ასურელ მამათა „წამება-ცხოვრებანი“

VI საუკუნის საქართველოს სარწმუნოებრივ, კულტურულ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მთავარ

მოვლენად უნდა მივიჩნიოთ ასურელი მამების მოსვლა. საქართველოში სამონასტრო ცხოვრებას
საფუძველი მათ ჩაუყარეს, ქრისტიანობის გასავრცელებლად და განსამტკიცებლად საქართველოს
სხვადასხვა კუთხეში ეკლესია-მონასტრების აშენებითა და ქადაგებით უდიდესი მისიონერული
საქმიანობა გასწიეს, მოციქულებრივი ღვაწლი მიუძღვით. არსებითად, მათი მოღვაწეობით დასრულდა
საქართველოს სრული ქრისტიანიზაცია, რომელიც I საუკუნიდან დაიწყო, IV საუკუნეში წმ. ნინოს
მოღვაწეობით გაგრძელდა და კიდევ გრძელდებოდა შემდეგშიც, მთელი ორი საუკუნის განმავლობაში.
ამ მხრივ, ასურელი მამების დამსახურება განსაკუთრებულია ქართველი ერის ისტორიაში და
ქართველთა განმანათლებლის წმ. ნინოს მოღვაწეობას უტოლდება იმის გამო, რომ საქართველოში ისინი
დიოფიზიტური ცნობიერების დამკვიდრების სათავეებთან დგანან. ამიტომ შემთხვევითი არ არის ის
გარემოება, რომ ძველ ქართულ ლიტერატურულ და საისტორიო წყაროებში მათი მოსვლა და ღვაწლი
საქართველოში საგანგებოდ აღინიშნება.
ქართულ ლიტერატურაში ასურელი მამების ცხოვრება-მოღვაწეობის შესახებ შეიქმნა რამდენიმე
ჰაგიოგრაფიული და ჰიმნოგრაფიული ნაწარმოები. „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, მათი
„ცხოვრებები“ ადრევე დაუწერიათ, ვარაუდით, მათი გარდაცვალების უახლოეს წლებში, დაახლოებით
VI-VII საუკუნეებში: „დაიწერა ცხოვრება და სასწაულნი მათნი და დაისხნეს ეკლესიათა შინა
ქართლისათა“. სამწუხაროდ, ასურელი მამების „ცხოვრებათა“ თავდაპირველ ვერსიებს ჩვენს დრომდე
არ მოუღწევიათ. ამჯერად ხელთ გვაქვს ასურელი მამების „ცხოვრებათა“ ორი ძირითადი ვერსია: 1)
ძველი, კიმენური ვერსიები, IX-X საუკუნეებისა, სავარაუდოდ, კათალიკოს არსენის მიერ დაწერილი; 2)
მეტაფრასული ვერსიები, XI-XII საუკუნეებისა, რომელთა ავტორებიც უცნობია. ორივეში მოიპოვება წმ.
იოვანე ზედაზნელის, წმ. შიო მღვიმელის, წმ. დავით გარეჯელის „ცხოვრებები“ და „წმ. აბიბოს
ნეკრესელის წამება“. „ცხოვრებათა“ ვერსიების მრავალფეროვნება ძველ ქართულ მწერლობაში ასურელი
მამებისადმი დიდ პატივისცემასა და მოკრძალებას, მათ დიდ პოპულარობას მოწმობს.
ასურელ მამათა შესახებ მოკლე ცნობები დაცულია აგრეთვე IX-XI საუკუნეების ქართულ საისტორიო
წყაროებში: „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“ და „ვახტანგ გორგასლის ცხოვრების“ გაგრძელებაში, რომელიც
ჯუანშერს მიეწერება. XVIII საუკუნის დასაწყისში „სწავლულ კაცთა მიერ“ შედგენილ „ქართლის
ცხოვრებაში“ სხვა დამატებებთან ერთად შეტანილია ზოგიერთი ასურელი მამის ცხოვრება-მოღვაწეობის
ამსახველი ეპიზოდები და მათი სახელების ჩამონათვალი. ასურელ მოღვაწეებს ორიოდე სიტყვით
ვახუშტი ბატონიშვილიც ახსენებს. ამ მამებმა ჩვენთან საფუძველი ჩაუყარეს კინობიტურ ცხოვრებას,
ხოლო საქართველოში ანაქორეტული ფორმით ბერმონაზვნობა სირიელ მამათა ჩამოსვლამდეც
არსებობდა. გრიგოლ ფერაძის შეხედულებით, ანაქორეტული, ანუ მარტოდმყოფობის, ფორმა
ბერმონაზვნობისა საქართველოში მათ მოსვლამდეც არსებობდა, ხოლო ასურელმა მამებმა კინობიტურ
ცხოვრებასა და ლავრულ მოღვაწეობას ჩაუყარეს საფუძველი (ფერაძე). აღმოსავლეთ საქართველოს
სხვადასხვა კუთხეში მათ მიერ დაარსებული მონასტრები ძალიან მალე იქცა მძლავრ სამონასტრო
ცენტრებად და საქართველოს სულიერ და კულტურულ ცხოვრებაში მთელი შუა საუკუნეების
მანძილზე უდიდესი როლი შეასრულა. ქართულმა ეკლესიამ ასურელი მამები წმინდანებად შერაცხა.
 ასურეთიდან მოსულ წმინდა მამათა მოსვლასთან დაკავშირებით რამდენიმე საკითხი დაისმის:
ასურელ მამათა „ცხოვრება-წამების“ რედაქციები და მათი დაწერის თარიღი; ასურელი მამების
რაოდენობა; ვინაობა, ეროვნება; საქართველოში მათი მოსვლის დრო; რელიგიური მრწამსი: რას
აღიარებდნენ, დიოფიზიტობას, მონოფიზიტობას თუ ნესტორიანობას; ასურელ მამათა დამსახურება
ქართული ეკლესიის წინაშე; მათი „წამება-ცხოვრებათა“ ავტორობის პრობლემა. ყოველი საკითხის
თაობაზე აზრთა სხვადასხვაობაა სამეცნიერო ლიტერატურაში.
ჩვენამდე მოღწეულია ოთხი ასურელი წმინდა მამის წამებისა და ცხოვრებების ძველი ტექსტები
რამდენიმე რედაქციით: „წმ. იოვანე ზედაზნელის ცხოვრება“, „წმ. დავით გარეჯელის ცხოვრება“, „წმ.
შიო მღვიმელის ცხოვრება“, „წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამება“. ასურელ მამათა ცხოვრებებიდან
ზოგიერთი, მეცნიერთა ნაწილის აზრით, VII საუკუნის დამლევამდე შეიქმნა (ი. ჯავახიშვილი, კ.
კეკელიძე, ს. კაკაბაძე, ი. აბულაძე, ე. გაბიძაშვილი, გ. კუჭუხიძე, მ. ჩხარტიშვილი, რ. ხალვაში).
ასურელ მამათა წამება-ცხოვრების რედაქციების შესახებ გამოთქმულია მოსაზრება, რომ არსებობდა
მათი პროტორედაქციები. კ. კეკელიძისა და ი. აბულაძის შეხედულებით, წმ. იოვანე ზედაზნელისა და
წმ. შიო მღვიმელის ცხოვრებების არქეტიპები სტილისტურად ერთმანეთთან ახლოს უნდა ყოფილიყო,
შესაძლოა, ერთიანი თხზულება არსებულიყო, რომელსაც ჩვენამდე არ მოუღწევია (კეკელიძე, 1960: 536;
აბულაძე, 1955: XXIV). სინას მთაზე აღმოჩენილმა ხელნაწერმა N/Sin-50 დაადასტურა, რომ ასურელ მამათა
რედაქციები არსენის მოღვაწეობამდე კარგა ხნით ადრე შეიქმნა; ზ. ალექსიძემ ახლადაღმოჩენილი
სინური ხელნაწერები X საუკუნის დასაწყისით დაათარიღა (ალექსიძე, 2000: 13). პროტორედაქციების
არსებობას მოწმობს ანა დედოფლისეულ „ქართლის ცხოვრებაში“ ჩართული „წმ. იოვანე ზედაზნელის
ცხოვრების“ ტექსტი, რომელშიც დაცულია ფრაგმენტი არსენ მეორის წერილიდან თხზულების
დამკვეთის მიქაელ მღვიმელისადმი, ხოლო ფრაგმენტში მოიხსენიება პროტორედაქცია: „ქარტაჲ იგი
წულილი“, რომელიც წმ. იოვანე ზედაზნელის მოღვაწეობას ახსენებს. „წმ. შიო მღვიმელის ცხოვრების“
ვრცელ რედაქციაში პროტორედაქციის ავტორად წმ. იოვანე ზედაზნელის მოწაფე მარტვირი
კონსტანტინოპოლელია დასახელებული (ძეგლები, 1971: 107). „წმ. დავით გარეჯელის ცხოვრების“
პროტორედაქციის არსებობას რამდენიმე ფაქტორი მოწმობს: 1. კ. კეკელიძემ ყურადღება მიაქცია
თხზულებაში დაცულ არქაულ ლექსიკას და ენობრივ მონაცემებს, რომელთა გამოყენება ადრეულ
პერიოდშია სავარაუდო. მან მასში შენიშნა ფოლკლორული ნაკადიც (კეკელიძე, 1960: 163, 158-159). 2. გ.
აბრამიშვილმა დავით გარეჯის უდაბნოს ეკლესიის იკონოგრაფიაში შენიშნა და შეისწავლა დავით
გარეჯელის ციკლის სიუჟეტები (აბრამიშვილი, 1965: 67); მან ორი ფენა გამოყო შესრულების დროის
მიხედვით, IX და X საუკუნეების ფენები, და მათ შორის განსხვავება დაადგინა. კედლის მხატვრობის
პირველ ფენაზე წმ. დავით გარეჯელი შარავანდედის გარეშეა გამოსახული, ფრესკებზე არც
სასწაულებია ასახული; ხოლო 983 წლით დათარიღებულ მეორე ფენაზე სასწაულებრივი ეპიზოდებიც
აისახა, კერძოდ: ლუკიანეს მიერ ირმების წველის, ვეშაპის დაწვის ეპიზოდები, რომლებიც არსენისეულ
ჰაგიოგრაფიულ მონათხრობს მისდევს (აბრამიშვილი, 1965: 68). 3. ასურელ მამათა წამება-ცხოვრებათა
შორის „წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამების“ ტექსტს, რომელიც გადამუშავებული სახითაა შემონახული,
ყველაზე ადრეულად მიიჩნევენ, რასაც არსენ კათოლიკოსის ცნობა მოწმობს; მან აღნიშნა, რომ
თხზულებაში პროტორედაქციის რამდენიმე ეპიზოდი არ შეუტანია, კერძოდ, წმ. აბიბოს ნეკრესელის
მიერ კერპთა დალეწვა და წინასწარმეტყველება ქართლიდან სპარსელთა განდევნის შესახებ, რაც იმას
მოწმობს, რომ თხზულება უნდა იყოს დაწერილი ქართლიდან სპარსელების განდევნის შემდეგ ახლო
დროში, VI საუკუნის ბოლოს და VII საუკუნის დასაწყისში, როდესაც ადგილობრივი
სახელმწიფოებრიობა აღდგა, ეს იყო 591 წელს (კეკელიძე, 1956: 39). ი. ჯავახიშვილის აზრით, ეს
თხზულება VI-VII სს. მიჯნაზე უნდა იყოს დაწერილი და შემდეგ გადამუშავებული ჰაგიოგრაფიული
სპეციფიკის მიხედვით (ჯავახიშვილი, 1979: 361-362). 4. შ. ნუცუბიძემ ყურადღება გაამახვილა არსენ
მეორის თხზულებაში ოთხი ელემენტის არსებობის შესახებ არსებულ შეხედულებაზე (ნუცუბიძე, 1956:
263-271), რომელიც ანტიკური ეპოქის ფილოსოფოსის, ემპედოკლეს მოძღვრებას ემყარება და შუა
საუკუნეებშიც პოპულარული იყო. რ. თვარაძის შეხედულებით, ბუნების ოთხ ელემენტზე ამაღლების
იდეა შეინიშნება „წმ. შიოსა და ევაგრეს ცხოვრებაში“ წმ. იოვანე ზედაზნელისა და მისი მოწაფეების
სასწაულების ამსახველ ეპიზოდში. მკვლევარს დამოწმებული აქვს შესაბამისი ადგილი ტექსტიდან,
როდესაც წმ. იოვანე ზედაზნელი ჭიქას ჰაერში გააჩერებს, წმ. შიო მღვიმელი ნაკვერჩხალს დაიდებს
ხელისგულზე და ზედ საკმეველს აკმევს, წმ. ისე წილკნელს მდინარე ქსნის წყალი კვერთხით მიჰყავს
წილკნის ტაძრამდე (თვარაძე, 1985: 166-167). ყოველივე ეს მოწმობს ასურელ წმინდა მამათა
ღვთივსულიერობასა და სისრულეს, რასაც ისინი ოთხი ელემენტის ერთიანობაზე ამაღლებით აღწევენ.
თვით ადამიანიც ხომ ამ ოთხი ელემენტისაგან შედგება: ჰაერი, ცეცხლი, წყალი და მიწა, რომლის
ფილოსოფიური ცოდნა ჩანს ჰაგიოგრაფიასა (იოვანე საბანისძის „წმ. აბოს წამება“) და შოთა რუსთველის
„ვეფხისტყაოსანში“ („ცეცხლსა, წყალსა და მიწასა, ჰაერთა თანა ძრომასა“).
