E1 RESUMOS H +XEO-COMPLETOS (Conportadas) VV EP

Primeiras
civilizacións urbanas: I d a d e
I d a d e
Aparición Mesopotamia C o n t e m -
Cultura clásica:
Paleolítico Neolítico da escritura e Exipto Grecia e Roma
M o d e r n a p o r á n e a
s. XV s. XVIII [1789]
I d a d e A n t i g a Descubrimento Revolución
Hai ± 2 m.a. ± 8000 a.C. ± 5000 a.C. Ano 0 Idade M
s. Ve d i a de América Francesa
± 3500 a.C. Nacemento de Cristo Caída do Imperio Romano de occidente
ante os bárbaros
P r e h i s t o r i a H i s t o r i a
Escribe o teu nome en xeroglífico

Merchy_RF 1 ESO1_Xeografía e Historia, esquemas-resumo de Historia
Arqueoloxía: ciencia imprescindible para coñecer a Prehistoria. Analiza os vestixios materiais do pasado atopados
lugares habitados polos seres humanos nos que se manteñen restos materiais da súa actividade
nos depósitos arqueolóxicos despositados en capas
Prehistoria
ou estratos superpostos (estratigrafía), cada un reflicte un período de ocupación sendo máis antigos os estratos
máis fondos.
Fontes escritas (hemerográfica ou prensa, documentos de arquivo...).
a. Fontes históricas primarias.- Documentos escritos no momento no que se producen os feitos históricos
Fontes
narrados. Relatan os feitos segundo o viven ou os escoitan os seus autores.
b. Fontes históricas secundarias.- Documentos escritos con posterioridade a que se produzcan os feitos
Historia
históricos narrados. Relatan os feitos segundo a interpretación dos datos por un historiador.
Fontes materiais (monumentos, moedas, utensilios...).
Fontes orais (discursos, entrevistas...).
Fontes gráficas ou audiovisuais (pinturas, filmes...).
1. Paleolítico Inferior
P Paleolítico 2. Paleolítico Medio
r 3. Paleolítico Superior
e Idade de Pedra
h Mesolítico ou Epipaleolítico
P i
e s Neolítico
r t
i o Idade de cobre ou calcolítico
o r
d i Idade dos metais Idade de bronce
i a
z Idade de ferro
a
c
i
476
ó H Idade Antiga, desde a aparición da escritura (± 3500 a.C.) ata a caída do Imperio Romano de Occidente ante os bárbaros no s. V .
n i
s Idade Media, desde a caída do Imperio Romano de Occidente ante os bárbaros no s. V 476 ata o descubrimento de América por Colón no s. XV 1492.
t
o 1789
r Idade Moderna, desde o descubrimento de América por Colón no s. XV 1492 ata a revolución francesa no s. XVIII .
i
1789
a Idade Contemporánea, desde a revolución francesa no s. XVIII ata a actualidade.
Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras
P r e h i s t o r i a H i s t o r i a
1
Que é? Longa etapa da humanidade subdividida en períodos: Paleolítico, Neolítico e Idade dos Metais.
Comezo Orixe da especie humana hai máis de 2 millóns de anos.

Datación
concepto
Remate Aparición da escritura arredor de 3.500 anos a.C.
Cambios no aspecto físico do ser humano (proceso de hominización)

Prehistoria
Evolución fabricar instrumentos, dominar o lume, elaborar cerámica, fundir metais, …

Innovación técnica progresiva .
fósiles humanos, pedra tallada, pinturas, etc

Análise de testemuños arqueolóxicos ., pois a escritura aínda non existe.
Estudo da A arqueoloxía, ciencia imprescindible para coñecer a Prehistoria, analiza os vestixios materiais do pasado atopados nos
lugares habitados polos seres humanos nos que se manteñen restos materiais da súa actividade despositados
Prehistoria depósitos arqueolóxicos
en capas ou estratos superpostos (estratigrafía), cada un reflicte un período de ocupación sendo máis antigos os estratos máis fondos
.
Concepto Longo proceso evolutivo partindo dalgúns primates e os primeiros homínidos ata chegar ao ser humano actual.
a liberación das extremidades superiores facilita fabricar utensilios
a. Posición vertical e marcha bípede .
b. Fronte plana, diminución dos arcos superciliares e presenza de queixo.
Cambios favorecida polo uso do lume e de instrumentos
Proceso de hominización
c. Diminución do tamaño da mandíbula e os dentes .

capacidade de comunicarse
d. Incremento da capacidade cranial e aparición da linguaxe .
1. Primeiros
homínidos - Australopithecus (África oriental hai máis de 3 millóns de anos, non fabrica instrumentos)
bípedes
- Homo habilis é o máis antigo, aparece en África oriental, é o primeiro en fabricar instrumentos e xa fala.
oriental
- Homo erectus aparece en África e coloniza África e Asia, usa bifaces de sílex, lume e caza en grupo.
- Homo neanderthal, xa en Europa, usa útiles de sílex e practica os primeiros enterramentos que poden ser
Evolución posición do esqueleto, orientación do cranio, etc.
individuais ou colectivos e seguen unhas pautas o que indica a
2. Xénero instrumentos de
Homo posible existencia de ritos funerarios. Ao carón do defunto depositaban un enxoval funerario
sílex, adornos, …
que reflicte unha preocupación polo que sucede despois da morte e unha posible crenza na
existencia dunha vida de ultratumba.
- Homo sapiens é o máis moderno, aparece en África oriental e expándese polo planeta, emprega útiles de
óso e hasta e realiza as primeiras manifestacións artísticas.
tallada
Concepto Primeira etapa da Prehistoria, o nome significa “pedra vella” . Desde a orixe do home está vixente máis de 2 millóns de
anos. Subdivídese en tres períodos: inferior, medio e superior.
seguindo o desprazamento das presas pequenas comunidades humanas
Hábitat: nómade buscando comida e refuxio. Son tribos
Paleolítico
que habitan covas e chozas.

Sociedade Igualitaria.
caza en grupo, pesca e recolección
Economía depredadora .
ferramentas cortadas polas dúas caras para cortar m adeira, despezar animais, perforar ósos, …
Rasgos Tecnoloxía: elaboración de bifaces
seixo, sílex frechas, lanzas, arpóns
con pedra tallada e máis tarde óso e hasta para fabricar instrumentos que cada vez son máis
raspadeiras, perforadores, etc. Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras
especializados .
Homo erectus Homo neandertal
Descubrimento casual e posterior control do lume co que se quentan, escorrentan ás feras,
iluminan e sobre todo cocen os alimentos.
pulida
Concepto Segunda etapa da Prehistoria, o nome significa “pedra nova” , de orixe polinuclear, comeza hai uns 10.000 anos a. C.
de onde se estende pola Europa mediterránea
Orixe polinuclear: “Crecente Fértil” ; vales do Indo, do Huanghe e do Song Hong
en Asia; altiplanos de América Central e cordilleira dos Andes en América Sur.
Neolítico
Hábitat: sedentario en aldeas autosuficientes sobre elevacións do terreo e próximas aos cursos de auga, con vivendas de
planta rectangular ou circular en abobe e palla ou ladrillo con cuberta de pólas nas que se refuxian os homes e os animais.
Sociedade certa organización social.
Rasgos engádense actividades como a agricultura, a gandaría e a artesanía trigo, cebada, centeo
Economía produtora . Cultivan cereais e
lentellas cabras, ovellas, porcos
legumes e domestican animais .
fouce, muíño de man, aixada, machado
Tecnoloxía: uso da pedra pulida diversificando útiles con instrumentos especializados
ou fuso e tear para os tecidos barro húmido modelado e endurecido secándoo ao sol ou cocéndoo nun forno
e aparición da cerámica .
2
Concepto Terceira etapa da Prehistoria que xa se adentra na Historia. A metalurxia iníciase en Oriente Próximo no V milenio a.C.
golpéase en frío cun martelo

O primeiro metal empregado foi o ouro en xoias e obxectos ornamentais usando a técnica da martelada .
Alemaña, Bulgaria
Atopamos estes obxectos nos enxovais funerarios .
Periodización da Idade dos metais:
± 5000 a.C. quentan o metal para moldealo
C 1º Idade de cobre Usan a técnica da forxa . Con el fan xoias que dan prestixio social
s
brazaletes, aneis, alfinetes, diademas,… frechas, puñais, machados

e algunhas armas .
i
a ± 3000 a.C. usando carbón vexetal como combustible quentan o metal ata licualo e o
2º Idade de bronce Usan a técnica da fundición
botan en moldes para darlle forma mestura de cobre e estaño
a
r . O bronce é un metal máis duro. Con el fan armas para unha poderosa
dagas, puñais, coirazas, cascos, puntas de lanza, escudos, espadas broches de cinto, fíbulas, torques, ….
minoría social e obxectos ornamentais
t
a ± 2000 a.C. metal máis resistente

3º Idade do ferro Usan a técnica da fundición. O ferro é idóneo para facer armas e utensilios
e
machados, martelos, podadores, aixadas, gadañas, fouces, reixas para os arados, tesoiras, limas, arneses de carro, …
c agrícolas .
situados en outeiros e moitas veces rodeados de murallas de pedra ou de estacas de madeira
M
Hábitat Poboados defensivos . Vivendas de

t planta rectangular ou circular en adobe coa base de pedra e teitume de palla e pólas sostida con troncos de madeira.
guerreiros, artesáns, campesiños,…
e Sociedade Maior diversificación e xerarquización social .
Política Grupos de guerreiros encabezados por un caudillo con poder sobre unha ou varias aldeas.
s
metalúrxicos, xoieiros, ceramistas,…

r Economía Maior división do traballo e desenvolvemento do comercio estimulado pola
o
navegación de cabotaxe (seguindo a liña de costa) usando madeira maciza, a roda aplícase a carros
navegación a vela e a invención da roda
í tirados por animais, aínda que tamén ás noras que suben a auga dos ríos para regar os campos
.
d
s Cultura Megalitismo en Europa desdo o V ao I milenio a.C.

monumentos con grandes lousas de pedra de pedra e metal, troncos e
Os seres humanos constrúen megálitos con ferramentas rudimentarias
t cordas pau groso para para encaixar a pedra no oco do chan levando o peso entre dous ou sosténdoo entre dous puntos de
e
e empregan a panca
apoio un plano inclinado
i e a rampla . A tarefa de construción dos megálitos é complexa, por iso debe existir unha organización social
d
xerarquizada cunha división e especialización do traballo e facer un gran esforzo colectivo.

c Tipoloxía dos megálitos:
a
o Menhir Monumento megalítico formado por unha gran pedra chantada verticalmente no solo cunha función conmemorativa
ou marca territorial.
d
a
o Dolmen (Dombate) Monumento megalítico que consta dunha cámara formada por grandes pedras verticais que sosteñen
I
s unhas lousas que o cobren. Uns son simples (unha sóa cámara) e outros complexos (cun corredor que desemboca nunha cámara o
cunha galería cuberta con pedras planas) e moitas veces están cubertos e protexidos por montículos de pedras e area. A súa
función é funeraria.
o Crómlech (Stonehengue) Monumento megalítico formado por un conxunto de pedras verticais dispostas formando un círculo
e lousas horizontais uníndoas. A súa función relacionada con algún culto agrario ou solar.
Manifestacións artísticas:
lousa ou calcita
o Arte mobiliar: pequenas pedras con animais gravados ou pintados, propulsores decorados, colgantes de óso ou
marfil e pequenas figuriñas esculpidas coñecidas como “Venus” paleolíticas.
p r e h i s t ó r i c a
As Venus fanse en pedra, óso ou hasta e representan mulleres de rostro impreciso cunha esaxeración das partes do corpo
coxas, cadeiras e peito
relacionadas coa maternidade . Probablemente teñan que ver cun culto á fecundidade.
das covas pinturas nas paredes das covas
o Arte rupestre ou parietal no interior das covas ou en abrigos rochosos:
de hai uns 30.000 anos
a. As máis antigas son os perfís de mans e estraños símbolos xeométricos , logo fan pinturas naturalistas que
bisontes, cabalos, cervos, mamuts, rinocerontes, etc.
representan con detalle animais soltos aproveitando os saíntes das rochas para
dar sensación de volume, contorneando a figura cun trazo negro e usando preferentemente as cores vermella e ocre.
de hai uns 10.000 anos
b. As máis serodias representan escenas de caza ou da vida cotiá nas que aparece a figura humana, son máis
esquemáticas e adoitan ser monocromáticas.
carbón vexetal, óxidos de ferro, etc.

As cores elabóranse con pigmentos naturais mesturados con graxa animal para fixalos mellor nas
paredes da cova. Pintan cos dedos, plumas de animais e pólas vexetais.
A r t e
Significado Descoñecemos o significado preciso das obras e os prehistoriadores propoñen diversas interpretacións da pintura rupestre:
a. Maxia propiciatoria (representan os animais que desexan cazar).
b. Santuarios: xa que as pinturas localízanse nas zonas máis profundas e escuras de covas non habitadas, onde podían realizarse
cerimonias rituais dirixidas por unha especie de chamán ou mago.
c. Culto á fertilidade: algúns signos relaciñonanse coa reprodución e o culto á fertilidade.
3
Poboada hai máis de 800.000 anos, existen depósitos de todas as etapas da Prehistoria:
Idade de Pedra
800.000 a 8.000 a.C.

1. Paleolítico : os primeiros poboadores da península Ibérica son da especie Homo Antecessor que
procede de África e os seus restos atopáronse no xacemento de Atapuerca en Burgos.
a partir do 30.000 a.C.
Escola franco-cantábrica de pintura rupestre : representación naturalista de animais de fauna fría
illados pintados con policromía de vivas cores, p. ex. os bisontes da cova de Altamira.
a partir do 6.000 a.C.

2. Mesolítico: Escola levatina de pintura rupestre : representación máis esquemática de escenas
escenas de caza, recolección,…
monocromáticas que agrupan aos animais e ao home p. ex. a escena de recolección do mel
na cova da Araña en Valencia.
8.000 a 3.000 a. C.
Península 3. Neolítico : asociado á chegada de pobos procedentes do Mediterráneo oriental ao levante peninsular
Ibérica e á evolución das poboacións autóctonas en contacto con eles. Existe diversidade de culturas neolíticas na costa
decorada con incisión de
mediterránea caracterizadas polo tipo de cerámica que elaboran, destacan a cerámica cardial
cunchas de cor avermellada
e a cerámica almagra da cultura almeriense andaluza.
Idade dos Metais
3.000 a 1.700 a.C.

1. Idade de Cobre : poboadores asociados á difusión da cerámica campaniforme e do megalitismo.
Destaca o depósito dos Millares, un dos primeiros poboados fortificados.
1.700 a 1.000 a.C.

2. Idade de Bronce : destaca a cultura do Argar con diferentes poboados de alto nivel de
desenvolvemento tecnolóxico, urbanístico e intercambios ou trocos comerciais.
I milenio a.C.
3. Idade de Ferro : o desenvolvemento da metalurxia do ferro asóciase á chegada de pobos colonizadores
que presentan os primeiros escritos que nos introducen na Historia.
Idade de Pedra
en Toén (Ourense), na
1. Paleolítico: grupos de cazadores-colleiteiros establecen os seus campamentos ao aire libre
desembocadura do Miño, nas Gándaras de Budiño e Arbo (ambos en Pontevedra) ou en Vilalba (Lugo)
onde se atoan restos dev
fogares e toscas ferramentas. Os derradeiros grupos paleolíticos diversifican os seus recursos económicos e incorporan os
pola acumulación de cunchas nos xacementos
moluscos á súa dieta, forman os cuncheiros .
en
Aquí non se atoparon mostras de pintura rupestre, pero si de arte mobiliar cos colgantes atopados nas covas de Lugo
Eirós, Valdavara e Férvedes II
.
a partir do ano 5.000 a. C. cereais como trigo e millo miúdo

2. Neolítico : comunidades que practican a agricultura e a gandaría
porco, cabra, ovella manifestación da arte rupestre galega p. ex. os de Campo Lameiro,
Galicia . Comezan a desenvolverse os petróglifos
estes gravados sobre rochas de granito ao aire libre teñen formas variadas entre as que predominan as formas xeométricas (espirais,
círculos concéntricos) pero tamén zoomorfas e antropomorfas, sempre moi esquematizadas (p. ex. a
e os megálitos pedras fitas
Lapa de Gargantáns con cazoletas esculpidas en Pontevedra) e mámoas (enterramento formado por unha anta/cámara recuberta por un
túmulo circular formado por terra e pedras)

con continuidade na Idade dos Metais.
sobre todo en estaño

Idade dos Metais: a riqueza mineral galega determina a chegada de buscadores de metais que difunden a
metalurxia a partires do II milenio a.C. Ademais de intensificarse a agricultura e a gandaría inícianse os trocos comerciais con
Bretaña Cornualles
Francia , Inglaterra , Portugal e outras civilizacións mediterráneas. Tamén hai un gran desenvolvemento
en Pontevedra
artístico destacando o tesouro de Caldas de Reis composto por numerosas pezas de ouro.
4
Recapitulación sobre a Prehistoria
Definición de Longo período de tempo no planeta Terra que vai da aparición da especie humana hai máis de 2 m.a. ata a aparición da
Prehistoria escritura alá polo ± 3500 a.C. A actividade humana neste tempo coñecémola grazas ás testemuñas arqueolóxicas.
Hipóteses de carácter relixioso sobre a orixe da vida que xorden na Idade Media enunciadas
Creacionistas polos defensores das crenzas que ofrecen unha explicación sobrenatural baseada na
creación. Para elas os seres vivos son invariables.
Orixe da vida Teorías
Hipóteses de carácter científico sobre a orixe da vida que xorden no século XIX enunciadas
Evolucionistas entre outros por Charles Darwin e os defensores da evolución baseada na selección natural.
Para elas os seres vivos evolucionan, varían co tempo.
Definición Longo proceso evolutivo de diversificación dos primates no planeta Terra ata chegar ao ser humano actual.
Características Homo
Homo Sapiens
Australopitecus Homo Habilis Homo Erectus Sapiens Sapiens
[Neanderthal]
[Cromagnon]
Localización
África-Asia- Todos os
n
espacial África África-Asia

Europa continentes
Localización
ó
Proceso Hai máis de Hai máis de Hai Hai entre Hai

temporal
3 m.a. 2 m.a. ± 1,5 m.a. 130.000 – 35.000 anos ± 40.000 anos
i
Capacidade
de cranial [cc] 400-500 650-800 800-1000 > 1500
c
Estatura
[metros] 1 - 1.40 1.40 - 1.50 1.60 - 1.80 1.60 - 1.70 1.70 - 1.80
u
hominización
Non as fai, Éo Diversifica

Mellora a técnica: Mellora a técnica:
l
Ferramentas
usa elementos 1º que as fai materiais: pedra,
bifaces. lascas
naturais percutindo pedras óso, madeira.
o
- Fronte “huidiza” e - Fronte recta e

amplo arco reduce o arco
v
Outras Inventa o lume e supraorbital.

Bipedismo parcial Bipedismo total supraorbital.
camiña ergueito - Primeiros - Primeiras
E
manifestacións artísticas
enterramentos.
I d a d e d o s
I d a d e d e P e d r a
M e t a i s
Mesolítico
Idade de Idade de Idade de
P a l e o l í t i c o ou N e o l í t i c o
Cobre Bronce Ferro
Epipaleolítico
Hábitat Nómade Sedentario Sedentario

covas, chozas aldeas poboados fortificados
Periodización Depredadora Produtora Produtora
Economía
caza, pesca, recolección Etapa agricultura, gandaría, artesanía incorpora a actividade comercial
da Igualitaria intermedia Comeza a organización Forte xerarquización social

Sociedade
familia extensa, tribos e clans social xefaturas
entre o
Prehistoria Ferramentas en pedra Ferramentas en
Tecnoloxía Paleolítico Metalurxia
tallada, madeira ou óso pedra pulida
eo
Ritos propiciatorios
Crenzas máxico-relixiosos e Neolítico Xorde a relixión Diversificación relixiosa
enterramentos
Arte moble. Cerámica.

