შოთა რუსთველი

შოთა რუსთველის ბიოგრაფია ცნობების მოუღწევლობის გამო ბურუსითაა მოცული. ის

ორიოდე დოკუმენტური წყარო, რომლებშიც შოთა რუსთველი, ან მხოლოდ რუსთველი, ან
სახელი შოთა იხსენიება, საკმარისი არ არის მისი ბიოგრაფიის აღსადგენად, ამასთან ისიც უნდა
აღინიშნოს, რომ ყოველი ცნობა სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვაგვარადაა განმარტე-
ბული და აღქმული.
შოთა რუსთველის ბიოგრაფიასთან დაკავშირებული ჩვენამდე მოღწეული წყაროები
ორად შეიძლება დაჯგუფდეს:
1. ისტორიულ-დოკუმენტური და
2. ფოლკლორული მასალები.
რასაკვირველია, ისინი ღირებულებითა და მნიშვნელობით ერთმანეთისაგან განსხვავ-
დებიან, ვინაიდან ისტორიულ-დოკუმენტური წყაროები უმწირეს ცნობებს შეიცავენ და
ძირითადად სახელისა და ზედწოდების მოხსენიებით შემოიფარგლებიან, ფოლკლორული
მასალები (თქმულებები, გადმოცემები, ხალხური ლექსები), ძირითადად ხალხურ ფანტაზიას
გადმოგვცემენ, თუმცა, შესაძლოა, ისინი ისტორიული ფაქტებისა და მოვლენების ხსოვნასაც
ინახავდნენ; მათი ერთმანეთისაგან გამიჯვნა ამჟამად თითქმის შეუძლებელია. კვლევის საქმეს
ისიც ართულებს, რომ არ მოგვეპოვება XVI საუკუნემდელი ხელნაწერი „ვეფხისტყაოსნისა“.
შოთა რუსთველის ბიოგრაფიული პრობლემატიკის კვლევა, თავისთავადი ღირებულების
გარკვევასთან ერთად, საჭიროა „ვეფხისტყაოსნის“ ისტორიული ასპექტების წარმოსაჩენადაც,
რომლის მიღმა პოემის ალეგორიული, სიმბოლური და ენიგმური არსი მოიაზრება და იკითხება.

შოთა რუსთველის ბიოგრაფიის შესახებ შემონახული მწირი ცნობები ორ ჯგუფად იყოფა:

1. ცნობები პოეტის ზედწოდების – რუსთველის შესახებ, რომლებიც ამოსავალია ამ
პრობლემის საკვლევად, ვინაიდან „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგსა და ეპილოგში სწორედ
რუსთველია მოხსენიებული, სახელის გარეშე;
2. ცნობები პოეტის სახელთან – შოთასთან – დაკავშირებით, რომელიც ზოგჯერ
რუსთველთან ერთად მოიხსენიება, ზოგჯერ – ცალკე. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა შოთას
ფრესკულ გამოსახულებათა და ბარელიეფის წარწერების ცნობები: ქვაბისხევის ბაზილიკის
ფრესკა, აძიკვის ბარელიეფი და იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის ფრესკა; აგრეთვე,
იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის სააღაპე წიგნის მონაცემები შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის შესახებ;
ჩვენამდე მოღწეული ისტორიული წყაროები, სიგელ-გუჯრები შოთა რუსთველის ეპოქიდან _
„ქართლის ცხოვრების“ ცნობა შოთა თორელის შესახებ, ჭიაბერის დაწერილის, ანუ ჟინვანის
სიგელის ხელისმომწერი შოთას ვინაობის შესახებ.
შოთა რუსთველის ბიოგრაფია და ვეფხისტყაოსნის დაწერის თარიღის პრობლემა
ერთმანეთს უკავშირდება. უძველესი ცნობები რუსთველის შესახებ თვით პოემის პროლოგსა და
ეპილოგშია დაცული. ავტორი საკუთარ ვინაობას პროლოგში ორჯერ ახსენებს:

დავჯე, რუსთველმან გავლექსე, მისთვის გულ-ლახვარ-სობილი;

მე, რუსთველი, ხელობითა ვიქმ საქმესა ამა დარი.
 რუსთველი ეპილოგშიც ორჯერაა ნახსენები:
ვწერ ვინმე მესხი მელექსე მე რუსთველისად ამისა;
ტარიელ – მისსა რუსთველსა, მისთვის ცრემლშეუშრომელსა.

პროლოგ-ეპილოგი თვალნათლივ მიუთითებს, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორი

რუსთველია.

ჩნდება კითხვა, რა არის რუსთველი – გვარი თუ ზედწოდება?

როგორც გვარი, რუსთველი არსად დასტურდება. როგორც ზედწოდება, იგი შეიძლება
ნიშნავდეს:
1. რუსთავის ციხე-ქალაქის მფლობელს;
2. რუსთავის ეპისკოპოსს. სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოითქვა მოსაზრება შოთა
რუსთველის რუსთავის ეპისკოპოსად ყოფნის შესახებ, მაგრამ იგი არგუმენტირებულად იქნა
უარყოფილი. არ შეიძლებოდა, ვეფხისტყაოსნის ავტორი სასულიერო პირი, სასულიერო
იერარქიის წარმომადგენელი ყოფილიყო. რჩება ერთადერთი ვარიანტი: რუსთველობა, ისევე
როგორც თმოგველობა, ჯაყელობა და ა. შ., რუსთავის ციხე-ქალაქის მფლობელობას,
პატრონობას ნიშნავდა. ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ ვეფხისტყაოსნის ავტორი რუსთავის
მფლობელი, პატრონი უნდა ყოფილიყო.

და მორიგი კითხვა: რომელი რუსთავის მფლობელი უნდა ყოფილიყო „ვეფხისტყაოსნის“

ავტორი? საქართველოში რამდენიმე რუსთავი იყო:
1. მესხეთში;
2. თბილისთან ახლოს;
3. ისტორიულ ჰერეთში (საინგილოში);
4. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში.

როგორც ისტორიულ-დოკუმენტური წყაროები, ისე ზეპირსიტყვიერი ნიმუშები, მხარს

უჭერენ ვეფხისტყაოსნის ავტორის ზემო ქართლიდან – მესხეთიდან მის წარმომავლობას. ეს
ტრადიცია რუსთველის შემდგომი ხანის მხატვრულ ლიტერატურაშიც არსებულა, რასაც
გვაფიქრებინებს XVII საუკუნის II ნახევრისა და XVIII საუკუნის დამდეგის ქართველი მეფე-პოეტის
არჩილის პოემაში – „გაბაასება რუსთველისა და თეიმურაზისა“ – თეიმურაზ პირველის ნათქვამი:
„შემოიღე ჯავახური ენა მძიმე“ (იგულისხმება ჯავახური კილო), თუმცა, ხაზგასმით უნდა
აღინიშნოს, რომ რუსთველის ენა საერთო სალიტერატურო ქართულია და მასში თანაბრადაა
შეზავებული საქართველოს ყოველი კუთხის დიალექტისათვის დამახასიათებელი თავისებურე-
ბანი თუ ლექსიკა. რაც შეეხება ენის სიმძიმეს, ეს სწორი მოსაზრება არ არის, რადგან რუსთველმა
ენის რეფორმა მოახდინა და თამამად შეიძლება ითქვას, რომ არა რუსთველი, არავინ იცის, თუ
როგორ წარიმართებოდა ქართული სალიტერატურო ენის განვითარება.
XIX საუკუნის დამდეგს თეიმურაზ ბაგრატიონმა გამოთქვა მოსაზრება, რომლის მიხედვით
შოთა რუსთველის სახელი თბილისთან ახლოს მდებარე რუსთავს უნდა უკავშირდებოდესო. ეს
თვალსაზრისი შემდგომში გაიზიარა და დაამუშავა პავლე ინგოროყვამ, რომელმაც
„ვეფხისტყაოსნის“ ავტორად ჟამთააღმწერლის თხზულებაში ნახსენები შოთა კუპრი მიიჩნია. მას
შოთა კუპრი ჰერეთის ერისთავთ-ერისთავად, ბაგრატიონთა გვერდითი შტოს წარმომადგენლად
მიაჩნდა. სამეცნიერო ლიტერატურაში პ. ინგოროყვას მიერ გამოთქმული ეს მოსაზრება
გააკრიტიკეს და უარყვეს. თუმცა მისმა ზოგიერთმა მოსაზრებამ მეცნიერთა ყურადღება
დაიმსახურა; კერძოდ, შოთა რუსთველის დაბადების შესახებ სწორედ მის ვარაუდებს დაემყარა
შოთა რუსთველის დაბადების 800 წლისთავის იუბილე.

პირველი, ვინც „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორად შოთა რუსთველი მოიხსენია, კახეთის მეფე

თეიმურაზ პირველი იყო. მან „იოსებზილიხანიანის“ დასაწყისში მიუთითა:
„ესენი შოთა რუსთველმან შეამკო არსთა მკობითა“.

XVII საუკუნიდან კი უკვე შოთა რუსთველს ხშირად ახსენებენ, როგორც ვეფხისტყაოსნის

ავტორს: ვეფხისტყაოსნის ყველა გადამწერი, არჩილ მეფე, ვახტანგ მეექვსე, დავით
გურამიშვილი, ანტონ I კათალიკოსი, ტიმოთე გაბაშვილი და სხვანი.
XX საუკუნის დამდეგს მოსე ჯანაშვილმა, ცოტა მოგვიანებით სარგის კაკაბაძემ გამოთქვეს
მოსაზრება, რომ შოთა რუსთველი თორელთა საგვარეულოს წარმომადგენელი უნდა
ყოფილიყო, თუმცა ეს შეხედულება არც ერთს არ დაუსაბუთებია. შოთა რუსთველის
წარმომავლობისა და მისი საგვარეულოს კვლევისას შოთა რუსთველის დაბადების 800
წლისთავისადმი მიძღვნილი იუბილეს მზადების პერიოდში რუსთველოლოგიურ სამეცნიერო
ლიტერატურაში ისტორიულ-ფილოლოგიური წყაროების საფუძველზე გამოითქვა მოსაზრება,
რომ ვეფხისტყაოსნის ავტორი თორელთა საგვარეულოს წარმომადგენელი უნდა ყოფილიყო
(ნოდარ შოშიაშვილი, სარგის ცაიშვილი), რაზეც ადრე მიუთითებდნენ მოსე ჯანაშვილი და
სარგის კაკაკაბაძე. ამ მოსაზრების საფუძველი გახდა იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის
მასალები, კერძოდ, შოთა რუსთველის ფრესკული გამოსახულება წარწერითურთ და მონასტრის
სააღაპე წიგნში დაცული ცნობა შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის შესახებ.
პალესტინის ქართული ტაძრების აღწერისას XVIII საუკუნის შუა ხანების ქართველი
სასულიერო პირი ტიმოთე გაბაშვილი ჯვარის მონასტერში არსებული ფრესკის შესახებ წერდა:
„ჯვარის მონასტერი დაძველებულა და გუმბათს ქვეით სვეტნი გაუახლებია და დაუხატვინებია
შოთამს რუსთველს, მეჭურჭლეთუხუცესს, თითონაც შიგ ხატია მოხუცებული“ (ტ. გაბაშვილი,
მიმოსლვანი, ე. მეტრეველის გამოც., 1956, გვ. 80). ეს ცნობა ემყარებოდა ჯვარის მონასტრის
სააღაპე წიგნში შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის სახელზე შეტანილ მოსახსენებელს. შოთა
რუსთველის ფრესკა აქ XIX საუკუნეშიც უნახავთ, ოღონდ წარწერა შებღალული ყოფილა.
თვითმხილველთა გადმოცემით, XX საუკუნის დამდეგიდან უკვე აღარც წარწერა ჩანდა და აღარც
ფრესკა. მხოლოდ 1960 წლის სამეცნიერო ექსპედიციამ, რომლის შემადგენლობაში იყვნენ
აკადემიკოსები ირაკლი აბაშიძე, აკაკი შანიძე და გიორგი წერეთელი, ზეთის საღებავის სქელი
ფენით დაფარულ კედელზე საღებავის ფენის მოხსნის შემდეგ აღმოაჩინა და გამოავლინა შოთა
რუსთველის ფრესკა და შემდეგი შინაარსის წარწერა: „ამისა დამხატავსა შოთა[ს] შეუნდვნეს
ღმერთმან ამინ“. სურათს ქვემოდან წარწერილი აქვს „რუსთველი“ (წარწერის წაკითხვის ეს
ვარიანტი აკაკი შანიძისეულია). ფრესკაზე გამოსახულია მოხუცი დიდებული საერო სამოსელში,
იგი მუხლმოდრეკილია წმინდა მაქსიმე აღმსარებლისა და წმინდა იოანე დამასკელის წინაშე,
რომელთა ფრესკები დიდი ზომისაა. აკად. ელენე მეტრეველმა გაარკვია, რომ ჯვარის
მონასტრის სააღაპე წიგნში შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის სახელზე მოსახსენებელი შეუტანიათ არა
უგვიანეს XIII საუკუნის პირველი ნახევრისა. ფრესკის წარწერა გვაუწყებს, რომ შოთა რუსთველს,
მეჭურჭლეთუხუცესს, XIII საუკუნის I ნახევარში შეუკეთებინებია და მოუხატვინებია ჯვარის
მონასტერი, რის გამოც, მისი ამ დიდი დამსახურების გათვალისწინებით, მოსახსენებელი მის
სახელზე შეუტანიათ სააღაპე წიგნში, ხოლო ტაძარში წმინდა მაქსიმე აღმსარებლისა და წმინდა
იოანე დამასკელის ფრესკებს შორის, მათ ფეხებთან მოუთავსებიათ მისი მცირე ზომის – 48 სმ –
ფრესკა წარწერითურთ. ფრესკა განახლებულია XVII საუკუნეში. როდესაც დაისვა კითხვა, თუ
რომელ საგვარეულოს ეპყრა მეჭურჭლეთუხუცესის თანამდებობა და, ყოველივე ზემოთქმულის
გათვალისწინებით, ორიენტირი შოთას მეჭურჭლეთუხუცესობა გახდა, კვლევამ მეცნიერები
თორელთა საგვარეულომდე მიიყვანა; აღმოჩნდა, რომ თამარ მეფის დროს მეჭურჭლეთ-
უხუცესის თანამდებობა თორელებს ეჭირათ, თამარის გარდაცვალების შემდეგ – თორელებსა და
ჯაყელებს. საისტორიო დოკუმენტები მიუთითებენ, რომ მესხეთის რუსთავს თორელები
ფლობდნენ, რაც იმას გვავარაუდებინებს, რომ რუსთველობა შეიძლებოდა ამ საგვარეულოს
წარმომადგენელს მიეღო. იმასაც ვარაუდობენ, რომ სახელი „შოთა“ ამ საგვარეულოში ერთ-
ერთი გავრცელებული სახელი ყოფილა.
შოთა რუსთველის თორელობის შესახებ გასათვალისწინებელია ქვაბისხევის მცირე ზომის
სამნავიანი ბაზილიკა, რომლის სამხრეთის ნავში კედელზე მოთავსებულია ქალისა და
ახალგაზრდა კაცის ფრესკა წარწერით, მისი ნაწილი იკითხება, ნაწილი – არა; წარწერიდან ჩანს,
რომ ქალს სახელად იაი რქმევია, ახალგაზრდა კაცს – შოთა. ამ უკანასკნელს მოსდევს სიტყვა,
რომლის სამი ასო ჯერ კიდევ იკითხება, სამი – არა. ტექნიკური საშუალებების დახმარებით
წარწერა აღადგინეს; წარწერა გვამცნობს, რომ ფრესკაზე გამოსახული პიროვნება შოთა
თორელია, რასაც რუსთველოლოგიისათვის ფასდაუდებელი მნიშვნელობა აქვს. სარგის
ცაიშვილმა ივარაუდა, რომ წარწერა და ფრესკა XII საუკუნის ბოლოს უნდა ეკუთვნოდეს,
აგრეთვე, შესაძლოა, იგი შოთა რუსთველი იყოს.
მნიშვნელოვანია აძიკვის ბარელიეფი, რომელზეც ოთხი პირია გამოსახული. მათგან ერთ-
ერთს წარწერილი აქვს სახელი „შოთაი“. ბარელიეფი ისტორიკოს პალეოგრაფთა მიერ XI-XII
საუკუნის მიჯნისადაა მიჩნეული, ხოლო ბარელიეფზე გამოსახულ პირთა ცხოვრებისა და
მოღვაწეობის ქრონოლოგიის შესწავლის საფუძველზე ლიტერატურათმცოდნეობაში გამოითქვა
მოსაზრება, რომ იგი XII საუკუნის 80-90-იან წლებში უნდა შესრულებულიყო და ნავარაუდებია, ეს
შოთაი თორელთა საგვარეულოს წარმომადგენელი და ბარელიეფზე გამოსახულ პირთა
ნათესავია. მაგრამ ეს შოთა რუსთველია თუ არა, ამის თქმა კვლევის თანამედროვე ეტაპზე მაინც
შეუძლებელია.
მეცნიერთა ყურადღების საგანი გახდა რუსთველის ეპოქის სიგელი – ჭიაბერის დაწერილი,
რომელზეც ხელს აწერს მეფეთა მეფე თამარ, მანდატურთუხუცესი ჭიაბერ; აქვე გვხვდება სახელი
„შოთა“, რომლის შესახებ ზოგიერთმა მეცნიერმა გამოთქვა ვარაუდი, რომ იგი ჭიაბერის ძეა და,
სახელზე დაყრდნობით, ვეფხისტყაოსნის ავტორი; მეცნიერთა ნაწილი კი ამ მოსაზრებას არ
იზიარებს და ჭიაბერის დაწერილზე ხელისმომწერ შოთას ვეფხისტყაოსნის ავტორად არ
მიიჩნევს.
 ამრიგად, შეიძლება შევაჯამოთ ზემოთქმული: XII-XIII საუკუნეების ისტორიულ-
დოკუმენტური წყაროების მიხედვით, შოთა რუსთველი დაბადებულა XII საუკუნის 60-იან წლებში,
რასაც დაემყარა 1966 წელს პოეტის დაბადებიდან 800 წლისთავის საიუბილეო თარიღის
აღნიშვნა. შოთა რუსთველი იყო თორელთა საგვარეულოს წარმომადგენელი, რომელსაც
თამარის მეფობის დროს სჭერია მეჭურჭლეთუხუცესის თანამდებობა. მის მფლობელობაში
ყოფილა რუსთავის ციხე-ქალაქი და ამიტომ მიუღია ზედწოდებად „რუსთველი“, რასაც პოეტი
აღნიშნავს „ვეფხისტყაოსანში“. მეჭურჭლეთუხუცესობისას მას მეცენატობა გაუწევია იერუსალიმის
ჯვარის მონასტრისათვის, განუახლებია იგი, ანუ მოუხატვინებია, რის გამოც მისი ფრესკა ტაძარში
გამოუსახავთ და სახელი სააღაპე წიგნში შეუტანიათ.
შოთა რუსთველის სახელს უკავშირდება უამრავი ლეგენდა, თქმულება, ხალხური ლექსი,
რომელთა მიხედვით მას უნდა ესწავლა ჯერ იყალთოს, ხოლო შემდეგ __ ბიზანტიაში, მანგანის
აკადემიაში. ჩვენ ეს დანამდვილებით არ ვიცით, მაგრამ ვეფხისტყაოსანი აშკარად ადასტურებს
პოეტის ღრმა განათლებას, უსაზღვრო პოეტურ შესაძლებლობებსა და ნიჭიერებას. აქვე ისიც
უნდა ითქვას, რომ ჩვენამდე არ შემონახულა შოთა რუსთველის სხვა ნაწარმოები. მხოლოდ შ.
ონიანმა ერთი ერთსტროფიანი ლექსის შესახებ ("ფილოსოფოსნი შემოკრბეს"...) გამოთქვა
თვალსაზრისი, რომ იგი შოთა რუსთველს უნდა ეკუთვნოდეს. გადაჭრით არც ამის თქმა
შეიძლება.

იერუსალიმური დოკუმენტები შოთა რუსთველის შესახებ: რეალობა და ლეგენდები .