რედაქციები, ხელნაწერები, გამოცემები:
I. „წმ. იოვანე ზედაზნელის ცხოვრების“ ოთხი რედაქციაა შემონახული:
1. ვრცელი, XV ს. ხელნაწერით, ესაა „ქართლის ცხოვრების“ ანა დედოფლისეულ ნუსხაში შეტანილი
ტექსტი - Q-795, XV საუკუნისა. იგი ნაკლული სახითაა შემონახული. დაწერილია ზედაზნის მონასტრის
წინამძღვრის მიქელის შეკვეთით. თხზულება დათარიღებულია სარგის კაკაბაძის მიერ X საუკუნის
დამდეგით, კორნელი კეკელიძის მიერ XI საუკუნით, ივანე ჯავახიშვილის მიერ - X საუკუნის შუა
წლებით; ილია აბულაძის მიერ - X საუკუნის II ნახევრით. გამოცემები: ა) ი. აბულაძე, ასურელ მამათა
ცხოვრების წიგნთა ძველი რედაქციები, თბ., 1955. გვ. 2-58, ა რედაქცია. ბ) ძველი ქართული
აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I, დასაბეჭდად მოამზადეს ილ. აბულაძემ, ლ.
ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, ლ. ქაჯაიამ, ც. ქურციკიძემ და ც. ჯღამაიამ, ილია აბულაძის
ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, თბ., 1963-1964. გვ. 191-216. ა რედაქცია.
2. მოკლე რედაქცია ერთადერთი ხელნაწერითაა შემონახული, ესაა XIII საუკუნის ხელნაწერი A-199.
დაბეჭდილია: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I, დასაბეჭდად მოამზადეს
ილ. აბულაძემ, ლ. ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, ლ. ქაჯაიამ, ც. ქურციკიძემ და ც. ჯღამაიამ, ილია
აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, თბ., 1963-1964. გვ. 191-216. ბ რედაქცია.
3. მეტაფრასული რედაქცია რამდენიმე ხელნაწერითაა შემონახული.
4. 1726 წლის ხელნაწერით შემონახული სვინაქსარული რედაქცია გვიანდელია, იგი ამ დროს
შექმნილად არის მიჩნეული.
XX საუკუნის ბოლოს სინას მთის წმ. ეკატერინეს სახელობის მონასტერში X საუკუნის I ნახევრის
ხელნაწერში აღმოჩნდა „წმ. იოვანე ზედაზნელის ცხოვრების“ ტექსტი. ზ. ალექსიძემ გაარკვია, რომ იგი
აქამდე ცნობილი სხვა რედაქციებისაგან განსხვავებულია (ალექსიძე, 2011: 169-174).

II. „წმ. შიო მღვიმელის ცხოვრება“ სამი რედაქციითაა შემონახული:

 1. კიმენური რედაქციის ავტორად არსენ ქართლის კათოლიკოსია დასახელებული თხზულების
სათაურში; პუბლიკაციები: ა) ი. აბულაძე, ასურელ მამათა ცხოვრების წიგნთა ძველი რედაქციები, თბ.,
1955. გვ. 92-141, ბ რედაქცია. დ) ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I,
დასაბეჭდად მოამზადეს ილ. აბულაძემ, ლ. ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, ლ. ქაჯაიამ, ც. ქურციკიძემ და
ც. ჯღამაიამ, ილია აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, თბ., 1963-1964. გვ. 217-229. ბ
რედაქცია. კ. კეკელიძის აზრით, უძველესია მოკლე რედაქცია, რომელიც „წმ. იოვანე ზედაზნელის
ცხოვრების“ მოკლე რედაქციის ორგანული ნაწილია და დაწერილია არსენ II კათოლიკოსის მიერ.
კიმენური რედაქციის გადამუშავების შედეგად XII საუკუნის I ნახ-ში უცნობი მწერლის მიერ შეიქმნა
მეტაფრასული რედაქცია (კეკელიძე, 1956: 19-50). ი. აბულაძის აზრით, მოკლე რედაქციაა პირველადი და
„წმ. იოვანე ზედაზნელის ცხოვრების“ მოკლე რედაქციის ორგანული ნაწილია.
2. მეტაფრასული რედაქცია XII საუკუნეში კიმენურის გადამუშავების შედეგად არის შემუშავებული.
მოღწეულია რამდენიმე ხელნაწერით.
3. შემონახულია ორი სხვადასხვა სვინაქსარული რედაქცია, ერთი - ძველი, XIII საუკუნის ხელნაწერში,
მეტაფრასული რედაქციის გადამუშავების შედეგად მიღებული, და მეორე - გვიანდელი, XVII-XVIII სს.
შექმნილი, 1726 წლის ხელნაწერით შემონახული, ისიც მეტაფრასული რედაქციის გადამუშავების
საფუძველზე შექმნილი.
4. ცალკე უნდა აღინიშნოს ბასილი კათოლიკოსის მიერ (1090-1110 წწ.) შეკრებილი თხზულება
„თხრობაჲ სასწაულთათჳს მამისა შიოჲსთაჲ“, რომელიც XVIII საუკუნის ხელნაწერებითაა შემონახული.

III. მოღწეულია „წმ. დავით გარეჯელის ცხოვრების“ სამი რედაქცია:

1. კიმენური რედაქცია დაბეჭდილია: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I,
დასაბეჭდად მოამზადეს ილ. აბულაძემ, ლ. ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, ლ. ქაჯაიამ, ც. ქურციკიძემ და
ც. ჯღამაიამ, ილია აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, თბ., 1963-1964. გვ. 229-240.
2. მეტაფრასული რედაქციის ხელნაწერები. დაბეჭდილია: ძველი ქართული აგიოგრაფიული
ლიტერატურის ძეგლები, III, თბ., 1971, გვ. 170-207.
3. სვინაქსარული რედაქცია შეიმუშავა რომანოზ მიტროპოლიტმა ძველი მეტაფრასული რედაქციის
საფუძველზე, რომელიც მოღწეულია XVIII საუკუნის ხელნაწერით.

IV. „წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამების“ სამი რედაქცია არსებობს: 1. კიმენური, მოკლე რედაქცია უნდა
ყოფილიყო პირველადი, უძველესი, არსენ I დიდი საფარელის მიერ (კათოლიკოსი იყო 860-887 წწ.)
შექმნილი რედაქციისაგან მომდინარე. არსენისეულ რედაქციას ჩვენამდე არ მოუღწევია. დაბეჭდილია:
ი. აბულაძე, ასურელ მამათა ცხოვრების წიგნთა ძველი რედაქციები, თბ., 1955. გვ. 188-195, ბ რედაქცია.
ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I, თბ., 1963-1964. გვ. 240-247, ბ რედაქცია.
2. მეტაფრასული რედაქციის შესახებ განსხვავებული შეხედულებებია გამოთქმული: ზოგიერთი
მეცნიერის მოსაზრებით, იგი მეტაფრასულია (კეკელიძე); ზოგი მეცნიერის აზრით კი, იგი ვრცელი
რედაქციაა, მაგრამ არა მეტაფრასული, რადგან X საუკუნეში მეტაფრასტიკა საქართველოში
განვითარებული არ იყო (აბულაძე). გამოცემები: ი. აბულაძე, ასურელ მამათა ცხოვრების წიგნთა ძველი
რედაქციები, თბ., 1955. გვ. 188-196, ა რედაქცია. ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის
ძეგლები, I, თბ., 1963/1964, გვ. 240-248, ა რედაქცია.
 3. სვინაქსარული რედაქცია გვიანდელია, XVIII საუკუნისა.
ფრანგმა ქართველოლოგმა ბერნარ უტიემ ერევანში მატენადარანის კოლექციაში აღმოაჩინა „წმ.
აბიბოს ნეკრესელის წამების“ ერთი ფურცელი, რომელიც „წამების“ აქამდე უცნობი რედაქციის
ფრაგმენტად მიიჩნია. XX საუკუნის ბოლოს სინას მთის წმ. ეკატერინეს სახელობის მონასტრის
წიგნთსაცავებში სხვა ქართულ ხელნაწერებთან ერთად აღმოჩნდა „წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამების“
კიდევ ერთი რედაქცია, გადაწერილი X საუკუნის I ნახევარში, რომელიც უფრო ახლოს დგას თხზულების
ვრცელ რედაქციასთან (ალექსიძე, 2011: 169-174).
ასურელ მამათა წამება-ცხოვრებათა რედაქციების შესახებ გამოითქვა მოსაზრებები
ბოლოდროინდელ, კერძოდ, რ. ხალვაშისა და გ. კუჭუხიძის სამეცნიერო ნაშრომებში. რ. ხალვაშის
აზრით, ასურელ მამათა წამება-ცხოვრებები შეიცავდა „წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამების“ არა ვრცელ,
არამედ მოკლე რედაქციას, რის საფუძველიც მან დაინახა ვრცელი რედაქციის დასასრულს „წმ. იოვანე
ზედაზნელის ცხოვრების“ არსენისეული რედაქციის დაბოლოების დუბლირებაში (ხალვაში, 2008: 55).
მისივე აზრით, არსენ მეორეს წერილობით ძეგლებთან ერთად ზეპირი გადმოცემებიც შეუკრებია, რასაც
„წმ. იოანე ზედაზნელის ცხოვრების“ ტექსტი (ხალვაში, 2008: 56).
ასურელ მამათა წამება-ცხოვრებათა მოკლე რედაქციები შემონახულია იერუსალიმის ჯვარის
მონასტერში XIV-XV სს. გადაწერილი ხელნაწერით A-199. მასშიც ავტორად ქართლის კათოლიკოსი
არსენი სახელდება. იგი კათოლიკოსი იყო 955-980 წლებში. ამ დასკვნის საფუძვლად მეცნიერებმა
მეტაფრასულ რედაქციაზე დართული მინაწერი მიიჩნიეს, რომლის მიხედვით არსენმა ასურელ მამათა
ცხოვრება-მოღვაწეობიდან არსენის კათოლიკოსობამდე 404 ან 420 წლის შემდეგ გამოიკითხა და
გამოიძია (Q-795). „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ მიხედვით, წმ. იოვანე ზედაზნელი ქართლში მოსულა
ქართლის მოქცევიდან მეორასე წელს, ე. ი. 526 წელს, რადგან საეკლესიო ტრადიციით, ქრისტიანობა
საქართველოში სახელმწიფო რელიგიად სწორედ 326 წელს გამოცხადდა; არსენ კათოლიკოსმა ამ
დროიდან 404 ან 420 წლის გასვლის შემდეგ, ე. ი. 930 ან 946 წელს, მოუძიებია და მოუპოვებია ეს მასალა.
ამ დროს კი არსენი კათოლიკოსი არ იყო, მაგრამ, სავარაუდოდ, სასულიერო იერარქიის ერთ-ერთ
უმაღლეს თანამდებობაზე უნდა ყოფილიყო.
მ. საბინინმა „საქართველოს სამოთხეში“ დაბეჭდა სხვა ასურელ მამათა შესახებ შექმნილი
ჰაგიოგრაფიული თხზულებებიც, რომლებიც გვიანდელი, ძირითადად სვინაქსარული რედაქციებია.
ასეთებია: „წმ. ისე წილკნელის ცხოვრება“, „წმ. იოსებ ალავერდელის ცხოვრება“, „წმ. ანტონ
მარტმყოფელის ცხოვრება“. „წმ. ისე წილკნელის ცხოვრების“ არქეტიპად „წმ. შიოსა და ევაგრეს
ცხოვრების“ მოკლე რედაქციას მიიჩნევენ. „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრებას“ კი ვახტანგ მეექვსის
სწავლულ კაცთა კომისიის მიერ შედგენილად მიიჩნევენ. წმ. ანტონ მარტმყოფელის შესახებ
სვინაქსარულ ცხოვრებას, ძირითადად, საფუძვლად დაედო XIII საუკუნის 30-იან წლებში, 1233 წელს,
აბუსერისძე ტბელის მიერ შედგენილ კრებულში მოთავსებული ძმების, აბუსერისძეების, დაკვეთით
არსენ ბულმაისიმისძის მიერ დაწერილი საგალობელთა ციკლი.

ასურელ მამათა რაოდენობა. ასურელ მამათა რაოდენობის შესახებ, როდესაც ისინი ქართლში
მოვიდნენ, სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვა მოსაზრება გამოითქვა: 1. ისინი, ცამეტნი, წმ. იოვანე
ზედაზნელის მეთაურობით ერთდროულად მოსულან; 2. ასურელი მამები შესაძლოა ერთსა და იმავე
საზოგადოებას არ ეკუთვნოდნენ, ყველა ასურელი მამა იოვანეს მოწაფე არ ყოფილა და ცალ-ცალკე,
რამდენიმე ნაკადად მოვიდა ქართლში, ხოლო მათი სახელები შემდგომში გააერთიანეს (კ. კეკელიძე, ივ.
ჯავახიშვილი). ასურელი მამები რიცხვით ცამეტნი ყოფილან: თორმეტი მოწაფე და ერთიც მათი
მოძღვარი, იოვანე ზედაზნელი. ამიტომ ეს მოღვაწეები ყველგან იწოდებიან ათცამეტ ასურელ მამად. კ.
კეკელიძემ ეჭვი შეიტანა ამ რიცხვში. მისი აზრით, ეს მოღვაწეები რიცხვით არც ცამეტნი ყოფილან და
არც ერთდროულად მოსულან საქართველოში, არამედ სხვადასხვა დროს, რელიგიური დევნის
შედეგად. შემდგომში ისინი 13 მოღვაწედ მიუჩნევიათ სახარების ანალოგიით, იესო ქრისტეს და მისი 12
მოწაფის მსგავსად. როგორც ასურელი მამების „წამება-ცხოვრებათა“ ვერსიები მიუთითებენ, ისინი
სხვადასხვა დროს განსხვავებული ოდენობით მოსულან ქართლში. წყაროების მიხედვით, ასურელი
მამები საქართველოში მოსულნი ჩანან VI ს. შუა წლებში. მათი სახელებია: იოვანე ზედაზნელი, დავით
გარეჯელი, შიო მღვიმელი, იოსებ ალავერდელი, ისე წილკნელი, აბიბოს ნეკრესელი, ანტონ
მარტმყოფელი, თათა სტეფანწმინდელი, პიროს ბრეთელი, ისიდორე სამთავნელი, ზენონ იყალთოელი,
მიქაელ ულუმბოელი, სტეფანე ქიზიყელი//ხირსელი, ელია დიაკონი, თეოდოსიოს, პიმენ, ნათან;
ვარაუდით, ლუკიანე და დოდო გარეჯელიც ასურეთიდან უნდა მოსულიყვნენ. ახლად აღმოჩენილი
წამება-ცხოვრებების ტექსტებზე დაკვირვებით (N/Sin. 50) ზ. ალექსიძემ ივარაუდა, რომ ასურელ მამათა
ქართლში მოსვლისას მათი რაოდენობა ცამეტი უნდა ყოფილიყო, თუმცა, ტექსტებში გაცილებით მეტი
მამის სახელი იხსენიება, რაც იმით უნდა იყოს გამოწვეული, რომ ასურეთიდან მოსულ მამებს აქ
დახვდათ ქართველი მოღვაწეები, ისინი მათ შეუერთდნენ, რის შემდეგაც მათი სახელები ერთად
იხსენიებოდა და აღარ გაირჩეოდა, ვინ მოვიდა ასურეთიდან და ვინ დახვდა მოსულებს (ალექსიძე, 2011:
169-174).