Xorde a arquitectura co
Arte Pintura rupestre ou Pintura rupestre ou
megalitismo
parietal parietal.
5
I d a d e d e P e d r a I d a d e d o s M e t a i s
Pintura rupestre Mesolítico Idade de Idade de Idade de
Paleolítico Neolítico
 ou parietal ou Epipaleolítico Cobre Bronce Ferro
Escola Escola pictórica

Escola levantina
franco-cantábrica
Arquitectura Arquitectura
Francia e N. de Costa mediterránea megalítica: En Galicia
Localización megalítica
España no interior espacial da península Ibérica talaiótica
das covas en abrigos rochosos
ou s. VI a.C.
Menhir ou
pedrafita ciclópea
Paleolítico Superior, Localización Pintura
Mesolítico ou balear
período temporal temos a
Epipaleolítico Dolmen
Magdaleniense
rupestre moi Crómlech Talaiot

Arte Animais de fauna Figuras cultura
Escenas de
fría illados, e ás representadas Taula
animais co home Aliñamentos
veces xustapostos esquematizada,
prehistórica Naveta castrexa
Cor
Policromía Monocromía En España
cerámica,
temos a
Figuras cultura dos En España dos celtas,
volumétricas amuletos e temos a
Volume Millares
aproveitan as Figuras planas
protuberancias en Almería cultura do cos castros
rochosas idoliños Argar
en Almería
e as
Estatismo e ás
Forte dinamismo,
veces Movemento En Galicia
p. ex. “galope
“movemento en 2º milenio a.C.
voante” citanias
potencia” temos
mámoas e os
Resultado
petróglifos
Realismo, Esquematismo, das Rías
final
naturalismo abstracción Baixas
6
7
8
No Próximo Oriente, na zona coñecida como o “Crecente Fértll”, desenvólvense a primeiras grandes civilizacións urbanas
Tigris, Éufrates e Nilo
a partir do IV milenio a.C. Son terras regadas por grandes ríos que permiten practicar unha agricultura de
Primeiras
regadío e nas que o incremento da produción agrícola estimula o crecemento da poboación e de grandes cidades, ademais do
civilizacións
desenvolvemento da artesanía e o comercio. A sociedade faise máis complexa, xorden as primeiras formas de Estado e nelas
urbanas pola necesidade de medir os campos, anotar as contas dos intercambios comerciais
se inventan o cálculo, a xeometría e a escritura
que marca o comezo da Idade Antiga, o primeiro período da Historia.
Chuvias escasas cunha distribución irregular ao longo do ano, o que condiciona á agricultura. A auga dos ríos Tigris e Éufrates
distribúese para regar os campos mediante canles e aceas, almacénase en cisternas, contense mediante diques e regúlase o
Medio seu caudal usando esclusas. Distínguense dúas rexións:
natural
a. Alta Mesopotamia ao norte.
na desembocadura dos ríos Tigris e Éufrates
b. Baixa Mesopotamia ao sur .
murallas
Cidades-Estado independentes compostas pola cidade principal e aldeas, cultivos e pastos ao seu arredor. Estaban fortificadas
e as vivendas agrupábanse en bloques de casas irregulares dispostas ao redor dun espazo central.
p. ex. o na cidade de Lagash aínda
A cidade era a sede do poder, estaba gobernada polo rei Gudea considerado como o representante dos deuses
que non como un deles político, militar e relixioso administran o reino facendo cumprir as ordes do rei,
que concentraba todo o poder axudado polos funcionarios
supervisan as colleitas, controlan o comercio e impoñen os tributos coidan dos templos necesario polas frecuentes guerras entre as cidades
, os sacerdotes e un exército . O espazo
templo dedicado ao deus protector da cidade
urbano organizábase ao redor do palacio e o cigurat .
entre o III e o I milenios a.C.
Evolución política : co paso do tempo unhas cidades impóñense sobre outras.
M durante o III milenio a.C.
P 1. Sumerios co centro na cidade de Sumer localizada na Baixa Mesopotamia.
e o durante o III milenio a.C
2. Imperio acadio o rei Sargón I remata coa superioridade sumeria. Este imperio ten como centro a cidade de
l
Acad localizada na Baixa Mesopotamia.
s í
t durante o II milenio a.C.
3. Imperio Babilónico co centro na cidade de Babilonia localizada na Alta Mesopotamia.
o i conxunto de leis
3.1. Na época do rei Hammurabi de Babilonia redáctase o primeiro código de leis coñecido na Historia, este codigo
c
de Hammurabi pon en práctica o “ollo por ollo…”.. Nel, o rei mesopotámico Hammurabi enumera as 282 leis que,
p a
segundo el, recibira do deus Samash para fomentar o benestar entre as xentes.
durante o II milenio a.C.
o 4. Imperio asirio , os asirios conquistan aos babilonios e converten á cidade de Nínive, localizada na Alta
Mesopotamia, na súa capital.
t no s. VII a.C.
5. Imperio neobabilónico entre cuxos gobernantes destaca Nabucodonosor II.
a séculos VI-IV a.C.
6. Imperio persa , o rei Ciro II conquista Babilonia e baixo o seu dominio, a zona mesopotámica dividiuse en dúas
Assur e Babilonia
provincias ou satrapías , que abarcaban desde o mar Mediterráneo ata o río Indo. O Imperio persa perdurou ata ser
m
conquistado polo grego Alexandre Magno no século IV a. C.
i
Escravista xerarquizada. A sociedade estaba dirixida polo rei baixo o que estaban o grupo privilexiado formado polos
sacerdotes, os nobres e os altos funcionarios, os grupos intermedios formados polos escribas, comerciantes e os artesáns Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras
a Sociedade a diferenza entre os dous é que os escravos non eran libres
máis adiñeirados e a base social integrada por dous grandes grupos : os campesiños
gandeiros, artesáns e soldados
e escravos..
fan chegar aos campos

1. Economía de base agropecuaria. A agricultura expándese grazas á construción de canles de regadío
a auga dos ríos ovellas, vacas,
o que permite a obtención de abundantes colleitas. A actividade agraria compleméntase coa gandaría
cabras e asnos
.
Economía téxtil, cerámica, armas
2. Importante desenvolvemento da artesanía .
ouro de Exipto, cobre de Anatolia, pedra de Persia
3. Comercio de troco traendo doutras rexións produtos dos que carecen e
cereais la
intercambiándoos por produtos agrarios e gandeiros . Aínda practicaban o troco, xa aparecen as primeiras moedas.
± 3.300 a.C.
E
s
A escritura iníciase antes que en Exipto e adopta a forma cuneiforme empregando diversos signos co valor fonético dunha
c que se endurecía secándoa ao sol
ri sílaba. Realízase facendo incisións cun punzón en forma de cuña sobre unha táboa fina de arxila húmida .
t para controlar os sistemas de irrigación, fixar a propiedade da terra e contabilizar o volume das colleitas, dos intercambios comerciais e da
u Xorde da necesidade de facer anotacións
r recadación de impostos compilacións
a . Máis adiante escríbense códigos de leis e textos relixiosos e literarios.
9
A civilización mesopotámica era politeísta xa que adoraba a moitos deuses que se manifestaban a través dos fenómenos da
deus da creación deus do aire deus da sabedoría deus do Sol deusa do amor e da
R natureza. Os máis importantes eran Marduk , Enlil , Enki , Shamas e Ishtar
e
l fecundidade
. O poder dos seus deuses era sobrenatural e ilimitado, e os humanos tiñan a misión de ser os seus servidores.
i
x
ó
i considerado como a casa do deus, por iso os reis dedicaban grandes esforzos ao mantemento, coidado e embelecemento destas
O culto aos deuses realizábase no templo
n
construcións como se de seres vivos se tratara: alimentábanas, aseábanas e vestíanas
dirixido polos sacerdotes que coidaban das súas estatuas .
usa o arco e a bóveda para cubrir o espazo entre dous muros ou columnas
Arquitectura abovedada que emprega un material pobre, o ladrillo de barro,
enmascarando nos edificios principais cunha colorida cerámica vidrada.
M Arquitectura relixiosa.
para comunicarse cos deuses

e o Cigurat.- Construción en forma torre escalonada . Na parte superior situaban santuarios e observatorios
Sumeria Babilonia Irak
astronómicos. Algúns exemplos representativos son o Templo branco de Uruk , o cigurat de Marduk , o cigurat de Ur .
s
dedicado ao deus protector da cidade usa arco e bóveda
O templo mesopotámico é unha arquitectura abovedada en ladrillo. Inicialmente con
o
funcións política, económica e relixiosa, pero co paso do tempo centran a súa función no aspecto relixioso. Coñecemos pouco
p destas edificacións porque apenas se conservan. Os templos de Eridu e o de Uruk presentaban unha planta rectangular e un
amurallamento dobre. Hoxe só conservamos restos da torre escalonada do templo de Ur.
o
t
Arquitectura civil.
a
A o Palacio: residencia do rei con función administrativo-política. Son un complemento do templo e ambos eran os edificios
m r principais da cidade. Destacan os palacios de: Eridu, Ur e Mari.
t
i e
barro
Escultura con material pobre . Clasificación escultórica:
a
p. ex. Gudea de Lagash
o Escultura exenta ou de bulto redondo.- As estatuas representan a reis ou a deuses. Tamén fan pequenas
homes e mulleres en actitude de submisión ante os deuses
estatuíñas de orantes seguindo pos principios de inexpresividade, simetría e seguindo a
lei da frontalidade.
o Relevo.
Para decorar os muros ou portas dos templos os relevos representan figuras de reis e raíñas ou de animais monstruosos.
representando a reis e deuses acadia

Estelas nas que esculpen escenas de vitorias militares ou cazarías p.ex. a estela de Naram-Sin
babilónico
ou o código de Hammurabi .
Pintura realizada no interior dos templos e nos palacios cunha temática relixiosa e mitolóxica. Algúns exemplos destacados son os
caracterizada pola súa grande variedade cromática
que se mostran na porta de Ishtar en Babilonia ou no estandarte de Ur.
10
No Próximo Oriente, na zona coñecida como o “Crecente Fértll”, desenvólvense a primeiras grandes civilizacións urbanas a partir do IV
Primeiras milenio a.C. Son terras regadas por grandes ríos Tigris, Éufrates e Nilo que permiten practicar unha agricultura de regadío e nas que o incremento da
civilizacións produción agrícola estimula o crecemento da poboación e de grandes cidades, ademais do desenvolvemento da artesanía e o comercio. A
urbanas sociedade faise máis complexa, xorden as primeiras formas de Estado e nelas se inventan o cálculo, a xeometría pola necesidade de medir os campos,
anotar as contas dos intercambios comerciais
e a escritura que marca o comezo da Idade Antiga, o primeiro período da Historia.
Amplo deserto atravesado polo río Nilo. As chuvias son escasas e teñen unha distribución irregular ao longo do ano, o que
condiciona á agricultura. Distínguense dúas rexións:
desembocadura
Medio c. Baixo Exipto ao norte, un extenso val no delta do Nilo.
polo Nilo
natural d. Alto Exipto ao sur, zona árida na que só é posible a agricultura na estreita franxa inundada .
inundación de xuño a setembro sementeira en outubro colleita entre febreiro e xuño
O río Nilo ten unha gran enchente anual que inunda as terras
das ribeiras; ao retirase as aguas estas terras quedan cubertas polo limo ou lodo que as fertiliza.
No V milenio a.C. as tribos de Exipto concéntranse na ribeira do Nilo e no III milenio a.C. o rei Narmer/Menes unifica Alto e Baixo
o 1º faraón de Exipto familias reais destacamos a dúas mulleres con este rango: Nefertiti (esposa de
Exipto e coróase faraón seguido de sucesivas dinastías de faraóns
Amenofis IV) e Cleopatra
que contan cuns funcionarios que fan cumprir as súas ordes nun territorio tan extenso.
concentración de poderes (político, militar e relixioso) a do Alto e a do o Baixo
O faraón ten o poder absoluto . Son atributos do poder do faraón: a dobre coroa
Exipto representa á deusa Áspid que protexe ao faraón representa a inmortalidade simboliza o mazo que ameaza aos seus inimigos
, a cobra ou áspid , a barba postiza , o látego e
representa á autoridade que guía ao pobo
o cetro .
P
O reino está dividido en provincias administrada por un gobernador que controla aos funcionarios, escribas, sacerdotes e soldados.
o
Evolución política entre o III e o I milenios a.C.:
l III milenio a.C.
1. Imperio antigo coa capital en Menfis.- Período de estabilidade política e prosperidade económica. Estamos na época
í faraóns Keops, Kefrén e Micerinos
das pirámides de Gizeh.
t período intermedio de crise causado por varias guerras
i P r i m e i r o p e r í o d o i n t e r m e d i o
III ao II milenios a.C.
c 2. Imperio Medio , a capital trasládase a Tebas.- Período turbulento de guerras e invasións no que se produce unha
pobos procedentes de Mesopotamia
a expansión territorial cara ao sur. Este período remata coa invasión de Exipto polos hicsos .
E S e g u n d o p e r í o d o i n t e r m e d i o
II milenio a.C. no reinado do faraón Amenofis IV
3. Imperio novo , a capital mantense inicialmente en Tebas e logo trasládase a Tell el -Amarna .-
expansión territorial monoteísmo relixioso co culto a Atón
x Son faraóns destacados desta época Ramsés II , Amenofis IV ou Tutankamon.
I milenio a.C.
4. Época tardía , a capital establécese en Alexandría.- Esta época supón a decadencia de Exipto a mans de pobos
i
estranxeiros. Primeiro convértese en provincia persa, logo nunha grega e finalmente pasar a formar parte do Imperio romano.
p Escravista xerarquizada, dividida en:

posúen a maior parte das terras goberna no mome dos deuses, é o dono das terras, controla as obras de canalización e irrigación e está deificado (é
t S a. Grupos privilexiados : faraón
o considerado un deus polos seus súbditos), altos funcionarios fan cumprir as ordes d faraón nun territorio tan extenso, xefes do exército baixo o mando supremo do faraón,
o c protexen o territorio dos inimigos exteriores e gardan a orde pública no interior viven nos templos, dirixen os ritos relixiosos, practican a ciencia (astronomía,
nobres e sacerdotes
i matemáticas, etc.) e administran as terras do templo como coñecen o cálculo e a escritura encárganse de administrar os impostos, tomar nota dos labores de construción e irrigación,
e , escribas
d organizar o exército e transcribir as ordes do faraón.
a nas cidades, viven en mellores condicións que os campesiños teñen pequenos obradoiros teñen pequenos comercios
b. Grupos non privilexiados: artesáns e comerciantes ,
d
son a maioría da poboación e viven nas pequenas aldeas do campo, son homes libres que traballan as terras do faraón, dos nobres ou do templo a cambio de entregar como tributo parte
e labregos
da súa colleita escasos numericamente a maioría chegan a esta condición porque foron capturados nas guerras ou debido ao impago de débedas
e escravos .
E agrícola e gandeira á veces almacenan o gran en silos

1. Economía de base agropecuaria na que se cultivan cereais, legumes e hortalizas , tamén
c sobre todo bovino, aínda que tamén se criaban porcos, ovellas, cabras ou ocas
cazan, crían animais e pescan no río. Os campesiños entregan parte da colleita,
o do faraón ou do templo.
n en concepto de tributo ou imposto, aos funcionarios enviados polos propietarios das terras Nos meses de escaso
o laboreo agrícola están obrigados a traballar na construción das grandes obras faraónicas.
m tecidos, ourivaría, cestería, coiro, madeira, cerámica e metais
2. Artesanía.- Moi diversificada, realízase en pequenos obradoiros domésticos das cidades .
í
a 3. Comercio interior polo río Nilo e exterior polo mar Mediterráneo.
E ± 3.150 a.C.
s
A escritura practícase un pouco máis tarde que en Mesopotamia e adopta a forma xeroglífica, nela empregan debuxos
c no caso da
r
ou pictogramas para representar sons, palabras e ideas. Realízase esculpindo sobre pedra, pintando nas paredes ou hierática
(escritura simplificada)
i usando como materiais o papiro, a tea ou a madeira.
t para controlar os sistemas de irrigación, fixar a propiedade da terra e contabilizar o volume das colleitas, dos intercambios comerciais e da
u Xorde da necesidade de facer anotacións
r recadación de impostos
a . Máis adiante escríbense textos relixiosos e literarios.
11
para eles dominan os elementos naturais (auga, aire, lume) e rexen o

Politeísta xa que adoran a moitos deuses que identifican coas forzas da natureza
Universo e mais a vida das persoas
a miúdo representados con corpo humano e cabeza de animal. A poboación é moi supersticiosa e protéxese
dos malos espíritos con amuletos.
o deus máis venerado deus da cidade de Tebas

Son deuses destacados do panteón exipcio: Ra, deus do Sol ao que se lle asocia Amón dando como
segundo a lenda, logo de ser asasinado polo seu irmán resucita grazas aos coidados da súa esposa Isis esposa de Osiris
resultado Amón-Ra; Osiris, o deus dos mortos ; Isis ,
é fillo de Isis e Osiris
deusa da fertilidade; Horus, deus da guerra ; Anubis, deus da momificación; Thot, secretario dos deuses e patrón
dos escribas; Hapi, deus do Nilo.
réptil que anuncia a crecida do río ave que elimina ás serpes mamífero carnívoro
Tamén divinizan aos animais que lles son máis útiles: crocodilo , o ibis , o chacal
que mantén limpa de prea (corpos mortos en estado de descomposición) a ribeira do río
, etc.
alma
Crenzas funerarias.- Para os exipcios o ser humano está formado por un corpo e un ka e ao morrer o corpo, o ka accede á vida
por iso momificaban aos
de ultratumba no reino de Osiris. Para ser aceptado no reino dos mortos, o corpo ten que permanecer incorrupto
seus defuntos
, seguer un sofisticado ritual para o que se coloca na tumba do defunto un exemplar do Libro dos Mortos que contén as
Tribunal dos Mortos
regras sobre como comportarse ante o Tribunal de Osiris .
no antigo Exipto
Recapitulando, a momificación e o Xuízo de Osiris forman o estrito ritual a cumprir para acceder á vida de ultratumba.
do defunto vísceras
o Paso 1.- Embalsamamento ritual do corpo . A momificación consiste na extracción dalgúns órganos do corpo,
E encher e cubrir o corpo cun mineral
natrón
durante 40 días, transcurrido o tempo limpar o corpo, introducir serraduras nel
partículas
R deprendidas ao serrar unha materia

e rocialo con aceites para finalmente proceder ao vendado do corpo
atalo coas vendas
.
x
e
i l o Paso 2.- Lavar, embalsamar e gardar nos vasos canopes as vísceras do defundo para manter a idea de unidade do corpo.
i
p x o Paso 3.- Cubrir o rostro do defunto cunha máscara e depositar a momia nun sartego/sarcófago antropomorfo
con forma
i humana
xunto a un exemplar do Libro dos Mortos.
t
ó
o
n o Paso 4.- Celebrar os funerais e colocar o sartego nunha barca funeraria para o traslado en procesión ata a tumba, que debía
quedar ben selada para manterse intacta toda a eternidade.
alimentos, mobiliario, … termo que significa “os que

o Paso 5.- Colocar o enxoval funerario no interior da tumba con ofrendas , ushebits
responden”, son pequenas estatuas de servidores que cobraban vida no alén ou máis alá
e valiosos tesouros.
Tribunal dos Mortos nun longo percorrido subterráneo sembrado de

o Paso 6.- Procedemento do Xuízo de Osiris .- A alma do defunto é conducida

perigos e obstáculos ademais dun labirinto a sortear deus con cabeza de chacal sala das dúas verdades
por Anubis ata a sala da Dobre Verdade do reino dos
Tribunal de Osiris deusa da xustiza e a orde
defuntos onde espera a deusa Maat diante da balanza da xustiza. Procédese a pesar o corazón
símbolo da moral e a conciencia símbolo da verdade e a xustiza
do defunto nun plato da balanza, poñendo no outro a pluma de Maat . Un xurado de
ante os que o defunto fai a confesión negativa recitando sen trabucarse as fórmulas máxicas do Libro dos Mortos
deuses formula preguntas sobre o pasado do
defunto e o seu comportamento moral. En función da resposta, o corazón pode aumentar ou disminuír de peso, inclinando a
deus da sabiduría
balanza a un lado ou ao outro. Thot , anota os resultados e finalmente Osiris expón o resultado da balanza:
non pesa máis o seu corazón que a pluma
- O defunto supera o xuízo se a balanza está equilibrada , é dicir dixo a verdade e a súa alma
ao que se lle abren os ollos e a boca nunha cerimonia ritual
considérase boa e xusta polo que é guiada por Horus cara ao seu corpo momificado
que era o paraíso exipcio
para disfrutar da vida eterna na Terra dos Xuncos ;
pesa máis o seu corazón que a pluma terrorífica deidade coa cabeza de
- O defunto non supera o xuízo se a balanza non está equilibrada e Amut
crocodilo, patas traseiras de hipopótamo e melena, torso e patas dianteiras de león
encárgase da “Segunda Morte” devorando o corpo do defunto,
deixa de existir para sempre
truncando así o acceso á súa inmortalidade .
12
o peso da cuberta transmítese ás columnas a través dun lintel ou arquitrabe

Arquitectura alintelada ou arquitrabada de carácter monumental
dimensións colosais que simbolizan a grandeza e o poder tanto dos deuses, como do faraón
e cuberta plana realizada en pedra. Ecoran os edificios gravando
relevos ou pintando escenas sobre os muros.
Arquitectura relixiosa:
posúe grande extensión de terra e os sacerdotes os xestionan (son os responsables do culto -únicos, xunto co faraón- que se comunican cos deuses), administran as terras do
o Templo
templo, supervisan o labor agrícola e recandan os impostos dos campesiños recinto sagrado, é a morada dos deuses control agrícola, recadación de
.- Centro relixioso , económico
impostos un lugar de coñecementono que se realizan observacións astronómicas, cálculos matemáticos, elaboración do calendario, estudo das técnicas construtivas e
e científico
hidráulicas, etc. fortificadas
. Eran grandes construcións monumentais de pedra dedicadas aos deuses e nas que vivían os sacerdotes.
p.ex. das procesións dos fieis animais fabulosos, con cabeza
Son partes do templo: o acceso ao templo realizábase pola avenida das esfinxes
humana (muller), de carneiro ou de ave de rapina e ás, corpo e pés de león, que devoraban aos viaxeiros que non adiviñaban o enigma que lles propoñían
que remataba ante
entrada monumental
estatuas colosais e obeliscos diante de dous pilonos en talud cunha porta no medio, que unha vez
patio porticado descuberto ao que ten acceso o pobo á que so
atravesada nos introduce na sala hípetra que da paso á sala hipóstila columnada
teñen acceso nobres e altos funcionarios co acceso restrinxido, só acceden a el o faraón e os sacerdotes
e esta ao santuario onde gardan a estatua do deus.
Arquitectura funeraria: a familia dos faraóns e os grupos sociais privilexiados entérranse en tumbas para protexer o eterno
descanso da súa momia e pintan escenas da vida cotiá e do Libro dos Mortos nas paredes para asegurarse a vida do corpo no
pobres, que non poden sufragar este tipo de construcións
alén; o resto dos mortais son sepultados baixo a area do deserto.
E
o Mastaba.- Son as primeiras tumbas, unhas sinxelas construcións rectangulares de escasa altura e forma de pirámide truncada.
onde depositan o sartego logo cegado
x Agochan unha cámara funeraria soterrada á que se accede por un pozo p. ex. as mastabas de Sakkara.
A o Pirámide.- Construción
de base cadrada
de grandes dimensións realizada en pedra
grandes bloques
e recuberta de pedras pulidas ben
i
r
axustadas que serve de morada eterna para o faraón. Construíronse de forma laberíntica para evitar os saqueos e pillaxes, así a
p
t
entrada está acochada e no interior constrúense galerías que conducen a falsas cámaras funerarias. Entre as máis coñecidas
e
están as de Keops, Kefrén e Mikerinos, as tres conforman o complexo funerario de Gizeh.
t
de grandes dimensións, construída para vixiar a pirámide do faraón
Un complemento á pirámide do faraón Kefrén é a esfinxe de Gizeh , esta
o colosal estatua policromada deitada con corpo de león e cabeza humana simboliza os atributos do faraón
forza e poder
.
o Hipoxeo.- Lugar de enterramento escavado na rocha. Foron típicos do Imperio Novo e constrúenos os faraóns para evitar ser
saqueados tras a súa morte. Os máis representativos son os de Beni-Hassan, o do Val dos Reis e o do Val das Raíñas. Constan de
para evitar os frecuentes saqueos
unha gran cámara funeraria soterrada á que se accede por un corredor; outras partes do hipoxeo son a
cámara coa estatua do defunto, antecámaras e a cámara do tesouro. Están profusamente decorados con pinturas.
Arquitectura civil: palacios.

na escultura exenta no relevo de carácter simbólico
Escultura: representan personaxes e escenas relixiosas ou da vida cotiá cun gran detallismo. As
non realistas
figuras están idealizadas e son ríxidas.
deuses, faraóns e personaxes destacados
o Exenta ou en bulto redondo.- Representan aos personaxes importantes en grandes dimensións
utilizando a pedra, en cambio empregan madeira para o resto. A finalidade é relixiosa ou funeraria. As figuras resultantes son
cos brazos pegados ao corpo
estáticas, ríxidas e totalmente inexpresivas.
o Relevo.- Realizan relevos en madeira e pedra cos que decoran as tumbas e as paredes dos templos con escenas das fazañas do
sen profundidade
faraón que mandara construílo. No caso do relevo vemos figuras planas , con escaso movemento e unha
aumentan o tamaño segundo a importancia do personaxe pés, brazos e cara
perspectiva xerárquica , mesturando elementos de perfil con outros de
corpo e ollos
fronte . Os obxectos aparecen sempre de fronte.
de carácter simbólico non realistas

Pintura: Representan escenas relixiosas ou da vida cotiá cun gran detallismo. As figuras están idealizadas e
sen profundidade aumentan o tamaño segundo a importancia do personaxe
son ríxidas, planas , con escaso movemento e unha perspectiva xerárquica ,
pés, brazos e cara corpo e ollos
mesturando elementos de perfil con outros de fronte . Os obxectos aparecen sempre de fronte.
13
Cultura clásica Cultura dos antigos gregos e romanos legado grecorromano da Antigüidade con forte pegada na cultura de Europa occidental á que serve de modelo
Na súa orixe, a cultura grega localízase no litoral da península Balcánica e de Asia Menor e ademais nas illas do mar Exeo.
Entre os séculos VIII e VI a.C. prodúcense as colonizacións, os gregos emigran e fundan novas cidades ou colonias
ao redor do Mediterráneo e do mar Negro, isto estimula o comercio e difunde a cultura grega.
a península Balcánica é unha zona moi montañosa
Localización espacial
Causas das colonizacións.- O aumento da poboación nas polis, a escaseza de terras para cultivar e
A a vocación marítima
teñen unha ampla fachada litoral
xa que os gregos son expertos navegantes.
Perfil do emigrante grego.- Cidadáns para evitar a escravitude por débedas, persoas que fuxen de gobernos tiránicos, comerciantes
n para ampliar os seus mercados, mariñeiros que buscan aventuras.

naves rudimentarias empurradas por remeiros e velas
A viaxe.- Tras consultar a conveniencia da partida aos deuses os emigrantes gregos embarcan e
pararela á costa, sen perdela de vista nova
realizan unha navegación de cabotaxe ata desembarcar no lugar apropiado onde fundan unha colonia
t cidade p. ex. Ampurias na península Ibérica cidade grega de partida
a imitación da metrópole , pero que é independente dela. Na colonia viven da
agricultura, a pesca e o comercio cos poboados indíxenas e coa metrópole.
i Colonias gregas.- Fundan colonias no litoral, en zonas de doada defensa cun bo aprovisionamento de auga e proximidade aos
sur de Italia e Sicilia
poboados indíxenas cos que comerciar. Cara a occidente fundan colonias na Magna Grecia e chegan ata a península
g
Ibérica; cara a oriente polas ribeiras do mar Negro.
aqueos, dorios, xonios, etc.