ცალკე განხილვას მოითხოვს იერუსალიმური დოკუმენტები შოთა რუსთველის შესახებ.
შოთა რუსთველის ბიოგრაფია ცნობების მოუღწევლობის გამო ბურუსითაა მოცული. ის ორიოდე
დოკუმენტური წყარო, რომლებშიც შოთა რუსთველი, ან მხოლოდ ზედწოდება რუსთველი, ან
მხოლოდ სახელი შოთა იხსენიება, საკმარისი არ არის მისი ბიოგრაფიის აღსადგენად. ამასთან,
ისიც საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ყოველი ცნობა სამეცნიერო ლიტერატურაში
სხვადასხვაგვარადაა აღქმული და განმარტებული.
შოთა რუსთველის ბიოგრაფიასთან დაკავშირებული ჩვენამდე მოღწეული წყაროები
ძირითადად ორად შეიძლება დაჯგუფდეს:
1. ისტორიულ-დოკუმენტური და
2. ფოლკლორული მასალები. რასაკვირველია, ისინი ღირებულებითა და მნიშვნელობით
ერთმანეთისაგან მკვეთრად განსხვავდება, ვინაიდან რამდენადაც ისტორიულ-დოკუმენტური
წყაროები უმწირეს ცნობებს შეიცავს _ სახელისა და ზედწოდების მოხსენიებით შემოიფარგლება,
ფოლკლორული მასალა (თქმულებები, გადმოცემები, ხალხური ლექსები), საზოგადოდ,
ხალხურ ფანტაზიას გადმოგვცემს, თუმცა, შესაძლოა, ისინი ისტორიული ფაქტებისა და
მოვლენების ხსოვნასაც ინახავდეს; მათი ერთმანეთისაგან გამიჯვნა ამჟამად თითქმის
შეუძლებელია. კვლევის საქმეს ისიც ართულებს, რომ არ მოგვეპოვება XVI საუკუნემდელი
ხელნაწერი „ვეფხისტყაოსნისა“.
შოთა რუსთველის ბიოგრაფიული პრობლემატიკის კვლევა, თავისთავადი ღირებულების
გარკვევასთან ერთად, საჭიროა „ვეფხისტყაოსნის“ ისტორიული ასპექტებისა და მხატვრული
სამყაროს წარმოსაჩენადაც, რომლის მიღმა პოემის ალეგორიული, სიმბოლური და ენიგმური
არსი მოიაზრება.
 შოთა რუსთველის ბიოგრაფიის შესახებ შემონახული მწირი ცნობები სამი რიგისაა: 1.
ცნობები პოეტის ზედწოდების _ რუსთველის შესახებ, რომლებიც ამოსავალია ამ პრობლემის
საკვლევად, ვინაიდან „ვეფხისტყაოსნის“ დასაწყისსა და დასასრულში სწორედ რუსთველია
მოხსენიებული, სახელის გარეშე; 2. ცნობები პოეტის სახელთან _ შოთასთან _ დაკავშირებით,
რომელიც ზოგჯერ რუსთველთან ერთად მოიხსენიება, ზოგჯერ _ ცალკე. 3. ცნობები შოთა
რუსთველის შესახებ, რომელთაგან, უწინარეს ყოვლისა, იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის
ფრესკის წარწერა იქცევს ყურადღებას. ამავე თვალსაზრისით საინტერესოა შოთას ფრესკულ
გამოსახულებათა და ბარელიეფის წარწერების ცნობები: ქვაბისხევის ბაზილიკის ფრესკა, აძიკვის
ბარელიეფი და იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის ფრესკა; აგრეთვე, იერუსალიმის ჯვარის
მონასტრის სააღაპე წიგნის მონაცემები შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის შესახებ; ჩვენამდე მოღწეული
ისტორიული წყაროები და სიგელ-გუჯრები შოთა რუსთველის ეპოქიდან _ „ქართლის
ცხოვრების“ ცნობა შოთა თორელის შესახებ, ჭიაბერის დაწერილის, ანუ ჟინვანის სიგელის
ხელისმომწერი შოთას ვინაობის შესახებ.
ჩემს მოხსენებაში განვიხილავ იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის მონაცემებს: ტაძრის
კედლის ფრესკაზე გამოსახულ შოთა რუსთველის პორტრეტს, წარწერას და აღაპთა წიგნში
მოხსენიებულ შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის შესახებ არსებულ ცნობას. ჩემი კვლევა განსხვავებული
ვერსიების დამკვიდრებამ განსაზღვრა, რაც, ძირითადად, წყაროთმცოდნეობითი ხასიათისაა,
რათა ერთმანეთისაგან გაიმიჯნოს რეალობა და ლეგენდა. ქართველ და საზღვარგარეთის
მეცნიერთა (ზ. ჭიჭინაძე, ვ. ცაფერისი, შ. ამირანაშვილი, ი. დავიდი, ე. მამისთვალიშვილი და სხვ.)
მიერ გამოთქმულ შეხედულებებში შოთა რუსთველის ბიოგრაფიის შესახებ იერუსალიმურ
წყაროთმცოდნეობით მასალათა რეალობა და მათზე დაფუძნებული ლეგენდა აღრეულია;
სწორედ სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულ შეხედულებებში რეალობისა და ლეგენდის
გამიჯვნა მიმაჩნია საჭიროდ.

უწინარეს ყოვლისა იმის თაობაზე, თუ რამ მოაღწია ჩვენამდე იერუსალიმის ჯვარის

მონასტრიდან შოთა რუსთველის შესახებ. ესაა ფრესკა, წარწერა და სააღაპე წიგნის ჩანაწერი,
რაც მისი ბიოგრაფიის ზოგიერთი დეტალის აღსადგენად ცოტა არაა.
ვიდრე საკითხს განვიხილავდე, საქართველოსა და ქართული ეკლესიისათვის ჯვარის
მონასტრის მნიშვნელობის გამო საჭიროდ მიმაჩნია მის შესახებ არსებული გადმოცემის
გახსენება, რომლის მიხედვით იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის ადგილზე ის ხე იდგა,
რომლიდანაც მაცხოვრის ვნების ჯვარი პატიოსანი დამზადდა; მონასტრის სახელიც აქედან
წარმოდგა. XII საუკუნის ბერის ცნობით, საკურთხევლის ქვემოთ არის წმიდა ხის გადანაჭერი,
რომლის ნახვა შეიძლება თეთრი ქვის ფილებით დაფარულ იატაკში ამოჭრილი ხვრელიდან.
ქართველთა სწრაფვა ჯვარის მონასტრისაკენ ადრევე დაიწყო, ხოლო უკვე XI საუკუნის შუა
წლებამდე წმ. გიორგი-პროხორემ ქართველ ბერმონაზონთათვის ტაძარი ააგო.
ფრესკისა და წარწერის შესახებ. სამხრეთ-დასავლეთის სვეტზე არსებულ ფრესკაზე,
რომელიც ზომით პატარაა, დაახლ. 70 სმ-მდე სიმაღლისა, სიგანე 50 სმ-მდე, გამოსახულია
მოხუცი ქართველი დიდებული ერისკაცი ძვირფას საერო სამოსელში, იგი მუხლმოდრეკილია
ეკლესიის უდიდესი მამების – წმ. მაქსიმე აღმსარებლისა და წმ. იოანე დამასკელის ფრესკათა
წინაშე, რომლებიც დიდი ზომისაა – 3 მეტრს აღწევს, ისინი ფეხზე მდგომები მთლიანად არიან
გამოსახული კედელზე. მათ ფეხებთან ფრესკაზე გამოსახულ საერო სამოსელში ჩაცმულ
ქართველ დიდებულს მხრებზე ყარყუმის ბეწვისსაყელოიანი მეწამული ფერის მანტია აქვს
მოსხმული, რომელიც ცრუ სახელოებით თავისუფლად ეშვება; თავზე შავი ფერით გაწყობილი
თეთრი ბეწვის ქართული ქუდი ახურავს; მოსასხამი მოყვითალო-მოთეთრო საყელოთია
დამშვენებული, ასეთივე ფერისაა სარჩულიც; შეინიშნება, რომ ქსოვილი ძვირფასია, მასზე
მაქმანების სახით წითელი ფერის რომბებია გამოყვანილი, რომლებშიც თეთრი მარგალიტებია
ჩასმული. შიდა ჩასაცმელი მომწვანო-მოლურჯო ფერისაა, შემორტყმული აქვს ტყავის ქამარი
(ვირსალაძე, 1973: 67).
ფრესკაზე გამოსახული პირი მუხლმოდრეკილი და ხელებაპყრობილი (ვედრების
კომპოზიცია) დგას წმ. მაქსიმე აღმსარებლისა და წმ. იოანე დამასკელის წინაშე. წარწერის აკაკი
შანიძისეული წაკითხვა ქარაგმების გახსნის შემდეგ ასეთია: „ამისა დამხატავსა შოთა[ს] შეუნდვნეს
ღმერთმან ამინ“. სურათს ზემოთ და წარწერის ქვემოთ, ქარაგმითვე წარწერილია „რუსთველი“.
არსებობს სხვაგვარი წაკითხვაც: „ამისა დამხატავსა შეუნდვნეს ღმერთმან ამინ“. წარწერის ზემოთ
კითხულობენ „შოთა[ს]“, რაც არასწორია, ხოლო წარწერის ქვემოთ _ „რუსთველი“. წარწერა
ერთ დროს და ერთი ხელითაა შესრულებული. ჩანს, რომ იგი აღდგენილია და შეცდომებიც ამით
უნდა იყოს გამოწვეული. გ. არაბულმა ქარაგმაში `შ~ს~ ივარაუდა, რომ შესაძლოა ქარაგმა
სხვაგვარადაც გაიხსნას: „შეიწყალნეს“ (არაბული, 1992: 94-96), რაც წარწერაში კიდევ უფრო მეტი
შეცდომის საფუძველს ქმნის, ამიტომ ყველაზე სწორ წაკითხვად აკაკი შანიძისეულ ვარიანტს
მივიჩნევ.
წარწერა ორი ნაწილისაგან შედგება: პირველ ნაწილში აღნიშნულია, რომ შოთა არის
მონასტრის მომხატველი, ე. ი. მომხატვინებელი, და მისთვის ღვთისაგან შენდობის თხოვნაა
ასახული. წარწერის მეორე ნაწილი მხოლოდ ერთი სიტყვისაგან შედგება: რუსთველი, რაც
პორტრეტზე გამოსახული პირის ვინაობაზე მიუთითებს. წარწერის ორივე ნაწილი შეეხება სვეტზე
გამოსახულ პირს და მის ღვაწლს ასახავს: ეს პირი ჯვარის მონასტრის მომხატვინებელი შოთა
რუსთველია; ე. ი. საეჭვო არაა, რომ ამ წარწერის „შოთა“ სწორედ შოთა რუსთველს
გულისხმობს. წარწერის სიტყვა „დამხატავი“ ნიშნავს მომხატვინებელს, რომელმაც მონასტრის
ფრესკების მოხატვისათვის ხარჯი გასწია.
გადმოცემების საფუძველზე სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმული მოსაზრება, რომ
პოეტი სიცოცხლის მიმწუხრს იერუსალიმში გაემგზავრა, ბერად აღიკვეცა, იქვე აღესრულა და
იქვეა დასაფლავებული, სიმართლეს არ შეესაბამება, იგი დოკუმენტურად ვერ მტკიცდება,
რადგან ფრესკაზე გამოხატული ქართველი დიდებული ერისკაცის სამოსელშია გამოწყობილი.
თანაც რუსთველს, როგორც ერთ-ერთ დიდ ვაზირს, მეჭურჭლეთუხუცესს, შეეძლო
საქართველოდანვე წარემართა მონასტრის შეკეთება-განახლებისათვის საჭირო საქმიანობა.
როგორც მეჭურჭლეთუხუცესს, მას ევალებოდა კიდეც ქართულ ეკლესია-მონასტრებზე, მათ
შორის ჯვარის მონასტერზე, ზრუნვა. ამას სხვადასხვა პირის მიერ სხვადასხვა მონასტრისათვის
გაწეული ღვაწლიც მოწმობს, მაგრამ ამისთვის მეცენატის მონასტერში ყოფნა და მის მიერ
მონახულება აუცილებელი არ იყო, რადგან მისი გაღებული ხარჯით მის ჩაუსვლელადაც
სავსებით შესაძლებელი იყო ტაძრის აშენებაც და განახლებაც. იერუსალიმში შოთა რუსთველის
ჩასვლა შეიძლება ვივარაუდოთ, მაგრამ საამისო დამამტკიცებელი საბუთები არ მოგვეპოვება.
 ყველაზე მნიშვნელოვანი წყარო, პირველი ცნობა ჯვარის მონასტერში შემორჩენილი შოთა
რუსთველის ფრესკისა და წარწერის ინტერპრეტაციისათვის XVIII საუკუნის შუა ხანების ქართველ
სასულიერო პირს, თბილელ ეპისკოპოსს ტიმოთე გაბაშვილს ეკუთვნის. მან 1757-1758 წლებში
იმოგზაურა ახლო აღმოსავლეთში, შემოიარა ქართული მონასტრები და პალესტინის ქართული
ტაძრების აღწერისას ჯვარის მონასტერში არსებული ფრესკის შესახებ აღნიშნა: „ჯვარის
მონასტერი დაძველებულა და გუმბათს ქვეით სვეტნი გაუახლებია და დაუხატვინებია შოთამს
რუსთველს, მეჭურჭლეთ უხუცეს[ს], თითონაც შიგ ხატია მოხუცებული“ (გაბაშვილი, 1956: 80). იგი
შოთა რუსთველის ფრესკის ზუსტ ადგილს არ უთითებს, არც წარწერას იმოწმებს. მან სხვაგანაც
აღნიშნა: „მუნ ხატია შოთა რუსთველი. მეჭურჭლეთუხუცესი“ (გაბაშვილი, 1956: ). მიუხედავად
იმისა, რომ ტ. გაბაშვილის ეს ცნობები ძალზე მოკლე და ძუნწია, მაინც რამდენიმე მნიშვნელოვან
ფაქტს გვამცნობს:
1. შოთა რუსთველის ფრესკა მოთავსებულია ჯვარის მონასტერში;
2. ფრესკაზე გამოსახული პირი მოხუცია;
3. იგი მას მიიჩნევს მეჭურჭლეთუხუცესად; ე.ი. აიგივებს პოეტ შოთა რუსთველს და
მეჭურჭლეთუხუცეს შოთას, რის საფუძველი ჯვარის მონასტრის სვინაქსრის წიგნში არსებული
აღაპია, რომელშიც მოხსენიებულია შოთა მეჭურჭლეთუხუცესი;
4. შოთა რუსთველს ჯვარის მონასტრის მთავარი ტაძრის სვეტები განუახლებია და
მოუხატვინებია, ტექსტში დამოწმებული სიტყვა `სვეტნი~ მრავლობით რიცხვშია, რაც იმას ნიშნავს,
რომ გუმბათის ქვედა ოთხივე ძირითად, საყრდენ სვეტზეა საუბარი; ე.ი. ტ. გაბაშვილი შოთა
რუსთველს ჯვარის მონასტრის შემკეთებელ-მომხატვინებლად (რესტავრატორად) მიიჩნევს;
5. ყველაზე მთავარი ისაა, რომ, მისი აზრით, ფრესკაზე გამოსახული შოთა რუსთველი
არის, როგორც თავად ამბობს, „ლექსთა ბოროტთა მთქმელი“ და ქრისტიანობის გამრყვნელი,
რაშიც, ცხადია, „ვეფხისტყაოსანს“ და მის მცდარად, უფრო სწორად, თავის ინტერპრეტირებულ
ტექსტს გულისხმობს; იგი რუსთველს არაფერს სასიკეთოს მიაწერდა, თუ საამისო უტყუარი
საბუთი არ ექნებოდა;
6. ტ. გაბაშვილის ზემოთ დამოწმებული ცნობა შოთა რუსთველის იერუსალიმში ყოფნის,
ბერად აღკვეცისა და იქ დაკრძალვის შესახებ არაფერს გვეუბნება.

დაისმის კითხვა, საიდან მოიპოვა ეს ცნობები ტ. გაბაშვილმა?