ცალკე უნდა აღინიშნოს წმ. ანტონ მარტმყოფელის შესახებ. 1990 წელს სინას მთის წმ. ეკატერინეს
სახელობის მონასტერში აღმოჩენილი ახალი კოლექციის ხელნაწერში N/Sin-50 გამოვლინდა ასურელ
მამათა ცხოვრების შემცველი რედაქციების განსხვავებული ვარიანტი, რომელიც შეისწავლა ზ.
ალექსიძემ. მასში განსხვავებული სახელები და მამათა განსხვავებული რაოდენობა მოწმდება. სინურ
ფრაგმენტში არ იხსენიება წმ. ანტონ მარტმყოფელი, ხოლო მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის შესახებ
ცოდნა საქართველოში ჩამოიტანეს ეზდერიოზ სამთავნელმა და თეოდოსიოს მრეხელმა. აქვე უნდა
აღინიშნოს, რომ მარტყოფის მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის შესახებ ცნობა არ არის დაცული არც წმ.
იოვანე ზედაზნელის, არც წმ. შიო მღვიმელისა და არც წმ. დავით გარეჯელის „ცხოვრებებში“. მეტიც,
თვით წმ. ანტონ მარტმყოფელი მხოლოდ ერთხელ იხსენიება ამ თხზულებებში და მისი სვინაქსარული
ცხოვრება მხოლოდ XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნაზე შეიქმნა XIII საუკუნის კათალიკოსის არსენ
ბულმაისიმისძის საგალობლების საფუძველზე (წმ. ანტონ მარტმყოფელის შესახებ იხ. ქვემოთ).
ასურელ მამათა ქართლში მოსვლის დრო. სამეცნიერო ლიტერატურაში აზრთა სხვადასხვაობაა
ასურელ მამათა ქართლში მოსვლის დროის თაობაზე. მათი მოსვლის თარიღისა და მოღვაწეობის
შესახებ ცნობებს ჰაგიოგრაფიულ ძეგლებსა და მატიანეებში დაცული სხვადასხვა პირდაპირი თუ ირიბი
მონაცემები იძლევა. ისინი წყაროებში ნახსენები მათთან დაკავშირებული ისტორიული პირები და
მოვლენები არიან; პირები: ფარსმან მეფე, ევლავიოზ კათალიკოსი, აგრეთვე, მისი შემდგომი
კათალიკოსები მაკარი და სამუელი, სვიმეონ მესვეტე, იერუსალიმის პატრიარქი ელია; მოვლენები:
ედესის ალყა სპარსთა მეფის ხოსროს მიერ 544 წელს, ქართლში უმეფობის ხანა და მარზპანთა
გამგებლობის პერიოდი, ბერძენთა მიერ სპარსელების განდევნა ქართლიდან; ისიც უნდა აღინიშნოს,
რომ ამ პირთა მოღვაწეობისა და ცხოვრების თარიღების, ზემოხსენებულ მოვლენათა დათარიღების
შესახებაც სამეცნიერო ლიტერატურაში განსხვავებული მოსაზრებები გამოითქვა. მარი ბროსე, დ.
ჩუბინაშვილი, მ. საბინინი, თ. ჟორდანია, მ. თამარაშვილი, მ. ჯანაშვილი, ი. ჯავახიშვილი, კ. კეკელიძე, მ.
თარხნიშვილი, ლ. მენაბდე და სხვ. მიიჩნევენ, რომ ასურელ მამათა ქართლში მოსვლის თარიღი
ზოგადად VI საუკუნეა, მაგრამ აზრთა სხვადასხვაობაა იმის შესახებ, კონკრეტულად თუ როდის
მოვიდნენ, საუკუნის დამდეგს, შუა წლებში თუ ბოლოს. საეჭვოდაა მიჩნეული მათი ერთად მოსვლაც.
ფიქრობენ, რომ ისინი ერთი და იმავე საზოგადოებისა თუ მიმდევრობის წარმომადგენლები არ იყვნენ,
რამდენიმე ნაკადად მოვიდნენ და მათი გაერთიანებაც რაღაც მიზეზის გამო შემდეგში, გვიანდელ
ხანებში უნდა მომხდარიყო. ეს თვალსაზრისი გამოთქვეს კ. კეკელიძემ და ი. ჯავახიშვილმა.
ვ. გოილაძემ მიიჩნია, რომ ასურელი მამები საქართველოში ცალ-ცალკე მოსულან: წმ. იოვანე
ზედაზნელი და მისი მოწაფეები, ანტონ მარტმყოფელის გარდა, 534 წლის ახლო ხანებში, ფარსმან
სხუაისა (დაახლ. 525-535 წწ.) და კათალიკოს ევლავიოსის დროს; მათი მოსვლიდან მცირე ხნის შემდეგ
ევლავიოსმა ისე წილკნის, ხოლო აბიბოსი ნეკრესის ეპისკოპოსებად დაადგინა. აბიბოსი ირანელი
მარზპანის ბრძანებით 537-555 წლებს შორის აწამეს. მკვლევარი იზიარებს კ. კეკელიძის მოსაზრებას
ანტონ მარტმყოფელის ედესიდან ქართლში 544 წელს წამოსვლის შესახებ, რადგან ანტონი ედესის 544
წლის ბრძოლის თვითმხილველი იყო და, ცხადია, ამის შემდეგ წამოვიდა (გოილაძე, 2002: 157-158).

წარმომავლობა. ასურელი მამების „ცხოვრებათა“ ვერსიებში, სხვა წერილობით წყაროებში ეს

მოღვაწეები იწოდებიან ასურელ მამებად, რადგან ისინი ჩვენთან მოსულან ასურეთიდან და მეცნიერთა
ნაწილს ეროვნებითაც ასურელებად მიაჩნია. კ. კეკელიძემ გამოთქვა მოსაზრება მათი ქართველობის
შესახებ: ქართლში მოსვლისთანავე იოანე ზედაზნელი ქართულად ლაპარაკობს, ისინი ძალიან მალე
შეეთვისნენ ქართულ კულტურას, რაც მათს ქართველობაზე უნდა მიუთითებდესო. ასურეთში
ქართველებს ჰქონდათ სამონასტრო ცენტრები. ბუნებრივი იქნებოდა, რომ უცხოეთში რელიგიური
დევნის პერიოდში ქართველი მოღვაწეები სამშობლოში დაბრუნებულიყვნენ. ამიტომ ფიქრობს კ.
კეკელიძე, რომ ასურელი მამები ეროვნებით ქართველები უნდა ყოფილიყვნენ. ეს შეხედულება არ
გაიზიარა ივ. ჯავახიშვილმა, მან ეს მოღვაწეები ტრადიციაზე დამყარებით ასურელებად მიიჩნია.
ასევე საკამათოდ არის მიჩნეული ასურელ მამათა წარმომავლობის საკითხიც, რადგან მეცნიერთა
ნაწილს ისინი მიაჩნია ანტიოქიელებად, ნაწილს - ქართველებად. დ. ჩუბინაშვილი, მ. ჯანაშვილი, დ.
ბაქრაძე, ა. ხახანაშვილი, კ. კეკელიძე, შ. ნუცუბიძე, კალისტრატე ცინცაძე, ლ. მენაბდე, რ. თვარაძე, ვ.
გოილაძე და სხვანი ფიქრობენ, რომ ისინი ასურეთიდან მოსული ეროვნებით ქართველი მოღვაწეები
იყვნენ. დავით ჩუბინაშვილის აზრით, ისინი კაბადოკიელები იყვნენ. ამასვე ფიქრობდნენ იაკობ
გოგებაშვილი, ა. ხახანაშვილი, კირიონ კათალიკოსი და სხვ. კ. კეკელიძის აზრით, მათი ქართველობის
დამადასტურებელია ქართლში მოსვლისთანავე მათი ქართულად ამეტყველება, ხოლო ქართლ-კახეთში
მიმოფანტვა მშობლიურ ადგილებში წასვლად იქნა აღქმული. მ. კელენჯერიძემ პირველმა შეიტანა ეჭვი
მათ ქართველობაში, ხოლო ი. ჯავახიშვილმა მას „უსაფუძვლო ჰიპოთეზა“ უწოდა. ასევე ფიქრობდნენ
გრ. ფერაძე, მ. თარხნიშვილი, ს. კაკაბაძე, დ. მერკვილაძე. მათი ქართველობის შესახებ განსაკუთრებით
საინტერესოა რ. თვარაძის მოსაზრება, რომელმაც წმ. შიო მღვიმელის მიერ ქართულად საგალობლების
თხზვაზე გაამახვილა ყურადღება და განაცხადა, რომ დიდად საეჭვოა, რომ უცხოელს, არაქართველს
ქართულ ენაზე საგალობლების შექმნა დაეწყოსო (თვარაძე). ვ. გოილაძემ, საისტორიო წყაროებისა და
მათ შესახებ არსებული სამეცნიერო ნაშრომების საფუძველზე, ღრმად და საფუძვლიანად იკვლია
ასურელ მამათა ვინაობა-წარმომავლობის საკითხი, თუ რომელი ტომების განსახლების ადგილი იყო
შუამდინარეთისა და მისი მიმდებარე ტერიტორიები; მცირე აზიის ქვეყნების ტერიტორიებზე
განსახლებული ტომების წარმომავლობის გასარკვევად უძველესი წყაროები დაიმოწმა და დაასკვნა, რომ
ამ ადგილებში ქართველური ტომებიც მოსახლეობდნენ; ედესისა და მის მახლობლად მდებარე
მონასტრებში ქართველი ბერმონაზვნებიც მოღვაწეობდნენ. ასურელი წმინდა მამები სწორედ
ქართველური ტომების წარმომადგენლები იყვნენ. მკვლევარს ასურელ წმინდა მამათა საქართველოში
წამოსვლამდე მათი მოღვაწეობის ადგილად ჩრდილოეთ შუამდინარეთის ქალაქი ედესა-ანტიოქია
(ურჰა) მიაჩნია (გოილაძე, 2002: 157).
როგორც ასურელი მამების „ცხოვრებათა“ ვერსიებში, ასევე სხვა წერილობით წყაროებში ეს
მოღვაწეები იწოდებიან ასურელ მამებად: ისინი ჩვენთან მოსულან ასურეთიდან და მეცნიერთა ნაწილის
მიერ ეროვნებითაც ასურელებად ივარაუდებიან. კ. კეკელიძემ გაიზიარა ადრე გამოთქმული მოსაზრება
და გამოთქვა მათი ქართველობის შესახებ: ქართლში მოსვლისთანავე წმ. იოვანე ზედაზნელი
ქართულად ლაპარაკობს და ყველანი ძალიან მალე შეეთვისნენ ქართულ კულტურას. ეს ყველაფერი
მათს ქართველობაზე უნდა მიგვითითებდესო. ასურეთში ქართველებს ჰქონდათ სამონასტრო
ცენტრები. ბუნებრივი იქნებოდა, რომ უცხოეთში რელიგიური დევნის პერიოდში ქართველი
მოღვაწეები სამშობლოში დაბრუნებულიყვნენ. ამიტომ კ. კეკელიძე ფიქრობს, რომ ასურელი მამები
ეროვნებით ქართველები უნდა ყოფილიყვნენ. ეს შეხედულება არ გაიზიარა ივ. ჯავახიშვილმა,
რომელსაც ეს მოღვაწეები ტრადიციაზე დამყარებით ასურელებად მიიჩნია.
ასურელ მამათა აღმსარებლობა. VI საუკუნის ქართლში სარწმუნოებრივი თვალსაზრისით
მრავალფეროვნებაა: დიოფიზიტები, მონოფიზიტები და ნესტორიანელები არათანაბარი რაოდენობით
თანაარსებობენ. შალვა ნუცუბიძემ ნეოპლატონიკოსობის არსებობაც ივარაუდა. ამ საუკუნეში
ოფიციალურად ქართული ეკლესია სომხურ ეკლესიასთან ერთად მონოფიზიტობას აღიარებდა, მაგრამ
უკვე დიოფიზიტობაც საკმაოდ გავრცელებული იყო. ასე რომ არ ყოფილიყო, VII საუკუნის დასაწყისში
კირიონ კათალიკოსი ვერ შეძლებდა ქართლის უმტკივნეულოდ მოქცევას დიოფიზიტობაზე. VII
საუკუნის დასაწყისში კირიონ//კირონ კათალიკოსმა ქართლს ქართველ-სომეხთა განყოფის შედეგად
საბოლოოდ დიოფიზიტობა დაუმკვიდრა. თეორიულად თანაბრად დასაშვები იყო ასურელ მამათა
დიოფიზიტობაც, მონოფიზიტობაც და ნესტორიანობაც, რამდენადაც სამივე მიმდინარეობა,
მეტნაკლებობით, თანაარსებობდა იმდროინდელ ქართლში. ასურელი მამების „ცხოვრებათა“ ჩვენებით
ასურელი მამები სარწმუნოებით მართლმადიდებლები, დიოფიზიტები ყოფილან. ასეთებად მიიჩნევიან
ისინი სხვა წყაროებშიც. სამეცნიერო ლიტერატურაში ასურელ მამათა აღმსარებლობისა და მათი
ქართლში მოსვლის მოტივის შესახებ განსხვავებული აზრი გამოითქვა: 1. ტრადიციულად, ისინი
მართლმადიდებლები, ქალკედონიტები არიან და საქართველოში მართლმადიდებლობის
განსამტკიცებლად მოვიდნენ. მათი მოღვაწეობის შედეგი იყო ქართლში დიოფიზიტური მრწამსის
საბოლოო გამარჯვება VII საუკუნის დამდეგს, კერძოდ, 607-609 წლებში, როდესაც კირიონ//კირონ
ქართლის კათალიკოსის ინიციატივით, საქართველო დიოფიზიტობაზე საბოლოოდ გადავიდა, რასაც, ი.
ჯავახიშვილის აზრით, განამტკიცებს სომხურ ეპისტოლეთა წიგნში დაცული ცნობები იმის თაობაზე,
რომ VI საუკუნის შუა წლებში სომხეთსა და ალბანეთში მოსულან სირიელი მამები, რომელთა მიზანი
ქალკედონიტობის დანერგვა და ქადაგება იყო (ი. ჯავახიშვილი, გრ. ფერაძე, თ. ჟორდანია, ზ. ალექსიძე,
რ. სირაძე, ანანია ჯაფარიძე, ვ. გოილაძე, დ. მერკვილაძე, ს. მეტრეველი); 2. მეცნიერთა ნაწილის აზრით,
VI საუკუნეში საქართველოსა და ბიზანტიის აღმოსავლეთ პროვინციებში არსებული ისტორიულ-
რელიგიური სიტუაციის გათვალისწინებით, ისინი მონოფიზიტები იყვნენ და ქალკედონიტებთან
დაპირისპირებას გამოექცნენ. მათ თავი საქართველოს შეაფარეს, სადაც ჯერ კიდევ მონოფიზიტობა იყო
წამყვანი რელიგიური მრწამსი და მშვიდობიანი რელიგიური სიტუაცია სუფევდა. საქართველოში
ქალკედონიტობის, ანუ მართლმადიდებლობის გამარჯვების შემდეგ კი წყაროებში ასურელი მამების
მოღვაწეობისათვის ქალკედონიტური ელფერი მიუციათ და წმინდანთა რიცხვში მოუქცევიათ (კ.
კეკელიძე, ს. კაკაბაძე, ლ. მელიქსეთ-ბეგი, ლ. მენაბდე). ძირითადად ასურელ მამათა აღმსარებლობის
შესახებ გამოთქმული შეხედულებები ამ ორ პოზიციას შორის მერყეობს. თუმცა, უახლეს სამეცნიერო
ლიტერატურაში უპირატესობა ასურელ მამათა დიოფიზიტურ მრწამსს დასაბუთებულად ენიჭება. 3.
არსებობს მესამე თვალსაზრისიც, რომლის მიხედვით ასურელ მამებს ნესტორიანული აღმსარებლობა
ჰქონდათ და მისი დანერგვა სურდათ ქართლში (ნ. მარი, პ. ინგოროყვა, შ. ონიანი). თ. მგალობლიშვილმა
ასურელი მამები მართლმადიდებლობისაკენ გადახრილ ნესტორიანელებად მიიჩნია. 4. შ. ნუცუბიძის
შეხედულებით, ასურელი მამები ნეოპლატონიკოსები იყვნენ, რომელთაც ბიზანტიაში დევნიდნენ
იუსტინიანეს რელიგიური პოლიტიკის შედეგად იმპერიაში ფილოსოფიური ცენტრების მოშლის
დაწყების გამო და ქართლში წამოვიდნენ, რათა გამოქცეოდნენ ამ დევნას. მან ისინი პეტრე იბერის მიერ
სირიაში დაარსებულ ქართულ კოლონიას დაუკავშირა და, შესაბამისად, ქრისტოლოგი-
ნეოპლატონიკოსი არ შეიძლებოდა ყოფილიყო დიოფიზიტი ან მონოფიზიტი. სამეცნიერო
ლიტერატურაში ბოლო ორი თვალსაზრისი არ არის გაზიარებული.
თხზულებათა ავტორები. ვინ იყვნენ ასურელ მამათა წამება-ცხოვრებათა ავტორები? საკითხი
ცალკეულ თხზულებასთან დაკავშირებით ცალ-ცალკეა განსახილველი. „წმ. იოვანე ზედაზნელის
ცხოვრების“ რამდენიმე ძველი რედაქციაა მოღწეული: კიმენური, მეტაფრასული, სვინაქსარული; მაგრამ
ისინი შექმნილია საკმაოდ გვიან, X-XII საუკუნეებში, მაგრამ ნათლად ჩანს, რომ ასურელ მოღვაწეთა
შესახებ უფრო ძველ, ჩვენთვის უცნობ მასალას ეყრდნობა. თავდაპირველი ტექსტის ავტორი
თხზულების წერისას იყენებდა მიქაელისაგან მიღებულ ქარტას, რომელშიც მოკლედ იყო აღწერილი წმ.
იოვანეს ღვაწლი, აგრეთვე ზეპირ გადმოცემებს; „წმ. იოვანე ზედაზნელის ცხოვრების“ სამივე რედაქციის
სათაურში ავტორად არსენ ქართლის კათალიკოსია დასახელებული.
ე. გაბიძაშვილმა გამოთქვა დასაბუთებული მოსაზრება, რომ „წმ. იოვანე ზედაზნელის ცხოვრების“
მოკლე რედაქცია უნდა იყოს არქეტიპი, რომელიც არის ნაწილი ერთი მთლიანი თხზულებისა - წმ.
იოვანე ზედაზნელისა და მის მოწაფეთა ცხოვრებისა და რომლის ნაწილებს უნდა წარმოადგენდეს
აგრეთვე წმ. შიოს, წმ. დავით გარეჯელისა და წმ. აბიბოს ნეკრესელის ცხოვრება. ეს ერთიანი თხზულება
დაწერილი უნდა იყოს არსენ კათალიკოსის მიერ (955-980) X ს-ის მეორე ნახევარში. მეტაფრასული
რედაქცია, მეცნიერთა უმრავლესობის აზრით, XII საუკუნეში უნდა შექმნილიყო. ასურელ მამათა
მეტაფრასული რედაქციების ავტორები უცნობია. გარდა ზემოხსენებული სამი ძველი რედაქციისა,
უკანასკნელ ხანებში სინას მთის წმ. ეკატერინეს მონასტერში აღმოჩნდა წმ. იოანე ზედაზნელის კიდევ
ერთი, უცნობი „ცხოვრება“, რომელიც დაცულია X ს-ის I ნახევარში გადაწერილ ხელნაწერში. ეს ტექსტი
თხზულების აქამდე ცნობილ არც ერთ რედაქციას არ განეკუთვნება და მისმა საფუძვლიანმა შესწავლამ
შესაძლოა არსებულ რედაქციათა ურთიერთმიმართებისა და დათარიღების საკითხის გადახედვა
გამოიწვიოს. „წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამების“ ავტორადაც არსენ კათალიკოსს მიიჩნევენ. როგორც
ვხედავთ, ასურელ მამათა „წამება-ცხოვრებების“ ავტორობის საკითხი კიდევ მოითხოვს კვლევას.
 „წმ. იოანე ზედაზნელის ცხოვრება“. ზემოთ აღინიშნა, რომ თხზულების ორი კიმენური რედაქცია
გვაქვს შემონახული: 1. ვრცელი, რომელიც ანა დედოფლისეული „ქართლის ცხოვრებაშია“ ჩართული და
ასეა დასათაურებული: „ცხორებაჲ წმიდისა მამისა ჩუენისა იოვანე ზედაძნელისაჲ, რომელი ბრძანებითა
ღმრთისაჲთა და წინამძღურობითა სულისა წმიდისაჲთა მოივლინა ქუეყანით შუამდინარით ქუეყანად
ქართლისად ათორმეტთა მოწაფეთა მისთა წმიდათა თანა“; მას აქვს მინაწერი, რომელიც გვამცნობს, რომ
იგი „განაახლა და განავრცო წმიდამან [მამამან] ჩუენმან ქრისტეს მიერ არსენი კათალიკოზმან“ (ძეგლები,
1963//1964: 191). 2. მოკლე, რომელიც ერთი ხელნაწერითაა დაცული და დასათაურებულია
შემდეგნაირად: „ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ წმიდისა მამისა ჩუენისა იოვანე ზედაძნელისა და მოწაფეთა
მისთაჲ, რომელთა განანთლეს ქუეყანაჲ ესე ჩრდილოეთისაჲ“; აქვს მინაწერი: „ხოლო აღწერა არსენი
კათალიკოზმან სარგებელად, რომელნი ისმენდენ“ (ძეგლები, 1963//1964: 191).
თხზულებას წინ უძღვის არსენ ქართლის კათოლიკოსის წინასიტყვა, რომელშიც ავტორის
მიზანდასახულობა, მსოფლმხედველობა, ქრისტიანული დოგმების მოკლე განხილვა, თხზულების
დამკვეთის, მიქაელისადმი მიმართვაა გადმოცემული (ძეგლები, 1963//1964: 192-196). იგი მოგვითხრობს
იმის შესახებ, ასურელ მამათა წამება-ცხოვრებიდან თუ რა მასალა იყო მოღწეული და თვითონ რატომ
შედგა მათ შესახებ თხზულებათა შექმნას. როგორც ეს წინათქმა გვაუწყებს, ყველა კიმენური თხზულება
არსენს დაუწერია, რისთვისაც მას ხელთ ჰქონია ძველი არასრულად აღწერილი მამათა ცხოვრებები,
ამიტომ მას სხვათაგან გამოუკითხავს და ისე აღუწერია ყოველივე. რიგით პირველი თხზულება „წმ.
იოვანე ზედაზნელის ცხოვრებაა“.

„წმ. შიო მღვიმელისა და ევაგრეს ცხოვრება“. ასურელ მამათა მოღვაწეობის თაობაზე შექმნილი
ჰაგიოგრაფიული ძეგლები მოგვითხრობენ წმ. იოანე ზედაზნელის მოწაფეების წმ. დავით გარეჯელის,
წმ. შიო მღვიმელის ცხოვრებისა და წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამების შესახებ. ამ თხზულებათა მიხედვით
ცნობილი ხდება ასურელ მამათა მოღვაწეობის მიზანდასახულობა, რაც ქართლში ქრისტიანული
რელიგიის განმტკიცებითა და ლავრული სამონასტრო ცხოვრების დამკვიდრებით გამოვლინდა.
ზემოთ აღინიშნა, რომ „წმ. შიო მღვიმელისა და ევაგრეს ცხოვრების“ კიმენური რედაქციის ავტორად
არსენ ქართლის კათოლიკოსია მიჩნეული; ს. კაკაბაძის აზრით, თხზულება პირველადია და მისი
ავტორია არსენ კათოლიკოსი, დაწერილია 687-700 წლებში. მისგან მომდინარეობს მეტაფრასული
რედაქცია, რომელიც შეიქმნა 905 წლის მახლობლად. იგი გადაბმულია „წმ. იოანე ზედაზნელის
ცხოვრების“ მეტაფრასულ რედაქციაზე (კაკაბაძე, 1928: 6). კ. კეკელიძის აზრით, უძველესია მოკლე
რედაქცია, რომელიც „წმ. იოანე ზედაზნელის ცხოვრების“ მოკლე რედაქციის ორგანული ნაწილია და
დაწერილია არსენ II კათოლიკოსის მიერ. მეტაფრასული კიმენური რედაქციის გადამუშავების შედეგად
შეიქმნა XII საუკუნის I ნახ-ში უცნობი მწერლის მიერ (კეკელიძე, 1956: 19-50). ი. აბულაძის აზრით, მოკლე
რედაქციაა პირველადი და „წმ. იოანე ზედაზნელის ცხოვრების“ მოკლე რედაქციის ორგანული ნაწილია,
რის გამოც მას არსენ II ვერ დაწერდა, რადგან „წმ. იოანე ზედაზნელის ცხოვრების“ მოკლე რედაქცია
არსენს არ ეკუთვნის (აბულაძე, 1955: XXV). ე. გაბიძაშვილის აზრით, კიმენური რედაქცია X ს. II ნახევარში
შეიქმნა, არსენ კათოლიკოსის მიერ დაწერილი არქეტიპია, რომელიც „წმ. იოანე ზედაზნელის
ცხოვრების“ ნაწილადაა მიჩნეული. მ. ჩხარტიშვილის აზრით, ასურელ მამათა „ცხოვრებების“ შექმნა
იოანე მარტვირის სახელთანაა დაკავშირებული, რადგან „წმ. შიო მღვიმელის ცხოვრების“ მეტაფრასული
რედაქციის სათაურში დასახელებულია როგორც აღმწერი თხზულებისა; მას იოანე მარტვირის
თხზულება გვიანდელ მოდიფიკაციად მიაჩნია, თუმცა, მასში დედნის სახე დაცულია (ჩხარტიშვილი,
1997: 21-24).

„წმ. დავით გარეჯელის ცხოვრება“. წმ. დავით გარეჯელი წმ. იოვანე ზედაზნელის ერთ-ერთი
ცნობილი მოწაფეთაგანია, რომლის სახელსაც ორი მონასტრის აღმშენებლობა უკავშირდება: მამა
დავითისა თბილისში და დავით გარეჯის ლავრისა გარეჯის უდაბნოში. წმ. დავით გარეჯელი
ასურეთიდან მოსულ მამათა რიცხვს განეკუთვნება. მასთან ერთად გარეჯის უდაბნოში მისი მოწაფე
ლუკიანეც წავიდა.