Poboación Mestura de pobos que se instalan na península Balcánica e costas de Asia menor en sucesivas ondadas.
a
pequenas cidades-Estado os
Cara ao s. IX a.C. o territorio grego organízase en polis independentes cada unha coas súas propias leis, exército
hoplitas, principal forza a pé do exército, son homes adiñeirados que poden mercar o seu equipo militar
e moeda, pero amosan unha mesma identidade ao compartir
Organización territorial
ao que denominan Hélade que significa “país dos helenos” (gregos)

territorio , lingua, relixión e cultura.
G protexidas con murallas, xa que a rivalidade entre polis ou os pobos estrnaxeiros provocan guerras
As polis están fortificadas e repiten esta estrutura urbana:
1. Na parte alta sitúase a acrópole, unha cidadela amurallada na que se instalan os principais edificios relixiosos. Serve de refuxio
r no caso de perigo.
2. A parte baixa organízase en barrios de vivendas en cuxo centro está a ágora ou praza do mercado rodeado de edificios
p. ex. a estoa
relixiosos, administrativos e comerciais .
e
a. Cultura minoica.- Na illa de Creta, destaca no III milenio a.C. co famoso palacio de Cnosos.
c Antecedentes Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras

b. Cultura micénica.- Na península do Peloponeso o pobo dos aqueos crea esta cultura alá polo II milenio a. C. Os
como Micenas e Tirinto
seus reis viven en palacios fortificados de cidades . Esta cultura desaparece ao ser invadidos polos dorios.
i
A historia de Grecia divídese en tres períodos:
1. Época arcaica (séculos VIII-VI a.C.) desenvolvéronse as polis e leváronse cabo as colonizacións.
a
2. Época clásica (séculos V-IV a.C.) foi o período de maior esplendor das polis gregas. Aínda así, nel producíronse
Etapas graves enfrontamentos, como as guerras Médicas e a guerra do Peloponeso.
3. Época helenística (séculos IV-I a.C.), as polis gregas foron dominadas polo rei Filipo de Macedonia. O seu fillo,
Alexandre Magno, formou un grande imperio que se estendía dende o mar Exeo ata a fronteira coa India. Á morte de
Alexandre, o imperio dividiuse e acabou integrándose, séculos máis tarde, no imperio romano.
14
O sistema político adoptado polas polis varía,

p. ex. no s. V a.C. a democracia en Atenas e a oligarquía en Esparta e no s. IV a.C. a monarquía en Macedonia.
Formas de goberno da Grecia clásica

Sistema de goberno Poder nas mans de ….
o poder é tomado pola forza
Tiranía
o poder é hereditario Un só home
A Monarquía
goberno dos mellores (uns poucos) aristocracia
Oligarquía Un grupo de homes
fanse votacións ou sorteos
Democracia Todos os homes que son cidadáns nas polis
n
(os mellores), elite
1. Esparta, no Peloponeso, esta poderosa polis ten un sistema político oligárquico no que gobernan os aristoi
guerreira e grandes propietarios de terras organismo que toma decisións políticas, imparte xustiza e controla ao exército
que forman o Consello .
t
forma de goberno na que o pobo elixe aos seus gobernantes e
2. Atenas, na Ática, polis hexemónica no s. V a.C. cun sistema político democrático
toma descisións. Os antecedentes da democracia foron as reformas establecidas polos lexisladores Solón s. VI a.C., Clístenes e Pericles s. V a.C. parte
no que gobernan os cidadáns
i do pobo organismo no que elixen aos seus gobernantes e votan as leis (por maioría e a man alzada) previo debate (neste usan a
reunidos en Asemblea ou Ecclesia
clepsidra, un reloxo de augaque mide o tempo para falar os oradores na Asemblea)
P , gran avance respecto ás anteriores formas de goberno. Das decisións
(dirixen o exército), (gobernan a cidade), etc. consideran que o resultado deste
g da Ecclesia saen por elección os maxistrados estrategas arcontes
e por sorteo
amosa o designio dos deuses 500 cidadáns encargados de preparar as leis xuíces para xulgar os delitos
a Boulé ou Consello e Helie ou tribunais .
o expulsión da polis, desterro
Os cidadáns miran polo ben común e no caso contrario son condenados ao ostracismo .
a
l reino do norte da península Balcánica, basicamente agrícola
3. Macedonia, no s. IV a.C., o rei Filipo II de Macedonia aproveitando a decadencia das
cun poderoso exército organizado en falanxes (formacións militares de soldados a pé equipados con escudos e longas lanzas) o que supón a fin das
polis as conquista e as unifica
polis como cidades-Estado independentes monarquía hereditaria
í baixo un mesmo reino .
educado polo filósofo Aristóteles alcume que significa “o Grande”, pois as súas fazañas fixeron del un mito ao estilo dos heroes lendarios clásicos
O seu fillo Alexandre Magno
establece a monarquía como sistema político de Grecia, concentra o poder nas súas mans contando co apoio dun poderoso exército
G t ruta: conquista Asia Menor, pasa a Siria e de aí a Exipto (funda a cidade de Alexandría, futuro gran centro cultural), continúa
co que crea o maior imperio da Antigüidade
invadindo e conquista o imperio persa, entra en Asia Central e ás portas da India inicia o regreso , funda cidades ás que traslada a cultura grega
e estende a cultura grega helenismo
i ademais de difundir as civilizacións orientais polo mundo grego.
r O imperio de Alexandre non tivo continuidade no tempo xa que tras o seu pasamento os seus xenerais o dividen en reinos
Macedonia, reino ptolemaico de Exipto, reino seléucida e Pérgamo
c helenísticos .
e
a Conflitos bélicos na antiga Grecia:
1. Guerras médicas.- Na primeira metade do s. V a.C. enfrontan a gregos e persas ata que Atenas derrota a Persia nas batallas de
máis poderosa asociación de polis gregas
c Maratón e Salamina, converténdose na cidade hexemónica da Hélade. Atenas lidera a Liga de Delos á
que cada polis achega naves e cartos para manter a frota e Atenas recada os impostos e os garda na illa de Delos tesouro de Delos
.
século de Pericles, época de esplendor político e cultural de Atenas
Algunhas polis acusan a Atenas de usar o tesouro de Delos en beneficio propio e
i queren disolver a liga, cousa que Atenas impide pola forza.
2. Guerra do Peloponeso.- Na segunda metade do s. V a.C. enfronta a espartanos e atenienses cando os espartanos se opoñen á
a
unha coalición de polis
hexemonía ateniense e lideran a Liga do Peloponeso para enfrontarse a Atenas, que finalmente é derrotada.
Como consecuencia desta guerra toda Grecia entra en crise: pobreza xeralizada, guerras entre polis, en moitas delas instálanse
rexímenes tiránicos. En definitiva, supón o remate da época de esplendor das polis gregas.
3. Guerra de Alexandre Magno contra os persas.- Na segunda metade do século IV a.C., enfronta a gregos e persas polo desexo
batalla de Gránico
de liberar ás cidades gregas de Asia Menor sometidas ao rei persa Darío III. Alexandre vence aos persas en Asia Menor ,
conquista o Mediterráneo oriental e despois vence a Darío na batalla de Issos en Siria e definitivamente na batalla de Gaugamela.
15
Escravista e desigual:
A
a. Cidadáns.- Fillos de pais atenienses con dereito a votar e a ser elixidos para cargos públicos. Defenden a cidade en tempos de
pagan o seu propio equipo militar
n guerra .
t
S
o b. Non cidadáns:
c non teñen dereito a voto
i 1. Mulleres.- Dedicadas á vida doméstica, non poden participar na vida política .
i
e
g d
2. Metecos.- Non son fillos de atenienses polo que son considerados estranxeiros. Dedícanse á artesanía e ao comercio, poden
a
a d formar parte do exército pero nunca en postos de mando, pagan impostos e non poden participar na vida política.
e
son considerados seres inferiores
3. Escravos.- Son propiedade doutra persoa e non teñen ningún dereito . Un tipo de escravos, os pedagogos,
G axudan aos nenos nos seus estudos.
As principais actividades económicas da antiga Grecia son:

e
E
c c a. No campo.- Agricultura con terras dedicadas ao cultivo da denominada triloxía mediterránea
trigo, vide e oliveira
e a maioría pertencen a
o
coidan ovellas, cabras e porcos
i n un grupo reducido de persoas. Ademais da agrucultura practican a gandaría .
o
m
a í
cerámica, vidro, tecidos
a Na cidade.- Actividades económicas destacadas foron a artesanía e o comercio. A actividade comercial beneficiouse
entre Europa, Asia e África
da estratéxica posición xeográfica da Hélade.
16
crenza na existencia de numerosos deuses que guían a vida dos homes

Relixión politeísta .
conxunto de mitos e lendas (o ceo) e Xea (a Terra) teñen un fillo chamado
A mitoloxía grega recolle narracións fabulosas sobre a orixe do mundo Urano
Cronos (o tempo) e un dos fillos de Cronos, Zeus, enfróntase ao pai e se converte no rei dos deuses
e as fazañas de deuses e heroes os 12 traballos de Heracles/Hércules
.
centauro (metade home, metade cabalo), ciclope (xigante dun só ollo)
Ademais inclúe a unha serie de personaxes fantásticos que posúen cualidades
especiais.
con forma humana , o deus máis poderoso, é o pai dos deuses que ten a
o Deuses: representación antropomórfica duns deuses que vivían en familia Zeus
Hera como esposa, irmáns (Poseidón, Hades) e fillos (Apolo, Afrodita, Dionisio, …) desde onde regulan os fenómenos naturais e vixían aos homes
no monte Olimpo e tiñan
paixóns, vicios e virtudes
características humanas pero diferéncianse dos homes en que son inmortais e teñen un poder infinito. Todo
deus ten un nome e un atributo que o identifica.
pai dos deuses matrimonio e agricultura a arte o amor e a beleza a caza é o mensaxeiro
A Panteón olímpico: Zeus , Hera , Apolo , Afrodita , Artemisa , Hermes
dos deuses a sabedoría a agricultura o lume do fogar o mar o viño e as festas o inferno a guerra
, Atenea , Deméter , Hestia , Poseidón , Dionisio , Hades , Ares .
n - A vontade dos deuses: antes de emprender unha acción gregos e romanos consultan a vontade dos deuses nos oráculos
recintos sagrados aos que acuden as persoas para consultar aos deuses
. Como as mensaxes dos deuses son enigmáticas faise necesaria a
t destinados á interpretación do voo e o canto das aves
interpretación dos mesmos polas pitias e as sibilas. Ademais están os auspicios ,
que le neles os designios da divinidade acontecementos extraordinarios
interpretados polo augur e por último os presaxios e os prodixios
i
enviados polos deuses para dar a coñecer a súa vontade
.
g R
o Heroes ou semideuses: os gregos tamén cren nas extraordinarias virtudes do heroes, seres froito da unión entre un deus e un
e mortal p. ex. Heracles/Hércules ou Aquiles. Os heroes
a diferenza dos deuses
son mortais e realizan fazañas extraordinarias polas que son
a
l lembrados en narracións e poemas.
i Culto:
1. Público nos templos en cuxo interior se garda a estatua do deus ao que está dedicado. Os cidadáns no teñen acceso ao
G x
vísceras de animais que se ofrecen no altar dos deuses (a carne era consumida polos
interior. As cerimonias máis frecuentes son as procesións, ofrendas
i que practicaban o rito) ovellas, galiñas,… derraman un líquido como leite, mel, etc.
, sacrificios de animais e libacións nun altar situado fronte ao templo.
r
ó
o fogar
2. Privado no ámbito doméstico .
e n
Os gregos honran aos seus deuses organizando festas relixiosas, culturais e deportivas que reúnen a todos os gregos, p. ex. as
festas panhelénicas nos santuarios de Zeus en Olimpia ou o de Apolo en Delfos.
c
Os Xogos Olímpicos, son unha celebración relixiosa en honor ao deus Zeus que fan os gregos da Grecia clásica cada catro anos
ano 776 a.C. onde se atopa o santuario máis importante
entre os meses de xuño e agosto. Os primeiros celébranse no s. VIII a.C. na cidade de Olimpia
i
dedicado a este deus tregua en calquera guerra e paralización da vida pública coa suspensión dos actos
. Durante os xogos, os gregos decretaban a paz/tregua olímpica

oficiais pode participar calquera grego que fose cidadán e falase grego, os atletas compiten
. As polis da Hélade envían unha representación de maxistrados e atletas
a espidos
a Olimpia. As mulleres non poden asistir como espectadoras nin poden participar nas probas, polo que para elas existen uns
esposa de Zeus
xogos especiais celebrados en Argos en honor á deusa Hera .
Protocolo dos Xogos Olímpicos: músicos e atletas fan a cerimonia inaugural dos xogos, os atletas realizan o xuramento olímpico ante
no que se compromenten a competir limpamente, sen facer trampas
o consello olímpico e celébrase a procesión e os sacrificios aos deuses. No ximnasio
teñen lugar as probas de lanzamento de disco, xavelina, etc, na palestra compítese en salto e loita libre, no estadio dispútanse as
combinación de 5 probas nun mesmo atleta: carreira
carreiras de atletismo, no hipódromo as carreiras de cabalos. Unha proba destacada é o pentatlón
simple, lanzamento de xavelina, lanzamento de disco, salto de lonxitude e loita que debe estar prendida mentres duran os
. Mentres, no pritaneo gárdase a chama olímpica
xogos unha coroa de oliveira ou loureiro, que
e realízanse as ofrendas das cidades a Zeus. Finalmente faise a entrega de premios no templo de Zeus
vai acompañada de honra e gloria para o atleta, o nome do vencedor e o seu lugar de nacemento quedan inscritos nun rexistro de campións olímpicos; cando o atleta vence na proba de pentatlón
erísexelle unha estatua no templo de Zeus

e celébrase o banquete de clausura dos Xogos. Ao regreso dos atletas ás súas polis, os gañadores son
recibidos como heroes cun desfile polas rúas.
17
O pobo grego preocúase polo ser humano, o saber e a arte.
En Grecia xorden a Filosofía, a ciencia, a mitoloxía, a arquitectura clásica, os canons artísticos, os xogos Olímpicos e a democracia.
A influencia grega no occidente europeo foi a difusión do uso do ferro, a moeda, o alfabeto, o urbanismo e a arte.
Os gregos son os primeiros en crear unha linguaxe científica,

están formados por palabras ou letras que proveñen do grego
por iso moitos termos científicos actuais teñen unha etimoloxía grega
C
de arqueo (principio) e logia (estudo) de antropos (home) e morfo (forma) de para (ao lado) e sitos (alimento)
p. ex. arqueoloxía , antropomorfo , parásito ,
de biblion (libro) e théke (caixa, armario) alfa, representa o principio omega, representa a fin pi, representa unha constante matemática
biblioteca ,α eω ,π , etc.
u explican os fenómenos da natureza mediante a razón humana deixando atrás a vontade dos deuses
Filosofía e ciencia: aportan o pensamento racional , e propoñen
A un método de investigación científica baseado na observación e a experimentación establecendo as bases da ciencia moderna.
n Ciencias nas que destacan os gregos: Matemáticas, Filosofía, Historia, Xeografía, etc.
intúe que a materia está composta por átomos moi pequenos e indivisibles buscan o coñecemento a través do
t o Filósofos destacados: Demócrito , Sócrates e Platón
l
diálogo e a reflexión autor polifacético (física, ciencias naturais, filosofía) que expón as normas para pensar correctamente seguindo un razoamento lóxico
e Aristóteles .
i
establecen as primeiras regras da álxebra e a xeometría
o Científicos destacados: en Matemáticas Tales de Mileto, Pitágoras e Euclides , en
g
de astro (astro) e nomos (lei) revoluciona a astronomía ao afirmar que os planetas xiran ao redor do Sol (heliocentrismo) mentres que os seus contemporáneos
Astronomía Aristarco
a
t crían no xeocentrismo (a Terra como centro do Universo)
, en Física Arquímedes
senta os principios básicos da física e inventa o parafuso (permite subir a auga dun río para regar os
cultivos) e a panca (permite erguer grandes pesos) fai os primeiros tratados de medicina, distingue entre os síntomas da enfermidade e as causas que a
e en Medicina Hipócrates
G provocan, fai pequenas operacións cirúrxicas e elabora medicinas a base de plantas curativa
s.
r Xeografía: Eratóstenes realiza o primeiro mapa do mundo coñecido con meridianos e paralelos; tamén afirma que a Terra é redonda
u
e fai unha medición aproximada da circunferencia terrestre.
e
pai da Historia
Historia : Herodoto , Tucídides, Tito Livio.
c
Lingua común para todas as polis, a grega usa un alfabeto silábico que introduce as vogais por 1ª vez.
i r Literatura en lingua grega que axuda a difundir a cultura grega. Moitos dos xéneros literarios
épica (Homero, Virxilio), poesía (Safo), didáctica
(Demóstenes, Cicerón)
naceron na Antigüidade.
a
s. VIII a.C.
o Poemas épicos atribuídos a Homero describen a orixe e as xestas dos seus antepasados.
dona do rei de Esparta heroe de Troia

- A Ilíada narra a guerra entre gregos e troianos, a causa do rapto de Helena por Paris .
a
- A Odisea conta as aventuras do rei de Ítaca Ulises na súa viaxe de regreso tras a guerra de Troia.
o Mitos.
os actores usan máscaras e calzan coturnos
o Teatro: este xénero literario foi unha creación orixinal do mundo grecorromano que se representa
(zapatos altos); as mulleres non poden actuar e os papeis femininos son representados por homes disfrazados cuxa estrutura é; cávea
ao aire libre no edificio chamado teatro
(bancadas para os espectadores), orquestra (lugar para o coro, cun altar no centro) e escena amosa a loita do ser humano enfrontado a forzas
. Destacan tanto na traxedia
invencibles (destino, culpa, etc.), ten un desenlace funesto recrea os aspectos festivos e
con autores como Eurípides, Sófocles ou Esquilo como na comedia
alegres da vida cotiá, ten un desenlace feliz
con autores como Aristófanes, Menandro ou Plauto.
18
Etapas: arcaica, clásica e helenística.

non empregan o arco vigas horizontais
Arquitectura alintelada ou arquitrabada baseada na unión de columnas verticais e linteis .
rexeitan o colosalismo mesopotámico e exipcio
Constúen á medida do ser humano .
Búsqueda da beleza, á que identifican coa harmonía e a proporción.
De función maioritariamente relixiosa destacan os templos, pero tamén constrúen edificios para o lecer como os teatros.
dedicada a unha divinidade
- Templos.- Arquitectura relixiosa , o templo foi o edificio máis importante xa que se consideraba a morada
A do deus, do que gardaba a súa estatua e o seu tesouro. Na súa construción empregan grandes bloques de mármore e adoita
aínda que tamén os hai de planta circular: o tholos
ter planta rectangular .
r No interior divídese en tres partes: pronaos
ou vestíbulo
, a naos ou cella
onde se sitúa a estatua da divindade
e o opistodomos
para as ofrendas e o
tesouro, simétrico e oposto á pronao