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი მის მონათხრობში შოთას მეჭურჭლეთუხუცესობაა. რაკი ტ.
გაბაშვილმა აღნიშნა, რომ შოთა რუსთველი მეჭურჭლეთუხუცესია, ეს იმას ნიშნავს, რომ იგი
იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის აღაპებს, რომლის ერთ-ერთი მოსახსენებელი შოთა
მეჭურჭლეთუხუცესის სახელზეა შეტანილი, უთუოდ გაეცნობოდა. ამავე დროს, ისიც უნდა
აღინიშნოს, რომ ტ. გაბაშვილისთვის ჯვარის მონასტრის ცნობები, თვით ჯვარის მონასტერიც,
მანამდე უცნობი იყო. ამას მისი ჩანაწერების სხვა ეპიზოდებიც მოწმობს, რადგან იგი გაკვირვებას
და აღფრთოვანებას გამოთქვამს მონასტრის ხილვისა და აღწერა-დახასიათებისას,
გაკვირვებულია შოთა რუსთველის ღვაწლითაც, მისადმი კრიტიკული დამოკიდებულების
მიუხედავად. ყოველივე ეს ის პოზიტიური დებულებებია, რომლებიც ნათელი ხდება ტ.
გაბაშვილის შრომის გაცნობისას, მიუხედავად იმისა, რომ სხვა წყაროებით მათი გადამოწმების
საშუალებას მოკლებულნი ვართ. ტ. გაბაშვილის ცნობათა სისწორე შემდგომი ხანის
მეცნიერულმა კვლევებმა ეჭვმიუტანლად დაადასტურა.
შემდეგი ცნობა შოთა რუსთველის ჯვარის მონასტერთან კავშირის შესახებ თეიმურაზ
ბაგრატიონს ეკუთვნის. თუმცა თეიმურაზ ბაგრატიონი იერუსალიმში არ ყოფილა, მაინც
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მისი მოსაზრება, რომ შოთა რუსთველი ჯვარის მონასტერში
დაემკვიდრა, უამრავი რამ შესწირა მას, დიდი სათნოებით აღესრულა ერისკაცობაშივე და იქვე
დაკრძალეს. მისი სიტყვით, შოთა რუსთველი, მეჭურჭლეთუხუცესი, _ ისიც აიგივებს პოეტ
რუსთველსა და მეჭურჭლეთუხუცეს შოთას, _ „წარვიდა წმიდად იერუსალემად, და შევიდა
მონასტერსა შინა ქართველთასა, რომელიცა აღშენებულ არს სახელსა ზედა
ცხოველსმყოფელისა ჯუარისასა, და განაახლა მონასტერი იგი და იყოფოდა იგი მონასტერსა
შინა ჯუარისასა ვიდრე აღსრულებადმდე მისსა, თუმცა სახითა ერისკაცისათა და დაეფლა მუნვე
ჯუარის მონასტერსა შინა დიდსა ეკლესიასა, სადაცა შინაგან ეკლესიისა კედელსა ზედა
გამოხატულ არს სახეი მისი და ჰსჩანს ვიდრე მოდღეინდელად დღედმდე“ (ბაგრატიონი, 1960:
18). თეიმურაზ ბაგრატიონის ამ მსჯელობაში საყურადღებო რამდენიმე ფაქტია:
1. შოთა რუსთველი წავიდა იერუსალიმში და ჯვარის მონასტერში იმყოფებოდა;
2. მან განაახლა მონასტერი;
3. იგი იქ დარჩენილა აღსრულებამდე, ე.ი. შოთა რუსთველი იერუსალიმში აღესრულა; 4.
შოთა რუსთველი საერო პირად აღსრულებულა;
5. იგი დაკრძალულია ჯვარის მონასტერში, დიდ ეკლესიაში; ეს პირველი წერილობითი
ცნობაა შოთა რუსთველის იერუსალიმის ჯვარის მონასტერში ერისკაცად ცხოვრება-
მოღვაწეობის, გარდაცვალებისა და დაკრძალვის შესახებ;
6. შოთა რუსთველის ფრესკა გამოსახულია ჯვარის მონასტრის კედელზე;
7. თეიმურაზ ბაგრატიონის სიცოცხლეში ეს ფრესკა ჯერ კიდევ იხილვებოდა.
ტ. გაბაშვილისა და თეიმურაზ ბაგრატიონის მიერ მოწოდებულ ცნობათა შორის
განსხვავებაა: ტ. გაბაშვილი არაფერს ამბობს შოთა რუსთველის იერუსალიმში ყოფნის, იქ
ცხოვრება-მოღვაწეობისა და გარდაცვალების შესახებ, არც ჯვარის მონასტერში მისი საფლავის
შესაძლო არსებობის შესახებ საუბრობს, რაზეც ყურადღებას ამახვილებს თეიმურაზ ბაგრატიონი.
ტ. გაბაშვილის შემდეგ შოთა რუსთველის ფრესკა აქ XIX საუკუნეშიც უნახავთ, ოღონდ
წარწერა შებღალული ყოფილა. 1845 წელს ნ. ჩუბინაშვილმა ჯვარის მონასტერი და პალესტინის
სიძველეები მოინახულა, სწორედ ამ დროს მას ფანქრით გადმოუხატავს რუსთველის
გამოსახულება. ასევე, 1883 წელს რუსთველის ფრესკა უნახავს პროფ. ალ. ცაგარელს,
რომელმაც თავისი დროისათვის გავრცელებულ შეხედულებათა საფუძველზე განაცხადა, რომ
თამარ მეფემ სალადინს, მის მიერ 1187 წელს იერუსალიმის აღების შემდეგ, მის მიერ
დაპყრობილ ჯვარის მონასტერში 200 ათასი დინარი შესთავაზა და ყველა იმ ქართული წმინდა
რელიქვიის დაბრუნება მოსთხოვა, რომლებიც მუსლიმებმა ქართველებს იერუსალიმის აღების
დროს წაართვეს. ალ. ცაგარელი ფიქრობდა, რომ შოთა რუსთველმა ჯვარის მონასტერი თამარ
მეფის ნება-სურვილითა და მხარდაჭერით მოხატა. მეცნიერთა ნაწილის ვარაუდით, რომლებიც
1192 წელს იერუსალიმში ქართველი ელჩის ჩასვლის შესახებ არაბულ წყაროებში დაცულ
ცნობებს იმოწმებენ, თამარმა იერუსალიმში ელჩად შოთა რუსთველი წარგზავნა (მენთეშაშვილი,
1958: 19). შემდეგში ამ მოსაზრებას იზიარებდა ს. კაკაბაძეც. თუმცა, არც ერთ წყაროში
სახელდებით ელჩის ვინაობა არაა დასახელებული. ამიტომ ეს მხოლოდ მეცნიერთა ვარაუდია
და არა დოკუმენტურ ცნობაზე დამყარებული დასკვნა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ღვთის
წყალობით წმ. მეფე თამარმა მოახერხა სალადინთან და მის შვილებთან კარგი ურთიერთობის
დამყარება, ამიტომ მისი მეფობის პერიოდში ქართველთა მოღვაწეობა წმინდა მიწაზე არც
შეწყვეტილა და არც შეზღუდულა.
პ. იოსელიანს მიაჩნდა, რომ შოთა რუსთველი იერუსალიმში გარდაიცვალა 1215 წელს; ზ.
ჭიჭინაძის აზრით, რუსთველი საქართველოდან „ვეფხისტყაოსნის“ დაწერის გამო განდევნეს და
იგი იერუსალიმში გარდაიცვალა (ჭიჭინაძე, 1887: 34). მოგვიანებით შეეხო ფრესკასაც (ჭიჭინაძე,
1918: 10). 1887 წელს ფრესკის საკითხს ოლივერ უორდროპიც შეეხო; ა. ქუთათელაძემ გაზეთ
„ივერიაში“ გამოაქვეყნა ჯვარის მონასტრის ფრესკების აღწერილობა; იგი წერდა, რომ
მონაზონმა ნისიმემ მას გადასცა იერუსალიმიდან ჩამოტანილი ხელნაწერი, რომელშიც დაცული
იყო ფრესკების აღწერილობა, მათ შორის იყო შოთა რუსთველის ჯვარის მონასტრისეული
ფრესკა (ქუთათელაძე, 1889: 3-4). იგივე ცნობები გადმოსცა ალ. ცაგარელმა (ცაგარელი, 1888: 94-
95). 1896 წელს მრავალრიცხოვანი ლეგენდის საფუძველზე შოთა რუსთველის შესახებ მ.
ჯანაშვილმა ვრცელი მონოგრაფია გამოაქვეყნა (ჯანაშვილი, 1896).
1899 წელს იერუსალიმის ჯვარის მონასტერი მოუხილავს დეკანოზ პ. კონჭოშვილს და
ფრესკაც უნახავს. თვითმხილველთა გადმოცემით, უკვე XX საუკუნის დამდეგიდან აღარც
წარწერა ჩანდა და აღარც ფრესკა. 1902 წელს იერუსალიმში სამეცნიერო მივლინებით მყოფ ნ.
მარს ფრესკა აღარ დახვედრია, იგი ზეთის საღებავით ყოფილა დაფარული (მარი, 1903: 120). წმ.
მღვდელმოწამე გრიგოლ ფერაძე ფიქრობდა, რომ შოთა რუსთველი ჯვარის მონასტერში
ცხოვრობდა როგორც ბერი, იქ გარდაიცვალა და იქვე დაასაფლავეს.
1960 წლამდე პოეტის ეს უნიკალური გამოსახულება დაკარგულად ითვლებოდა, ოღონდ
ჯვარის მონასტრის ბერძენ მოწესეთა შორის გავრცელებული ყოფილა ლეგენდა შოთა
რუსთველის საფლავის ჯვარის მონასტერში არსებობის შესახებ. XX საუკუნის 40-იან წლებში
უკრაინელ ტურისტთა ჯგუფს ცოცხალი ყვავილებით მოურთავს შოთა რუსთველის სავარაუდო
საფლავის ადგილი. ამ ჯგუფის წევრი მწერალი გრ. პლოტკინი მოგვითხრობს, რომ ჯვარის
მონასტერში მოსმენილი ლეგენდის თანახმად, რუსთველს დაუტოვებია კარისკაცობა, შემდგარა
ბერად, „ფეხშიშველი“ მისულა იერუსალიმში, დამკვიდრებულა ქართველთა ჯვარის მონას-
ტერში, იქაური ბერების დახმარებით მოუხატავს მონასტრის შიდა კედლები, იქვე, იერუსალიმში
გარდაცვლილა და მონასტერში, მარჯვენა სვეტის ძირას დაუსაფლავებიათ. სწორედ ამ
ლეგენდის გაცოცხლება გახდა შემდეგში სამეცნიერო ექსპედიციის იერუსალიმში წასვლის
საფუძველი. ექსპედიციამ აკადემიკოსების ირაკლი აბაშიძის, აკაკი შანიძისა და გიორგი
წერეთლის შემადგენლობით მიაკვლია და ზეთის საღებავის სქელი ფენით დაფარულ კედელზე
საღებავის მოცილების შემდეგ კვლავ გამოაჩინა რუსთველის ფრესკა და წარწერა. მათ
აღადგინეს და საქართველოში ჩამოიტანეს ამ ფრესკის ფერადი და შავ-თეთრი ფოტოპირები.
აღდგა ფრესკის წარწერაც, რომელიც მანამდე სწორად გაშიფრული არ იყო; ისიც დადგინდა,
რომ ჯვარის მონასტერზე მუსლიმთა მრავალგზის თავდასხმის გამო კედლის მხატვრობა
რამდენჯერმე დაზიანდა, რის შემდეგაც იგი რამდენიმეჯერ განუახლებიათ ისე, რომ ძველი
მოხატულობა და წარწერები შენარჩუნებულიყო. ამიტომ შოთა რუსთველის ფრესკის წარწერა
(ქარაგმის გახსნით) _ „ამისა დამხატავსა შოთა[ს] შეუნდვნეს ღმერთმან ამინ“ _ რეალობას უნდა
ასახავდეს. პორტრეტის ზემოთ, წარწერის ბოლო სტრიქონად მიწერილია „რუსთველი“.
სამეცნიერო მივლინების მონაწილეთა დასკვნით, შოთა რუსთველი იყო თუ არა იერუსალიმში, ან
არის თუ არა მისი საფლავი ჯვარის მონასტერში, საბუთების უქონლობის გამო გადაჭრილად ვერ
ჩაითვლება (აბაშიძე, შანიძე, წერეთელი, 1961: 80).
სამეცნიერო ექსპედიციის მონაპოვართა საქართველოში ჩამოტანის შემდეგ სამეცნიერო
მიმოქცევაში შევიდა იერუსალიმური ცნობები შოთა რუსთველის შესახებ. შ. ნუცუბიძის
მოსაზრებით, რუსთველი დასაფლავებულია ჯვარის მონასტრის შიგნით, იმ სვეტის ძირას,
რომელზედაც პორტრეტია გამოხატული. ეს შეხედულება, ჩანს, ემყარებოდა ძველთაგან
მომდინარე იმ საეკლესიო ტრადიციას, რომლის მიხედვით გამოჩენილი მოღვაწის პორტრეტი
მისი საფლავის ზემოთ იხატებოდა. იგივე მოსაზრება გამოთქვა შ. ამირანაშვილმა, რომელიც
ფიქრობდა, რომ თამარ მეფემ იერუსალიმში სალადინის კარზე ელჩად შოთა რუსთველი
წარგზავნა (ამირანაშვილი, 1961: 70), მაგრამ წყაროების მიხედვით ეს მოსაზრება ჯერჯერობით
ვერ მტკიცდება; ვ. ცაფერისმა წყაროების დაუმოწმებლად თამარ მეფის მიერ შოთა რუსთველის
ელჩად წარგზავნისა და იქ სამონასტრო საქმეთა მის მიერ მოწესრიგების, მათ შორის, ტაძრის
განახლების შესახებ წარმართა მსჯელობა; ი. დავიდმა ლეგენდებზე დაყრდნობით, ჯვარის
მონასტერში არქეოლოგიური კვლევა დაიწყო; მისი აზრით, შოთა რუსთველის ფრესკა, სხვა
ქართველ საერო და სასულიერო პირებთან ერთად, ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, რომ ისინი
ჯვარის მონასტრის ფრესკების მეორე ფენა უნდა იყოს, ე.ი. დამატებულია XII-XIII სს-ში (დავიდი,
1976: 21, 279). ე. მამისთვალიშვილმა, ასევე, ლეგენდების მიხედვით ივარაუდა შოთა რუსთველის
იერუსალიმში მოღვაწეობა, მის მიერ პალესტინისა და ეგვიპტის ქართულ მონასტერთა აღდგენა,
რის გამოც არის მისი სახელი უკვდავყოფილი ჯვარის მონასტრის ფრესკით.
პ. ინგოროყვამ განსხვავებული თვალსაზრისი გამოთქვა. მისი აზრით, შოთა რუსთველის
იერუსალიმს ყოფნა, იქ გარდაცვალება და დაკრძალვა არასწორია (ინგოროყვა, 1958: 58, 114,
117). ი. სურგულაძემ შოთა რუსთველის სამოსლის ანალიზის საფუძველზე დაასკვნა, რომ
ფრესკა უნდა შესრულებულიყო XIV საუკუნემდე, ვიდრე „ხელმწიფის კარის გარიგება“
დაიწერებოდა (სურგულაძე, 1961: 5). მთავარეპისკოპოს პაპადოპულოსის ცნობით, ჯვარის
მონასტერი აღადგინა შოთა რუსთველმა და მისი ფრესკა ამიტომაცაა გამოსახული წმ. მაქსიმე
აღმსარებლისა და წმ. იოანე დამასკელის ფეხებთან. მისივე აზრით, ფრესკა XVII საუკუნეშია
აღდგენილი (პაპადოპულოსი, 1905: 650). ცნობები შოთა რუსთველის ჯვარის მონასტერში
მოღვაწეობის, ბერად აღკვეცის, გარდაცვალებისა და იქ დაკრძალვის შესახებ არ შემონახულა,
ეს მხოლოდ ლეგენდებში აისახა.
როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ლეგენდის თანახმად, შოთა რუსთველს ჯვარის მონასტერში
უნდა ემოღვაწა და იქვე უნდა გარდაცვლილიყო, რაც სამეცნიერო ლიტერატურაში სადავოდ
არის მიჩნეული. ლეგენდების შექმნის საფუძველი მონასტერში დაცულმა მასალებმა განაპირობა.
ამ ლეგენდებს საქართველოშიც იცნობდნენ. გადმოცემა-ლეგენდებიდან ყველაზე საეჭვო შოთა
რუსთველის საფლავზე მინიშნებაა, რომლის სასარგებლოდ არავითარი ხელშესახები საბუთი არ
არსებობს. რა თქმა უნდა, შესაძლებელია, რომ შოთა რუსთველი ბერად აღკვეცილიყო, ჯვარის
მონასტერში დამკვიდრებულიყო და იქვე გარდაცვლილიყო. მაგრამ ეს მხოლოდ ვარაუდია და
ფანტაზიის სფეროს განეკუთვნება. გადმოცემები რუსთველის ბერად შედგომის, ჯვარის
მონასტერში დამკვიდრებისა და იქ მისი დასაფლავების შესახებ ლეგენდურია.
 არის თუ არა შოთა რუსთველის საფლავი მონასტერში, ამისთვის საჭიროა რამდენიმე
პრობლემის გადაწყვეტა:
1. უნდა დადგინდეს, იყო თუ არა საერთოდ შოთა რუსთველი იერუსალიმში, რის შესახებაც
ხელშესახები საბუთები არ გვაქვს;
2. იყო თუ არა ბერად აღკვეცილი;
3. ცხოვრობდა//მოღვაწეობდა თუ არა ჯვარის მონასტერში;
4. თუ ჯვარის მონასტერში იმყოფებოდა, რა სტატუსი ჰქონდა, რომელ წოდებას
მიეკუთვნებოდა, საერო პირი იყო თუ სასულიერო, რადგან XIX-XX საუკუნეების
მეცნიერები//ავტორები ხან ერთ ვერსიას უჭერენ მხარს, ხან – მეორეს;
5. თუ იგი ბერად აღკვეცილი იყო, მაშინ ფრესკაზე რატომ არის გამოსახული საერო პირის
სამოსლით; 6. თუ ბერად აღკვეცილი არ იყო, შეიძლებოდა თუ არა, როგორც საერო პირს
ეცხოვრა მონასტერში, იძლეოდა თუ არა მონასტრის განმაახლებელისა და მისი ერთ-ერთი
მზრუნველ-მეცენატის სტატუსი საამისო საფუძველს. თითოეული დასმული პრობლემა პასუხს
მოითხოვს, მაგრამ დოკუმენტების უქონლობის გამო თითოეულ მათგანზე ჯერჯერობით
საბოლოო სიტყვის თქმა შეუძლებელია.
მკვლევართა ნაწილი ფიქრობს, რომ ფრესკა ავტოპორტრეტია, რაც საეჭვო ჩანს, რადგან
წარწერა მესამე პირად გულისხმობს შოთას, ხოლო თუ მეცენატი თავისი თანდასწრებით
აკეთებინებს წარწერას, მასში ეს აისახება. ფიქრობენ, რომ ფრესკა XII საუკუნეში იერუსალიმის
ჯვარის მონასტრის შოთა რუსთველის-მეჭურჭლეთუხუცესის მიერ რესტავრირების ხანას
განეკუთნება, რაც სარწმუნოდ შეიძლება მივიჩნიოთ. მეცნიერთა ნაწილი მიიჩნევს, რომ 1643
წელს, ნიკიფორე ჩოლოყაშვილის მიერ ჩატარებული რესტავრაციისას, ტაძრის კედლებზე ის
პიროვნებები გამოსახეს, რომლებიც მონასტრის ისტორიასთან იყვნენ დაკავშირებულნი და
შოთა რუსთველის ფრესკაც XVII საუკუნეში უნდა შექმნილიყო. მაგრამ ე. მეტრეველის კვლევამ
აჩვენა, რომ XVII საუკუნეში სვეტებზე გამოსახულ ფრესკათა რესტავრაცია არ მომხდარა. მისი
აზრით, XIV საუკუნის დამდეგს „ფრესკებს გაუცხოველეს დაზიანებული წარწერები და ამ
გაცხოველების დროს უწიგნურმა მწერალმა ბევრი რამ გააფუჭა“ (მეტრეველი, 1956: 67).
შოთა რუსთველი-მეჭურჭლეთუხუცესი. ზემოთ ვახსენე, რომ ტ. გაბაშვილი აიგივებს შოთა
რუსთველს, პოეტს, და მეჭურჭლეთუხუცეს შოთას, რის საფუძველი ჯვარის მონასტრის
სვინაქსრის წიგნში დაცული ცნობა უნდა გამხდარიყო, აღაპთა წიგნში მოხსენიებულია შოთა
მეჭურჭლეთუხუცესის სახელი: „ამ[ა]სვე ორშაბათსა. აღაპი შოთ[ა]ჲსა. მეჭურჭლეთ უხუცესის[ა]ჲ.
ვინ შეცვ[ა]ლოს, შე-მცა-ცვ[ა]ლებულ [ა]რს სჯ(უ)ლისაგ[ა]ნ ქ[რისტ]ეანეთ[ა]სა“ (მეტრეველი,
1962). როგორც ჩანს, დოკუმენტების საფუძველზე ჯვარის მონასტერში შეხედულება შოთა
რუსთველისა და შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის იგივეობაზე ადრევე ყოფილა დამკვიდრებული. ამ
პრობლემის შესახებ ტ. გაბაშვილმა თავის ნაშრომში სპეციალურად აღნიშნა, რის გამოც უფრო
დამარწმუნებელი გახადა შოთა მეჭურჭლეთუხუცესისა და შოთა რუსთველის იგივეობის
ვარაუდი. ზოგიერთი ავტორიტეტული მკვლევარი მიიჩნევდა, რომ ჩანაწერი შოთა
მეჭურჭლეთუხუცესზე არ შეიძლება XIV საუკუნეზე ადრინდელი ყოფილიყო. ე. მეტრეველმა
დოკუმენტურად გაარკვია, რომ შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის მოსახსენებელი აღაპი დაწერილია
არა უგვიანეს XIII საუკუნის პირველი ნახევრისა (მეტრეველი, 1962: ); ფრესკის წარწერა გვაუწყებს,
რომ შოთა რუსთველს [მეჭურჭლეთუხუცესს], XIII საუკუნის I ნახევარში შეუკეთებინებია და
მოუხატვინებია ჯვარის მონასტერი. მისი ამ დიდი დამსახურების გათვალისწინებით,
მოსახსენებელი მის სახელზე სააღაპე წიგნში შეუტანიათ, ხოლო ტაძარში მისი მცირე ზომის
ფრესკა წარწერითურთ წმ. მაქსიმე აღმსარებლისა და წმ. იოანე დამასკელის ფრესკებს შორის,
მათ ფეხებთან მოუთავსებიათ. ფრესკა განახლებულია XVII საუკუნეში. ფრესკის სიძველეს
მონასტერშივე არსებული სააღაპე წიგნის მონაცემები მოწმობს. ჯვარის მონასტერშივე
დამკვიდრებული ტრადიციიდან მომდინარე ტ. გაბაშვილის ვარაუდი სრული ზედმიწევნილობით
დასტურდება. ფრესკაზე გამოსახული შოთა რუსთველი და აღაპებში მოხსენიებული „შოთა
მეჭურჭლეთუხუცესი“ ერთი და იგივე პირია. იდენტიფიკაციას ხელს უწყობს დროის თანხვედრა
და ამასთან ფრესკის წარწერის ცნობა, თუ რა ღვაწლის გამო შეუტანიათ მისი მოსახსენიებელი
მონასტერში არსებულ სააღაპე წიგნში. ამასთანავე, როგორც ე. მეტრეველმა მიუთითა, სააღაპე
წიგნში შეტანის წესის თავისებურებით დასტურდება (მოსახსენიებელი შეტანილია დიდ საუფლო
დღესასწაულზე. მეტრეველი, 1962: 53), რომ შოთას მოსახსენიებელი, როგორც ჩანს, მის
სიცოცხლეშივე შეუტანიათ. ამავე ხანებში არის იგი გამოხატული მონასტრის სამხრეთ-
დასავლეთის სვეტზე. ყოველივე ამაზე დაყრდნობით შოთა რუსთველისა და შოთა
მეჭურჭლეთუხუცესის იგივეობის ვარაუდს მყარი საფუძველი მოეძებნა.
დაისვა კითხვა, თუ რომელ საგვარეულოებს ეპყრათ მეჭურჭლეთუხუცესის თანამდებობა,
რათა გარკვეულიყო შოთა რუსთველის მეჭურჭლეთუხუცესობის პერიოდი. ყოველივე
ზემოთქმულის გათვალისწინებით, საკითხის გასარკვევად ორიენტირი შოთას
მეჭურჭლეთუხუცესობა გახდა და კვლევამ მეცნიერები თორელთა საგვარეულომდე მიიყვანა
(შოშიაშვილი, 1966; მუსხელიშვილი, 1965; ცაიშვილი, 1966); კვლევის შედეგად აღმოჩნდა, რომ
თამარ მეფის ეპოქაში მეჭურჭლეთუხუცესის თანამდებობა თორელებს ეჭირათ, თამარის
გარდაცვალების შემდეგ – თორელებსა და ჯაყელებს. საისტორიო დოკუმენტები მიუთითებენ,
რომ მესხეთის რუსთავს თორელები ფლობდნენ, რაც იმას გვავარაუდებინებს, რომ
რუსთველობა შეიძლებოდა ამ საგვარეულოს წარმომადგენელს მიეღო. იმასაც ვარაუდობენ,
რომ სახელი „შოთა“ ამ საგვარეულოში ერთ-ერთი გავრცელებული სახელი ყოფილა. თუმცა,
თეიმურაზ ბაგრატიონის ცნობაც, რომ რუსთველი თბილისთან ახლოს მდებარე რუსთავის
მფლობელობას უნდა ნიშნავდეს, შესაძლოა რაღაც რეალურს ასახავდეს, რადგან ფეოდალთა
საგვარეულოები არა მხოლოდ თავიანთ მშობლიურ მხარეში ფლობდნენ ციხე-ქალაქს, არამედ
სხვა კუთხეში მდებარე ციხე-ქალაქსაც, რომელსაც მეფე უბოძებდა მას სამფლობელოდ და
საგამგებლოდ. მაგრამ აქ სხვა საკითხი დაისმის, ვის ეკუთვნოდა XIII საუკუნის დასაწყისში
თბილისთან ახლოს მდებარე რუსთავი, რაზეც სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია
შეხედულება, რომ რუსთავს თორელები არ ფლობდნენ, იგი სხვადასხვა დროს სხვადასხვა
საგვარეულოს სამფლობელო იყო; წყაროების მიხედვით, თამარის მეფობისას რუსთავის
მფლობელი ზაქარია მხარგრძელი ყოფილა.
მეცნიერთა შორის აზრთა სხვადასხვაობას ვაწყდებით იმის თაობაზეც, თუ როდის უნდა
სჭეროდა შოთას მეჭურჭლეთუხუცესის თანამდებობა. ნაწილი ფიქრობს, რომ მას ეს სახელო
თამარის მეფობის პერიოდში ეჭირა, რადგან ლაშა-გიორგიმ დედის გარდაცვალების შემდეგ
მისი ერთგული ვაზირები თითქმის ჩამოიცილა და ვარაუდობენ, რომ შოთასაც ჩამოართმევდა
მეჭურჭლეთუხუცესობას. მეცნიერთა მეორე ნაწილი სხვა თარიღს ვარაუდობს, კერძოდ, 1189-
1221 წლებს, რაც ლაშა-გიორგის მეფობის წლებსაც მოიცავს, თუმცა ეს სათანადოდ
არგუმენტირებული არაა. ვფიქრობ, მეორე თვალსაზრისი უთუოდ საყურადღებოა იმის გამო, თუ
გიორგი IV-ის პირად ცხოვრებას გავადევნებთ თვალს. მისი პირადი ცხოვრება საკმაოდ რთულად
წარიმართა, მას ველისციხელი ქალი შეუყვარდა და უფლისწული დავითიც სწორედ მისგან
შეეძინა; კანონიერად არ უქორწინია, რადგან სამეფო კარმა მეფეს მდაბიო ქალზე ქორწინების
უფლება არ მისცა, ხოლო ლაშა-გიორგიმ უსიყვარულოდ ქორწინება, რასაც მისი წინაპრები
მისდევდნენ და, შეიძლება ითქვას, უსიტყვოდ აღასრულებდნენ, არ ისურვა. ლაშა-გიორგის
ცხოვრებისეულ ამ რთულ ეპიზოდში შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსნის“ გავლენა შეიძლება
დავინახოთ, რაც სიყვარულისათვის ბრძოლით გამოიხატება. ამიტომ დასაშვებია, რომ შოთა
რუსთველ-მეჭურჭლეთუხუცესს, როგორც პროგრესულად მოაზროვნესა და სამეფო ოჯახის
მოწყობის ახალი იდეის ავტორს, სიახლის დამამკვიდრებელს, მეფემ სახელო, თანამდებობა
შეუნარჩუნა 1221 წლამდე, რა დროიდანაც ივანე (ყვარყვარე) ციხისჯვარელი იმყოფებოდა ამ
თანამდებობაზე (შესაძლოა, შოთა რუსთველ-მეჭურჭლეთუხუცესი 1221 წელს გარდაცვლილიყო
და ახალი მეჭურჭლეთუხუცესიც ამიტომ დაინიშნა). აქ კიდევ ერთი საკითხი იჩენს თავს, როდიდან
შეიძლებოდა შოთა რუსთველს მეჭურჭლეთუხუცესის თანამდებობა მიეღო? ვარაუდობენ, რომ
1189 წლიდან ეს თანამდებობა თავისუფალია და სწორედ ამ წლიდან შეიძლებოდა მას ეს
სახელო სჭეროდა. მაგრამ აქ კიდევ ერთი პრობლემაა: თუ ჭიაბერის დაწერილზე
ხელისმომწერი შოთა ჭიაბერის ძეა და შოთა რუსთველია, თუ ის დოკუმენტის შედგენის დროს
უკვე იყო მეჭურჭლეთუხუცესი, მაშინ ამ დაწერილში მისი თანამდებობა აღნიშნული იქნებოდა,
რასაც საბუთში ვერ ვხვდებით, ხოლო ჭიაბერის დაწერილი დაახლ. 1189//1190 წლებითაა
დათარიღებული. ეს ჩემი ვარაუდია და იგი კვლევას ისევ მოითხოვს.
იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის მასალებმა შოთა რუსთველის ბიოგრაფიისათვის
რამდენიმე ძვირფასი ცნობა გამოავლინა, რამაც მნიშვნელოვან შედეგებამდე მიგვიყვანა:
იერუსალიმის ჯვარის მონასტრიდან შოთა რუსთველის შესახებ ჩვენამდე მოაღწია ქართველი
მოხუცი დიდებულის ფრესკამ, რომელსაც ახლავს წარწერა, და სააღაპე წიგნის ჩანაწერმა, რაც
პოეტის ბიოგრაფიის ზოგიერთი დეტალის აღსადგენად ცოტა არაა. წარწერა ორი ნაწილისაგან
შედგება: პირველში აღნიშნულია, რომ შოთა არის მონასტრის მომხატველი, ე. ი.
მომხატვინებელი, და მისთვის ღვთისაგან შენდობის თხოვნაა ასახული. წარწერის მეორე
ნაწილში მხოლოდ ერთი სიტყვაა: „რუსთველი“, რაც პორტრეტზე გამოსახული პირის ვინაობაზე
მიუთითებს; საეჭვო არაა, რომ ამ წარწერის „შოთა“ „რუსთველი“ სახელია. წარწერის ორივე
ნაწილი შეეხება სვეტზე გამოსახულ პირს და მის ღვაწლს ასახავს: იგი ჯვარის მონასტრის
მომხატვინებელი შოთა რუსთველია; წარწერის სიტყვა „დამხატავი“ ნიშნავს მომხატვინებელს,
რომელმაც მონასტრის ფრესკების მოხატვისათვის ხარჯი გასწია. აღაპთა წიგნში ორშაბათ დღეს
განწესებულია შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის მოსახსენებელი, რაც იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის
წინაშე მის ღვაწლზე მიუთითებს. ამ საბუთების საფუძველზე ჯვარის მონასტერში ადრევე
დამკვიდრდა შეხედულება შოთა რუსთველისა და შოთა მეჭურჭლეთუხუცესის იგივეობაზე, რაზეც
XVIII ს. 50-იანი წლების თბილელმა ეპისკოპოსმა ტ. გაბაშვილმა თავის ნაშრომში სპეციალურად
აღნიშნა, რის გამოც შოთა მეჭურჭლეთუხუცესისა და შოთა რუსთველის იგივეობის ვარაუდი, რაც
ფრესკის, წარწერისა და აღაპის ურთიერთშეჯერების მიხედვით ეჭვმიუტანლად დგინდება, უფრო
დამარწმუნებელი გახადა. ყოველივე ამან შოთა რუსთველი ჩვენ წინაშე წარმოაჩინა, როგორც
თავისი დროის ერთ-ერთი მაღალი თანამდებობის პირი, რომელსაც წვლილი შეუტანია
იერუსალიმის ჯვარის მონასტრის, ერთ-ერთი ქართული საგანმანათლებლო ცენტრის მოვლა-
პატრონობაში, კონკრეტულად, მის განახლება-რესტავრირებაში. ხშირად ქართველი საერო
პირები და სასულიერო მოღვაწეები საქართველოდანვე უგზავნიდნენ შეწირულებას
საზღვარგარეთ არსებულ ქართულ სამონასტრო კერებს. იგივე შეიძლება ვიფიქროთ შოთა
რუსთველთან დაკავშირებით; კითხვის ნიშნები რჩება თეიმურაზ ბაგრატიონის ცნობებთან
დაკავშირებით, რადგან ისინი არც ერთ სხვა დოკუმენტში არ არის დამოწმებული. იგივე ითქმის
მის შემდგომ გამოთქმულ მოსაზრებებზეც შოთა რუსთველის იერუსალიმში ყოფნასთან
დაკავშირებით, ე.ი. საამისო წყაროები არაა გამოვლენილი. ლეგენდები, რომელთა მიხედვით
შოთა რუსთველმა იერუსალიმში თავადვე იმოგზაურა და მონასტრის აღსადგენი სამუშაოებიც
მისივე ხელმძღვანელობით ჩატარდა, საბუთებით არაა განმტკიცებული და ლეგენდად დარჩება
მანამ, სანამ არ გამოჩნდება რაიმე დამადასტურებელი საბუთი შოთა რუსთველის იერუსალიმის
ჯვარის მონასტერში ყოფნის, იქ მოღვაწეობის, გარდაცვალებისა და მონასტერში დაკრძალვის
შესახებ.

