ვეფხისტყაოსანის ხელნაწერები : საქართველოს

ლიტერატურული მემკვიდრეობის შენარჩუნება

პრეზენტატორი: გიზო გირგვლიანი

წარმოიდგინეთ ჩაღრმავება
შუა საუკუნეების
საქართველოში, სადაც
ეპიკური ზღაპრები
რაინდობის, რომანტიკისა და
ფილოსოფიური სიბრძნის
შესახებ იპყრობს ფანტაზიას.
ეს არის „ვეფხისტყაოსანის“
სამეფო, მონუმენტური
ეპიკური პოემა, რომელიც
მიეწერება პატივცემულ
ქართველ
პოეტ შოთა რუსთაველს.
დღეს ჩვენ ვიწყებთ
მოგზაურობას
„ვეფხისტყაოსანის“
ხელნაწერების შესასწავლად,
გამოვამჟღავნებთ მათ
მნიშვნელობას საქართველოს
მდიდარი ლიტერატურული
მემკვიდრეობის
შენარჩუნებაში და ნათელს
მოვჰფენთ იმდროინდელ
კულტურულ და ისტორიულ
კონტექსტს.
კეთილი იყოს თქვენი მობრძანება
ვეფხისტყაოსნის ხელნაწერთა
პრეზენტაციაზე.
ვეფხისტყაოსანი, შუა საუკუნეების
ქართული ნაწარმოები,
განასახიერებს საქართველოს
მდიდარ კულტურულ
მემკვიდრეობას.
დღეს ჩვენ ჩავუღრმავდებით
ხელნაწერებს, რომლებიც
ინარჩუნებენ ამ ლიტერატურულ
საგანძურს და ხსნიან მათ
მნიშვნელობას.
,,ვეფხისტყაოსანი” რთული
ნაწარმოებია სიუჟეტის მხრივ; აქ
ორი პარალელური ამბავია
მოთხრობილი — არაბეთისა და
ინდოეთისა, თუმცა ორივე მათგანი
ერთმანეთთან სიუჟეტურად
დაკავშირებულია. პოემა მდიდარია
პერსონაჟებით, ფაქტებით,
თავგადასავლებით, დაწერილია
შაირის სტილში,
თექვსმეტმარცვლიანი საზომით,
ძალიან მდიდარია მხატვრული
ხერხებითა და საშუალებებით,
კეთილხმოვანია და საინტერესოდ
იკითხება.
ჩვენამდე 164 ხელნაწერია მოღწეული, მათ შორის არის ფრაგმენტებიც. მათგან
110-მდე ნუსხა და 30-მდე მინაწერის შემცველი სხვა ხელნაწერი დაცულია
ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში. დანარჩენი ნუსხები დაცულია საქართველოსა
და საზღვარგარეთის სხვადასხვა სიძველეთსაცავში: ოქსფორდის
უნივერსიტეტის ბოდლეს ბიბლიოთეკა, საფრანგეთის ნაციონალური
ბიბლიოთეკა (პარიზი), ჰარვარდის უნივერსიტეტის ჰოუგტონის ბიბლიოთეკა,
რუსეთის ნაციონალური ბიბლიოთეკა (სანკტ პეტერბურგი) და ა.შ.
,,ვეფხისტყაოსნის” ზოგიერთი ხელნაწერი ნუსხა გაფორმებულია მდიდრული
ორნამენტებითა და მინიატიურებით, სხვადასხვა მხატვრის მიერ შექმნილია
ილუსტრაციები.
უძველესი სრული ხელნაწერი ეკუთვნის მამუკა თავაქალაშვილს და 1646 წლით თარიღდება.
თავაქალაშვილისეულ ,,ვეფხისტყაოსნის” ნუსხას წინ უსწრებს რამდენიმე ფრაგმენტი, მათ
შორის XIV, XV და XVI საუკუნეების მინაწერები, მათ შორისაა ვანის ქვაბების ცნობილი
წარწერები. XIII-XV საუკუნეებიდან არ მოიპოვება არც ერთი სრული ხელნაწერი, უფრო გვიან
ნუსხებში კი ტექსტი მნიშვნელოვნადაა დამახინჯებული. ძველი ხელნაწერების განადგურების
მიზეზად მიიჩნევა როგორც XIII საუკუნის შემდეგ დაწყებულიმონღოლთა ბატონობა
საქართველოში, ასევე, უფრო მოგვიანებით, ,,ვეფხისტყაოსნის” დევნა. აღსანიშნავია, რომ XIX
