ÂŞIK ŞİİRİNDE TÜR VE ŞEKİL

A. ARUZLU NAZIM ŞEKİLLERİ

1. Divan
2. Selis
3. Semai
4. Kalenderi
5. Satranç

B. HECELİ NAZIM ŞEKİLLERİ

1. Mani
2. Koşma
a. Düz koşma
b. Ayaklı koşma
c. Musammat koşma
d. Musammat Ayaklı koşma
e. Zincirbend koşma
f. Zincirbend ayaklı koşma
g. Yedekli ayaklı koşma
h. Dedim-dedi’li koşma

C. HECELİ NAZIM TÜRLERİ

1. Güzelleme
2. Koçaklama
3. Taşlama
4. Ağıt
5. Öğütleme
6. Varsağı
7. Semai
8. Destan

A. ARUZLU NAZIM ŞEKİLLERİ

1. DİVAN:
 Âşıklar arasında “Divanî” olarak bilinir.
 Aruzun “Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılır.
 Divan’ın gazel, murabba, muhammes, müseddes, musammat şekilleri de vardır.
 Ahmet Talat ONAY, Divan’ın gerçekte 15 hecli olduğunu, imale ve zihaflarla aruza
uydurulan şiirler olduğu görüşündedir.
 Saz şairlerincözel bir ezgiyle okunur.
 Gazelde şevk ve hissiyat, divanda ise lakaytlık göze çarpar.
 Kafiye şeması aaba/ccca/ddda/
aaaa/...
 2. SELİS:
 Aruzun “Feilâtünx3 feilün kalıbıyla yazılır.
 Kafiye şeması divana benzer.
 Divan gazel, murabba, muhammes, müseddes şekillerinde yazılsa da en çok gazel
biçimine rastlanır.
 19. Yy. Saz şairlerinde görülür.
 Özel bir ezgisi vardır.

3. SEMAÎ

 Aruzun “Mefâilünx4” kalıbı ile yazılır.

 Aynı zamanda hecenin 8+8 16’lı ölçüsüne uyar.
 Kendine has bir ezgisi vardır.

4.KALENDERÎ

 Aruzun “Mef’ûlü mefâilü mefâilü feûlün” kalıbıyla yazılır.

 Gazel biçiminde söylenmekle beraber murabba, muhammes, müsaddes şekilleri de
vardır.
 Özel bir ezgiyle söylenir.

5. SATRANÇ

 Aruzun değişik kalıpları ile yazılır.

 Gazel, murabba, musammat, müseddes şekillerinde olabilir.
 İç kafiyelerden dolayı alt alta yazılınca dörtlükler meydana gelir.

Gazel tarzı örneği:

Medhine meddah olalım/hüsrev-i hubân güzele
Vasfına sözler bulalım/dinleye yârân güzele. Dertli

Güzel mislin bulunmaz hiç güzel içre sadâkatde

Bulunmaz hiç gözüm nuru sana akrân velâyetde
Güzel içre sana akrân ne mümkündür nezâketde
Sadâkatde velâyetde nezâketde halâvetde
(Kenzî)

HECELİ NAZIM ŞEKİLLERİ

1. Mani:
Anonim Halk şiirinin en yaygın biçimi olan mani, âşıkların şiirlerinde de kullanılmıştır.
Tek dörtlükten meydana gelir. Aaxa şeklinde kafiyelenir. 7’li hece ölçüsü ile söylenir.
Azerbaycan sahasında sadece mani söyleyen âşıklar da mevcuttur. Kars yöresinde
söylenilen cinaslı manilere “bayatî” adı verilir. Cinaslı manilere ise “tecnis” adı verilir.
Düz/tam mani, kesik/cinaslı mani ve artık/yedekli mani olmak üzere üçe ayrılır.

2. Koşma:
Âşık şiirinde belirli şekil, konu özellikleri bulunan en yaygın nazım şeklidir.
Koş- fiilinden gelir. Koş- “ilave etmek, güfteye beste ilavesi” demektir.
Dörtlük sayısı 3-5/3-7 arasında değişir. Yapılarına gore koşmalar:

a. Düz Koşma: 11 hece ile kuruludur. Kafiye şeması şöyledir:

abab/cccb/dddb
aaab/cccb/dddb
abcb/dddb/eeeb

b. Ayaklı Koşma:
Koşmanın ilk dörtlüğünün 2. ve 4. dizelerinden sonra beş heceli kısa bir dizenin
eklenmesiyle oluşan koşma türüdür. Uzun dizeler 11, kısa dizeler 5’li olarak düzenlenir.
Diğer dörtlüklerin sonuna da kısa dizeler eklenir. Ana uyağa bağlıdırlar.

c. Musammat koşma:
Musammat iç uyak demektir. 6+5 11 heceli koşmalarda durak yerlerinden ayrılabilirler.

d. Musammat ayaklı koşma:

Hem musammat, hem de ayaklı koşmanın bütün özelliklerini taşıyan koşmalardır.

e. Zincirbend koşma:
Her dörtlüğün son dizesindeki uyak olan sözcüğün, kendisinden sonraki dörtlüğün ilk
dizesinin başına getirilmesiyle oluşturulan koşma çeşididir.

f. Zincirbend ayaklı koşma:

Hem zincirbend, hem de ayaklı koşmanın özelliklerini taşır. Ayaklı koşmaların kısa
dizelerin son sözcüklerinin kendisinden sonra gelen dizelerde tekrarlanmasıyla meydana
getirilen koşmalardır.

g. Yedekli koşma:
Azerbaycan ve Doğu Anadolu âşıkları tarafından çokça kullanılır. Dörtlükler arasına mani
ya da dize eklenmesiyle meydana gelir.

h. Dedim-dedi’li koşma:
Âşık ve sevgilinin “dedim-dedi” ifadesine bağlı olarak karşılıklı söyleşmeleridir. Ilk
örnekleri DLT’te görülür. Şiire canlılık ve bir hareket kazandırır. Seven-sevilen
çekişmesinin Âşık tarafından dile getirilmesidir. Sevgili dışında başlıca varlıklar da
 kişileştirilerek işlenir. Şekil olarak alt alta bir dizenin başında “dedim”, bir dizenin başında
da “dedi” olarak sıralanmakla beraber, bu sözlerin aynı dizenin içinde yahut bir dörtlüğün
başında “dedim”, diğer dörtlüğün başında “dedi” getirilmesiyle oluşturulur.

Dedim dilber cemâlin eyle ayan

Dedi âşık mısın ya ne sorarsın
Dedim kâküllerin olmuş perişan
Dedi olmuş ise sen mi tararsın. GEVHERİ

HECELİ NAZIM TÜRLERİ:

1.Güzelleme
2.Koçaklama
3.Taşlama
4.Ağıt
5.Öğütleme
6.Varsağı
7.Semai
8.Destan

1. GÜZELLEME:

Koşmanın konularına göre sınıflandırılmasında yer alır. Bir kişiyi, bir güzeli, bir atı,
bir yeri, herhangi bir doğa parçasını övmek amacıyla söylenir. Aşk ve güzellik üstüne
yazılan koşmalardır. Anlatılan güzelin nitelikleri mükemmeldir. Kalıp söyleyişler
vardır. Karacaoğlan gibi.

2.KOÇAKLAMA: Yiğitleme de denir. Kahramanlık, yiğitlik ve savaş konularında

söylenir. Yiğitlik övülür, savaşlardaki kahramanlıklar anlatılır. Destan ögeleri en çok
bu şiirlerde mevcuttur. Köroğlu, Dadaloğlu.

Dadaloğlu yarın kavga kurulur

Öter tüfek davlumbazlar vurulur
Nice koç yiğitler yere serilir
Ölen ölür kalan sağlar bizimdir. Dadaloğlu

3.AĞIT: Acıklı bir olayı konu edinen koşmalardır. Sadece ölüm karşısında değil,
savaş, yangın, deprem gibi olaylar üzerine de söylenir. İslam öncesi yuğ törenlerine
kadar uzanır. Günümüzdeki ağıt yakma geleneği ile ilgilidir.
Elveda günüdür çimenli dağlar
Göllerde yeşilbaş sunalar kaldı
Sadrı mermer, ak suvaklı odalar
Cenneti okşayan haneler kaldı.
4.TAŞLAMA:Toplumdaki haksızlıkların, yolsuzlukların, geriliklerin ve ekonomik
sorunların mizahi bir dille anlatıldığı koşmalardır. Âşık atışmalarında sıkça görülür.
Kötüleyen, alay eden şiirlerdir. Düzeltici olmaları yönüyle işlevseldir.

5. ÖĞÜTLEME (NASİHATNAME) Bir şeyi öğretmek, bir düşünceyi tanıtıp

yaymak veya ders vermek amacıyla söylenen koşmalardır. Uyarma ve deneyimi
aktarma isteği vardır. Âşıkların öğreticilik vasfını yansıtır.

6. VARSAĞI: Ezgi ağırlıklı bir türdür. Koşmanın özel bir ezgiyle söylenen türüdür.
Genellikle 8 hece ölçüsü kullanılır. Yiğitçe bir Hava vardır. Talihten şikayet, tabiata
meydan okuma, yiğitçe deyişler söz konusudur. Güney Anadolu’da Varsak boyunda
söylenir.

Yürü bre Bulgar Dağı

Senden yüce dağ olma mı
Sen yalanın güzelisin
Yanakların ağ olma mı (KARACAOĞLAN)

7.SEMAİ: 8’li hece ölçüsü ile söylenir. Özel bir ezgisi vardır. Daha çok sevgi, doğa
ve güzellik konuları işlenir. Canlı ve kıvrak bir üslubu vardır.

8.DESTAN: Savaş, deprem, salgın hastalıklar, kahramanlık olayları gibi önemli

olayları anlatıldığı uzun soluklu şiirlerdir. Tek bir olay üzerine kurulur. 4-120 dörtlük
arasında değişir. Bir olayın şiire konu olması yönüyle diğer türlerden ayrılır. Âşıklar
kendilerine göre olayın önemli buldukları kesitini ön plana çıkarırlar. Savaş
destanlarında gerçeğe bağlı kalma çabası vardır. 7-8-11’li hece kullanılır. Dinamik
bir anlatım vardır. Destanlardan toplumun sosyal yapısını, psikolojisini görebiliriz.
Bu yönüyle sosyal tarihe kaynaklık ederler. Konuları bakımından destanlar: