O galego antigo e

a lírica medieval
Unidade 1
Lingua galega e literatura 1º de BAC
Curso 2022-2023
 Idade Media: s.V-XV
Galicia • Alta Idade Media: s.V- mediados s.XI
• Baixa Idade Media: mediados s.XI-finais s.XV

na Sociedade feudal → feudo = contrato

entre un señor e un vasalo

Idade 90 por cento da poboación - labregos

Media Etapa histórica de gran

desenvolvemento
Galicia na Idade Media
agricultura > aumento
melloras técnicas
espazo cultivado
núcleos urbanos > burguesía
>cidade e vila como núcleos
territoriais e parroquia como
marco de referencia para
identificar persoas e
posesión
comercio > artesanado e
comercio terrestre e
marítimo
Compostela como foco
cultural europeo cidade máis
importante de Galicia>
centro de peregrinación de
Occidente > Arcebispo Diego
xelmírez
Galicia • Decadencia
• Independencia de Portugal
• Perda do reino de Galicia: encarceramento de

na Don García
• Unificación das coroas de Galicia, León e Castela
• Guerras de sucesión nos s. XIV e XV → a nobreza
galega apoiou ao bando perdedor

Idade • Estancamento económico

• Baixada na produción (malas colleitas,
chuvias…)

Media
• Epidemias (Peste Negra)
• Guerras (Revoltas Irmandiñas)
Historia da lingua galega
Galego antigo =
Galego medio Galego modern
galego portugués
(s.XVI, XVII, XVIII) (s.XIX-actualidade)
(s.IX-fins XV)
 O galego-portugués

Gallaecia romana = Galicia, norte de Portugal ata o río Douro e

franxa occidental con parte de Asturias, León e Zamora

700 anos de normalidade lingüística: s. IX-fins s. XV

Lingua de prestixio: lingua de reis, Normalidade ameazada pola presión
lingua de cultura (trobadores foráneos) do castelán
O galego-portugués
• Marqués de Santillana

• Íñigo López de Mendoza foi un personaxe clave na sociedade do

séc. XV, foi militar e poeta do Prerrenacemento, tío do poeta Gómez
Manrique e emparentado tamén cos poetas Jorge Manrique e
Garcilaso de la Vega, este do séc. XVI.

• “Non ha mucho tiempo

qualesquier deçidores e
trovadores destas partes,
agora fuessen castellanos,
andaluces e de la
Extremadura, todas sus
obras componían en lengua
gallega o portuguesa".
 Documentos en galego-portugués

• Escritos en Portugal:
Non literarios • A Noticia de Torto
(testamentos, • Testamento de Afonso II de Portugal
• Escritos en Galicia:
documentos notariais…) • Foro do Burgo de Castro Caldelas

Literarios • Cantiga máis antiga: “Ora faz ost’o senhor de Navarra” de Joam Soares de Paiva
Evolución do galego antigo
• A partir do s. XIV galego e portugués vanse afastando
• Diverxencias lingüísticas → afastamento → linguas separadas

Portugués → lingua oficial do reino de Portugal (s.XII)

Galego → a partir do s. XV → proceso de marxinación
Periodización galego-portugués
• Ata 1350
• Lingua da cultura e administración
• Lingua normalizada: todos os documentos públicos e privados
• Esplendor literario: Escola Lírica Galego-Portuguesa
• Reinado de Fernando III (1230-1252): inicio conflito lingüístico
• Reinado Afonso X: aumento da presión do castelán
Periodización galego-portugués
• Desde 1350
• Galicia perde importancia entre os reinos peninsulares
• Empeora a situación cultural e lingüística
• Acontecementos políticos → apoio da nobreza galega do bando perdedor en dúas
ocasión → funcionariado foráneo e documentación da corte de Castela
• 2ª metade s. XIV: loita polo trono de Castela entre Pedro I e seu irmán Henrique de Trastámara
• Finais s. SV: loita polo trono entre Xoana a Beltranexa e Isabel a Católica
Características lingüísticas
• Fonoloxía → vogais nasais, hiatos, complexo sistema de sibilantes
• Morfoloxía → pronome persoal te para CD e CI, tempos compostos
con aver, xénero invariable nomes rematados en –or, és…
• Sintaxe → uso do artigo partitivo, uso do posesivo sen artigo, uso
dúas negacións…
• Léxico → galicismos, provenzalismos, arcaísmos
Características lingüísticas: indicios do inicio
da separación das linguas
• Grafía
• Vacilación b/v
• Vacilación sibilantes
• Preferencia de –nn- e –ll- fronte a –nh- e –lh-
• Preferencia ditongo –oi- fronte a –ui-
• Morfosintaxe
• Pronome che alternado con te
• Alternancia formas rematadas –o/-e na 3ª p sg dos perfectos irregulares (feze/fezo)
Literatura galega
medieval
A Literatura Medieval: As
cantigas
Composicións poéticas en galego-portugués entre finais s.XII e mediados s.XIV

1680 textos de lírica profana – 420 textos de lírica relixiosa

Prosperidade social e económica > cultura trobadoresca > lírica en romance galego-portugués

Influencia da lírica provenzal

Cantiga máis antiga > “Ora faz host’o senhor de Navarra”, Joán Soárez de Pavia
A Literatura Medieval: As cantigas
• Lírica profana
• Xéneros menores: pranto, tenzón e pastorela
• Lírica amorosa
• Cantigas de amor
• Cantigas de amigo
• Lírica satírica
• Cantigas de escarnio
• Cantigas de maldicer

• Lírica relixiosa > Cantigas de Santa María de Afonso X O Sabio

A Literatura Medieval: As cantigas
- transmisión oral
- rexistradas en manuscritos
- para ser cantadas

Cancioneiros
- Descubertos a comezos do s.XX > descuberta da riqueza cultural e
literaria galega da Idade Media
Orixes
● Diferentes teses
Tese folclórica → tradición oral popular
Tese medio-Latina → alta cultura: poesía latina
Tese arábico-andaluza

Tese litúrxica → poesía da Igrexa cristiá

Cronoloxía
Etapa primitiva (1175-1245)
Etapa de esplendor (1245-1354)
(2 períodos)
Etapa de decadencia (1354-1445)
(2 escolas)
Período de formación
Primeiros textos
-Período afonsí: reinados Afonso X de
Castela e Afonso III de Portugal
-Período dionisíaco: reinado de D. Denís
ata a morte do Conde de Barcelos
-Escola galego-castelá
-Escola castelá-portuguesa
Os Cancioneiros
- Cancioneiro da Ajuda
- Cancioneiro da Biblioteca Nacional
- Cancioneiro da Vaticana
- Cancioneiro de Berkeley
- Pergamiño Vindel
- Pergamiño Sharrer
- Tenzón entre Afonso Sanches e Vasco Martínz de Resende
Cancioneiro da Ajuda

- S. XIII (o máis antigo dos conservados)

- Elaborado na época trobadoresca
- Corte de Afonso II ou de Afonso III de Portugal
- Biblioteca do Palacio de Ajuda (Lisboa)
- Sen acabar as miniaturas
- Sen copiar a música
- 310 cantigas de amor
Cancioneiro da Biblioteca Nacional
- Colocci-Brancuti > atopado nas propiedades de Brancuti polo humanista
Colocci
- Lisboa
- Copiado en Italia no s.XVI sobre un orixinal anterior
- 1700 pezas de todos os xéneros
- Inclúe un tratado de poética “Arte de Trovar”
- Inclúe 5 lais narrativos
- É o cancioneiro máis completo
Cancioneiro da Vaticana
- Biblioteca do Vaticano
- Copia do s.XVI sobre un orixinal anterior
- 1200 composicións de todos os xéneros
- Mandado copiar polo humanista Ángelo Colocci
Cancioneiro de Berkeley
● Cancioneiro da Bancroft Library
● Copiado en Italia a finais do s.XVI-comezos XVII
● 1157 cantigas
● Universidade de California
● Encargo do humanista Ángelo Colocci
● Copia fiel do Cancioneiro da Vaticana
Pergamiño Vindel
- Características semellantes ao Cancioneiro de Ajuda
- Copiado en Italia, xunto co Cancioneiro da Vaticana, no final do séc. XIII
ou principios do XIV
- 7 cantigas de Amigo, de Martín Codax
- Atopado en 1914 polo libreiro Vindel como forro dun libro de Cicerón
- Con notación musical → únicas cantigas de amigo conservadas con
notación musical
Pergamiño Vindel
 • Fragmento de pergamiño copiado a finais
do século XIII ou comezos do XIV
• Contén 7 cantigas de amor compostas
polo rei de Portugal, don Dinís
Pergamiño • Consérvase en Lisboa, no Arquivo
Sharrer Nacional da Torre do Tombo
• Con notación musical
• Descuberto en 1990 polo profesor Sharrer
da Univ de California, forrando uns
rexistros notariais.
Pergamiño
Sharrer
Tenzón entre Afonso Sanches e Vasco Martínz de Resende

● Consérvase en dous apógrafos do s.XVII

● Biblioteca Nacional de Madrid
● Biblioteca Pública Municipal do Porto
 Autores e intérpretes

A interpretación das cantigas estaba acompañada de música e

baile > era un espectáculo > lecer da nobreza e dos reis

Diferentes figuras
Trobador: compositor das Xograr: intérprete > escala Soldadeira: muller que
Segrel: interprete das súas
cantigas > pertencente á baixa socialmente > na rúa, acompañaba ós xograres con
composicións > pequena Menestrel: músico
nobreza > ás veces tamén as prazas e cortes > a cambio cantos e bailes > María
nobreza
interpretaba dun pagamento Balteira
 • Soldadeira máis coñecida
• Citada en 15 cantigas > imaxe
dunha muller pecadora que volvía
tolos ós homes > mentalidade
María misóxena: víase perigoso que unha
muller fose valente e atrevida
Balteira • Imaxe negativa que foi mudando
co paso do tempo > louvanzas
nalgunhas cantigas
A versificación
● Tipos
• Cantigas de refrán
• Cantigas de mestría
● Cómputo silábico e rima
• Ata a última sílaba tónica
• Consonante ou asonante
• Rima femia: termina en sílaba grave
• Rima macho: termina en sílaba aguda
● Recursos: paralelismo, leixaprén, dobre, mordobre, fiinfa, palabra
perduda…