საუკუნისთვის ჯერ კიდევ ცნობილი იყო XV საუკუნის რამდენიმე ნუსხა, რომლებიც დღეს
დაკარგულად ითვლება. გარდა მამუკა თავაქალაშვილისეული ,,ვეფხისტყაოსნისა”, XVII
საუკუნის 60იანი წლებით თარიღდება და ერთერთი უძველესია იოსებ თბილელის მიერ
გადაწერილი ე. წ. „ზაზასეული ვეფხისტყაოსანი“. კალიგრაფიულად და გაფორმებით ერთ-ერთი
გამორჩეულია 1680 წელს ბეგთა-ბეგ ავთანდილის ძე მარტიროზაშვილის გადაწერილი
,,ვეფხისტყაოსანი” („ბეგთაბეგისეული ნუსხა“). ე. წ. „ბეგთაბეგისეული ვეფხისტყაოსნის“ ერთ-
ერთი ნუსხა გამორჩეულია გაფორმებით; თითოეულ გვერდს ამკობს ოქრომელნით
შესრულებული ჩარჩო, რომლის ორნამენტებიც ყოველ გვერდზე განსხვავებულია. აღსანიშნავია
ასევე პაპუნა ბებურიშვილისეული ხელნაწერი (გადამწერი უცნობია). XVII საუკუნეშია
შესრულებული ე. წ. „თარხანმოურავისეული ვეფხისტყაოსანი“, რომელიც დღეს ოქსფორდში
ინახება.
პირველი ნაბეჭდი „ვეფხისტყაოსანი“ 1712 წელს ვახტანგ VI-ის მიერ
თბილისში, მტკვრის სანაპიროზე დაარსებულ სტამბაში (1708-1709)
მხედრული შრიფტით გამოიცა. სტამბის მმართველად ვახტანგმა ანთიმოზ
ივერიელის მოწაფე, უნგროვლახელი ოსტატი – მიხაი იშტვანოვიჩი
მოიწვია. 1709 წელს სტამბაში პირველად სახარება და „დავითნი“
დაიბეჭდა ნუსხა-ხუცურით, შავი და წითელი საღებავებით. შემდეგ
სტამბას შეემატა რამდენიმე ფერის საღებავი და სხვადასხვა ზომისა და
ფორმის შრიფტიც: ასომთავრული, ნუსხური, მხედრული, ბერძნული და
ლათინური. წიგნის კაზმულობასა და შრიფტზე ქართველი მხატვარ-
გრავიორები და კალიგრაფისტები მუშაობდნენ, ილუსტრირებაც
ძირითადად გრავიურით ხდებოდა. 1712 წელს გამოცემული
„ვეფხისტყაოსანი“ სტამბაში დაბეჭდილი პირველი საერო წიგნი იყო. იგი
პოემის მოკლე რედაქციას შეიცავს, რომლის შემუშავებას საფუძვლად
დაედო XVII საუკუნეში ზაზა ციციშვილის დაკვეთით შექმნილი ნუსხა.
შუა საუკუნეებშიცა და შემდეგ დროშიც ,,ვეფხისტყაოსანი” დიდ
როლს ასრულებდა ქართველი ერის, განსაკუთრებით კი
ქართული ლიტერატურის თვითმყოფადობის
საკითხებში; ,,ვეფხისტყაოსანი” ქართველთათვის ერთერთ
საყვარელ წიგნად ითვლება. მიუხედავად ამისა, შუა
საუკუნეებში ,, ვეფხისტყაოსანი“ ხშირად იდევნებოდა
ეკლესიის მხრიდან, რადგან იგი ანტიქრისტიანულ, სპარსულ
ნაწარმოებად ითვლებოდა. თუმცა პოემის დევნამ ვერ შეასუსტა
მისი მნიშვნელობა ქართველ ხალხში, პირიქით, მისი გავლენა
უფრო მეტად გაიზარდა ახალი დროის ქართველ მწერლებში.
დღეს ,,ვეფხისტყაოსანი” მსოფლიო ლიტერატურის ერთერთ
შედევრად ითვლება.
ვეფხისტყაოსნის ხელნაწერები არსებობს :

ავალიშვილისეული ვეფხისტყაოსანი

ბეგთაბეგისეული ვეფხისტყაოსანი

ზაზასეული ვეფხისტყაოსანი

თავაქალაშვილისეული ვეფხისტყაოსანი

თარხანმოურავისეული ვეფხისტყაოსანი

წერეთლისეული ვეფხისტყაოსანი