David Xoel Carnero López – Organoloxía – 24/05/2023

O CEGO DA GUITARRA
1. DATOS TÉCNICOS
• Título do exemplo escollido: O cego da guitarra.
• Autor: Francisco de Goya
• Ano de realización: 1778
• Técnica e soporte: Óleo sobre lienzo.
• Dimensións: 260 x 311 cm
• Ubicación actual. Museo ou lugar no que se pode ver esta obra: Museo do
Prado de Madrid.
 David Xoel Carnero López – Organoloxía – 24/05/2023

2. DESCRICIÓN XERAL DA ESCENA REPRESENTADA.

A obra escollida é unha pintura ao óleo sobre lienzo, un retrato onde atopamos a un
cego que, escoltado polo seu fiel lazarillo, canta acompañándose da guitarra, o
instrumento máis popularizado entre a xente do pobo na España do século XVIII. O
estilo de Goya nesta obra trátase do estilo Rococó, que se caracterizou polo uso de cores
claras e técnicas que recreaban maior luminosidade nas escenas. Os temas
predominantes, que sempre se destacaban pola opulencia da sociedade aristocrática,
trataban sobre o amor, a mitoloxía, as paisaxes e as reunións sociais.

En O cego da guitarra a escena parece ser que transcorre na praza da Cebada de Madrid
un día de feira ou de mercado. Unha moito agolpada arredor da figura principal escoita
os romances e coplillas que este tipo de músicos solían cantar, acompañados polo
rasgueo da súa inseparable guitarra, para gañarse o pan co que vivir. Habitualmente as
letras que solían interpretar eran deshonestas, picarescas, alegres e divertidas, narracións
de sucesos, etc., o que pedía o público, e algunhas delas chegaron a estar prohibidas
polos tribunais da inquisición, que viñan nelas a corrupción da sociedade.

A cidade de Madrid a finais do século XVIII asiste a un crecemento da poboación e a

varias melloras que afectan á saúde pública, ao mesmo tempo que é a capital
administrativa do reino, polo que se converte no epicentro das principais actividades
culturais e artísticas. Sabemos que nestes encargos, seguindo a liña da ilustración
española emprendida polo seu cuñado Bayeau, pídeselle a Goya que represente a
realidade tanto nas persoas como nas paisaxes e que o pintor sabe transcribir nun marco
case teatral, con Madrid como telón de fondo. Goya representa aquí a fascinación e o
interese que o grupo demostra polo invidente. Segundo Goya, o cabaleiro elegante deste
cartón era un estranxeiro. O pintor incluíu, ademais, personaxes desacostumados, como
o negro que encarna a figura.
 David Xoel Carnero López – Organoloxía – 24/05/2023

Para este cartón, Goya fixo un dos seus primeiros augafortes, que está conservado na
Biblioteca Nacional de España.

O cego da guitarra foi un dos cartóns máis difíciles de emprender, pois Goya debeu
modificalo en varias ocasións para cumprir cos requirimentos dos telledores —era
demasiado grande e con abundancia extrema de figuras—.

3. DESCRICIÓN ORGANOLÓXICA
Parece que Goya tivo unha certa predilección pola guitarra, debido á súa popularidade
na España da súa época, ao mesmo tempo que cabe pensar que puido ser un aficionado
dela.

A guitarra que retrata nesta obra Goya é de seis ordes. A guitarra, como en ocasións nos
detallan varios libros de viaxeiros, estivo presente nesta sociedade madrileña como
instrumento habitual en ambientes populares e en ambientes aristocráticos. Non faltan
exemplos nas representacións teatrais, nas rúas e nas ribeiras do Manzanares cos bailes
de moda, dos que os pintores se fan eco en lienzos e gravados e por onde desfilan
señoritos de clases altas, cegos, barberos, majos, chispeiros, petimetres e currucatos.

Aínda que aínda non se coñece exactamente cal é a orixe exacta, sabemos que, segundo
a mitoloxía antiga, os instrumentos de corda punteada teñen o seu antecesor directo na
lira.

En Europa, durante o S. XIII aparecen ilustracións de instrumentos similares á guitarra.

No S. XV comezan a aparecer explicacións específicas que tratan de como tocar este
instrumento e do S. XVI datan as primeiras sinalas sobre música escrita exclusivamente
para guitarra.
 David Xoel Carnero López – Organoloxía – 24/05/2023

Pero a aparición dos antecesores máis directos da guitarra atópase, realmente, a partir da
época renacentista con instrumentos que teñen as súas raíces na Idade Media Alta.
Durante o Renacemento atopamos xa unha distinción entre dous instrumentos que serán
o comezo da longa evolución da guitarra, é dicir, o laúde, instrumento de corda que
primará en Alemaña, Francia e Inglaterra; e a vihuela, instrumento por excelencia en
España, en canto ós de corda se refire.

O laúde europeo

O termo laúde aplícase, en Europa, a calquera instrumento de corda punteada que conte
cunha caixa de resonancia abombada e, ao final do seu mástil, un clavilleiro torcido cara
atrás e que, xeralmente, ten cordas dobres ou ordes.

A súa orixe é moi remota, pero sábese que as reseñas máis primitivas son cara ao 1300
a.C. Considérase que foi un dos instrumentos máis importantes do mundo islámico. E
foi introducido en Europa a través de España polos árabes.