ვეფხისტყაოსნის დაწერის თარიღი

„ვეფხისტყაოსნის“ დაწერის დროის შესახებ ძველი და დოკუმენტური ცნობები არა გვაქვს.

პოემის დაწერის თარიღის გარკვევა თვით ნაწარმოების მონაცემთა მიხედვითაა შესაძლებელი.
საუკუნეების მანძილზე დამკვიდრებული ლიტერატურული ტრადიციით, იგი თამარ მეფისა და
მისი მეუღლის, დავით სოსლანის ზეობის ხანაში დაწერილად არის მიჩნეული. კვლევის
თანამედროვე ეტაპზე „ვეფხისტყაოსნის“ დაწერის თარიღი განსაზღვრულია XII საუკუნის 90-იანი
წლებითა და XIII საუკუნის დამდეგით, 1189 – 1205 წლებით.
სამეცნიერო ლიტერატურაში „ვეფხისტყაოსნის“ დაწერის თარიღის განსასაზღვრად
გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება პროლოგის იმ სტროფებს, რომლებშიც თამარ მეფე და მისი
მეუღლე იხსენიებიან, კერძოდ, ისინი შექებულნი არიან პროლოგის მესამე სტროფში:
ვის ჰშვენის, – ლომსა, ხმარება შუბისა, ფარ-შიმშერისა,
მეფისა მზის თამარისა, ღაწვ-ბადახშ, თმა-გიშერისა (3).
„ლომი“ გმირს, რაინდს მეტაფორულად აღნიშნავს, იგი მეტაფორაა; რაც მთავარია, ეს
ლომი თამართან ერთადაა ნახსენები და იგი უთუოდ დავით სოსლანის მეტაფორადაა
გამოყენებული. დავით სოსლანი „ლომის“ მეტაფორით იხსენიება ამავე ეპოქაში შექმნილ
სახოტბო პოეზიაში. დამოწმებულ კონტექსტში ზმნა-შემასმენელი ახლანდელი დროშია, რაც იმას
მიუთითებს, რომ ქების ობიექტი და ავტორი თანამედროვენი არიან; აქედან გამომდინარე,
„ვეფხისტყაოსანი“ დაწერილია თამარისა და დავით სოსლანის ქორწინების, 1189 წლის შემდეგ,
და დავითის გარდაცვალებამდე, 1205 წლამდე (ან 1207 წლამდე, ვინაიდან ზოგ ისტორიკოსს
მიაჩნია, რომ დავითი 1207 წელს გარდაიცვალა, ზოგს – 1205 წელს).

„ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერები, გამოცემები, მინიატურები, ილუსტრაციები, თარგმანები

რუსთველმა და მისმა პოემამ – ტექსტმა და ინტერპრეტაციამ – არეკლა საქართველოს
ისტორიული ვითარება; საქართველოს ტრაგიკული ხვედრის შესაბამისად, რუსთველმა და მისმა
პოემამ გადაიტანეს გასხვისება, გაყალბება...
 ამიტომაც ვეფხისტყაოსანმა ხანგრძლივი პერიოდის მანძილზე მნიშვნელოვანი
ცვლილებები განიცადა. ყოველი ხელნაწერი განსხვავებული ვარიანტითაა შემონახული,
გამოცემებიც განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. ამიტომ თავისთავად იბადება კითხვა, რომელი
ხელნაწერები და გამოცემები იმსახურებენ ნდობას? ვეფხისტყაოსნის ტექსტის დადგენისათვის
პრინციპული მნიშვნელობისაა პოემის ხელნაწერთა ტექსტის ისტორიის შესწავლა-
კლასიფიკაცია, რასაც რამდენიმე მნიშვნელოვანი სამეცნიერო ნაშრომი მიეძღვნა. მხოლოდ
რამდენიმე სიტყვით შეგახსენებთ პოემის ძირითად ხელნაწერებს, გამოცემებს, მინიატურებს.
„ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერთა და გამოცემათა ისტორია საუკუნეებს მოითვლის, ტექსტის
თარგმნის ისტორიასაც უკვე ორ საუკუნეზე მეტი ხნის ისტორია აქვს და, ცხადია, მისი
პოპულარიზაციის საქმეში სწორედ მის თარგმანებს მიუძღვით წვლილი. იგი ითარგმნა
მსოფლიო მრავალ ენაზე, ზოგიერთ ენაზე რამდენიმე თარგმანია შესრულებული როგორც
პროზაული, ისე პოეტური. ზოგიერთ ენაზე მხოლოდ ფრაგმენტული თარგმანები არსებობს.
ცნობილია, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის გადაწერაზე ძირითადად სამეფო და
დიდგვაროვან ფეოდალთა ოჯახები ზრუნავდნენ, რადგან ხელნაწერის დამზადება დიდ
ხარჯებთან იყო დაკავშირებული. ამიტომ ხელნაწერთა დიდი ნაწილი სწორედ მათი
ბიბლიოთეკებიდან შემოგვრჩა. ამჟამად „ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერები სხვადასხვა ადგილას
ინახება, ძირითადად ისინი თავმოყრილია ხელნაწერთა ინსტიტუტში, რამდენიმე მათგანი
საზღვარგარეთაა დაცული. კერძოდ, XVII საუკუნის ხელნაწერებიდან ორი ოქსფორდში, ბოდლის
ბიბლიოთეკაში – მზეხათუნისეული (W-17) და თარხანმოურავისეული (W-27); პარიზის
ნაციონალურ ბიბლიოთეკაში – 1702 წელს ყაზანთ ბეჟუას ქალის ალას გადაწერილი P-10. შალვა
ამირანაშვილის მოსაზრებით, ვეფხისტყაოსნის ყველაზე ძველი მინიატურები სწორედ პარიზულ
ხელნაწერშია შემონახული. თუმცა, არსებობს სხვა მოსაზრებაც.
ჩვენამდე მოღწეული ხელნაწერები გვიანდელია, XVII-XIX საუკუნეებისა. უძველესი
ფრაგმენტული ხელნაწერი XVI საუკუნეს განეკუთვნება, ხოლო პოემის ტექსტის უძველესი
ფრაგმენტი _ ვანის ქვაბების კედლებზე წარწერილი ორი სტროფი ნესტან-დარეჯანის მიერ
ქაჯეთის ციხიდან მიჯნურისათვის მიწერილი წერილიდან – XV საუკუნის მეორე ნახევრითაა
დათარიღებული. ხელნაწერები მხედრულითაა შესრულებული და მათი უმრავლესობა
კალიგრაფიული ხელოვნების ნიმუშს წარმოადგენს, ზოგიერთზე შეიძლება ითქვას შესანიშნავი
ნიმუშიც. ზოგიერთი ხელნაწერის არშიები ოქროთია დაფერილი, ზოგჯერ გამოსახულია
ორნამენტები, ცხოველები, ფრინველები. მაგ., ამგვარია გიორგი მეთერთმეტის დაკვეთით
ბეგთაბეგის მიერ გადაწერილი ხელნაწერი. მდიდრულად ორნამენტიზებული და შემკული
ხელნაწერი იმთავითვე მიუთითებს, რომ იგი ან სამეფო საგვარეულოს კუთვნილებაა, ან
შეძლებული დიდგვაროვანი ფეოდალისა, რომლებმაც არაფერი დაიშურეს შესანიშნავი
ხელნაწერის შესაქმნელად.
სამეცნიერო ლიტერატურაში „ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერები რედაქციული
თვალსაზრისით, ანუ სტროფული შედგენილობისა და თანმიმდევრობის, სათაურების ადგილისა
და წაკითხვების, ხელნაწერებში დაცული საერთო ტექსტის ვარიანტების მიხედვით,
დალაგებულია ოთხ ძირითად ჯგუფად:
1. სამეფო ოჯახის ბიბლიოთეკიდან მომდინარე, რომელსაც ძველი რედაქციის შემცველი
ხელნაწერები განეკუთვნება;
 2. ვახტანგისეული რედაქცია და მისგან მომდინარე ხელნაწერები;
3. ვეფხისტყაოსნის ე. წ. არტანუჯული რედაქციის ხელნაწერები;
4. 1841 წლის გამოცემიდან მომდინარე ხელნაწერები;
აგრეთვე, გამოიყოფა კიდევ ორი ჯგუფი: შერეული, კომპილაციური რედაქციის
ხელნაწერები და ვეფხისტყაოსნის ფრაგმენტები. ეს კლასიფიკაცია სარგის ცაიშვილს ეკუთვნის.
მარიამ კარბელაშვილმაც ოთხი რედაქცია გამოყო სტილისტური თვალსაზრისით: 1. სამეფო
სახლის, 2. ზაზასეული, 3. ბებურიშვილისეული და 4. მზეხათუნისეული.
თითოეულ ხელნაწერს ან დამკვეთისა და პატრონის, ან გადამწერის სახელი აქვს
შერქმეული; მაგ., XVII საუკუნეში იოსებ ტფილელის მიერ გადაწერილი ზაზა ციციშვილის
კუთვნილება ორივეს სახელითაა ცნობილი (Q1082); 1680 წლისა ბეგთაბეგის მიერ გადაწერილი,
გიორგი მეთერთმეტის კუთვნილება იყო; 1688 წლისა (S-2829) სახლთუხუცესის პაპუნა (პაპუა)
ბებურიშვილისეული; XVII საუკუნისა – ნაკაშიძისეული; ე. წ. ქუთაისური – დათეშიძისეული,
აგრეთვე, „გურგენასეული“; XVIII ს. დასაწყისის რამდენიმე ხელნაწერი – ილია ჭავჭავაძისეული,
პოლიევქტოს კარბელაშვილისეული, ხოვლელისეული, ბიძინა მაყაშვილისეული; XVIII საუკუნისა
– კეზელიანთ ხელნაწერი, XIX ს. დამდეგის 1802 წლის ბირთველ თუმანიშვილის მიერ
გადაწერილი და სხვა მრავალი.
ორიოდე სიტყვით გადამწერთა შესახებ. სამეცნიერო ლიტერატურაში სამი ტიპის
გადამწერს გამოყოფენ: 1. გადამწერი ზუსტ ასლს აკეთებს და გადასაწერ ტექსტში არ შეაქვს
შესწორებები; 2. გადამწერი არის რედაქტორი, როდესაც იგი ტექსტში ერევა, შეაქვს
შესწორებები, დამატებები, იღებს ისეთ სტროფებს, ზოგჯერ მთელ თავს ტექსტიდან, რომლებიც
მას ზედმეტად მიაჩნია; 3. გადამწერი არის რესტავრატორი, როდესაც იგი ცდილობს თავისი
პოზიციებიდან აღადგინოს დაზიანებული ტექსტი. ამათგან ყველაზე ნაკლები ცვლილებები შექვს
პირველი ჯგუფის გადამწერს, შეიძლება ითქვას, მის გადაწერილ ტექსტში დაშვებულია მხოლოდ
უნებლიე შეცდომები. ამიტომ უმეტესად სწორედ ამგვარი ხელნაწერია ყველაზე ფასეული.
მთავარია, გაირკვეს საიდანაა გადაწერილი მის მიერ შერჩეული გადასაწერი ტექსტი. საშიშნი
არიან მეორე და მესამე ჯგუფის გადამწერები. ისიც ცნობილია, რომ ყოველი ეპოქა თავისი
დროის შესაბამისად კითხულობს ნებისმიერ მხატვრულ ნაწარმოებს, მათ შორის,
ვეფხისტყაოსანს, და არა მხოლოდ კითხულობს, არამედ ასწორებს კიდეც მას, შეაქვს
ცვლილებები თავისი შეხედულებისამებრ. ამიტომაც გაჩნდა განსაკუთრებით სადავო და
მსოფლმხედველობრივად მნიშვნელოვანი ადგილების ამდენი ვარიანტული წაკითხვა. ტექსტის
დადგენისას ყურადღება უნდა მიექცეს იმას, თუ ვის მიერ არის გადაწერილი იგი, როგორია
გადამწერი, ასლის გადამღები გადამწერი თუ რედაქტორ-გადამწერი ან რესტავრატორ-
გადამწერი. ხელნაწერი წარმოაჩენს გადამწერის პიროვნებას, რის დასტურადაც შეიძლება
ნანუჩას შესახებ ნათქვამი დავიმოწმოთ, რომ მას პოემის ტექსტში საკუთარი სტროფები და
თავები ჩაურთავს, რასაც ტექსტი დაუმახინჯებია. ყოველი გადამწერი თავისი ინდივიდუალური
ხელწერით შემოდის მკითხველის ცნობიერებაში. ცხადი ხდება მისი მიზანდასახულობა ტექსტის
გადაწერისას იმის მიხედვით, თუ რა ცვლილებები შეიტანა მასში.
როგორც ხელნაწერები, ისე გამოცემები რედაქციული თვალსაზრისით ერთმანეთისაგან
განსხვავდებიან, ორივეგან არის ვრცელი და მოკლე რედაქციები. „ვეფხისტყაოსნის“
ხელნაწერებში შეინიშნება შეგნებული თუ შეუგნებელი ვარიანტული ცვლილებები, რომლებიც
განპირობებულია მომდევნო საუკუნეებში ჩამოყალიბებული მსოფლმხედველობით,
იდეოლოგიური და პოლიტიკური მრწამსით, მაგრამ არსებითად პოემის ხელნაწერთა ახალ
ტექსტს სტილისტური ხასიათის ნაირკითხვები ქმნის. ასე, რომ ხელნაწერები ერთმანეთისაგან
განსხვავდებიან სტილისტური რედაქციული თავისებურებით. ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ
ეს განსხვავებული წაკითხვები მიუთითებენ, თუ რომელი წაკითხვაა ადრეული, რომელი _
გვიანდელი.
აქვე ვიტყვი იმასაც, რომ ხელნაწერებს სამ ჯგუფად ყოფენ შესრულების ტექნიკის
გათვალისწინებით, ანუ იმის მიხედვით, თუ როგორი მხატვრული ღირებულება აქვს თითოეულ
მათგანს:
1. პირველ ჯგუფში გაერთიანებულია ის ხელნაწერები, რომლებშიც შემონახულია არშიების
ორნამენტები, ზოგჯერ გეომეტრიული დეკორით შემკული, მაგრამ მათ პოემის ტექსტთან
არაფერი აქვთ საერთო;
2. მეორე ჯგუფშია მამუკა თავაქალაშვილისეული ხელნაწერი, რომელსაც ხელთ არ
ჰქონია სხვა მინიატურები პოემისა, ანუ მინიატურისტი დამოუკიდებლად მუშაობდა. რაც
მთავარია, იგი თავისუფალია ირანული მინიატურების ტრადიციისაგან;
3. მესამეა სოლომონ მეფისეული ხელნაწერის ჯგუფი, რომელშიც 87 მინიატურაა
მოთავსებული, ისინი არაა შესრულებული ქართული სტილით, უფრო სპარსული მინიატურული
ხელოვნებისათვისაა დამახასიათებელი.
განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა მინიატურებიანი ხელნაწერები, რადგან მინიატურები
ტექსტის ინტერპრეტაციად შეიძლება მივიჩნიოთ. მათგან დავასახელებთ რამდენიმეს: 1.
საგარეო საქმეთა სამინისტროს მთავარ არქივში დაცულ ხელნაწერს _ H-2074, რომლის
მინიატურები, უცნობი მხატვრის მიერ შესრულებული, XVI_XVII საუკუნეებითაა დათარიღებული; 2.
1646 წლის მამუკა თავაქალაშვილისეულს (H-599) და 3. XVIII საუკუნის I ნახევრისას სოლომონ
მეფისეულს (S-5006); ამ უკანასკნელში 87 მინიატურაა მოთავსებული, რომლებსაც ორ ნაწილად
ყოფენ _ 1. პირველი 24 მინიატურა, რომლებიც უფრო ფაქიზი და ტექნიკურად შედარებით
სრულყოფილი ნამუშევრებია, 2. ხოლო დანარჩენი მხატვრული და ტექნიკური თვალსაზრისით
ნაკლებია, უფრო სუსტი ნამუშევრებია; ამ ხელნაწერის მინიატურების პირველმა მკვლევარმა
გორდეევმა აღნიშნა, რომ პირველი ნაწილი ირანელი ოსტატი-ხელოვანის მიერაა
შესრულებული, ხოლო მეორე ნაწილი მისი მიბაძვით, აგრეთვე სპარსულ ყაიდაზე, უფრო სუსტი,
მინიატურების ოსტატობას ნაკლებ დაუფლებული პირის მიერ არის დასურათებული. შალვა
ამირანაშვილმა საგანგებოდ შეისწავლა ეს მინიატურები და იგი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ
ორივე ჯგუფის მინიატურათა შემსრულებელი ქართველი უნდა ყოფილიყო, რომელთაგან
პირველს შესანიშნავად ჰქონდა ათვისებული სამინიატურო ხელოვნების ტრადიციები და
მხატვრული ხერხები, მეორე შედარებით გამოუცდელ მინიატურისტად მიიჩნია. მეცნიერმა
მთელი ეს მინიატურები ქართული სამინიატურო მხატვრობის იმ მიმდინარეობას მიაკუთვნა,
რომელიც სეფევიდთა პერიოდის ირანული ხელოვნების ფორმებისაგან იყო დავალებული. რაც
შეეხება თავაქალაშვილისეულ ხელნაწერს დართულ მინიატურებს, ისინი – სულ 38 –
განსხვავებული სტილითაა შესრულებული. ყოველ მინიატურას აქვს წარწერა, რომელიც
განმარტავს მინიატურაზე გამოსახულ სიუჟეტს. აქვე უნდა ითქვას შოთა რუსთველის იმ
მინიატურულ პორტრეტთა შესახებ, რომლებიც მოთავსებული ყოფილა მამუკა
თავაქალაშვილისეულ და თეკლესეულ ხელნაწერებში.
ვეფხისტყაოსნის გამოცემებს შორის საეტაპო იყო პირველი გამოცემა, 1712 წელს განხორ-
ციელებული ვახტანგ მეექვსის მიერ, რომლის ღირებულებას ზრდის თვით ვახტანგის
„თარგმანება ვეფხისტყაოსნისა“. მეცნიერი და სწავლული მეფის ამ ნაშრომის ღირებულების
შესახებ ბევრი რამ დაიწერა რუსთველოლოგიურ სამეცნიერო ლიტერატურაში; იგი მიჩნეულია
რუსთველოლოგიის ლიტერატურათმცოდნეობითი დისციპლინის ფუძემდებლურ შრომად,
რომლის გაუთვალისწინებლად შეუძლებელია რუსთველოლოგიური პრობლემატიკის კვლევა.
ამ გამოცემამ საფუძველი ჩაუყარა პოემის სტამბურ გამოცემათა ტრადიციას. პირველიდან მეორე
გამოცემამდე 129 წელი გავიდა.
შოთა რუსთველის პოემა იბეჭდებოდა სხვადასხვა ადგილას, მაგ., მეორე გამოცემა 1841
წელს განხორციელდა სანკტ-პეტერბურგში ბროსეს, ფალავანდიშვილისა და დავით
ჩუბინაშვილის მიერ; „ვეფხისტყაოსანი“ დაიბეჭდა ბათუმში, ოზურგეთში, ქუთაისში ორ-ორჯერ,
ახალსენაკში, ბერლინში, პარიზში... იყო წლები, როდესაც რამდენიმე გამოცემა განხორციელდა,
მაგ., 1899 და 1927 წლებში – სამ-სამჯერ; 1937 წელს – ოთხჯერ; 1966 წელს – ექვსჯერ; 1986 წელს
– სამჯერ. ვახტანგისეული პუბლიკაციის შემდგომი გამოცემებიდან განსაკუთრებული
მნიშვნელობისაა ბროსე-ფალავანდიშვილი-ჩუბინაშვილის, გ. ქართველიშვილისეული,
რომელიც „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის დამდგენი კომისიის მიერ იყო მომზადებული და ამ
კომისიის წევრები იყვნენ XIX საუკუნის 70-80-იანი წლების ცნობილი მწერლები, მოღვაწეები,
მეცნიერები; განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო 1937 წლის იუბილესთვის, ვეფხისტყაოსნის
დაწერიდან 750 წლის აღსანიშნავად, აკადემიური ტექსტის დამდგენი კომისიის მიერ
მომზადებული გამოცემა, რომელიც მაშინ ვერ განხორციელდა და მოგვიანებით _ 50-იან წლებში
გამოვიდა. ასევე, მნიშვნელოვანი იყო 1966 წლის რუსთაველის საიუბილეოდ შემუშავებული
ტექსტი, რომელმაც ერთხანს კანონიკური სახეც კი მიიღო, შემდგომ ხანებში მხოლოდ იგი
იბეჭდებოდა. ამ წელს განხორციელდა „ვეფხისტყაოსნის“ პირველი მინიატურული გამოცემაც.
1988 წელს გამოიცა აკადემიური ტექსტის დამდგენი კომისიის მიერ დადგენილი ტექსტი,
კომისიისა, რომელიც 1962 წლიდან არსებობს საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნულ
აკადემიაში. ამ გამოცემას მოჰყვა მრავალი კრიტიკული შენიშვნა, რომელთა გათვალისწინება
მართლაც რომ აუცილებელი იყო მომდევნო გამოცემისას. საქართველოში შექმნილი
მდგომარეობის გამო კომისიის მიერ მომზადებული ტექსტის შესწორებული გამოცემის
განხორციელება ძალიან დაგვიანდა.
ყოველივე ეს აჩვენებს იმას, რომ რუსთველის პოემა და მასში დასმული პრობლემები
მარადიულია, ხოლო ჩვენს დღევანდელობაში ზოგიერთებისაგან გამოთქმული სკეპტიციზმი,
რომ რუსთაველის ეპოქა დასრულდა, მის სიდიადეს ვერაფერს დააკლებს. პირიქით, სწორედ
იმითაა იგი უკვდავი, რომ ყოველდღიურად შემოდის ჩვენს ცხოვრებაში, მისით
დაინტერესებულნი არიან მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში, უყვართ, აფასებენ და სწავლობენ
მას, სწავლობენ მისგან, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს, თუ როგორ ქმედითად ეხმიანება
„ვეფხისტყაოსანი“ მსოფლიო ლიტერატურის მხატვრულ-ესთეტიკურ სააზროვნო სისტემებს.

უფრო დეტალურად რამდენიმე ხელნაწერის შესახებ:

 1. 1646 წლის 13 თიბათვიდან 18 აგვისტომდე მამუკა თავაქალაშვილს, იმერეთის მეფის
მდივანს, „ვეფხისტყაოსანი“ ლევან დადიანის კარზე ტყვეობისას გადაუწერია [H-599]. 1820 წელს
იგი აზნაურ გრიგოლ ანთაძეს ეკუთვნოდა, რასაც მოწმობს ხელნაწერს დართული მინაწერი.
შემდეგ კი ხელნაწერი კორინთელს ჰქონია და ეს ჯერ კიდევ იმ კომისიისთვის იყო ცნობილი,
რომელიც XIX საუკუნის 80-იან წლებში მუშაობდა ვეფხისტყაოსნის ტექსტის დადგენაზე,
რომელსაც იონა მეუნარგია ხელმძღვანელობდა. 1380-ე სტროფთან, ავთანდილის თათბირის
შემცველ სტროფთან გაკეთებული გადამწერის ერთადერთი ჩანაწერი კინოვარითაა
შესრულებული, რომელშიც გადამწერი მამუკა მდივანი ღმერთს ევედრება. ე. თაყაიშვილმა
ივარაუდა, რომ ეს სწორედ ის მამუკა მდივანი, თავაქალაშვილი თუ თავაქარაშვილია,
რომელმაც XVII საუკუნეში გალექსა „შაჰ-ნამეს“ ერთ-ერთი ნაწილი `ზააქიანი~ ისევ ლევან II
დადიანის კარზე ტყვეობისას. აღწერილობაში აღნიშნულია, რომ ხელნაწერში ჩართულია
სპარსული სტილით შესრულებული 39 მინიატურა, რომლებიც საკმაოდ რთულ სცენებს ასახავს.
მიუხედავად სპარსული სტილისა, შინაარსი არსებითად სწორადაა გააზრებული და ქართული
სამყაროა ასახული; მისივე დაკვირვებით, პოემის ტექსტი ვრცელია და შეიცავს ნანუჩა
ციციშვილის ჩანართ-დანართებს, რომლებიც, აგრეთვე, შემკულია მინიატურებით. დეტალურად
აქვს აღწერილი შოთა რუსთველის მინიატურა. ექვთიმე თაყაიშვილმა ყურადღება გაამახვილა
კინოვარით შესრულებული დასაწყისის დასათაურებაზე: „ამბავი დასაწყისი პირველი. ამო და
სასმენელად შვენიერი სწავლისათვის მოშაირეთა, ტარიელს და ნესტან დარეჯანს
ვეფხისტყაოსნობით უხმობენ“ [თაყაიშვილი, 1968: 30]. მანვე მიაქცია ყურადღება დასაწყისის
სტროფთა შედგენილობას. აღნიშნა, რომ ხელნაწერი ამ ნაწილში დეფექტური არ არის, ამიტომ
დასვა კითხვა, ხომ არ იყო მამუკასეული ხელნაწერის დედანი დეფექტური? ან ეკუთვნის თუ არა
გამოტოვებული სტროფები რუსთველს, თუ უფრო გვიანდელი ჩანართია? ექვთიმე თაყაიშვილის
აზრით, ეჭვს იწვევს მე-15 სტროფი, რომელშიც ავტორი საკუთარი სიყვარულის შესახებ
საუბრობს. რაც შეეხება სტროფთა თანმიმდევრობას, ჩუბინაშვილის გამოცემასთან შედარებით,
ექვთიმე თაყაიშვილს ამ ხელნაწერის დასაწყისის თანმიმდევრობა მიაჩნია მართებულად.
შემდგომმა კვლევა-ძიებამ და ტექსტოლოგიურმა დაკვირვებებმა ზოგიერთი სტროფის ადგილი
დააზუსტა და შინაარსი უფრო მისაღები, აღქმადი გახადა. სარგის ცაიშვილის დასკვნით,
ხელნაწერი მთლიანობაში „ვეფხისტყაოსნის“ პირველ რედაქციაში, ძველი რედაქციების
შემცველ ხელნაწერთა რიგში თავსდება, ხოლო რედაქციათა კლასიფიკაცია თვით სარგის
ცაიშვილს ეკუთვნის [ცაიშვილი, 1984: 393].
2. ექვთიმე თაყაიშვილმა აღწერა „ვეფხისტყაოსნის“ ერთ-ერთი საუკეთესო ხელნაწერი,
რომელიც სამეფო ოჯახს ეკუთვნოდა და ქართლის მეფის გიორგი XI-ის დაკვეთით იყო
გადაწერილი. მისი აღწერილობა მოცემულია II ტომში [თაყაიშვილი, 1912: 573-582]. ესაა 1679-
1680 წლებში ბეგთაბეგის მიერ გადაწერილი H-54, რომლის გადაწერის თარიღი ორგვარადაა
აღნიშნული ხელნაწერში, ესაა გიორგი XI-ის მეფობის მეოთხე ინდიქტიონი, რომელიც, ექვთიმე
თაყაიშვილის გათვლით, 1679 წელს შეესაბამება, ხოლო ქორონიკონით ეს იყო 368, რაც 1680
წელს შეესაბამება. ვრცელ მინაწერში გადამწერს მოთხრობილი აქვს გიორგი XI-ისთვის
განკუთვნილი ხელნაწერის ისტორია, აღნიშნული აქვს, რომ მეფეს დიდი ხარჯი გაუწევია
ხელნაწერის ღირსეულად შემკობა-გალამაზებისათვის, ბორდიურების მდიდრულად
მოხატვისათვის, რათა იგი „ვეფხისტყაოსნის“ სხვა ხელნაწერთაგან გამორჩეული ყოფილიყო.
გადამწერი აღნიშნავს, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ასეთი მდიდრული ხელნაწერი არც ერთ სხვა
მეფეს არ ჰქონია. ეს ხელნაწერი ექვთიმე თაყაიშვილმა შეაძენინა წერა-კითხვის
გამავრცელებელ საზოგადოებას. მან შეაფასა კიდეც ეს ხელნაწერი, რომელიც გამოირჩევა
დღემდე ცნობილ ხელნაწერთა შორის სპარსული ყაიდის პირველხარისხოვანი სამკაულებით
არშიებზე. მიუხედავად ხელნაწერის იშვიათი სილამაზის ორნამენტული შემკულობისა, ექვთიმე
თაყაიშვილის შენიშვნით, ტექსტი რედაქციული თვალსაზრისით და სისწორით მაინცდამაინც არ
გამოირჩევა და მასში ნანუჩა ციციშვილის ხელწერა აშკარად იგრძნობა. გიორგი XI-სეული
ხელნაწერი მოსკოვში ჰქონიათ წაღებული, სავარაუდოდ, ვახტანგ მეექვსის ოჯახს, რომელიც
1724 წლიდან უკვე რუსეთში იმყოფებოდა და ცხოვრობდა. ხელნაწერს აქვს მინაწერი, რომლის
მიხედვით დგინდება, რომ 1791 წელს ერეკლე II-ის სახლთუხუცესის გრიგოლ ჩოლოყაშვილის
შვილს, ქაიხოსროს, ერეკლე მეფის თანამედროვე კახეთის სახლთუხუცესსა და ამილახვარს,
მოსკოვში „უშოვნია“ „ვეფხისტყაოსნის“ ეს ხელნაწერი, ე. ი. შეუძენია და 1795 წელს [სხვების
მითითებით – 1793 წელს] საქართველოში დაბრუნებულა და წიგნიც ჩამოუტანია [ცაიშვილი, 1984:
3887-388]. მაგრამ შემდეგ ეს ხელნაწერი წიგნი აღმოჩნდა ერთი ქვრივი ქალის ხელში,
რომლისგანაც შეისყიდა ხელნაწერი საზოგადოებამ. ეს ქვრივი ქალი გვარად ყაზახაშვილი
ყოფილა. 1917 წლის რევოლუციის შემდეგ მძიმე სოციალური ვითარების გამო დედამ ერთ-ერთი
ვაჟი ექვთიმეს მიუგზავნა და სთხოვა ხელნაწერის დაბრუნება, უცხოელები კარგ ფასად იყიდიანო.
მან დაარწმუნა ყმაწვილი, რომ ეს ხელნაწერი უძვირფასესი საგანძური იყო ქართველი
ერისათვის. საბოლოოდ, ხელნაწერში 200 მანეთი გადაუხადეს ყოფილ პატრონს და
ხელნაწერის თავგადასავალიც ასე დასრულდა. ხელნაწერი იმით გამოირჩევა, რომ მას მოსდევს
საკმაოდ ვრცელი ბოლოსიტყვაობა გადამწერისა. ხელნაწერს დართული ეს ვრცელი მინაწერი
თუ ანდერძი გადამწერისა საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით უაღრესად მნიშვნელოვან
დოკუმენტს წარმოადგენს. ექვთიმე თაყაიშვილისეული აღწერილობა სწორედ იმიტომაა
მნიშვნელოვანი, რომ ეს ბოლოსიტყვაობა აღწერილობაში მთლიანად ჩაურთო და მას
შეფასებაც მისცა. ექვთიმე თაყაიშვილს დამოწმებული აქვს ბოლოსწინა ფურცელზე დაწერილი
ხუთი ოთხსტრიქონიანი შაირით დაწერილი ქება გიორგი მეთერთმეტისა; აგრეთვე, ბოლო
ფურცლის პირველ და მეორე გვერდებზე პოემის გმირთა ქებაა მოცემული, რაც, ფაქტობრივად,
პოემის პერსონაჟთა შეფასებაცაა .
3. შემდეგი ხელნაწერი, რომლის აღწერილობა განსაკუთრებულ ინტერესს აღძრავს, არის
საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული „ვეფხისტყაოსნის“ მინიატურებიანი
ხელნაწერი XVII საუკუნისა, წერეთლისეული ხელნაწერის სახელით ცნობილი S-5006; მისი ძველი
ნომერი იყო S-4758; ექვთიმე თაყაიშვილისეულ აღწერილობაში და შემდეგ მოგონებებში
ჩართულია მისი მოპოვების უაღრესად საინტერესო, ზოგჯერ ღიმილისმომგვრელი ისტორია.
მასში 87 ფერადი მინიატურაა ჩართული. იგი გადაწერილია სპარსულ გასანთლულ ქაღალდზე,
რის გამოც გარჩეული არ იყო, ტყავზე იყო თუ ქაღალდზე გადაწერილი; ერთხანს მცდარად
მიაჩნდათ, რომ ხელნაწერი ტყავის მასალაზე იყო გადაწერილი. მინიატურები რამდენიმე
მხატვრის მიერაა შესრულებული. მისი გადამწერიც და მინიატურების ავტორებიც უცნობია.
ხელნაწერს არ ახლავს ანდერძი და შესაბამისად, არ ვიცით, როდის ან ვისი დაკვეთით
გადაიწერა და მოიხატა იგი. რედაქციული თვალსაზრისით ხელნაწერი ორ პლასტს შეიცავს.
პირველი ნაწილი, ავთანდილის ფრიდონთან გამგზავრებამდე და ბოლო ნაწილი, ინდო-
ხატაელთა ამბიდან მოყოლებული ბოლომდე, ვრცელი რედაქციიდანაა გადაწერილი, ხოლო
დანარჩენი, პოემის ძირითადი ტექსტის მეორე ნაწილი, ვახტანგისეული გამოცემიდანაა
გადაწერილი [ცაიშვილი, 1957: 55-61]. იონა მეუნარგიამ ხელნაწერი ხელის მიხედვით მე-18
საუკუნით დაათარიღა. ექვთიმე თაყაიშვილმა ეს თარიღი შეცვალა და მე-17 საუკუნის II ნახევარს
მიაკუთვნა, ხოლო სარგის ცაიშვილმა ეჭვმიუტანლად დაასაბუთა, რომ ხელნაწერის ტექსტის
ნაწილი ვახტანგის გამოცემიდანაა გადაწერილი, რაც იმას მოწმობს, რომ ხელნაწერი 1712 წლის
შემდგომდროინდელია. უნდა აღინიშნოს, რომ მასში ტარიელისა და ფარსადანის სახელები
სპარსული ფორმითაა მოცემული: ტარიალ და ფარსიდან; აგრეთვე, საინტერესოა სტროფი,
რომელიც არც რუსთველს ეკუთვნის და არც სარგის თმოგველს: „ეს ამბავი დარჩომოდა სარგის
ლექსთა შეუწყობლად“ [თაყაიშვილი, 1968: 27]
ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ეს ხელნაწერი სამეცნიერო ლიტერატურაში
წერეთლისეული ხელნაწერის სახელითაა ცნობილი და მას მეტად საინტერესო ისტორია-
თავგადასავალი აქვს, რაც თვით ექვთიმე თაყაიშვილს აქვს მოთხრობილი როგორც
ხელნაწერის აღწერილობაში, ასევე თავის მოგონებებში. 1879 წლის 21 თებერვალს გაზეთმა
„დროებამ“ გამოაქვეყნა ცნობა, რომ კნეინა პელაგია წერეთლისას აქვს ძველი წიგნები,
რომელთა შორის გამოირჩევა „ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერი, შემკული ულამაზესი
მინიატურებით. აღნიშნული იყო ისიც, რომ ტექსტი შეიცავდა ვრცელ ვარიანტს. ქართველ
მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა ჯგუფმა, „ვეფხისტყაოსნის“ ახალი, აკადემიური გამოცემის
მომზადების ინიციატორებმა, ამ გაზეთიდანვე თხოვნით მიმართეს საზოგადოებას, რომ მათთვის
ეთხოვებინათ პოემის ხელნაწერები. ამ ცნობას გამოეხმაურა გრიგოლ დავითის ძე გურიელი და
რედაქციას ამცნო, რომ ბიძამისს, ქაიხოსრო გურიელს, წინაპართაგან გადმოეცა შოთა
რუსთველის „ვეფხისტყაოსნის“ უძვირფასესი ხელნაწერი მინიატურებითურთ. იგი ვარაუდობდა,
რა თქმა უნდა, გადაჭარბებით, რომ ეს ხელნაწერი უნდა იყოს ან პირველი ხელნაწერი, ავტორის
ხელიდან გამოსული, ან მისგან გადანაწერი. იგი იმასაც ამცნობდა „ვეფხისტყაოსნის“ აკადემიური
ტექსტის დამდგენ კომისიას, რომ ხელნაწერი ჰქონდა მის ბიძაშვილს პელაგია გურიელის ქალს,
ნესტორ წერეთლის მეუღლეს და ურჩია კომისიას, მისთვის მიემართა თხოვნით, ცხადია, იგი
თხოვებაზე უარს არ იტყოდა. ამ ცნობას ახლდა შემდეგი შინაარსის სარედაქციო შენიშვნა, რომ
„ვეფხისტყაოსნის“ რამდენიმე ხელნაწერი იყო მინიატურებიანი, რომელთა ფასი ოქროთი
განისაზღვრებოდა.
ექვთიმე თაყაიშვილის მონათხრობის მიხედვით, ერთ-ერთი ამგვარი ხელნაწერი პოემისა
ჰქონდა იმერეთის მეფე სოლომონ პირველს, რომელსაც ვაჟები ადრე გარდაეცვალა,
ხელნაწერი დარჩა მეფის ასულს დარეჯან ბატონიშვილს, რომლის შვილი იყო ივანე აბაშიძე. XVIII
საუკუნის II ნახევარში სოლომონ I-ის დავალებით „ვეფხისტყაოსნის“ ძველი, დაზიანებული
ხელნაწერი, შემკული შესანიშნავი მინიატურებით, განუახლებიათ. განახლებისას ტექსტი
ხელახლა გადაუწერიათ, მინიატურები კი ძველი ხელნაწერიდან ახალში გადაუტანიათ. რადგან
მათი ფორმატი განსხვავებული იყო, – მინიატურები უფრო მცირე ზომის ქაღალდზე ყოფილა
შესრულებული, ვიდრე თვით ტექსტი, – ამიტომ მისთვის არშიები შემოუწებებიათ და წიგნის
ზომაზე დაუყენებიათ. ზოგიერთი მინიატურა კი დაზიანებული ყოფილა და ამიტომ ახალ
ხელნაწერში აღარ გადაუტანიათ, მაგრამ დაუმატებიათ ერთი ახალი მინიატურა. ტექსტის ის
ნაწილი, რომელიც ძველ ხელნაწერს აკლდა, ვახტანგ VI-ის მიერ 1712 წელს დაბეჭდილი
გამოცემის მიხედვით შეუვსიათ. პოემის ბოლოში კი გაგრძელებებიც დაურთავთ სხვა
ხელნაწერებიდან. ეს ახლადგადაწერილი და მინიატურებით შემკული „ვეფხისტყაოსანი“
მიართვეს სოლომონ მეფეს. ხელნაწერი შემდეგ აღმოჩნდა მეფის ასულის დარეჯანის ხელში,
რომლის მეუღლე იმერელი თავადიშვილი ქაიხოსრო აბაშიძე იყო. სწორედ მათი შვილი იყო
ივანე აბაშიძე, რომელიც 1819 წლის იმერეთის აჯანყებაში მონაწილეობდა. აჯანყების დროს
რუსებმა შეიპყრეს მონაწილეებიც და დარეჯან სოლომონ მეფის ასულიც. რუსეთის ჯარმა
აჯანყება ჩაახშო, ხოლო აჯანყების მონაწილენი, დამარცხებული ქაიხოსრო გურიელი და ივანე
აბაშიძე ოსმალეთში გადაიხვეწნენ. ივანე აბაშიძემ იცოდა, რომ იმერეთში მის ოჯახს
დაარბევდნენ და ძვირფასი საოჯახო რელიქვიები თან წაუღია; მათ შორის აღმოჩნდა სოლომონ
მეფის ნაქონი „ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერი. ეს ხელნაწერი შემდგომში გურიელების ოჯახში
ინახებოდა და იგი მზითვად წაიღო ქაიხოსრო გურიელის ასულმა პელაგიამ, რომელიც
საჩხერეში ნესტორ წერეთელზე იყო გათხოვილი.
1880 წელს ხელნაწერის პატრონმა იგი დიმიტრი ყიფიანის ხელით დროებით გადასცა
„ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის დამდგენ კომისიას, რომელმაც მუშაობის დამთავრების შემდეგ
ხელნაწერი პატრონს დაუბრუნა. კომისიამ ხელნაწერთა მოკლე დახასიათებები გამოაქვეყნა
გაზეთ „დროებაში“ 1881 წელს. ამ ხელნაწერის მფლობელი შემდგომში გამხდარა გიგო
წერეთელი, რომლის ვაჟიშვილს, ფრიდონს, ხელნაწერი რესტავრაციის მიზნით თბილისში
ჩამოუტანია და კარგ ყდაში ჩაუსმევინებია. როდესაც ფრიდონ წერეთელი ეტლით შინ
ბრუნდებოდა, წიგნი ეტლში დარჩენია. ის ცნობილი ქართველი ვაჭრის, ფორაქიშვილის, ერთ
ნოქარს უნახავს და ფორაქიშვილისთვის გადაუცია. ფორაქიშვილმა მყისვე ექვთიმე
თაყაიშვილის დაუწყო ძებნა, რათა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ
საზოგადოებას შეეძინა. ექვთიმე შინ არ დახვედრია, რის შემდეგაც ნოქარმა ეს ხელნაწერი
ფორაქიშვილის სიძეს, დავით სარაჯიშვილს მიუტანა. მან სამი თუმანი გადაუხადა ხელნაწერში.
მცირე ხნის შემდეგ დავით სარაჯიშვილმა სადილად მიიპატიჟა ექვთიმე თაყაიშვილი, რომელსაც
შესვლისთანავე ხელნაწერი აჩვენა. ექვთიმემ ჩვეული სიდინჯით აიღო ხელნაწერი წიგნი და
დავით სარაჯიშვილს უთხრა, რომ წიგნს თან წაიღებდა და კარგად შეისწავლიდა, სარაჯიშვილიც
დასთანხმდა, ოღონდ ერთი პირობით, მალე უნდა დაებრუნებინა, რადგან ბარონ დე ბაისათვის
უნდა ეჩუქებინა.
აქვე უნდა გავიხსენოთ ექვთიმე თაყაიშვილის დამოკიდებულება ქართველი
თავადიშვილების საქციელისადმი, რომლებიც ყველაზე ძვირფას საჩუქარს უცხოელს
მიართმევდნენ ხოლმე. იგი ასეთ ფაქტს ვერ ეგუებოდა და ქართველთა უდიდეს ნაკლად
მიაჩნდა. ექვთიმე ამასთან დაკავშირებით იხსენებს რამდენიმე ფაქტს: 1. ერთმა თავადიშვილმა
ერეკლეს ნაქონი თოფი, რომლითაც კოხტა ბელადი მოკლა ასპინძის ომში, მეფისნაცვალს
მიართვა. მან უკანვე დაუბრუნა შემდეგი სიტყვებით: `ეს თქვენთვის ძვირფასი სახსოვარია და
თქვენთანვე უნდა დარჩესო~; 2. ალექსანდრე ორბელიანმა, 1832 წლის თავადაზნაურთა
შეთქმულების მოთავემ და მონაწილემ, ვორონცოვს აჩუქა `ვეფხისტყაოსნის~ ერთ-ერთი
საუკეთესო ხელნაწერი XVII საუკუნისა, საიდანაც შემდგომში გაგარინმა გადმოიღო შოთა
რუსთველის სურათი. ეს ხელნაწერი შემდგომში აღმოჩნდა ვორონცოვის არქივში,;
საბედნიეროდ, იგი დაკარგვას გადაურჩა; 3. ვლაქერნის ღვთისმშობლის ცნობილი ხატი რუსეთის
იმპერატორს ალექსანდრე II-ს აჩუქეს ქართველებმა, მაგრამ მან არ იჩუქა, როგორც ძვირფასი
განძი ქართველებისათვის, და უკან დააბრუნა. ექვთიმე თაყაიშვილის სიტყვით, სწორედ ასეთ
რამეს აპირებდა დავით სარაჯიშვილი, როდესაც ბარონ დე ბაისათვის უნდოდა
„ვეფხისტყაოსნის“ საუკეთესო ხელნაწერის ჩუქება. ბარონი დე ბაი დილეტანტი იყო კულტურაში,
სიძველეებს ეძიებდა, აგროვებდა, მაგრამ როგორც მეცნიერი, ღირებულებით არ გამოირჩეოდა.
დავით სარაჯიშვილმა ექვთიმე თაყაიშვილს რამდენჯერმე მიაკითხა ხელნაწერის წასაღებად,
მაგრამ ექვთიმე ერთსა და იმავეს პასუხობდა, რომ ჯერჯერობით ხელნაწერი დეტალურად
შესწავლილი არ ჰქონდა და ვერ გაატანდა. ამასობაში დავით სარაჯიშვილი დე ბაისთან ერთად
საზღვარგარეთ გაემგზავრა, თუმცა, სარაჯიშვილის მეუღლე ეკატერინე ფორაქიშვილი
ექვთიმესთან ხელნაწერის დასაბრუნებლად ხშირად გზავნიდა კაცს. ექვთიმე თაყაიშვილმა
გადაწყვიტა, რომ ამ საქმისთვის ერთხელ და სამუდამოდ უნდა მიეხედა და ხელნაწერი
ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების მუზეუმს გადასცა. მან მისი