უდაბნო ის ადგილია, სადაც მოსახლეობა არაა, სემანტიკურად იგი უდაბურს, დაუსახლებელ ადგილს
ნიშნავს. ურწყულ უდაბნოში, კლდოვან ადგილას, მოწყურებულმა წმინდა მამებმა იპოვეს
ნაპრალებიდან წვიმის ჩამონადენი წყალი, რომელიც შესვეს და კლდის ჩრდილში დასასვენებლად
ჩამოსხდნენ. წმ. დავითის სურვილით, სწორედ იქ დარჩნენ, რათა ღვთისაგან შვება მიეღოთ და
სასუფეველი ცათა დაემკვიდრებინათ. ის იმგვარი ადგილი იყო, რომელიც დაყუდებულთათვის
საუკეთესოდ მიიჩნეოდა, რადგან წმინდა მამები წააწყდნენ „ფრიადსა იწროებასა და სიფიცხლესა ამისა
უდაბნოჲსასა, რამეთუ უპოვარ არს ყოვლისაგან საჴმრისა, საზრდელისა და წყლისა“ (ძეგლები,
1963//1964: 230). ბერმონაზონთა სიმდიდრეც ესაა: უპოვარება, იწროება, სიფიცხლე ადგილისა,
უდაბურება და მრავალი სხვაც, რომელთა გარეშე მამები თავიანთ განდეგილურ მისიას ვერ
აღასრულებდნენ.
წმ. დავითის სიტყვით, როგორც ღმერთმა ებრაელი ხალხი უდაბნოში გამოზარდა და მყარი კლდიდან
წყალი აღმოუცენა, ელიას კი ყორნის საშუალებით ჰკვებავდა, წმ. ანტონს და უდაბნოში
დამკვიდრებული სხვა წმინდა მამებს საზრდელი მისცა, ხორცის სანუგეშო განუმზადა, იგივე მოწყალე
ღმერთი მათაც მოუვლენდა საზრდელს და ამქვეყნიურ ცოდვებს განარიდებდა. „წმ. გრიგოლ
ხანცთელის ცხოვრებაში“ ნათქვამია, რომ თავის თანამოაზრეებთან ერთად ქართლიდან წასული წმ.
გრიგოლი მარტოდ დაყუდებას მიელტვოდა, რადგან მას გაგონილი ჰქონდა მძოვართა და სხვა
განდეგილ ბერმონაზონთა ნეტარი ცხოვრება, ხოლო საზრდელი მათი იყო „ძირთაგან მდელოსათა“.
უდაბნოში წმ. დავითი და ლუკიანე სწორედ ასე, ბალახეულის ძირებით იკვებებოდნენ, მაგრამ
შემოდგომაზე ბალახი გახმა და მათი უძლური ხორცის საკვები აღარაფერი იყო. შეშფოთებულმა
ლუკიანემ მამა დავითს შესჩივლა, როგორ უნდა ენუგეშებინათ სულის საფარველი ხორცი, რადგან
ხორცს მცირედ სანუგეშო სჭირდებოდა. წმ. დავითმა იგი დაამშვიდა, რომ ღმერთი განაგებდა
ყოველივეს და ღმერთი მიაგებდა მისაგებელს. აუხსნა, რომ სასოწარკვეთილება დიდი ცოდვაა, ყოველი
ამქვეყნიური ნივთი ცვალებადი და წარმავალია, ხოლო ღმერთი მათ არ მიატოვებდა. მართლაც,
ზამთრის წინ ღვთის მადლი კვლავ გადმოვიდა წმ. დავითსა და ლუკიანეზე, რადგან ღმერთმა მათ სამი
ირემი თავიანთი ნუკრებით მოუვლინა, როგორც მშვიდი და წყნარი ცხვრები. წმ. დავითი და ლუკიანე,
ოთხშაბათ-პარასკევის გარდა, მათი რძითა და ხაჭოთი იკვებებოდნენ.
„წმ. დავით გარეჯელის ცხოვრება“ მოთვინიერებულ ცხოველთა თემატიკით განსაკუთრებით
გამორჩეულია, რადგან მასში რამდენიმე ცხოველის შესახებ არის მოთხრობილი. ასეთია ირმების
ეპიზოდი, რომელიც იმითაც იქცევს მკითხველის ყურადღებას, რომ წმ. დავითმა სანადიროდ გამოსული
მონადირეებიც მოათვინიერა. როგორც დანიელმა ლომები დაამშვიდა და სამი ყრმა ცეცხლისაგან
უვნებელი გადარჩა, ასევე მოუვლინა ღმერთმა ირმები უძლურ ბერებს ხორცის გადასარჩენად. როდესაც
მონადირეებმა სასწაული იხილეს, გულაჩვილებულებმა წმ. დავითსა და ლუკიანეს მათთან დარჩენა და
სულიერი ცხოვრების დაწყებაში დახმარება სთხოვეს. წმ. დავითმა მათ აუხსნა, რომ განდეგილის
ცხოვრება ძნელია, ხოლო ისინი ამგვარ ყოფას ჩვეულნი არ იყვნენ და გაუჭირდებოდათ. მაგრამ შემდეგ
კი ურჩია, თუ ისინი შეძლებდნენ გამოქვაბულების თავიანთ სამყოფლად კლდისაგან გამოქვაბვას და
საწყლე ადგილების ამოღებას, მაშინ შეიძლებოდა დარჩენილიყვნენ. ასე დაიწყო გარეჯის უდაბნოში
მამათა გამრავლება. ამიტომ ეს ეპიზოდი მიზანდასახულობით არის შემოტანილი ჰაგიოგრაფის მიერ.
უდაბნოში მივიდა წმ. დოდოც, კაცი ღვთისნიერი და გულმოწყალე, რომელიც მამა დავითთან დარჩა
და მისი ბრძანებით აღაშენა უდაბნოს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერი, რომელიც
კლდის რქაზე მდებარეობდა და რომელსაც მოგვიანებით დოდორქის მონასტერი შეერქვა.
თხზულებაში კიდევ არის ერთი ეპიზოდი, რომელიც მონადირეებს შეეხება და დავით გარეჯელის
სასწაულთმოქმედებას ასახავს. საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ ერთ-ერთი წარმართი მონადირის,
ბუბაქარის, შვილი ავადმყოფი იყო, რომელმაც მამა დავითს მისი განკურნება შესთხოვა. შინ მისულს ძე
თვისი სასწაულებრივად განკურნებული დაუხვდა. მონადირე წმ. დავითის ხელით მოინათლა, მისი
ვაჟებიც წმ. დოდო გარეჯელმა მონათლა და მთელი მისი ოჯახი საღვთო გზას დაადგა, რის შემდეგაც
სწორედ ბუბაქარმა გაიღო დიდი შესაწირი ეკლესიისათვის და ააშენეს ლავრა, რომელიც შემდეგ წმ.
ილარიონ ქართველმა განაახლა.
წმ. დავითის სახელს უკავშირდება იერუსალიმიდან მადლის ქვის ჩამოტანა. მან იერუსალიმის
მოხილვა და მოლოცვა გადაწყვიტა. რამდენიმე მამის თანხლებით წავიდა იერუსალიმს, სადაც შესვლა
ცრემლმორეულმა თვითონ არ ინება, რადგან იმ ადგილებზე ფეხის დადგმის უფლება არ მისცა საკუთარ
თავს, სადაც მაცხოვარი მიმოდიოდა. მან ეს ადგილები შორიდან მოილოცა და შემდეგ სამი ქვა აიღო,
ევლოგიად წამოიღო და გზას დაადგა. სწორედ ამ დროს ელია პატრიარქმა ჩვენება ნახა, რომ მადლის ქვა
იერუსალიმს წაჰგვარა დაბებკილ, ძველ სამოსელში ჩაცმულმა ბერმა. უფლის ანგელოზმა ელია
პატრიარქს უბრძანა, რომ ორი ქვა დაებრუნებინა ბერისათვის, ხოლო ერთი გაეტანებინა. უფლის ნებით
წმ. დავითმა ორი ქვა დააბრუნა, ხოლო თავის უდაბნოში, გარეჯში, ერთი ქვით დაბრუნდა. წმ. დავითმა,
როგორც მწყემსმა კეთილმა, უდაბნოში მომრავლებული ბერმონაზვნები გაანაწილა, ყოველდღიურად
მოიკითხავდა განშორებულ ბერებს, ნუგეშს სცემდა მათ და ლოცვით განამტკიცებდა. ბერების თხოვნით
მამა დავითმა უგემური წყალი, ასევე, მხალი და ნიახური, რომელთა მწარე წყლით დარწყულებული
ძირები მწარე იყო, დაატკბო და მამათათვის საკვები გახადა. წმ. დავით გარეჯელი ამგვარი
სასწაულებით განთქმული იყო. მისივე ბრძანებით აშენდა იოანე ნათლისმცემლის მონასტერი
მრავალმთის უდაბნოში.
წმ. დავით გარეჯელის სახელთან დაკავშირებულია კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ეპიზოდი
ცხოველთა თემიდან; ესაა ვეშაპის ეპიზოდი. ვეშაპი ერთ-ერთ პარეხში იყო დამკვიდრებული და ყოველ
ცოცხალ არსებას მისგან სიკვდილი ემუქრებოდა. ასე მოსტაცა ვეშაპმა ირემს ერთი ნუკრი. წმ. დავითმა
ღვთის ჩაგონებით უდაბნოდან მისი განდევნა განიზრახა და ვეშაპსაც უბრძანა, რომ იქაურობას უნდა
გასცლოდა. შეშინებულმა ვეშაპმა, რომელიც მრავალი ბოროტების ჩამდენი იყო, მამა დავითს სთხოვა,
უვნებლად გაეშვა დიდ მდინარეში, რათა იქიდან ზღვაში გასულიყო, სადაც უშიშრად იცხოვრებდა,
ოღონდ მდინარეში ჩასვლამდე მისთვის თვალი არ უნდა მოეშორებინა, რადგან ეშინოდა ელვა-
ქუხილისა. წმ. დავითი დასთანხმდა და თავისი მზერით მიაცილებდა ვეშაპს, მაგრამ წამიერად დავითის
მზერა ანგელოზმა მიიპყრო და ამ დროს ქუხილმა და ელვამ დაფერფლა ვეშაპი. წმ. დავითი შეწუხდა,
რომ სიტყვა ვერ აასრულა, მაგრამ უფლის ანგელოზმა იგი დაამშვიდა, რომ ზღვაში ჩასული ვეშაპი
ბოროტების ჩადენას გააგრძელებდა და ამიტომაც დაუშვა უფალმა მისი დაფერფლვა. ეს ეპიზოდი წმ.
დავითის საოცრად მოწყალე ბუნებას მოწმობს, მან მტერიც კი შეიწყალა და მის გადარჩენას ცდილობდა.
წმ. დავით გარეჯელის ცხოვრების ეპიზოდები, რომლებიც ცხოველთა თემატიკას ასახავენ, გარეჯის
უდაბნოს მონასტრებში კედლებზე ფრესკებად არის გამოსახული.

„წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამება“. სამეცნიერო ლიტერატურაში გარკვეულია, რომ წმ. აბიბოს
ნეკრესელი საქართველოში ასურელ მამათაგან ყველაზე გვიან მოვიდა და შეუერთდა წმ. იოვანე
ზედაზნელსა და მის მოწაფეებს. ასურელ მამათა შორის წმ. აბიბოსი, შუამდგომელი ღმერთისა და კაცთა,
ერთადერთია, რომელიც ქრისტიანული სარწმუნოების დაცვისას წამებით აღესრულა. როგორც მის
შესახებ დაწერილი თხზულება მიუთითებს, იგი ქალაქ ნეკრესის მთავარეპისკოპოსი გახდა, „რომელი
ორთა განწყობილთა კრებულსა წმიდათასა წარმოდგა, მღდელობისა საყდრისა მოდგამთა მათ თანა
უბიწოთა საყდარი დაიპყრა და კუალად მჴნეთა მათ თანა მოწამეთა ღუაწლსა მიისწრაფა“ (ძეგლები,
1963//1964: 241). საინტერესოა ავტორის დამოკიდებულება წმ. აბიბოსისადმი, რომელიც
დახასიათებულია, როგორც ნაყოფი შუენიერი, სპეტაკი ვარდი, მხიარულებისა ჩემდა მომღებელი,
ჰაერისა სულნელ-მყოფელი, რომელიც ევანგელური სანთლის სიმბოლიკითაა წარმოჩენილი. წმ.
აბიბოსის ღვაწლი და დამსახურება ქრისტიანობის წინაშე, ქართული ეკლესიის წინაშე არ უნდა
დაიფაროს, არამედ ყველანი უნდა ხედავდნენ: „რომელმან სანთელი თჳსი აღანთო ზედა მაღალსა მთასა,
რაჲთა ყოველი სოფელი ჰხედვიდეს მას ნათელსა და უშრეტელსა, ორპირად მანათობელსა, ღმრთისა
მიმართ შემწირველსა თჳთ მის სიტყჳსა დაუსაბამოჲსა ჴორცსა“ (ძეგლები, 1963//1964: 241). დროის
თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი ორიენტირია წმ. აბიბოსის მეგობრობა წმ. სვიმეონ მესვეტესთან,
ანტიოქიელ წმინდა მამასთან, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ერთმანეთი არასოდეს უნახავთ, ერთმანეთს
არასოდეს შეხვედროდნენ, მაგრამ ღვთის მიერ მათ შორის სულიერი სიყვარული და მეგობრობა იყო
ჩანერგილი. მათ ერთმანეთთან ურთიერთობა წიგნებითა და ეპისტოლეებით ჰქონდათ.
„წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამება“, „წმ. ევსტათი მცხეთელის წამების“ მსგავსად, ანტიმაზდეანურ
პოლემიკას ასახავს და მასშიც ჩართულია თარგუმები, რომელთა მეშვეობით მაზდეანობის, იგივე
ცეცხლთაყვანისმცემლობის უსაფუძლობა მტკიცდება. ავტორმა იმდროინდელი ქართლის მძიმე
პოლიტიკურ-იდეოლოგიური, სოციალური და კულტურული ყოფა ასახა; აღწერა, რომ ბაბილონური
ჩვეულების, ანუ ცეცხლთაყვანისმცემლობის კერები სპარსელებმა საქართველოში გაამრავლეს და
ქართველი ერისათვის თავიანთი რელიგიის თავს მოხვევას ყოველმხრივ ცდილობდნენ, რისთვისაც
ქრისტიანული სარწმუნოების რწმენაშერყეულ, ნაკლულევანი გონების მქონე ქართველთაგან მრავალს
აცთუნებდნენ. ეს ეპიზოდი იოვანე საბანის ძის ჰაგიოგრაფიული თხზულების იმ ეპიზოდს ჰგავს,
რომელშიც ქრისტიანული სარწმუნოებისადმი ქართველთა მერყევი ბუნება და დამოკიდებულება ჩანს.