Cando o laúde foi introducido en Europa só contaba con catro cordas simples e logo
agregóuselle unha quinta máis grave. Pero, co correr dos anos, comezáronse a utilizar as
cordas dobres para gañar en sonoridade, aínda que a primeira corda era sempre simple e
denominábase "cantarela" (estas cordas eran de tripa animal). No S. XV é cando se
termina de consolidar a forma do laúde europeo.

Vihuela (esq) e guitarra renacentista (der)

 David Xoel Carnero López – Organoloxía – 24/05/2023

A vihuela tivo o seu auxe dentro do período renacentista, concretamente entre os anos
1535 e 1576. Era o instrumento de corda punteada máis importante en España, así como
o era o laúde no resto de Europa; e coexistía con outro instrumento moi similar, que se
utilizaba, sobre todo, en Francia, denominado guitarra de catro ordes ou guitarra
renacentista.

Exteriormente a vihuela e a guitarra renacentista eran moi similares á guitarra, entre

outras cousas pola súa forma de 8. Contaban cun mástil provisto de dez trastes móbiles
e de tripa de cordeiro iguais aos do laúde europeo. A vihuela solía ter cinco ordes
afinadas ao unísono e unha corda simple (a máis aguda), similar á cantarela do laúde. A
guitarra renacentista tiña catro ordes e non contaba coa cantarela.

Tanto a vihuela como a guitarra renacentista gardaban moitas similitudes entre si e, a

diferenza do laúde tiñan a tapa traseira da súa caixa de resonancia plana, o cal
asemellaba máis á guitarra actual. E na tapa harmónica de ambos os instrumentos
atopamos rosetóns similares aos do laúde europeo.

Rosetón dunha viola

 David Xoel Carnero López – Organoloxía – 24/05/2023

O período barroco suporá un triunfo para a guitarra, xa que xurdirá un novo tipo
chamado guitarra de cinco ordes ou guitarra barroca. Este instrumento substituirá tanto
á guitarra de catro ordes, así como á vihuela e o laúde. Aínda que o proceso foi distinto
segundo cada país de Europa, mantendo o laúde a súa presenza nalgúns países, noutros
equiparouse a guitarra barroca e o laúde e outros, como España, esta nova guitarra
suplantou a outros instrumentos similares (neste caso a vihuela).

Exemplo de guitarra barroca

Esta guitarra representa un novo paso cara ao tipo de guitarra que todos coñecemos
hoxe en día. Aínda que o seu mástil seguía sendo máis curto que o da guitarra actual, a
súa boca aínda mantiña elaborados rosetóns, e aínda se utilizaban só cinco cordas
dobres, a afinación destas comeza a aproximarse cada vez máis á que será a afinación
definitiva da guitarra moderna.
 David Xoel Carnero López – Organoloxía – 24/05/2023

Durante o final do S.XVII a guitarra comezou a sufrir un gran declive e viuse solapada
pola importancia que lle daban os compositores a outros instrumentos como os
instrumentos de teclado ou o violín; e a guitarra só se utilizaba a modo de instrumento
acompañante, relegándoa a un segundo plano.

Goya coñeceu esta guitarra de cinco cordas sen bordóns nos graves, xa que era un
modelo xeralizado desde o século XVII, así como a de seis ordes, posto que a mediados
do século XVIII incorporara unha corda máis, coexistindo este novo modelo cos
instrumentos anteriores, á morte doutros que chegaron a ter ata sete cordas.
Posiblemente sexa o tratado de Andrés de Sotos, que viu a luz en 1764, a edición
decisiva á hora de expandir a guitarra de seis ordes. Coa adición da sexta corda
mellorábase a extensión acadando as tres oitavas, ao mesmo tempo que aumentan as
posibilidades técnicas adaptadas ao estilo moderno para o que escribían numerosos
compositores e tocaban unha pléxade importante de concertistas, algúns da talla de
Antonio Abreu. Á súa vez, esta guitarra de seis ordes tiña un punto de inflexión
importante co tratado de Juan Antonio de Vargas e Guzmán. Nela establece a afinación
das seis cordas coas notas mi, la, re, sol, si, mi, posto que, por outra parte, resultaba
máis apropiada para a música rasgueada que para a punteada. Así mesmo, este sistema
aumentaba o caudal sonoro e melloraba a súa calidade grazas á utilización de trastes
metálicos, a forma da varetaxe da tapa harmónica en forma de abanico, unha maior
tensión da cordaxe, unha ponte parecida ao actual e a caixa de proporcións estables. Por
todo isto, a guitarra de seis cordas dobres consolidarase no tránsito do século XVIII ao
XIX, e popularízase cara a 1820 cun modelo construído por Antonio Torres cunha caixa
máis pequena e de maior sonoridade.
 David Xoel Carnero López – Organoloxía – 24/05/2023

Bibliografía
Sanz, José Ignacio Palacios. Aproximación á iconografía musical na obra de Francisco
de Goya. Valladolid, s.f.

Webgrafía
http://leandrodarrigo.blogspot.com/2016/05/segunda-actividad.html?m=

http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000025657

https://fundaciongoyaenaragon.es/obra/el-ciego-de-la-guitarra/36

https://web.archive.org/web/20090103005504/http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cua
dros/1456.htm