აღწერილობაც გამოსცა. საზღვარგარეთიდან დაბრუნებულმა დავით სარაჯიშვილმა ისევ
მოიკითხა ხელნაწერი, მაგრამ ექვთიმე თაყაიშვილმა უთხრა, რომ მისი სახელით შესწირა
ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას და აღწერილობაც გამოსცა.
თან აჩვენა კიდეც აღწერილობის ტომი, რომელშიც აღნიშნული იყო, რომ ხელნაწერი
საზოგადოებას დავით სარაჯიშვილმა შესწირა. დავით სარაჯიშვილს გაუცინია და
ხელნაწერისთვის თავი დაუნებებია. სწორედ ამ დროს მიიღო ხელნაწერმა კატალოგში პირველი
ნომერი.
ექვთიმე თაყაიშვილი ხელნაწერის თავგადასავალს აგრძელებს, რადგან იგი კიდევ
ერთხელ აღმოჩნდა განსაცდელის წინაშე. ერთხელ ექვთიმეს ესტუმრნენ ძმები წერეთლები,
წარმოსადეგი, ძალიან სასიამოვნო გარეგნობის ახალგაზრდები, აგრეთვე ზრდილობიანი
სიტყვა-პასუხით გამორჩეულნი. მათ უამბეს ხელნაწერის ისტორია, როგორ ერგოთ
მემკვიდრეობით, შემთხვევით როგორ დარჩათ ეტლში და სთხოვეს, ცოტა ხნით ეთხოვებინა
მათთვის ეს ხელნაწერი, რათა დედამისი დაერწმუნებინათ, რომ ხელნაწერი დაკარგული არ იყო.
ექვთიმე თაყაიშვილმა მათ აუხსნა, რომ ეს ხელნაწერი სხვისი ნაყიდი იყო და ამჟამად იგი
ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას ეკუთვნოდა. ბოლოს
ექვთიმე იძულებული გახდა, დაეწერა წერილი საზოგადოების ბიბლიოთეკა-მუზეუმის სახელზე,
რის საფუძველზეც ძმებმა დროებით წაიღეს ხელნაწერი. მაგრამ წერეთლებმა ხელნაწერი აღარ
დააბრუნეს. ამასობაში ექვთიმე თაყაიშვილს საჩხერეში არქეოლოგიურ გათხრებზე მოუხდა
წასვლა, სადაც იგი შეხვდა წერეთელზე გათხოვილ ელისაბედ წულუკიძის ასულს, რომელთან
სტუმრობისას ექვთიმემ შეიცნო ძმები წერეთლები და მათი მისამართით საყვედური გამოთქვა.
ძმებმა სირცხვილისაგან ვეღარაფერი თქვეს, მაგრამ დაჰპირდნენ, რომ მალე ჩაუტანდნენ წიგნს
თბილისში. ექთიმე თაყაიშვილმა თბილისში დაბრუნებისთანავე მოიკითხა წიგნი, რომლის
შესახებაც თანამშრომლება მოახსენეს, რომ უკვე მოიტანესო. ექვთიმემ დაათვალიერა წიგნი. იგი
ამჯერად ფრიდონ წერეთლის შემოწირულობად გატარდა მუზეუმის საინვენტარო დავთარში
5006 ნომრად. ხელნაწერში, რომელიც ამჯერად ექვთიმეს აღარ გადაუთვალიერებია, 87
მინიატურიდან 10 ისე ოსტატურად იყო ამოჭრილი, რომ ხელნაწერს არაფერი ეტყობოდა. 1911
წლის ბოლოს ექვთიმე თაყაიშვილმა ოქსფორდიდან მიიღო ოლივერ უორდროპის წერილი,
რომელშიც ექვთიმეს ამცნობდა, რომ ვიღაც სომეხს, ანტიკვარიატის მოყვარულს, მასთან
მიუტანია „ვეფხისტყაოსნის“ უძვირფასესი მინიატურები გასაყიდად. უორდროპმა წერილთან
ერთად ექვთიმე თაყაიშვილს მათი ფოტოპირებიც გადაუგზავნა. ექვთიმემ იგი მაშინვე იცნო და
შეადარა წერეთლისეულ ხელნაწერს და დარწმუნდა, რომ ეს ვიღაცას ამოჭრილი ჰქონდა
სწორედ ამ ხელნაწერიდან. ოლივერ უორდროპმა ამ ხელნაწერის ისტორია იცოდა, რადგან
ხელნაწერი მარჯორისათვის უჩვენებიათ თბილისში ყოფნისას. ექვთიმე თაყაიშვილმა სთხოვა
ოლივერ უორდროპს, შეეძინა ეს სურათები და გამოეგზავნა მისთვის. 1912 წლის იანვარში
ვაჭრებმა სურათები თბილისში ჩამოიტანეს და ექვთიმეს მიუტანეს. საზოგადოებამ 275 მანეთი
გადაუხადა ამ სურათებში ვაჭრებს, ხოლო თვით მინიატურები ისევ ჩააკრეს ხელნაწერში.
ამჟამად იგი საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, შ ფონდშია დაცული ნომრით 5006
[თაყაიშვილი, 1968].
სამეცნიერო ლიტერატურაში ეს ხელნაწერი არაერთგზის გამხდარა მსჯელობის საგანი
თავისი განსაკუთრებული თავგადასავლისა და მრავალმხრივი ღირებულების, კერძოდ,
კოდიკოლოგიური და ტექსტოლოგიური ღირებულების გამო; მათ შორის გამოირჩევა თვით
ექვთიმე თაყაიშვილის აღწერილობა; სხვადასხვა მიზანდასახულობით მას იკვლევდნენ სარგის
ცაიშვილი, შალვა ამირანაშვილი და სხვები თავიანთ სამეცნიერო შრომებში [ცაიშვილი 1984: 374-
375; ამირანაშვილი, 1966: 17-24].
4. ექვთიმე თაყაიშვილმა აღწერა, აგრეთვე, ელენე თარხან-მოურავისეული სახელით
ცნობილი „ვეფხისტყაოსნის“ ერთ-ერთი საუკეთესო ხელნაწერი, რომელიც დაცულია
ოქსფორდში, ბოდლის ბიბლიოთეკის უორდროპისეულ კოლექციაში _ W- 27 . როგორც ალ.
ბარამიძე აღნიშნავს, აღწერილობის დედანი აღმოაჩნდა ექვთიმე თაყაიშვილის მემკვიდრეს,
ლიდა პოლტარაცკაიას, ხოლო დასაბეჭდად მოამზადა და რედაქციას გადასცა იოსებ
მეგრელიძემ. პირველად ეს აღწერილობა გამოქვეყნდა 1962 წელს ჟურნალ „მნათობში“
[თაყაიშვილი, 1962: 139-142], საიდანაც გადაიბეჭდა ექვთიმე თაყაიშვილის „რჩეული
ნაშრომების“ I ტომში [თაყაიშვილი, 1968: 43-48]. ამ ხელნაწერსაც საინტერესო ისტორია აქვს. იგი
პოლიევქტოს კარბელაშვილის თაოსნობით შეიძინა ერისთავის ასულმა ელენემ, თარხან-
მოურავის მეუღლემ. ელენე თბილისიდან ყირიმში გადასახლდა და იალტის მახლობლად ქუჩუკ-
ლამბადში თავის მამულში ცხოვრობდა. 1912 წელს ექვთიმე თაყაიშვილი ელენეს ესტუმრა, მისი
მიზანი ხელნაწერი წიგნის წამოღება და სხვა ძველი ნივთების ნახვა იყო. მაგრამ ელენეს
ხელნაწერი სევასტოპოლის ბანკში ჰქონდა შენახული და ექვთიმეს დაჰპირდა, რომ ხელნაწერს
უთუოდ გაუგზავნიდა თბილისში. აგრეთვე, დატოვებდა ანდერძს თავისი ძვირფასი ისტორიული
ღირებულების მქონე ნივთების საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო მუზეუმისათვის
გადასაცემად. ელენეს სიძე, იოსებ დადიანი, სტუმრად ყოფილა ქუჩუკ-ლამბადში ელენესთან,
რომელსაც ეს ხელნაწერი შეუძლევია სიძისთვის, რათა ექვთიმე თაყაიშვილისათვის გადაეცა.
მაგრამ იოსებს რაღაც მიზეზთა გამო მაშინ იგი არ წაუღია, რასაც შემდეგში ნანობდა. მაგრამ ეს
ხელნაწერი იოსებ დადიანმა იყიდა სტამბოლში და 1923 წლის 16 ივლისს ექვთიმეს გადასცა.
ექვთიმე თაყაიშვილმა ამ ხელნაწერის ტექსტი შეუდარა სარგის კაკაბაძის 1913 წლის პირველ
გამოცემას, რადგან იმ დროისათვის ეს იყო ერთადერთი გამოცემა, რომელსაც ჩამატებები და
გაგრძელებები ჰქონდა, ხელნაწერი კი ვრცელი რედაქციისაა. კოდიკოლოგიური საკითხების
დადგენისას ე. თაყაიშვილმა დასვა საკითხი ხელნაწერის გადამწერის შესახებაც, თუმცა,
ხელნაწერი წიგნის მონაცემები მისი დადგენის საშუალებას არ იძლეოდა [თაყაიშვილი, 1968: 43-
48].
 „ვეფხისტყაოსნის“ ე.წ. არტანუჯული ვარიანტის შესახებ, ე. თაყაიშვილის აზრით, თუკი იგი
საერთოდ არსებობდა, ძნელია მსჯელობა მხოლოდ პეტრე ლარაძის გადაწერილი ასლის
მიხედვით, რადგან ძველი ფორმა არაა „მეფა“, რომელიც „მეფის“ ნაცვლად გვხვდება და
რომელიც პირველად ვახუშტის აქვს გამოყენებული; იგი-ს ნაცვლად იგა, ე. ი. აქ შეინიშნება
რუსული ენის გავლენის შედეგად დამკვიდრებული ახალი ფორმები; ძველ ხელნაწერებს არ
ახასიათებთ „და“ კავშირის გამოტოვება მეოთხე ტაეპის წინ, რაც XVIII საუკუნემდე არ იყო
მოსალოდნელი; ნახევარხმოვან უ-ს გამოყენება, რაც პირველად ანტონ პირველმა შემოიღო;
უცხო მოყმის არაბეთში გამოჩენის ამსახველი სტროფი ხელნაწერში უხერხულ ვარიანტს შეიცავს:
„ჯდა მტირალი წყალის პირსა“, რაც ძველი ქართული ენის ნორმებს არ შეესაბამება; ზოგჯერ
შეცვლილია ლექსიკური ერთეულიც: „მივაჭირვ“ შეცვლილია სიტყვით „შევაწუხე“ და სხვ., თუმცა,
შესაძლოა პეტრე ლარაძემ ძველი ხელნაწერი გადაწერა, მაგრამ ეს ცვლილებები თავად
შეიტანა თავის გადაწერილ ტექსტში, რაც შეიძლება დადასტურდეს პეტრე ლარაძისავე
გადაწერილი ძველი ტექსტებით. ამგვარი ცვლილებები და ორთოგრაფიული შესწორებები
შეჰქონდათ XVIII-XIX სს. საუკეთესო გადამწერებს, მაგ., დავით რექტორს; ე. თაყაიშვილი
ფიქრობს, რომ ლარაძე არ ცვლიდა ტექსტის თანმიმდევრობასა და რაოდენობას, რაც ძველ
ხელნაწერში იყო. მისი აზრით, ე. წ. არტანუჯული ვარიანტის, უფრო კი ლარაძის ასლის მიხედვით
პეტრე ლარაძის გადაწერილი ტექსტის ღირსება ისაა, რომ მასში არაა ყველა ძველ ხელნაწერში
არსებული ჩანართი სტროფები და დანართები; მაგრამ მისი მნიშვნელობა არ აღემატება
ვახტანგისეულ გამოცემას. ჩვენთვის ამჯერად მთავარი ისაა, რომ ექვთიმე თაყაიშვილმა
პირველმა შენიშნა `ვეფხისტყაოსნის~ ე. წ. არტანუჯული ვარიანტის ხელნაწერად მიჩნეული
ნუსხის თავისებურებები, კერძოდ, შედგენილობა, ორთოგრაფიული ვარიანტები, რომელთა
არსებობა ხელნაწერში მთლიანად აქარწყლებს ამ ვარიანტის სიძველის შესახებ გავრცელებულ
ლეგენდებს. თუმცა კ. კეკელიძემ, ა. შანიძემ, ს. ცაიშვილმა ტექსტზე დაკვირვებისა და სხვა
რედაციებთან//ვარიანტებთან შედარების საფუძველზე დაასკვნეს, რომ ე. წ. არტანუჯული
ვარიანტის არსებობა ლეგენდურია [ცაიშვილი, 1984: 323].
არტანუჯული ვარიანტის შესახებ საკმაოდ მდიდარი სამეცნიერო ლიტერატურა შეიქმნა.
ექვთიმე თაყაიშვილის დასკვნებს „ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერთა მემკვიდრეობაში სწორ
ორიენტირებაში შემდგომი კვლევებისას განსაკუთრებული ყურადღება მიენიჭა და მას
ითვალისწინებდნენ კ. კეკელიძე, ა. შანიძე, ს. ცაიშვილი, რომლებმაც შეისწავლეს
ხელნაწერებთან დაკავშირებული კოდიკოლოგიური საკითხები. იგი მიჩნეულია ვახტანგისეული
გამოცემის სახესხვაობიდან მომდინარედ. პირველი, ვინც ამ თემას შეეხო და საფუძვლიანად
განიხილა, ალექსანდრე სარაჯიშვილი იყო [სარაჯიშვილი, 1914-1915: 103]. მან ეს შრომა
მოხსენების სახით წაიკითხა საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოების
სხდომაზე 1914 წლის 27 მარტს. ალ. სარაჯიშვილმა ერთმანეთს შეუდარა ე. წ. არტანუჯული
ვარიანტის ხელნაწერები, კერძოდ პეტრე ლარაძის გადაწერილი და გიორგი თუმანიშვილის
მიერ ნარედაქციევი, ანა ალექსანდრეს ასულის, ამილახვრის ქვრივის საზოგადოებისათვის
შეწირული ხელნაწერი, რომელიც აღმოჩნდა პეტრე ლარაძის ხელნაწერის დედანი. ალ.
სარაჯიშვილმა იგი ამილახვრისეული ხელნაწერის სახელით მოიხსენია და აღნიშნა, რომ იგი
არის ვახტანგისეული გამოცემის პირი, „რაიცა სჩანს პოემის ტექსტიდან [იგივე 1589 ხანა] და
ვახტანგის „თარგმანიდან“, რომელიც დაერთვის პოემას. წიგნი გადაწერილია დავით რექტორის
ხელით, მისის შვენიერის მრგვალის მხედრულით, რასაც ცხად ჰყოფს მისივე მინაწერი პოემის
ბოლოს“ [სარაჯიშვილი, 1914-1915: 3]. მინაწერს მოსდევს თუმანიშვილის ხელით მინაწერი, რომ
იგი გიორგი თუმანოვმა აჩუქა კნეინა ბარბარე ქობულოვისას [იბიდ.]. 1867 წლის 3 ივლისს
ბარბარე ქობულოვისას გაუკეთებია მინაწერი, რომლის მიხედვით დგინდება, რომ გიორგი
თუმანოვმა დავით რექტორს გადააწერინა ხელნაწერი, მაგრამ თავად შეუსწორებია და კნეინა
ბარბარეს ეს შესწორებული ვარიანტი ძლიერ მოსწონებია. სწორედ ეს ხელნაწერი შეუდარა
პეტრე ლარაძის გადაწერილს ალ. სარაჯიშვილმა და დაასკვნა, რომ არტანუჯული ხელნაწერი,
ფაქტობრივად, არის ამილახვრისეული ხელნაწერი, რომელიც ენით, სტილით, შინაარსით,
მართლწერით „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის დამახინჯებული ვერსიაა. მისი სიტყვით, იგი
`სრულებით არა ჰგავს რუსთაველის წერის მანერას“ [იბიდ.: 29]. რაც შეეხება ხელნაწერის
არტანუჯულობას, ალ. სარაჯიშვილი ფიქრობს, რომ ეს აზრი შესაძლოა პეტრე ლარაძისა იყოს
და საგანგებოდ მოფიქრებული, მკითხველი უფრო ენდობოდა არტანუჯულ ვარიანტს, რადგან
შოთა რუსთველი სამცხის მკვიდრად მიაჩნდაო და „იქ ნაპოვნი უძველესი ხელთნაწერი
„ვეფხისტყაოსანი“ ძალიან უახლოვდება თავის სათავეს, ეგების თვით რუსთაველის ნაწერიც
იყოსო“ [იბიდ.: 30]. მისივე შეხედულებით, ე. წ. ლეგენდა არტანუჯული ვარიანტის არსებობის
შესახებ მოწმობს იმას, რომ ყოველ ეპოქაში, კერძოდ, XIX საუკუნეშიც იყო შესაძლებელი
„ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის შერყვნა და მასში ყალბი სტროფების ჩამატება. საინტერესოა, რომ ს.
ყუბანეიშვილმა შემწყნარებლურად განიხილა ე. წ. არტანუჯული ვარიანტის არსებობა და
განაცხადა, რომ პეტრე ლარაძე ამ ხელნაწერთან დაკავშირებულ ამგვარ ლეგენდას არ
შექმნიდაო. მაგრამ ალექსანდრე ბარამიძის, უფრო კი სარგის ცაიშვილის კვლევებმა და
დაკვირვებებმა წარმოაჩინეს ექვთიმე თაყაიშვილისა და ალ. სარაჯიშვილის დებულებათა
სისწორე ე. წ. არტანუჯულ ვარიანტთან დაკავშირებით
როგორც ხელნაწერები, ისე გამოცემები რედაქციული თვალსაზრისით ერთმანეთისაგან
განსხვავდება, ორივეგან არის ვრცელი და მოკლე რედაქციები. „ვეფხისტყაოსნის“
ხელნაწერებში შეინიშნება შეგნებული თუ შეუგნებელი ვარიანტული ცვლილებები, რომლებიც
განპირობებულია მომდევნო საუკუნეებში ჩამოყალიბებული მსოფლმხედველობით,
იდეოლოგიური და პოლიტიკური მრწამსით, მაგრამ, არსებითად, პოემის ხელნაწერთა ახალ
ტექსტს სტილისტური ხასიათის ნაირკითხვები ქმნის. ასე, რომ ხელნაწერები ერთმანეთისაგან
განსხვავდება სტილისტური რედაქციული თავისებურებით. ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ეს
განსხვავებული წაკითხვები მიუთითებს, თუ რომელია ადრეული, რომელი _ გვიანდელი.
აქვე ვიტყვი იმასაც, რომ ხელნაწერებს სამ ჯგუფად ყოფენ შესრულების ტექნიკის
გათვალისწინებით, ანუ იმის მიხედვით, თუ როგორი მხატვრული ღირებულება აქვს თითოეულ
მათგანს: 1. პირველ ჯგუფში გაერთიანებულია ის ხელნაწერები, რომლებშიც შემონახულია
არშიების ორნამენტები, ზოგჯერ გეომეტრიული დეკორით შემკული, მაგრამ მათ პოემის
ტექსტთან არაფერი აქვთ საერთო; 2. მეორე ჯგუფშია მამუკა თავაქალაშვილისეული
ხელნაწერი, რომელსაც ხელთ არ ჰქონია სხვა მინიატურები პოემისა, ანუ მინიატურისტი
დამოუკიდებლად მუშაობდა. რაც მთავარია, იგი ირანული მინიატურების ტრადიციისაგან
თავისუფალია; 3. მესამეა სოლომონ მეფისეული ხელნაწერის ჯგუფი, რომელშიც 87 მინიატურაა
მოთავსებული, ისინი არაა შესრულებული ქართული სტილით, უფრო სპარსული მინიატურული
ხელოვნებისათვისაა დამახასიათებელი.
 განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა მინიატურებიანი ხელნაწერები, რადგან მინიატურები
ტექსტის ინტერპრეტაციად უნდა მივიჩნიოთ. მათგან დავასახელებთ რამდენიმეს: 1. საგარეო
საქმეთა სამინისტროს მთავარ არქივში დაცულ ხელნაწერს _ H-2074, რომლის მინიატურები,
უცნობი მხატვრის მიერ შესრულებული, XVI_XVII საუკუნეებითაა დათარიღებული; 2. 1646 წლის
მამუკა თავაქალაშვილისეულს (H-599) და 3. XVIII საუკუნის I ნახევრისას სოლომონ
მეფისეულს//წერეთლისეულს (S-5006); ამ უკანასკნელში 87 მინიატურაა მოთავსებული,
რომლებსაც ორ ნაწილად ყოფენ – 1. პირველი 24 მინიატურა, რომლებიც უფრო ფაქიზი და
ტექნიკურად შედარებით სრულყოფილი ნამუშევრებია, 2. ხოლო დანარჩენი მხატვრული და
ტექნიკური თვალსაზრისით ნაკლებია, უფრო სუსტი ნამუშევრებია; ამ ხელნაწერის მინიატურების
პირველმა მკვლევარმა გორდეევმა აღნიშნა, რომ პირველი ნაწილი ირანელი ოსტატი-
ხელოვანის მიერაა შესრულებული, ხოლო მეორე ნაწილი მისი მიბაძვით, აგრეთვე სპარსულ
ყაიდაზე, უფრო სუსტი, მინიატურების ოსტატობას ნაკლებ დაუფლებული პირის მიერ არის
დასურათებული. შალვა ამირანაშვილმა საგანგებოდ შეისწავლა ეს მინიატურები და იგი იმ
დასკვნამდე მივიდა, რომ ორივე ჯგუფის მინიატურათა შემსრულებელი ქართველი უნდა
ყოფილიყო, რომელთაგან პირველს შესანიშნავად ჰქონდა ათვისებული სამინიატურო
ხელოვნების ტრადიციები და მხატვრული ხერხები, მეორე შედარებით გამოუცდელ
მინიატურისტად მიიჩნია. მეცნიერმა მთელი ეს მინიატურები მიაკუთვნა ქართული სამინიატურო
მხატვრობის იმ მიმდინარეობას, რომელიც სეფევიდთა პერიოდის ირანული ხელოვნების
ფორმებისაგან იყო დავალებული. რაც შეეხება თავაქალაშვილისეულ ხელნაწერზე დართულ
მინიატურებს, ისინი წერეთლისეულ ხელნაწერზე და მასში მოთავსებულ მინიატურებზე
ადრინდელია, ისინი – სულ 39 – განსხვავებული სტილითაა შესრულებული. ყოველ მინიატურას
აქვს წარწერა, რომელიც განმარტავს მასზე გამოსახულ სიუჟეტს. აქვე უნდა ითქვას შოთა
რუსთველის იმ მინიატურულ პორტრეტთა შესახებ, რომლებიც მოთავსებული ყოფილა მამუკა
თავაქალაშვილისეულ და თეკლესეულ ხელნაწერებში.