თუმცა, „წმ. აბოს წამება“ ბევრად უფრო მძაფრად ასახავს ქართველი ერის ეროვნულ-სარწმუნოებრივ
გადაგვარებას. ამ ფონზე აჩვენა ჰაგიოგრაფმა მწერალმა წმ. აბიბოსის ქრისტიანული მრწამსი და
სულიერი სიძლიერე.
წმ. ანტონ მარტმყოფელის სვინაქსარული ცხოვრება. ცამეტ ასურელ მოღვაწე მამათაგან ერთ-ერთი წმ.
ანტონ მარტმყოფელია, რომლის შესახებ ქართულ ჰაგიოგრაფიაში, ჰიმნოგრაფიასა და საისტორიო
წყაროებში შემონახულია მწირი ცნობები. მისი სახელი მოიხსენიება წმ. იოვანე ზედაზნელისა და წმ. შიო
მღვიმელის ვრცელი ცხოვრების რედაქციებში წმ. იოვანე ზედაზნელთან ერთად სირიიდან მოსულ
ასურელ მოღვაწე მამათა შორის. ესაა ერთადერთი ჩვენამდე მოღწეული წერილობითი ცნობა მისი
მოღვაწეობის პერიოდიდან. ქართულ მწერლობაში წმ. ანტონ მარტმყოფელის შესახებ ცნობებს თავის
საგალობლებში გვაწვდის XIII საუკუნის 30-იანი წლების საქართველოს კათოლიკოსი არსენ
ბულმაისიმისძე, რომლის თხზულებათა სრული რედაქცია შემონახულია აბუსერისძე ტბელის
კრებულში A-85; გვიანდელ სადღესასწაულოებში ამ საგალობელთა მხოლოდ ფრაგმენტებია შეტანილი.
საგალობლები ეძღვნება მარტყოფის მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის, არსენ ბულმაისიმისძის
მიხედვით, ჰიერაპოლისიდან ქართლში ჩამოტანას, ქართულ ეკლესიაში ეს დღესასწაული აღინიშნება
მარიამობის მეორე დღეს ძვ. სტ. 16 აგვისტოს. წმ. ანტონ მარტმყოფელის ხსენების დღე წელიწადში
რამდენიმეჯერ აღინიშნება: 1. XIII საუკუნეში დაწესებული იყო 17 იანვარს წმ. ანტონ მეგვიპტელის,
დიდის, ხსენების დღესთან ერთად, მოგვიანებით დაწესდა 19 იანვარი; 2. 7 მაისს, წმ. იოვანე
ზედაზნელსა და მის მოწაფეებთან ერთად; 3. 16 აგვისტოს მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის
დღესასწაულთან ერთად.
ხელნაწერები და რედაქციები. ჩვენამდე მოღწეულია „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“ ორი
სვინაქსარული რედაქცია: ვრცელი და მოკლე. „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“ სვინაქსარული
ვრცელი რედაქცია დაცულია XVIII-XIX საუკუნეების ლიტურგიკულ კრებულებში.
XVII საუკუნის მიწურულსა და XVIII საუკუნის დამდეგს წმ. ანტონ მარტმყოფელის შესახებ იქმნება
სვინაქსარული რედაქცია, რომელიც ამავე სახით ვახტანგ მეექვსის „სწავლულ კაცთა კომისიამ“
„ქართლის ცხოვრების“ ტექსტში შეიტანა, როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაში მიუთითებენ, XVII
საუკუნის მიწურულს. ამიტომ გასარკვევი იყო, ვინ შეადგინა სვინაქსარული რედაქცია წმ. ანტონ
მარტმყოფელის შესახებ, კომისიამ და აქედან გავრცელდა იგი ლიტურგიკულ კრებულებში, თუ
პირიქით, კომისიამ აიღო გამზადებული ტექსტი ლიტურგიკული კრებულებიდან? მეცნიერთა ნაწილის
აზრით, იგი სწავლულ კაცთა კომისიამ შეადგინა (ს. კაკაბაძე, კ. კეკელიძე). კერძოდ, კ. კეკელიძის
აზრით, რაც საბუთებით განმტკიცებული არაა, ტექსტი კომისიის შედგენილია და ასურელ მოღვაწეთა
ამსახველი თხზულებები „ქართლის ცხოვრებაში“ კომისიის წევრებმა შეიტანეს (კეკელიძე, ეტ. I, 1956:
20).
ე. გაბიძაშვილის აზრით, დამამტკიცებელი საბუთი არც ერთი მხარის სასარგებლოდ არ გვაქვს. მან
ყურადღება გაამახვილა შემდეგ ფაქტზე: წმ. ანტონ მარტმყოფელის შესახებ „ქართლის ცხოვრებაში“
დაცული რედაქცია ასურელ მამათა ქართლში მოსვლის შესახებ განსხვავებულ ვერსიას შეიცავს,
კერძოდ, წმ. ანტონი ასურელ მამებთან ერთად მოვიდა ქართლში, რაც სვინაქსარულ რედაქციაში არაა
აღნიშნული. ე. გაბიძაშვილმა A-1582 გულანს გედეონ გენათელის მიერ დართული ანდერძის
საფუძველზე, რომელიც ისტორიული დოკუმენტების კვალობაზე 1664-1673 წლებზე გვიან ვერ
დაიწერებოდა, გაარკვია, რომ წმ. ანტონ მარტმყოფელის შესახებ სვინაქსარული რედაქცია „ქართლის
ცხოვრების“ ტექსტში სწავლულ კაცთა კომისიას მზამზარეული სახით შეუტანია ლიტურგიკული
კრებულიდან. ამრიგად, წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების ამსახველი სვინაქსარული რედაქცია XVII
საუკუნის II ნახევარში უნდა იყოს შედგენილი და ამ რედაქციის შემცველ ტექსტთაგან ყველაზე ძველი
დღესდღეობით სწორედ ამ ხელნაწერში დაცული ტექსტია.
 ვრცელი ვარიანტი შეიცავს იესო ქრისტეს ხელთუქმნელი ხატის სასწაულებრივ გამოსახვას, მის მიერ
ჩადენილ სასწაულთა აღწერას, ხატის დაცვას საუკუნეთა განმავლობაში ედესაში (ურჰა, ანტიოქია),
ხოლო VI საუკუნეში მის ჩამოტანას საქართველოში წმ. ანტონის მიერ. ე. გაბიძაშვილის დასკვნით, მოკლე
სვინაქსარული რედაქცია ვრცელი რედაქციის შემოკლების შედეგია. თუმცა, მათ შორის მცირეოდენი
განსხვავებები არის, რაც მკვლევარმა ზედმიწევნითი სიზუსტით აღნუსხა.
თხზულების წყაროებია „წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამება“, „წმ. დავით გარეჯელის ცხოვრება“,
აბუსერისძე ტბელის ანდერძი, არსენ ბულმაისიმისძის საგალობლები: 1. ვრცელი რედაქციის
დასასრული მოგვითხრობს იმის შესახებ, რომ წმინდანის გარდაცვალების შემდეგ მისი დაფლვის
ადგილას არავინ დედალთაგანი შევიდეს, ეს მოტივი „წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამების“ ტექსტშიც
დასტურდება. ე. გაბიძაშვილი ფიქრობს, რომ ეს ეპიზოდი „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“
მოკლე სვინაქსარულ რედაქციაში სწორედ „წმ. აბიბოს ნეკრესელის წამებიდან“ უნდა იყოს შესული; 2.
ირემთა ეპიზოდების მიხედვით, წმ. ანტონისა და მისი თანამოაზრეების ირმის რძით კვება, ნუკრის
დაკოდვის ეპიზოდი, „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“ სვინაქსარული რედაქცია ემსგავსება „წმ.
დავით გარეჯელის ცხოვრებას“; 3. მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის თემის მიხედვით „წმ. ანტონ
მარტმყოფელის ცხოვრების“ სვინაქსარული რედაქციის მსგავსება არსენ ბულმაისიმისძის
საგალობლებთან სავსებით ნათელია, რის თაობაზეც პირველი ცნობა დაცულია აბუსერისძე ტბელის
ანდერძში, რომელშიც აღნიშნულია, რომ მანდილიონის ხატი ედესიდან კონსტანტინეპოლში
გადააბრძანეს, ხოლო კერამიონი წმ. ანტონ მარტმყოფელმა მოაბრძანა საქართველოში, „დღესა
ფერისცვალებასა ვემთხუევით კეცსა ზედა გარდამოტუფრულსა ტილოჲსა მიერ“. საგალობლები კი
არსენ ბულმაისიმისძესა და საბა სვინგელოზს შეუქმნიათ. ამ ანდერძის შემდეგ მოთავსებულია არსენის
მეორე საგალობელი, აგრეთვე, მიძღვნილი მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატისადმი: „თჳთძლისპირნი
ზესთ გამოთქუმისა ჴელით უქმნელისა ხატისანი. ესეცა არსენისგანვე თქუმულნი, კათალიკოზისა“
(სულავა, 2003: 168).
წმ. ანტონ მარტმყოფელის ქართლში მოსვლის დროის შესახებ უმნიშვნელოვანესი წყარო თვით „წმ.
ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“ სვინაქსარული რედაქციაა, რომელშიც 544 წელს სპარსთა მეფის,
ხოსროს, მიერ ქალაქ ედესის წარუმატებელი ალყის ისტორიაა მოთხრობილი. წმ. ანტონი ამ ალყის
შემდეგ საქართველოსკენ წამოვიდა და კეცზე დატვიფრული მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი
წამოაბრძანა, რომელიც ნესტორიანელებს ეპყრათ ხელთ. ამ ფაქტზე დაყრდნობით ი. ჯავახიშვილმა და კ.
კეკელიძემ ივარაუდეს, რომ წმ. ანტონ მარტმყოფელი VI საუკუნის შუა წლებში მოვიდა. ეს მოსაზრება
გაიზიარა დ. მერკვილაძემ. სამეცნიერო ლიტერატურაში განსხვავებული მოსაზრებაც გამოითქვა, რაც
ძველ ტრადიციულ შეხედულებად იყო ჩამოყალიბებული, რაც წმ. იოანე ზედაზნელისა და წმ. შიო
მღვიმელის ცხოვრებათა ვრცელ რედაქციას ემყარება და რომლის მიხედვით წმ. ანტონ მარტმყოფელი
სხვა ასურელ მამებთან ერთად მოვიდა; მასვე დაუარსებია მარტყოფის ღვთაების მონასტერი. ი.
ჯავახიშვილისა და კ. კეკელიძის თვალსაზრისით, წმ. ანტონ მარტმყოფელი სხვა ასურელ მამებთან
ერთად არ მოსულა, იგი დამოუკიდებლად მოვიდა ქართლში და ედესიდან მოაბრძანა მაცხოვრის
ხელთუქმნელი ხატი. მათი აზრით, წმ. ანტონის მოსვლა უნდა დამთხვეოდა სპარსთა მეფის, ხოსროს,
მიერ ქალაქ ედესისათვის ალყის შემორტყმას, რაც 544 წლითაა დათარიღებული. საკითხი საგანგებოდ
იკვლია ვ. გოილაძემ, რომლის აზრით, წმ. ანტონ მარტმყოფელის სვინაქსარულ რედაქციაში
მოხსენიებული ანტიოქია (იგი სხვა სახელითაც იხსენიება - ურჰა), რომელიც შუამდინარეთში
მდებარეობდა, დოკუმენტური ცნობების მიხედვით, იგივე ქალაქი ედესაა, სადაც ქართველური ტომები
მოსახლეობდნენ; იგი „მონასტრის იმ ძმობას განეკუთვნებოდა, რომელნიც იოანესთან ერთად
წამოსულთა შორის ვერ მოხვდნენ. რადგან ანტონი 544 წელს ირანელთა მიერ ქ. ედესის გარემოცვის
თვითმხილველი იყო, მას, როგორც კ. კეკელიძე ფიქრობს, მართლაც 544 წლის ზაფხულში უნდა
დაეტოვებინა ქალაქი და ქართლში წამოსულიყო“ (გოილაძე, 2002: 172-180).
აღმსარებლობა. ასურელ მამათა, მათ შორის წმ. ანტონ მარტმყოფელის, აღმსარებლობის საკითხის
შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში განსხვავებული შეხედულებები გამოითქვა. ტრადიციული
შეხედულებით, ისინი იყვნენ დიოფიზიტური ცნობიერების მქონე მართლმადიდებელი ქრისტიანები,
რაც ი. ჯავახიშვილის, გ. ფერაძის, დ. მერკვილაძის, ვ. გოილაძის და სხვათა შრომებში გაზიარებულია.
რაც შეეხება წმ. ანტონის აღმსარებლობას, აქაც აზრთა სხვადასხვაობას ვაწყდებით. კ. კეკელიძის აზრით,
სხვა ასურელ მამებთან ერთად, წმ. ანტონიც მონოფიზიტი იყო და იგი ანტიოქიიდან//ედესიდან
გამოექცა მონოფიზიტებთან ბრძოლას. მისი მოსაზრება მეცნიერთა ნაწილმა გაიზიარა, ხოლო ნაწილმა
საწინააღმდეგო თვალსაზრისი გამოთქვა. კერძოდ, ვ. გოილაძის შეხედულებით, წმ. ანტონ
მარტმყოფელი მონოფიზიტებთან ბრძოლას კი არ გამოექცა, არამედ, სხვა ასურელ მამათა მსგავსად,
ირანელთა ბატონობის გამო დიოფიზიტობის განმტკიცება ჰქონდა მიზნად დასახული. მისი
საბუთიანობა მყარი დებულებითაა განმტკიცებული, რაც ქართული ეკლესიის მიერ ასურელ მამათა
წმინდანებად შერაცხვა//აღიარებით გამოიხატა (გოილაძე, 2002: 178-179).
განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს ასურელ მამათა და, შესაბამისად, წმ. ანტონ მარტმყოფელის ენა,
რომელ ენაზე მეტყველებდნენ ისინი. ასურელ მამათა „წამება-ცხოვრებების“ მიხედვით, წმ. იოვანე
ზედაზნელი და მისი მოწაფეები ქართლში მოსვლისას ქართულად საუბრობენ. წმ. იოვანე ზედაზნელს
შეხვდა ქართლის კათოლიკოსი ევლავიოსი და მათ ქართულად ისაუბრეს. „წმ. ანტონ მარტმყოფელის
ცხოვრების“ ვრცელი სვინაქსარული რედაქციის მიხედვით, წმ. ანტონ მარტმყოფელი ქართულად არ
საუბრობს: „წმიდაჲ იგი ჴელითა უჩუენებდა, სადა იყოფოდა და ყოველსავე საქმესა, რამეთუ ენა არა
ესმოდა“ (ძეგლები, 1968: 396), რასაც მოსდევს მთავრის სიტყვები, საიდანაც ჩანს, რომ მთავარსა და წმ.
ანტონ მარტმყოფელს ერთმანეთის ენა არ ესმოდათ. ეს კი იმას მოწმობს, რომ წმ. ანტონ მარტმყოფელმა
საქართველოში ჩამოსვლისას ქართული ენა არ იცოდა. ეს ფაქტი მისი ქართველური წარმომავლობის
შესახებ მოსაზრებასთან დაკავშირებით კითხვებს ბადებს.
წყაროებში მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის საქართველოში მობრძანების ორი ვარიანტია დაცული:
1. პირველი ვერსია მაცხოვრისა და ავგაროზ მეფის მიმოწერის აპოკრიფულ ტექსტს ემყარება, რომლის
რამდენიმე რედაქცია არსებობს და რომლებიც ქართულად XI-XII სს. ითარგმნა. ეპისტოლეთა
აპოკრიფულობამ განაპირობა, როგორც საღვთისმეტყველო ლიტერატურაში მაცხოვრის ხელთუქმნელი
ხატის თემის გავრცელების, ისე ხატის დღესასწაულის დაწყების დაგვიანება. თუმცა, ხატის ტიპი
ქრისტიანობის ისტორიის ადრეული ეტაპიდანვე გავრცელდა. ამ მიმოწერამ კანონიკური ხასიათი
საბოლოოდ შეიძინა X საუკუნის შუა წლებში, როდესაც ბიზანტიაში დამკვიდრდა ხატის დღესასწაული.
იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ ეპისტოლის მიხედვით მანდილზე აღბეჭდილი ხატება ავგაროზ
მეფეს ქრისტეს მოციქულმა თადეოზმა მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ გადასცა ედესაში, ეპისტოლე
აპოსტოლურ მნიშვნელობას იძენს. ეპისტოლის სირიული ვარიანტის ისტორია პირველი-მესამე
საუკუნეებიდან დაიწყო და საბოლოოდ VI-VII საუკუნეთა მიჯნაზე გაფორმდა. ეპისტოლეთა მიხედვით,
ედესის წარმართმა მეფემ ავგაროზ მეხუთემ, რომელიც დასნეულებული იყო, ეპისტოლით სთხოვა
მაცხოვარს, იესო ქრისტეს, რომ ჩასულიყო ედესაში და განეკურნა იგი. თან ჰპირდებოდა უსაფრთხოებას,
რადგან იცოდა, თუ რა განსაცდელი ელოდა იესოს იერუსალიმში. იესო ქრისტემ უარი განუცხადა
ჩასვლაზე, მაგრამ დაჰპირდა, რომ ამაღლების შემდეგ თავის ერთ-ერთ მოწაფეს გაგზავნიდა და
განკურნავდა მას იმ შემთხვევაში, თუ ავგაროზ მეფე ქრისტიანობაზე მოიქცეოდა. ავგაროზმა
იერუსალიმში „წარავლინა მხატვარი [ანანია] გამოსახვად ხატისა უფლისა და მიღებად მისა. და მი-რაჲ-
იწია მხატვარი იგი... ბჭეთა იერუსალემისათა, შეემთხჳა მათ იესუ“, რომელმაც ედესაში წასვლაზე უარი
განაცხადა და შესთავაზა თავისი სახის დახატვა. მაგრამ მხატვარმა ვერ შეძლო უფლის სახის
ფერწერული გამოსახულების შექმნა, რის შემდეგაც იესო ქრისტემ „მოიღო ტილოჲ იგი და დაიდვა პირსა
ზედა თჳსსა. და მეყსეულად გამოისახა ხატი მისი მას ზედა“. მაცხოვარმა ტილო გადასცა თავის მოწაფეს
თადეოზს, რომელსაც უანდერძა ედესაში (ანტიოქია, ურჰა) ტილოზე აღბეჭდილი ხატის ჩატანა
ამაღლების შემდეგ. ანანია და ქრისტეს მოციქული თადეოზი ასეც მოიქცნენ, მაგრამ იმის გამო, რომ ხატს
ქრისტეს მტერთაგან საფრთხე ემუქრებოდა, თადეოზმა „აღმართა კეცი წინა პირსა ხატისასა... ხოლო
რომელი-იგი კეცი საფარველად მის ხატისა აღმართებულ იყო, მას ზედა გამოსახულ იყო სხუა ხატი და
მსგავსება წმიდისა მის საუფლოჲსა ხატისა“. ასეთია აპოკრიფული თხზულებების მონათხრობი.
ქართველმა მთარგმნელმა მცირეოდენი ცვლილებები შეიტანა მასში და დაამატა, რომ „კეცის“ ხატი, ანუ
კერამიონი, ერეტიკოსთა, კერძოდ ნესტორიანელთა ეკლესიიდან VI საუკუნეში გამოიხსნა ანტონ
მარტმყოფელმა: „ნისტორიანთა ეკლესიასა შინა იყვნეს საუფლონი იგი ხატნი, და აღიყვანა კეცი,
რომელი საფარველად მის ხატისა ყოფილ-იყო და ხატ ქმნულ იყო“. მან ხატი, რომელიც
სასწაულმოქმედი იყო, საქართველოში, კერძოდ მარტყოფს წარიყვანა და დაასვენა.
კერამიონის ხატის აღწერილობასა და ცნობებს მის შესახებ წერილობით წყაროებში ვერ ვხვდებით, არ
არის ცნობილი, როგორი იყო იგი. არ შემონახულა მისი აღწერილობა. ერთადერთი თხზულება,
რომელიც ხატის მარტყოფში არსებობას ადასტურებს, XIV საუკუნის ანონიმი ისტორიკოსის,
ჟამთააღმწერლის, თხზულებაა.
ცნობები მარტყოფის მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის სასწაულმოქმედების შესახებ შემონახულია
ჟამთააღმწერლის „ასწლოვან მატეანეში“, სადაც მოთხრობილია, რომ მარტყოფის ხატმა სასწაულებრივ
განკურნა ავადმყოფი ულუ დავითი: „და ვითარ მოეახლა მარტომყოფსა, მივიდა ხატსა მას
ჴელითუქმარსა, რომელი თჳთ გამოისახა ტილოსა ხატისა მიერ კეცსა ზედა. მოყვანება ბრძანა
მარტომყოფისა ხატისა, და ევედრა ცრემლითა და შეუვრდა, და განკურნა, ვითარ უფლისა მიერ
განკურნებული ცხედარსა ზედა მდებარე“ (ჟამთააღმწერელი, 1959: 142). მეორედაც შესთხოვა
განკურნება ამავე ხატს, მაგრამ, რაკი ღმრთისმსახურებას არ მისდევდა და მისი მეფობისას ეკლესიურმა
ცხოვრებამ რღვევა იწყო, ღმერთმა მას წყალობის ხელი ააღო და მეორედ თხოვნა არ აღუსრულა: „და
მგზავრ მომავალსა მეფესა შეედვა სალმობა მუცლისა და ვითარ მკურნალთა ვერ უძლეს კურნებად,
მაშინ ევედრა ხატსა მას მარტომყოფისასა, და მივიდა მის წინაშე. ვითარ ჩვეულ იყო, რამეთუ პირველ
ამისსა მუცლისა სნეულებითა შეპყრობილ იყო და, ვითარ მკუდარი, იდვა უსიტყვოდ, და აღედგინა
ხატსა ჴორცშესხმულისა ღმრთისასა. ხოლო აწ არღარა პოვა ლხინება ამისთჳს, რამეთუ მოაკლო
ღმრთისმსახურება და იწყო რღუევად საყდართა და შლად, ამისთჳს აღიღო ღმერთმან ჴელი წყალობისა,
და პირველ წელთა მოკუდა ძე მისი პირმშო, გიორგი, სიკეთე აღმატებული, და აქა მიიცვალა დავითცა
მწუხარებითა ძისათა“ (ჟამთააღმწერელი, 1959: 156).
 ჟამთააღმწერელი წმ. ანტონს სახელით არ იხსენიებს, უთითებს მხოლოდ მარტმყოფელს, რომელმაც,
არსენ ბულმაისიმისძის საგალობლის მიხედვით, ჩამოიტანა მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი. იგი არც იმ
ფაქტს მიუთითებს, როგორ მოხვდა ხატი ჩვენში. ჟამთააღმწერლის თხზულებაში დაცული ცნობებიდან
მნიშვნელოვანი ისაა, რომ ხსენებული ხატი, ტილოზე (მანდილზე) გამოსახულიდან „კეცზე“
გადატვიფრული, ინახებოდა მარტყოფში. ხატთან დაკავშირებული დღესასწაული ლიტურგიკულ
პრაქტიკაში დამკვიდრებული იყო მაშინ, როცა ჟამთააღმწერელი ქმნიდა თავის ისტორიულ თხზულებას
- „ასწლოვან მატიანეს“. ამ თვალსაზრისით ყურადღებას იქცევს აბუსერისძე ტბელის ცნობა, რომ
ფერისცვალების დღეს ვემთხვევით მაცხოვრის „კეცზე“ დატვიფრულ ხატებას, კერამიონს, რაც იმას
ნიშნავს, რომ ტბელისათვის ცნობილია მისი სამყოფელი ადგილი, თუმცა, არ ასახელებს და, მისივე
სიტყვით, დღესასწაული ტბელის დადგენილია. მისი ანდერძიდან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია
შემდეგი მონაკვეთი: „თაყუანისცემაჲ ცხოველსმყოფელისა საუფლოჲსა ხატისა ჴელით-უქმნელისაჲ,
ოდეს მიყვანებულ იქმნა ედესიაჲთ კონსტანტინეპოვლედ. ხოლო მეორედ, ვინაჲთგან მოემადლა
ნათესავსაცა ჩუენსა მოწყალებით ღმრთისაჲთა ღირსისა ნეტარისა მამისა ჩუენისა ანტონი
მარტომყოფელისა მიერ და დღესა ფერისცვალებასა ვემთხუევით კეცსა ზედა გარდამოტუფრულსა
ტილოჲსა მიერ“, რომელშიც რამდენიმე ფაქტი იქცევს ყურადღებას, კერძოდ, ხელთუქმნელი ხატი
ედესიდან ჯერ კონსტანტინოპოლში მიუყვანიათ, მეორედ წმ. ანტონ მარტმყოფელს საქართველოში
მოუბრძანებია. წმ. ანტონ მარტმყოფელის მიერ ედესიდან მოყვანილი ხატი ტილოდან, ანუ
მანდილიონიდან, ყოფილა გადმოტვიფრული „კეცზე“, რაც, სხვა წყაროების, სახელდობრ, არსენ
ბულმაისიმისძის საგალობლების მიხედვით, ჰიერაპოლიდან არის მობრძანებული. ედესიდან
კონსტანტინოპოლში, დიდი პალატის ფაროსის სამლოცველოში, კი მანდილიონი გადაიტანეს 944 წელს.
ამის შესახებ აბუსერისძე ტბელის ანდერძსა და არსენ ბულმაისიმისძის საგალობლებში განსხვავებული
ვერსიებია ასახული. მათგან განსხვავდება იოანე ანჩელის საგალობელში დაცული ვერსიაც მაცხოვრის
ხელთუქმნელი ხატის შესახებ. მანდილიონის შესახებ გადმოცემები და, შესაბამისად, სამეცნიერო
ლიტერატურა, მას დაკარგულად მიიჩნევს.
ქრისტიანობის წინააღმდეგ ბრძოლა განსაკუთრებით გამწვავდა III-IV საუკუნეებში, რა დროიდანაც
იგი უკვე სახელმწიფოებრივ რელიგიად ჩამოყალიბდა და გამოცხადდა ჯერ აღმოსავლეთ რომის
იმპერიაში, რომელმაც ბიზანტიის სახელწოდება მიიღო, შემდეგ კი მცირე აზიასა და მის მიმდებარე
ტერიტორიებზე არსებულ სახელმწიფოებში. ეს ის პერიოდია, როდესაც მიმდინარეობდა ქრისტიანობის
ბრძოლა სხვადასხვა ერესის წინააღმდეგ, კერძოდ, არიანობისა და ნესტორიანობის წინააღმდეგ.
წერილობითი წყაროები კონკრეტულად უთითებენ VI საუკუნეს მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის კვლავ
გამოჩენისა და ედესიდან წაბრძანების შესახებ, ვინაიდან ედესაში ამ ხანებში ცხარე ბრძოლები იყო.
