydził. - W kro­
czą do T u rcji”. T urcja „pokaże p azu ry ” 30.
L atem i je sie n ią 1993 ro k u ofensyw a o rm iań sk a zbli­
żająca się do irań sk iej g ranicy wywołała reakcje Turcji
i Iran u , ryw alizujących o wpływy w A zerbejdżanie
i m u zu łm ań sk ich p aństw ach Azji Środkowej. T urcja
oświadczyła, że ofensyw a zagraża jej bezpieczeństw u,
zażądała „natychm iastow ego i bezw arunkow ego” wyco­
fania w ojsk o rm iań sk ich z tery to riu m A zerbejdżanu
i w ysłała dodatkow e siły na granicę z A rm enią. Podobno
doszło ta m do w ym iany ognia m iędzy oddziałam i rosyj­
skim i i tu reck im i. P rem ier T an su Cilier oznajm iła, że
postara się w ypow iedzieć w ojnę, je śli oddziały o rm iań­
skie w kroczą do azerbejdżańsldej enklaw y Nachiczew an
w pobliżu tureckiej granicy. Iran także przerzucił wojsko
na granicę z A zerbejdżanem i n a jego terytorium ,
489
utrzy m u jąc, że m a ono budow ać obozy dla azerskich
uchodźców u ciek ający ch p rze d o rm iań sk ą ofensywą.
A kcja Ira n u p rzek o n ała T urków , iż m ogą sobie pozwolić
n a dodatkow e działan ia n ie w yw ołując kontrposunięć
ze stro n y Rosji. Był to rów nież dla n ic h dodatkowy
bodziec w ryw alizacji z Ira n e m o roztoczenie opieki nad
A zerbejdżanem . Do złagodzenia kry zy su doprowadziły
w k o ń cu negocjacje m ięd zy przyw ódcam i T urcji, Ar­
m en ii i A zerbejdżanu, k tó re odbyły się w Moskwie,
a m e ry k a ń sk a p re sja n a rząd A rm enii i n acisk tego
o statn ieg o n a O rm ian w G órnym K a ra b a c h u 31.
O rm ian ie , z am ieszk u jący m ały, śródlądow y krąj
0 u b ogich zasobach n a tu ra ln y c h , graniczący z wrogimi
lu d am i tu reck im i, tra d y cy jn ie liczyli, że chronić ich
b ę d ą praw osław ni krew niacy, G ruzja i Rosja. Zwłaszcza
R osję uzn aw an o za o p iek u ń czeg o starszego brata. Jed­
n ak ż e w m o m en cie ro zp ad u Zw iązku Radzieckiego
1 niepodległościow ego zryw u O rm ian w G órnym Kara­
b a ch u reżim G orbaczow a o drzucił ich żądania i wysłał
w ojska do reg io n u , b y w esp rzeć lojalny, ja k uważano,
k o m u n isty czn y rząd w B aku. P o u p a d k u Związku
R adzieckiego w zględy te u stą p iły m iejsca innym , o dłu­
giej histo ry czn ej i k u ltu ro w ej tradycji. A zerbejdżan
oskarżył w ładze Rosji, że te „zm ieniły swe stanow isko
o 180 sto p n i” i ak ty w n ie p o p arły chrześcijańską Ar­
m enię. T ym czasem ro sy jsk a pom oc w ojskow a dla Or­
m ian zaczęła się ju ż w cześniej, w sam ej A rm ii Radziec­
kiej , gdzie O rm ianie uzyskiw ali w yższe stopnie i o wiele
częściej byli p rzy d zielan i do je d n o ste k bojow ych niż
m u zu łm an ie. Po w y b u ch u w ojny 336. P u łk Z m echani­
zow any arm ii ro syjskiej, k tó ry stacjonow ał w Górnym
K arabachu, o d eg rał kluczow ą ro lę w a ta k u O rm ian na
m iasto Chodżali, gdzie po d o b n o zm asakrow ano 1000
Azerów. W w alk ach b rały p o tem u d ział tak że rosyjskie
oddziały sp ecn a zu . Z im ą 1992/93, k ied y A rm enia z tru-
em w ytrzym yw ała s k u tk i tu reck ieg o em bargo, „przed
dkow itym załam aniem gospodarczym uratow ał ją za­
strzyk m iliardów ru b li kredytów z R osji”. W iosną 1993
roku oddziały rosyjskie przyłączyły się do reg u larn y ch
sił o rm iań sk ich w alczących o utw orzenie korytarza
łączącego A rm enię z G órnym K arabachem . W ofensywie
na K arabach la te m 1993 ro k u m iała podobno uczestn i­
czyć rosyjska je d n o stk a p an cern a w sile 40 czołgów 32.
Z kolei A rm enia, ja k zauw ażają H ill i Jew et, „m iała
niewiele opcji poza ścisłym sojuszem ż Rosją. J e s t od
niej uzależniona pod w zględem dostaw surowców, e n e r­
gii i żyw ności, a tak że obrony p rzed tradycyjnym i
wrogam i - A zerbejdżanem i T urcją. Podpisała w szystkie
J; gospodarcze i w ojskow e um ow y W spólnoty N iepodleg-
| łych P aństw , zezwoliła n a stacjonow anie rosyjskich
| wojsk n a swoim tery to riu m i zrzekła się n a korzyść Rosji
wszelkich roszczeń do byłych radzieckich aktyw ów ” 33.
g, R osyjskie p oparcie dla A rm enii rozszerzyło wpływy
| Rosji w A zerbejdżanie. W czerw cu 1993 ro k u nacjonalis-
| tyczny przyw ódca A bulfez Ełczibej został w w yniku
zam achu s ta n u o d su n ięty od władzy, a jego m iejsce
zajął były k o m u n ista, przypuszczalnie prorosyjski Gąj-
¡f.dar Alijew. U znał on, że trzeb a zjednać sobie Rosję,
|ż e b y pow strzym ać A rm enię. W brew w cześniejszym opo­
li rom A zerbejdżanu postanow ił przystąpić do W NP i ze­
zwolić n a stacjonow anie w ojsk rosyjskich. Otworzył
także R osjanom drogę do m iędzynarodow ego konsor-
| :cjum, k tó re m a się zająć eksploatacją azerbejdżańskich
złóż naftow ych. R osja w zam ian za to zaczęła szkolić
: azerskie siły zbrojne i w yw arła n acisk n a A rm enię, by
ta zaprzestała poparcia, dla O rm ian z K arabachu i n a ­
kłoniła ich do w ycofania się z tery to riu m A zerbejdżanu.
Popierając raz je d n ą, raz d ru g ą stronę, R osja zdołała
spowodować o kreślone sk u tk i d la A zerbejdżanu i dać
odpór w pływ om Ira n u i T urcji w ty m k raju . U dzielając
p oparcia A rm enii, n ie tylko w zm ocniła swojego najbliż­
szego so ju szn ik a n a K aukazie, ale i osłabiła głównych ?
w ty m regionie m u z u łm a ń sk ich rywali.
Oprócz Rosji głów nym źródłem poparcia d la Armenii
by ła w ielka, b o g ata i w pływ ow a d iasp o ra orm iańska
w E uro p ie Z achodniej i A m eryce Północnej, w tym
około m ilio n a O rm ia n w S ta n a c h Zjednoczonych
i 450000 w e F rancji. D ostarczali oni p ieniędzy i innych
środków pom agających przetrw ać tu re c k ą blokadę, kadr
dla arm eń sk ich w ładz oraz ochotników 'dla arm ii. Ocenia
się, że w połowie la t dziew ięćdziesiątych pom oc społecz­
ności o rm iań sk iej w A m eryce dla rodaków w krąju
o siągnęła w artość 50-75 m łn dolarów rocznie. Diaspora
w yw ierała ta k ż e siln e n a c isk i polityczne n a rządy
państw , w k tó ry c h zam ieszkuje. W S tan ach Zjednoczo­
nych najw iększe sk u p isk a O rm ian znajdują się w takich
kluczow ych stan a ch , ja k K alifornia, M assachusetts
i N ew Jersey . Skończyło się n a tym , że K ongres zakazał
u d zielan ia w szelkiej pom ocy A zerbejdżanow i, a Arme­
n ia stała się trzecim najw iększym odbiorcą pomocy
am ery k ań sk iej w p rzeliczen iu n a jed n eg o m ieszkańca.
A rm en ia n ie zdołałaby przetrw ać bez tego wsparcia
z zagranicy, k tó re m u zaw dzięcza p rzydom ek „Izraela
K au k azu ” 34. T a k ja k do po w stan ia diaspory ludów
północnego K au k azu przyczyniły się a ta k i R osjan na
te n reg io n w X IX w ieku,, ta k m asa k ry O rm ian przez
T u rk ó w n a p o czątk u XX w iek u stw orzyły orm iańską
diasporę, k tó ra z czasem um ożliw iła A rm enii stawienie
oporu T u rcji i p o k o n an ie A zerbejdżanu.
B yła Jugosław ia n a p o czątk u la t dziewięćdziesiątych
stała się w idow nią najb ard ziej złożonego i kom pletnego
zestaw u w ojen kresow ych. N a szczeblu podstawowym
w yglądało to tak , że w C hoiw acji w ładze i ludność
chorw acka w alczyły z chorw ackim i S erbam i, a w Bośni
i H ercegow inie rz ą d b o śn iack i w alczył z bośniackim i
492
Serbam i i C horw atam i, którzy rów nież walczyli m iędzy
sobą. W roli uczestników drugorzędnych w ystępow ały
władze Serbii, które, w spom agając rodaków w Bośni
i Chorwacji, propagow ały ideę „Wielkiej S erbii”, a także
władze Chorwacji, z aspiracjam i do „Wielkiej Chorwa­
cji”, w spierające Chorw atów w Bośni. W ielkie pospolite
ruszenie cywilizacji spraw iło, że g ru p a uczestników
trzeciorzędnych stała się dość liczna i obejm owała:
“ P ° stro n ie Chorwacji: N iem cy, A ustrię, W atykan,
in n e eu ro p ejsk ie k raje i g ru p y katolickie, później
tak że S tan y Zjednoczone,
- po stro n ie Serbów: Rosję, G recję i in n e k raje praw o­
sław ne,
- po stro n ie b ośniackich M uzułm anów : Iran, Arabię
S audyjską, Turcję, Libię, m iędzynarodów kę isłam i-
stów i ogólnie k raje islam skie.
M uzułm anie w B ośni otrzym yw ali tak że pom oc od
Stanów Zjednoczonych, co było pew ną anom alią nie
pasującą do cyw ilizacyjnego w zorca popierających się
krajów pokrew nych. C horw acka diaspora w N iem czech
i bośniacka w T urcji pospieszyły w su k u rs ojczystym
krajom. K ościoły i ugrupow ania religijne działały a k ­
tywnie n a rzecz w szystkich trzech stron. N a działania
rządów N iem iec, T urcji, R osji i Stanów Zjednoczonych
poważny w pływ w yw ierały gru p y n acisk u i opinia p u b ­
liczna w odnośnych krajach.
Pom oc i poparcie udzielane przez drugo- i trzecio­
rzędnych uczestników k o n flik tu odegrały zasadniczą
:ołę w p rzeb ieg u wojny, a podejm ow ane przez nich
działania pow strzym ujące przyczyniły się do jego zakoń­
czenia. R ządy Chorw acji i S erbii dostarczały broni,
.-'rodków m aterialnych, pieniędzy, zapew niały schronie­
nie, a czasam i w ysyłały siły zbrojne n a odsiecz rodakom
'.vałczącym n a te re n ie in n y ch republik. Serbow ie, Chor­
waci i M uzułm anie otrzym yw ali znaczną pom oc od
493
cyw ilizacyjnych pobratym ców spoza byłej Jugosławii
- sk ład ały się n a n ią pien iąd ze, broń, dostaw y, ochot­
nicy, szkolenie w ojskow e oraz w sparcie polityczne i dyp­
lom atyczne. W podstaw ow ej płaszczyźnie k o n flik tu nie
zw iązani z żad n y m rząd em Serbow ie i Chorw aci przeja­
w iali n a ogół n ajbardziej sk rajn y nacjonalizm , byli
n iep rzejed n an i w sw ych żąd an iach i najbardziej wojow­
niczy w d ążen iu do sw ych celów. R ządy Chorwacji
i Serbii, uczestnicy d ru g o rzęd n i, z początku energicznie
w spierały w alczących rodaków , ale za spraw ą swych
bardziej zróżnicow anych interesów odegrały później rolę
m ed iato rsk ą i ham ującą. R ządy Rosji, N iem iec i Stanów
Zjednoczonych w yw ierały n a cisk n a p o p ieran e prze/
siebie stro n y d ru g o rzęd n e, by je skłonić do powściąg -
liw ości i kom prom isu.
R ozpad Jugosław ii zaczął się w 1991 roku, kiedy
Słow enia i Chorw acja podjęły staran ia o uniezależnienie
się i zwróciły się o p o p arcie do m ocarstw zachodnio­
europejskich. R eak cję Z achodu określiły N iem cy, a na
ich reak cję z kolei w płynęły w znacznym stopniu po­
w iązania katolickie. R ząd b o ń sk i znalazł się pod nacis­
k iem h ierarch ii K ościoła katolickiego, baw arskiej CSU,
będącej p a rtn e re m koalicyjnym , „F ran k fu rter Ałlgemei-
n e Z eitu n g ” i in n y ch m ediów . Szczególnie baw arskie
środki p rzek azu przyczyniły się do stw orzenia nastrojów
społecznych sprzyjających u z n a n iu Chorwacji. „Telewi­
zja baw arsk a - p isała F lo ra Lew is - licząca się z bardzo
konserw atyw nym rząd em B aw arii i silnym , pewnym
siebie K ościołem k ato lick im m ającym b lisk ie związki
z K ościołem w Chorwacji, o d k ąd w ojna z Serbam i
rozgorzała n a dobre, n adaw ała relacje n a całe Niemcy.
R elacje te były bard zo je d n o stro n n e ”. R ząd w ahał się
w k w estii u z n an ia Chorw acji i Słow enii, ale przy tak
silnych n acisk ach społecznych n ie m iał w iększego wy­
boru. „To opinia p u bliczna, n ie rząd, optow ała za uzna-
494
:■ n iem ”. N iem cy w yw arły z.kolei p resję n a U nię E uropej-
ij ską, b y u zn ała dw a now e niepodległe państw a, a uzys-
| kaw szy ta k ie gw arancje, sam e w g ru d n iu 1991 ro k u
f dokonały a k tu u zn an ia, zan im uczyniła to U nia. „Przez
f cały czas k o n flik tu - zauw ażył w 1995 ro k u pew ien
niem iecki uczony - B onn uw ażało C horw ację i jej
przyw ódcę F ran ja T u d jm an a za swego rodzaju protego­
w anego niem ieckiej polityki zagranicznej, k tó ry pom i­
mo nieobliczalnego zachow ania zawsze m ógł liczyć n a
k o n sek w en tn e niem ieck ie poparcie” 35.
A ustria i W łochy szybko uznały now e państw a, a za­
raz p o tem za ich przy k ład em poszły in n e k raje Za­
chodu, ze S tan am i Zjednoczonym i w łącznie. Kluczową
rolę o degrał też W atykan. P apież oznajm ił, że C hor­
wacja je s t „szańcem [zachodniego] chrześcijaństw a”
i pospieszył z dyplom atycznym u zn an iem obu państw ,
zanim uczyniła to U nia E u ro p e js k a 36. Stolica A pos­
tolska zajęła w ięc w konflikcie w yraźnie określone
stanow isko, co m iało kon sek w en cje w 1994 roku, kiedy
papież zaplanow ał złożenie w izyt w trz e c h republikach.
Sprzeciw serb sk iej cerkw i praw osław nej uniem ożliw ił
jego w izytę w B elgradzie, poniew aż zaś Serbow ie nie
wyrazili gotow ości zapew nienia m u bezpieczeństw a,
anulow ał w izytę w Sarajew ie. U dał się je d n a k do Z a­
grzebia, gdzie oddał cześć kardynałow i A łojziejem u
Septinaciow i, zw iązanem u podczas II w ojny światowej
z faszystow skim reżim em Chorwacji, k tó ry p rześla­
dował i m ordow ał Serbów, Cyganów i Żydów.
Zapew niw szy sobie u zn an ie swej niepodległości przez
Zachód, Chorw acja przystąpiła do rozbudow y potencjału
wojskowego pom im o em barga ONZ, k tó ry m w e w rześ­
niu 1991 ro k u objęto w szystkie rep u b lik i byłej Ju g o ­
sławii. B roń napływ ała z eu ro p ejsk ich krajów katolic­
kich - N iem iec, P olski i W ęgier, a tak że z krajów
laty n o am ery k ań sk ich - P anam y, C hile i Boliwii. Wraz
z esk alacją d ziałań w o jen n ych w 1991 ro k u dostawy
b ro n i h iszp ań sk iej, podobno „w dużym sto p n iu kont­
rolow ane przez O pus D ei”, zw iększyły się w krótkim
czasie sześciokrotnie. W iększość docierała prawdopo­
dob nie do L u b ian y i Zagrzebia. W 1993 ro k u Chorwacja
m iała zak u p ić od N iem iec i P o lsk i k ilk a samolotów
ty p u Mig-21, za w iedzą rządów ty ch krajów . Do Chor­
w ackiej A rm ii O brony dołączyły setki, a m oże i tysiące
ochotników „z E uropy Zachodniej, chorw ackiej diaspory
i k ato lick ich krajów E u ro p y W schodniej”, chętnych do
u d ziału w „chrześcijańskiej kru cjacie przeciw serbs­
k iem u kom unizm ow i i islam sk iem u fundam entaliz­
m ow i”. Zawodowi w ojskow i z krajów zachodnich zapew­
niali pom oc tech n iczn ą. D zięki te m u w sp arciu krajów
pokrew nych Chorwaci zdołali w zm ocnić swoje siły zbroj­
n e i stw orzyć przeciw w agę d la zdom inow anej przez
Serbów arm ii jugosłow iańskiej 37.
E lem e n tem zachodniego p o parcia dla Chorw acji było
tak że przym ykanie oczu n a czystki etniczne, naruszenia
praw człow ieka i praw w ojny, za k tó re Serbów regular­
n ie potępiano. Z achód m ilczał, k ied y w 1995 roku
odbudow ana a rm ia chorw acka przypuściła atak na
Serbów w K rajinie, zam ieszkujących ta m od wieków,
i se tk i ty sięcy lu d zi zm u siła do ucieczki do Bośni
i Serbii. C horw acja w y k o rzystała tak że sw ą liczną dia­
sporę. Zam ożni Chorw aci z E uropy Z achodniej i Amery­
k i finansow ali zak u p y b ro n i i sp rzętu . Stowarzyszenia
chorw ackie w S tan ach Zjednoczonych starały się wywie­
rać n acisk i n a K ongres i p rezy d en ta w im ien iu swojej
ojczyzny. Szczególnie w ażną rolę odegrała sześćsettysięcz-
n a społeczność chorw acka w N iem czech. W ysyłając setki
ochotników do arm ii chorw ackiej, „chorw ackie społecz­
ności w K anadzie, S ta n ac h Z jednoczonych, A ustralii
i N iem czech m obilizow ały się do obrony ojczystego
k raju , k tó ry świeżo u zy sk ał niepodległość” 38.
W 1994 ro k u S ta n y Zjednoczone przyłączyły się do
pom ocy w rozbudow ie chorw ackich sił zbrojnych. Ig­
n o r u ją c n ag m in n e łam an ie przez C horw atów em barga
ONZ n a dostaw y broni, A m erykanie zapew niali im
szkolenie wojskowe, oddelegowali także w ysokich rangą
em erytow anych generałów jak o doradców . K ządy USA
i i N iem iec dały zielone św iatło dla chorw ackiej ofensywy
i n a K rajinę w 1995 roku. A m erykańscy doradcy wojskowi
■uczestniczyli w planow aniu tego a tak u przeprow adzo­
nego w a m ery k ań sk im stylu. W edług źródeł chorwac-
■kich, w ykorzystano tak że m a te ria ły wyw iadow cze
z am ery k ań sk ich satelitów szpiegow skich. Chorwacja
stała się „naszym de fa c to sojusznikiem strategicznym ”,
oświadczył pew ien u rzędnik d ep artam en tu stanu. Twier­
dzono, że ta k i rozwój w ydarzeń był w ynikiem „długo­
falowej kalkulacji, zgodnie z k tó rą region te n zostanie
'zdom inow any przez dw ie lokalne potęgi - je d n ą z sie­
dzibą w Z agrzebiu, d ru g ą w B elgradzie, je d n ą zw iązaną
z W aszyngtonem , d ru g ą z blokiem słow iańskim ciąg­
nącym się aż do M oskw y” 3i>.
W tra k c ie działań w ojennych w Jugosław ii św iat
praw osław ny jed n o m y śln ie pospieszył n a pom oc Serbii.
Rosyjscy nacjonaliści, oficerowie, członkow ie p arla­
m en tu i h iera rc h ia cerkw i praw osław nej nie kryli po­
parcia dla Serbii, pogardy dla bośniackich „T urków ”
i k ry ty k i pod ad resem zachodniego i natow skiego im ­
perializm u. N acjonaliści w Rosji i S erbii w spólnie dzia­
łali, by pobudzać w obu krajach sprzeciw w obec za­
chodniego „now ego ład u św iatow ego”. N astroje te
w znaczniej m ierze udzieliły się ludności Rosji. Na
przykład 60 p ro cen t m ieszkańców M oskwy było p rze­
ciw nalotom lotnictw a NATO latem 1995 roku. Ro­
syjskie ugrupow ania nacjonalistyczne z pow odzeniem
rekrutow ały m łodych R osjan w k ilk u w iększych m ia­
stach do w alki za spraw ę „słow iańskiego b raterstw a”.
497
. • ■: : t v ;:r ; ; - : v 7 v r - v v r j > r ; ^ - ¡ p j r - ; : y y
P odobno co najm n iej ty siąc R osjan, w raz z ochotnikam i
z R u m u n ii i G recji, zaciągnęło się do arm ii serbskiej,
by walczyć z ta k zw anym i „katolickim i faszystam i”
i „islam skim i bojow cam i”. W 1992 ro k u donoszono, że
w B ośni w alczy ro sy jsk a je d n o stk a „w kozackich m u n ­
d u rac h ”. W 1995 ro k u R osjanie służyli w elitarnych
je d n o stk a c h arm ii serb sk iej. J a k podaw ał ra p o rt ONZ,
R osjanie i G recy u czestniczyli w serb sk im a tak u na
strefę bezpieczeństw a ONZ w rejo n ie Zepy 40.
N ie bacząc n a em bargo, praw osław ni przyjaciele Ser­
b ii zaopatryw ali ją w p o trz e b n ą b ro ń i sprzęt. Na
p o czątk u 1993 ro k u ro sy jsk ie stru k tu ry w ojskow e i wy­
w iadow cze m iały sp rzed ać S erbom czołgi T-55, anty-
ra k ie ty i ra k ie ty przeciw lotnicze łącznej w artości 300
m in dolarów. Do S erbii u d a li się podobno rosyjscy
tech n icy wojskowi, b y obsługiw ać te n sp rzęt i szkolić
Serbów w jeg o obsłudze. S erb ia nabyw ała b ro ń tak że od
in n y ch krajów praw osław nych. „N ajgorliw szym i” do­
staw cam i były R u m u n ia i B ułgaria, swój w k ład wniosła
też U kraina. P o n ad to ro sy jsk ie oddziały sił pokojowych
w e w schodniej Sław onii przekazyw ały Serbom zaopa­
trz en ie ONZ, u łatw iały ru c h y serb sk ich w ojsk i pom a­
gały zdobyw ać b r o ń 4ł.
Pom im o san k cji ekonom icznych S erbia całkiem nie­
źle daw ała sobie radę. Paliw o i in n e tow ary przem ycano
n a w ielk ą skalę z T im isoary. O rganizow ali to funk­
cjonariusze rząd u ru m u ń sk ieg o . P rzem y t szedł także
z A lbanii, organizow any n ajp ierw przez firm y włoskie,
a n a stę p n ie greckie, za cichym przyzw oleniem rządu
greckiego. D ostaw y żyw ności, chem ikaliów , k o m p u te­
rów i in n y ch tow arów z G recji napływ ały do Serbii
przez M acedonię, tą sa m ą d rogą eksportow ano w porów­
nyw alnych ilościach serb sk ie to w a ry 42. Uwodzicielski
u ro k dolara w p o łączen iu z sy m p atią d la k ra ju k u ltu ro ­
wo pokrew nego spraw ił, że ogłoszone przez ONZ sank­
498
.. v: " .•<
cje ekonom iczne w obec S erbii stały się pośm iew iskiem ,
podobnie ja k em bargo n a dostaw y broni do w szystkich
byłych ju gosłow iańskich republik.
P rzez cały czas trw an ia działań w ojennych w Ju g o ­
sławii rząd G recji dystansow ał się od środków przyję­
tych przez zachodnich członków NATO, sprzeciw iał
wojskowym działaniom NATO w Bośni, popierał Serbów
na forum N arodów Z jednoczonych i w yw ierał n aciski
na rząd am ery k ań sk i, by doprowadzić, do zniesienia
sankcji gospodarczych przeciw Serbii. W 1994 roku
p rem ier A n dreas P ap an d reu , p o d k reślając znaczenie
związków praw osław ia z Serbią, publicznie zaatakow ał
W atykan, N iem cy i U nię E u ro p ejsk ą za pospieszne
uznanie Słow enii i Chorw acji pod koniec 1991 r o k u 43.
Borys Jelcyn, jak o przywódca państw a będącego ucze­
stnikiem trzeciorzędnym , znajdow ał się pod przeciw ­
staw nym i naciskam i. Z jed n ej stro n y p ra g n ą ł utrzym ać
i rozw inąć korzystne, dobre sto su n k i z Z achodem ,
/ drugiej - pom óc S erbom i w ytrącić a rg u m en ty poli­
tycznej opozycji, k tó ra n ie u sta n n ie oskarżała go o u le ­
ganie n acisk o m Z achodu. W k o ń cu te o statn ie w zględy
przew ażyły i R osja często i k o n sek w en tn ie udzielała
Serbom p o parcia dyplom atycznego. W 1993 i 1995 roku
rząd Rosji stanow czo się sprzeciw ił zaostrzeniu sankcji
ekonom icznych w obec Serbii, a p a rla m e n t praw ie je d ­
nom yślnie głosow ał za zn iesien iem sankcji dotychcza­
sowych. R osja nacisk ała także, by ściślej przestrzegano
em barga n a dostaw y broni dla m uzułm anów i by za­
stosow ano san k c je ek o n o m iczn e w obec Chorwacji.
W g ru d n iu 1993 zaapelow ała o złagodzenie sankcji, by
móc zaopatrzyć S erbię w gaz ziem ny n a zim ę. Propozy­
cja ta została zablokow ana przez S tan y Zjednoczone
i W ielką B rytanię. W 1994 i ponow nie w 1995 roku
stanowczo się sprzeciw iła nalotom NATO n a pozycje
Serbów bośniackich. R osyjska D um a w 1995 roku prawie
 ... ?
jednogłośnie potępiła bom bardow ania i zażądała dymisji
m in istra spraw zag ran iczn ych A ndrieja Kozyriewa za
n ied o statec zn ą o bronę narodow ych interesów E osji n a .
B ałkanach. W ty m sam y m ro k u R osja oskarżyła NATO
o dopuszczanie się „ludobójstw a” n a S erbach, a prezy­
d e n t Jelc y n zagroził, że k o n tynuow anie nalotów bardzo
zaszkodzi w spółpracy R osji z Z achodem , w łącznie z jej
u czestn ictw em w P a rtn e rstw ie dla Pokoju. „Jak może­
m y zaw ierać um ow ę z NATO, skoro NATO bom barduje
Serbów ?” - pytał. Z achód najw yraźniej stosował podwój­
n ą m iarę: „Jak to je st, że kiedy a ta k u ją m uzułm anie, nie
p o d ejm u je się przeciw ko n im żadnej akcji? To samo
dotyczy Chorw atów ” 44. R osja sprzeciw iała się konse­
k w en tn ie próbom zaw ieszenia em b arg a n a dostawy
b ro n i do byłych re p u b lik Jugosław ii, którego skutki
odczuw ali p rzed e w szystkim bośniaccy m uzułm anie.
S y stem aty czn ie podejm ow ała próby jego zaostrzenia.
N a rozm aite in n e sposoby w ykorzystyw ała do obrony
serb sk ich in teresó w sw oją pozycję w ONZ i wszędzie
indziej. W g ru d n iu 1994 ro k u zaw etow ała zgłoszoną
przez k raje m u zu łm ań sk ie rezolucję R ady B ezpieczeń­
stw a ONZ, m ającą zakazać dostaw paliw a z S erbii dla
Serbów w B ośni i Chorw acji. W k w ietn iu tegoż roku
zablokowała rezolucję ONZ potępiającą Serbów za czyst­
k i etniczne. N ie d opuściła także, b y obyw atel któregoś
z p a ń stw NATO został oskarżycielem z ram ien ia ONZ
w p rocesach o zb ro d n ie w ojenne, bo m ógłby być uprze­
dzony do Serbów. Sprzeciw iła się postaw ieniu woj­
skow ego dow ódcy S erbów b o śn iack ich R a tk a M ladicia
p rzed M iędzynarodow ym T ry b u n ałem i zaproponowała
m u azyl 4r\ We w rześn iu 1993 ro k u pow strzym ała prze­
d łu żen ie m a n d a tu dw udziestodw utysięcznego kontyn­
g e n tu sił pokojow ych ONZ w byłej Jugosław ii. Latem
1995 ro k u w yraziła sprzeciw w obec rezolucji Rady
B ezpieczeństw a o w y słan iu dodatkow ego k o n ty n g en tu
500
w sile 12000 żołnierzy (ale jej n ie zawetowała) i ostro
skrytykow ała zarów no chorw acką ofensyw ę przeciw
Serbom w K rajinie, ja k i rząd y zachodnie, k tó re nie
potrafiły podjąć w tej spraw ie odpow iednich działań.
N ajszerszy zasięg przybrało cyw ilizacyjne pospolite
ruszenie w św iecie islam u n a rzecz bośniackich M uzuł­
manów, ono też okazało się najbardziej skuteczne.
Spraw a bośn iack a zyskała w k rajach m u zu łm ań sk ich
szeroką popularność, pom oc dla B ośniaków napływ ała
z rozm aitych, pryw atnych i publicznych, źródeł. Rządy,
zwłaszcza Ira n u i A rabii S audyjskiej, prześcigały się
m iędzy sobą w dostarczaniu pom ocy i uzyskiw aniu
zw iązanych z ty m wpływów. Włączyli się wszyscy: sun-
nici i szyici, fun d am en taliści i ludzie świeccy, kraje
arab sk ie i n iearab sk ie od M aroka po M alezję. Przejaw y
poparcia dla B ośniaków były rozm aite: od pom ocy
h u m an itarn e j (w ty m 90 m in dolarów zebranych w 1995
ro k u w A rabii S audyjskiej) poprzez w sparcie dyplom a­
tyczne, ogrom ną pom oc w ojskow ą po ak ty przem ocy,
w rodzaju zam ordow ania w A lgierii w 1993 ro k u przez
islam skich ek strem istó w d w u n astu Chorw atów „w od­
w et za m asakrow anie naszych m u zu łm ań sk ich braci,
k tórym podrzyna się gardła w B ośni” 46. W szystko to
wywarło d u ży w pływ n a przebieg wojny. M iało zasad­
nicze zn aczenie dla przetrw ania państw a bośniackiego
i odbicia terytoriów zaw ładniętych przez Serbów, którzy
odnosili z początku w alne zwycięstwa. Przyczyniło się
do islam izacji społeczeństw a bośniackiego i utożsam ie­
nia się bośniackich M uzułm anów ze światową w spólnotą
islam ską. Skłoniło też S tan y Zjednoczone do przychyl­
nego u sto su n k o w an ia się do bośniackich potrzeb.
R ządy p a ń stw m u zu łm ań sk ich , k ażd y z osobna
i w szystkie razem , wciąż pow tarzały, że solidaryzują się
ze w spółw yznaw cam i w Bośni. W 1992 ro k u inicjatyw ę
wziął w swoje ręce Iran, określając w ojnę ja k o konflikt.
501
religijny z serbskim i chrześcijanam i, którzy dopuszczają
się ludobójstw a n a b ośniackich M uzułm anach. Zdaniem
F o u ad a Ą jam i, Ira n „opłacił sobie z góry wdzięczność
p ań stw a bośniackiego”, tw orząc pew ien wzorzec dla
in nych m u zu łm ań sk ich m ocarstw , tak ich ja k Turcja
i A rabia S audyjska, i sk łan iając je do pójścia w jego
ślady. N a apel Ira n u spraw ą zajęła się O rganizacja
K onferencji Islam sk iej, tw orząc lobby n a rzecz Bośni
w O rganizacji N arodów Zjednoczonych. W sierp n iu 1992
ro k u delegaci p ań stw islam sk ich potępili n a forum
Z grom adzenia O gólnego ONZ d o m n iem an e ludobój­
stwo. T u rcja w im ien iu OKI zgłosiła p ro je k t rezolucji
wzywającej do interw en cji zbrojnej n a m ocy Art. 7 Karty
N arodów Zjednoczonych. K raje m u zu łm ań sk ie ustaliły
n a p o czątek ro k u 1993 o stateczn y dla Z achodu term in
podjęcia działań n a rzecz ochrony bośn iack ich M uzuł­
m anów . Po upływ ie teg o te rm in u m iałyby w olną rękę
w k w estii d o starczan ia im broni. W m aju 1993 ro k u OKI
ostro skrytykow ała opracow any przez p ań stw a zachod­
n ie i Rosję plan, k tó ry przew idyw ał utw orzenie bez­
piecznych s tre f sch ro n ien ia dla M uzułm anów i m onito­
row anie granicy z S erbią, ale n ie było w n im mowy
0 interw encji zbrojnej. OKI zażądała zniesienia em barga
n a dostaw y b roni, użycia siły przeciw ciężkiej broni
Serbów , ak ty w n eg o p atro lo w an ia serb sk iej granicy
1 w łączenia k o n ty n g en tó w z k rajów m uzułm ańskich
w sk ład sił pokojow ych. W n a stę p n y m m iesiącu, pomi­
m o sprzeciw ów Z achodu i Rosji, OKI zdołała przefor­
sować n a M iędzynarodow ej K onferencji P raw Człowieka
rezolucję p o tępiającą serb sk ą i chorw acką agresję i wzy­
w ającą do zn iesien ia em barga. W łipcu 1993 roku, ku
p ew n em u zak ło p o tan iu Z achodu, O rganizacja zgłosiła,
że je s t gotow a oddać do dyspozycji ONZ osiem nasto-
tysięczny k o n ty n g e n t sił pokojow ych, w którego skład
w chodziliby żołnierze z Iran u , T urcji, M alezji, Tunezji,
502
; P a k is ta n u i B angladeszu. S tan y Z jednoczone n ie zgo­
dziły się n a ud ział Iran u , a Serbow ie wyrazili energiczny
sprzeciw w obec obecności Turków . Ci o statn i przybyli
je d n a k do B ośni latem 1994 roku, a w ro k u 1995 oddziały
. U N PRO FO K liczyły ju ż 25 000 żołnierzy, w ty m 7000
z T urcji, P ak ista n u , M alezji, Indonezji i B angladeszu.
W sierp n iu 1993 ro k u delegacja OKI p o d przew odnic­
tw em m in istra spraw zagranicznych T urcji starała się
wywrzeć n a c isk n a B u tro sa B utrosa-G haliego i W arrena
C hristophera, by ci poparli natychm iastow e naloty sił
NATO celem u ch ro n ien ia B ośniaków przez serb sk im i
atakam i. Z achód tej akcji n ie podjął, co m iało spow odo­
w ać pow ażne napięcie w sto su n k ach m iędzy T urcją
a jej so jusznikam i z N A T O 47.
P rem ierzy T urcji i P a k ista n u złożyli n a stę p n ie w Sa­
rajew ie w izytę szeroko rozpropagow aną w m ediach.
M iała o n a dać d ram atyczny w yraz trosce m uzułm anów
o los ich współwyznawców. OKI ponow nie zażądała
m ilitarnej pom ocy d la Bośniaków . K iedy latem 1995
ro k u okazało się, że Z achód nie je s t w sta n ie obronić
s tre f bezpieczeństw a przed serb sk im i atakam i, T urcja
zgodziła się udzielić B ośni takiej pom ocy oraz zapew nić
szkolenie b ośniackim oddziałom , M alezja zobowiązała
się do sp rzed an ia im broni, n aru szając w te n sposób
em bargo ONZ, a Z jednoczone E m iraty A rabskie obie­
cały dostarczyć fu n d u szy n a cele w ojskow e i h u m a ­
n itarn e. W sierp n iu 1995 ro k u m inistrow ie spraw za­
g ran iczn y ch dziew ięciu k rajó w OKI ogłosili, że
em bargo ONZ je s t niew ażne, a w e w rześn iu 52 państw a
członkow skie zgodziły się n a dostaw y broni i pom oc
gospodarczą dla Bośni.
Chociaż żad n a in n a spraw a n ie sp o tk ała się w św ię­
cie islam u z rów nie jed n o m y śln y m poparciem , los
bośniackich M uzułm anów wywołał szczególne reakcje
w T urcji. B ośnia p rak ty czn ie do 1878, a teoretycznie
do 1908 ro k u w chodziła w sk ład im p eriu m osm ańskiego.
B ośniaccy im ig ran ci i uchodźcy stanow ią około 5 pro­
c e n t lu d n o ści T urcji. S y m p atia d la spraw y bośniackiej '
i gniew z pow odu n ieu d o lności Z achodu, k tó ry nie
p o trafił ochronić M uzułm anów , były w śród T urków po­
w szechne, a opozycyjna islam sk a P a rtia D obrobytu wy­
korzystyw ała te n astro je przeciw ko rządowi. Członkowie
w ładz p o d k reślali z kolei szczególne obow iązki Turcji
w obec w szy stk ich m u zu łm an ó w n a B ałkanach, a rząd
n ie u sta n n ie n ac isk ał n a ONZ, b y podjęto interw encję
zbrojną w celu o chrony b o śn iack ich m u z u łm a n ó w 40.
N ajw iększe znaczenie m iała niew ątpliw ie wojskowa
pom oc m n m y dla w spółw yznaw ców w .Bośni: broń,
p ien iąd ze n a z ak u p b ro n i, szkolenie w ojskow e, ochot­
nicy. N aty ch m iast po rozpoczęciu działań w ojennych
rząd b o śn iack i zap ro sił m udżahedinów . Liczba ochot­
ników m iała w ynieść 4000, a w ięc w ięcej niż cudzoziem ­
ców w alczących po stro n ie S erbów łub Chorwatów.
Przybyły m iędzy in n y m i je d n o stk i ira ń sk ich Strażników
R ew olucji i w ielu w eteran ó w z A fganistanu. Byli w śró d .
nich P ak istańczycy, T urcy, Irańczycy, Algierczycy, Sau­
dyjczycy, E g ip cjan ie i Sudańczycy, a tak że albańscy
i tu re cc y g asta rb e ite rz y z N iem iec, A u strii i Szwajcarii.
W ielu o chotników było sponsorow anych przez saudyj­
sk ie organizacje relig ijn e. N a sam y m po czątk u wojny
w 1992 ro k u zginęło d w u d ziestu k ilk u Saudyjczyków.
Św iatow e Z g ro m ad zen ie ‘ M łodzieży M uzułm ańskiej
przewiozło ran n y c h bojow ników sam olotam i n a leczenie
do D żiddy. Je sie n ią tegoż ro k u zjaw ili się partyzanci
z szyickiej lib ań sk iej o rganizacji H ezbollah, by szkolić
arm ię b o śn iack ą. Ich m iejsce zajęli n a stę p n ie irańscy
S trażnicy Rew olucji. W iosną 1994 ro k u zachodnie źródła
w yw iadow cze podały, że czterystuosobow y oddział tej
form acji o rg an izu je ek stre m isty c z n e g ru p y p artyzanc­
kie i terrorystyczne. J a k stw ierdził pew ien am erykański
oficjel, „Dla Irańczyków je s t to sposób n a dostanie się
do m ięk k ieg o podbrzusza E uropy”. W edług źródeł ONZ,
m u d żah ed in i przeszkolili 3000-5000 B ośniaków dla spe­
cjalnych b ry g ad islam istów . W ładze B ośni używały
m udżahedinów do „akcji terrorystycznych, nielegalnych
i ja k o oddziałów szturm ow ych”, choć je d n o stk i te często
daw ały się w e znaki m iejscow ej ludności i stw arzały
in n e problem y. P orozum ienia z D ayton zobowiązały
w szystkich cudzoziem ców biorących udział w w alkach
do opuszczenia Bośni, ale rząd tego k ra ju um ożliw ił
części z n ich pozostanie, przyznając im obywatelstwo,
a ira ń sk ic h S trażników R ew olucji rejestru jąc ja k o p ra­
cow ników pom ocy społecznej. „Rząd bośniacki bardzo
wiele zaw dzięcza ty m grupom , szczególnie Irańczykom ”
- ostrzegał n a początku 1996 ro k u pew ien am ery k ań sk i
polityk. „Dowiódł, że nie je s t w stan ie się im przeciw ­
stawić. Za dw anaście m iesięcy n as ju ż tu n ie będzie, ale
m u d żah ed in i m ają zam iar zostać” 49.
B ogate państw a u m m y , z A rabią S au d y jsk ą i Iran em
n a czele, w niosły ogrom ny w kład finansow y w rozwój
m ilitarnego potencjału Bośni. W 1992 roku w pierwszych
m iesiącach w ojny rząd saudyjski i źródła pryw atne
dostarczyły B ośniakom pom ocy w artości 150 m in dola­
rów, rzekom o n a cele h u m an itarn e , w iadom o było
je d n a k pow szechnie, że fu n d u sze te w ykorzystano głów­
nie n a cele wojskowe. W ciągu dw óch pierw szych łat
w ojny B ośniacy m ieli otrzym ać b ro ń w artości 160 m in
dolarów. W łatach 1993-1995 dostali jeszcze od S audyj­
czyków 300 m in dolarów n a b ro ń i 500 m in na tak
zw ane cele h u m an itarn e . Znacznej pom ocy wojskowej
udzielał też Ira n - zdaniem ' am ery k ań sk ich osobistości
oficjalnych w ydaw ał setk i m ilionów dolarów rocznie na
broń dla B ośniaków . In n y ra p o rt podaje, że 80-90
p ro cen t n akładów n a b ro ń o łącznej w artości 2 m łd
dolarów, ja k ie napłynęło do B ośni w pierw szych latach
' ' ■;;■r:-:A;i > 3 v - " ' / C z - - ' -'Vv ^¡-zr ••-;••■
działań w ojennych, trafiło w ręce M uzułm anów . Dzięki
ty m zastrzykom finansow ym B ośniacy m ogli zakupić
ty siące to n broni. W jed n ej z przechw yconych dostaw
było 4000 k arab in ó w i m ilion sz tu k am unicji, w innej
11000 karabinów , 30 m oździerzy i 750 000 sz tu k am uni­
cji, a w jeszcze in n ej ra k ie ty ziem ia-ziem ia, am unicja, •
jee p y i pistolety. W szystkie pochodziły z Iran u , czyli od
głów nego dostaw cy, ale T urcja i M alezja nie pozostawały
w tyle. Część bro n i przybyw ała d rogą pow ietrzną bezpo­
śred n io do B ośni, ale w iększość przesyłano przez Chor­
w ację - n ajp ierw sam olotam i do Zagrzebia, a potem
d ro g ą lądow ą albo d rogą m o rsk ą do S p litu lub innych
portów chorw ackich, a dalej d rogą lądową. W zam ian za
u m ożliw ianie ty ch d ostaw Chorw aci dostaw ali część
b ro n i (podobno je d n ą trzecią), a m ając n a względzie, że
kied y ś b ę d ą m oże walczyć z B ośniakam i, n ie pozwalali
n a tra n sp o rt czołgów i ciężkiej arty lerii przez swoje
te ry to riu m 50.
D zięki pieniądzom , ochotnikom , in stru k to ro m i broni
z Iran u , A rabii S au d y jsk iej, T urcji i in n y ch krajów
m u z u łm ań sk ich B ośniacy zm ienili swoje „oferm owate”
w ojsko w nieźle w yposażoną, k o m p e te n tn ą arm ię. Zimą
1994 ro k u zag ran iczn i obserw atorzy donosili, że jej
organizacja i sk u teczn o ść n a po lu w alki n iezm iernie się
p o p ra w iły 51. K orzystając z now ego potencjału m ilitar­
n ego B ośniacy zerw ali rozejm i przypuścili u d a n ą ofen­
sywę, najpierw przeciw m ilicjom chorw ackim , a później,
w iosną, przeciw ko Serbom . Je sie n ią 1994 ro k u bośniacki
P iąty K orpus w yruszył ze strefy bezpieczeństw a ONZ
w B ih aciu i o d ep ch n ął siły serbskie. Było to największe,
ja k dotąd, bo śn iack ie zwycięstwo, dzięki k tó re m u ode­
b ran o S erbom sp o re połacie tery to riu m . Serbów ograni­
czało em b arg o nałożone przez p rezy d en ta Milośevieia.
W m arcu 1995 ro k u a rm ia b o śn iack a znow u zerwała
rozejm i poczyniła znaczne p o stęp y w rejo n ie Tuzli,
506
%■
przechodząc w czerw cu do ofensyw y w okół Sarąjew a.
Vpom oc m u zu łm ań sk ich pobratym ców okazała się nie-
; zbędnym i decydującym czynnikiem , k tó ry um ożliw ił
w ładzom B ośni ta k ą zm ianę u k ła d u m ilitarnego.
W ojna w B ośni była w ojną cywilizacji. Trzej główni
uczestnicy wywodzili się z trzech różnych kręgów k u ltu ­
row ych i w yznaw ali o d m ien n e religie. S k ład uczestn i­
ków drugo- i trzeciorzędnych, z jed n y m w yjątkiem ,
odzw ierciedlał m odel cywilizacyjny. P ań stw a i organiza­
cje m u z u łm ań sk ie ja k je d e n m ąż stan ęły po stronie
bośniackich M uzułm anów przeciw C horw atom i S er­
bom . K raje i organizacje praw osław ne poparły Serbów
przeciw Chorw atom i M uzułm anom . K ządy i elity Zacho­
du poparły Chorwatów, w obec Serbów zajęły postaw ę
karcącą, a w obec M uzułm anów obojętną lub p ełn ą obaw.
W m iarę p rzed łu żan ia się w ojny pogłębiały się podziały
i nienaw iści m iędzy w alczącym i g ru p am i i um acniała
ich tożsam ość religijna i cywilizacyjna. Dotyczyło to
zwłaszcza M uzułm anów . Z w ojny w B ośni p ły n ą n a s tę ­
pujące ogólne nauki; po pierw sze, głów ni uczestnicy
konfliktów n a liniach granicznych m ogą liczyć n a po­
moc, nieraz bardzo znaczną, ze stro n y cyw ilizacyjnych
pobratym ców . P o drugie, pom oc ta m oże w ydatnie
w płynąć n a p rzebieg wojny. P o trzecie, rządy i ludy
jed n ej cywilizacji n ie b ęd ą przelew ać k rw i an i wydaw ać
pieniędzy, b y pom óc ludziom z innego k rę g u kultu ro w e­
go w alczącym n a froncie w ojny kresow ej.
O dstępstw em od tego cyw ilizacyjnego w zorca okazały
się S tan y Z jednoczone, których przyw ódcy w swych
w ystąpieniach opow iadali się po stro n ie M uzułm anów .
W p rak ty ce je d n a k pom oc am e ry k a ń sk a była o grani­
czona. A d m in istracja C lintona zgodziła się n a użycie
am erykańskiego lotnictw a, ale n ie w yraziła zgody n a
w prow adzenie sił lądow ych do ochrony s tre f bezpieczeń­
stwa. B yła za zn iesien iem em barga n a dostaw y broni.
 -» r-
W tej ostatn iej k w estii n ie w yw ierała poważniejszych
nacisków n a sw oich sojuszników , ale przym ykała oko
n a ira ń sk ie tra n sp o rty b ro n i dla B ośniaków i napływ
sau d y jsk ich p ien ięd zy n a jej zakup. W 1994 ro k u prze­
stała dom agać się p rz estrze g an ia e m b a rg a 52. Stany
Z jednoczone zantagonizow ały w te n sposób swoich
sojuszników i spowodowały pow ażny - ta k przynajm niej
uw ażano - kryzys w NATO. P o p o d p isan iu układów
W D ayton S ta n y Z jednoczone zgodziły się w spółpraco­
w ać z A rabią S a u d y jsk ą i in n y m i k rajam i m uzułm ań­
sk im i p rzy szk o len iu i w yposażaniu bośniackich sił
zbrojnych. P ow staje w ięc pytanie: dlaczego podczas
w ojny i po jej zak o ń czen iu S tan y ja k o je d y n y kraj
w yłam ały się z cyw ilizacyjnego szablonu, ja k o jedyne
państw o n ie m u zu łm a ń sk ie popierały in te re sy M uzuł­
m anów b o śn iack ic h i w raz z k rajam i m uzułm ańskim i
działały n a ich rzecz? J a k w yjaśnić tę anom alię?
M ożna przypuścić, że w istocie rzeczy nie była to
anom alia, ale d o k ład n ie p rzem y ślan a cywilizacyjna
R ea lpólitik. S tając po stro n ie b ośn iack ich M uzułm anów
i p ro po n u jąc - bez pow odzenia - zn iesien ie em barga,
S ta n y Z jednoczone starały się ograniczyć w pływ y fun-
d am entalistycznych krajów islam skich, ja k Ira n i Arabia
S au d y jsk a, w śród św ieckich ja k d o tąd i zorientow anych
n a E uro p ę B ośniaków . Jeżeli je d n a k kierow ał n im i taki
m otyw , to dlaczego godziły się n a ira ń sk ą i saudyjską
pom oc i n ie podjęły bardziej zdecydow anych kroków
w celu zn iesien ia em barga, co upraw om ocniłoby pomoc
zachodnią? Dlaczego am e ry k ań scy politycy n ie ostrze­
gali p u b liczn ie p rzed n ieb ezpieczeństw em islam skiego
fu n d am e n taliz m u n a B ałk anach? Istn ie je i in n e wy­
tłu m aczen ie dla tego postępow ania: otóż rząd Stanów
Z jednoczonych znalazł się p o d p re sją sw oich przyjaciół
w św iecie m u zu łm ań sk im , zw łaszcza T urcji i Arabii
S au d y jsk iej, i sp ełn iał ich życzenia, b y zachow ać dobre
508
sto su n k i. U podstaw tych stosunków leży je d n a k zbież­
ność interesów , k tó re nie m ają n ic w spólnego z B ośnią
i tru d n o przypuszczać, by zaszkodziło im pow strzym anie
się A m erykanów od pom ocy te m u krajowi. T ak a w ersja
n ie w yjaśnia rów nież cichego przyzw olenia A m eryka­
nów n a w ielkie dostaw y irańskiej broni d la Bośni.
Przecież w ty m sam ym czasie S tan y Zjednoczone reg u ­
larnie ścierały się z Iran em n a innych frontach, a Arabia
S audyjska ryw alizow ała z n im o wpływy w Bośni.
O ile w zględy cywilizacyjnej Realpolitik m ogły odegrać
pew ną rolę w kształtow aniu am erykańskiego stanowiska,
0 tyle w ydaje się, że w w iększym stopniu w płynęły n a to
in n e czynniki. A m erykanie chcą w każdym zagranicz­
nym konflikcie zidentyfikować siły dobra i zła i sprzym ie­
rzyć się z ty m i pierw szym i. O krucieństw a popełniane
przez Serbów n a początku wojny utrw aliły ich obraz jako
„złych chłopaków ”, którzy m ordują niew innych ludzi
1 dopuszczają się ludobójstw a, B ośniakom n ato m iast
udało się rozpropagować swój w izerunek jako bezradnych
ofiar. W tra k c ie w ojny p rasa am ery k ań sk a m ało uw agi
pośw ięcała czystkom etnicznym dokonyw anym przez
Chorwatów i M uzułm anów oraz zbrodniom w ojennym ,
n aru szan iu rozejm u i atakom n a strefy bezpieczeństw a,
jakich dopuszczała się arm ia bośniacka. Bośniacy stali się
dla A m erykanów , w edług o kreślenia R ebeki W est, „ulu­
bionym n aro d em b ałk ań sk im , niew innym i cierpiącym ,
będącym zawsze ofiarą m asakr, nigdy zaś spraw cą” 53.
E lity am ery k ań sk ie były przychylnie usposobione do
B ośniaków tak że i z pow odu swego przyw iązania do
idei k ra ju w ielokulturow ego, a n a sam ym początku
wojny rząd B ośni sk u teczn ie propagow ał ta k i obraz.
Przez całą w ojnę p o lityka am ery k ań sk a z u p o rem trzy ­
m ała się w izji w ieloetnicznej Bośni, choć bośniaccy
Serbowie i Chorwaci w znacznej w iększości ją odrzucali.
Chociaż utw o rzen ie p ań stw a w ieloetnicznego było
w sposób oczyw isty niem ożliw e.jeśłi, ja k w ierzyli Ame­
ry k an ie, je d n a g ru p a etn iczn a dopuszczała się ludobój­
stwa n a drugiej, elity Stanów Zjednoczonych jakoś* połą­
czyły w sw ych u m y słach te w ykluczające się nawzajem
wizje, z czego w y n ik ła pow szechna sy m p atia d la sprawy
bośniackiej. A m ery k ań sk i idealizm , m oralizm , h u m an i­
taryzm , naiw ność i niezn ajo m o ść B ałkanów zrodziły
sym patię dla B ośni i w rogość w obec Serbów. Równocześ­
nie, poniew aż w B ośni A m ery k anie n ie m ieli żadnych
isto tn y ch in teresó w dotyczących bezpieczeństw a, nie
było też zw iązków k u ltu ro w y ch , rząd U SA n ie m iał
pow odu, by jak o ś w y d atn iej pom agać B ośniakom - wy­
starczyło, że pozwolił Irań czy k o m i Saudyjczykom na
ich dozbrajanie. N ie chcąc dostrzec praw dziw ego obrazu
tej w ojny, rząd a m e ry k a ń sk i zraził sobie sojuszników,
spow odow ał p rzed łu żen ie d ziałań w ojennych i przyczy­
n ił się do stw orzenia n a B ałk an a ch p ań stw a m uzułm ań­
skiego będącego pod silnym i w pływ am i Iran u . Skończy­
ło się tym , że B ośniacy gorzko się rozczarow ali postaw ą
S tanów Z jednoczonych, k tó re w iele mówiły, ale mało
dawały, bardzo są n a to m ia st w dzięczni sw oim m uzuł­
m ań sk im pobratym com , którzy pospieszyli z pieniędzm i
i dostaw am i b ro n i n iezb ęd n y m i im do przetrw ania
i o d n iesien ia zw ycięstw a n a po lu w alki.
„B ośnia to n asza H iszp an ia” - stw ierdził B ernard-
-H en ri Levy, z czym zgodził się sau d y jsk i kom entator:
„W ojna w B ośni i H ercegow inie stała się em ocjonalnym
o dpow iednikiem w alk i z faszyzm em podczas hiszpań­
skiej w ojny dom ow ej. T ych, k tó rzy ta m polegli, uważa
się za m ęczen n ik ó w spieszących n a ra tu n e k m uzuł­
m a ń sk im b racio m ” 54. C ałkiem stosow ne porów nanie.
W epoce cywilizacji B ośnia je s t H iszp an ią dla każdego.
H iszp a ń sk a w ojna dom ow a była starciem system ów
politycznych i ideologii, w ojna w B ośni toczyła się
m iędzy cyw ilizacjam i i religiam i. D em okraci, kom uniści
510
i faszyści spieszyli do H iszpanii, by w alczyć u bo k u
swych ideologicznych braci, rządy d em okratyczne, k o ­
m u n isty czn e i faszystow skie (te działały najaktyw niej)
dostarczały pom ocy. Podczas działań w ojennych w Ju g o ­
sławii ’n astą p iła podobna w ielka m obilizacja pom ocy
z zew nątrz, ze stro n y chrześcijan zachodnich, chrześ­
cijan praw osław nych i m uzułm anów , w spierających
swych cyw ilizacyjnych pobratym ców . G łów ne m ocar­
stw a k rę g u praw osław nego, islam skiego i zachodniego
zaangażow ały się głęboko. W ojna w H iszpanii zakoń­
czyła się raz n a zawsze po czterech łatach zw ycięstw em
sił frankistow skich. W ojny m iędzy w spólnotam i religij­
nym i n a B ałk an ach m ogą zostać zaw ieszone, n aw et na
jak iś czas zaham ow ane, ale n ik t n ie o dniesie ostatecz­
nego zw ycięstw a, a b ra k zw ycięstw a znaczy, że nie
będzie końca. H iszp ań sk a w ojna dom ow a była p re lu ­
dium II w ojny światowej. W ojna w B ośni to jeszcze
jed en krw aw y epizod w nieustającym starciu cywilizacji.
WSTRZYMYWANIE W OJEN KRESOWYCH
..Każda w ojna m u si się skończyć” - pow iada m ądrość
potoczna. Czy dotyczy to w ojen kresow ych? T a k i nie.
P rzem oc n a lin ii rozgraniczającej cyw ilizacje m oże się
na ja k iś czas zatrzym ać, ale rzad k o w ygasa raz na
zawsze. W w ojnach kresow ych m am y częste rozejm y,
okresy p rzerw an ia ognia, zaw ieszenia broni, ale nie m a
v.: zechstronnych tra k ta tó w pokojow ych rozw iązujących
podstaw ow e k w estie polityczne. To u stają, to znów wy­
buchają, poniew aż u ich podstaw y leżą głębokie k onflik­
ty dotyczące trw ałych antagonizm ów m iędzy g rupam i
należącym i do różnych cywilizacji. K onflikty te z kolei
w ynikają z geograficznego sąsiedztw a, odm ienności re-
ligii i k u ltu r, odrębnych s tru k tu r społecznych oraz
511
 ■— y ;
h isto ry czn y ch w sp o m n ień obu społeczności. N a prze­
strzen i w ieków m o g ą one u lec ew olucji i zdarza się, że
k o n flik t w ygasa. Byw a też i ta k , że k o n flik t zostaje
w yelim inow any szybko i b ru ta ln ie, je śli je d n a grupa
d o k o n a e k ste rm in a c ji drugiej. Je śli je d n a k an i to, ani
ta m to się n ie zdarzy, k o n flik t trw a, a przem óc od czasu
do czasu d aje znać o sobie. W ojny kresow e w ybuchają
z przerw am i, k o n flik ty kresow e n ig d y się nie kończą.
N aw et tym czasow e przerw an ie w ojny kresow ej zależy
przew ażnie od dw óch rzeczy. P ierw sza to w yczerpanie
głów nych uczestników . Przychodzi ta k i m om ent, kiedy
ofiary id ą w d ziesiątki tysięcy, uchodźcy - w setk i tysięcy,
a m iasta - B ejrut, Groźny, V ukovar - leżą w ruinie, ludzie
zaczynają krzyczeć „to szaleństw o, dość ju ż teg o ”, rady­
kałom po obu stro n ac h n ie u d aje się ju ż mobilizować
gniew u ludu, negocjacje, k tó re przez wiele lat bezproduk­
tyw nie d rep tały w m iejscu, teraz ożywają, a um iarkow ani
u m ac n ia ją sw ą pozycję i dochodzą do jak ieg o ś porozu­
m ien ia w k w estii p rzerw an ia rzezi. W iosną 1994 roku
okazało się, że sześcioletnia w ojna o G órny Karabach
„w yczerpała” zarów no O rm ian, ja k i Azerów, zgodzili się
w ięc n a rozejm . P o d o b n ie było je sie n ią 1995 roku
w B ośni, gdzie oświadczono, że „w szystkie strony są
w y czerp an e” i zm aterializow ały się porozum ienia z Day­
to n 55. T ak ie okresy zatrzym ania działań w ojennych mają
je d n a k tę w łaściw ość, ż e .s a m e się ograniczają. Obu
stro n o m d ają okazję do odpoczynku i odbudow ania
zasobów. I k ie d y je d n a z n ich dostrzeże dogodną okazję,
w ojna zostaje w znow iona.
By u d ało się osiągnąć tym czasow e przerw anie działań
w ojennych, m u si ta k ż e u aktyw nić się d ru g i czynnik,
a m ianow icie zaangażow anie się stro n nie będących
podstaw ow ym i u czestn ik am i, k tó re m ają in tere s w zbli­
żen iu w ałczących i staw iają sobie ta k i cel. W ojny kreso­
w e praw ie n ig d y n ie zo stają zaw ieszone w drodze.
512
b ezp o śred n ich negocjacji m iędzy sam ym i tylko pod­
staw ow ym i stronam i, a m ediacja stro n n ie zain tereso ­
w anych rzad k o odnosi sk u tk i. S tronom podstaw ow ym
niezw ykłe tru d n o zasiąść do stołu rokow ań i prow adzić
k o n stru k ty w n e rozm ow y m ające n a celu ja k ą ś form ę
p rzerw ania ognia, dzieli je bow iem d y stan s kulturow y,
n asilen ie nienaw iści i świeża pam ięć o stosow anej
naw zajem w obec siebie przem ocy. Podstaw ow e kw estie
polityczne - kto m a kontrolow ać czyje tery to riu m wraz
z lu d n o ścią i n a ja k ic h praw ach - są stale ak tu aln e, co
n ie pozw ała osiągnąć porozum ienia w bardziej ograni­
czonych spraw ach.
K onflikty m iędzy k rajam i lub grupam i należącym i
do je d n e j k u ltu ry byw ają n iek ied y rozw iązyw ane dzięki
m ediacji n ie zainteresow anej strony trzeciej, któ ra też
należy do tego k rę g u kulturow ego, m a w n im uzn an ą
pozycję, i dlatego stro n y kon flik tu ufają, że znajdzie
rozw iązanie oparte n a zasadach tej ku ltu ry . Papież
m ógł się podjąć skutecznej m ediacji w sporze granicz­
nym m iędzy A rg en ty n ą i Chile. W k onfliktach m iędzy
g ru p am i należącym i do różnych cywilizacji nie m a
je d n a k n ie zainteresow anych stron. N iezw ykle tru d n o
znaleźć osobistość, in sty tu cję czy państw o, do których
obie stro n y m iałyby zaufanie. P otencjalny m ediator
w każdym w y padku należy albo do jed n ej ze sk onflik­
tow anych cywilizacji, albo do trzeciej, o jeszcze innej
k u ltu rze i in teresach , co budzi n ieufność obu stron
konfliktu. A ni Czeczeni i R osjanie, an i Tam iłow ie i Syn-
galezi n ie zw rócą się do papieża. O rganizacje m iędzy­
narodow e też n a ogół zawodzą, nie są bow iem w stanie
narzucić stronom znaczących kosztów ani zaoferować
im znaczniejszych korzyści.
W ojnom n a pograniczach cywilizacji nie k ład ą k resu
nie zainteresow ane osobistości, gru p y czy organizacje,
ale zainteresow ane stro n y drugo- i trzeciorzędne, które
spieszą n a pom oc swoim pobratym com i m ają możliwość
zarów no w ynegocjow ania p o ro zu m ień z ich odpowied­
n ik am i, ja k i p rzek o n an ia k rajów pokrew nych do -ak­
ceptacji ty ch porozum ień. To praw da, że ich w spierająca
obecność n a sila i przedłuża w ojnę, ale je s t także nie­
zbędnym , choć niew ystarczającym w aru n k iem jej ogra­
n iczenia i pow strzym ania. D rug o rzędni i trzeciorzędni
u czestn icy n ie ch cą się n a ogół znaleźć n a pierwszej
linii fro n tu , p ró b u ją w ięc u trzy m ać w ojnę p o d kontrolą,
M ają też in tere sy bard ziej zróżnicow ane niż uczestnicy
b ezpośredni, sk o n cen tro w an i w yłącznie n a w ojnie. Ob­
chodzą ich żywo in n e k w estie dotyczące w zajem nych
relacji, i d latego w p ew n y m m om encie dochodzą prze­
w ażnie do w n iosku, że w ich in tere sie leży przerw anie
działań w ojennych. R ozporządzają środkam i nacisku
n a sw oich pobratym ców , bo przecież przyszli im z po­
m ocą. Członkow ie pospolitego ru sz e n ia grają więc inne
role: m ity g u ją w alczących i h a m u ją działania zbrojne.
W ojny, w k tó ry c h n ie m a d ru g o rzęd n y ch i trzecio­
rzęd n y ch uczestników , raczej n ie grożą ta k ą eskalacją
ja k in n e, ale tru d n ie j je zaham ow ać. P odobnie jest
z w ojnam i m ięd zy g ru p am i n ależącym i do kręgów
kulturow ych, k tó re n ie m ają państw -ośrodków . Szcze­
gólnych problem ów przy sp arzają ta k ie w ojny między-
cyw ilizacyjne, w k tó ry c h m am y do czynienia z rebelią
w ew nątrz istn iejąceg o ju ż p ań stw a, a do mobilizacji
krajów pokrew nych n ie dochodzi. Jeśli w ojna trw a przez
ja k iś czas, żąd an ia pow stańców sta ją się n a ogół coraz
bardziej w ygórow ane - n ie w ystarcza autonom ia, dom a­
gają się pełnej niepodległości, n a co rząd się nie zgadza.
W ładze żądają przew ażnie, żeby pow stańcy złożyli broń,
co m a być pierw szym k ro k ie m do p rzerw ania walk.
P ow stańcy odm aw iają. R ząd, czem u sk ąd in ą d trudno
się dziwić, n ie w yraża zgody n a w trącan ie się obcych
w coś, co uważa za czysto w ew nętrzny problem z udziałem
514
i „elem entów p rzestępczych”. T akie postaw ienie spraw y
zwalnia także in n e państw a od angażowania się w konflikt
- ta k było w w y padku m ocarstw zachodnich i Czeczenii.
P roblem y stają się złożone, k ied y cywilizacje uw ikłane
w k o n flik t nie m ają silnych ośrodków. N a przykład wojna
w S u d an ie, k tó ra zaczęła się w 1956 roku,, została
przerw ana w ro k u 1972, k ied y stro n y były ju ż w yczerpa­
ne, a Światowa R ada Kościołów w raz z O gółnoafrykańską
R adą Kościołów w ynegocjow ały porozum ienie z A ddis
Abeby, przyznające autonom ię południow em u S u d an o ­
wi. Było to p rak ty czn ie je d y n e tego rodzaju osiągnięcie
pozarządow ych organizacji m iędzynarodow ych. J e d n a k ­
że w dziesięć la t później rząd w ypow iedział porozum ie­
nie, w ojna została w znow iona, pow stańcy w ysunęli dalej
idące żądania, w ładze usztyw niły swoją pozycję i nie
udało się w ynegocjow ać now ego w strzy m an ia w alk. Ani
w św iecie arab sk im , ani w Afryce n ie m a państw -
-ośrodków, w k tó ry ch in tere sie byłoby w yw arcie n acisk u
na stro n y ko n flik tu . B ezskuteczne okazały się w ysiłki
m ediacyjne J im m y ’ego C artera i różnych przywódców
afrykańskich, a także s ta ra n ia k o m itetu p ań stw A fryki
W schodniej, składającego się z K enii, E rytrei, U gandy
i Etiopii. S tan y Z jednoczone, k tó ry ch sto su n k i z S u d a­
nem są bardzo antagonistyczne, n ie m ogły podjąć bezpo­
średnich działań, n ie m ogły tak że zwrócić się do Iran u ,
Iraku czy Libii, p ań stw b lisk ich Sudanow i. O graniczyły
się z konieczności do skorzystania z u słu g A rabii S audyj­
skiej, ale jej w pływ n a S u d an też był o g ran iczo n y 56.
R okow ania dotyczące p rzerw ania ognia posuw ają
się n a ogół ta k daleko, do jak ieg o sto p n ia istnieje
w zględnie rów noległe i rów ne zaangażow anie stron
i drugo-, i trzeciorzędnych po obu stronach. Jed n ak że
w pew nych okolicznościach je d n o państw o będące oś­
rodkiem cywilizacji m oże się okazać n a tyle silne,
że doprow adzi do w strzym ania w ojny. W 1992 ro k u
515
O rganizacja B ezpieczeństw a i W spółpracy w Europie
(OBWE) p o d jęła p róbę m ed iacji w w ojnie orm iańsko-
-azerskiej. Pow ołano k o m isję - ta k zw aną G rupę M ińską
- z u d ziałem podstaw ow ych, drug o rzęd n y ch i trzecio­
rzęd n y ch stro n k o n flik tu (O rm ian z G órnego Karaba-
chu, A rm enii, A zerbejdżanu, Rosji, T urcji) oraz Francji,
N iem iec, Włoch, Szwecji, R ep u b lik i Czeskiej, Białorusi
i S tanów Zjednoczonych. Z w yjątkiem Stanów Zjedno­
czonych i F ran cji, gdzie żyje znaczna o rm iań sk a diaspo­
ra, pozostałe k ra je n ie m iały in te re su w zakończeniu
w ojny an i praw ie żadnych lub żadnych możliwości
działania w ty m k ie ru n k u . K iedy dwie strony trzecio­
rzędne, R osja i T urcja, w raz ze S tan am i Zjednoczonym i
opracow ały pew ien p lan , O rm ianie z G órnego Karaba-
ch u go odrzucili. R osja zainicjow ała je d n a k niezależnie
d łu g ą serię negocjacji m iędzy A rm en ią i A zerbejdża­
n em . O dbyły się one w M oskw ie, „stw orzyły alternatyw ę
d la G rupy M iń sk iej (...) przez co w ysiłki społeczności
m iędzynarodow ej poszły n a m a rn e ” 57. W końcu, kiedy
w alczące stro n y były ju ż w yczerpane, a R osjanie zagwa­
ran to w ali p o p arcie Ira n u d la negocjacji, ich wysiłki
doprow adziły do o siągnięcia porozum ienia o przerw a­
n iu ognia. R osja i Iran , jak o stro n y drugorzędne, współ­
pracow ały tak że p rzy negocjow aniu zaw ieszenia broni
w T a d ży k istan ie, co się od czasu do czasu udaw ało. .
R osja p o zo stan ie obecna n a Z ak au k aziu i będzie
w sta n ie w ym uszać zaw ieszenie broni, k tó re m u pat­
ronow ała, d o póki b ęd zie m iała w ty m interes. Całkiem
inaczej w ygląda sy tu acja S tanów Z jednoczonych w od­
n ie sie n iu do B ośni. U m ow y z D ayton oparto n a propo­
zycjach p rzed staw io n y ch przez G rupę K ontaktow ą za­
in te re so w a n y c h p ań stw -o śro d k ó w (N iem cy, Wielka
B rytania, F rancja, R osja i S tan y Zjednoczone), ale żadna
in n a stro n a trz ecio rzęd n a n ie była szczególnie zaan­
gażow ana w opracow yw anie ostatecznego porozum ienia,
516
a dwie z trzech głównych wałczących stron znalazły się na
m arginesie negocjacji. W prowadzenie porozum ienia w ży­
cie je st zadaniem sił NATO zdom inowanych przez Ameiy-
kanów . Je śli S tany Zjednoczone wycofają swoje oddziały
z Bośni, to an i żadne z m ocarstw europejskich, ani Rosja,
n ie b ęd ą m iały bodźców, by porozum ienie realizować,
w ładze B ośni, Serbow ie i Chorwaci b ęd ą m ieli w szelkie
bodźce do w znow ienia w alk, kiedy tylko odpoczną,
a rządy Serbii i Chorwacji kusić będzie okazja do urzeczy­
w istnienia m arzeń o W ielkiej Serbii i W ielkiej Choiwacji.
R o b ert P u tn a m zwrócił uw agę n a to, do jakiego
stopnia negocjacje m iędzy państw am i są „grą n a dwóch
poziom ach”: dyplom aci prow adzą rów nocześnie rokowa­
n ia z e lek to ratem w swoim k raju i ze swoim i odpow ied­
n ik am i z innego kraju. P od ob ną analizę przeprow adził
H u n tin g to n , ukazując, ja k zw olennicy reform w autory­
ta rn y m rządzie, którzy negocjują dem okratyczne prze­
m iany z um iarkow anym i przedstaw icielam i opozycji,
m u szą jed n o cześn ie prow adzić rokow ania albo ścierać
się z tw ardogłow ym i re p reze n ta n tam i władzy, a u m ia r­
kow ani opozycjoniści m ają ta k i sam problem ze swoimi
r a d y k a ła m i58. W tak ich grach n a dwóch poziom ach
u czestniczą co najm niej cztery strony, m iędzy którym i
zachodzą trzy, a często i cztery relacje. Złożona w ojna
kresow a je s t je d n a k g rą n a trzech poziom ach, z udzia­
łem co n ajm n iej sześciu stron, relacji je s t zaś co naj­
m niej siedem (patrz w ykres 11.1). R elacje poziome,
poprzez Unię dzielącą cywilizacje, zachodzą m iędzy
p aram i u czestn ik ó w podstaw ow ych, d ru g o rzęd n y ch
i trzeciorzędnych. R elacje pionowe m ają m iejsce w obrę­
bie każdej cywilizacji m iędzy stro n am i n a różnych
poziom ach. A by w takiej „pełnom odelow ej” wojnie
osiągnąć p rzerw anie w alk, m uszą być przew ażnie speł­
nione n astę p u ją ce przesłanki:
 i
- ak ty w n e zaangażow anie stro n drugo- i trzecio,
rzędnych;
- w ynegocjow anie przez stro n y trzeciorzędne ogól­
n y ch w aru n k ó w zakończenia w alk;
- zastosow anie przez stro n y trzeciorzędne taktyki
bicza i m archew ki, b y n ak ło n ić strony drugorzędne
do przyjęcia ty c h w aru n k ó w i w yw arcia nacisku na
w alczących;
- w ycofanie poparcia, i w istocie zdrada walczących
przez stro n y d ru g o rzęd n e;
- w w y n ik u tak iej p re sji stro n y w alczące przyjm ują
w ynegocjow ane w aru n k i, od których, rzecz jasna,
odstąpią, kied y uznają, że leży to w iqh interesie.
N a proces pokojow y w B ośni złożyły się w szystkie te
elem enty. W ysiłki n a rzecz po ro zum ienia podejm ow ane
przez pojedynczych aktorów sceny m iędzynarodow ej,
S tan y Z jednoczone, R osję i U nię E uropejską, były
w yjątkowo bezskuteczne. M ocarstw a zachodnie n ie mia­
ły ochoty n a w łączenie R osji ja k o pełnopraw nego p art­
n era w ty m procesie. R osjanie żywo protestow ali przeciw
ich elim inow aniu, pow ołując się n a swoje historyczne
zw iązki z S erb am i, a tak ż e n a fak t, że R osja m a bardziej
żyw otne in tere sy n a B ałk an a ch niż jakiekolw iek inne
m ocarstw o. R osja d opom inała się pełnego uczestnictw a
w d ziałaniach n a rzecz rozw iązania k o n flik tu i stanow­
czo p o tęp iała „am ery k ań sk ie te n d e n c je do dyktow ania
w łasnych w arunków ”. W lu ty m 1994 ro k u stało się
jasn e , że R osjan trzeb a włączyć. NATO, bez konsultacji
z Rosją, wystosowało do bośniackich Serbów ultim atum ,
dom agając się, by w ycofali ciężką b ro ń z okolic Saraje­
wa, i grożąc im a ta k am i lotniczym i. Serbow ie się sprze­
ciwili i zanosiło się n a zbrojną k o n fro n tację z NATO.
Jelcy n ostrzegał: „N iektórzy p ró b u ją rozwiązywać kwe­
stię Bośni bez u d ziału Rosji. N ie pozwolimy n a to ”. Rząd
rosyjski przejął inicjatyw ę i nam ów ił Serbów do w yco­
fan ia broni, obiecując, że R osja w yśle w rejon Sarajew a
oddziały sił pokojow ych. To posunięcie dyplom atyczne
zapobiegło eskalacji przem ocy i ukazało Zachodow i, że
R osja je s t w sta n ie w płynąć n a Serbów. D zięki n iem u
rosyjskie oddziały znalazły się w sam ym cen tru m spor­
nego obszaru m iędzy bośniackim i M uzułm anam i i S er­
b am i59. M anew r te n pozwolił Rosji sk u teczn ie zreali­
zować sw oje roszczenia do „rów nego p a rtn e rs tw a ”
z Z achodem w kw estii Bośni.
T ym czasem w kw ietniu NATO znów wydało polecenie
zbom bardow ania pozycji serbskich bez konsultacji z Ro­
sją. Wywołało to bardzo negatyw ne reakcje w śród wszyst­
kich sił politycznych R osji i um ocniło nacjonalistyczną
opozycję w rogą Jelcynow i i Kozyriewowi. N atychm iast
po ty m m ocarstw a z trzeciego rzęd u - W ielka B rytania,
F rancja, N iem cy, Rosja i S tany Zjednoczone - utw orzyły
G rupę K ontaktow ą z zadaniem opracow ania p la n u u re ­
gulow ania k o n flik tu . W czerw cu 1994 ro k u g ru p a p rzed­
staw iła przygotow any plan, k tóry przyznaw ał 51 procent
tery to riu m B ośni federacji m uzułm ańsko-chorw ackiej,
a 49 p ro cen t S erbom bośniackim . S tał się on podstaw ą
porozum ienia z D ayton. W n astę p n y m ro k u trzeba było
opracow ać odpow iednie procedury dotyczące udziału
sił ro syjskich w realizacji układów z D ayton.
P orozum ienia zaw ierane m iędzy stronam i trzeciorzęd­
n ym i m u szą zostać „sprzedane” aktorom z drugiego
i pierw szego rzędu. J a k się w yraził rosyjski dyplom ata
Witalij C zurkin, A m erykanie m uszą w yw rzeć n acisk n a
B ośniaków , N iem cy n a Chorwatów, a R osjanie n a S er­
bów 59. W pierw szych stadiach w ojny jugosłow iańskiej
Rosja poczyniła bardzo duże ustępstw o, godząc się na
sankcje ekonom iczne przeciw Serbii. Jak o kraj pokrewny,
do którego Serbow ie m ogli m ieć zaufanie, Rosja potrafiła
tak że od czasu do czasu ham ow ać ich zapędy i wywierać