.
q columnata de forma triangular
A No exterior levántase sobre un basamento con chanzos e rodéase dun peristilo decorando os frontóns
A que coroan as fachadas adaptación ao marco arquitectónico (ao espazo dispoñible)
u e o friso con relevos frecuentemente policromados con vivas cores.
Os templos máis destacados encóntranse no acrópole de Atenas, como o Partenón.
n disposición dos elementos da fachada dun edificio seguindo unha
i Para ter unhas construción proporcionadas establecen tres estilos ou ordes
proporción e unha regra establecidas das columnas e o entaboamento
arquitectónicas que se diferencian pola combinación de elementos :
t t
estrías a aresta viva
a. Orde dórica.- Sobria e corpulenta, con grosas columnas de fuste estriado sen basa que apoian
e directamente sobre o basamento con chanzos e capitel formado polo equino e o ábaco. No entaboamento arquitrabe lisa,
i estas decoradas con relevos
friso dividido en tríglifos e métopas e cornixa voada.
c
estrías a aresta morta
g r b. Orde xónica.- Máis esvelta, con altas columnas de fuste estriado que apoian sobre unha basa que
t
descansa sobre o basamento con chanzos e capitel con volutas. No entaboamento arquitrabe dividida en tres platabandas ,
decorado con relevos ou non
u friso corrido e cornixa máis voada.
a
c. Orde corintia.- Inspírase na orde xónica con altas columnas que soen ser de fuste liso e apoian sobre unha basa que
r
descansa sobre o basamento con chanzos. O seu capitel está formado por follas de acanto e caulícalos.
a supera o semicírculo
- Teatros.- Arquitectura para o lecer, levántase en en honor do deus Dionisio, de planta ultrasemicircular .
G Distinguimos neles tres partes:
t 1. Cávea é a bancada ultrasemicircular na que se sitúan os espectadores, para construíla aproveitan da ladeira dun
outeiro e así conseguen unha acústica e unha visibilidade perfectas.
r 2. Orquestra circular que é onde se sitúa o coro.
3. Escena, lugar no que se realizan as representacións.
e
Material: bronce para a escultura exenta, pedra e mármore nos relevos cos que adornan os seus edificios.
Representan, con formas humanas, divinidades, heroes, atletas, sacerdotisas, escenas relixiosas ou loitas reais e mitolóxicas
as proporcións perfectas combinando as proporcións entre as distintas partes do corpo humano
f Buscan a beleza ideal para o que establecen un canon .
E Tipoloxía:
representación esculpida en pedra que se independiza do bloque de pedra
e a. Escultura exenta ou en vulto redondo .
s representación esculpida en pedra que permanece pegada a ela sobresae máis do bloque de pedra sobresae menos
c b. Relevo . Pode ser altorrelevo ou baixorrelevo
c do bloque de pedra
.
Etapas:
u
i mozos espidos mozas vestidas
1. Escultura grega arcaica.- Antes do s. V a.C. represéntanse kouroi e korai cun tratamento ríxido do
l medio sorriso
corpo, en posición frontal e hierática expresión do rostro amosando o denominado sorriso exinético .
t
a
u 2. Escultura grega clásica.- Entre os séculos V e IV a.C. representan un corpo humano proporcionado e harmonioso seguindo
p.ex. canon de Policleto (aaltura do ser humano debe ter 7 veces a altura da súa cabeza)
r un canon de beleza e con rostros de expresión serea. Son
escultores clásicos do s. V a.C. Mirón, Fidias e Policleto; do s. IV a.C. Praxíteles, Lisipo e Scopas.
a
3. Escultura grega helenística.- Entre os séculos IV-I a.C. observamos o gusto polos temas banais, buscan o dramatismo e un
dor, forza, tensión, etc.
maior realismo, amosando emocións humanas e movemento. Perfecciónase a representación das
vestimentas e a expresividade do rostro.
grande variedade de
A pintura grega perdeuse e as mostras máis importantes vémolas na decoración dos vasos de cerámica
pezas, cada unha delas destinada a unha función
. Nelas representan escenasmitolóxicas e da vida cotiá. As creámicas mías destacdas son
Pintura as realizadas na rexión da Ática onde distinguimos dúas tipoloxías:
deixan o fondo da cor da arxila e píntanse en cor negra as figuras
a. Cerámica de figuras negras sobre fondo claro .
b. Cerámica de figuras vermellas sobre fondo escuro.
19
Cultura clásica Cultura dos antigos gregos e romanos legado grecorromano da Antigüidade con forte pegada na cultura de Europa occidental á que serve de modelo
estratexicamente situada cidades
Península Itálica, co centro na cidade de Roma ubicada no territorio do Lacio. As urbs son o lugar
de actividades como a artesanía e o comercio
de residencia dos cargos da administración e o centro económico . Os romanos fundan cidades
Localiza- ao longo do Imperio praza, centro da vida política e relixiosa
de estutura semellante protexidas por murallas co centro no foro .
ción tras numerosas guerras para as que conta co poderoso e eficaz exército da lexión
Expansión territorial: grande durante a República, xa que Roma
espacial (5.500 homes) formada por todos os cidadáns entre 17-60 anos séculos VI a III a.C conquista a península
conquista moitos territorios ao redor do Mediterráneo
Itálica; ss. III a II a.C. conquista o Mediterráneo occidental; ss. II-I a.C. controla o Mediterráneo oriental (Grecia), a Galia, Britania e amplas zonas de Europa central
.
No I milenio a.C. a península Itálica está ocupada por diferentes pobos: latinos, sabinos e samnitas no centro, estruscos ao
Poboación colonias da Magna Grecia
norte e gregos no sur .
O Evidencias arqueolóxicas: no s. VIII a.C. tribos de latinos agrúpanse ás beiras do río Tíber
preto da illa Tiberina, lugar de doada defensa e ben comunicado
restos máis antigos de poboamento (cabanas, instrumentos, etc)
A instalándose no monte Palatino . Andando o tempo, no s. VII a.C. os latinos ocupan os sete
r outeiros próximos ao Tíber que forman a antiga cidade de Roma.
escritor do s. I a.C.
Orixe lendaria/mítica de Roma: Virxilio escribe a Eneida na que atribúe a fundación de Roma á vontade dos deuses e
heroe/semideus de Troia, fillo da deusa Venus
n i a prestixiosos heroes da mitoloxía grega ligando a orixe da cidade a Eneas quen fuxindo de Troia se
establece no Lacio.
descendente de Eneas futura Roma
Conta tamén a lenda que séculos máis tarde, no s. VIII a.C., Numitor é o rei de Alba Longa ata que o seu
x irmán Amulio lle usurpa o trono e obriga a Rea Silvia
filla de Numitor
a ingresar como sacerdotisa de Vesta
as sacerdotisas debían permanecer virxes
t para asegurarse de que non tivese descendencia, pero o deus Marte namórase
de Rea Silvia
e ten con ela dous xemelgos Romúlo e Remo.
Amulio
e O tío-avó dos nenos mándaos abandonar no río Tíber, pero primeiro unha loba os rescata e os aleita e despois un pastor os cría.
e coñecen o seu pasado
Cando os nenos son maiores , matan ao usurpador Amulio e restitúen no trono de Alba Longa ao seu avó Numitor.
situado no monte Palatino
i Os xemelgos queren fundar unha cidade no lugar onde a loba os salvara e Rómulo traza unha liña no chan para
s sinalar a fronteira sagrada. Remo atravesa sacrilegamente a fronteira sagrada da cidade de Roma e Rómulo o mata, se converte no
753 a.C. da nova cidade
primeiro rei de Roma e chega a poboar cinco dos sete outeiros dando asilo a a criminais, escravos fuxidos e exilados.
g os 4 primeiros de orixe latina e os 3 últimos de orixe

A etapa monárquica vai dos séculos VIII ao VI a.C. Houbo sete reis en Roma
etrusca (este pobo ocupa e domina o territorio do Lacio) é o sumo
. O rei concetra o poder: administra xustiza, poder militar, relixioso
sacerdote organismo formado por membros das grandes familias aristocráticas
e político xa que goberna coa axuda do Senado .
Monarquía agrícola e gandeira
a
Base económica agropecuaria con numerosos artesáns e mercaderes na cidade.
contando co apoio do pobo
Remate: no século VI a.C. as familias aristocráticas de Roma descontentas coa política
etrusco
autoritaria da monarquía acaban co derradeiro rei Tarquinio o Soberbio .
o termo república provén do latín res publica que significa “asuntos públicos”
A etapa republicana vai dos séculos VI ao I a.C. Roma adopta o sistema
P
político republicano, un sistema de carácter oligárquico.
o Senado e o pobo romano
Lema: SPQR .
Protagonistas:
o E
R a. Os patricios controlan o goberno, elaboran as leis, exercen a xustiza e monopolizan os cargos públicos.
b. Os gobernados son os plebeos, que carecen de dereitos políticos. Loitan douscentos anos para obter os mesmos dereitos
dereito a elixir un representante que defenda os seus intereses
que os patricios: primeiro logran o tribuno da plebe , máis adiante a Lei das
l t compilación escrita das leis de Roma
Doce Táboas , logo o dereito ao matrimonio con patricios e o acceso a cargos públicos e
o finalmente no s. III a.C. convértense en cidadáns romanos cando as leis igualan en dereitos a patricios e plebeos.
R Institucións principais:
í a
1. Senado.- É a institución máis importante, está composta por 300 antigos maxistrados, dirixe a política exterior e as
e diñeiro público
finanzas , aconsella e controla aos maxistrados e ratifica as leis aprobadas nos comicios.
m t p 2. Maxistrados.- Encárganse do goberno e exercen o poder no nome do Senado e do pobo de Roma.
p dirixen o goberno e o exército administran xustiza censan aos cidadaáns e nomean o Senado
ú 2.1. Superiores: cónsules , pretores e censores .
administran a cidade de Roma recadan os impostos defenden os intereses dos plebeos
2.2. Inferiores: edís , cuestores e tribunos da plebe .
b 3. Comicios.- Son asembleas de cidadáns que votan as leis e elixen aos maxistrados.
i a
a l 3.1. Comicios curiados, formados segundo a orixe familiar. Non teñen función política.
3.2. Comicios tribunados, formados segundo a residencia. Elixen aos maxistrados inferiores e ao tribuno da plebe.
i 3.3. Comicios centuriados, formados segundo a riqueza reúnen aos cidadáns en 193 grupos e cada grupo ten un
c s
aos 98 votos
c voto; empezan a votar os máis ricos e cando se consegue a maioría párase a votación e así os menos ricos a
miúdo non chegan a votar. Os comicios centuriados elixen aos maxistrados superiores.
a A expansión territorial romana durante a etapa da República aporta grandes riquezas a Roma, pero tamén fortes
a
cos botíns de guerra, co cobramento de impostos, coa compra de escravos prisioneiros de guerra e coa explotación de grandes
desigualdades sociais, uns enriquécense
lñatifundios por ter que abandonar as súas terras para servir no exército
e outros como parte dos campesiños arruínase . Todo isto desemboca en
Tiberio e Caio, eran tribunos da plebe
conflitos sociais como a revolta dirixida polos irmáns Graco no s. II a.C. en demanda dun mellor
para calar as protestas e controlar tan inmenso territorio
reparto da riqueza. O Senado e os maxistrados optan por entregar o poder a xefes
militares que acaban enfrontándose entre eles iniciando as guerras civís.
Remate: Xullo César foi elixido cónsul no s. I a.C. e logo gobernador e xefe militar de varias provincias. Amparado polos
seus éxitos militares e co apoio dos plebeos faise nomear ditador vitalicio concentrado cada vez máis poderes cousa que
que vían en perigo a perviivencia das institucións republicanas
disgusta aos senadores así pois, unha conxura de senadores promove o asasinato de
executado por Bruto, un patricio amigo e protexido de César día 15
César ás portas do Senado o día dos idus de marzo do ano 44 a.C.
20
os séculos I e II d.C. foron os da

A etapa imperial vai dos séculos I a.C. ao V d.C. Pax Romana
.
P Orixe: morto César, o seu fillo adoptivo Octavio vence aos seus rivais nunha guerra civil e o Senado lle outorga o título de
I Augusto significa elixido polos deuses.
convoca ao Senado, nomea os
Nova forma de goberno, o imperio, na que Augusto concentra todos os poderes: executivo e lexislativo
maxistrados, reúne os comicios, dicta todos os edictos (leis) do Imperio pode xulgar ou revisar todos os procesos é xefe do exército
, xudicial , militar co título de
é a máxima autoridade relixiosa Senado, maxistrados e comicios
o emperador e relixioso como gran pontífice. As institucións republicanas
continúan existindo, pero foron desposuídas das súas funcións. Inicialmente o título de emperador non é hereditario pero a
m maioría dos emperadores sucédense de pai a fillo.
vixían as cidades, xulgan os crimes e recadan impostos
Organización territorial do Imperio: o Imperio divídese en provincias administradas
E por un gobernador
pode ser nomeado polo Senado (nas provincias senatoriais) ou directamente polo emperador (nas provincias imperiais)
coa axuda de
l
funcionarios.
t p Evolución do Imperio Romano:

A
í a. Prosperidade, paz e seguridade no Imperio Romano entre os séculos I e II. Agora o Imperio alcanza a súa máxima
domina o mundo Mediterráneo (Mare Nostrum)
expansión territorial estando ben comunicado grazas á rede de calzadas, inicia a Pax
a Romana
etapa na que apenas hai guerras exteriores
, vive nunha prosperidade económica que afasta a conflitividade social.
n
e b. Crise do Imperio Romano.
t continuos ataques dos pobos
p b.1. Inicio da crise.- O Imperio entra en crise no s. III porque as fronteiras vólvense inseguras
xermánicos a falta de consquistas implica
t , a economía está nunha situación crítica xa que descende a produción agrícola e mineira
falta de escravos os ataques bárbaros cortan as vías de comunicación é difícil recadar
, paralízase o comercio , diminúen os ingresos do Estado
a impostos polas frecuentes revoltas e continuos asasinatos de emperadores
i . Desde o punto de vista político a autoridade imperial debilítase á
r vez que os xefes militares aumentan o seu poder e o exército acaba converténdose na única autoridade nas provincias.
i ano 395
s b.2. Continuación da crise.- No s. IV o emperador Teodosio, divide o Imperio Romano entre os seus dous fillos
Arcadio e Honorio para facilitar a súa defensa.
c
- Imperio Romano de Occidente, empobrecido, os seus emperadores non manteñen a súa autoridade nin o limes.
g - Imperio Romano de Oriente, tamén coñecido como Bizancio, máis rico e poboado. Os seus emperadores
i
manteñen a súa autoridade e as fronteiras contra os bárbaros.
pobos (suevos, vándalos, alanos,
a b.3. Remate do Imperio.- O Imperio é invadido no s. V polos pobos xermánicos/bárbaros
a visigodos, ostrogodos, etc) estranxeiros seminómades organizados en familias (os xefes das familias elixen un líder militar que exerce de “monarca”) e clans que viven máis alá do
limes practicando a gandaría e unha agricultura moi primitiva, coñecen a metalurxia do ferro (armas) pero descoñecen a escritura e non teñen moeda
que, empurrados
o pobo chegado de Asia central fronteiras
polos hunos , atravesan o limes facendo desaparecer o Imperio Romano de Occidente
no ano 476, o xefe bárbaro Odoacro destitúe ao derradeiro emperador romano de occidente chamado Rómulo Augústulo
cando conquistan Roma e
coñecido como Imperio Bizantino, coa capital en
aséntanse na zona como reinos independentes; o Imperio Romano de Oriente
Constantinopla
continúa existindo ata o s. XV.
a Idade Antiga
A fin do Imperio Romano de Occidente marca en Europa a fin dunha etapa histórica
R
e o inicio dunha nova etapa histórica, a Idade Media.
autoridade absoluta do
Sociedade escravista e urbana de familia patriarcal pater familias
. A muller romana dedícase exclusivamente ás tarefas
non pode participar na vida política, si na vida social
S domésticas e ao coidado dos fillos, os seus dereitos son limitados .
o División social:
o a. Durante a República:
descendentes dos fundadores de Roma
- Patricios.- Son as gens, unha minoría de familias aristocráticas propietarias de terras e gando.
c - Plebeos.- Son o grupo social maioritario e carecen de dereitos políticos. Está formado por campesiños, artesáns e
m as mulleres e os estranxeiros tamén carecen de dereitos
comerciantes . Deben pagar impostos e formar parte do exército.
i - Escravos.- A maioría son prisioneiros de guerra e son propiedade do amo polo que non teñen ningún dereito.
b. Durante o Imperio: a sociedade é aberta
permite o ascenso social
e presenta maior diversificación social. No s. III prodúcese a Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras
ano 212
e equiparación xurídica dos habitantes do Imperio promovida polo edicto do emperador Caracalla , quen concede a
a
cidadanía romana a todos os habitantes do Imperio.
d - Cidadáns.- A maioría de homes libres gozan da cidadanía romana desde o s. III. e plebe. Teñen dereitos políticos e están
protexidos polas leis, pero había grandes diferenzas de fortuna:
a 1. Nobilitas
altos cargos e plebeos moi ricos dedicados aos negocios
e cabaleiros
patricios, plebeos enriquecidos e cargos intermedios da administración
forman o
grupo privilexiado.
d 2. Plebe formada por unha gran masa de campesiños e asalariados urbanos. Cando a plebe non ten traballo vive do que lle
“pan e circo”
proporciona o Estado e distráese coa diversión que este lle ofrece .
e - Non cidadáns:
escravos manumitidos/liberados
3. Libertos , poden adquirir a cidadanía romana.
4. Escravos son numerosos, realizan traballos duros pero tamén se ocupan do ensino ou de tarefas administrativas.
cereais, vide, oliveira
- Agricultura baseada no cultivo da triloxía mediterránea , froitas e hortalizas e melloraron os regadíos.
- Minaría, explotando minerais como ouro, prata, ferro, chumbo, estaño, cobre, mercurio e sal.
Economía - A artesanía inclúe unha gran variedade de oficios. Tamén se desenvolveron actividades alimentarias, como a fabricación de
aceite, viño, pan e salgadura de peixe.
- O comercio foi intenso, dentro e fóra do Imperio Romano.
21
Do inicial politeísmo romano, no s. I d.C. os romanos pasan ao monoteísmo cando xorde unha nova relixión, o cristianismo, que
paseniñamente se vai estendendo polo Imperio.
Politeísmo inicial.- Os romanos toman a relixión dos gregos e a adaptan ás súas crenzas. No tocante aos deuses, adoptan os
pai dos deuses matrimonio e agricultura a arte o amor e a beleza a caza
deuses gregos pero lles cambian o nome: Xúpiter , Xuno , Apolo , Venus , Diana ,
é o mensaxeiro dos deuses a sabedoría a agricultura o lume do fogar o mar o viño e as festas o inferno
Mercurio , Minerva , Ceres , Vesta , Neptuno , Baco , Plutón , Marte
a guerra
.
o Culto:
4. Público nos templos en cuxo interior se garda a estatua do deus ao que está dedicado. Os cidadáns no teñen acceso ao
vísceras de animais que se ofrecen no altar dos deuses (a carne era consumida polos
A interior. As cerimonias máis frecuentes son as procesións, ofrendas
que practicaban o rito) ovellas, galiñas,… derraman un líquido como leite, mel, etc.
, sacrificios de animais e libacións nun altar situado fronte ao templo.
o fogar
5. Privado no ámbito doméstico e dirixido polo pai da familia. Este culto ten gran desenvolvemento en Roma onde cada
n pequeno altar deuses familiares
casa conta cun larario no que se rende culto aos lares e os penates .
o A vontade dos deuses: antes de emprender unha acción gregos e romanos consultan a vontade dos deuses nos oráculos
t recintos sagrados aos que acuden as persoas para consultar aos deuses
. Como as mensaxes dos deuses son enigmáticas faise necesaria a interpretación
destinados á interpretación do voo e o canto das aves
R dos mesmos polas pitias e as sibilas. Ademais están os auspicios , interpretados polo
que le neles os designios da divinidade acontecementos extraordinarios enviados polos deuses para dar a coñecer a
augur e por último os presaxios e os prodixios
i súa vontade
.
e
Monoteísmo cristiá.- O cristianismo é a nova relixión que xorde en Palestina no s. I e se estende por todo o Imperio
g non está limitada aos xudeus, diríxese a todo o que quera unirse ás súas crenzas
l Romano. Ten un carácter universal . Os principios predicados por Xesús
a Deus e ao próximo a
baseánse no amor , a renuncia aos bens terreais e o perdón das ofensas para salvarse e alcanzar o Paraíso Celestial
vida eterna no reino de Deus
.
a i
o pobo da Biblia polos
- Un lugar e un pobo.- Os hebreos están asentados na costa do Mediterráneo oriental denominada Palestina
gregos (existencia dun único Deus, Yahvé)
. A súa relixión era o xudaísmo monoteísta que cre na chegada dun Mesías salvador que os redima
x
dos seus pecados. Teñen un libro sagrado, a Biblia, que narra as orixes do mundo, a historia dos xudeus e a súa alianza con Yahvé
e os Dez Mandamentos coas normas a seguir.
tamén inclúe Samaria (ao norte)
i O Imperio Romano conquista a zona no s. I, converténdose Xudea nunha provincia romana gobernada por
o máis famoso foi Poncio Pilato
R un prefecto romano .
época do emperador Octavio Augusto María e Xosé
ó - O personaxe principal, Xesús de Nazaret.- Nace en Belén no s. I . Os seus pais eran xudeus
orixinarios de Galilea que se trasladan a Xudea para empadroarse seguindo as ordes romanas. Aos 30 anos, Xesús proclámase Fillo
rei dos xudeus significa “Cristo” en grego
o de Deus sendo recoñecido como o Mesías polos seus seguidores e inicia a predicación das súas
n ensinanzas por Samaria e Xudea rodeándose de 12 apóstolos
discípulos
. Os xudeos considérano un impostor acusándoo de propagar
unha doutrina falsa que se opón ás leis romanas, polo que é detido aos 33 anos polo gobernador Poncio Pilato e condenado a
crucifixión resurrección ascensión
morrer na cruz . Os seus seguidores afirman que aos tres días resucitou e ascendeu aos ceos .
m en grego significa “Boa Nova”. Cato dos seus apótolos escribiron Evanxeos narrando episodios da vida de
As ensinanzas de Xesús, que están recollidas nos Evanxeos
Xesús e as súas ensinanzas. Cada evanxelista distínguese por un símbolo: Mateu un anxo, Xoán unha aguia, Marcos un león e Lucas un touro
son a base da relixión cristiá que se
difunde por todo o Imperio Romano. Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras
a
- As comunidades cristiás.- Os primeiros seguidores de Xesús organízanse en pequenas comunidades e cada unha elixe a un bispo.
significa “reunión de todos os cristiáns”
O conxunto de comunidades cristiás forman a Igrexa . Andando o tempo, o bispo de Roma convértese
cabeza de todos os cristiáns
no Papa . Para pertencer á comunidade cristiá é necesario seguir unha aprendizaxe catequese e ser bautizado.
responsables das comunidades das dióceses dirixen o culto na
A Igrexa organízase seguindo unha estrutura xerárquica: Papa bispos sacerdotes
parroquia e axudan ao bispo axudan ao sacerdote nas cerimonias
diáconos asembleas locais de cristiáns.
- Actitude do Imperio Romano ante o cristianismo.
o Antes do s. III.- Os cristiáns son perseguidos, acusados de non seguer o culto imperial e de negarse a servir a Roma como
torturas
soldados. Teñen que acocharse e moitos deles sofren martirio .
o Desde o s. III.- A fonda crise social do Imperio provcocxa a decadencia dos deuses e crenzas existentes e abre o camiño á
amor ao próximo, renuncia aos bens materiais,…
expansión dos valores do cristianismo Así as cousas, o emperador Constantino co Edicto de
do ano 313
Milán autoriza a práctica do cristianismo e a finais deste mesmo século o emperador Teodosio co Edicto de
ano 380
Tesalónica converte o cristianismo na relixión oficial do Imperio.
22
Os romanos herdan a cultura grega e afondan nela. É un pobo práctico e as achegas máis importantes da cultura romana son
constrúen cidades por todo o Imperio I, II, III, …
as súas obras de enxeñaría, a súa concepción urbanística , a numeración romana , o
Cultura o Dereito romano, base do dereito actual
calendario, as súas leis escritas para regular as relacións entre as persoas e entre estas e o Estado,
o latín, do que derivan moitas linguas europeas actuais
o cristianismo, a expansión da súa lingua que se difunden por todo o Imperio.
empregan o arco, a bóveda e a cúpula o edificio adecúase á función que ten que desempeñar
Arquitectura abovedada , funcional/práctica , continuadora das
unha especie de formigón co que
formas gregas pero máis diversificada que esta. Empregan novos materiais como o morteiro romano
compactan pequenas pedras, fragmentos de ladrillo, etc. instrumentos de medición, máquinas para levantar grandes pesos
e novos métodos de construción que lles
A permiten levantar edificios máis sólidos e elevados.
Tipoloxía arquitectónica:
r
aínda que tamén os hai de planta circular
o Arquitectura relixiosa.- Templos que adoitan ter planta rectangular nos que usan elementos
q é semellante á dorica, pero ten basa e fuste liso
gregos como as tres ordes arquitectónicas ás que lles engaden dúas máis: a orde toscana ,e
no seu capitel combina as volutas xónicas e as follas de acanto corintias
a orde composta . No exterior, a diferenz do grego, o templo romano
u elévase zobre un podium
zócolo de pedra
e ten un pórtico de entrada ao que se accede por unha escaleita frontal. Parte da
A i columnata do peristilo está pegada á parede da cella.
A
o Arquitectura para o lecer.
t - Termas.- Complexo hixiénico-deportivo para tomar baños e realizar exercicios físicos.
- Circo.- Construción para albergar grandes espectáculos de masa como as carreiras de cuadrigas.
n e - Anfiteatro.- Construción para albergar grandes espectáculos de masas como os combates de gladiadores.
a diferenza do grego
- Teatro.- Edificio que alberga representacións satíricas ou dramáticas. De planta semicircular non se constrúe
c aproveitando a ladeira dun outeiro senón que é exento. Distinguimos neles tres partes:
t 1. Cávea é a bancada semicircular na que se sitúan os espectadores, e se constrúen igula que nos anfiteatros ne os circos
t sobre sólidas bóvedas queaguantan o peso.
i r 2. Orquestra semicircular que é onde se sitúa o coro.
u a diferenza do grego
3. Escena, lugar no que se realizan as representacións, é máis elevada e ten un decorado permanente .
g r o Arquitectura conmemorativa.- Arcos de triunfo e columnas que conmemoran as vitorias dos emperadores.
edificio de pisos romano
a o Arquitectura doméstica.- Insula ; domus; villae.
a
grandes sepulturas
o Arquitectura funeraria.- Mausoleos que albergan restos de personaxes importantes ou cidadáns adiñeirados.
Obras de enxeñería romana.- Pontes, acuedutos e calzadas.
t
R
Material: mármore.
moitas obras gregas coñecémolas grazas a copias romanas
Os romanos seguen os modelos gregos , pero innovan creando o retrato realista.
a diferenza da idealización na escultura grega
E Escultura realista .
o
s Tipoloxía:
c o Escultura exenta ou en vulto redondo.- Representan retratos de emperadores e personaxes célebres de corpo enteiro,
sentados cabeza e parte do tronco a cabalo, p. ex. a estatua ecuestre de Marco Aurelio
u sedentes , bustos ou estatuas ecuestres . O obxectivo recordar ao
m
l retratado para a posteridade. Poden ter un carácter familiar ou público.
non se representan idealizados como pasaba na escultura grega
t Os retratos reflicten a apariencia real do retratado, imperfeccións incluídas ,
u incluíndo sentimentos e tamén a súa personalidade.
a e r
reproducen fielmente os
a o Relevo.- Representan temas da vida cotiá, xestas dos emperadores, etc. Teñen un carácter narrativo
acontecementos
. Algúns narran as historias mediante unha sucesión de escenas nun espazo ininterrompido, p. ex. os baixorrelevos
en espiral da columna conmemorativa de Trajano.
P
Soporte: decoran as paredes das súas vivendas con pinturas murais, moitas delas consérvanse nas cidades romanas de Pompeia
i grazas a que a erupción do Vesubio no 79 a. C. permitiu a súa conservación soterradas baixo a lava
e Herculano .
n
Técnica do fresco e se protexen cunha capa de cera que aviva as cores.
t
Temática mitolóxica, escenas da vida cotiá, retratos, paisaxes e construcións arquitectónicas de fantasía.
u
Características: realismo, detallismo, colorido e movemento das figuras. Non coñecen a perspectiva, pero saben darlle
r
profundidade á pintura.
a
Decoran pavimentos e paredes das vivendas.

pequenas pezas de cerámica de distintas cores e formas
Mosaico
Elabóranse con teselas . O artista fai o debuxo no chan e distribúe as teselas enchendo os
espazos para finalmente unilas cunha masa de cemento.
neste caso, se
Representan escenas complexas e polícromas con detallismo. A temática deles pode ser xeométrica ou figurativa
representa a mesma temática que na pintura
.
23
As primeiras comunidades cristiáns legan unha serie de crenzas e símbolos iconografía cristiá
á cultura occidental. Estes cristiáns manexan
que lembran a figura de Xesucristo para acocharse pola persecución á que estaban sometidas polas autoridades romanas
unha serie de símbolos para pasaren desapercibidos :a
lembra a forma en que morre Xesucristo as letras da palabra peixe en grego (ICTUS) significan “Xesucristo fillo de Deus salvador” é un anagrama coas primeiras letras do
cruz ; o peixe ; o crismón
nome de Cristo en grego
.
Tipoloxía arquitectónica:
A
cemiterios escavados baixo terra
o Funeraria.- Empregan catacumbas debido á necesidade das primeiras comunidades cristiáns de
n
pola persecución á que estaban sometidas polas autoridades romanas
t acocharse para poder celebar as súas cerimonias e honrar aos seus mortos. As
i catacumbas están formadas por longos corredores e nichos nas paredes onde despositan o corpo do defunto. As paredes están
g A decoradas con pinturas ao fresco na que representan escenas de cristiáns orando, celebrando os seus ritos e cerimonias ou os
r A
a t
r símbolos que empregaban.
e
q
p u
R a i
l t
o e e - Relixiosa.- No s. IV, cando o cristianismo pasa a ser a relixión oficial do Imperio Romano os cristiáns deixan de esconderse e
o c
c t constrúen os seus templos, coñecidos co nome de basílicas, para os que empregan técnicas arquitectónicas e formas
m
r u
i
a s r decorativas romanas.
t a
i Mentres os romanos realizaban o culto no exterior do templo os cristiáns realizan as súas cerimonias relixiosas no interior del,
á
por iso necesitan un edificio con capacidade para moitos fieis e así elixen a construción civil romana denominada basílica que
tiña unha gran nave central.
Decoran as paredes da basílica con mosaicos de vivas cores nos que se plasman escenas da vida de Cristo e episodios dos
Evanxeos.
As basílicas sentan un modelo de igrexa que perdurará durante séculs.
24
Os pobos da península Ibérica anteriores aos romanos.

Pobos Grao de desenvolvemento.- Menor que o dos pobos de Oriente, pero ao final da Idade de Bronce xa presentan avances
fortificación dos poboados, metalurxia, etc
prerromanos propios das culturas urbanas .
Influencia recibida.- Tanto dos pobos do Norte de Europa como das avanzadas civilizacións do Mediterráneo oriental.
Reino asentado no SO peninsular actuais Huelva, Sevilla e Cádiz no I milenio a.C.
Tartesos Esta brillante civilización decae e desaparece no s. VI a.C., ben polo esgotamento dos minerais da zona, ben vencidos polos cartaxineses.
Riqueza en metais ouro, prata, estaño que intercambian cos pobos colonizadores.
amurallados, moitos en lugares elevados
Hábitat: poboados fortificados sobre unha ampla zona peninsular ao longo do litoral mediterráneo e
sempre próximos a unha fonte de auga. Agrupan as súas casas segundo un trazado urbano de rúas e prazas. As vivendas son de planta
rectangular con zócolos de pedra, muros de adobe e teitume con pólas e palla impermeabilizadas cunha capa de arxila.
Sociedade: estrutura social xerarquizada na que a aristocracia guerreira ten o papel dominante, por debaixo dela os artesáns,
i n d í x e n a s
comerciantes e soldados sendo grupos inferiores os agricultores, gandeiros, mineiros, servos e escravos. A muller participa nos labores
Í agrícolas e gandeiros e na elaboración de tecidos.
Política: os íberos non forman unha unidade política, son tribos independentes entre elas que comparten lingua, costumes e ritos.
cereais, oliveira, vide e legumes touros, ovellas, bois, asnos e
b Economía: practican a agricultura de secaño e ás veces usan o regadío; tamén gandaría
cabalos tecido e cerámica (usan o torno de oleiro
, explotación mineira, artesanía ), salgadura de peixe e un intenso comercio que impulsa o uso da
e moeda e un sistema de pesas e medidas.
cren que os elementos naturais (ríos, animais, plantas) teñen espírito e poder
Crenzas: son animistas . Veneran aos elementos naturais en santuarios e tamén
Tanit, Astarté, Deméter
r adoptan divinidades femininas de procedencia oriental . Practican ritos funerarios de incineración e soterran aos seus
P o b o s
defuntos acompañados de enxovais funerarios en necrópoloes próximas aos poboados ou aos santuarios.
o Cultura: coñecen a escritura e teñen un alfabeto de influencia fenicio-grega.
tumbas escavadas no chan e sinalizadas con piares-estela; no sur
Arte: moi rica e refinada, a maioría de obxectos conservados atopáronse en necrópoles
peninsular atopamos outra tipoloxía, as tumbas de cámara (escavadas ou construídas) de forma rectangular ou circular cubertas con grandes lousas de pedra sobre as que vai un gran túmulo de terra
s e
instalados sobre zonas elevadas e de variada tipoloxía: uns de gran tamaño e con muros de protección, patios interiores e varias dependencias; outros eran pequenos templos con só un
santuarios
habitáculo, unha entrada e un altar central para as ofrendas e sacrificios modelada co
e teñen unha finalidade funeraria ou relixiosa. Numerosos restos de cerámica
torno, de clara influencia oriental (fenicia e grega) cunha función práctica e decorada con motivos xeométricos, vexetais e figurativos de influencia
e ourivaría, destacan na escultura
fenicia e grega damas (Baza, Elxe), guerreiros, animais reais ou fantásticos e exvotos (pequenas esculturas de homes e mulleres e tamén animais ofrecidas á divinidade para pedirlle
figurativa
protección ou axuda) moitas veces policromada realismo
e relevo en pedra , coidando os detalles e representadas con frontalidade, rixidez, hieratismo e
pouca expresividade nos rostros.
Orixe: pobos de raíces celtas fortemente influenciados pola cultura íbera celtas + íberos = celtíberos.
C e l t í b e r o s Localización espacial: zona do val do Ebro e parte da Meseta. Teñen formas de vida urbana.
Cultura: practican a escritura empregando o alfabeto dos íberos e teñen manifestacións culturais próximas á cultura íbera.
forman parte de grupos europeos e asiáticos
Orixe: os celtas son pobos indoeuropeos procedentes das chairas do centro de Europa que entran na
e se mesturan coas comunidades autóctonas desde o s. X ata o V a. C.
península Ibérica polos Pirineos no I milenio a. C. asentándose no Norte e na Meseta.
Entran en varias ondadas:
Cataluña e val do Ebro
o Grupos da cultura do ferro que se asentan no leste peninsular .
xenericamente coñecidos como celtas
o Desde o s. VIII a.C. migran grupos que se espallan polo norte, centro e oeste peninsulares.
Colonizacións: pobos do centro de Europa
murallas, foxos
Hábitat: poboamento moi espallado polo territorio, con núcleos de poboación moi pequenos. Poboados fortificados en
lugares de doada defensa preto da auga.
C O tipo de asentamento é o castro, coas casas espalladas sen formar rúas entre as que destaca algún edificio de maiores dimensións
cunha función comunal, relixiosa ou funeraria
. Dentro do castro conviven varias familias; varios castros forman unha tribo que ten deuses, cultos
familiares e regras propios.
para protexer a vivenda do frío e a humidade
e As vivendas do castro son de planta circular, cos muros de pedra sen ventás, entrada elevada e cuberta
de ramaxe sostido por un poste central. No interior está o fogar ou lar e bancos pegados ás paredes.
presidida pola caste militar unidos por lazos de sangue
Sociedade: xerarquizada organizada en clans e tribos. Destacado papel da muller porque ela
l garante a sucesión familiar. Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras
pastoreo (ovella, cabra, porco, vaca e cabalo) cultivo de cereais (paínzo, centeo, trigo) e leguminosas (fabas e
Economía autosuficiente: gandería nómade e agricultura
chícharos) lapas, ostras ameixas
; a produción de alimentos compleméntase coa caza e coa pesca e o marisqueo nas rexións costeiras. Na
estaño, chumbo, ferro e metais preciosos como o ouro con
artesanía fan tecidos de la e cerámica. Gran importancia da minaría
t fenicios e cartaxineses, cos pobos do sur peninsular e con outros pobos célticos das costas atlánticas de Francia e Inglaterra que impulsa o comercio
non acuñan moeda
de troco .
instrumentos e armas
Tecnoloxía: metalurxia do ferro , cerámica, tecido da la.
auga, árbores, pedras
a
Crenzas: de relixión politeísta xa que adoran a divinidades guerreiras e tamén renden culto a elementos da natureza .
ollan o voo das aves
Tamén practican ritos relacionados coa adiviñación e a maxia. Enterran aos seus defuntos en necrópoles de incineración
xunto ao enxoval funerario
depositan as cinzas en urnas cultura dos campos de urnas.
s Cultura: non practicaron a escritura. A cultura castrexa: localizada entre Galicia, norte de Portugal e o occidente asturiano comeza
séculos II-I a.C. Baroña, Santa Tegra,...
nos séculos VII-VI a.C. e mantense ata a conquista romana . O nome ven do tipo de asentamento, o castro
numerosas armas (cascos, coirazas, escudos, dagas, …) de combate ou rituais (ofrendas ás
Arte: consérvanse poucas mostras pero sabemos que destacan na forxa
divinidades, enxoval funerario) fíbulas (sostén para a vestimenta), torques (adornos ríxidos para o pescozo ou os brazos), arracadas (pendentes), colares, brazaletes,
e a ourivaría decorativa
fibelas de cinto (porcos ou xabaríns) cunha función
en ferro, bronce e metais preciosos. A escultura, en pedra, céntrase nas figuras zoomorfas verróns
protectora para a gandaría sobre todo guerreiros de tamaño case natural, en actitude ríxida e portando un puñal e un escudo redondo
e antropomorfas .
Pegada: a influencia destes pobos de orixe indoeuropea sobre a poboación indíxena orixina unha área culturalmente coñecida como celta e celtíbera.
Galaicos: pobos de orixe celta asentados no noroeste peninsular desde comezos do I milenio a.C. Practican a metalurxia, traballan os
partindo do
metais preciosos e contactan cos pobos colonizadores do Mediterráneo por formar parte da ruta marítima do estaño
Mediterráneo pasa por Tartesos desde onde, pasando por Galicia, se dirixe a Irlanda e Gran Bretaña
.
25
Pobos do Mediterráneo oriental que cegan á península Ibérica no I milenio a. C. e se asentan no litoral mediterráneo
Rasgos comúns co obxectivo de comerciar. Achegan novos coñecementos ás poboacións indíxenas entre os que destaca a entrada de
historiadores gregos e romanos
documentos escritos .
Tiro, Sidón, etc
Orixe: pobos do Mediterráneo oriental, no actual Líbano .
p.ex. Gadir sobre o 1.100 a.C.
F Asentamento: fundan factorías comerciais desde o s. XII a.C. na zona sur e sueste da península Ibérica.
e en busca de produtos
Actividade económica: comercio, polo que entre os séculos XI e VIII a.C. viaxan polo Mediterráneo e fundan factorías
n comerciais desde as que realizan intercambios coas poboacións autóctonas trocando metais e salgaduras a cambio de produtos
teas, xoias, cerámica
manufacturados .
i hoxe Tunisia
o Cartago: colonia fenicia do Norte de África que desde o s. V a.C. substitúe a Fenicia no control do comercio do
Colonizacións: pobos do Mediterráneo
c Mediterráneo occidental.
ás veces policromada
i Arte: influídos polas formas artísticas exipcias e sirias as súa escultura, elaborada en pedra e bronce , presenta rixidez e
divinidades, sacerdotes, enxovais funerarios, etc.
frontalidade e ten unha función relixiosa .
o
s Pegada: inflúen na forma de vida dos pobos indíxenas, achegan novidades como a escritura ou o uso da moeda, deixan pegada das
introducen divinidades e ritos exipcios, asirios
súas crenzas relixiosas e tanto das súas manifestacións artísticas como das doutros pobos .
cidade de Asia Menor

G Orixe: pobos do Mediterráneo oriental, concretamente de Focea .
p. ex. Emporion
r Asentamento: fundan colonias comerciais desde o s. VII a.C. na costa leste peninsular. As colonias localízanse ao carón do
na
mar onde constrúen os portos para comerciar e preto de terra fértil para cultivala. Seguen a estrutura da polis grega cunha acrópole
zona máis alta, fortificada
e e un ágora.
en busca de produtos
Actividade económica: destaca o comercio, polo que entre os séculos XI e VIII a.C. viaxan polo Mediterráneo e fundan
g
colonias comerciais desde as que realizan intercambios coas poboacións autóctonas trocando metais e salgaduras destas a cambio de
teas, xoias, cerámica
produtos manufacturados gregos.
o Na agricultura introducen novos cultivos vide e oliveira, novas técnicas agrícolas e domesticación de novos animais galiña e gato.
s Pegada: inflúen na forma de vida dos pobos indíxenas, achegan novidades como a escritura ou o uso da moeda, deixan pegada das
introducen divinidades e ritos exipcios, asirios
súas crenzas relixiosas e tanto das súas manifestacións artísticas como das doutros pobos .
Orixe: Cartago.
Asentamento: os cartaxineses controlan a zona de Levante e o SL peninsular substituíndo aos fenicios no control do
estaño e prata
comercio de metais e nas factorías de salgadura.
Cartaxineses o Rivalizan cos gregos desde o s. V a.C. polo control da costa leste peninsular establecendo a súa base militar en
Eivisa
ou púnicos Ibisum desde onde lles pechan o paso ao sur obrigando aos gregos a concentrarse no Nordés peninsular.
o No s. III a.C. rivalizan cos romanos polo control do Mediterráneo occidental desencadeando as guerras Púnicas.
Durante a república Roma conquista moitos territorios e a conquista o sur de Italia provoca o choque cos intereses de
potencia situada no territorio da actual Tunisia durante máis de cen
Cartago , polo que romanos e cartaxineses se enfrontan en tres guerras
anos (264-146 a.C.)
que se coñecen como Guerras Púnicas. O resultado da Terceira Guerra Púnica é a destrución de Cartago.
I n t e r p r e t a r u n h a r e c r e a c i ó n h i s t ó r i c a
Un debuxo que representa as formas de vida do pasado reflectindo os achados das escavacións arqueolóxicas e/ou de Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras
Que é? escritas
fontes históricas .
Presentación - Indicar que representa o debuxo e indicar a localización espazo-temporal.
Contexto histórico - Explicalo.
Análise - Describir o debuxo e explicalo.
E l a b o r a r u n t r í p t i c o
folleto publicitario divulgar monumentos, históricos, lugares turísticos, et
Que é? Método para dar a coñecer de forma breve, clara e atractiva unha información
1º Organizar grupos.
Pasos 2º Escoller o tema a tratar.
3º Redactar o contido e ilustralo con imaxes.
- Portada: título e posible subtítulo que aclare o tema escollido.
- Contido informativo organizado en apartados cun título para cada un. Os parágrafos deben ser curtos e claros e tes que
Partes
colocar as imaxes que ilustren os textos.
- Autoría e colaboradores.
26
cando varios pobos xermánicos invaden Hispania

Definición Territorio da península Ibérica dominado polos romanos entre os séculos I a.C. e V d.C. .
Antes da conquista romana, os gregos chamaban Iberia ao territorio da península Ibérica. Os romanos cámbianlle o nome
Territorio
polo de Hispania.
Contexto.- Rivalidade entre romanos e cartaxineses polo dominio do Mediterráneo occidental no s. III a.C.
C o Cartago.- Gran potencia marítima que controla boa parte do Mediterráneo no s. III a.C.
o Roma.- Inicia a súa expansión territorial polo Mediterráneo durante a época republicana, s. III a.C.
o Guerras Púnicas:
264-241 a.C.
o Primeira guerra Púnica .- Rivalidade polo dominio de Sicilia que acaba nas mans dos romanos. Entón Cartago
n centráse na península Ibérica que aporta metais, soldados e tributos, concretamente no SL peninsular asentamo a súa capital en
Cartago Nova Cartaxena actual.
218-201 a.C. para frear a expansión romana polo
q o Segunda guerra Púnica .- O xeneral cartaxinés Aníbal proxecta a conquista de Roma
Mediterráneo península Ibérica Pirineos Alpes Roma asedio e exterminio dos seus
partindo da península Ibérica e no camiño ataca a cidade de Sagunto
habitantes
, que era aliada de Roma.
u Para vingar a toma de Sagunto e frear a expansión de Aníbal, Roma decide conquistar a península Ibérica
cortando así os subministros ao
exército cartaxinés que combate na península Itálica
. Os romanos inician a conquista pola costa mediterránea da península Ibérica, cando lexións
Xirona 218 a.C.
i romanas dirixidas polos irmáns Cneo e Publio Escipión desembarcan en Ampurias a finais do s. III a.C. .
218-19 a.C.
Fases da conquista romana da península Ibérica: prolóngase dous séculos , entre os séculos III-I a.C.
218-201 a.C.
s 1. Primeira, s. III a.C. .- Segunda guerra Púnica contra os cartaxinenses e os seus aliados indíxenas, os íberos, O obxectivo é
dominar a costa mediterránea.
. 201-154 a.C. cunha feble oposición dos íberos
2. Segunda, séculos III-II a.C .- Os romanos avanzan ata o Sistema Ibérico e a Meseta oriental.
t 3. Terceira, s. II a.C.
154-133 a.C.
.- Os romanos enfróntanse aos pobos da zona occidental peninsular
arévacos, vacceos e lusitanos
que ofrecen
grande resistencia a seren conquistados.
29-19 a.C. galaicos, cántabros e astures
4. Cuarta, s. I a.C. .- Guerra contra as belicosas tribos do norte peninsular . Co sometemento destes pobos,
a
dase por rematada a conquista romana da península Ibérica.
Galicia.- As expedicións romanas por Galicia desde o s. II a.C. culminan coa conquista do noroeste peninsular en tempos do
de localización aínda incerta
emperador Augusto. Destaca a resistencia dos galaicos na batalla do Mons Medullius .
O Hispania é unha provincia máis do Imperio Romano e para administrala a subdividen en provincias cuxo número varía co tempo:
r H coa capital en Tarraco coa capital en Corduba
o Na época republicana foron dúas: Hispania Citerior e Hispania Ulterior .
g i
o Na época imperial:
a s
a. En tempos do emperador Augusto, s. I, o número de provincias pasa a tres: Tarraconensis, Baetica e Lusitania.
n p a Tarraconensis subdivídese en tres provincias
i b. En tempos do emperador Diocleciano, s. II, o número de provincias pasa a cinco:
a
z Tarraconensis, Gallaecia e Carthaginensis, e continúan a de Baetica e Lusitania.
n
a c. A finais do s. IV, o número de provincias pasa a seis: ás cinco anteriores engádese a provincia Balearica.
i
c Cada provincia está dirixida por un gobernador que controla o territorio e a recadación de impostos. Moitos cargos políticos recaen
i
a
en hispanorromanos, que se converten na elite da sociedade hispánica.
ó
n
Os romanos exportan o seu modo de vida urbano. As cidades foron centros de expansión da forma de vida e a cultura romanas
d C
ademais de ser os centros administrativos e económicos da Hispania romana. Antes da chegada dos romanos xa existían cidades na
o Península, pero foron os romanos os que impulsaron o seu desenvolvemento.
i As cidades romanas están amuralladas e as súas rúas
empedradas, contan cun sistema de condución de augas residuais
estrutúranse nunha cuadrícula na
eixe N-S eixe O-L
t d que se aliñan os edificios. O eixe da cidade ven definido por dúas vías principais, o cardo e o decumano , que se cruzan no
unha grande praza que era o centro da cidade
e foro onde se sitúan os edificios públicos máis importantes. Distinguimos tipos de cidades en Hispania:
r a o Antigos municipios revitalizados
Tarragona, Cádiz
.
r o Cidades de nova planta
Mérida, León, Lugo
previa planificación urbana, seguindo o plano
racional
do campamento militar romano. Nelas
i d grande praza, é o centro da cidade onde se sitúan os edificios públicos máis importantes templo basílica,
vemos o foro , edificios relixiosos , cívis de carácter político
t e curia arco de triunfo, columnas termas, teatro, anfiteatro, circo. acueduto
o , conmemorativos e de lecer Contan cun sistema de canalización de augas e unha
r s rede de sumidoiros.
i A cidade adminístrase mediante un Consello e maxistrados.
o Unha extensa rede de calzadas comunica as cidades en Hispania.
S A sociedade hispanorromana divídese en:

o a) Homes libres.- Entre os homes libres están:
c - Os patricios
das familias procedentes de Roma ou das principais familias indíxenas
. Son grandes propietarios agrícolas e/ou posúen negocios na cidade,
i
forman parte do Consello que xestiona a cidade e viven en domus.
e
d artesáns, tendeiros, pequenos propietarios, etc
a - A plebe por debaixo dos patricios.
d
e b) Escravos.- Eran os habitantes das cidades indíxenas que se sublevaran contra os romanos
27
explotación mineira
Os romanos aproveitaron os recursos naturais de Hispania, pero a principal riqueza que explotaron foron os metais .
E Gran parte da produción expórtase ao resto do Imperio.
ouro e prata
Minaría.- Os romanos coñecen e explotan a riqueza mineira de Hispania, sobre todo os metais preciosos , o cobre, o ferro e o
c Médulas (León)
mercurio. De Galicia obteñen estaño, prata e sobre todo ouro nos leitos do Miño e o Sil ou nas montañas auríferas .
de aceite e viño alza a auga
Agricultura: os romanos introducen o arado, os muíños de gran, as prensas , novos sistemas de regadío como a nora
o desde un río e a conduce ata as canles de rega triloxía mediterránea (trigo, vide e oliveira) principalmente, froitas, hortalizas, etc.
e o novos cultivos . A explotación agrícola:
a. En colonias agrícolas con campesiños que explotan as terras para a súa propia subsistencia.
grandes extensións de terra agrícola propiedade de patricios, comerciantes ou militares
n b. En vilas agrícolas sobre grandes latifundios traballados en réxime
casa de campo
de escravitude. Nestas grandes explotacións agrarias, os labores agrícolas a organízanse ao redor da vila na que hai a casa
onde vive o propietario cortes, currais, celeiros, pombal, forno, obradoiros (forxa, carpintaría, ferraría), prensa, almacéns, dormitorios dos escravos
señorial e outras dependencias .
o
liño Toletum e Tarraco
Artesanía baseada na produción de ánforas, aceite, viño, tecidos , esparto, armas e salga de peixe. Cun grande
desenvolvemento nas cidades, en pequenos obradoiros artesanais e grandes factorías con escravos. O destino desta produción artesanal é
m
o comercio local, aínda que tamén se exporta ao resto do Imperio.
í Comercio favorecido pola densa rede de calzadas, o transporte marítimo e a circulación das moedas romanas.
o Construción dunha calzada romana: un topógrafo calcula o trazado da vía, escávase unha gabia de ± 60 cm. de profundidade ata
atopar terreo duro e areoso, constrúen os bordes con bloque de pedra colocados verticalmente, colocan capas de pedra e morteiro e
a a finalmente a capa superior que está empenada para que a auga non se estanque.
desde Gades (Cádiz), vai polo levante peninsular e atravesa os Pirineos ata chegar a Roma
o Principais calzadas romanas en Hispania: Vía Augusta e a Vía da
une Emérita Augusta (Mérica) con Asturica Augusta (Astorga)
Prata .
integración de Hispania na cultura romana lingua, leis, crenzas e costumes
Proceso de aculturación ou adopción das formas culturais romanas polos hispanos.
na Bética
C Esta integración hispanorromana no Imperio vémola p.ex. na procedencia dos emperadores Traxano e Adriano, ambos de Itálica .
R
a. Lingua, o latín.- A lingua romana imponse sobre as linguas indíxenas converténdose na lingua dos pobos de Hispania, aínda que
u o Marcial, Séneca, Lucano ou
na fala consérvanse palabras dos idiomas dos íberos e os celtas. En latín expresáronse intelectuais hispanos
m Columela galego, castelán e catalán
. Parte dos nosos idiomas actuais son linguas romance que proveñen do latín.
l a
n b. Dereito romano.- Ordena a vida dos habitantes de Hispania e é a base da lexislación española actual. Distingue entre dereito
regula as relacións entre Estado e cidadáns ordena as relacións entre as persoas regula as relacións entre entre os pobos
t i público , dereito privado e dereito internacional .
z
c. Cristianismo.- Esta relixión convértese na relixión dominante tras estenderse por Hispania a partir do s. III e pasa a ser a relixión
u a
oficial no s. IV co Edicto de Tesalónica do emperador Teodosio. Coa crise do Imperio Romano a Igrexa é a organización máis forte
c
e capaz de conservar a cultura romana. A cristianización de Hispania é fundamental para comprender a época medieval española.
r i
ó d. Calendario.- Xullo César fixa un calendario cun ano de 365 días dividido en 12 meses de 30 ou 31 días. O nome dos meses
a n xullo a César, agosto a Augusto
está relacionado, uns coa súa dedicación a algún personaxe destacado ou emperador , outros a unha
xaneiro (Januarius) a Xuno setembro era o sétimo mes no calendario romano
divinidade e outros se corresponden coa orde numérica do mes . A comezos do
martes a Marte, mércores a Mercurio, xoves a Xúpiter,…
Imperio institúese a semana de sete días, cada un consagrado a unha divinidade .
A O importante legado artístico romano conservado en Hispania é a principal evidencia da romanización do territorio.
Galicia, a pesares de ser un dos últimos territorios peninsulares en someterse aos romanos,
Lucus Augusti
conserva un importante patrimonio histórico-artístico no que ten un papel destacado a cidade de Lugo .
A Tipoloxía:
o Edificios públicos:
r r - Para o lecer: circos
Mérida, Tarragona
, teatros
Mérida, Sagunto
, anfiteatros
Mérida, Tarragona
, termas
Lugo, Mérida, Barcelona
. En Galicia p.ex. as termas
entrada principal e vestiario
q de Lugo, integradas hoxe nun moderno balneario que conserva o apodyterium ; en Lugo tamén temos
extramuros os restos dun anfiteatro e a palestra nun estado de conservación deficiente.
u
- Fortificacións: murallas. En Galicia p.ex. a muralla de Lugo construída a finais do s. III, nela insértanse torres e portas.
na suposta cidade de Brigantium (A Coruña)
i - Faros: en Galicia p.ex. a Torre de Hércules construída no s. II para orientar aos navegantes.
t - Obras de enxeñería: acuedutos
Segovia, Tarragona
, pontes
Freixo (Ourense, que comunica o campamento de Aquis Querqunrnis con Lugo), Alcántara, Mérida
. En
t Lucus Augusti Bracara Augusta
Galicia p.ex. a ponte romana de Lugo sobre o río Miño, forma parte da calzada que unía Lugo e Braga .
Bará (Tarragona), Medinaceli (Soria)
e o Obras de carácter conmemorativo: arcos de triunfo .
Mérida
o Arquitectura relixiosa: templos . En Galicia p.ex. o templo dedicado a Mitra localizado baixo a muralla de Lugo.
c Zaragoza, Tarragona
o Monumentos funerarios .
e t o Arquitectura doméstica:
patio interior co
u - Domus.- Casas individuais habitadas polas familias adiñeiradas. Un vestíbulo á entrada da acceso ao atrium
impluvium (estanque que recolle as augas da chuvia) triclinium (comedor), tablinum (despacho), cociña,
ao redor do que se distribúen todas as dependencias
dormitorios, cuartos dos escravos, etc. patio porticado
r e ao fondo un peristilo . En Galicia p.ex. temos diversas domus en Lugo que posúen
a mosaicos e restos de pinturas murais.
en Mugardos, A Coruña
- Vila agrícola. En Galicia p.ex. a vila de Noville .
Esculturas exentas e relevos adornan templos, casas señoriais e rúas na Hispania romana.
Escultura Empregan o mármore como material e moitas veces reproducen un modelo ao que só se lle cambia o rostro.
Poucas esculturas se conservan intactas, pero existen numerosos restos.
Mosaico Ë o tipo de decoración máis abundante nos interiores dos edificios, sobre todo nas domus e as vilas.
28
Merchy_RF 1 ESO1-Xeografía e Historia. Esquemas-resumo dos contidos de Xeografía
contén ao Sol e á
É a nosa galaxia
Terra
.
Ten forma espiral, con brazos
curvados que viran arredor
Conxunto de do centro formado por
Corpos múltiples estrelas.
corpos Grupo de
celestes O Sistema Solar é un
Grupo galaxias .. Vía
Galaxias formados dos brazos curvados da Vía
celestes no Local
(3)
na que Láctea
por grupos Láctea e está formado polos
está a…
espazo. de estrelas. astros que viran arredor do
Sol que é unha grande
a estrela central do
estrela esférica
sistema solar
composta de gases a
elevadísima temperatura que
Xorde tras o desprende luz e calor.
ou astros
(1) Corpos celestes con luz e calor propios. As súas dimensións son variables.
Universo big-bang e Estrelas (4) (5)
Chaman a nosa atención as estrelas fugaces e a choiva de estrelas .
ten millóns de ou astros
Corpos celestes sen luz propia
anos de idade. que xiran arredor do Sol cunha
Planetas órbita planetaria (case circular). Satélites que xiran arredor dos planetas,
Os nomes relaciónanse coa naturais p.ex. a Lúa arredor da Terra.
mitolocía clásica.
menos de 1.000
Corpos celestes de características rochosas e “pequenas” dimensións
As distancias Asteroides km
, que gravitan arredor do Sol. O primeiro asteroide que se descubriu foi Ceres.
mídense en Corpos celestes que orbitan arredor do Sol. Están compostos por un núcleo de
Cometas
(2)
xeo e rochas e unha cola formada por gas e po.
anos luz .
Obxecto celeste, unha rexión finita cunha concentración de masa elevada no
Departamento de Xeografía e Historia. Mª de las Mercedes Rodríguez Fernández

seu interior que xera un campo gravitatorio do que ningunha partícula material,
Buratos
nin sequera a luz, pode escapar.
negros
De aí o nome, xa que non só non emite luz senón que absorbe todo tipo de
radiación ou materia que se achegue demasiado.
(1) Big-bang Explosión dunha bóla de enerxía que deixa millóns de pequenas partículas espalladas polo espazo. Esta expansión do
Universo é a responsable do espazo e o tempo.
(2) Ano luz Unidade de distancia, utilizada en astronomía, que mide a lonxitude que percorre no vacuo a luz durante un ano. A
velocidade da luz é de 300.000 km/sg.
(3) Grupo Local Grupo formado por galaxias, nebulosas masa de materia cósmica coa aparencia dunha nube de contorno impreciso, ás veces iluminada pola luz das estrelas e
outras veces escura
e outros sistemas menores que están vinculados pola gravidade. A Vía Láctea forma parte deste Grupo Local xunto ás
galaxias de Andrómeda M31 e do Triángulo M33, as Nubes de Magallanes satélites da Vía Láctea, as galaxias M32 e M110 satélites de Andrómeda, etc. En
total hai unhas 40 galaxias no Grupo Local, que ocupan unha área duns 4 millóns de anos luz de diámetro.
(4) Estrela fugaz É un meteoro ou corpo celeste que atravesa a atmosfera terrestre e se pon incandescente ao rozar co aire a gran
velocidade, deixando ao seu paso un rastro luminoso que se pode ver pola noite.
(5) Choiva de estrelas Este fenómeno astronómico prodúcese cando a Terra atravesa os restos da cola dun cometa. Permite que
durante uns días poidamos ver un gran número de meteoros entrando na atmosfera, istes parecen irradiar todos dun punto chamado
radiante. A máis famosa choiva de estrelas é a das Perseidas, popularmente coñecida como “bágoas de San Lourenzo” que cada ano
vemos entre o 25 de xullo e o 20 de agosto.
1
É Un dos planetas do Sistema Solar, o terceiro en cercanía ao Sol.

millóns de anos
Os científicos afirman que o sistema solar formouse hai uns 4.560 m.a. e que a Terra o fixo
hai 4.450 m.a., uns 100 m.a. despois. A Terra foi unha masa incandescente azoutada polo choque de
Orixe
meteoritos pero a medida que se vai arrefriando e diminúen os choques dos meteoritos, vai
adquirindo unha forma semellante á actual.
1º mapa fan medicións
Xa sumerios , exipcios e gregos estudaran a forma e as dimensións da
(1)
Estudos Terra; hoxe en día os estudos fanse con satélites artificiais que se lanzan para que
xiren ao redor da Terra.
Forma
e dimensións Forma Forma esférica lixeiramente acahatada polos polos.
Dimensións O diámetro polar é menor que o ecuatorial debido ao achatamento do polos.
1/ Movemento de rotación: a Terra xira sobre si mesma, en

A Terra xira ao redor do sentido antihorario (de O. a L.) ao redor do seu eixe e tarda
(2)
aproximadamente 24 horas en dar unha volta completa. Este
Sol describindo unha movemento é o responsable da sucesión dos días e as noites.
órbita elíptica e realiza

Movementos 2/ Movemento de translación: a Terra xira á vez ao redor do Sol
107.000 km/h que non percibimos debido á gravidade
dous movementos a unha velocidade elevada
describindo unha órbita elíptica e tarda aproximadamente 365 días 6
simultáneos. horas e 9’ en dar unha volta completa.
Terra O feito de estar inclinado o eixe terrestre fai variar a incidencia dos raios
solares sobre a Terra por zonas e como consecuencia sucédense as
estacións do ano.
a) Meridianos: liñas imaxinarias trazadas de norte a

sur (de polo a polo). O meridiano principal e o
pasa por Londres
meridiano 0º ou meridiano de Greenwich .
Latitude Distancia angular (graos, minutos e

segundos) dun punto ao Ecuador. Pode ser N. ou S.
Os cartógrafos b) Paralelos: liñas imaxinarias trazadas de oeste a

idearon liñas leste e paralelas ao Ecuador, iste é o paralelo principal
imaxinarias trazadas e divide á Terra en dous hemisferios:
sobre o globo 1/ Hemisferio norte, ou continental ou boreal que
Localización e Coordenadas
terráqueo ou sobre contén a meirande parte das terras emerxidas. Son
orientación xeográficas un mapa para paralelos importantes do hemisferio norte: Trópico de
localizar calquera Cáncer e Círculo Polar Ártico.
punto sobre a 2/ Hemisferio sur, ou marítimo ou austral que contén
superficie terrrestre. a meirande parte dos océanos. Son paralelos
importantes do hemisferio sur: Trópico de Capricornio
e Círculo Polar Antártico.
Lonxitude Distancia angular (graos, minutos e

segundos) dun punto ao meridiano de Greenwich. Pode
ser O. ou L.
ou doutro planeta
(1) Satélite artificial Obxecto posto en órbita arredor da Terra . Utilízase na investigación científica, na comunicación, etc.
0
(2) Fuso horario Cada un dos 24 sectores nos que se divide a superficie da Terra. É o resultado de dividir 360 da esfera entre as 24 horas
que tarda a Terra en dar unha volta completa sobre o seu eixe.
GPS Sistema de posicionamento global que serve para a orientación e a navegación e conta coa axuda de satélites artificiais.
2
Proxeccións
conformes Non presenta distorsións na forma ou contorna
Segundo o elemento representado

Representación dunha
dos continentes e océanos, pero distorsiona as
superficie esférica sobre p.ex. a proxección cilíndrica
Os cartógrafos idean superficies ou áreas ao afastarnos do Ecuador.
un plano coa mínima conforme de Mercator
R distorsión posible.
as proxeccións
e Proxeccións
Soen empregar
p equivalentes Manteñen as proporcións reais das superficies ou
cartográficas superficies xeométricas
r áreas representadas, pero modifican a forma ou
que, recortadas por p.ex. a proxección cilíndrica
e certas liñas, poden contorna.
para localizar equivalente de Peters
s desenvolverse e
e calquera lugar da presentarnos unha
n superficie plana. Proxeccións Manteñen as relacións das distancias.
t Terra equidistantes
a Todas presentan vantaxes
c e inconvenientes.
Proxeccións Proxectan os meridianos e paralelos usando un
i
Segundo a superficie
(1)
(todas teñen vantaxes e Debido á forma esférica cilíndricas cilindro tanxente ao globo no Ecuador.
ó do planeta Terra, só nun xeométrica
n inconvenientes) globo terráqueo podemos Proxeccións Proxectan os meridianos e paralelos usando un
ter un mapa que sexa cónicas
(2)
cono tanxente ao globo nun paralelo concreto.
conforme e equivalente á
vez.
Proxeccións Proxectan os meridianos e paralelos usando un
[cont.]
(3)
cenitais/planas plano tanxente a un punto da superficie terrestre.
Terra
Representan elementos naturais dun territorio (relevo, ríos, lagos, mares, etc.).
mapa topográfico nacional
Mapas físicos P.ex. o MTN mapa xeral a grande escala con información de aspectos
Clasificación dos mapas
físicos e tamén humanos. Localiza con precisión os elementos representados.
Representan información sobre aspectos ou feitos concretos da realidade e a súa

Representacións distribución sobre o territorio.
- Demográficos: información sobre a poboación (densidade, migracións, taxas de
gráficas Mapas
natalidade ou mortalidade, …
temáticos
- Climáticos: tipos de clima, distribución de temperaturas ou precipitacións, …
(proporcionadas) da - Políticos: límites políticos ou administrativos, …
M - Económicos: informa sobre agricultura, pesca, minaría, gandaría, industria, turismo, …
a superficie terrestre

p en dúas dimensións e
1. Título: contido do mapa (completaremos a información co territorio representado, o ano da
a
información, a institución que ofrece os datos, …).
s a escala reducida 2. Sistema de orientación: o norte está arriba se non hai frecha que indique outra cousa.
Lectura dos mapas
3. Escala cartográfica: proporción entre unha distancia medida sobre o mapa e a

para facilitar o seu
correspondente na realidade.
estudo. Pode expresarse de forma numérica (unha fracción na que o numerador é a unidade en
centímetros -indica a distancia sobre o mapa- e o denominador a correspondente distancia na
realidade) ou gráfica (un segmento dividido noutros máis pequenos, cada un deles indica a
distancia real).
4. Lenda: símbolos cos que se representan os datos.
5. Rotulación toponímica: texto cos nomes de lugares, etc.
6. Coordenadas xeográficas: meridianos e paralelos para localizar un punto con exactitude.
(1) (2) (3)

Proxección cilíndrica Proxección cónica Proxección cenital ou plana
Manteñen idéntica distancia entre eles.
Meridianos Son liñas rectas que converxen no polo. Son raios dos círculos concéntricos.
Córtanse en ángulo recto cos paralelos.
Non manteñen idéntica distancia entre eles.
Paralelos Son arcos de círculo concéntricos co centro no polo. Son círculos concéntricos.
Córtanse en ángulo recto cos meridianos.
Mapas cunha mínima deformación no
Mapas con pouca deformación nas zonas
Mapa paralelo de contacto, pero aumenta ao Mapas que representan moi ben as
ecuatoriais e moita nas polares. Moi válido para
resultante afastarnos del. Moi válido para representar zonas polares.
representar as zonas entre os dous trópicos.
as zonas temperadas.
Globo terráqueo Representación da totalidade da Terra na súa forma real (esfera).
Planisferio Representación da totalidade da Terra debuxada sobre unha superficie plana.
3
núcleo interno en estado sólido.

ocupa ± 15% do volume do planeta
1. Núcleo Capa máis interna da Terra . Divídese en 2 capas.
núcleo externo con materiais fundidos.
ocupa ± o 84% do volume do planeta
Capa da Terra ao redor do núcleo formada por diversos materiais, algúns deles parcialmente
2. Manto
fundidos p. ex. o magma. A parte superior do manto forma a litosfera.
Estrutura interna
3 zonas concéntricas
ocupa ± o 1% do volume do planeta p.ex. basalto, granito, etc

Capa externa da Terra formada por rochas sólidas .
Mantén un equilibrio inestable por estar sobre os materiais parcialmente fundidos do manto, por iso ás veces unhas
zonas se fracturan, outras se elevan e outras se afunden.
montañas (Everest), vales, chairas, depresións
Non é lisa como podemos ver nas formas do relevo terrestre, tanto continental
plataformas continentais, noiros, chairas abisais, dorsais, fosas (fosa das Marianas)
como submariño .
3. Codia
De anchura desigual, moi ancha nos continentes e estreita baixo os océanos.
± 200 m.a. 1 só continente
Vese afectada pola deriva continental: segundo esta teoría, inicialmente existía o Panxea
p. ex. as placas continentais (grandes partes de litosfera flotando sobre o manto)
que acaba fragmentándose en placas tectónicas que se
arrastradas polos movementos do manto
moven chocando entre si ou afastándose.
cambia
Transfórmase pola acción dos axentes internos e externos.
Cando unha greta ou fenda da codia é moi profunda alcanzando zonas con magma, este
gases e materiais moi comprimidos baixo a codia a presionan modificándoa
ascende por ela como se fose unha cheminea e sae ao exterior polo cráter en forma de erupción
volcán volcánica expulsando gases, cinzas, pedras e lava incandescente. Estes materiais contactan co
Teide (Tenerife)
aire no exterior, se arrefrían e depositan formando conos volcánicos ; se a erupción
foi no mar, poden crear novas illas.
Orixinado polo movemento das placas tectónicas da codia, espállase en forma de ondas
ou
sísmicas, o solo treme e as consecuencias poden ser catastróficas. A variable magnitude
internos
intensidade aparello que mide a intensidade dun terremoto segundo unhas escalas [Ritcher
é medida polo sismógrafo
(mide os efectos con números decimais), Mercalli (mide os efectos de I-XII]
.
terremoto punto no que se orixina o terremoto punto máis perigoso (maior
Son partes do terremoto: o hipocentro , o epicentro
ou sismo dano) propáganse en círculo
e as ondas sísmicas .
movemento das augas
n
Cando o sismo se produce no fondo do mar estamos ante un maremoto

mariñas cara a arriba formando unha onda que avanza (descende a súa velocidade ao achegarse á costa, pero aumenta a súa altura)
onda xigante
que pode converterse en tsunami e provocar devastadoras inundacións na costa.
s
ó
e
i
A auga é un axente externo que modela o relevo terrestre.

Acción mecánica da auga:
Na auga doce:
c
o Auga en forma líquida, a chuvia:

Relevo Discorre polas pendentes desgastando as montañas.
abrindo vales e barrancos
a
Alimenta torrentes e ríos que arrancan materiais, os transportan e os

formando chairas e deltas
modelan o relevo igualándoo (rebaixan cumes, enchen vales, …)
depositan .
formando vales glaciares
o Auga en forma de neve que se acumula nas montañas e despraza materiais .
g
m
o Auga en forma de xeo.- A auga en estado líquido introdúcese polas fisuras das rochas e ao baixar a
u
á noite p.ex. aumentando o seu volume

temperatura convértese en xeo e presiona as rochas rompéndoas.
a
en forma de ondas, correntes mariñas e mareas as

x
Na auga salgada do mar actúa sobre o litoral desgastándoo

r
rochas máis brandas e os saíntes da costa en praias e golfos

ou acumulando areas .
externos
quimicamente
Acción química da auga: A auga reacciona con algúns dos compoñentes das rochas
A
o
a agua
disolvéndoas e formando fendas polas que se filtra orixinando covas e galerías con ríos de auga
subterránea.
F
O vento é un axente externo que modela o relevo terrestre. Desgasta as rochas arrancando e
vento
transportando partículas que erosionan outras rochas ao bater nelas. A forza erosiva do vento é maior
cando hai sequidade e escaseza de vexetación.
A vexetación é un axente externo que modela o relevo terrestre. As raíces vexetais penetran no solo
tación
escavando na procura de auga

vexe-
e poden chegar a romper as rochas, aínda que tamén fixan o solo nas ladeiras das
montañas o que as protexe da erosión.
O ser humano é un axente externo que modela o relevo terrestre coa ocupación e urbanización, a
home
vías de comunicación, encoros, portos minas, canteiras, tala

construción de infraestruturas ou a explotación dos recursos
de bosques, portos, etc.
transformando profundamente a paisaxe natural.
4
Montaña Elevación natural do terreo. Cando as montañas están entrelazadas temos unha cordilleira.
Meseta ou
Zona cha e elevada respecto ao nivel do mar.
Relevo continental
altiplano
Chaira Superficie plana ou moi pouco ondulada que soe ter grandes dimensións.
val fluvial Creado pola acción dun río, ten forma de “V”.
Forma do relevo cunha
Val
configuación alongada.
val glaciar Creado pola acción dun glaciar, ten forma de “U”.
Depresión Zona que está a unha altitude inferior ás formas de relevo que a rodean. Orixínase ben pola acción
dos ríos
ou cunca erosiva fluvial , ben polo afundimento dunha falla (fosa tectónica).
Porción de terra rodeada de auga por todas partes menos por unha, está unida ao resto do
Península un sector máis ou menos estreito
territorio polo istmo .
Porción de terra totalmente rodeada de auga. Chámase arquipélago ao conxunto de illas máis
Illa
Relevo costeiro
ou menos próximas.
Formas lingua alongada
Ría Entrada no mar na terra , concretamente no derradeiro tramo dun val fluvial.
lingua alongada
Fiorde Entrada no mar na terra , concretamente no derradeiro tramo dun val glaciar.
Cabo Parte da costa que penetra no mar máis que o resto do litoral.
Entrada do mar na costa. Soe ter forma arrendondada. Cando o golfo ten pequenas dimensiós
Golfo
chámase baía ou badía.
Relevo Plataforma
Zona marítina en suave descenso ata ± 400 m.. É a continuación submariña dos continentes.
(cont.) continental
Relevo submarino
Noiro Gran chanzo que une a plataforma continental coa chaira abisal.
Chaira abisal Extensión de terreo chan na zona máis fonda 3-7 mil metros dos océanos e mares.

Dorsal oceánica Cordilleira submariña de grande extensión.
Fosa mariña Gran depresión 6-11 mil metros dos fondos oceánicos ou marítimos.
de altos e escarpados cumios: Pireneos, Alpes, Cárpatos, Cáucaso

Relevo formado cadeas montañosas novas , macizos e mesetas
1/ Europa de formas suaves (erosión): macizo Central francés, montes Escandinavos, montes Urais
antigas e a Gran Chaira Europea.
Atlas, montes Drakensberg
Relevo bastante chan, enorme altiplano, con algunha cordilleira , macizos montañosos
Ahaggar, Tibesti, Darfur formadas pola erosión e a sedimentación, como as do Níxer, Chad, Nilo, Congo , Zambeze
e grandes depresións ou cuncas
2/ África
O relevo por continentes
macizo
hoxe ocupadas por grandes ríos e lagos. Tamén destacan o inmenso deserto do Sahara e o Rift Valley
Etíope, monte Kenya e monte Kilimanjaro
onde vemos vulcanismo.
Relevo no que destacan as grandes chairas do norte, depresións ao oeste que poden estar ocupadas por lagos
Caspio, Mar de Aral, Mar Morto Ganxes Himalaia Irán, Pamir, Tíbet
3/ Asia e mares ou por ríos , elevadas cordilleiras e mesetas no centro,
grandes penínsulas ao sur e arquipélagos no océano.
Pacífico e Atlántico
Relevo que se estende polos dous hemisferios e separa dous grandes océanos , no centro está o
elevadas e escarpadas Rochosas e Andes
4/ América istmo de América Central. Destacan as cordilleiras novas no oeste e os macizos
de menor altura e arredondados (erosión) Apalaches, macizo das Güianas e meseta Brasileira
antigos ao leste .
Gran Cordilleira Divisoria
Unidades de relevo en Australia, entre as que destaca unha cordilleira ao leste e as chairas
Nullarbor, Gran Cunca Artesiana Alpes do Sur
5/ Oceanía no sur e centro; en Nova Zelandia unha cordilleira . Ademais temos 3 grandes
conxuntos de illas
arquipélagos situados ao sur do océano Pacífico: Micronesia, Melanesia e Polinesia.
oeste
Relevo formado por unha gran masa continental con montañas na zona occidental e moitas illas. Está
6/ Antártida grandes bloques de xeo
cuberta de xeo e del despréndense icebergs .
5
Grandes conxuntos do relevo europeo:

Bélxica e Países Baixos
1. Gran Chaira Europea: esténdese por case todo o continente, estreita franxa no oeste
Rusia europea Rin, Vístula, Don, Volga, Dniéper
ensánchase ao leste con pequenos outeiros sucados por grandes ríos .
Meseta castelá, montes das illas Británicas, Macizo Central francés, montes
2. Mesetas e macizos montañosos antigos
Escandinavos erosión
: montes moi desgastados , de cumios redondos e escasa altitude separados por extensos vales.
a. Montes Escandinavos.- Atravesan a península Escandinava de NL a SO coas máximas altitudes en Noruega.
2500 km de lonxitude < 2000 m.
Europa b. Montes Urais.- Extensa cordilleira de NO-SL e pouca altitude .
Pireneos, Alpes, Cárpatos, Apeninos, Balcáns, Cáucaso, …
3. Cadeas montañosas novas : montañas localizadas ao sur de
que os macizos
Europa, de formación máis recente , elevadas e abruptas o que dificulta as comunicacións.
entre os mares Cantábrico e Mediterráneo
a. Pireneos .- Máximas altitudes no sector central, descende cara ao mar.
cordilleira repartida entre sete países ambos cos cumios máis elevados
b. Alpes .- Divídese en 3 sectores: occidental, central eo
máis baixo
oriental .
entre os mares Negro e Caspio
c. Cáucaso .- Máximas altitudes na zona central.
a causa de presencia da Meseta
Características: elevada altitude media e complexidade.
Unidades do relevo español:

1. Relevo continental.
1.1. Meseta.- Principal unidade de relevo da península Ibérica e a de maior superficie. É un extenso macizo
antigo aplanado que ocupa o centro peninsular cunha altitude media duns 660 m. Está rodeada de
montañas que dificultan as comunicacións.
1.1.1. Cordilleiras interiores da Meseta.
submeseta norte e submeseta
1.1.1.1. Sistema Central.- Montañas que dividen á Meseta en dúas submesetas
sur
.
1.1.1.2. Montes de Toledo.- Montañas localizadas na submeseta sur
1.1.2. Submesetas.
1.1.2.1. Submeseta norte.
1.1.2.2. Submeseta sur.
1.2. Cinturón montañoso da Meseta.
1.2.1. Macizo Galaico.- Relevo antigo moi erosionado, de formas redondeadas.
Relevo 1.2.2. Montes de León.- Ao NO da Meseta.
(cont.) 1.2.3. Cordilleira Cantábrica.- Ao N. da Meseta.
1.2.4. Sistema Ibérico.- Ao L. da Meseta.
1.2.5. Serra Morena.- Ao S. da Meseta.
España 1.3. Cordilleiras exteriores da Meseta.
1.3.1. Montes vascos.
1.3.2. Pireneos.- Localizados no istmo que separa a península Ibérica do resto de Europa.
1.3.3. Cordilleiras Costeiro-Catalás.- Dobre aliñamento montañoso que discorre paralelo á costa.

1.3.4. Cordilleiras Béticas.- Formadas por tres sectores:
1.3.4.1. Cordilleira Penibética.- Sector paralelo ao litoral.
1.3.4.2. Depresión Intrabética.- Entre os outros dous sectores.
1.3.4.3. Cordilleira Subbética.- Sector interior.
1.4. Depresións.
1.4.1. Depresión do Ebro.- Antigo mar recheo cos aluvións achegados polos ríos e polos sedimentos de
orixe mariña.
as de Serra Morena e as Cordilleiras Béticas
1.4.2. Depresión do Guadalquivir.- Zona afundida entre montañas . Foi
enchida cos aluvións achegados polos ríos e polos sedimentos de orixe mariña.
2. Relevo costeiro.
agás nas rías galegas (costas recortadas)
2.1. Características.- Costas altas e pouco accidentadas alternan con amplos
golfo de Valencia, golfo de Cádiz
arcos de costas baixas e areosas . Chairas litorais.
3. Relevo insular.
3.1. Arquipélago balear.- Continuación do relevo peninsular pois é unha prolongación das cordilleiras
Béticas, agás o relevo da illa de Menorca que está relacionado coas cordilleiras Costeiro-Catalás.
Teide
3.2. Arquipélago canario.- De orixe volcánica e moi accidentado. Nel está o pico máis alto de España .
A altimetría indica as diferenzas de altitude da superficie terrestre e represéntase en:

Altimetría
liñas que unen

a. Mapas como o mapa topográfico.- Representa a altimetría mediante curvas de nivel
todos os puntos de igual altitude cada cor indica unha altitude determinada
ou con gamas de cores .
b. Perfís ou cortes topográficos.- Debuxan as siluetas do relevo e son o resultado de cortar
transversalmente as curvas de nivel dun mapa topográfico. Ten forma de gráfico cun eixe de
ordenadas abscisas
coordenadas no que o eixe vertical son as altitudes e o eixe horizontal as distancias.
6
7
8
salgada, doces e vapor de auga da atmosfera (aquí só un 0,01%) 2/3 da superficie do

O conxunto de augas da natureza . É a substancia máis abundante da Terra
planeta
, a súa cantidade é constante e forma parte do proceso circulatorio denominado ciclo natural da auga no cal vai
É estados sólido (xeo), líquido ou gasoso
a
cambiando de estado físico .

A súa presenza condiciona o asentamento da poboación e a posibilidade de practicar diversas actividades económicas.
r
e
Augas oceánicas Auga salgada: océanos [1] e mares [2] conteñen a maioría da auga do planeta.
f
Distribución < 3% ¾ partes da auga doce

Auga doce : icebergs e glaciares , augas subterráneas, ríos e lagos. É un recurso
s
desigual
Augas continentais progresivamente escaso e de distribución desigual no planeta, por iso é necesaria unha xestión
o
eficiente do mesmo.
r
Precipitación: proceso polo que parte da auga da atmosfera cae en forma de chuvia, neve ou sarabia.
d
augas subterráneas
o Infiltración: parte da auga caída penetra no solo .
Ciclo da auga:
i
o Auga de escoamento: parte da auga caída circula polos ríos e, cando desembocan, a devolven ao mar.
procesos mar, ríos, lagos, vexetación e solo
H
Evaporación: proceso polo que, a causa da calor, a auga transfórmase en vapor.

Condensación: proceso polo que o vapor de auga, ao arrefriarse, pasa do estado sólido ao líquido.
Salinidade: é o contido de sal na auga a causa da disolución das rochas da superficie terrestre e transportada
Auga salgada polos ríos ata os océanos e mares. A salinidade é desigual, sendo maior nos mares cerrados e nas augas salgadas das
unha maior evaporación deixa máis sal
latitudes máis cálidas .
s
As augas mariñas, que modelan a costa, están a moverse constantemente a causa de:
a
a. As correntes mariñas: a auga das correntes discorren polos océanos como se fosen grandes ríos e non se mesturan porque
relación que existe entre a masa e o volume
teñen diferente temperatura, densidade e salinidade.
Movemento
c
Corrente cálida: auga cunha temperatura superior á da auga que está ao seu lado.
i
Corrente fría: auga cunha temperatura inferior á da auga que está ao seu lado
n
b. As mareas: movemento periódico de ascenso marea alta e descenso marea baixa do nivel das augas debido, sobre todo, á
á
atracción que exercen o Sol e a Lúa sobre a Terra.

c. As ondas: ondulacións na auga causadas pola acción do vento sobre a superficie de océanos, mares, ríos, lagos. O vento axita ás
e
augas e estas rízanse empuxando ás que teñen ao redor. No seu movemento, suben e baixan cun movemento circular
c
deformándose e rompendo cando rozan o fondo mariño.

O
s
acuicultura , piscifactorías bolsas de petróleo e gas submarinas, enerxías renovables (mareas, ondas)
Recurso alimentario [3] [4], fonte de enerxía , vía
Aproveitamento transporte naval de mercadorías, de pasaxeiros p. ex. turismo plantas desalinizadoras
de comunicación , recurso económico e auga potable .
a

Auga doce De dispoñibilidade moi limitada
g
casquetes polares, glaciares das altas montañas

Icebergs A maior parte da auga doce da Terra está en estado sólido.
i s
u
e glaciares Chámase criosfera ao conxunto de masas de auga doce xeada.
, pozos ríos subterráneos

Augas acumuladas acuíferos
a
ou que discorren baixo a superficie terrestre, son unha reserva

A
Clasificación
Augas importante de auga doce e esenciais para manter o caudal de base dos ríos e a humidade do solo. Proceden sobre
t
subterráneas todo das precipitacións, pois a auga inflitrada penetra no subsolo ata atopar rochas impermeables. Son moi
n
vulnerables á sobreexplotación e á contaminación.

e
Ríos: correntes continuas de auga que procede da chuvia, de fontes e mananciais ou da neve fundida. O caudal
n
é a cantidade de auga que leva o río e o réxime dun río son as variacións de caudal deste ao longo do ano.
i
Ríos e lagos
Lagos: masas de auga permanentes, depositadas en depresións, que se alimentan da auga das precipitacións
t
chuvia
, de augas subterráneas ou das achegas dos ríos.
n
Auga
o
concretamente na capa inferior chamada troposfera

Na atmosfera hai cantidades variables de auga en forma de vapor de auga.
atmosférica
C
regadío hidráulica (encoros) limpeza e rega

Aproveitamento Consumo humano, agricultura , fonte de enerxía , industria, servizos urbanos , ocio.
sodio cloro
[1] Océano: gran masa de auga que separa os continentes. Contén sales minerais entre as que abondan o Na e o Cl e cando se
xuntan forman o cloruro sódico ou sal mariña.
sodio cloro
[2] Mar: prolongación dos océanos nas zonas máis próximas aos continentes. Contén sales minerais entre as que abondan o Na e o Cl
e cando se xuntan forman o cloruro sódico ou sal mariña.
vexetais e animais
[3] Acuicultura: cría de especies acuáticas.
[4] Piscifactoría: cría de peixes.
9
Están divididos polos continentes e os arquipélagos.

Océanos e mares
1. Océano Pacífico: baña as costas de América Asia e Oceanía. Contén cantidade de arquipélagos e illas, moitas volcánicas.
2. Océano Atlántico: é estreito e alongado, baña as costas de Europa, África e América. É o menos profundo, ten poucas illas e
mar Caribe, mar do Norte, mar Cantábrico
moitos mares costeiros .
mar Arábigo
p l a n e t a
3. Océano Índico: baña as costas de África e Asia. Ten poucas illas e algún mar .
4. Océno Glacial Ártico: rodea o polo norte e parte das súas augas está permenentemente xeada.
5. Océano Glacial Antártico: rodea o polo sur e parte das súas augas está permenentemente xeada.
Distribución desigual sobre a superficie dos continentes.

n o
1. América
a u g a s
1.1. Ríos
1.1.1. Vertente atlántica: Amazonas o máis caudaloso do planeta
1.1.2. Vertente pacífica: ríos máis curtos e non tan caudalosos, p. ex. o Colorado.
América do norte América do sur
1.2. Lagos: Superior e Titicaca .
D i s t r i b u c i ó n d a s
2. Europa: as características de relevo e clima determinan a menor lonxitude e menor caudal dos seus ríos.
o máis longo (3.530 km) os máis caudalosos
R í o s e l a g o s
2.1. Ríos: destacan o Volga , Danubio e Rin .

2.2. Lagos: Constanza e Onega.
3. África:
3.1. Ríos
o río máis longo do mundo (6.695 km)
3.1.1. Vertente mediterránea: Nilo .
3.1.2. Vertente atlántica: Congo e Níxer.
3.2. Lagos: Chad, Vitoria e Tanganika.
4. Asia:
4.1. Ríos
4.1.1. Vertente ártica: os ríos siberianos, que son longos e xeados no inverno, p.ex. Obi.
4.1.2. Vertente índica: ríos caudalosos como o Ganxes ou curtos e irregulares como o Éufrates.
o lago máis grande do mundo, considérase un mar interior o máis fondo da Terra (profundidade máxima: 1.680 m.)
4.2. Lagos: Caspio e Baikal .
de auga salgada
5. Oceanía: poucos ríos, pero curtos e bastante cadalosos como o Murray e o Darling e lago Eyre .

6. Antártida: continente cuberto por unha grosa capa de xeo, posúe o 90% das reservas de auga do planeta.
As características dos ríos europeos dependen do relevo pon onde transcorren e do clima que lles afecta.
Océano Glacial Ártico
a. Ríos da vertente ártica : ríos coas súas augas xeadas gran parte do ano, p. ex. Dvina setentrional e Pechora.
pola influencia das precipitacións atlánticas
b. Ríos da vertente atlántica: caudalosos e regulares , p. ex. Texo, Loira, Rin, Vístula.
s
Europa
asociados ao tipo de clima
c. Ríos da vertente mediterránea: ríos con caudais irregulares , p. ex. Ebro, Ródano e Po.
o
e
d. Ríos da vertente do mar Negro: son ríos de gran lonxitude, p. ex. Danubio, Dniéper ou Don.
p
e. Ríos da vertente do mar Caspio: son ríos moi longos e caudalosos, p. ex. Volga e Ural.
o
r
porque as montañas onde nacen están preto do mar no que desembocan polas precipitacións abundantes e
u
a. Ríos da vertente cantábrica: curtos , caudalosos

regulares da zona porque levan auga todo o ano
e regulares . P.ex. Eo, Nervión.
e
porque nacen lonxe da súa desembocadura

b. Ríos da vertente atlántica: longos , con moitos afluentes e polo xeral caudalosos. P.ex. Douro,
s
Texo.
o
Península
Ibérica c. Ríos da vertente mediterránea: agás o Ebro son ríos curtos, pouco caudalosos e moi irregulares con fortes estiaxes no verán
í
menor caudal primavera e outono, cando chove de xeito torrencial

e enchentes nos equinoccios que poden provocar inundacións. P.ex. Turia, Xúcar,
R
Segura, Guadalhorce. Os ríos desta vertente co seu curso completamente seco no verán reciben o nome de corga.
debido ás escasas precipitacións
Nos arquipélagos españois mon hai ríos , só cursos intermitentes de auga que se chaman torrentes nas
Baleares e barrancos nas Canarias.
10
11
12
máis de 1000 km
Espesa cuberta gasosa que rodea a superficie da Terra. Formouse hai ± 4500 m.a.
É
Os satélites artificiais axúdannos a coñecer a atmosfera e a facer predicións.
son fundamentais o nitróxeno e o osíxeno e outros como argón, vapor de auga, dióxido de carbono pole, po, cinza
Gases , partículas sólidas e
Composición
pequenas gotas de auga
líquidas en suspensión.
1. Exosfera.- Capa superior da atmosfera, é unha zona de transición entre a atmosfera terrestre e o
espazo. De composición semellante á do espazo, nela os gases perden as súas propiedades e se
dispersan.
pode superar os 1000ºC

2. Termosfera.- Capa na que aumenta a temperatura .
2.1. Ionosfera.- Capa da termosfera na que se producen as auroras boreais.

a
3. Mesosfera.- Capa máis fría da atmosfera, o aire nela é pouco denso.

r
Estrutura
e
4. Estratosfera.- Capa na que o aire está estratificado e estable.

en capas
f
gas
4.1. Capa de ozono .- Capa da estratosfera, entre os ± 30-40 km de altitude, que absorbe a
o s
de
límites meirande parte da radiación ultravioleta procedente do Sol.

m
Problema: o buraco da capa de ozono que afecta sobre todo á Antártida, debido á

t
imprecisos
A
pola actividade humana

emisión de determinados gases que provocan unha redución no espesor da
ozonosfera.
nos primeiros 6 km de altitude

5. Troposfera.- Capa inferior da atmosfera, nela está o aire que respiramos e
formación de nubes, chuvia, vento, …

prodúcense os principais fenómenos meteorolóxicos que determinan o
tempo atmosférico. A radiación solar que chega á superficie terrestre reflíctese quentando a
atmosfera, algo imprescindible para a vida.
Protexe á Terra do impacto de corpos procedentes do espazo exterior.

co ozono da estratosfera
Frea a radiación ultravioleta tan perxudicial para os seres vivos.
Función
Actúa como escudo ecolóxico, pois protexe á troposfera na que vivimos.
as correntes de aire impiden o calor diurno e o frío nocturno en exceso
Regula a temperatura do planeta .
13
formada por raios (infravermellos), , raios (ultravioleta A) e (ultravioleta B)

Fonte de enerxía IR luz visible UVA UVB inesgotable e continua
Radiación
procedente do Sol que beneficia a saúde dos seres vivos e ademais ten usos doméstico, agrícola e industrial.
solar
Tamén presenta riscos, p. ex. sen a capa de ozono teriamos enfermidades cutáneas e problemas oculares.
É o grao de quencemento do aire debido á radiación solar. Á Terra chegan raios de luz que se converten en calor ao tocar a
Temperatura
Calor superficie terrestre

a atmosfera quéntase desde abaixo
. A temperatura do aire da atmosfera mídese co termómetro
instalado nunha
estación meteorolóxica, sen expoñelo directamente ao Sol nin ao calor do solo e exprésase en graos centígrados ºC. Cando falamos de
non son valores
temperaturas referímonos a temperaturas medias mensuais ou anuais. As temperaturas absolutas
medios a máis alta a máis baixa
indican a temperatura máxima ou mínima .
A temperatura inflúe no benestar físico humano e tamén nas nosas actividades cotiás e económicas.
A humidade é a cantidade de vapor de auga que hai no aire.

da súa o aire quente admite máis vapor de auga que o frío
.
do aire
A cantidade de vapor de auga que pode absorber o aire, depende temperatura