სწორედ ამ რელიგიური ბრძოლის ანარეკლი გამოსჭვივის არსენ ბულმაისიმისძის თხზულებებში,
რომლებიც მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის თემას მიეძღვნა. ედესა//ურჰა//ანტიოქია ამ რელიგიური
ბრძოლების ერთ-ერთი ცენტრალური მხარე იყო. ედესაში კი ინახებოდა ქრისტეს მოციქულის
თადეოზის მიერ ჩამოტანილი მანდილზე აღბეჭდილი ხატება ღვთისა, აგრეთვე, ჰიერაპოლისში _
„კეცზე“ გადატვიფრული ხატება ღვთისა. საჭირო და აუცილებელი იყო მათი განთავისუფლება
ღვთისმბრძოლთაგან. ამიტომ მოვიდა შუამდინარეთიდან მამა ანტონი „დიდი მთიების პავლეს“ ძიებად,
იგი ჰიერაპოლისში მივიდა, სადაც მანდილიდან გადაღებული „კეცზე“, ანუ თიხაზე, დატვიფრული
ხატი, კერამიონი ინახებოდა და რომელსაც განსაცდელი ელოდა მწვალებელთაგან. მან გამოსტაცა
ნესტორიანელებს, ღვთისმბრძოლებს ხელთუქმნელი ხატი და „კეცზე“ გამოსახული ხატება
საქართველოში მოიტანა. მანდილზე გამოხატული პირი ღვთისა, ედესიდან წაბრძანებული,
კონსტანტინოპოლში დამკვიდრდა. არსენი არ ასახელებს, თუ როდის წარიყვანეს ხატი
კონსტანტინოპოლში. ასურელ მამათა „ცხოვრების“ მიხედვით, ანტონი საქართველოში VI საუკუნეში
მოვიდა. არსენ ბულმაისიმისძის საგალობლების ცნობებით, მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის
პირველსახეს, პროტოტიპს, „კეცზე“ დატვიფრულ ხატებას, კერამიონს, საქართველოში VI საუკუნეში
მოუღწევია. ამავე ვერსიას ასახავს საბა სვინგელოზის საგალობელიც. უფლის ხელთუქმნელი ხატის
მარტყოფში არსებობის ფაქტს მიუთითებს XVIII საუკუნის „ღმრთაების გუჯარი“, რომელიც ხატს
უხილავს უწოდებს.
მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის შესახებ მონათხრობი „მაცხოვრისა და ავგაროზის მიმოწერის“
სახით დაერთვის შავი მთის კალიპოსის ღვთისმშობლის ლავრაში 1054 წელს გიორგის და იოანეს მიერ
გადაწერილ ალავერდის ოთხთავს და მასშივეა მაცხოვრის ტილოზე აღბეჭდილი, ანუ მანდილიონის
გამოსახულება დაცული.
2. ზემოთ დამოწმებული თხზულებების, „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“ ორივე
სვინაქსარული რედაქციის მიხედვით, წმ. ანტონ მარტმყოფელმა საქართველოში ჩამოაბრძანა
მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის კეცზე//თიხაზე აღბეჭდილი სახება. მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის
ისტორია ასახულია ედესის მეფის, ავგაროზის, შესახებ დაწერილ ზემოხსენებულ აპოკრიფულ
თხზულებაში, რომელიც ემყარება მაცხოვრისა და ავგაროზის მიმოწერას. იგი მაცხოვრის ხელთუქმნელი
ხატის ისტორიის „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“ სვინაქსარული რედაქციებისაგან
განსხვავებულ ვერსიას მოგვითხრობს. ავადმყოფმა ავგაროზმა იესო ქრისტეს სთხოვა მისულიყო მასთან
განსაკურნებლად, რითაც მეფე შეეცადა მაცხოვრისათვის მისთვის დაკისრებული საკუთარი თავის
მსხვერპლშეწირვის არიდებას. მაცხოვარმა უარი განაცხადა, რადგან ღვთის წინასწარმეტყველება უნდა
ასრულებულიყო და მას ტილოზე სასწაულებრივად აღბეჭდილი თავისი გამოსახულება გაუგზავნა
მოციქულ თადეოზის ხელით. „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“ ორივე სვინაქსარული რედაქციის
მიხედვით, ავგაროზმა ფიცარზე გადაჭიმული ტილოზე გამოსახული ხატი ღვთისა ქალაქის ჭიშკართან
დააბრძანა, რათა ქალაქში შესულ ყოველ ადამიანს მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატისათვის თაყვანი ეცა.
ავგაროზის მიმოწერისაგან არსებული განსხვავება „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“ ტექსტთან
სწორედ აქ იჩენს თავს. ამ უკანასკნელის თანახმად, ავგაროზის ურწმუნო შვილიშვილმა ქრისტიანობა
და ჭეშმარიტი ღმერთი უარყო, მას ხატის განადგურება უნდოდა, მაგრამ ედესის მთავარეპისკოპოსმა
ქალაქის კარიბჭესთან თაღში დაბრძანებული ხატის წინ ანთებული კანდელი დადგა, მოპირდაპირე
მხრიდან კი კეცით//თიხით დახშო ისე, რომ ხატი არ ჩანდა, შესაბამისად, ამ დროიდან, ე. ი. I საუკუნის
მეორე ნახევრიდან, მოყოლებული, არავინ იცოდა, სად ინახებოდა ხატი. საისტორიო წყაროების,
კერძოდ, ევაგრე პონტოელის, ევსევი კესარიელის, პროკოპი კესარიელის, ევაგრე სქოლასტიკოსის, იოანე
დამასკელის, გიორგი სინკელის, თეოდორე სტუდიელის, მოსე ხორენელის, კონსტანტინე
პორფიროგენეტის და სხვათა თხზულებების მიხედვით, VI საუკუნის შუა წლებში სპარსთა მეფემ
ხოსრომ ქალაქ ედესას ალყა შემოარტყა, რის შედეგადაც ხატს საშიშროება ემუქრებოდა. სწორედ ამ
დროს ეპისკოპოს ევლავიოსს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელი გამოეცხადა, გააფრთხილა, რომ კარიბჭის
თავზე მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი ინახებოდა, რომელიც ქალაქს გადაარჩენდა. ეპისკოპოსი
ლოცვითა და ლიტანიით მივიდა ხატის ადგილას, გახსნა დაფარული თაღი და ნახა, რომ კანდელი
ენთო, ხოლო მანდილიონიდან მაცხოვრის ხატება კერამიონზე იყო გადასული. კანდელის ზეთი
მოალყეებს გადაასხეს და სპარსთა ლაშქარიც დამარცხდა. კეცზე დატვიფრული მაცხოვრის ხატი
ნესტორიანთა ეკლესიაში დააბრძანეს. მაგრამ ერეტიკოსთა, ნესტორიანთა, ხელთ ჩავარდნილი
მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის კეცზე დატვიფრული გამოსახულება წმ. ანტონ მარტმყოფელმა
დაიხსნა მათგან და თავისი მოძღვრის, წმ. იოვანე ზედაზნელის, კვალზე დამდგარმა საქართველოს
მოაშურა. „წმ. ანტონ მარტმყოფელის ცხოვრების“ სვინაქსარული რედაქციების ცნობა წმ. ანტონის წმ.
იოვანე ზედაზნელის მოწაფედ ყოფნის შესახებ ეჭვქვეშ არის დაყენებული ი. ჯავახიშვილისა და კ.
კეკელიძის მიერ. წმ. ანტონმა მაცხოვრის ხატი აკრიანის მთებში მიაბრძანა და თავადაც იქ დაემკვიდრა,
სადაც იგი ირმის რძით იკვებებოდა. წმ. ანტონ მარტმყოფელი სვეტზე მოღვაწეობდა, იგი სიცოცხლის
ბოლომდე იქ დარჩა და იქვე დაკრძალეს. მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი მარტყოფში ინახებოდა
საუკუნეთა მანძილზე, მაგრამ XIV საუკუნის ბოლოს, თემურ-ლენგის ერთ-ერთი ლაშქრობის დროს
მარტყოფის ღვთაების მონასტრის წინამძღვარმა გიორგიმ მტრის ხელყოფისაგან დაცვის მიზნით იგი
მონასტრის ტერიტორიაზე დამალა; სამწუხაროდ, მტერმა მონასტერი ააოხრა, ბერმონაზვნები ამოხოცა,
მტრის მახვილს ვერც წინამძღვარი გიორგი გადაურჩა და ხატის ადგილი დაფარული დარჩა. ხატი
სასწაულთმოქმედად არის მიჩნეული; მისი სასწაულებიდან ჟამთააღმწერლის მიერ გადმოცემული
დავით ულუს ეპიზოდის გახსენებაც კი საკმარისია.
წყაროები:
აბუსერისძე ტბელი, თხზულებანი, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევა, ლექსიკონი და
საძიებლები დაურთეს ნ. გოგუაძემ, მ. ქავთარიამ და რ. ჩაგუნავამ, ბათუმი 1998, გვ. 104-152.
ასურელ მამათა ცხოვრებათა არქეტიპები, გამოსცა ს. კაკაბაძემ, საისტორიო კრებულის წ. I-ის
დამატება, ტფილისი, 1928, გვ. 1-18
საქართველოს სამოთხე, გამოცემული გობრონ პავლეს ძე საბინინის მიერ, პეტერბურღი, 1882
საბინინი მ., საქართველოს სამოთხე, პეტერბურგი, 1882.
სულავა ნ., XII-XIII საუკუნეების ქართული ჰიმნოგრაფია, თბ., 2003.
ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, IV, გამოსაცემად მოამზადა და
გამოკვლევა დაურთო ენრიკო გაბიძაშვილმა, 1968, გვ. 393-399.
ყუბანეიშვილი ს., ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია, I, თბ., 1946.
სამეცნიერო ლიტერატურა:
აბრამიშვილი გ. ატენის სიონის რელიეფი (დავით გარეჯელის ცხოვრების სიუჟეტი) // ჟ. „საბჭოთა
ხელოვნება“, # 9, 1965.
აბულაძე, ი. ასურელ მამათა ცხოვრების წიგნთა ძველი რედაქციები, თბ., 1955.
ალექსიძე ზ. სინური ხელნაწერი ასურელ მამათა შესახებ. წიგნში: ქრისტიანული კავკასია, II, თბ., 2011.
ალექსიძე ზ. მანდილიონი და კერამიონი ძველ ქართულ მწერლობაში, ჟ. „აკადემია“, I, თბ., 2000.
წიგნში: ქრისტიანული კავკასია, II, თბ., 2011.
გაბიძაშვილი ე. ასურელი მოღვაწეების „ცხოვრებათა“ ე.წ. არქეტიპების ურთიერთმიმართებისათვის,
„მაცნე“, ელს, # 4. 1982.
გოილაძე ვ., ასურელ მამათა სამშობლო და საქართველო, თბ., 2002.
თვარაძე რ. თხუთმეტსაუკუნოვანი მთლიანობა, თბ., 1985.
 ინგოროყვა პ. ქართული მწერლობის ისტორიის მოკლე მიმოხილვა, წერილი მეორე, ჟ. „მნათობი“, # 2,
1939.
კაკაბაძე ს., ასურელ მამათა ცხოვრებათა არქეტიპები, საისტორიო კრებულის წიგნი I-ის დამატება.
თბ., 1928.
კეკელიძე კ., საკითხი სირიელ მოღვაწეთა ქართლში მოსვლის შესახებ, ეტიუდები ძველი ქართული
ლიტერატურის ისტორიიდან, I, 1956;
კეკელიძე კ., ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი, 1980;
ე. კოჭლამაზაშვილი, შიო მღვიმელის სახელის ეტიმოლოგიისათვის, გაზ: `ჩემი სკოლა~, 1972, #3-19.
კუჭუხიძე გ. წმ. იოანე ზედაზნელის ცხოვრების უძველესი სახის აღდგენისათვის //
ლიტერატურული ძიებანი, XXVI, თბ., 2005.
მგალობლიშვილი თ. IV-X სს. საქართველოში მიმდინარე რელიგიური პროცესები // მრავალტავი, XIX,
თბ., 2003.
მელიქსეთ-ბეგი ლ., დავით უძლეველი და დავით გარესჯელი, კრებ.: კ. კეკელიძის დაბადების 80
წლის თავზე, თბილისი, 1959;
მენაბდე ლ. ასურელ მამათა ცხოვრებისათვის (საკანდიდატო დისერტაცია), თბ.,
მერკვილაძე დ., ასურელი მამები, VI ს-ის სირიელი მოღვაწენი საქართველოში, I, თბილისი, 2006
მეტრეველი ს., ასურელ მამათა წამება-ცხოვრებათა რედაქციები, თბ., 2010.
ნუცუბიძე შ. ქართული ფილოსოფიის ისტორია, I, თბ., 1956.
სირაძე რ. ქრისტიანული კულტურა და ქართული მწერლობა, I, თბ., 1992.
სულავა ნ., XII-XIII საუკუნეების ქართული ჰიმნოგრაფია, თბ., 2003.
სულავა ნ., მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატის თემა ქართულ ჰიმნოგრაფიასა და საისტორიო
მწერლობაში, თსუ, საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტი, შრომები, VII, თბ., 2013.
ფერაძე გ., ბერმონაზვნობის დასაწყისი საქართველოში, თბილისი, 2006;
ი. ფერაძე, საქართველოს საეკლესიო ისტორია, „მოგზაური“, # 3-4, 1903
ქართული სამართლის ძეგლები, II, ტექსტები გამოსცა, შენიშვნები და საძიებელი დაურთო ისიდორე
დოლიძემ. თბ., 1965.
ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა ქრონოლოგიურად დალაგებული თედო
ჟორდანიას მიერ, I, თბ., 1892.
ჩხარტიშვილი მ. ქართული ჰაგიოგრაფიის წყაროთმცოდნეობითი ანალიზი (სადოქტორო
დისერტაცია), თბ., 1997
ხალვაში რ. ცამეტი ასურელი მამის ჰაგიოგრაფიული ციკლი VII-XVIII სს., სამეცნ. კონფ.: „ანდრია
პირევლწოდებულის გზით“ (მასალები), სხალთის ეპარქია, 2008.
ჯავახიშვილი ი. ქართველი ერის ისტორია, თხზულებანი, I, თბ., 1979.
ჯანაშვილი მ., Описание рукописей церковного музея, III, 1908.