n acisk, sk łan iając do przyjęcia kom prom isu, który w in­
n y m w y p ad k u by odrzucili. N a przykład w 1995 roku
R osja i G recja interw eniow ały u Serbów bośniackich, by
uzy sk ać zw olnienie h o len d ersk ich żołnierzy sił pokojo­
w ych w ziętych jak o zakładników . Zdarzało się jednak, że
bośniaccy Serbow ie odstępow ali od poi-ozumień zawar­
tych pod rosyjskim naciskiem , staw iając Rosję w trudnej
sytuacji. N a p rzy k ład w k w ietn iu 1994 ro k u Rosjanie
w ym ogli n a S erbach, że ci zaprzestaną ataków n a Góraż­
dże, ale Serbow ie zerwali później porozum ienie. Rosjanie
w padli w furię. P ew ien rosyjski dyplom ata stwierdził, że
Serbow ie „oszaleli n a p u n k cie w ojny”. Jelcy n oznajmił
stanow czo, że „przywództwo Serbów m u si wypełnić
zobow iązania złożone R osji”, a R osja wycofała sprzeciw
w obec nalotów sil NATO n a pozycje serb sk ie fi0.
N iem cy i in n e p ań stw a zachodnie, popierające i um ac­
n iające Chorw ację, były rów nież w stan ie wpływać na
n ią ham ująco. P rezydentow i T udjm anow i bardzo zale­
żało, b y jeg o k ato lick i kraj został u zn an y za europejski
i p rzy jęty do eu ro p ejsk ich organizacji. M ocarstw a za­
chodnie w ykorzystyw ały zarów no swoje dyplom atyczne,
ekonom iczne i w ojskow e p o parcie dla Chorwacji, jak
i chorw ackie p rag n ie n ie przyłączenia się do „klubu”, by
n a k ła n iać T u d jm a n a do różnych kom prom isów . W m ar­
c u 1995 ro k u dano m u do zrozum ienia, że jeśli chce
przyłączyć się do Z achodu, m u si pozwolić siłom OŃZ
(TJNPROFOR) n a stacjonow anie w K rajinie. „Przyłącze­
nie się do Z ach o d u było dla T u d jm an a bardzo ważne
- stw ierdził pew ien eu ro p ejsk i dyplom ata - n ie chce, by
pozostaw iono go sam n a sam z S erbam i i R osjanam i”.
Przyw ódca C horw acji został tak ż e ostrzeżony, że ma
pow strzym ać czy stk i etn iczn e po zdobyciu przez jego
oddziały K rajiny i in n y ch terenów zam ieszkanych przez
Serbów i n ie rozszerzać ofensyw y n a W schodnią Sławo­
nię. P ow iedziano poza ty m C horw atom , że jeśli nie
520
r
stw orzą federacji razem z m uzułm anam i, „drzwi Za­
chodu n a zawsze pozostaną przed n im i zam k n ięte”, ja k
się w yraził je d e n z am ery k ań sk ich polityków 6ł. Niemcy,
j będąc głów nym zagranicznym źródłem finansow ej po-
j m ocy dla Chorw acji, m ogli wyw ierać szczególnie silny
j wpływ. D zięki blisk im sto su n k o m Stanów Zjednoczo­
nych z C horw acją udało się zapobiec, przjm ajm niej
w 1995 roku, w cieleniu w życie p rag n ień T udjm ana,
k tórym często daw ał wyraz, a m ianow icie podziału Bośni
i H ercegow iny m iędzy Chorw ację i Serbię.
W odróżnieniu od Rosji i N iem iec, Stanów Zjednoczo­
nych n ie łączyły z ich bośniackim podopiecznym żadne
w ięzi kulturow e, dlatego tru d n o im było w yw ierać na
M uzułm anów n acisk i skłaniać ich do kom prom isu.
Ponadto, n ie licząc retoryki, je d y n ą pom ocą, jakiej Stany
udzielały B ośniakom było przym ykanie oka n a naru sza­
nie em b arg a przez Ira n i in n e państw a m uzułm ańskie.
S k u te k był taki, że bośniaccy M uzułm anie czuli coraz
w iększą w dzięczność w obec szerszej islam skiej wspólno­
ty i coraz bardziej się z n ią id en ty fik o w a li Jednocześnie
zarzucali S tanom Zjednoczonym stosow anie „podwójnej
m oralności”, poniew aż A m erykanie n ie odparli agresji
przeciw n im rów nie stanow czo, ja k inw azji n a Kuwejt.
To strojenie się w szaty ofiary jeszcze bardziej utrudniało
S tanom Zjednoczonym w yw ieranie jakichkolw iek nacis­
ków. M uzułm anie bośniaccy m ogli w ięc odrzucać propo­
zycje pokojowe, rozbudow yw ać z pom ocą m u zu łm ań ­
skich przyjaciół swój p otencjał m ilitarny, a w końcu
przejęli inicjatyw ę i odzyskali znaczne połacie u traco n e­
go p rzed tem terytorium .
W śród stro n w alczących n a pierw szej linii w ystępuje
silny opór w obec kom prom isów . Podczas w ojny na
Z ak au k aziu sk rajn ie nacjonalistyczna O rm iań sk a F e­
deracja R ew olucyjna (Dasznacy), bardzo silna w śród
orm iańskiej diaspory, opanow ała G órny K arabach,
521

odrzuciła tureeko-rosyjsko-am erykańską propozycję po­
kojow ą z m aja 1993 ro k u p rzy jętą przez rządy A rm enii
i A zerbejdżanu, przeprow adziła ofensyw y zbrojne, które
wywołały oskarżenia o dokonyw anie czystek etnicznych,
zagroziły rozszerzeniem się w ojny i doprow adziły do
pogorszenia sto su n k ó w z b ardziej um iarkow anym rzą­
d em A rm enii. S u k ces ofensyw y O rm ian z Górnego
K arabachu przysporzył kłopotów A rm enii, której zależa­
ło n a popraw ie sto su n k ó w z T u rcją i Iran em , by uzupeł­
n ić b ra k i żyw ności i en erg ii b ęd ące w ynikiem wojny
i tu re ck iej blokady. „Im lepiej u k ład ają się sprawy
w G órnym K arabachu, ty m tru d n iej dla E rew anu” - sko­
m entow ał zachodni d y p lo m ata 62. A rm eński prezydent
Lew on T er-P etro ssian , p o dobnie ja k p rezy d en t Jelcyn,
m u siał doprow adzić do rów now agi m iędzy naciskam i
nacjonalistów w grem iach ustaw odaw czych a interesam i
szerszej polityki zagranicznej. Pod koniec 1994 roku jego
rząd zakazał działalności p a rtii D asznaków w A rm enii.
B ośniaccy Serbow ie i Chorwaci, podobnie ja k Or­
m ian ie z G órnego K arabachu, zajęli n ieprzejednane
stanow isko. S k u te k był tak i, że w ładze S erbii i Chor­
wacji, n a k tó re w yw ierano presję, by pom ogły w procesie
pokojow ym , zaczęły m ieć kłopoty ze sw oim i pobratym ­
cam i w Bośni. M niej pow ażne okazały się problem y
z C horw atam i, którzy, p rzy n ajm niej form alnie, zgodzili
się n a federację z M uzułm anam i. N atom iast konflikt
m iędzy p rezy d en tem M ilóśeviciem i przyw ódcą Serbów
bośniackich R adovanem K aradżiciem , pogłębiany przez
osobiste anim ozje, n a ra sta ł coraz bardziej i stał się
k w estią publiczną. W sierp n iu 1994 ro k u Karadżić
odrzucił p lan pokojowy przyjęty przez M ilośeyicia. Rząd
S erbii, k tó re m u zależało n a zn iesien iu sankcji, ogłosił,
że przeryw a w szelką w y m ian ę handlow ą z Serbam i
bośniackim i, z w y jątk iem d ostaw żyw ności i lekarstw .
O NZ złagodziła w zam ian san k cje w obec Serbii. W na­
. ... . ■: ■ .
stęp n y m ro k u M ilosevic pozwolił arm ii chorw ackiej n a
w ysiedlenie Serbów z K rajiny, a siłom chorw ackim
i m u zu łm ań sk im n a zepchnięcie ich z pow rotem do
południow o-zachodniej Bośni. U zgodnił tak ż e z Tudj-
m an em , że zezwoli n a stopniow y pow rót zajętej przez
S erbów W schodniej Sław onii pod k o n tro lę chorw acką.
Za zgodą w ielkich m ocarstw „doprow adził” n a stę p n ie
S erbów bośn iack ich n a rokow ania w D ayton, w cielając
ich w sk ład swojej delegacji.
D ziałania M ilosevicia doprow adziły do zakończenia
san k cji ONZ w obec Serbii. Z yskały m u tak że ostrożną
ap ro b atę nieco zdziw ionej społeczności m iędzynarodo­
wej. A gresyw ny podżegacz w ojenny z 1992 roku, zwolen­
n ik W ielkiej Serbii, nacjonalista dokonujący czystek
etnicznych, stał się w 1995 ro k u działaczem n a rzecz
pokoju. W ielu S erbów uznało go je d n a k za zdrajcę. Był
w B elgradzie ostro krytykow any przez serb sk ich nacjo­
nalistów i hierarchów cerkw i praw osław nej, a Serbow ie
z K rajiny i B ośni oskarżyli go o zdradę. Pow tarzali, rzecz
ja sn a , zarzuty, z jak im i spotkał się rząd Izraela ze strony
osadników żydow skich na Z achodnim B rzegu z pow odu
zaw arcia porozum ienia z OWP. Z d rad a pobratym ców to
cena, ja k ą się płaci za pokój w w ojnie kresow ej.
W yczerpanie w ojną oraz zachęty i n acisk i stro n trz e ­
ciorzędnych w ym uszają zm iany na ty ch z drugiego
i pierw szego szeregu. U m iarkow ani zajm ują m iejsce
ek strem istó w albo ek strem iści, ja k M ilosevic, dochodzą
do w niosku, że w ich in tere sie leży zajęcie u m ia r­
kow anej postaw y. Czyniąc to je d n a k ponoszą pew ne
ryzyko. L udzie uw ażani za zdrajców b u d zą o w iele
w ięcej nienaw iści niż wrogowie. Przyw ódców m uzuł­
m anów z K aszm iru, Czeczenów i Syngalezów ze Sri
L an k i sp o tk ał los S ad ata i R abina, poniew aż zdradzili
S praw ę i próbow ali u k ład ać się z ’w rogiem n u m e r jed en .
W 1914 ro k u serbski nacjonalista zastrzelił austriackiego
arcyksięcia. P o D ayton celem jego zam achu byłby
najpraw dopodobniej S lobodan M ilosevic.
P o ro zu m ien ie w spraw ie przerw an ia w ojny kresowej
okazuje się sk u teczn e, choćby n a ja k iś czas, o tyle, o ile
odzw ierciedla lokalny u k ła d sił m iędzy głów nym i strona­
m i k o n flik tu oraz in tere sy stro n drugo- i trzeciorzędnych.
P odział te ry to riu m B ośni n a 51 i 49 p ro c e n t n ie mógłby
dojść do s k u tk u w 1994 ro ku, k ied y Serbow ie kontrolo­
w ali 70 p ro c en t k raju . Stało się to możliwe, gdy ofensywa
M uzułm anów i Chorw atów ograniczyła serb sk ą kontrolę
do m n iej w ięcej połowy. Procesow i pokojow em u pom og­
ły ta k ż e czystki etn iczn e, w s k u te k k tó ry ch Serbowie
zostali zred u k o w an i do 3 p ro cen t ludności Chorwacji,
a w B ośni p rzedstaw iciele w szystkich trzech g ru p zostali
przem ocą lu b dobrow olnie rozdzieleni. S trony drugo-
i trzeciorzędne (są n im i często państw a-ośrodki cywiliza­
cji) m u szą m ieć p o n ad to k o n k re tn e in te re sy dotyczące
b ezp ieczeń stw a albo in te re sy w spólne, b y m óc p a t­
ronow ać sk u te c z n em u rozw iązaniu. S am e walczące
stro n y n ie są w sta n ie zatrzym ać w ojny kresowej.
P rzery w an ie ta k ic h w ojen i zapobieganie ich przek ształ­
cen iu się w k o n flik ty globalne zależy p rzed e w szystkim
od interesów i działań państw -ośrodków głów nych cywili­
zacji św iata. W ojna kresow a rodzi się od dołu i wydobywa
n a pow ierzchnię, pokój n a k resa c h p rzen ik a z góry w dół.
P rzyp isy
1 E oy L icklider, The Consequences o f N egotiated S ettlem ents in C ivil Wat's,
1945-93, „A m erican Political S cience R eview ”, 89 (w rzesień 1995), s. 685.
2 P atrz B arry R. P osen, The S ecu rity D ilennna a n d E th n ic C onflict, w:
M ichael E. Brow n (red.), E thnic C onflict a n d In tern a tio n a l Security,
P rin ceto n U niversity P ress, P rin ceto n 1993, s. 103-124.
524
3 R oland D an n reu th er, Creating N ew S ta tes in Central A sia, In tern atio n al .
I n s titu te for S trateg ic S tudies/B rassey’s, A delphi P a p e r No. 288, m arzec
1994, s. 30-31; D odjoni A tovullo, cytow any w: U rszula D oroszewska,
The Forgotten War: W hat R ea lly H app en ed in T a jik ista n , „U ncaptive
M in d s”, 6 (jesień 1993), s. 33.
4 „E conom ist”, 26 sie rp n ia 1995, s. 43; 20 stycznia 1996, s. 21.
„Boston Globe”, 8 listopada 1993, s. 2; Brian M urray, Peace in the Caucasus:
M ulti-Ethnic S ta b ility in Dagestan, „Central A sian Survey”, 13 (nr 4 1994)
s. 514-515; „New York Tim es”, 11 listopada 1991, s. A7; 17 grudnia 1994 s 7*
o. „B oston G lobe”, 7 w rześnia 1994, s. 16; 17 g rudnia 1994, s. 1 i n.
R aju G.C. T hom as, Secessionist M ovem ents in S o u th A sia , „Survival”,
36 (lato 1994), 99-101, 109; S tefan W agstyl, K a sh m iri C onflict Destroys
a ’P aradise’, „F inancial T im es”, 23-24 paźd ziern ik a 1993, s. 3.
Alija Izetbegovic, The Isla m ic D eclaration (1991), s. 23, 33.
„N ew Y ork T im es”, 4 lu teg o 1995, s. 4; 15 czerw ca 1995, s. A12; 16 czerw­
ca 1995, s. A12.
9 „Econom ist”, 20 stycznia 1996, s. 21; „New York T im es”, 4 lutego 1995, s 4
S tojan O bradovic, Tuzla: The L a st Oasis, „U ncaptive M inds”, 7 (je­
sień/zim a 1994), s. 12-13.
Fiona Hill, R u ssia s Tinderbox: C onflict in the N orth C aucasus a n d Its
Im p lica tio n s fo r the F uture o f the R u ssia n F ederation, Plarvard U niver­
sity, Jo h n F. K en n ed y School o f G overnm ent, S tren g th en in g D em ocratic
In stitu tio n s Project, w rzesień 1995, s. 104.
12 „New Y ork T im es”, 6 g ru d n ia 1994, s. A3.
13 P atrz M ojzes, Y ugoslavian Inferno, rozdz. 7, The Religioxis Com ponent
m W ars; D enitch, E thnic N ationalism : The T ragic D eath o f Yugoslavia
s. 29-30, 72-73, 131-133; „New Y ork T im es”, 17 w rześnia 1992, s. A14;
M isha G lenny, Carnage in B osnia, fo r Sta iters, „New Y ork T im es” 29
lipca 1993, s. A23. ’
14 „New Y ork T im es”, 13 m ąja 1995, s. A3; 7 listopada 1993, s. E4; 13 m arca
1994, s. E3; Borys Jelcyn, cytow any w: B a rn e tt R. R ubin, The Fragmen-
ta tio n o f T a jik ista n , „Survival”, 35 (zim a 1993-94), s. 86.
„New Y ork T im es”, 7 m arca 199'4, s. 1; 26 p aźd ziern ik a 1995, s. A25;
24 w rześnia 1995, s. E3; S tan ley Je y araja T am biah, S ri L an ka : E thnic
F ratricide a n d the D ism a n tlin g o f D em ocm cy, U niversity of Chicago
P ress, Chicago 1986, s. 19.
10 K halid D u ran , cytow any w: R ich ard H. Schultz, Jr., W illiam J. Olson,
E th n ic a n d R eligious Conflict: Em erging T hreat to US S ecurity, N ational
S tra te g y In fo rm atio n C enter, W ashington, s. 25.
K h ach in g Tololyan, The Im p a c t o f D iasporas in US Foreign Policy, w:
R o b ert L. P faltzgraff, Jr., R ich ard H. S h ultz, Jr. (red.), E th n ic Conflict
a n d R egional In sta b ility: Im p lica tio n s fo r US Policy a n d A rm y Roles
a n d M isń o n s, S trateg ic S tu d ies In stitu te, US A rm y W ar College, Carlisle
B arrack s 1994, s. 156.
10 „New Y ork T im es”, 25 czerw ca 1994, s. A6; 7 sierp n ia 1994, s. A9;
„E conom ist”, 31 p aźd ziern ik a 1992, s. 38; 19 sie rp n ia 1995, s. 32; „Boston
G lobe”, 16 m aja 1994, s. 12; 3 k w ietnia 1995, s. 12.
„Economist”, 27 lutego 1988, s. 25; 8 lcwietnia 1995, s. 34; David C. Rapoport,
The Role o f E xternal Forces in S upporting Ethno-Religious Conflict,
wrPfaltzgraff, Shultz, Ethnic Conflict a n d Regional Instability, s. 64.
525

20 R apoport, E xternal Forces, s. 66; „New Y ork T im es”, 19 lipca 1992, s..E3;
Carolyn F luehr-L obban, P rotracted C ivil W ar in the S u d a n : Its Future
as a M ulti-R eligious, M ulti-E thnic S ta te , „F letch er F o ru m of World
A ffairs”, 16 (lato 1992), s. 73.
21 S teven R. W eism an, S ri L a n ka : A N a tio n D isintegrates, „New York
T im es M agazine”, 13 g ru d n ia 1987, s. 85.
22 „New Y ork T im es", 29 kw ietn ia 1984, s. 6; 19 czerw ca 1995, s. A3; 24
w rześnia 1995, s. 9; „E conom ist", 11 czerw ca 1988, s. 38; 26 sierpnia
1995, s. 29; 20 m aja 1995, s. 35; 4 listo p ad a 1995, s. 39.
23 B a rn e tt R ubin, F ragm entation o f T a jik ista n , s. 84, 88; „New York
T im es”, 29 Jipca 1993, s. 11; „B oston G lobe”, 4 sie rp n ia 1993, s. 4.
W spraw ie p rzebiegu w ojny w T ad ż y k ista n ie opierałem się głównie na
p racy B a rn e tta R. R u b in a, The F ragm entation o f T a jik ista n , „Survival”,
35 (zim a 1993-94), s. 71-91; P a trz te ż R oland D an n reu th er, Creating
N ew S ta tes in C entral A sia, In tern atio n al In s titu te for S trateg ie Studies,
A delphi P a p e r No. 288, m arzec 1994; H afizulla E m adi, S tate, Ideology,
a n d Isla m ie Resurgence in T a jik ista n , „C entral A sian S urvey”, 13 (nr 4,
1994), s. 565-574, oraz relacje prasow e.
24 U rszula D oroszew ska, C aucasus W ars, „U ncaptive M in d s”, 7 (zima-
-w iosna 1994), s. 86,
25 „E conom ist”, 28 listopada 1992, s. 58; H ill, R u ssia's Tinderbox, s. 50.
20 "M oscow T im es”, 20 stycznia 1995, s. 4; H ill, R u ssia's T inderbox, s. 90.
27 „E conom ist”, 14 stycznia 1995, s. 43.; „New Y ork T im es”; 21 grudnia
1994, s. A18; 23 g ru d n ia 1994, s. Al, A10; 3 stycznia 1995, s. 1; 1 kw ietnia
1995, s. 3; 11 g ru d n ia 1995, s. A6; V icken C heterian, C hechnya a n d the
T ranscaucasian Republics, „Sw iss R eview o f W orld A ffairs”, iu ty 1995,
s. 10-11; „B oston G lobe”, 5 stycznia 1995, s. 1 i n.; 12 sie rp n ia 1995, s. 2.
28 Vera Toiz, Moscow a n d R ussia’s Ethnic Republics in the W ake o f Chechnya,
C enter for S trategic an d In te rn a tio n a l S tu d ies, „Post-Soviet P rospects”,
3 (październik 1995), 2; „New Y ork T im e s”, 20 g ru d n ia 1994, s. A14.
29 Hill, R u ssia ’s Tinderbox, s. 4; D m itry T em in, D ecision T im e fo r Russia,
„Moscow T im es”, 3 lutego 1995, s. 8.
30 „New Y ork T im es” , 7 m arca 1992, s. 3; 24 m ąja 1992, s. 7; „Boston
G lobe” , 5 lutego 1993, s. 1; B ahri Y ilm az, T u rkey's N ew Role in Inter­
n a tio n a l P olitics, „A ussenpolitik”, 45 (styczeń 1994), s. 95; „Boston
G lobe” , 7 kw ietn ia 1993, s. 2.
31 „B oston G lobe”, 4 w rześnia 1993, s. 2; 5 w rześnia 1993, s. 2; 26 w rześnia
1993, s. 7; „New Y ork T im es”, 4 w rześnia 1993, s. 5; 5 w rześnia 1993,
s. 19; 10 w rześnia 1993, s. A3.
32 „New Y ork T im es”, 12 lutego 1993, s. A3; 8 m arca 1992, s. 20; 5 kw ietnia
1993, s. A7; 15 kw ietn ia 1993, s. A9; T hom as Goltz, L etter fro m Eurasia:
R u ssia ’s H id d en H and, „F oreign Policy”, 92 (jesień 1993), s. 298-104;
Hill, Jew ett, B a ck in the U SSR , s. 15
33 F iona Hill, P am ela Jew ett, B a ck in the U SSR: R u ssia ’s In terven tio n in
the In tern a l A ffa irs o f the Form er S o viet R epublics a n d the Im plications
fo r the U nited S ta te s Policy T ow ard R ussia, H arv ard U niversity, John
F. K ennedy School o f G overnm ent, S tre n g th e n in g D em ocratic In­
stitu tio n s P roject, styczeń 1994, s. 10.
34 „New Y ork T im es”, 22 m a ja 1992, s. A29; 4 sie rp n ia 1993, s. A3; 10 lipca
1994, s. E4; „Boston Globe”, 25 grudnia 1993, s. 18; 23 kw ietnia 1995, s. 1, 23.
526
.v. .......... . . . ,.
F lora Lew is, B etw een T V a n d the B a lk a n W ar, „New P ersp ectiv es
Q u arterly ”, 11 (lato 1994), s. 47; H an n s W. M aull, G erm any in the
Y ugoslav Crisis, „Survival", 37 (zim a 1995-96), s. 112; W olfgang K rieger,
T o w a rd a G a u llist G erm any? Som e Lessons fro m the Yugoslav Crisis,
„World Policy Jo u rn al", 11 (wiosna 1994), s. 31-32.
M isha G lenny, Yugoslavia: The G reat Fall, „New Y ork R eview of
B ooks”,' 23 m arca 1993, s. 61; P ierre B ehar, Central Europe: T he N ew
L in es o f Fracture, „G éopolitique”, 39 (jesień 1994), s. 44.
P ierre B ehar, Central Europe a n d the B a lk a n s T oday: S trengths a n d
W eaknesses, „G éopolitique", 35 (jesień 1991), s. 33; „New Y ork T im es",
23 w rześnia 1993, s. A9; „W ashington P o st”, 13 lu teg o 1993, s. 16; Ja n u sz
B ugajski, The Jo y o f W ar, „Post-Soviet P ro sp ects”, C e n te r for S trateg ic
an d In te rn a tio n a l S tu d ies, 18 m arca 1993, s. 4.
Dov R onen, The O rigins o f E th n ic Conflict: Lessons fro m Yugoslavia,
A u stralia N ational U niversity, R esearch School o f P acific S tudies,
W orking P a p e r No. 155, listopad 1994, s. 23-24; B ugajski, Joy o f W ar, s. 3.
„New Y ork T im e s”, 1 sie rp n ia 1995, s. A6; 28 p aźd ziern ik a 1995, s. 1, 5;
5 sie rp n ia 1995, s. 4; „E conom ist”, 11 listopada 1995, s. 48-49.
„B oston G lobe”, 4 sty czn ia 1993, s. 5; 9 lu teg o 1993, s. 6; 8 w rześnia 1995
s. 7; 30 listo p ad a 1995, s. 13; „New Y ork T im e s”, 18 w rześn ia 1995, s. A6;
22 czerw ca 1993, s. A23; Ja n u sz B ugajski, Jo y o f W ar, s. 4.
„B oston G lobe”, 1 m arca 1993, s. 4; 21 lu teg o 1993, s. 11; 5 g ru d n ia 1993
s. 30; „T im es" (Londyn), 2 m arca 1993, s. 14; „W ashington P o st”, 6 lis­
topada 1995, s. A15.
„New Y ork T im e s”, 2 k w ietn ia 1995, s. 10; 30 kw ietn ia 1995, s. 4; 30 lipca
1995, s. 8; 19 listo p ad a 1995, s. E3.
„New Y ork T im es”, 9 lu teg o 1994, s. A12; 10 lu teg o 1994, s. Al; 7 czerw ca
1995, s. Al; „B oston G lobe”, 9 g ru d n ia 1993, s. 25; „E u ro p a T im es”, m aj
1994, s. 6; A n d reas P ap an d re u , Europe T u rn s L eft, „New P ersp ectiv es
Q u arterly ”, 11 (zim a 1994), s. 53.
„New Y ork T im e s”, 10 w rześn ia 1995, s. 12; 13 w rześnia 1995, s. A l 1; 18
w rześn ia 1995, s. A6; „B oston G lobe”, 8 w rześnia 1995, s. 2; 12 w rześnia
1995, s. 1; 10 w rześnia 1995, s. 28.
„Boston G lobe”, 16 g ru d n ia 1995, s. 8; „New Y ork T im es”, 9 lipca 1994, s. 2.
M arg aret B lu n d en , In secu rity on E urope’s So u th ern F la n k, „Survival”,
36 (lato 1994), 145; „New Y ork T im es”, 16 g ru d n ia 1993, s. Ą7.
F o u ad A jam i, U nder W estern Eyes: The F ate o f B osnia, rap o rt opracow a­
n y d la M iędzynarodow ej K om isji ds. B ałkanów (In tern atio n al Com m is­
sio n on th e B alkans) C arnegie E n d o w m en t for In tern atio n al Peace
i T h e A spen In stitu te , kw iecień 1996, s. 5 i n.; „B oston G lobe”, 14 sie rp ­
n ia 1993, s. 2; „Wall S tre e t Jo u rn a l”, 17 sie rp n ia 1992, s. A4.
Yilm az, T u rk e y ’s N ew Role, s. 94, 97.
Ja n u sz B ugąjski, Joy o f War, s. 4; „New Y ork T im es”, 14 listopada 1992,
s. 5; 5 g ru d n ia 1992, s. 1; 15 listopada 1993, s. 1; 18 lutego 1995, s. 3;
1 g ru d n ia 1995, s. A14; 3 g ru d n ia 1995, s. 1; 16 g ru d n ia 1995, s. 6;
24 stycznia 1996, s. Al, A6; S usan W oodward, B a lk a n T m gedy: Chaos a n d
D issolution A fte r the Cold W ar, B rookings In stitu tio n , W ashington 1995,
s. 356-357; „Boston Globe", 10 listopada 1992, s. 7; 13 lipca 1993, s. 10; 24
czerw ca 1995, s. 9; 22 w rześnia 1995, s. 1, 15; Bill G ertz, „W ashington
T im es”, 2 czerwca 1994, s. Al.
50 J a n e ’s S en tin el, cytow ane w „E conom ist”, 6 sie rp n ia 1994, s. 4ł;.,,Eebnn.
m ist”, 12 lutego 1994, s. 21; „New Y ork T im es”, 10 w rześn ia 1992, s, AG;
5 g ru d n ia 1992, s. 6; 26 stycznia 1993, s. A9; 14 p aźd ziern ik a 1993; s. A14;
14 m aja 1994, s. 6; 15 kw ietnia 1995, s. 3; 15 czerw ca 1995,-s.-Al:’-
3 lutego 1996, s. 6; „B oston G lobe”, 14 k w ietn ia 1995, s. 2; „W ashington
P o st”, 2 lutego 1996, s. 1.
51 „New Y ork T im e s”, 23 stycznia 1994, s. 1; „B oston G lobe”, 1 lutego
1994, s. 8.
52 N a te m a t przyzw olenia A m erykanów n a dostaw y b ro n i z itrajów m uzuł­
m ań sk ich , p atrz „New Y ork T im es”, 15 k w ietn ia 1995, s. 3; 3 lutego
1996, s. 6; „W ashington P o st”, 2 lu teg o 1996, s. 1; „B oston Globe”,
14 k w ietn ia 1995, s. 2.
53 R ebecca W est, B lack L am b a n d Grey Falcon: The Record o f a Journey
Część V
through Y ugoslavia in 1937, M acm illan, L ondon 1941, s. 22, cytow ane w:
C harles G. Boyd, M a kin g Peace w ith the G uilty: the T ru th About
B osnia, „Foreign A ffairs”, 74 (w rzesień/październik 1995), s. 22.
54 Cytow ane w: T im othy G arton A sh, B o sn ia in O ur F uture, „New York PRZYSZŁOŚĆ
R eview o f B ooks”, 21 g ru d n ia 1995, s. 27; „New Y ork T im e s”, 5 grudnia
1992, s. 1.
55 „New Y ork T im e s”, 3 w rześnia 1995, s. 6E; „B oston G lobe”, 11 m aja
CYWILIZACJI
1995, s. 4.
5G P a trz U S In stitu te o f P eace, Su d a n : E n d in g the War, M oving Tallcs
Forward, U S In stitu te o f P eace Special R eport, W aszyngton 1994; „New
Y ork T im es”, 26 lutego 1994, s 3.
57 Jo h n J. M aresca, W ar in the C aucasus, U n ited S tate s I n s titu te of Peace,
Special R eport, W ashington bez daty , s. 4.
50 R o b ert D. P u tn am , D iplom acy a n d D om estic Politics: T he Logic o f Two
L evel G am es, „ In te rn a tio n a l O rganization”, 42 (lato 1988), s. 427-460;
S am u el P. H u n tin g to n , T rzecia fa la d em o kra tyza cji, przel. Andrzej
D ziurdzik, W ydaw nictwo N aukow e PWN, W arszawa 1995.
59 „New Y ork T im es”, 27 stycznia 1993, s. A6; 16 lu te g o 1994, s. 47.
O rosyjskiej inicjatyw ie z lutego 1994, patrz: L eo n ard J. Cohen, Russia
a n d the B a lkans: P a n -S la vism , P artn ersh ip a n d Power, „In tern atio n al
J o u rn a l” , 49 (sierpień 1994), s. 836-845.
60 „E conom ist”, 26 lutego 1994, s. 50.
01 „New Y ork T im es”, 20 kw ietnia 1994, s. A12; „B oston G lobe”, 19 kw ietnia
1994, s. 8.
02 „New Y ork T im es”, 15'Sierpnia 1995, s. 13.
03 H ill, Jew itt, B a ck in the U SSR , s. 12; P a u l H enze, G eorgia a n d A rm enia
- T ow ard Independence, RAND P-7924, S an ta M onica 1995, s. 9; „Boston
G lobe”, 22 listopada 1993, s. 34.
 XII

Zachód, cywilizacje i Cywilizacja

ODNOWA ZACHODU?

W dziejach każdej cywilizacji h isto ria kończy się co

n ajm n iej raz, a n iek ied y i częściej. G dy cywilizacja
w chodzi w stad iu m uniw ersalne, ludzi zaślepia to,
co T oynbee nazyw a „m irażem n ieśm ierteln o ści”: są
p rzek o n an i, że ich społeczeństw o stanow i najw yższą
form ę ew olucji rodzaju ludzkiego. T a k było z rzym ­
sk im im p eriu m , k alifatem abbasydzkim , im perium
M ogołów i im p eriu m osm ańskim . O byw atele tak ich
p a ń stw u n iw ersaln y ch „na p rzek ó r oczyw istym fa­
k to m (...) sk ło n n i są uw ażać je n ie za nocne schro­
n ie n ie n a bezludziu, ale za Z iem ię O biecaną, osta­
teczny cel w szystkich lu d zk ich tru d ó w ”. T ak sam o
było w szczytow ym okresie P a x B rita n n ica . D la an ­
gielskiej k lasy średniej w 1897 ro k u „historia, ja k
uw ażali, ju ż się skończyła. (...) M ieli w szelkie powody,
by pogratulow ać sobie s ta n u w iecznej błogości, jakiej
udzieliło im ta k ie zakończenie dziejów ” h Społeczeń­
stw a, k tó re przypuszczają, że ich h isto ria się sk o ń ­
czyła, to przew ażnie tak ie, k tó re zaczynają chylić
się k u upadkow i.
Czy Z achód je s t w yjątkiem od tej reguły? M elko
tra fn ie sform ułow ał dw a podstaw ow e pytania:
531
■" '-ar -.MfNfafc-
 „Po pierw sze, czy cyw ilizacja zachodnia to jak iś nowy
g atu n ek , k la sa sam a w sobie, coś ab so lu tn ie odrębnego
od w szy stk ich cywilizacji, ja k ie kiedykolw iek istniały?
Po d ru g ie, czy jej ek sp a n sja n a cały św iat grozi
zaham ow aniem m ożliw ości rozw oju w szystkich innych
cywilizacji (albo to obiecuje)?” 2.
W iększość ludzi Z ach o d u sk ło n n a je s t udzielić na
o ba p y tan ia odpow iedzi tw ierdzącej, czem u tru d n o się
dziwić. Być m oże m ają rację. Je d n ak że w przeszłości
ludzie należący do in n y ch cyw ilizacji m yśleli podobnie
i się m ylili.
Z achód różni się oczywiście od w szystkich innych
cywilizacji, ja k ie istn iały do tej pory, od 1500 ro k u miał
bow iem przem ożny wpływ n a pozostałe kręgi kulturowe.
D ał tak że p o czątek procesom m odernizacji i in d u st­
rializacji, k tó re objęły cały św iat. K raje należące do
in n y ch kręgów k u ltu ro w y ch starały się w zw iązku z tym
dorów nać Zachodow i pod w zględem bogactw a i nowo­
czesności. Czy cechy te oznaczają je d n a k , że ewolucja
Z ach o d u i je g o cyw ilizacyjna d y n a m ik a różnią się
zasadniczo od wzorców w ystępujących w e w szystkich
in n y ch cyw ilizacjach? M ateriał historyczny oraz oceny
uczonych zajm ujących się porów naw czą h isto rią cywili­
zacji su g e ru ją coś przeciw nego. D otychczasow y rozwój
Z achodu n ie odbiegał w isto tn y sposób od ewolucyjnych
m odeli w spólnych różnym cywilizacjom n a przestrzeni
dziejów. O drodzenie Isla m u i gospodarczy dynam izm
Azji dowodzą, że in n e cyw ilizacje żyją i m ają się dobrze,
i co najm n iej p o ten cjaln ie zagrażają Zachodowi. Poważ­
n iejsza w ojna m iędzy Z achodem a państw am i-ośrod-
k a m i in n y ch cywilizacji n ie je s t n ieu n ik n io n a, ale może
n astąp ić. Z d ru g iej strony, stopniow y i postępujący
z przerw am i sch y łek Z achodu, k tó ry zaczął się na
p o czątk u XX stu lecia, m oże jeszcze potrw ać przez
d ziesiątk i, a m oże i se tk i lat. Z achód m oże też przeżyć
532
o k res odrodzenia, odwrócić proces słabnięcia wpływu
n a spraw y tego św iata i ponow nie zająć pozycję lidera,
n a którego in n e k raje się oglądają i którego naśladują.
C arroll Q uigley w swej najużyteczniejszej chyba pe-
riodyzacji ew olucji cywilizacji w yróżnia w spólny dla
w szystkich m odel składający się z siedm iu f a z 3 (patrz
rozdział 2.). T w ierdzi on, że cyw ilizacja zachodnia
zaczęła stopniow o nab ierać k szta łtu m iędzy 370 a 750
ro k iem n.e., w w yniku łączenia się elem entów k u ltu ry
klasycznej, sem ickiej, saraceńskiej i barbarzyńskiej.
Po „okresie ciąży” (gestation), k tó ry trw ał od połowy
VTII do k o ń ca X w ieku, n astąp ił niezw yczajny dla
cyw ilizacji ru c h przem ienny, n astęp u jące n a przem ian
fazy e k sp a n sji i konfliktu. Z daniem Q uigleya, a także
in n y ch badaczy cywilizacji, w ygląda n a to, że Zachód
w ychodzi teraz z fazy konfliktu. Z achodni k rąg k u l­
turow y stał się strefą bezpieczeństw a, w ojny w jego
obrębie, wyjąw szy zdarzającą się od czasu do czasu
w ojnę dorszow ą, są w ręcz nie do pom yślenia. J a k już
stw ierdzono w rozdziale 2., Z achód tw orzy obecnie
swój odpow iednik uniw ersalnego im p eriu m w postaci
złożonego sy stem u konfederacji, federacji, ustrojów
i in n y ch rodzajów insty tu cji opartych n a w spółpracy,
k tó re w najszerszej cywilizacyjnej płaszczyźnie uciele­
śn iają jeg o w ierność politycznym ideałom dem okracji
i pluralizm u. Z achód stał się w ięc dojrzałym społe­
czeństw em , w kraczającym w fazę, k tó rą przyszłe po­
kolenia uw ażać b ęd ą za „w iek złoty”, okres pokoju,
który, w edług Q uigleya, w ynika z tego, że „w obrębie
danej cywilizacji n ie m a żadnych ryw alizujących ze
sobą je d n o ste k , a w alki ze społeczeństw am i zew nętrz­
n ym i toczą się gdzieś daleko albo w ogóle do nich nie
dochodzi”. J e s t to rów nież okres rozkw itu, k tóry n a­
stał dzięk i „zakończeniu w ew nętrznych w ojen i d e­
strukcji, obniżeniu b arier handlow ych, u stanow ieniu
533
w spólnego sy stem u w ag, m ia r i p ieniądza oraz pow sta­
n iu rozbudow anego sy stem u w ydatków rządowych, cze­
m u tow arzyszy u tw orzenie un iw ersalnego im p eriu m ”.
W cyw ilizacjach, k tó re przeszły do historii, owa faza
w spaniałego złotego w iek u i wizji nieśm iertelności
kończyła się albo szybko i bo leśnie, w raz ze zwycię­
stw em najeźdźców z zew nątrz, albo w długich i powol­
n y ch m ęk ach tow arzyszących procesow i w ew nętrznej
dezintegracji. To, co się dzieje w ew nątrz cywilizacji, ma
rów nie zasadnicze znaczenie d la jej zdolności przeciw­
staw ienia się d e stru k c ji zagrażającej z zew nątrz, jak
i pow strzym ania w ew nętrznego rozkładu. J a k w 1961
ro k u w y k azy w ałg u ig ley , p rzesłan k ą rozwoju cywilizacji
je s t p o siad an ie^,,in stru m en tu e k sp a n sji”, czyli organi­
zacji m ilitarnej, religijnej, politycznej lub gospodarczej,
zdolnej do ak u m u lo w an ia nadw yżki i jej inw estow ania
w p ro d u k ty w n e innow acjejE yw ilizacje zaczynają chylić
się k u upadkow i, k ied y „p rzestają w ykorzystyw ać nad­
w yżkę w celach innow acyjnych. Używając w spółczesnej
term inologii, obniża się sto p a inw estycji”. S taje się tak
dlatego, że g ru p y społeczne dysponujące nadw yżką są
p rzed e w szystkim zain tereso w ane w ykorzystyw aniem
jej do celów „nieprodukcyjnych, lecz zaspokajających
ich w łasne potrzeby. N adw yżka przeznaczana je st na
k o n su m p cję, n ie służy rozwojowi skuteczniejszych me­
to d p ro d u k cji”. L u d zie p rzejad ają nagrom adzony kapi­
tał, a cyw ilizacja ze sta d iu m p ań stw a uniw ersalnego
w kracza w fazę rozkładu. J e s t to okres „ostrego kryzysu t
ekonom icznego, obniżania się poziom u życia, wojen
dom ow ych m iędzy różnym i g ru p am i interesów , n ara­
stającego analfabetyzm u. Społeczeństw o coraz bardziej
słabnie. Podejm ow ane są d are m n e w ysiłki, by za pomo­
cą ustaw odaw stw a pow strzym ać proces dew astacji. Elity
religijne, in telek tu aln e, społeczne i polityczne zaczynają
n a dużą skalę tracić w ięź z ludem . Szerzą się nowe
ru ch y religijne. L udzie są coraz m niej chętni, b y walczyć
za swój k raj czy n aw et w spierać go przez płacenie
podatków ”.
W w y n ik u rozkładu n a stę p u je inw azja, „gdy cywiliza­
cja, n iezd o ln a ju ż do sam oobrony, bo n ie m a chęci się
b ro n ić”, o tw arta je s t n a atak i „b arbarzyńskich najeźdź­
ców” w yw odzących się często „z in n ej, m łodszej i sil­
niejszej cyw ilizacji” 4.
H isto ria cywilizacji uczy n as je d n a k , że w iele rzeczy
m oże się zdarzyć, ale nic nie je s t n ieuniknione. Cywiliza­
cje m ogą się zreform ow ać i odnowić, i ta k się działo.
Z asadnicza d la Z achodu k w estia sprow adza się do
pytania, czy, bez w zględu n a w yzw ania zew nętrzne, je st
on w stan ie pow strzym ać i odwrócić w ew nętrzne procesy
rozkładu. Czy Z achód m oże się odnowić, czy też u trzy ­
m u jąca się zgnilizna w ew nętrzna przyspieszy jego ko­
n iec i/lub uzależnienie od in n y ch cywilizacji, bardziej
dynam iczny ch pod w zględem ekonom icznym i dem o­
graficznym ? "
W połow ie la t dziew ięćdziesiątych Z achód wykazyw ał
w iele cech typow ych, w edług Q uigleya, d la cywilizacji
dojrzałej w kraczającej w stad iu m rozkładu. P o d wzgłę-
^ d e m ekonom icznym był o w iele zam ożniejszy niż ja ­
kakolw iek in n a cywilizacja, ale w sk aźn ik i w zrostu gos­
podarczego, oszczędności i inw estycji m ia ł niskie,
Q uigley, p rzedstaw iając prognozę, k tó ra być m oże się spraw dzi, ale n ie
je s t p o p arta teo rety czn ą i em piryczną analizą, dochodzi do w niosku:
„Olcolo 500 ro k u n.e. cyw ilizacji zachodniej n ie było, w ro k u 1500
znajdow ała się w p ełn y m rozkw icie, i z pew nością kiedyś w przyszłości
p rz e sta n ie istn ieć , być m oże n a s tą p i to p rzed ro k iem 2500” . Nowe
cyw ilizacje C hin i Indii, k tó re pojaw ią się n a m iejsce zniszczonych przez
Z achód, w kroczą, jeg o zd an iem , w sta d iu m ek sp an sji i zagrożą zarów no
Zachodow i, ja k i cywilizacji praw osław nej. C arroll Q uigley, The E volution
o f C ivilizations: A n Intro d u ctio n to H istorical A n a ly sis, L iberty P ress,
In d ian ap o lis 1979, s. 127,164-166.
535
-I»'1 ki L. . ; Manumit'
 „ p n * ..
zwłaszcza w po ró w n an iu z k ra ja m i Azji W schodniej.
K on su m p cja in d y w id u aln a i zbiorow a m iała priorytet
p rzed tw o rzen iem p o d staw p o d przyszłą potęgę ekono­
mi m iczn ą i m ilitarn ą. P rzy ro st n a tu ra ln y był niski, szcze­
gólnie w p o ró w n an iu z k ra jam i islam skim i. Żaden
z ty ch czynników n ie m u siałb y je d n a k doprow adzić do
n ieu ch ro n n ej k atastro fy . G ospodarka krajów Zachodu
w ciąż się rozw ijała, lu d zio m żyto się coraz lepiej,
Zachód n a d al przew odził w dziedzinie b a d a ń n auko­
w ych i w ynalazków tech n icznych. T ru d n o przypusz­
czać, by rząd y p o trafiły zaradzić n isk im w skaźnikom
u ro d zeń (ich działan ia w ty m w zględzie są n a ogół
jeszcze m niej sk u te c zn e niż w ysiłki n a rzecz ogranicze­
n ia p rzy ro stu natu raln eg o ). Je d n ak że potencjalnym
źródłem nowej en erg ii i k a p ita łu ludzkiego m ogłaby
« s ię _ ^ ą z a ć _ im ig rą c ja ; je śli sp ełn io n e zostałyby dwa
w aru n k i. P o pierw sze, należałoby przyznać pierw szeń­
stwo ludziom zdolnym , w ykw alifikow anym i energicz­
nym , z u m iejętn o ściam i p rzy d atn y m i dla k ra ju przyj­
m ującego. Po d ru g ie, im ig ran ci i ich dzieci pow inni
się asym ilow ać z k u ltu rą d anego k ra ju i Zachodu.
S tan y Z jednoczone m iały tru d n o ści ze spełnieniem
pierw szego w a ru n k u , a k ra je eu ro p ejsk ie - drugiego.
Je d n a k że rząd y zach o d n ie są ju ż n a tyle doświad­
czone i k o m p e te n tn e , że m ogłyby opracow ać właściwą
p o litykę re g u lu ją cą poziom im igracji, jej źródła, cechy
oraz asym ilację now o przybyłych.
O w iele pow ażniejsze od k w estii ekonom icznych
i dem ograficznych są p ro b lem y w ynikające z u padku
m oralności, k u lturow ego sam obójstw a i b ra k u jedności
politycznej Zachodu.l.D o często w ym ienianych.przeja­
wów. u p a d k u m oralności należą m iędzy innym i:
^ 1. N arastan ie zachow ań antyspołecznych - przestęp­
czości, n a rk o m a n ii i w ogóle przem ocy.
536
2. R ozkład rodziny, w ty m rosnące w skaźniki roz­
wodów, dzieci nieślubnych, ciąż u n asto latek oraz
rodzin niepełnych.
3. Z a n ik „kapitału społecznego”, typow y przynaj­
m n iej d la S tanów Z jednoczonych, czyli coraz
m niejsze angażow anie się w działalność organizacji
społecznych i słab n ięcie w zajem nego zau fan ia
zw iązanego z ta k ą działalnością.
4. O gólny u p a d e k „etosu pracy” i k u lt folgow ania
w łasnym potrzebom .
5. S łabnące zainteresow anie n a u k ą i aktyw nością
in telek tu aln ą, co w S tan ach Zjednoczonych p rze­
jaw ia się obniżeniem poziom u szkolnictw a.
Przyszłe zdrow ie Z achodu i jego wpływ n a inne
społeczeństw a zależą w znacznej m ierze od tego, czy
zdoła się uporać z pow yższym i ten d en cjam i, dostar­
czającym i arg u m en tó w o m oralnej wyższości m uzuł­
m anów i Azjatów.
K u ltu ra Z achodu spotyka się z w yzw aniem ze strony
g ru p obecnych w ew nątrz zachodnich społeczeństw . Są
to m iędzy in n y m i im ig ran ci z in n y ch kręgów k u ltu ro ­
w ych, którzy n ie chcą się asym ilow ać, podtrzym ują
i p ro p ag u ją w artości, obyczaje i k u ltu rę swoich ojczy­
stych krajów . Zjaw isko to je s t szczególnie w idoczne
w śród m uzułm anów w E uropie, którzy stanow ią je d n a k
niew ielką m niejszość. P rzejaw ia się też w m niejszym
sto p n iu w S tan ach Zjednoczonych w śród Latynosów,
stanow iących m niejszość dość pokaźną. Jeśli nie dojdzie
do ich asym ilacji, S tan y Z jednoczone zm ienią się w kraj
rozszczepiony, zagrożony w ew n ętrzn y m kon flik tem
i rozpadem . Cywilizacja zachodnia w E uropie m oże
ta k ż e zostać pod k o p an a przez słabnięcie chrześcijań­
stw a, b ęd ąceg o jej c e n tra ln y m sk ład n ik iem . Coraz
m niej E uropejczyków wierzy, p rak ty k u je, przestrzega
537
nakazów r e lig ii5. T e n d en cja ta św iadczy nie tyle o wro­
gości w obec religii, co o ^obojętności. C hrześcijańskie
ideały, w artości i zwyczaje przen ik ają je d n a k europejską
cywilizację. „Szwedzi są chyba n ajbardziej areligijnym
n aro d em E uropy - stw ierdził pew ien Szwed - ale nie
sposób zrozum ieć teg o k raju , jeśli n ie m a się świadom o­
ści, że n asze in sty tu cje, zw yczaje społeczne, rodzina,
p o lityka i styl życia zostały u k ształtow ane przez dzie­
dzictwo łu te ra ń sk ie ”. W przeciw ieństw ie do E uropej­
czyków, A m ery k an ie w przew ażającej vńększości wierzą
w Boga, uw ażają się za n a ró d relig ijny i tłu m n ie uczęsz­
czają do kościoła. O ile w połow ie la t osiem dziesiątych
nic n ie świadczyło o odrodzeniu religijnym w Am eryce,
o ty le w n astę p n ej d ek ad zie n astą p ił przypływ aktyw ­
ności re lig ijn e j6. W ygląda n a to, że erozja chrześcijań­
stw a w śród ludzi Z achodu n ie zagrozi ta k znów szybko
zdrow iu zachodniej cywilizacji.
B ardziej a k tu a ln e i n iebezpieczne w yzw anie pojawiło
się w S tan ach Zjednoczonych. A m ery k ań sk a tożsam ość
narodow a była pod w zględem kulturow ym określana
przez o d n iesien ie do trad y cji cywilizacji zachodniej,
a pod w zględem politycznym przez zasady tzw. A m ery­
k ań sk ieg o T kedo (A m erican Creed) uznaw ane przez
przew ażającą w iększość A m erykanów . S kładały się na
nie: wolność, dem okracja, indyw idualizm , równość w ob­
liczu praw a, k o n st^ u ćjó n alizm 7 i^ a ś n o s Ó ^ r^ a iń a T Pod
koniec XX'~wieRu oba sk ład n ik i am erykańskiej toż­
sam ości narodow ej stały się o b iek tem skoncentrow ane­
go, nieu stająceg o a ta k u prow adzonego przez niew ielką,
lecz wpływową g ru p ę in telek tu alistó w i publicystów .
W im ien iu w ielokulturow ości a ta k u ją identyfikow anie
się S tanów Zjednoczonych z cyw ilizacją zachodnią,
n eg u ją istn ie n ie w spólnej am ery k ań sk iej k u ltu ry , pro­
p ag u ją u m acn ian ie się tożsam ości subnarodow ych g rup
rasow ych, etnicznych i innych. O strej krytyce poddają,
538
ja k o k re śla to je d e n z ich raportów , „o d ch y len ie
w k ie r u n k u e u ro p e jsk ie j k u ltu ry i jej p o c h o d n y c h ”
w s y ste m ie ośw iatow ym , oraz „d o m in ację e u ro am ery -
k a ń s k ie j p e rsp e k ty w y m o n o k u ltu ro w e j”. A rth u r
M. S c h le sin g e r jr . stw ierd ził, że ci rzeczn icy w ie lo k u l­
tu ro w o ści „byw ają b ard zo często e tn o c e n try c z n y m i
s e p a ra ty s ta m i, k tó rz y w dziedzictw ie Z a ch o d u do­
strz e g a ją n iew iele w ięcej n iż p o p e łn ia n e p rzez Z achód
z b ro d n ie ”. C hodzi im o to, b y A m e ry k a n ie „uw olnili
się od grzeszn ej e u ro p e jsk ie j sp u śc iz n y i się g a li za to
po e le m e n ty k u ltu r n ie z a c h o d n ic h ” 7.
T en d en cja w ielokulturow ości przejaw iła się rów nież
w rozm aitych ak tach praw nych w ydanych w n a s tę p ­
stw ie u sta w o praw ach obyw atelskich z la t sześćdziesią­
tych. W latach dziew ięćdziesiątych ad m in istracja Clin­
to n a uczyniła propagow anie różnorodności jed n y m ze
sw oich głów nych celów. K o n trast z przeszłością je s t
uderzający. Ojcowie Założyciele postrzegali różnorod­
ność ja k o stan rzeczyw isty i ja k o problem , dlatego
k o m isja K ongresu K ontynentalnego złożona z B en ­
ja m in a F ran k lin a, T hom asa Jefferso n a i J o h n a A dam sa
w ybrała narodow e hasło e p lu ń b u s u n u m (z w ielu jed ­
no). W późniejszych czasach przyw ódcy polityczni,
ta k ż e obaw iający się n ieb ezp ieczn y ch sk u tk ó w zróż­
nicow ania rasow ego, reg io n aln eg o , etnicznego, ekono­
m icznego i kulturow ego (które zaowocowało przecież
najw iększą w ojną stulecia dzielącego ro k 1815 od 1914),
odpow iadali n a apel „połączcie n a s”, a u m acn ian ie
jed n o ści narodow ej uznali za swój podstaw ow y obowią­
zek. T heodore R oosevelt ostrzegał: „A bsolutnie nieza­
w odnym sposobem n a doprow adzenie tego n aro d u do
ru in y i uniem ożliw ienie jego dalszego b y tu narodow ego
byłoby dopuszczenie do tego, by stał się zbiorow iskiem
skłóconych narodow ości” 8. Je d n ak że w latach osiem ­
dziesiątych przyw ódcy Stanów Z jednoczonych n ie tylko
539
 JĘĘĘĘĘPąĘ
do tego dopuścili, ale u siln ie propagow ali różnorodność
zam iast jed n o ści rządzonego przez siebie narodu.
Przyw ódcy in n y c h krajów , o czym m ogliśm y się
przekonać, próbow ali n ie k ied y zaprzeć się swojego
dziedzictw a k u ltu ro w eg o i zm ienić tożsam ość kraju,
przenosząc go do in n ej cywilizacji. J a k dotąd w żadnym
w y p ad k u się to n ie udało, pow stały n ato m iast schizo­
freniczne k raje n a rozdrożu. A m erykańscy rzecznicy
w ielokulturow ości p o dobnie o d rzucają spuściznę k u l­
tu ro w ą swojego k raju , ty lk o że zam iast podjąć próbę
um ieszczen ia S tanów Z jednoczonych w in n y m kręgu
k u lturow ym , ch cą stw orzyć k raj w ielu cywilizacji, czyli
n ie należący do żadnej i pozbaw iony kulturow ego jądra.
H isto ria dowodzi, iż żad en kraj o tak iej stru k tu rz e nie
p rzetrw a długo ja k o spójne społeczeństw o. Wielocywili-
zacyjne S ta n y Z jednoczone n ie b ę d ą S tanam i, ale N aro­
d am i Zjednoczonym i.
Zw olennicy w ielokulturow ości zakw estionow ali także
c en traln y e le m e n t A m ery k ańskiego Credo, zastępując
praw a je d n o stk i p raw am i g rup, szeroko definiow anych
w k a te g o ria c h rasy, p rzy n ależn o ści etn iczn ej, płci
i orien tacji sek su aln ej. W latach czterdziestych G unnar
M yrdal, pow tarzając stw ierdzenia zagranicznych obser­
w atorów , od H ecto ra St. J o h n a d e C revecoeur i Alexisa
d e T ocquevilłe’a, o k reślił C redo m ian em „cem entu
spajającego s tru k tu rę teg o .wielkiego i ta k odm iennego
od in n y ch n a ro d u ”. „T aki ju ż los n am przypadł jako
narodow i - zgodził się z n im R ich ard H ofstader - że nie
m am y ideologii, ale sam i je ste śm y ideologią” 9. Co się
w ięc stan ie ze S ta n a m i Zjednoczonym i, je śli znaczna
część obyw ateli w y rzeknie się tej ideologii? .Otrzeź-
w w iającym p rzy k ład em je s t dla A m erykanów los Zw iązku
R adzieckiego, in n eg o w ielkiego k raju , którego jedność,
w jeszcze w iększym sto p n iu niż w w y padku Stanów,
określały k ateg o rie ideologiczne. „Całkow ita porażka
540
m a rk sizm u i d ram atyczny rozpad Zw iązku R adziec­
kiego - tw ierdzi ja p o ń sk i filozof T ak esh i U m eh ara - to
tylko zapow iedź u p a d k u zachodniego liberahzm uTgłow-
nego n u rtu w spółczesności. N ie stanow iąc bynajm niej
altern aty w y dla m arksizm u, n ie będąc p an u jącą ideo­
logią k o ń ca historii, liberalizm okaże się n astę p n ą
k o stk ą dom ina, k tó ra u p a d n ie ” *°. W epoce, w której
lu d zie n a całym świecie o k reślają sw ą tożsam ość w k a ­
teg o riach kulturow ych, ja k ie m iejsce pozostaje dla
społeczeństw a bez kulturow ego jąd ra, określanego w y­
łącznie przez polityczne w yznanie w iary? Z asady poli­
tyczne to podstaw a zbyt zm ienna, by m ożna było bud o ­
w ać n a niej trw ałą w spólnotę. W w ielocyw ilizacyjnym
św iecie, gdzie liczy się k u ltu ra, S tan y Zjednoczone
m ogą okazać się po p ro stu o statn im anorm alnym p rze­
ży tk iem zanikającego św iata Z achodu, w k tórym liczyła
się ideologia.
O drzucenie A m erykańskiego Credo i cywilizacji za­
chodniej oznacza koniec S tanów Z jednoczonych A m e­
ry k i w znanej n am d o tąd postaci. O znacza także w p ra k ­
tyce k o n iec cyw ilizacji zachodniej. J e śli S tan y się
zdew esternizują, Z achód zostanie ograniczony do E uro­
p y i k ilk u rzadko zaludnionych krajów zam orskich
założonych przez eu ro p ejsk ich osadników . Bez Stanów
Zjednoczonych Z achód ograniczy się do m iniaturow ej,
m alejącej części ludności świata, zam ieszkującej niewiel­
ki, m ało znaczący półw ysep n a sk raju euroazjatyckiego
m asyw u lądowego.
K o n flik t m ięd zy zw olennikam i w ielokulturow ości
a obrońcam i cywilizacji zachodniej i A m erykańskiego
Credo je st, ja k określił to Ja m e s K urth, „prawdziwym
starciem ” w obrębie am ery k ań sk ieg o seg m e n tu cywi­
lizacji zachodniej 11. A m erykanie nie u n ik n ą rozstrzyg­
nięcia kw estii: czy je ste śm y lu d źm i Z achodu, czy też
k im ś in n y m ? P rzyszłość S tan ó w Z jednoczonych
541
i Z achodu zależy od tego, czy S tan y potw ierdzą swą
przynależność do cyw ilizacji zachodniej. W w ym iarze
w ew nętrznym oznacza to n ied aw anie posłu ch u syre­
n im p ieśn io m zw olenników w ielokulturow ości. W wy­
m iarze m iędzynarodow ym - odrzucenie mylących i złud­
nych w ezw ań do u to żsam ien ia S tanów Zjednoczonych
z Azją. Bez w zględu n a zw iązki ekonom iczne, przepaść
k u ltu ro w a dzieląca społeczeństw a Azji i A m eryki wy­
k lu cza ich połączenie się w e w spólnym dom u. Pod
w zględem k u ltu ro w y m A m e ry k an ie' stanow ią część
rodziny zachodniej. Piew cy w ielokulturow ości m ogą tę
w ięź naruszyć, a n aw et zniszczyć, ale jej niczym nie
zastąpią. A m ery k an ie szukający sw ych -kulturow ych
k o rzen i zn ajd u ją je w E uropie.
W połow ie la t dziew ięćdziesiątych rozgorzała n a nowo
d y sk u sja o n a tu rze i przyszłości Z achodu. Znów przy­
znano, że je s t on realn y m fak tem , daw ano w yraz w zm o­
żonej tro sce o to, ja k zapew nić jego dalsze istnienie.
Pow odem b y ła po części p o trz eb a rozszerzenia głównej
zachodniej in sty tu cji, p a k tu NATO, przez w łączenie do
niej krajów z k rę g u cywilizacji zachodniej położonych
na w schodzie, a tak że pow ażne różnice poglądów m iędzy
k rajam i Z achodu co do reak cji n a rozpad Jugosławii.
W szerszej płaszczyźnie d y sk u sja ta była w yrazem
n iep o k o ju o zachow anie jed n o śc i Z achodu, gdy znikło
sow ieckie zagrożenie, a zw łaszcza ja k w ty m kontekście
w idzieć zaangażow anie S tanów Z jednoczonych w E uro­
pie. K raje zachodnie, m ając coraz więcej do czynienia
z ro snącym i w siłę k rajam i n iezachodnim i, coraz b ar­
dziej uśw iadam iały sobie, że łączy je w spólne jądro
kulturow e. Przyw ódcy po obu stro n ach A tlan ty k u pod­
k reślali p otrzebę odnow ienia atlantyckiej wspólnoty.
P od k o n iec ro k u 1994 i w 1995 ideę tę poparli m ini­
strow ie obrony N iem iec i W ielkiej B rytanii, m inistrow ie
spraw zagranicznych F ran cji i Stanów Zjednoczonych,
542
H e n ry K issin g er i in n e czołowe osobistości. Ich stan o ­
w isk u dał w yraz b ry ty jsk i m in iste r obrony M alcolm
R ifkind, k tó ry w listopadzie 1994 ro k u optow ał za
p o trzeb ą „atlantyckiej w spólnoty”, której czterem a fila­
ram i byłyby: obrona i bezpieczeństw o zapew niane przez
NATO, „w spólna w iara w rządy praw a i dem okrację
p a rla m e n ta rn ą ”, „liberalny k apitalizm i w olny h a n d e l”
oraz „w spólne eu ro p ejsk ie dziedzictw o kulturow e, wy­
rastające z G recji i R zym u, poprzez R en esan s, po
w spólne w artości, p rzek o n an ia i cyw ilizację naszego
w ie k u ” 12. W 1995 ro k u K om isja E u ro p ejsk a w ysunęła
p ro je k t „odnow ienia” sto su n k ó w m iędzy obiem a stro ­
n am i A tlantyku. P odpisano obejm ujący w iele zagadnień
u k ła d m iędzy U nią E u ro p ejsk ą i S tan am i Z jednoczony­
m i. R ów nocześnie w ielu polityków eu ro p ejsk ich i oso­
bistości św iata b izn esu opowiedziało się za utw orzeniem
tra n satlan ty ck iej strefy w olnego h an d lu . Chociaż am e­
ry k a ń sk a cen trala związkowa AFL-CIO w ystępow ała
przeciw NAFTA i in n y m posunięciom zm ierzającym do
liberalizacji h an d lu , jej przyw ódca odniósł się bardzo
p rzychylnie do tego rodzaju tra n satlan ty ck ieg o porozu­
m ien ia o w olnym h an d lu , k tó re n ie zagrażałoby am ery­
k a ń sk im m iejscom pracy, n ie w chodziłaby bow iem
w g rę k o n k u ren cja krajów o tan iej sile roboczej. Id eę tę
poparli tak że konserw atyści, zarów no europejscy (Mar-
g aret T hatcher), ja k i am ery k ań scy (Newt G ingrich)
oraz in n i politycy brytyjscy i kanadyjscy.
Zachód, ja k w ykazano w rozdziale 2., m a ju ż za sobą
pierw szą, europejską, fazę rozwoju i ek sp an sji, k tó ra
tinvała k ilk a stuleci, a tak że fazę am ery k ań sk ą, któ ra
przypadła na XX w iek. Jeśli A m eryka Północna i Europa
dok o n ają odnow y m oralnej, znajdą oparcie w e w spól­
n y ch cechach kulturow ych i rozw iną form y ścisłej
in teg racji ekonom icznej i politycznej uzupełniające
w spółpracę n a rzecz bezpieczeństw a w ram ach NATO,
543
 V
m ogą d ać p o czątek trzeciej, eu ro am ery k ań sk iej fazie
rozkw itu gospodarczego i w pływ ów politycznych. Ścisła
in teg ra cja polityczna zdołałaby do pew nego stopnia
zrównoważyć w zgłędne zm n iejszenie u d ziału Zachodu
w światowej populacji, p ro d u k cie gospodarczym i poten­
cjale m ilitarn y m , i odrodzić potęgę Z achodu w oczach
przyw ódców in n y ch cywilizacji. P re m ie r M ah atir ostrze­
gał Azjatów: „K onfederacja EU-NAFTA, przy swoich
. w pływ ach w dzied zin ie h an d lu , dyktow ałaby w arunki
reszcie św iata” 13. E w en tu aln a polityczna i gospodarcza
in teg ra cja Z ach o d u zależy je d n a k p rzed e w szystkim od
tego, czy S tan y Z jednoczone potw ierdzą swoją zachod­
n ią tożsam ość i p rzy jm ą rolę lid era zachodniej cywiliza­
cji w skal^ globalnej.
ZACHÓD W ŚW IECIE
'# Z fak tu , że w dzisiejszym św iecie zasadnicze znaczenie
m a tożsam ość k u ltu ro w a - etniczna, narodow a, religijna
i cyw ilizacyjna - a p o d o bieństw a i różnice kulturow e
w pływ ają n a sojusze, an tag o n izm y i politykę państw ,
w y n ik ają d la Z achodu, a zwłaszcza dla Stanów Zjed­
noczonych, trz y g e n e ra ln e konsekw encje.
—P o pierw sze, politycy m o g ą w sposób konstru k ty w n y
zm ien iać rzeczyw istość tylko w tedy, k ied y ją poznają
i rozum ieją. N abierająca nowych kształtów polityka
o parta n a czy n n ik u ku ltu ro w ym , ro sn ąca potęga cywili­
zacji n iezach o d n ich i coraz w iększa k u ltu ro w a pewność
siebie ty ch krajów , zostały szeroko u zn an e w świecie
niezachodnim . Politycy eu ropejscy w skazują n a siły
ku ltu ro w e, k tó re sp rzy jają zbliżaniu się lub oddalaniu
ludzi. T ym czasem elity am ery k ań sk ie powoli dopusz­
czają do siebie tę now ą rzeczyw istość. A dm inistracje
B u sh a i C lintona popierały jed n o ść wielocywilizacyjnego
544
Zw iązku R adzieckiego, Jugosław ii, B ośni i Rosji, podej­
m u jąc d arem n e w ysiłki w celu pow strzym ania potęż­
n y ch sił etnicznych i kulturow ych stym ulujących roz­
pad. O pow iadały się za p lan am i integracji gospodarczej
o bejm ującym i k raje z różnych kręgów kulturow ych,
tym czasem były to przedsięw zięcia albo bezsensow ne,
ja k APEC, albo pociągające za sobą znaczne, nieprzew i­
dziane koszty ekonom iczne i społeczne, ja k w w ypadku
NAFTA i M eksyku. Próbow ały rozwijać bliskie stosunki
z państw am i-ośrodkam i in n y ch cywilizacji, w postaci
„globalnego p artn erstw a” z Rosją czy „konstruktyw nego
zaangażow ania” z C hinam i, podczas gdy m iędzy S tan a­
m i Z jednoczonym i a ty m i państw am i w ystępow ały
n a tu ra ln e różnice interesów . Jed n o cześn ie ad m in istra­
cja C lintona nie dołożyła w szelkich starań , by włączyć
R osję w proces pokojow y w Bośni, choć Rosja, jako
państw o-ośrodek cywilizacji prawosławnej, była tą w ojną
żyw otnie zainteresow ana. W pogoni za m irażem w ielo­
cyw ilizacyjnego k ra ju ek ip a C lintona odm ów iła praw a
do sam ostanow ienia m niejszości serbskiej i chorwackiej
i przyczyniła się do pow stania n a B ałkanach jed n o p ar­
tyjnego państw a islam skiego zw iązanego z Iranem .
W podobny sposób rząd am ery k ań sk i poparł podporząd­
kow anie m uzułm anów w ładzy praw osław nych, u trzy­
m ując, że „Czeczenia bez w ątpienia stanow i część F ede­
racji R osyjskiej” 14.
Chociaż dla ogółu Europejczyków linia oddzielająca
zachodnie chrześcijaństw o od praw osław ia i islam u m a
podstaw ow e znaczenie, S tan y Zjednoczone, ja k się <&*
w yraził sek retarz stan u , „nie u znają żadnego fu n d am en ­
taln eg o podziału n a katolicką, praw osław ną i islam ską
część E uropy”. F u n d a m e n ta ln e podziały m ają je d n a k
to do siebie, że przysparzają n ie u sta n n y c h problem ów
tym , którzy ich nie uznają. A dm inistracja Clintona
spraw iała z początku w rażenie, że n ie zdaje sobie sprawy
545
ze zm ieniającego się u k ła d u sił m iędzy S tan am i Zjed­
noczonym i a k rajam i Azji W schodniej, co ja k iś czas
staw iała w ięc sobie różne cele dotyczące h an d lu , praw
człowieka, n iero zp rzestrzen ia n ia b ro n i jądrow ej itp.,
k tó ry ch n ie b y ła w sta n ie zrealizować. Rządow i Stanów
Zjednoczonych było niezw ykle tru d n o przystosow ać się
do epoki, w której globalną p o litykę k sz ta łtu ją czynniki
k u ltu ro w e i cywilizacyjne.
P o drugie, am e ry k ań sk ie m y ślenie w kw estiach poli­
ty k i zagranicznej zostało upośled zone przez niechęć do
odrzucenia czy zm ian y polityki obliczonej n a potrzeby
zim nej w ojny, a n iek ied y n aw et do zastanow ienia się
n a d nią. N iektórzy politycy n ad al dopuszczają m ożli­
w ość odrodzenia się Zw iązku R adzieckiego i u p atru ją
w n im poten cjaln e zagrożenie. Bardziej pow szechna je st
te n d e n cja do uw ażania sojuszy i porozum ień o kontroli
zbrojeń z o k resu zim nej w ojny za n ie n aru szaln ą świę­
tość. NATO m u si pozostać tak ie, ja k ie było podczas
zim nej wojny. Jap o ń sk o -am ery k ań sk i tra k ta t o bezpie­
czeństw ie m a zasadnicze znaczenie dla bezpieczeństw a
w rejo n ie Azji W schodniej. U k ład o red u k cji sił konw en­
cjonalnych w E u ro p ie (CFE) m u si być przestrzegany.
Oczywiście, żadnej z ty ch czy in n y ch pozostałości po
zim nej w ojnie n ie m ożna lek k ą rę k ą odrzucić. Ani
w in tere sie Stanów Zjednoczonych, ani Z achodu nie
leży jed n ali ich zachow yw anie w daw nej, zim nowojennej
postaci. R ealia wielocyw ilizacyjnego św iata nakazyw ały­
by poszerzenie NATO o in n e k raje z k ręg u k u ltu ry
zachodniej, k tó re m ają ochotę się przyłączyć. Należałoby
tak że uzn ać b ezsen s pozostaw ania w sojuszu atlantyc­
k im dwóch państw będących dla siebie naw zajem najgor­
szymi w rogam i, k tó ry ch do tego n ie łączą z innym i
członkam i w ięzi kulturow e. U kład o obronie przeciw ra­
kietow ej po m y ślan y n a potrzeby zim nej w ojny potw ier­
dzał pod atn o ść społeczeństw Z SR R i USA n a ciosy
546
atom ow e, odstraszając ty m sam ym od radziecko-am ery-
k ań sk iej w ojny n u k learn ej. T eraz może osłabić zdolność
Stanów Z jednoczonych i innych krajów do obrony przed
niem ożliw ym i do przew idzenia groźbam i albo atak am i
n u k le a rn y m i terrorystów czy szalonych dyktatorów .
Jap o ń sk o -am ery k ań sk i tra k ta t o bezpieczeństw ie od­
straszał Sow ietów od agresji n a Japonię. J a k im celom
m a służyć po zakończeniu zim nej wojny? Pow strzym y­
w an iu i odstraszaniu Chin? A m oże m a opóźnić ułożenie
się Ja p o n ii z C hinam i, k tó ry c h p o tęg a rośnie? Zapobiec
dalszej m ilitaryzacji Japonii? W Jap o n ii podnosi się
coraz w ięcej głosów kw estionujących am ery k ań sk ą obe­
cność m ilitarn ą, a w S tan ach Z jednoczonych - potrzebę
je d n o stro n n eg o zobow iązania się do obrony Japonii.
P o ro zu m ien ie o red u k cji sił konw encjonalnych w E u ro ­
pie m iało łagodzić konfrontację m iędzy NATO a U kła­
dem W arszaw skim w E uropie Środkow ej, tym czasem
sytuacja ta k a p rzestała istnieć. O becnie porozum ienie to
u tru d n ia tylko R osji poradzenie sobie z zagrożeniam i
dla jej bezpieczeństw a ze stro n y ludów m u zu łm ań sk ich
zza południow ej granicy.
Po trzecie, różnorodność k u ltu ro w a i cywilizacyjna
podw aża w iarę lu d zi Z achodu, a zwłaszcza A m ery­
kanów , w uniw ersalność k u ltu ry zachodniej. P rzeko­
n an ie to je s t w yrażane w form ie deskryptyw nej i n o r­
m atyw nej. W pierw szym p rzy p ad k u tw ierdzi się, że
ludzie n a całym św iecie chcą przyjąć zachodnie w ar­
tości, in sty tu cje i zwyczaje. Je śli tego n ie p ra g n ą i po­
zostają przyw iązani do sw oich tradycyjnych k u ltu r,
są ofiaram i „fałszywej św iadom ości” podobnej do tej,
ja k ą M arks dostrzegał u pro letariu szy popierających
kapitalizm . W sen sie norm atyw nym w iara w u n iw er­
salność k u ltu ry Z achodu zakłada, iż cały św iat po­
w inien przyjąć zachodnie w artości, in sty tu cje i zwy­
czaje, bo są one w yrazem najw yższych, najbardziej
547
 - P U P ' ■’ ■ ' "!fp ! i-t
ośw ieconych, liberalnych, racjonalnych, now oczesnych
i n ajbardziej cyw ilizow anych osiągnięć m yśli ludzkiej.
W św iecie, gdzie k o n flik ty etn iczn e i zderzenia cywili­
zacji n ab ie ra ją coraz w iększego znaczenia, przekonanie
0 u n iw ersaln o ści zachodniej k u ltu ry m a trzy poważne
w ady: je s t fałszywe, n iem o raln e i niebezpieczne. Jego
falszyw ość stanow i głów ny te m a t tej książki, a tezę tę
tra fn ie i zwięźle wyłoży! M ichael H ow ard: „Pow szechne
n a Zachodzie założenie, iż różnorodność k u ltu r to histo­
ryczna ciekaw ostka, k tó ra szybko odchodzi w przeszłość
w raz z rozw ojem w spólnej, zorientow anej n a Zachód,
anglojęzycznej k u ltu ry św iatow ej, kształtującej nasze
podstaw ow e w artości, je s t po p ro stu niepraw dziw e” !5.
Czytelnik, k tó ry do tej pory n ie przyswoił sobie m ądrości
zaw artej w słow ach sir M ichaela, żyje w świecie bardzo
odległym od opisanego w tej książce.
P rzek o n an ie, że n aro d y spoza k rę g u k u ltu ry zachod­
niej pow inny przyjąć zachodnie w artości, instytucje
1 k u ltu rę , je s t n iem o ra ln e ze w zględu n a środki, jak ich
w ym agałoby zrealizow anie takiego założenia. Potęga
E u ro p y pod k o n iec X IX w iek u i globalna dom inacja
S tanów Z jednoczonych pod koniec XX w ieku rozpo­
w szechniły w iele elem entów cywilizacji zachodniej na
cały św iat. T ym czasem po globalizm ie eu ro p ejsk im nie
m a ju ż śladu, a h eg em o n ia A m eryki u stę p u je z tego
choćby pow odu, że n ie m u si ju ż chronić Stanów Zjed­
noczonych p rzed zim now ojennym sow ieckim zagroże­
n iem m ilitarn y m . K u ltu ra, ja k dow odziliśm y, podąża za
w ładzą. Jeśli n iezach o d n ie społeczeństw a m ają znów
u lec w pływ om zachodniej k u ltu ry , m oże to nastąpić
w yłącznie w w y n ik u e k sp an sji i n ap o ru potęgi Za­
chodu. N ieodzow ną logiczną kon sek w en cją uniw er­
salizm u je s t im perializm . P onadto Zachód, jak o cywili­
zacja dojrzała, n ie m a ju ż tego gospodarczego czy
dem ograficznego d y n am izm u niezbędnego, jeśli chce
548
się n arzu cać swą w olę in n y m społeczeństw om . Wszel­
k ie tego ty p u działania stoją poza ty m w sprzeczności
z zachodnim i zasadam i sam ostanow ienia i dem okracji.
W m iarę ja k cywilizacja azjatycka i m u zu łm ań sk a będą
coraz silniej potw ierdzać uniw ersalność swoich k u ltu r,
ludzie Z achodu b ęd ą w coraz w iększym stopniu zdawać
sobie spraw ę ze zw iązku m iędzy uniw ersalizm em i im ­
perializm em .
Z achodni u n iw ersalizm je s t nieb ezp ieczn y dla św ia­
ta, m oże bow iem doprow adzić do w ielkiej m ięd zy k u ltu ­
rowej w ojny m iędzy p ań stw am i-o śro d k am i cywilizacji.
J e s t n ieb ezp ieczn y d la Z achodu, bo m oże stać się
pow odem jeg o k lęsk i. Po u p a d k u Zw iązku R ad zieck ie­
go ludzie Z achodu żyw ią p rzek o n an ie, że ich cyw iliza­
cja d o m in u je i nie m a sobie rów nych. T ym czasem
słabsze społeczeństw a, azjatyckie, m u z u łm ań sk ie i in ­
n e, ro sn ą w silę. M oże dojść do tego, że zechcą w prow a­
dzić w życie z n a n ą i w ielce sk u te c z n ą logikę B rutusa:
... N a s z e le g ie s ą j u ż w y p e łn io n e ;
Ż e n a s z a s p r a w a d o s z ła d o jrz a ło śc i;
N ie p rz y ja c io ło m s ił p rz y b y w a co d z ie ń ,
A n a m n a s z c z y c ie p r z e s ile n ie g ro z i.
W z a b ie g a c h lu d z k ic h j e s t p rz y p ły w i o d p ły w :
P o r a p r z y p ły w u s to s o w n ie s c h w y ta n a
W ie d z ie d o s z c z ę ś c ia ; k to o n ę o p u s z c z a
T e n p o d r ó ż ż y c ia p o m ie liz n a c h z b ie d ą
M u s i o d b y w a ć . M y ś m y te r a z w ła ś n ie
N a t a k w e z b r a n e w y p ły n ę li m o rz e ,
T r z e b a n a m z fa li p r z y ja z n e j k o r z y s ta ć ,
I n a c z e j o k r ę t n a s z z g in ie .
[W illiam S zekspir, Ju liu sz Cezar, a k t IV scena 3,
p rzek ład Józefa Paszkow skiego].
Je d n a k ż e za spraw ą tej logiki B ru tu s poniósł klęskę
p o d Philippi. Z achód pow inien przyjąć k u rs rozważny:
549
n ie silić się n a pow strzym yw anie zm iany u k ła d u sił, ale
nauczyć się podróżow ania po m ielizn ach i znoszenia
biedy, pow strzym yw ać się od ryzykow nych przedsię­
w zięć i strzec swojej k u ltu ry .
W szystkie cywilizacje p rzech o d zą przez podobne pro­
cesy narodzin, rozw oju i sch y łk u. Tym , co odróżnia
Z achód od in n y ch cywilizacji, n ie je s t droga rozwoju, ale
w yjątkow ość jeg o w artości i in sty tu cji. N ależą do nich
.zwłaszcza: chrześcijaństw o, plu ralizm , indyw idualizm
i rząd y praw a. U m ożliw iły one zapoczątkow anie m oder­
nizacji, e k sp a n sję n a cały św iat i stały się obiektem
zazdrości in n y ch społeczeństw . C echy te, razem wzięte,
stanow ią specyfikę Z achodu. J a k stw ierdził A rth u r M.
S ch lesin g er jr., E u ro p a J e s t k o leb k ą - i to kolebką
je d y n ą - idei w olności jed n o stk i, dem okracji politycznej,
rządów praw a, p raw człow ieka i w olności k u ltu ra ln e j. Są
to k oncepcje europejskie - n ie azjatyckie, n ie afrykań­
skie, n ie bliskow schodnie, chyba że zostały ta m przyję­
te ” 10. To one p rzesąd za ją o w yjątkow ości cywilizacji
Z achodu, a je s t ona w artościow a n ie przez swój uniw er­
salizm , lecz w łaśnie przez w yjątkow ość. S tąd w niosek, że
podstaw ow ym obow iązkiem przyw ódców Z achodu po­
w inno być pow strzym anie się od prób kształtow ania
in n y ch cywilizacji n a jeg o obraz i podobieństw o (czego
zresztą słabnący Z achód n ie je s t w stan ie uczynić), ale
zachow anie, o b rona i odnow a w yjątkow ych cech cywili­
zacji zachodniej. O bowiązek te n spada przede w szystkim
n a S tan y Z jednoczone, najpotężniejszy kraj Zachodu.
Aby u ch ro n ić zach o d n ią cywilizację, w sytuacji gdy
p o tęg a Z achodu słabnie, w in te re sie Stanów Zjednoczo­
n y ch i krajów eu ro p ejsk ich leży podjęcie następujących
działań:
- p o g łęb ien ie in te g ra c ji politycznej, gospodarczej
i w ojskow ej, koo rd y n acja polityki, b y zapobiec w y­
550
k o rzy sty w an iu dzielących je różnic przez p aństw a
z in n y c h kręgów kulturow ych;
- w łączen ie do U nii E uropejskiej i NATO p ań stw
E u ro p y Środkow ej należących do k rę g u k u ltu ry
zach o d n iej, to je s t p ań stw G rupy W yszehradzkiej,
re p u b lik bałtyckich, Słow enii i Chorwacji;
- p o p ie ra n ie w esternizacji A m eryki Ł acińskiej, roz­
w ijan ie, w m iarę m ożności, ścisłych związków z k ra ­
ja m i tego obszaru;
- h am o w an ie rozw oju konw encjonalnego i n ie k o n ­
w en cjo n aln eg o potencjału m ilitarn eg o krajów is­
la m sk ic h i chińskich;
- o p ó źn ian ie odsuw ania się Jap o n ii od Z achodu k u
z b liżen iu z C hinam i;
- u z n a n ie roli Rosji jak o ośrodka cywilizacji praw o­
sław nej i w ielkiego regionalnego m ocarstw a, k tó re
m a zasad n e in tere sy dotyczące bezpieczeństw a jego
południow ych granic;
- u trz y m a n ie technicznej i m ilitarnej przew agi Za­
c h o d u n ad in n y m i cywilizacjam i;
- oraz, co najw ażniejsze, u zn an ie, że in terw en io w a­
n ie Z ach o d u w spraw y in n y ch cyw ilizacji stanow i
n ajw ięk sze chyba źródło destab ilizacji i p o ten cjal­
n e g o k o n flik tu globalnego w w ielocyw ilizacyjnym
św iecie.
Po zak o ń czen iu zim nej w ojny istn ą obsesją Stanów
Z jednoczonych stały się w ielkie d eb aty n a te m a t w łaś­
ciwego k ie ru n k u am ery k ań sk iej polityki zagranicznej.
Je d n a k ż e w obecnej epoce S tan y Z jednoczone ani nie
zd o m in u ją św iata, ani od niego nie uciekną. Ich in te ­
reso m n ie służy ani internacjonalizm , ani izolacjonizm ,
an i m ultilatei'alizm ani unilaterałizm . N ajkorzystniej
d la siebie postąpią, oddalając się od tych skrajności
i przyjm ując tra n satla n ty c k ą politykę ścisłej w spółpracy
 .■ P U p ą if fJ?-:
z eu ro p ejsk im i p a rtn e ra m i w obronie i dla rozwoju
in teresó w i w artości w spólnej, jed y n ej w sw oim rodzaju
cywilizacji.
CYWILIZACYJNA W OJNA I PORZĄDEK
W ojna św iatow a m iędzy p aństw am i-ośrodkam i głów­
n y ch cywilizacji je s t bard zo m ało praw dopodobna, ale
w ykluczyć się n ie da. J a k ju ż stw ierdzono, w ojna taka
m oże w y b u ch n ąć n a s k u te k esk alacji w ojny kresow ej
m iędzy g ru p am i należący m i do różnych cywilizacji,
najpraw dopodobniej m u zu łm anam i i nie-m uzułm anam i.
E skalacja je s t ty m bardziej praw dopodobna, im bardziej
am b itn e p ań stw a-ośrodki św iata m u zu łm ań sk ieg o za­
czną m iędzy sobą rywalizować, k to w iększej pom ocy
udzieli w alczącym w spółw yznaw com . Jej praw dopodo­
bieństw o okaże się n ato m iast m niejsze, je śli w interesie
drugo- i trzecio rzęd n y ch uczestników k o n flik tu nie
będzie leżało angażow anie się w w ojnę. Bardziej niebez­
piecznym p o ten cjaln y m źródłem światow ej w ojny m ię­
dzy cyw ilizacyjnej je s t zm iana u k ła d u sił m iędzy cywili­
zacjam i i ich ośrodkam i. Jeżeli będzie n adał postępować,
rozwój potęgi C hin i ro sn ąca pew ność siebie tego „naj­
w iększego gracza w dziejach ludzkości” w yw rą przem oż­
n y w pływ n a stabilizację m iędzynarodow ą n a początku
XXI w ieku. Z ajęcie p rz ez ’C hiny pozycji dom inującego
m ocarstw a w Azji W schodniej i Południow o-W schodniej
będzie stało w sprzeczności z in teresam i Stanów Z jedno­
czonych w ich trad y cy jn y m ujęciu 17.
J a k m oże w ta k im u k ład zie dojść do w ojny m iędzy
S ta n am i Z jednoczonym i i C hinam i? Przypuśćm y, że
je s t 2010 rok. W ojska am ery k ań sk ie wycofały się ze
zjednoczonej ju ż K orei, S tan y Z jednoczone znacznie
zredukow ały sw oją obecność m ilita rn ą w Japonii. Taj­
552
w an i C hiny k o n ty n en taln e osiągnęły porozum ienie,
n a m ocy którego T ajw an zachow ał w znacznym stop­
n iu swoją de fa c to niepodległość, ale exp licite uznaje
zw ierzchność P ek in u , za którego poręczeniem został
przyjęty do ONZ n a podobnych zasadach ja k w 1946
ro k u U k ra in a i B iałoruś. D ynam icznie się rozw ija
eksploatacja złóż ropy naftow ej n a M orzu Południo-
w ochińskim , głów nie pod k o n tro lą Chin, ale n a n ie­
k tó ry c h obszarach rów nież W ietnam u, przy czym wy­
doby ciem zajm u ją się a m e ry k a ń sk ie k o m p an ie
naftow e. O śm ielone p ersp ek ty w ą dalszej rozbudow y
swego potencjału C hiny ośw iadczają, że ustanaw iają
p e łn ą k ontrolę n a d całym m orzem , do którego zawsze
w ysuw ały roszczenia. W ietnam czycy staw iają opór,
dochodzi do w ym iany strzałów m iędzy ch iń sk im i
i w ie tn a m sk im i o k rę ta m i w ojennym i. Chińczycy,
chcąc się pom ścić za upokorzenie doznane w 1979
roku, d o k o n u ją inw azji n a W ietnam . W ietnam czycy
zw racają się o pom oc do Stanów Zjednoczonych. Chi­
n y ostrzegają A m erykanów , żeby trzym ali się z dale­
ka. Jap o n ia i in n e k raje azjatyckie w ahają się z zaję­
ciem stanow iska. S tan y Zjednoczone oznajm iają, że
nie pogodzą się z ch iń sk ą inw azją n a W ietnam , wzy­
w ają do nałożenia n a C hiny sankcji ekonom icznych
i w ysyłają w rejon M orza Południow ochińskiego je ­
d e n ze swoich niew ielu o statn ich lotniskow ców z siła­
m i do zad ań specjalnych. C hiny uzn ają to za n aru sze­
nie sw oich w ód tery to rialn y ch i a ta k u ją A m erykanów
z pow ietrza. S ek retarz G eneralny ONZ i p rem ier J a ­
p o n ii u siłu ją doprow adzić do p rzerw an ia działań
zbrojnych, ale bez sk u tk u , i w alki obejm ują całą Azję
W schodnią. J a p o n ia z a k a z u je A m ery k an o m k o rzy ­
sta n ia z baz n a swoim tery to riu m do ataków przeciw
C hinom , S tan y te n zakaz ig n o ru ją, n a co Jap o n ia
ogłasza n eu traln o ść i blokuje bazy. C hińskie okręty
553
podw odne i lotnictw o, działające z baz n a T ajw anie i na
ko n ty n en cie, zadają ciężkie stra ty am ery k ań sk iej flocie
i a m e ry k a ń sk im u rz ą d z e n io m w Azji W schodniej.
W ty m sam ym czasie ch iń sk ie siły lądow e w kraczają do
H anoi i o k u p u ją zn aczn ą część W ietnam u.
Poniew aż zarów no Chiny, ja k i S tan y Zjednoczone
rozporządzają ra k ie ta m i zdolnym i do przen iesien ia ła­
d u n k ó w jądrow ych n a tery to riu m przeciw nika, n a mocy
nieform alnego po ro zu m ien ia w strzy m u ją się od ich uży­
cia w tej w czesnej fazie wojny. W obu krajach, szczegól­
n ie w S tan ach Zjednoczonych, p an u je je d n a k silna
obaw a p rzed ew en tu aln y m i atak am i. W ielu A m eryka­
nów zaczyna w ięc sobie zadaw ać pytanie, dlaczego zosta­
li n arażen i n a ta k ie niebezpieczeństw o. Dlaczego Chiny
n ie m iałyby kontrolow ać M orza Południow ochińskiego,
W ietnam u, czy n aw et całej Azji Południowo-W schodniej?
Sprzeciw w obec w ojny je s t szczególnie silny w południo-
w ozachodnich stan ach , gdzie w iększość m ieszkańców
stanow ią H isp an o am ery k an ie. Społeczeństw o i władze
oświadczają, że „nie je s t to n asza w ojna” i p ró b u ją się od
niej dystansow ać, podobnie ja k Nowa A nglia w 1812
roku. G dy C hiny u m acn iają swoje pierw sze zwycięstwa
w Azji W schodniej, w śród A m erykanów zaczynają prze­
w ażać postaw y, ja k ie Ja p o n ia chciała w idzieć w roku
1942: koszty pokonania tego hegem onicznego m ocarstwa
dow odzącego swojej siły są zbyt w ielkie; przystąpm y do
negocjacji, by położyć k re ś sporadycznym w alkom - tej
„dziwnej w ojnie” toczącej się n a zachodnim Pacyfiku.
Tym czasem je d n a k w ojna w yw iera wpływ na główne
p ań stw a in n y ch cywilizacji. Indie, widząc, że Chiny
zaangażow ane są w Azji W schodniej, korzystają z okazji
i przypuszczają atak n a P ak ista n , licząc, że u d a im się
całkowicie zniszczyć n u k learn y i konw encjonalny poten­
cjał wojskowy sąsiada. Z początk u odnoszą sukcesy, ale
w krótce u ak ty w n ia się sojusz m ilitarn y m iędzy P ak ista­
554
nem , Ira n e m i C hinam i, i Ira n przychodzi P akistanow i
n a pom oc, rzucając do w alki now ocześnie w yposażone
i przeszkolone oddziały. In d ie zaczynają grzęznąć, m u-'
szą bow iem staw ić czoło arm ii irańskiej oraz p a k ista ń ­
sk im party zan to m , należącym do różnych g ru p etn icz­
nych. I P a k ista n , i In d ie zw racają się do p ań stw
arab sk ich , przy czym In d ie ostrzegają przed n ieb ezp ie­
czeństw em hegem onii Iran u w Azji Południow o-Zachod­
niej. Je d n a k ż e początkow e su k cesy C hin w w alce ze
S tan am i Zjednoczonym i pobudzają dó działania potężne
antyzaehodnie ru ch y w krajach m uzułm ańskich. Nielicz­
ne prozachodnie rządy w państw ach arab sk ich oraz
w T u rcji zostają obalone przez islam istów , czerpiących
siłę z ludzkich zasobów ostatniej fali m łodzieżowego
wyżu. Przypływ nastrojów antyzachodnich w yw ołany
słabością Z achodu doprow adza do zm asow anego arab ­
skiego a ta k u n a Izrael, czem u nie je s t w sta n ie zaradzić
VI Flota, k tó ra uleg ła znacznem u zredukow aniu.
C hiny i S tan y Z jednoczone zabiegają o poparcie in ­
n y ch kluczow ych państw . C hiny odnotow ują kolejne
zw ycięstw a n a polu w alki, co sk łan ia Jap o n ię do nerw o­
w ych zabiegów m ających n a celu dołączenie do silniej­
szej strony. Z państw a form alnie n e u traln eg o staje się
pozytyw nie n eu traln y m , p ro ch iń sk im , po czym spełnia
żądania potężnego sąsiada i an g ażu je się w wojnę.
W ojsko jap o ń sk ie zajm uje resztę baz am ery k ań sk ich
w Jap o n ii, A m erykanie pospiesznie w ycofują swoje od­
działy. S tan y Z jednoczone ogłaszają blo k ad ę Japonii,
dochodzi do sporadycznej w ym iany ognia m iędzy o k rę­
tam i obu p ań stw n a zachodnim Pacyfiku. N a początku
w ojny C hiny zaproponow ały R osji zaw arcie sojuszu
o w zajem nym bezpieczeństw ie (przypom inającego nieco
p a k t m iędzy H itlerem i S talinem ), m ilitarn e su k ce­
sy C hin m ają je d n a k w o d n iesien iu do Rosji sk u tk i
d o k ła d n ie o d w ro tn e niż dla Ja p o n ii. M oskw a je s t
555
..-i, -ii! JL , , ' - A iłś iiito r
 ,-jmm — ’Y
p rzerażo n a w izją zw ycięstw a C hin i całkow itego zdom i­
n ow ania przez n ie Azji W schodniej. N astaw ienie Rosji
staje się coraz bardziej an ty ch ińskie, zaczyna ona w zm a­
cniać swoje siiy zbrojne n a Syberii, a liczni w tym
rejo n ie osad n icy ch iń sc y p o dejm ują działania dywer­
syjne. C hiny d o k o n u ją in terw encji zbrojnej w obronie
sw oich rodaków , zajm u ją W ladyw ostok, dolinę A m uru
i in n e w ażne rejo n y w schodniej Syberii. W alki m iędzy
w ojskam i ro sy jsk im i i c h iń sk im i n a środkow ej Syberii
m ają coraz szerszy zasięg, a tym czasem w Mongolii,
którą. C hiny w zięły w cześniej pod swój „pro tek to rat”,
dochodzi do w y stąp ień zbrojnych.
Dla w szystkich stro n walczących zasadnicze znaczenie
m a k o n tro la zasobów ropy naftow ej i dostęp do nich.
Japonia, choć ty le zainw estow ała w rozwój energetyki
atom ow ej, n ad a l je s t u zależn iona od im p o rtu ropy, tym
bardziej więc chce ułożyć się z C hinam i i zapew nić
sobie dostaw y z Z atoki P ersk iej, Indonezji i Morza
Południow ochińskiego. W tra k cie wojny, gdy w k rajach
arab sk ich dochodzą do w ładzy wojowniczy isiam iści,
ropa z Z atoki do krajów zachodnich płynie coraz cieńszą
stru żk ą, Z achód u zależnia się w ięc od zasobów rosyj­
skich, k au k ask ich i z Azji Środkowej. Podejm uje w związ­
k u z ty m w zm ożone w ysiłki, by przeciągnąć Rosję na
sw oją stronę. Chce jej też pom óc w rozciągnięciu kon­
tro li n a d zasobnym i w ropę naftow ą k rajam i m uzuł­
m ań sk im i w zdłuż jej południow ych granic.
T ym czasem S tan y Z jednoczone energicznie się stara­
ją zm obilizow ać sw oich e u ro p ejsk ich sojuszników . Ci
z kolei, u d zielając w sparcia dyplom atycznego i znacznej
pom ocy gospodarczej, n ie m ają ochoty na m ilitarne
angażow anie się. C hiny i Ira n obaw iają się jed n ak , że
p aństw a zachodnie p rzy jd ą w k o ń cu z odsieczą Stanom
Zjednoczonym , podobnie ja k S tan y pom ogły Anglii
i F ran cji podczas obu w ojen światow ych. Aby do tego
556
n ie dopuścić, potajem n ie rozm ieszczają w B ośni i Al­
gierii rak iety średniego zasięgu zdolne do przenoszenia
ład u n k ó w jądrow ych i ostrzegają państw a europejskie,
żeby trzym ały się z dala od działań w ojennych. S k u tek
je s t je d n a k odw rotny od zam ierzonego, ja k zresztą
bywało zawsze, k ied y C hiny próbow ały zastraszać inne
k raje (z w yjątkiem Japonii). Wywiad am ery k ań sk i do­
w iaduje się o rozm ieszczeniu pocisków i składa od­
pow iedni raport, R ad a NATO oznajm ia, że m u szą zostać
n aty c h m ia st u su n ięte. Z anim NATO zdąży w kroczyć do
akcji, Serbia, k tó ra p rag n ie znów odegrać historyczną
rolę obrońcy chrześcijaństw a przed T urkam i, dokonuje
inw azji n a Bośnię. Chorw acja się przyłącza, oba kraje
o k u p u ją i dzielą B ośnię m iędzy siebie, p rzejm ują rak ie­
ty i p o d ejm u ją działania m ające na celu dokończenie
czystek etnicznych, k tó re m usiały przerw ać w latach
dziew ięćdziesiątych. A lbania i T urcja p ró b u ją przyjść
B ośni z pom ocą. G recja i B ułgaria n ap ad ają n a europej­
sk ą część T urcji, w Istam b u le w ybucha panika, T urcy
uciek ają przez Bosfor. T ym czasem ra k ie ta z głowicą
n u k le a rn ą , w ystrzelona z Algierii, w ybucha w pobliżu
M arsylii. NATO w odw ecie dokonuje niszczycielskich
nalotów n a cele w A fryce Północnej.
S tan y Zjednoczone, E uropa, Rosja i In d ie toczą więc
w alkę w skali globalnej przeciw Chinom , Jap o n ii i w ięk­
szości krajów islam skich. J a k m ógłby w yglądać koniec
takiej wojny? Obie stro n y rozporządzają znacznym
potencjałem n u k learn y m ; gdyby został użyty w stopniu
więcej niż m inim alnym , głów ne zaangażow ane k raje
zostałyby pow ażnie zniszczone. Gdyby zadziałał czynnik
w zajem nego odstraszania (deterrence), w yczerpanie obu
stro n m ogłoby doprow adzić do w ynegocjow anego za­
w ieszenia broni, n ie rozwiązałoby to je d n a k podstaw o­
w ego problem u, ja k im je s t heg em o n ia C hin w Azji
W schodniej. Z achód m ógłby ew en tu aln ie podjąć próbę
557
p o k o n an ia Chin, rzucając do w alk i swój potencjał k o n ­
w encjonalny. Zaangażow anie się Jap o n ii po strom e Chin
stw arza je d n a k d la ty ch o statn ich osłonę w postaci
k o rd o n u w ysp, k tó ry uniem ożliw i S tan o m Zjednoczo­
nym użycie floty w ojennej przeciw m iastom i ośrodkom
przem ysłow ym w zdłuż ch iń sk ieg o wybrzeża. Pozostaje
zaatakow anie C hin od zachodu. Poniew aż R osja toczy
w ojnę z C hinam i, NATO przyznaje jej członkostw o,
ściśle z n ią w spółdziała p rzy o d p ieran iu chińskich
w ypadów n a Syberię, po m ag a u trzym ać k o ntrolę n ad
zasobnym i w ropę naftow ą i gaz k rajam i m u zu łm ań ­
sk im i Azji Środkow ej i w spierać pow stania Tybetań-
czyków, U jgurów i M ongołów przeciw ch iń sk iem u p a ­
now aniu. Trw a stopniow a m obilizacja i p rzerzucanie sił
zachodnich i ro sy jsk ich n a Syberię, celem dokonania
ostatecznego a ta k u poprzez W ielki M ur C hiński na
P ek in , M andżurię i rd z en n ie ch iń sk ie ziem ie.
B ez w zględu n a to, ja k zakończy się ta globalna w ojna
m iędzy cyw ilizacjam i - zniszczeniam i po obu stronach
w rezultacie ataków n u k learn y ch , w ynegocjow anym
zatrzym aniem działań w ojennych n a sk u te k w yczer­
p an ia obu stron, czy też w kroczeniem oddziałów rosyj­
sk ich i zachodnich n a Plac T ian an m en - w dalszej
perspektyw ie dojdzie n ieu c h ro n n ie do ogrom nego osła­
b ienia potencjału gospodarczego, dem ograficznego i m i­
litarnego w szystkich głów nych uczestników . S k u tek
będzie tak i, że ośro d ek globalnej potęgi, k tó ry przez
w ieki p rzesu n ął się ze W schodu n a Zachód, po czym
zaczął się znów przem ieszczać z Z achodu n a W schód,
p rzesu n ie się teraz z Północy n a P ołudnie. Głównym i
b en eficjen tam i w ojny cywilizacji okażą się te kręgi
kulturow e, k tó re n ie w zięły w niej udziału. W sytuacji,
gdy Zachód, Rosja, C hiny i Ja p o n ia b ęd ą w różnym
sto p n iu w yniszczone, In d ie, jeśli u d a im się ta k poważ­
n y ch zniszczeń u n ik n ą ć (pom im o udziału w wojnie),
558
b ęd ą m ogły podjąć p róbę u kształtow ania św iata w edług
sw oich wzorców. Z naczne odłam y am ery k ań sk iej opinii
publicznej obarczą białe p ro te stan ck ie elity (WASP)
0 w ąskiej zachodniej orientacji odpow iedzialnością za
w ycieńczenie Stanów Zjednoczonych. Do w ładzy dojdą
politycy pochodzenia latynoskiego, w czym .pom oże im
obietnica uzyskania pom ocy - n a kształt P lan u M arshalla
- od przeżyw ających boom krajów A m eryki Ł acińskiej,
które trzym ały się z dala od wojny. A fiyka natom iast mało
będzie m iała do zaoferowania odbudowującej się Europie.
N a to, co z niej pozostało, rzucą się ho rd y społecznie
zm obilizowanych Afrykanów. W Azji, jeśli Chiny, Japonia
1 K orea b ęd ą w pow ażnym sto p n iu zniszczone, ośrodek
w ładzy tak że przem ieści się n a południe. D om inującym
p aństw em stan ie się Indonezja, k tó ra zachow ała n e u tra l­
ność. Z pom ocą au stralijsk ich doradców będzie wpływać
n a bieg w ydarzeń od Nowej Z elandii n a w schodzie, po
B irm ę i Sri L ankę na zachodzie oraz W ietnam n a północy.
W szystko to przepow iada przyszły k o n flik t z In d iam i
i odbudow anym i C hinam i. W każdym razie, cen tru m
polityki światow ej p rzesu n ie się na południe.
Je śli te n scenariusz w ydaje się C zytelnikow i zupełnie
n iepraw dopodobnym w ytw orem fantazji, ty m lepiej.
M iejm y nadzieję, że żad n e in n e scenariusze pow szech­
nej w ojny m iędzy cyw ilizacjam i n ie okażą się bardziej
realne. W przedstaw ionym powyżej najbliższa rzeczywi­
stości, a ty m sam ym najb ard ziej niepokojąca, je st
przyczyna wojny: interw encja państw a-ośrodka jed n ej
cywilizacji (Stanów Zjednoczonych) w spór m iędzy
o środkiem (C hinam i) a p aństw em członkow skim (Wiet­
nam em ) innego k ręg u kulturow ego. W pojęciu Stanów
Z jednoczonych interw encja ta k a była koniecznością
- chodziło przecież o zapew nienie poszanow ania praw a
m iędzynarodow ego, odparcie agresji, ochronę wolności
m órz, u trz y m a n ie d o stęp u do zasobów ropy naftow ej n a
559
 -impi4# ■" —njj7! l•