„ვეფხისტყაოსნის“ გამოცემები:
საქართველოში XVIII საუკუნის დამდეგს, ვახტანგ მეექვსის ჯანიშინობის დროს, დიდი
კულტურულ-ლიტერატურული და მწიგნობრული საქმიანობა გაიშალა. ვახტანგი ქართლის
სამეფოს პოლიტიკურ-სოციალურ და კულტურულ საქმიანობაში უაღრესად მნიშვნელოვან
ღონისძიებებს ახორციელებდა. ასეთი უდიდესი ღირებულების მქონე ფაქტი იყო 1709 წელს
თბილისში, სიონთან ახლოს, ქართული სტამბის დაარსება, სადაც ვახტანგმა და მისმა
გარემოცვამ ქართული წიგნების ბეჭდვას მიჰყვეს ხელი. თავდაპირველად საღვთისმეტყველო-
სასულიერო ხასიათის წიგნები დაიბეჭდა, ხოლო 1712 წელს შოთა რუსთველის უკვდავი პოემის
პირველი გამოცემა განხორციელდა, რამაც ერის კულტურულ ცხოვრებაზე დადებითი გავლენა
იქონია.
„ვეფხისტყაოსნის“ გამოცემებს შორის საეტაპო იყო 1712 წელს ვახტანგ მეექვსის მიერ
განხორციელებული პირველი გამოცემა, რომლის ღირებულებას ზრდის თვით ვახტანგის
ნაშრომი „თარგმანი პირველი წიგნისა ამის ვეფხისტყაოსნისა“. მისი როლი რუსთველოლოგიურ
მეცნიერებაში, გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, განუსაზღვრელია, რადგან მან ბევრ
საკამათო საკითხს მოჰფინა ნათელი. ვახტანგმა თავადვე აღნიშნა ნაშრომის სახელწოდებაში,
რომ იგი „ვეფხისტყაოსნის“ პირველი განმარტებაა _ „თარგმანი პირველი“, აქამდე პოემის
განმარტება არავის უცდია. მეცნიერი და სწავლული მეფის ამ ნაშრომის ღირებულების შესახებ
ბევრი რამ დაიწერა რუსთველოლოგიურ სამეცნიერო ლიტერატურაში; იგი მიჩნეულია ერთ-
ერთი ლიტერატურათმცოდნეობითი დისციპლინის, რუსთველოლოგიის, ფუძემდებლურ
შრომად, რომლის გაუთვალისწინებლად შეუძლებელია რუსთველოლოგიური პრობლემატიკის
კვლევა. ამ გამოცემამ საფუძველი ჩაუყარა პოემის სტამბურ გამოცემათა ტრადიციასაც. ისიც უნდა
ითქვას, რომ ვახტანგ მეექვსის ამ ნაშრომით კიდევ ორ მეცნიერულ დისციპლინას _
ტექსტოლოგიას და ლიტერატურის თეორიას _ ჩაეყარა საფუძველი.
უწინარეს ყოვლისა, ორიოდე სიტყვით წიგნის გაფორმების შესახებ: ყურადღებას იქცევს
წიგნის გაფორმება და მხატვრობა. მხატვრული და ტექნიკური თვალსაზრისით იგი იმ
დროისათვის ცნობილი ხელნაწერი წიგნების ტრადიციას აგრძელებს, მისი დიზაინი დახვეწილი
გემოვნებითაა შესრულებული და მასში გამოყენებული ქართული შრიფტი, ფორზაცთან ერთად,
ქართულ მხატვრულ-ესთეტიკურ პრინციპებს შეესაბამება, ქართული ხელნაწერების გადამწერთა
ხელოვნებას თანხვდება. ვახტანგისეული გამოცემიდან ოციოდე ცალია შემონახული,
რომელთაგან ნაწილი თბილისში, ნაწილი სანკტ-პეტერბურგში ინახება. აკად. აკაკი შანიძემ 1937
წელს აღადგინა ვახტანგისეული „ვეფხისტყაოსანი“, განახორციელა მისი სტერეოტიპული
გამოცემა, რომლესაც დაურთო გამოკვლევა. ასევე, შემდეგშიც, 1975 წელს კიდევ ერთხელ
განხორციელდა შოთა რუსთველის პოემის პირველი გამოცემის სტერეოტიპული გამოცემა.
პირველი გამოცემის ერთ-ერთი უდიდესი მოამაგე იყო მიქაელი, რომელიც ვახტანგის სტამბაში
მოღვაწეობდა. თავფურცელზე მისი სახელი მოიხსენიება, როგორც გამოცემის გამმართველისა:
„გაიმართა ხელითა ხელმწიფის კარის დეკანოზის შვილის მიქელისათა ქალაქსა ტფილისისასა
ქრისტეს აქეთ ათას შვიდას და თორმეტსა დასაბამითგან ვიდრე აქამომდე შვიდიათას ორას
ოცსა“. იგი მიუთითებდა, რომ ეს გამოცემა გამიზნული იყო „უგბილთა ფრიად სასწავლოდ“.
მიქაელის სიტყვით, „ვეფხისტყაოსნის“ გამოცემამ დიდი სიხარული გამოიწვია ქართველ
კულტურულ საზოგადოებაში.
„ვეფხისტყაოსნის“ 1712 წლის გამოცემას თავად ვახტანგი ხელმძღვანელობდა, ხოლო მისი
ბეჭდვა უნდა დასრულებულიყო 1712 წლის 23 აპრილამდე, იმ დრომდე, როდესაც ვახტანგი
შაჰის მოთხოვნით ირანში გაემგზავრა, რასაც ვახტანგის ბატონიშვილად მოხსენიება მოწმობს;
ბატონიშვილად ვახტანგი სწორედ სპარსეთში ჩასვლამდე იხსენიებოდა.
„ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერები და გამოცემები მოცულობის თვალსაზრისით
ერთმანეთისაგან განსხვავდება, ორივეგან არის ვრცელი და მოკლე რედაქციები.
„ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერებში შეინიშნება შეგნებული თუ შეუგნებელი ვარიანტული
ცვლილებები, რომლებიც განპირობებულია მომდევნო საუკუნეებში ჩამოყალიბებული
მსოფლმხედველობით, იდეოლოგიური და პოლიტიკური მრწამსით, მაგრამ არსებითად პოემის
ხელნაწერთა ახალ ტექსტს სტილისტური ხასიათის ნაირკითხვები ქმნის. ასე რომ, ხელნაწერები
ერთმანეთისაგან განსხვავდება სტილისტური რედაქციული თავისებურებით. ისიც უნდა
გავითვალისწინოთ, რომ ეს განსხვავებული წაკითხვები მიუთითებს, თუ რომელი წაკითხვაა
ადრეული, რომელი _ გვიანდელი. „ვეფხისტყაოსნის“ ხელნაწერთა მონაცემების საფუძველზე
გამოყოფილი ორი რედაქციიდან ძველი ხელნაწერები ვრცელი რედაქციისაა, ხოლო
ვახტანგისეული პირველი ბეჭდური რედაქცია _ მოკლე. სხვადასხვა მოსაზრება გამოითქვა იმის
შესახებ, თუ რომელი, ვრცელი თუ მოკლე, რედაქციით სარგებლობდნენ გამოცემის
მომზადებისას.
სამეცნიერო ლიტერატურაში გაზიარებულია შეხედულება, რომლის მიხედვით
„ვეფხისტყაოსნის“ ვახტანგისეული გამოცემა კრიტიკულად დადგენილი ტექსტია, რასაც
ადასტურებს ის ფაქტი, რომ ვახტანგს იმ სტროფთა კომენტარებიც გაუკეთებია, რომლებიც
დაბეჭდილი არაა; ეს კი იმას მიუთითებს, რომ ვახტანგს ხელთ ვრცელი რედაქცია უნდა ჰქონოდა
და კომენტარებიც ამ ტექსტის საფუძველზე გაუკეთებია. სამეცნიერო ლიტერატურაში
მიუთითებენ, რომ მოკლე ხელნაწერული რედაქციები ვახტანგისეულისაგან მომდინარეობს და
მათი რაოდენობა საკმაოდ დიდია.
„ვეფხისტყაოსნის“ პირველი გამოცემის ღირებულებას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას
სძენს ვახტანგის გამოკვლევა-კომენტარები, რომლებშიც შეფასებულია პოემის ლიტერატურულ-
ესთეტიკური და მსოფლმხედველობრივი შეხედულებანი. როგორც ჩანს, ეს კომენტარები
გამიზნული იყო იმ პოლემიკის ჩასაცხრობად, რომელიც პოემის ირგვლივ დროდადრო
ჩნდებოდა საზოგადოებაში. ვახტანგის ნაშრომი 600-მდე სტროფის განმარტებას შეიცავს, მათში
აღძრულია რუსთველოლოგიის მნიშვნელოვანი პრობლემები. მათგან განსაკუთრებული
ღირებულებისაა „ვეფხისტყაოსნის“ ალეგორიული თარგმანების საკითხი. ვახტანგმა წამოაყენა
დებულება, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ „საღმთოც იყო და საეროც“, ხოლო რუსთველური
სიყვარული ერთდროულად გულისხმობს ღვთაებრივ სიყვარულს ალეგორიული
თვალსაზრისით და ცოლქმრულ სიყვარულს მხატვრულ-ესთეტიკური თვალსაზრისით.
სიყვარულის ვახტანგისეული გააზრება შუა საუკუნეებისათვის დამახასიათებელ კონცეფციასა და
რენესანსულ აზროვნებას თანხვდება, კერძოდ, დანტე ალიგიერის „ღვთაებრივ კომედიასა“ და
პეტრარკას სონეტებში წარმოსახულ სიყვარულის კონცეფციას ეხამება. ვახტანგი ამბობდა: „აწ
ესე მისმინეთ, ვეფხისტყაოსანი მე ასე მითარგმნია და თუმცა უწესოდ იყოს და ანუ უკეთ სცნოთ
ვინმე, თქვენცა სთარგმნეთ. მრავალთა ორთა და სამთა უთარგმნია, ერთი მე ასე მივხვდი და
მითქუამს: რაც რუსთველისა იმას გარდა არა მითქვამს რა და ვინც გინდა იმან სთარგმნეთ“.
სარგის ცაიშვილმა აღნიშნა: „დაკვირვებული თვალი აშკარად შეამჩნევს, რომ ვახტანგ VI აქ
მხოლოდ და მხოლოდ საკუთარი კომენტარის ღირსებას ეხება“. უნდა აღინიშნოს, რომ
ვახტანგისეულ ამ შეხედულებას ყველა მეცნიერი არც ამჟამად იზიარებს და „საღმთოს“ პოემაში
ვერ ხედავს. მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ სამეცნიერო ლიტერატურაში განიხილება
ძირითადად ვახტანგისეული კომენტარების ლექსიკოლოგიური ღირებულება, ხოლო მისი
კონცეპტუალური მნიშვნელობა ჯერ კიდევ სათანადოდ განსაზღვრული არაა.
ვახტანგს თავის კომენტარებში აღძრული აქვს „ვეფხისტყაოსნის“ ფაბულის
ორიგინალობის საკითხი, რომელიც განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს, რადგან იგი პოემის
დასაწყისის იმ სტროფს უკავშირდება, რომელშიც „სპარსული“ და „ქართული“ ერთმანეთს
უპირისპირდება; კერძოდ: „ესე ამბავი სპარსული ქართულად ნათარგმანები, ვით მარგალიტი
ობოლი, ხელიხელ საგოგმანები, ვპოვე და ლექსად გარდავთქვი, საქმე ვქმენ საჭოჭმანები...“
ამასთან დაკავშირებით ვახტანგმა განაცხადა: „სპარსშიდ ეს ამბავი არსად იპოება, ამბავიც
თვითონ გააკეთა და ლექსადაც“, რაც შოთა რუსთველის პოემის დასაწყისში მოცემული
დებულებების ინტერპრეტაციას წარმოადგენს. სავსებით ნათელია და ამჟამად საბოლოდ
დადგენილია, რომ შოთა რუსთველის ეს სიტყვები ნამდვილად არ მიუთითებს სპარსულ
ფაბულას, იგი არაა ისტორიულ-ლიტერატურული ცნობა, არამედ იგი პოემის ალეგორიულ
ფენაზე მიუთითებს. ვახტანგის თვალსაზრისით, თამარ მეფის ბრძანებით შოთა რუსთველმა
„სპარსთ კაი მელექსეობის ბაძზედ“ შექმნა პოემა, რომლის ამბავიც და ლექსიც „თვითან
გააკეთა“.
ვახტანგისეული თვალსაზრისის მიხედვით, „სპარსული“ ტროპულად გასააზრებელია და
იგი გეოგრაფიული სახელი, ტოპონიმი არ არის, XIX საუკუნის მიწურულს ნიკო მარს იგი სწორედ
ასე ჰქონდა გააზრებული. აღვნიშნავთ, რომ აქ „სპარსული – ქართული“, როგორც
პოლისემანტიკური ცნებები, მრავალმხრივი მეტაფორული აზროვნების გამოხატულებაა, რადგან
ლიტერატურულ-სახეობრივ და მხატვრულ-ესთეტიკურ ფენომენს, დროსივრცულ პოეტიკას
მოიცავს, ფორმის თვალსაზრისითაც იგი განსხვავებულ არსობრივ ღირებულებას გულისხმობს,
ამავე დროს, მსოფლმხედველობრივი, პოლიტიკურ-იდეოლოგიური, ფილოსოფიური,
სოციალური, ფსიქოლოგიური, ზნეობრივ-ეთიკური დატვირთვა აქვს. კერძოდ, სტროფის
პირველ ტაეპში ნახსენები „სპარსული ამბავი“ – „ქართულად ნათარგმანები“ ის ოპოზიციური
წყვილია, რომელშიც რამდენიმე რიგის დაპირისპირება მოიაზრება. მთლიანად სტროფი
გულისხმობს პოემის ლიტერატურულ-ესთეტიკური პრინციპების ერთიანობას, რომელშიც
შეზავებულია აღმოსავლური ტროპული სისტემა და ქრისტიანული სახისმეტყველება; ქართული
საერო//სეკულარული მწერლობა ეროვნულ და ქრისტიანულ ჰიპოდიგმურ-პარადიგმულ
სახისმეტყველებას ემყარება, რასაც ემატება აღმოსავლეთის ქვეყნების ლიტერატურისათვის
დამახასიათებელი თვალისმომჭრელი მეტაფორული აზროვნების გამოვლინება და
აღმოსავლურ-ქრისტიანული სიმბოლიკა, წინაქრისტიანული მითოპოეტური გამომსახველობითი
საშუალებები. იგი გულისხმობს მაჰმადიანურისა და ქრისტიანულის დაპირისპირებას რელიგიურ-
იდეოლოგიური და მსოფლმხედველობრივი თვალსაზრისით; „სპარსული“ არის გარეშე, უცხო,
წარმართული, მაჰმადიანური, „ქართული“ – საღვთო, ქრისტიანული. „სპარსული – ქართული“
სიუჟეტთან, ფაბულასთან, თემატურობასთან ერთად, ფორმასაც გულისხმობს. სტროფი
ყურადღებას იქცევს ეთიკურ-ზნეობრივი პრინციპების გადმოცემის თვალსაზრისით: „ქართულად
ნათარგმანები“ გულისხმობს, რომ პოემაში ასახული სიყვარული და ქორწინება სპარსულისაგან
განსხვავებულია, ქართულია. „სპარსული – ქართული“ ქალის ადგილის თვალსაზრისითაც
ერთმანეთს უპირისპირდება. იგი არის სოციალური და კულტუროლოგიური ღირებულებისა,
რადგან საქართველოში არაძალადობრივი, ანუ თავისთავადი კულტურა, ე. ი. ქართული
კულტურა, და ძალადობრივი კულტურა, ე. ი. საქართველოსთვის უცხო, სპარსული კულტურა,
უპირისპირდება ერთმანეთს. ქართული სამყაროსათვის „სპარსულით“ კულტურული ძალადობა
გამოხატება. ეს ანტინომია ფილოსოფიურ და ფსიქოლოგიურ ფენომენსაც მოიცავს.
„ვეფხისტყაოსანში“ „სპარსული“ ფაბულურია, ამბავს უკავშირდება, ხოლო „ქართული“
მხატვრულ-ესთეტიკურ არსსა და რაობას, მსოფლმხედველობრივ-იდეურ სამყაროს
გულისხმობს. ყოველივე ამის საფუძველს ვახტანგისეული კომენტარი იძლევა. ვახტანგის
კომენტარებში კიდევ მრავალი საინტერესო რუსთველოლოგიური საკითხია აღძრული.
„ვეფხისტყაოსნის“ პირველმა გამოცემამ ტრაგიკული ხვედრი განიცადა, რადგან ტირაჟის
დიდი ნაწილი განადგურდა XVIII საუკუნის 20-იან წლებში სპარს-ოსმალთა მიერ თბილისის
გადაწვისას თუ სხვა მიზეზების გამო. საბედნიეროდ, გადარჩა პირველი გამოცემის 20 ცალი,
რომელთა გათვალისწინება ყოველთვის იქნება საჭირო „ვეფხისტყაოსნის“ აკადემიური ტექსტის
დადგენისას. პოემის პირველმა გამოცემამ დიდი ავტორიტეტი მოიპოვა, რასაც მოწმობს 1888
წლის გამოცემაზე მუშაობისას ილია ჭავჭავაძისა და გრიგოლ ორბელიანის განცხადება, რომ
ყველაზე სანდო ტექსტი ვახტანგისეული რედაქციააო.
პირველი გამოცემიდან მეორემდე, 1841 წლამდე, 129 წელი გავიდა. შოთა რუსთველის
პოემა იბეჭდებოდა სხვადასხვა ადგილას, მაგ., მეორე გამოცემა 1841 წელს განხორციელდა
სანკტ-პეტერბურგში ბროსეს, ფალავანდიშვილისა და დავით ჩუბინაშვილის მიერ;
„ვეფხისტყაოსანი“ დაიბეჭდა ბათუმში, ოზურგეთში, ქუთაისში ორ-ორჯერ, ახალსენაკში,
ბერლინში, პარიზში... იყო წლები, როდესაც რამდენიმე გამოცემა განხორციელდა, მაგ., 1899 და
1927 წლებში – სამ-სამჯერ; 1937 წელს – ოთხჯერ; 1966 წელს – ექვსჯერ; 1986 წელს – სამჯერ.
ვახტანგისეული პუბლიკაციის შემდგომი გამოცემებიდან განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა
ბროსე-ფალავანდიშვილი-ჩუბინაშვილის, გ. ქართველიშვილისეული, რომელიც „ვეფხისტყა-
ოსნის“ ტექსტის დამდგენი კომისიის მიერ იყო მომზადებული და ამ კომისიის წევრები იყვნენ XIX
საუკუნის 70-80-იანი წლების ცნობილი მწერლები, მოღვაწეები, მეცნიერები; განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანი იყო 1937 წლის იუბილესთვის, „ვეფხისტყაოსნის“ დაწერიდან 750-ე წლის
აღსანიშნავად, აკადემიური ტექსტის დამდგენი კომისიის მიერ მომზადებული გამოცემა,
რომელიც მაშინ ვერ განხორციელდა და მოგვიანებით _ 50-იან წლებში გამოვიდა. ასევე,
მნიშვნელოვანი იყო 1966 წლის რუსთაველის საიუბილეოდ შემუშავებული ტექსტი, რომელმაც
ერთხანს კანონიკური სახეც კი მიიღო, რადგან იუბილეს მომდევნო ხანებში მხოლოდ იგი
იბეჭდებოდა. ამ წელს განხორციელდა „ვეფხისტყაოსნის“ პირველი მინიატურული გამოცემაც.
1988 წელს გამოიცა „ვეფხისტყაოსნის“ აკადემიური ტექსტის დამდგენი კომისიის მიერ
მომზადებული ტექსტი, კომისიისა, რომელიც 1962 წლიდან არსებობს საქართველოს
მეცნიერებათა ეროვნულ აკადემიაში. ამ გამოცემას მოჰყვა მრავალი კრიტიკული შენიშვნა,
რომელთა გათვალისწინება მართლაც რომ აუცილებელი იყო მომდევნო გამოცემისას.
საქართველოში შექმნილი მდგომარეობის გამო კომისიის მიერ მომზადებული ტექსტის
შესწორებული გამოცემის განხორციელება ძალიან დაგვიანდა. ეს შესწორებული ტექსტი
გამოიცა 2005 წელს ილია ჭავჭავაძის სახელობის საქართველოს მწიგნობართა ასოციაციის მიერ,
ოღონდ იგი პოპულარულ გამოცემათა რიგს განეკუთვნება და მეცნიერული გამოცემა არ არის.
ყოველივე ეს აჩვენებს იმას, რომ რუსთველის პოემა და მასში დასმული პრობლემები
მარადიულია, ხოლო ჩვენს დღევანდელობაში ზოგიერთებისაგან გამოთქმული სკეპტიციზმი,
რომ რუსთველის ეპოქა დასრულდა, მის სიდიადეს ვერაფერს დააკლებს. პირიქით, სწორედ
იმითაა იგი უკვდავი, რომ ყოველდღიურად შემოდის ჩვენს ცხოვრებაში, მისით
დაინტერესებულნი არიან მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში, უყვართ, აფასებენ და სწავლობენ
მას, სწავლობენ მისგან, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს, თუ როგორ ქმედითად ეხმიანება
„ვეფხისტყაოსანი“ მსოფლიო ლიტერატურის მხატვრულ-ესთეტიკურ სააზროვნო სისტემებს,
თანამედროვეობას.
ილუსტრაციები. „ვეფხისტყაოსნის“ ილუსტრირება XIX საუკუნეში დაიწყო. პირველი
ილუსტრირებული გამოცემა 1888 წელს განხორციელდა, ეს გიორგი ქართველიშვილის მიერ
გაწეული მეცენატობით დაბეჭდილი ტექსტი იყო, რომელიც მდიდრულად იყო დასურათებული
უნგრელი მხატვრის, მიხაი ზიჩის, მიერ. XX საუკუნეში პოემის ილუსტრაციები შეასრულეს ლადო
გუდიაშვილმა, სევერიან მაისაშვილმა, სერგო ქობულაძემ, უჩა ჯაფარიძემ, ნათელა
იანქოშვილმა, ლევან ცუცქირიძემ, ირაკლი თოიძემ, რუსუდან ფეტვიაშვილმა, თამარ აბაკელიამ,
ირაკლი ოჩიაურმა, ქეთი მატაბელმა, ლორეტა შენგელია-აბაშიძემ და სხვებმა. განსაკუთრებით
მომრავლდა „ვეფხისტყაოსნის“ ილუსტრაციები XXI საუკუნის დასაწყისში.