M orzu P o łu d n iow ochińskim , niedopuszczenie do hege­ tencjał, tylko cywilizacja islam u była go pozbawiona, ale
m onii je d n eg o m o carstw a w Azji W schodniej. W pojęciu ta sy tu acja w krótce się zm ieni” 18. U bieganie się o przy­
wództw o w k rę g u kulturow ym , k tó ry n ie m a pojedyn­
C hin b y ła to ab so lu tn ie niedopuszczalna, lecz dokonana
z typow ą aro g an cją p ró b a u p o k o rzen ia i zastraszenia czego państw a-ośrodka, m oże pobudzić rywalizację o po­
P ań stw a Ś ro d k a przez głów ne zachodnie m ocarstw o, siad an ie broni atom ow ej. Chociaż Ira n bardzo blisko
sprow okow ania opozycji w obec C hin w obrębie ich w spółpracuje z P ald stan em , we w łasnym odczuciu po­
trz eb u je broni n u k learn ej ta k sam o ja k P akistan. Z d ru ­
strefy wpływ ów i odm ów ienia im należnej roli n a arenie
giej strony, B razylia i A rgentyna odstąpiły od p rogra­
m iędzynarodow ej.
m ów zb ro jeń n u k le a rn y c h , a A fryka Południow a
K rótko m ów iąc, je śli w nadchodzącej epoce św iat m a
zniszczyła swoje bom by atom owe, choć n ie da się
u n ik n ą ć w ielkich w ojen m iędzy cywilizacjam i, państw a-
w ykluczyć, że będzie je chciała skonstruow ać z powro­
-ośrodki m u szą się pow strzym ać od interw eniow ania
tem , je śli N igeria zacznie budow ać n u k le a rn y arsenał.
w k o n flik ty w obrębie in n y c h kręgów kulturow ych.
J e s t rzeczą oczywistą, że rozpow szechnianie broni ato ­
Z pew nością praw dę tę tru d n o sobie przysw oić nie­
k tó ry m p aństw om , zwłaszcza S tan o m Zjednoczonym . m owej n iesie z sobą ryzyko, ale, ja k w skazyw ał m iędzy
T a zasad a pow strzym yw ania się (abstention rule) stano­ in n y m i S cott Sagan, świat, w k tóry m jed n o łub dwa
państw a-ośrodki każdej z głów nych cywilizacji m iałyby
wi podstaw ow y w ym óg niezb ędny do utrzy m an ia pokoju
m onopol n a tę broń, byłby św iatem dość stabilnym .
w w ielocyw ilizacyjnym , w iełobiegunow ym świecie.
W iększość głów nych insty tu cji m iędzynarodow ych
D rugi ta k i w ym óg to zasad a w spólnej m ediacji (joint
wywodzi się z o k resu tu ż po II w ojnie światowej.
m éd ia tio n rule) - chodzi o to, by państw a-ośrodki nego­
U kształtow ane są n a m iarę zachodnich interesów , w ar­
cjowały m iędzy sobą kw estie ograniczenia lub wstrzy­
tości i zwyczajów. W m iarę ja k potęga Z achodu w porów­
m ania w ojen kresow ych m iędzy państw am i lub grupam i
n a n iu z in n y m i cyw ilizacjam i będzie słabła, pojaw ią się
należącym i do ich kręgów kulturow ych.
n acisk i w k ie ru n k u p rzek ształcen ia ty ch insty tu cji tak,
P rzyjęcie tak ic h zasad w świecie, gdzie m iędzy cywi­
b y pasow ały do interesów in n y ch cywilizacji. Najważ­
lizacjam i p a n u je w ięk sza rów ność, n ie będzie łatw e ani
n iejsza i najbardziej chyba kontrow ersyjna kw estia
d la Z achodu, an i d la ty ch cywilizacji, k tó re m ają zam iar
dotyczy stałego członkostw a R ady B ezpieczeństw a ONZ.
m u dorów nać albo zastąpić go w dom inującej roli.
P rzy słu g u je ono m ocarstw om , k tó re były zwycięzcami
W tak im św iecie pań stw a-o środki kręgów kulturow ych
w II w ojnie światowej, a sytuacja ta m a coraz m niej
m ogą n a p rzy k ład u zn ać p o siad an ie broni atom ow ej za
w spólnego z realiam i u k ład u sił w e w spółczesnym
n ależn y im przyw ilej, k tó ry nie przysługuje innym
świecie. W przyszłości dojdzie praw dopodobnie do zm ia­
członkom danej cywilizacji. Z u lfik ar Ali B hutto, pod­
n y tego u k ład u albo zostaną opracow ane m niej form alne
sum ow ując swoje s ta ra n ia o stw orzenie pakistańskiego
pro ced u ry dotyczące podejm ow ania kw estii bezpieczeń­
p o ten cjału n u k le arn eg o „w p ełn y m tego słowa znacze­
stw a, n a przykład n a w zór sp o tk ań G rupy Siedm iu
n iu ”, ta k je u zasadniał: „Wiemy, że Izrael i Afryka
(G-7), gdzie om aw iane są globalne zag ad n ien ia ekono­
P ołudniow a rozporządzają b ro n ią atom ow ą. Cywilizacja
m iczne. W wielocywilizacyjnym świecie idealnie by było,
żydow ska, ch rześcijań sk a i h in d u isty czn a m a ta k i po­
561
560
gdyby każd a z głów nych cywilizacji m iała co najm niej
je d n o stałe m iejsce w R ad zie B ezpieczeństw a. O becnie
m ają je tylko trzy. S ta n y Z jednoczone zgodziły się na
stałe członkostwo N iem iec i Japonii, ale nie m a wątpliwo­
ści, że dojdzie do tego tylko w tedy, gdy stale członkostwo
u zy sk ają i in n e państw a. B razylia zaproponow ała pięciu
now ych stałych członków, choć bez praw a weta: Niemcy,
Jap o n ię, Indie, N igerię i sam ą siebie. W ta k im je d n a k
w y p ad k u n ie byłby rep rezen to w any m iliard żyjących na
świecie m uzułm anów , chyba żeby zadania takiego podję­
ła się N igeria. Z cyw ilizacyjnego p u n k tu w idzenia Jap o ­
n ia i In d ie n a pew no pow inny zostać stałym i członkam i.
A fryka, A m eryka Ł aciń sk a i św iat m u zu łm ań sk i pow in­
ny zaś m ieć stałe m iejsca, o bsadzane n a zasadzie rotacji
przez główne p ań stw a ty ch kręgów kulturow ych, przy
czym w yboru dokonyw ałaby O rganizacja K onferencji
Islam skiej, O rganizacja Jed n o ści A frykańskiej i O rgani­
zacja P ań stw A m ery k ań sk ich (przy w strzy m an iu się
Stanów Zjednoczonych). Z alecane by też było połączenie
m iejsc zajm ow anych obecnie przez W ielką B rytanię
i F rancję w jedno, przysługujące U nii Europejskiej, która
n a zasadzie rotacji w ybierałaby k tóreś państw o ze swego
grona. S ied em cywilizacji m iałoby w te n sposób po
je d n y m stałym m iejscu, a Zachodow i przysługiw ałyby
dwa. T aki u k ła d odzw ierciedlałby m niej w ięcej podział
ludności, bogactw a i w ładzy we w spółczesnym świecie.
W SPÓLNE CECHY CYWILIZACJI
Je d n i A m ery k an ie zajęli się propagow aniem w ielokul-
turow ości w e w łasnym k raju , in n i za granicą upow szech­
n iają id ee un iw ersalizm u , a są i tacy, którzy robią jed n o
i drugie. W ieiokułturow ość w S tan ach Zjednoczonych
zagraża S tan o m i Zachodow i, uniw ersalizm za granicą
562
je s t niebezpieczny d la Z achodu i dla św iata. Je d n a
i d ru g a koncepcja zaprzecza w yjątkow ości zachodniej
k u ltu ry . Z w olennicy globalnej m o n o k u ltu ry chcą, żeby
św iat w yglądał ja k A m eryka. Z w olennicy w iełokułturo-
wości n a u ży tek krajow y chcą, żeby A m eryka w yglądała
ja k św iat. W ielokulturow a A m eryka traci sens, bo p rze­
stając być zachodnia, nie będzie ju ż am ery k ań sk a.
W ielokulturow y św iat to je d y n e m ożliw e w yjście, n ie da
się bow iem stw orzyć globalnego im perium . P rzetrw anie
S tanów Z jednoczonych i Z achodu w ym aga odnow ienia
zachodniej tożsam ości. B ezpieczeństw o św iata w ym aga
n ato m ia st u zn an ia w ielokulturow ości w skali globalnej.
Czy b e zsen s zachodniego relaty w izm u i k u ltu ro w e
zróżnicow anie św iata, będące faktem , prow adzą n ieo d ­
w ołalnie i n ieu ch ro n n ie do relatyw izm u m oralnego
i k u ltu raln eg o ? Je śli uniw ersalizm je s t uspraw iedliw ie­
n iem im perializm u, to czy relatyw izm u zasad n ia re p re ­
sję? I znow u odpow iedź n a te p y tan ia brzm i: i tak , i nie.
K u ltu ry są w zględne, m oralność je s t absolutem . K u ltu ­
ry, ja k to określił M ichael W ałtzer, są „gęste” (th ick):
ok reślają in sty tu cje i zalecają wzory zachow ania odpo­
w iednie dla ludzi w danym społeczeństw ie. N ad ty m
w szystkim , niejako n a zew nątrz, zn ajd u je się w yrastają­
ca n a podłożu tej m aksym alistycznej m oralności „rozrze­
dzona” (th in ) m oralność m inim alistyczna, na k tó rą
sk ład a ją się „cechy pow tarzające się w ’g ęsty ch ’, czyli
m aksym alistycznych system ach etycznych”. W spólne
m in im u m m oralnych pojęć praw dy i spraw iedliw ości
m ożna znaleźć w e w szystkich „gęstych” system ach
i n iep o d o b n a go od n ich oddzielić. Istn ie ją tak że m in i­
m aln e „zakazy, dotyczące przew ażnie zabójstw a, oszu­
stwa, to rtu r, u cisk u i tyranii”. Ludzi w w iększym stopniu
łączy „poczucie w spólnego w roga niż przynależność
do w spólnej k u ltu ry ”. Społeczeństw o lu d zk ie je s t „uni­
w ersalne, bo sk ład a się z ludzi, szczególne - bo je s t
563
••-u -śi' ,iL_...
 -im m • ^ .!?• *■'•••
określonym społeczeństw em ”. Czasem m aszerujem y ra­
zem z inn y m i, w w iększości w ypadków m aszerujem y
w pojedynkę I0. Jed n ak ż e m in im aln a m oralność w yrasta
ze w spólnoty człowieczego losu, a „uniw ersalne zalece­
n ia” m ożna znaleźć w e w szystkich k u ltu ra c h 20. Z am iast
propagow ania u n iw ersaln y ch rzekom o cech jed n ej cy­
wilizacji, k o eg zy sten cja k u ltu r w ym aga poszukiw ania
tego, co je s t w spólne w iększości cywilizacji. W wieło-
cyw ilizacyjnym św iecie k o n stru k ty w n a linia postępo­
w ania polega n a o d rzu cen iu uniw ersalizm u, zaakcep­
to w aniu różnorodności i p o szu kiw aniu cech w spólnych.
D ziałanie tak ie podjęto n a ograniczoną skalę m ałego
k ra ju w S in g ap u rze w la tach dziew ięćdziesiątych. L u d ­
ność S in g ap u ru sk ład a się m niej więcej w 76 procentach
z Chińczyków , w 15 p ro cen tach z M alajów i m uzułm a­
nów oraz w 6 - z H indusów i Sikhów . D aw niej w ładze
starały się propagow ać „w artości ko n fu cjań sk ie”, kładąc
je d n o cześn ie n a c isk n a po w szechne w ykształcenie
i płynną znajom ość języ k a angielskiego. W styczniu 1989
roku p rezy d en t W ee K im Wee przem aw iając n a otwarciu
sesji p a rlam e n tu podkreślił, że 2,7 m in Singapurczyków
wystawione je s t na kulturow e wpływy Zachodu. „Znaleźli
się dzięki te m u w blisk im k o n tak cie z now ą zagraniczną
m y ślą i tec h n ik ą , lecz tak że z obcym stylem życia
i sy stem em w artości (...) T rad ycyjne azjatyckie pojęcia
m oralności, obow iązku i społeczeństw a, k tó re w prze­
szłości p om agały n am przetrw ać, u stę p u ją m iejsca za­
chodnim , in dyw idualistycznym i egoistycznym posta­
w om ” - ostrzegał. Stw ierdził, że koniecznie należy
u stalić podstaw ow e w artości, w spólne dla różnych grup
etnicznych i religijnych zam ieszkujących S ingapur,
„przesądzające o tym , że k to ś je s t S ingapurczykiem ”.
P rezy d en t Wee w ym ienił cztery tak ie wartości: „przed­
kład an ie społeczeństw a n ad jed n o stk ę, popieranie rodzi­
ny jak o podstawowej kom órki społeczeństw a, rozwiązy­
564
w anie w ażnych kw estii w drodze ugody, a nie sporów,
p o dkreślanie rasowej i religijnej tolerancji i harm onii”.
Jego przem ów ienie wywołało szeroką dyskusję n a tem at
singapurskich wartości. W dwa lata później ukazała się
Biała Karta, prezentująca stanowisko rządu. Zawierała ona
czteiy wartości wym ienione przez prezydenta, lecz dodano
do nich piątą wartość, podkreślającą rolę jednostki. W spo­
łeczeństw ie singapurskim trzeba było bow iem położyć
nacisk n a pierw szeństw o zasług jednostki, by przeciw sta­
wić się konfucjańskim tradycjom hierarchii i rodziny,
któ re m ogły rodzić nepotyzm . Biała K arta następująco
określała „wspólne w artości” Singapurczyków:
N a r ó d m a p ie rw s z e ń s tw o p r z e d w s p ó ln o tą [e tn ic z n ą ],
a s p o łe c z e ń s tw o p r z e d j e d n o s tk ą .
R o d z in a j e s t p o d s ta w ą s p o łe c z e ń s tw a .
S p o łe c z n o ś ć s z a n u je je d n o s t k ę i j ą w s p o m a g a .
Z g o d a z a m ia s t s p o r u .
H a r m o n ia r e lig ijn a i ra s o w a .
D eklaracja o w spólnych w artościach odwoływała się
co praw da do dem okracji p arlam en tarn ej i podkreślała
zasługi rządu, ale n ie było w niej m owy o w artościach
politycznych. W ładze akcentow ały fakt, że S ingapur
„pod zasadniczym i w zględam i je s t k rajem azjatyckim ”
i m u si ta k im pozostać. „Singapurczycy nie są A m ery­
k a n a m i ani A ngłosasam i, choć m ów im y po angielsku
i u b ieram y się w edług zachodnich wzorów. Jeśli w dal­
szej p ersp ek ty w ie Singapurczycy sta n ą się kopią A m e­
rykanów , Brytyjczyków łub A ustralijczyków albo, co
gorsza, ich n ęd zn ą im itacją, stracim y n a d zachodnim i
społeczeństw am i tę przew agę, k tóra pozwala n am utrzy­
m ać pozycję n a aren ie m iędzynarodow ej” 21.
To, co zrobiły w ładze S ingapuru, było am bitnym
i św iatłym przedsięw zięciem , polegającym na określe­
niu, tożsam ości kulturow ej w spólnej dla grup etnicznych
565
i religijnych, k tó re zam ieszk u ją te n kraj, oraz odróż­
niającej go od Z achodu. W podobnej deklaracji w artości
zachodnich, a zwłaszcza am ery k ań skich, w iększy nacisk
położono by z pew nością n a praw a je d n o stk i przeciw ­
staw ione praw om społeczności, w olność słowa, praw dę,
do k tórej się dochodzi poprzez ścieranie się poglądów,
udział w polityce i ryw alizację polityczną oraz rządy
praw a, a n ie k o m p e ten tn y ch , m ąd ry ch i odpow iedzial­
n y ch władców. Ale n aw et w ta k im w ypadku niew ielu
ludzi Z achodu odrzuciłoby w artości u znaw ane przez
Singapurczyków ja k o bezw artościow e, tylko dodaliby
do n ich swoje, do k tó ry ch przyw iązują w iększą wagę.
N a podstaw ow ej płaszczyźnie - w tym , co Walzer nazywa
„rozrzedzoną” m oralnością - m o żna się doszukać cech
w spólnych i Azji, i Zachodow i. Poza tym , ja k w ielokrot­
n ie w skazyw ano, głów ne religie św iata - zachodnie
chrześcijaństw o, praw osław ie, h in duizm , buddyzm , is­
lam , konfucjanizm , taoizm , ju d a izm - bez w zględu na
to, ja k dzieliłyby ludzkość, m ają też w spólne podstaw o­
we w artości. Jeśli m a się kiedykolw iek wyłonić cywiliza­
cja u n iw ersalna, dojdzie do teg o stopniow o poprzez
doszukiw anie się ty ch cech w spólnych i ich rozwijanie.
O bok zasady pow strzym yw ania się i zasady w spólnej
m ediacji trzecią re g u łą pozw alającą zachow ać pokój
w w ielocyw ilizacyjnym św iecie je s t zasada w spólnych
cech (com m onalities m le): ludzie z w szystkich kręgów
k u lturow ych pow inni szu k ać w spólnych w artości, in ­
sty tu cji i zwyczajów i starać się poszerzać ich zakres.
Przyczyniłoby się to n ie tylko do ograniczenia starć
m iędzy cywilizacjam i, ale i do u m o cn ien ia Cywilizacji
przez duże C. M ówiąc o Cywilizacji w liczbie pojedynczej
m am y n a ogół na m yśli złożoną całość, n a k tó rą składają
się w yższe poziom y m oralności, religii, n au k i, sztuki,
filozofii, tech n ik i, dobrobyt m aterialny, a także zapew ne
i in n e rzeczy. Z pew nością n ie m u szą się one w szystkie
razem różnić, ale badacze łatwo są w stanie ustalić wysoki
i n isk i poziom ucywilizowania w dziejach poszczególnych
cywilizacji. Zachodzi więc pytanie: jak ie przyjąć kryteria,
by ustalić wzloty i u p ad k i ucywilizowania ludzkości? Czy
istn ieje ja k a ś ogólna, stała ten d en cja, przekraczająca
granice poszczególnych kręgów kulturow ych, a zm ierza­
ją c a do osiągania coraz wyższych poziom ów Cywilizacji?
Je śli zaś istn ieje, to czy w ynika z procesu m odernizacji,
dzięk i k tó re m u ludzie zyskują coraz w iększą k ontrolę
n a d środow iskiem , tw orzą coraz bardziej w yszukane
technologie i osiągają coraz w iększy dobrobyt m ateria l­
ny? Czy w e współczesnej epoce wyższy poziom m oderni­
zacji je s t w ięc w aru n k iem w iększego ucyw ilizow ania?
Czy też poziom ucyw ilizow ania przedstaw ia się różnie
w obrębie dziejów poszczególnych cywilizacji?
W kraczam y ty m sam ym w kolejny etap d y sk u sji na
te m a t linearnej i cyklicznej n a tu ry historii. M ożna sobie
w yobrazić, że za spraw ą m odernizacji i rozw oju m oral­
ności, o siąg n iętem u dzięki lepszem u w ykształceniu,
św iadom ości i zrozum ieniu ludzkiego społeczeństw a
oraz jego n a tu raln eg o środow iska, ludzkość w znosi się
nieprzerw anie n a coraz to w yższe szczeble Cywilizacji.
M ożna też dla odm iany założyć, że poziom ucywilizowa­
n ia odpow iada po p ro stu kolejnym fazom rozwoju cywi­
lizacji. U zarania nowo pow stającej cywilizacji ludzie są
zw ykle p ełn i energii, dynam iczni, b ru ta ln i, m obilni,
sk ło n n i do ekspansji. Są w ięc raczej niecywilizowani.
W m iarę rozwoju cywilizacja sta tk u je się, pojaw iają się
te c h n ik i i um iejętności, k tó re n ad ają jej bardziej cywili­
zow any ch arak ter. Gdy słabnie ryw alizacja m iędzy
tw orzącym i ją elem en tam i i pojawia się państw o uniw er­
salne, cyw ilizacja osiąga najw yższy poziom ucywilizo­
w ania, swój „Złoty W iek”, okres rozkw itu m oralności,
sztuki, literatu ry , filozofii, tech n ik i, a tak że fachowości
w dziedzinie sztu k i w ojennej, gospodarki i polityki.
567
;' ./ż'’iHlUŁ' asm
Chyląc się k u upadkow i, staje się tak że coraz m niej
cywilizowana, aż z n ik a w k o ń cu pod n ap o rem innej,
o niższym sto p n iu ucyw ilizowania.
M odernizacja przyczyniła się do pow szechnego podnie­
sienia m aterialnego poziom u życia, jed n eg o z wym iarów
Cywilizacji. Czy n astąp ił je d n a k równoległy rozwój morał- •
ności i k ultury? P od pew nym i w zględam i w ydaje się, że
tali się stało. We w spółczesnym świecie coraz m niej
toleruje się niewolnictwo, tortury, krzyw dy w yrządzane
jednostce. Czy n ie w ynika to je d n a k z wpływu cywilizacji
zachodniej n a in n e kultu ry , a jeśli ta k jest, to czy osłabie­
nie potęgi Zachodu n ie doprowadzi do m oralnego regre­
su? W latach dziew ięćdziesiątych wiele faktów potwierdza
słuszność p arad y g m atu ujm ującego stan spraw tego świa­
ta jako „totalny chaos”: załam anie się praw a i porządku
w skali globalnej, upadające państw a, narastan ie anarchii
w wielu częściach świata, ogarniająca cały świat fala
przestępczości, ponadnarodow e m afie i kartele narkoty­
kowe, narastająca w w ielu społeczeństw ach narkom ania,
ogólne osłabienie rodziny, zan ik zaufania i solidarności
społecznej w w ielu krajach, przem oc w stosunkach m ię­
dzy grupam i etnicznym i, religijnym i i cywilizacjami,
prawo pięści p an u jące w ta k w ielu częściach świata.
O dnieść m ożna w rażenie, że kolejne m iasta - Moskwa,
Rio de Janeiro, B angkok, Szanghaj, Londyn, Rzym,
Warszawa, Tokio, Jo h an n esb u rg , Delhi, Karaczi, Kair,
Bogota, W aszyngton - zalew ane są przez falę przestępczo­
ści, a podstawowe elem en ty Cywilizacji zanikają. Mówi się
0 światowym kryzysie władzy. O bok ponadnarodow ych
korporacji produkujących tow ary w yrastają coraz silniej­
sze ponadnarodow e m afie przestępcze, kartele narkotyko­
we i terrorystyczne b an d y atakujące Cywilizację. Prawo
1 porządek, n a których się ona opiera, zanikają na w ielu
obszarach św iata - w Afryce, A m eryce Łacińskiej, byłym
Związku R adzieckim , Azji Południow ej, n a Bliskim
W schodzie. W Chinach, Japonii i n a Zachodzie też są
pow ażnie zagrożone. W ygląda n a to, że n a całym świecie
Cywilizacja pod w ielom a w zględam i u stęp u je przed b ar­
barzyństw em , że zachodzi zjawisko nie m ające preceden­
su - nowy W iek C iem noty ogarnia całą ludzkość.
W la ta c h pięćdziesiątych L e ster P earso n ostrzegał, że
ludzkość w stęp u je w epokę, „w k tórej różne cywilizacje
b ę d ą m u siały się nauczyć, ja k ze sobą koegzystow ać
i dokonyw ać pokojowej w ym iany, ucząc się od siebie,
poznając swoje dzieje, ideały, sztukę i k u ltu rę, w zajem ie
w zbogacając swoje życie. In n ą m ożliw ością je s t w tym
p rzelu d n io n y m św iecie b ra k porozum ienia, napięcie,
zderzenie i k atastro fa” 22. Przyszłość pokoju i Cywilizacji
zależy od porozum ienia i w spółpracy m iędzy polityczny­
m i, duchow ym i i in telek tu aln y m i przyw ódcam i głów­
n y ch cywilizacji świata. W starciu cywilizacji E uropa
i A m eryka albo się zjednoczą, albo zginą. To sam o
dotyczy w ielkich cywilizacji św iata, z ich w spaniałym
dorobkiem w dziedzinie religii, sztuki, literatu ry , filozo­
fii, n au k i, tech n ik i, m oralności i hum anizm u: w starciu
n a w iększą skalę, „praw dziw ym zd erzen iu ” Cywilizacji
z b arbarzyństw em , albo połączą swoje w ysiłki, albo
przep ad n ą. W nadchodzącej epoce starcia cywilizacji
stanow ią najw iększe zagrożenie d la pokoju światowego,
a o party n a cyw ilizacjach ład m iędzynarodow y je st
najpew niejszą gw arancją zapobieżenia wojnie światowej.
P rzypisy
1 A rnold J. T oynbee, A S tu d y o f H istory, VII, 7-17; C yw iliza cja w czasie
proby, s. 17; S tu d y o f H istory, IX, 421-422.
2 M atthew M elko, The N ature o f C iviliza tio n s, P o rte r S argent, Boston
 Carroll Q uigley, T he E volution o f C ivilizations: A n In tro d u ctio n to
H istorical A n a ly sis, M acm illan, N ew Y ork 1961, s. 146 i n.
T am że, s. 138-139,158-160.
M attei D ogan, The D ecline o f R eligious B eliefs in W estern Europe,
„In te rn a tio n a l Social S cience J o u rn a l”, 47 (w rzesień 1995), s. 405-419.
R o b e rt W uthnow , In d ices o f R eligious R esurgence in the U nited
S tates, w: R ich a rd T. A ntoun, M ary E lain e H eg lan d (red.), R eligious
Resurgence: C ontem porary Cases in Islam , C h ristia n ity, a n d Judaism ,
S y ra cu se U n iv ersity P re ss, S y racu se 1987) s. 15-34; „E conom ist”
8 lipca 1995, 19-21.
A rth u r M. S chlesinger, jr., T he D isu n itin g o f A m erica: Reflections on
a M u lticu ltu ra l Society, W.W. N orton, N ew Y ork 1992, s. 66-67, 123.
C ytow ane u S chlesingera, D isu n itin g o f A m erica , s. 118.
Spis treści
G u n n a r M yrdal, A n A m eric a n D ilem m a, H arp er & Bros., N ew Y ork
1944), 1,3. R ichard H o fstad ter cytow any przez H an sa K ohna, A m erica n
N ationalism : A n In terp reta tive Essay, M acm illan, N ew Y ork 1957, s. 13.
T ak e sh i U m ehara, A ncient J a p a n Shores Post-M odernism the W ay,
„New P erspectives Q uarterly” , 9 (w iosna 1992), s. 10. P rzedm ow a ........................................................... 7
Ja m es K urth, T he R eal Clash, „N ational In te re s t”, 37 (jesień 1994), 3-15.
M alcolm R ifkind, w ystąpienie w P ilgrim Society, L ondon, 15 listopada
1994, B ritish Inform ation Services, N ew Y ork, 16 listo p ad a 1994, s. 2.
„In te rn a tio n a l H erald T rib u n e”, 23 m aja 1995, s. 13.
R ichard H olbrooke, A m erica: A E uropean Power, „F oreign A ffairs”, 74
(m arzec/kw iecień 1995), s. 49. Część I
M ichael H ow ard, A m erica a n d the W orld, St. L ouis, W ashington U niver­ ŚWIAT CYWILIZACJI
sity, th e A n n u al L ew in L ecture, 5 kw ietn ia 1984, s. 6.
S chlesinger, D isu n itin g o f A m erica, s. 127.
O kreślenie tych interesów n a la ta dziew ięćdziesiąte m ożna znaleźć I Nowa epoka w polityce światowej .............. 13
w: D efense P la n n in g G uidance fo r the Fiscal Years 1994-1999, projekt, II Cywilizacje n a p rzestrzen i dziejów
18 lutego 1992; „New Y ork T im es”, 8 m arca 1992, s. 14.
Z.A. B hutto, / / 1 A m A ssassinated, V ikas P u b lish in g H ouse, New D elhi i w św iecie w spółczesnym ............................... 46
1979, s. 137-138, cytow ane w: L ouis Delvoie, T he Isla m iza tio n o f P a ki­ III Cywilizacja uniw ersalna: m odernizacja
s ta n ’s Foreign P olicy, „In te rn a tio n a l Jo u rn a l”, 51 (zim a 1995-96), s. 133.
M ichael W alzer, Thick a n d Thin: M oral A rg u m en t a t H om e a n d i w esternizacja .................................................. 77
A broad, U niversity of N otre D am e P ress, N otre D am e 1994, s. 1-11.
Ja m e s Q. W ilson, T he M oral Sense, F re e P ress, N ew Y ork 1993, s. 225.
G overnm ent o f S ingapore, Shared Values, D ek ret n r 1 z 1991 roku,
2 stycznia 1991, s. 2-10.
L ester P earson, D em ocracy in World P olitics, P rin ceto n U niversity Część II
P ress, P rin ceto n 1955, s. 83-84.
ZM IENIAJĄCY SIĘ UKŁAD CYWILIZACJI

IV Z m ierzchanie Zachodu: potęga,

k u ltu ra , pow rót do k orzeni ........................... 121
V E konom ia, dem ografia
i am b itn i ryw ale Z achodu ............................. 160
 Część III S eria S p e c tru m
POW STAJE NOWY ŁAD
Dotychczas ukazały się:
VI N owa k o n fig u racja p o lity k i globalnej
w edług lin ii p odziału m iędzy k u ltu ra m i . 199
V II P aństw a-ośrodki, k o n cen try czn e kręgi M a u ric e D ru o n Kró l o w ie p r z e k lę c i

K r ó l z ż e la z a
i ład cyw ilizacyjny ........................................... 258
Z a m o rd o w a n a k r ó lo w a

T r u c iz n a k r ó le w s k a

P ra w o m ę żczyzn

W ilc z y c a z fr a n c ji
Część IV L e w i lilie

ZD ERZEN IA CYWILIZACJI K ie d y k r ó l g u b i kraj

José O rte g a y G asset Bu n t mas

V III Z achód i reszta: k w estie sporne Z e n o n K o sidow ski O P O W IE Ś C I BIBLIJNE

m iędzy cyw ilizacjam i ..................................... 307 K ate S aunders

n * c, i .
w
Ka t o l ic y i seks
IX G lobalna p o lity k a cyw ilizacji .................... 353 Peter S tanford

X Od w ojen o k re su przejściow ego D a v id Riesm an Sa m o t n y tłum

do w ojen kresow ych ....................................... 429 A n to n i K ępiński M E L A N C H O L IA

José O rte g a y G a sse t D e h u m a n i z a c j a s z t u k i i i n n e e seje

X I D y n am ik a w ojen kresow ych ....................... 466
E dw ard T. H a li U k r y t y w y m ia r

A iv in i H e id i T o ffle r W o jn a i a n ty w o jn a

K o n ra d Lorenz .. . R O Z M A W IA Ł Z BYDLĘ TAM I, PTA KA M I, R Y B A M I...

Erich F ro m m O S ZTUC E M IŁ O Ś C I
Część V
B e n ja m in R. B a rb e r D Ż ih a d kontra M c Św ia t
PRZY SZŁO ŚĆ CYWILIZACJI
G e o rg e Ritzer M c D o n a ld y za c ja spo łec zeń stw a

A rn o K a rle n C z ł o w ie k i m ik r o b y
X II Zachód, cyw ilizacje i Cywilizacja 531
S am uel P. H u n tin g to n Z d e r z e n ie c y w i l i z a c j i

A lb e rt C a m u s C z ł o w ie k z b u n t o w a n y

Jean Paul S arfre Eg z y s t e n c j a l iz m je s t h u m a n iz m e m

T om asz M ann E s e je (i . i )

H e rb e rt M a rc u s e Eros i c y w il iz a c j a

T h o rste in V e b ie n T E O R IA KLASY PR Ó ŻN IA C ZE J

Ruth B en edict W zory KULTURY

A lb e rt C a m u s M it Sy zyfa

Jerzy P ro k o p iu k La b i r y n t y h e r e zji

E dw ard T. H a ll Ta n ie c ż y c ia
 B o g d a n S u ch o d o lski S k ą d i d o k ą d id z ie m y W a ld e m a r K u lig o w ski W G L O B A L N Y M ŚW IECłE

Paul Levinson M ię k k ie o s t r z e M ic h a e l W a lz e r Sp ó r o W O JN Ę

G e o rg e Soros K r y z y s ś w i a t o w e g o k a p it a l iz m u Leszek B ugajski S eks, druk i rock a n d r o ll

Steffen D ietzsch K r ó t k a h is t o r ia k ł a m s t w a Paul Levinson T elefo n k o m ó r k o w y

D a vid S. Landes B o g a c tw o i nęd za naro d ó w M ic h a e l W a lz e r Po l it y k a i n a m ię t n o ś ć

T om asz M a n n D o s t o j e w s k i z u m i a r e m i i n n e e s e j e (i . 2) R ich a rd S ennett Ko r o zja charakteru

V la d im ir T ism a n e a n u W iz je z b a w ie n ia P io tr Laskowski S z k ic e z d z ie j ó w a n a r c h iz m u

R ichard Pipes W ła sn o ść a w o ln o ść M a tth e w C o llin O d m ie n n y s t a n ś w ia d o m o ś c i

R aym ond A ro n O p i u m in t e l e k t u a l i s t ó w D a n ie l P ennac Ja k p o w ie ś ć

M iro s ła w K a rw a t O p e r f id ii
D a v id O s t K lęska „ S o l id a r n o ś c i"

M ild re d Reed H a ll K ate Fox Pr ze jr ze ć A n g l ik ó w

C z w a r t y w y m ia r w a r c h it e k t u r z e V a n n a V a n n u c c in i
E dw ard 1. H a ll Ró żo w y to ko lo r P e r s ji

H e nry H o b h o u s e Z ia r n a z m ia n Lester T h u ro w Fo r t u n a s p r zy ja o d w a ż n y m

Edw ard C h a n c e llo r H is t o r ia s p e k u l a c ji f in a n s o w y c h J ü rg e n Elsässer Ja k d ż ih a d p r z y b y ł d o Eu r o py

C h a rle s Jo n sch e r Ż y c ie o k a b l o w a n e José O rte g a y G a sset M e d y ta c je o „D o n K ic h o c ie "

Luigi Barzini Eu r o p e jc z y c y D a n ie l D ayan

W y d a r z e n ia m e d ia l n e
Elihu Katz
G e o rg e Ritzer M a g i c z n y ś w ia t k o n s u m p c ji
E d m u n d Lew andow ski C har akter n a r o d o w y Po la k ó w i in n y c h
D ean M a c C a n n e ll T u r ysta

D n vid F d m o n d s B e n ja m in R. B a rb e r Sk o n su m o w an i

P o g r z e b a c z W it t g e n s t e in a
Joh n E tdm ow
N e il Postm an Z a b a w i ć s ię n a ś m ie r ć W przygotow aniu
O tto F. Best H is t o r ia p o c a ł u n k u

A lb e rto M a n g u e l M o j a h is t o r ia c z y t a n i a F ra n z-T h e o G o ttw a ld

. iL . . . J e d z e n ie . Ry t u a ł y i m a g ia
G e o rg e Ritzer M A K D O N A L D Y Z A C JA SPO ŁECZEŃ STW A {nowy przekład) Lo t h a r K o lm e r

M a ry F. Rogers B a r b ie j a k o i k o n a k u l t u r y

Steven Lukes N ie z w y k ł e o ś w i e c e n i e p r o f e s o r a C a r it a t a

N e il Postm an T ech n o po l

P atrick D e c le rc k R o z b it k o w ie . R z e c z 0 p a r y s k ic h k l o s z a r d a c h

Ted N a c e G a n g i A m eryki

E dm u nd Lew andow ski P e jz a ż e t n ic z n y E u r o p y

S e k s , d e m o k r a t y z a c ja p o ż ą d a n ia i m e d ia ,
Brian M c N a ir
c z y l i k u lt u r a o b n a ż a n ia

Eric S chlosser K r a in a f a s t f o o d ó w

B en ja m in R. B a rb e r Im p e r i u m s t r a c h u

Francis W h e e n J a k b r e d n i e p o d b i ł y ś w ia t

P iotr K uncew icz Le g e n d a E u r o p y

H ans M a y e r O d m ie ń c y

W o jc ie c h Józef Burszta S e q u e l . D a lsze p r z y g o d y ku ltu ry