Medición da humidade:
Humidade
o O higrómetro é o instrumento que mide o grao de humidade, este se expresa en porcentaxe (%). Cando un
chegou ao máximo de vapor de auga que pode conter e non admite máis
higrómetro marca o 100% de humidade, o aire está saturado .
o O pluviómetro é o instrumento que mide a cantidade de chuvia caída, esta se expresa en milímetros (mm). 1 mm
2
de precipitación equivale a 1 litro de auga nunha área de 1 m (L/m2).
plantas e outro seres vivos
O vapor de auga procede de océanos, mares, ríos, lagos e da transpiración .
paso do estado gasoso ao líquido
Orixe: cando o aire se eleva prodúcese a condensación , o vapor de auga arrefía e pequenas
gotas únense entre si formando nubes, as gotas das nubes poden arrefriar máis e formar cristais de xeo.
a
Tipos de pecipitación:
m
1. Chuvia.- Son as gotas de auga, de máis de 0,5 mm de diámetro, que precipitan. Co arrefriamento do vapor de aire, ás
Auga gotas das nubes únenselles máis gotas
acaban por pesar demasiado
e acaban precipitando
caendo
.
i
1.1. Chuvisca.- Son as gotas de auga, de menos de 0,5 mm de diámetro, que precipitan.
l
Precipitacións
2. Pedrazo ou sarabia.- Precipitación de bólas irregulares de xeo causada por correntes de aire ascendente que
c
arrastran cara a arriba aos cristais de xeo das nubes. Cando estes cristais de xeo pesan moito, caen ao chan.
3. Neve.- Precipitación de pequenos cristais de xeo.
o
2.1. Folerpas de neve.- Porcións de auga conxelada que caen cando neva. Prodúcese cando é moi baixa a
d
non se funden ao caer

temperatura nas capas de aire, por iso os cristais de xeo das nubes se unen.
4. Orballo.- Humidade do aire que, pola diminución brusca da temperatura ou polo contacto con superficies frías, se
s
condensa e se deposita en gotas pequenas pingas.

o
5. Xeada.- Fina capa, xeralmente branca, de cristais de xeo que se forma ao conxelarse o orballo da noite sobre unha
superficie horizontal arrefriada a unha temperatura inferior a cero graos.
t
pequenas gotas de auga suspendidas preto do chan

6. Néboa.- Condensación do vapor de auga do aire en contacto co chan .
n
As precipitacións modifican as formas do relevo e as paisaxes.

e

É o peso ou forza do aire sobre a superficie terrestre.
m
a maior altura, menos presión potentes correntes de aire que circulan ao redor da Terra a uns
Depende da altitude , a temperatura do aire e do jet stream
e
15.000 metros de altitude

.
Presión atmosférica
l
Medición da presión atmosférica: o instrumento empregado é o barómetro e exprésase en hectopascais (hPa) ou milibares
E
(mb).
> 1015 hPa < 1015 hPa liñas que unen os puntos da superficie terrestre coa mesma presión
Representación no mapa: AP e BP represéntanse mediante isóbaras .A
isóbara 1015 hPa é a presión que hai a nivel do mar. Cando as isóbaras están moi xuntas o vento sopra con maior intensidade.
Segundo a temperatura do aire, diferenciamos:
o aire quente admite máis vapor de auga e no seu ascenso arrefría, condénsase e forma as nubes que alimentan ás
a. Aire quente.- É pouco denso e tende a subir
borrascas que producen as precipitacións
orixinando unha área de baixas presións (BP) chamada borrasca ou depresión. Nela, as
isóbaras teñen os valores mínimos no centro.
que o aire cálido o aire descendente é menos húmido, por iso os anticiclóns presentan ceos claros e tempo
b. Aire frío.- É máis denso e pesado e tende a baixar
seco
orixinando unha área de altas presións (AP) chamada anticiclón. Nel, as isóbaras teñen os valores máximos no centro.
movemento do aire na troposfera
Os ventos son masas de aire en movemento entre dúas zonas de dferente presión atmosférica.
A súa intensidade é maior canto maior é a diferenza entre as dúas presións atmosféricas.
aire máis denso e máis comprimido aire pouco denso
Sempre sopran da zona das AP á das BP .
mide a velocidade do vento expresándoa en km/h
Medición: os instrumentos empregados son o anemómetro e o viraventos ou catavento
indica a dirección do vento e se expresa en graos sesaxesimais
Ventos
.
Tipos de vento:
a. Permanentes.- Son constantes todo o ano e sopran sempre na mesma dirección p. ex. os alisios van dos trópicos ao Ecuador.
b. Estacionais ou non constantes.- Cambian de dirección segundo a estación do ano, p.ex. os monzóns.
c. Locais.- Afectan a pequenas áreas xeográficas e sopran cunha intensidade variable segundo a hora do día, p.ex. o cierzo en
aragón ou a tramontana en Cataluña.
p. ex. o Katrina (L USA, Bahamas e Cuba)
Manifestacións extremas do vento: os furacáns , os tornados, etc.
14
liñas imaxinarias que unen os puntos da superficie

A temperatura da atmosfera represéntase en mapas de isotermas
terrestre con igual temperatura
. A oscilación térmica é a diferenza entre as temperaturas máxima e mínima.
zonas cálidas, temperadas e frías
A temperatura varía dun lugar a outro do planeta
debido aos factores do clima: latitude, altitude e continentalidade.
cantidade de enerxía solar que recibe un lugar do planeta distancia dun punto da Terra
A insolación varía segundo a latitude
ao Ecuador
. Os raios solares inciden perpendicularmente no Ecuador, polo que a intensidade de
quentan máis a causa da curvatura da Terra
insolación é maior nesa zona e redúcese a medida que nos
afastamos do Ecuador.
Franxas climáticas:
entre o Trópico de Cáncer e Trópico de Capricornio
Latitude 1. Unha zona cálida na zona intertropical , nela as
temperaturas son altas todo o ano.
cada unha nun hemisferio
2. Dúas zonas temperadas entre os trópicos e os círculos polares, nelas
as temperaturas presentan variacións estacionais.
Temperaturas baixo 0ºC
3. Dúas zonas frías nas zonas polares, con temperaturas moi baixas todo o ano.
Altitude.- Distancia en vertical dun lugar da Terra respecto ao nivel do mar.

Altitude O aire próximo á superficie terrestre está máis cálido e a súa temperatura diminúe coa altura ±
6.4º C cada 1000 metros de altitude.
Continentalidade.- Distancia dun lugar da Terra á costa.

Mares e océanos regulan as temperaturas porque as augas se quentan e arrefrían máis
amodo que a codia terrestre.
Continen- Variacións:
talidade
o Nun lugar preto do mar, as temperaturas soen ser suaves todo o ano e a oscilación térmica
é menor.
entre o inverno e o verán
Factores o Nun lugar lonxe do mar, as temperaturas son máis contrastadas ea
oscilación térmica é maior.
liñas imaxinarias que unen os puntos da superficie terrestre coa mesma
do clima As precipitacións represéntanse en mapas de isoietas
cantidade de precipitacións zonas moi húmidas [>1000mm], húmidas [500-1000mm], secas [250-500 mm], áridas ou desérticas [<250 mm]
. Varían
segundo as zonas climáticas, a altitude, os ventos e a presión atmosférica.
débiles, moderadas, fortes, moi fortes e torrenciais
A chuvia clasifícase segundo a súa intensidade durante 1 hora e mídese en
mm/h
milímetros .

a. Zona cálida.- Moi abundantes precipitacións.
a.1.- No Ecuador son regulares, pois chove todo o ano.
abundantes precipìtacións
a.1.- Ao afastarnos do Ecuador temos 2 estacións: húmida e seca
apenas chove
.
Zona
b. Zonas temperadas.
climática b.1.- Máis precipitacións preto do mar a onde chegan os ventos cargados de humidade
provocan unha maior evaporación
e onde inflúen as correntes mariñas cálidas .
Precipitacións non chegan os ventos húmidos
b.2.- Reducida precipitación nas terras do interior .
a
c. Zonas frías.- Precipitacións reducidas porque a insolación é escasa e apenas hai evaporación
auga xea, non se evapora
.
Chuvias orográficas.- O relevo inflúe na distribución das precipitacións xa que cando o aire
montaña
Relevo húmido atopa un obstáculo ascende, arrefría e vai saturándose ata ter unha humidade do
100%, entón precipita.
A circulación do aire nas capas altas da atmosfera determina a entrada de ventos húmidos ou
secos.
Ventos e pesa menos que o aire frío BP,
a) O aire cálido tende a ascender formando áreas de baixas presións
presión depresións, borrascas forma nubes
e arrastra vapor de auga que arrefría, condensa e soe orixinar
atmosférica precipitacións.
máis pesado que o aire cálido AP,
b) O aire frío tende a descender orixinando áreas de altas presións
anticiclóns sen precipitacións
. É máis seco polo que soe traer ceos despexados .
15
entre a zona cálida e as zonas frías

Localización espacial: entre 30º e 60º N. e S. .
fría calorosa primavera e outono
Segundo a temperatura teñen 4 estacións: invernal , estival e 2 estacións intermedias .
Temperatura media anual: ao redor de 15º C.
Oscilación térmica: entre 8º C e 21º C.
Total de pecipitacións: entre 500-1.000 mm anuais.
a latitude, a altitude e a continentalidade
Temperados Tipos dependendo dos factores do clima :
Temperado oceánico Temperado mediterráneo Temperado continental
Temperaturas contrastadas. Forte oscilación
Temperaturas suaves todo o ano.
térmica entre o inverno moi frío e o verán moi caloroso.
Precipitacións abundantes Precipitacións escasas no verán e
Precipitacións escasas.
e regulares. irregulares chove máis no outono.
Climas
Climas extremos cálidos Climas extremos fríos
Ecuatorial Tropical Desértico Polar Alta montaña
do Localizado
Localizado en
intertropical nas zonas
Localizados na zona cálida : Localizado preto dos trópicos, zonas a máis de
frías, entre
entre 0º e 30º N. e S. entre 15º e 35º N e S. 2.500 m de
planeta 60º e 90º N.
altitude.
e S.
Temperaturas elevadas todo o ano Temperaturas medias anuais Temperatu-
segundo o réxime Temperaturas
pola forte insolación
menores que no ecualtorial e o ras inferiores
. Temperatura media sempre baixas.
a 0º C.
anual elevada: >20º C. tropical.
de temperaturas Oscilación térmica mínima: <10º C. Oscilación térmica moi Precipitacións
Precipita-
acusada entre o día e a noite. nos cumes son
cións escasas
Total de precipitacións alto: > 1.000 Total de precipitacións en forma de
e en forma
e precipitacións
Extremos mm anuais. escaso: < 250 mm anuais. neve.
de neve.
Unha estación
Chuvias regulares, no verán
chuviosa
constantes todo o no
e outra seca
ano. inverno
.
India
Variante de clima cálido é o denominado clima monzónico: localizado no SL asiático , a súa temperatura
media anual é elevada e constante, ten unha estación seca e outra húmida que dependen da acción dos ventos
estacionais chamados monzóns, estes orixinan cambios nas temperaturas e máis nas precipitacións.
AP BP
a) Monzóns de inverno, estación seca.- A superficie do continente está máis fría que as augas do océano , os
sempre vai das AP ás BP
ventos sopran do continente ao océano levando aire fresco e seco.
BP
b) Monzóns de verán, estación húmida.- A superficie do continente está máis quente que as augas do océano
AP sempre vai das AP ás BP frecuentes inundacións
, os ventos sopran do océano ao continente provocando intensas chuvias .

O clima da península Ibérica e do arquipélago balear é temperado e no arquipélago canario é subtropical.
Os factores climáticos determinan a grande variedade de climas de España.
a) Relevo.- A disposición do relevo na periferia peninsular fai que os ventos de procedencia marítima cargados
Factores de humidade afecten ás zonas costeiras e non ás terras do interior.
± 660 m estas descenden coa altura
b) Altitude.- A elevada altitude media da península Ibérica inflúe nas temperaturas e
estas aumentan ao ascender polas vertentes montañosas
nas precipitacións .
Temperados Cálido Frío

Oceánico Mediterráneo-
Mediterráneo Subtropical Clima de montaña
Climas de ou atlántico continentalizado
Localización:
litoral S. e L. Localización:
Localización: Localización:
interior
España Localización: peninsular, Baleares, ao carón do serras elevadas
peninsular.
N. e O. Estremadura
Trópico de das cordilleiras.
. Cáncer e preto
de África. Temperaturas
Climas Temperaturas Temperaturas
Temperaturas frescas no verán e
calorosas no verán contrastadas, con
suaves todo o pola Temperaturas moi baixas no
e suaves no invernos fríos
ano. elevada altitude media elevadas case inverno.
inverno. .
todo o ano.
Precipitacións Precipitacións
Precipitacións escasas, caen sobre Precipitacións moi abundantes e
Precipitacións
abundantes. todo nos polo escasas e nevadas invernais
primavera escasas
equinoccios afastamento do mar irregulares. frecuentes.
e outono .
.
16
Definición É a apariencia visible do territorio, resultado da interacción da acción humana acción antrópica sobre os elementos naturais.
Paisaxe Paisaxe
natural Tipo de paisaxe resultante da combinación de relevo, clima, augas, vexetación e fauna nunha zona.
ación
Clasific
Paisaxe
humanizada Tipo de paisaxe que resulta da acción antrópica intervención do ser humano sobre a paisaxe natural transformándoa.
Paisaxes variadas localizadas na zona temperada do hemisferio norte entre os 35º e os 60º N.
Os factores que inflúen nestas paisaxes son:
clima frío
a. Latitude: zona de climas temperados, agás ao norte de Europa .
b. Influencia do mar: a presenza do océano Atlántico e do mar Mediterráneo suaviza as temperaturas e provoca precipitacións.
chuvias
c. Relevo: as chairas do norte favorecen a entrada do aire húmido e os sistemas montañosos do sur illan ao interior, que non recibe
a influencia dulcificadora do mar.
da tundra sobre todo n-o hemisferio N: Europa e Asia

Localízase ao sur , no interior dos continentes , lonxe da influencia reguladora do mar.
moita calor no verán, moito frío no inverno
Condicións naturais: temperaturas extremas , precipitacións escasas e concentradas no verán, ríos
caudalosos de ampla cunca fluvial.
t e m p e r a d o s
Vexetación natural:
Paisaxe continental
extensos bosques de coníferas abeto, piñeiro, bidueiro

o Taiga con árbores de folla perenne adaptadas ás duras condicións do clima,
forman bosques espesos
amoreadas sobre un solo pobre.
perennifolias (vexetación arbustiva que medra no bosque e
o Bosque mixto que mestura coníferas e caducifolias. Presenta un rico sotobosque
ten menor altura ca das árbores do bosque)
.
c l i m a s
ao sur da taiga extensas chairas herbáceas sobre solos profundos e fértiles

Degradación a estepa e a pradería.
Acción antrópica: hábitat escaso e concentrado, explotación forestal dos bosques da taiga, cultivo extensivo de cereais nas
p. ex. nas chairas dos EE.UU p. ex. Pampa arxentina
estepas e gandaría extensiva .
d o s
entre os 40º-60º N no hemisferio sur: S. de Chile e Arxentina, SL de África e Australia, Nova Zelandia
Localízase na fachada occidental de Europa e Norteamérica .

Paisaxe oceánica/atlántica
suavizadas pola presenza do mar/océano pola presenza de ventos do oeste cargados de humidade
Condicións naturais: temperaturas suaves , chuvias frecuentes ,
n a t u r a i s
levan auga todo o ano

ríos caudalosos e regulares .
carballo, faia,… no inverno coa materia orgánica
Vexetación natural: bosque caducifolio caracterizado pola caída da folla o que fertiliza o solo .
do bosque caducifolio vexetación arbustiva (breixo, xesta)
Degradación a landa nas zonas de frecuentes néboas, alta humidade ou ventos violentos
formado por plantas herbáceas, crece tras a tala do bosque
e prado usado como alimentación natural do gando.
Acción antrópica: o crecemento da poboación, o avance da industrialización e o proceso de urbanización fan desaparecer o
P a i s a x e s
vexetación natural para a explotación gandeira para agricultura

bosque e aumentan os prados e os campos de cereais .
tamén en California EE.UU, litoral de Chile central, SO de África e S. de Australia

Localízase na zona litoral mediterránea .
pola influencia das masas de aire quente sutropical pola acción moderadora do mar
Condicións naturais: veráns calorosos e secos e invernos suaves ,
Paisaxe mediterránea
primavera e, sobre todo, as chuvias torrenciais do outono pola

precipitacións mínimas no verán e máximos equinocciais , ríos de caudal escaso e irregular
diferenza estacional das chuvias
con estiaxe no verán e riadas/inundacións no outono.
aciñeira
Vexetación natural: bosque perennifolio con árbores baixas de folla pequena e matogueira espiñenta baixo el.
do bosque perennifolio
Degradación a matogueira densa de maquia e garriga cando a corta, o pastoreo ou os incendios fan
desaparecer o bosque.
cereais, vide e oliveira dos vales e do litoral
Acción antrópica: cultivos da triloxía mediterránea nas fértiles chairas , agricultura intensiva de
canles, encoros
regadío con cultivos hortofrutícolas e a introdución do arroz e o algodón e explotación turística do espazo.
17
entre o Trópico de Cáncer e o Trópico de Capricornio entre

Localización As paisaxes cálidas na zona cálida intertropical ; as frías nas zonas frías
o Círculo Polar Ártico e o polo norte e o Círculo Polar Antártico e o polo sur altitude superior aos 2.500 m.
e nas zonas de alta montaña .
cunca do Amazonas, Golfo de Guinea e cunca do Congo e SL de Asia

Localízase ao redor do Ecuador .
Paisaxe ecuatorial
± 25ºC ± 2.000 mm., a causa da forte evaporación pola incidencia perpendicular dos raios
Condicións naturais: temperatura media anual e precipitacións
solares na zona
elevadas e constantes, ríos moi caudalosos e regulares e rica biodiversidade.
chamada xungla en Asia moitas especies de vexetación e ninguna dominante
Vexetación natural: selva cunha vexetación exuberante
buscando a luz
de altas árbores, arbustos, lianas, herbas a distintos niveis cun sotobosque escuro e húmido.
s
Degradación: problema de deforestación por sobreexplotación forestal con fin comercial.

pobos
o
Acción antrópica: baixa densidade de poboación en África e América o que permite a sostibilidade e elevada en Asia
indíxenas que en África e América se dedican á recolección ou a unha agricultura rudimentaria
m
, onde retrocede a xungla ante o avance da

arroz, cana de azucre, té ou hevea (caucho)
e
agricultura de plantación .
r
Cáncer (hemisferio norte) e Capricornio (hemisferio sur)

Localízase ao redor dos trópicos .
t
no
Condicións naturais: temperatura media anual elevada e estacións marcadas polas precipitacións con 2 estacións a húmida
x
verán no inverno, esta de maior duración canto máis nos afastamos do Ecuador (segundo latitude) segundo as
e a seca , ríos de caudal variable
e
precipitacións da zona
s
t r o p i c a l
con crecidas/enchentes no verán e rica biodiversidade.

s
a
a. Nas zonas máis chuviosas.- Bosque tropical nas proximidades do Ecuador, é semellante á selva pero cunha menor
a
variedade de especies que se dipoñen de xeito máis espallado. Tamén bosque galería ao longo dos ríos, é máis denso.
m
verde na estación húmida, agostada na seca

d
b. Nas zonas máis secas.- Paisaxe de sabana formada por herbas altas, arbustos e
i
en pequenos grupos ou espalladas pola chaira determinada

árbores escasas . Ao afastarnos do Ecuador aparece a paisaxe de estepa
i
l
pola curta estación de chuvias

cunha vexetación pobre de folla dura e matogueiras espiñentas entre zonas de solo espido.
P a i s a x e
c
Degradación: problema de deforestación por sobreexplotación forestal con fin comercial.

l
Acción antrópica:
s
a. Agricultura tradicional de subsistencia ou gandaría extensiva de subsistencia.- Nomadismo da poboación indíxena en

á
p. ex. os másai (Kenya e Tanzania)

o
busca de pastos . Ás veces combínanse a gandaría e a agricultura en poboados estables

sedentarización
c
d
nos que se practica a rotación de cultivos.

cacao, café, cana de azucre, té, piña, tabaco, etc.
b. Agricultura de plantación.- Cultivos comerciais que modifican totalmente o
s
espazo. As plantacións son propiedade de compañías estranxeiras que empregan man de obra indíxena e dedican a súa
i
produción á exportación.
s
a

Localízase de xeito espallado polo planeta, dependendo da influencia do clima e o relevo. Clasificación dos desertos:
a
r
a. Segundo a súa localización

u
Sahara, Kalahari, Arabia

o Desertos cálidos propiamente ditos.- Ao redor dos trópicos .
n
cálida
t
Atacama, Namibia, Gran Deserto de Area

o Desertos costeiros xunto a correntes mariñas frías. Coa auga fría a evaporación é
a
menor e o aire seco ao arrefriar non provoca precipitacións.

o
Gobi, centro-oeste de América do Norte no interior dos continentes

n
o Desertos interiores illados da influencia marítima por

altas cordilleiras.
Z
desértica
b. Segundo a xeoloxía, altitude e ventos

s
Namibia montes de area formado pola acción do vento nos desertos

con dunas .
e
o Desertos de area
Mauritania
x
o Desertos pedregosos que combinan area, pedras e algúns macizos rochosos.

aínda que cunha forte oscilación térmica entre o día e a noite
a
Condicións naturais: temperatura media anual elevada e precipitacións

a causa da sequidade do aire cursos de auga permanentes
s
escasas , apenas hai ríos pola forte evaporación da auga e no seu lugar vemos
cursos de auga case secos durante todo o ano, agás cando chove cactos, camelo, dromedario
Paisaxe
i
uadis e pobre biodiversidade .

conservan a auga reducindo a área de
a
Vexetación natural: adaptada ás duras condicións do clima, con plantas de folla pequena
transpiración
P
.
cabras, camelos
Acción antrópica: baixa densidade de poboación dedicada ao pastoreo nómade na estepa e á agricultura nos
correntes subterráneas que afloran por mananciais e pozos
oasis lugares con auga e vexetación arbórea que protexe os cultivos no
medio dun deserto.
Z o n a s Paisaxe polar Ver a paisaxe natural polar nas paisaxes naturais de Europa da páxina 15
f r í a s
Paisaxe de alta montaña Ver a paisaxe natural de alta montaña nas paisaxes naturais de Europa da páxina 15
18
Paisaxes variadas localizadas na zona temperada do hemisferio norte entre os 35º e os 60º N.
Os factores que inflúen nestas paisaxes son:
clima frío
d. Latitude: zona de climas temperados, agás ao norte de Europa .
e. Influencia do mar: a presenza do océano Atlántico e do mar Mediterráneo suaviza as temperaturas e provoca precipitacións.
chuvias
f. Relevo: as chairas do norte favorecen a entrada do aire húmido e os sistemas montañosos do sur illan ao interior, que non recibe a
influencia dulcificadora do mar.
e ao sur do Círculo polar Antártico no hemisferio sur

Localízase ao norte do Círculo Polar Ártico no hemisferio norte , en lugares onde os
raios de sol inciden moi inclinados e a insolación é mínima.
a
Paisaxe polar
Condicións naturais: baixísimas temperaturas e precipitacións, a superficie está cuberta por un espeso manto de xeo, ágás
nalgunhas zonas durante o verán, pero o subsolo permanece xeado. Escasa biodiversidade.
p
só ao norte de América e Eurasia liques (organismo vivo formado pola

Vexetación natural: tundra ou deserto frío, con plantas adaptadas ao frío
o
simbiose de alga e fungo, é moi resistente á secura, ao frío e á calor), fungos, carrizas e pequenas flores só no verán
e de curto ciclo vital .
na tundra de América do norte, pobos cazadores e pescadores ao norte de
Acción antrópica: poboación escasa de esquimós e lapóns
r
Escandinavia dedicados ao pastoreo de renos

. A explotación de recursos minerais si modifica o espazo.
u
E
da tundra sobre todo n-o hemisferio N: Europa e Asia

Localízase ao sur , no interior dos continentes , lonxe da influencia reguladora do mar.
moita calor no verán, moito frío no inverno
Condicións naturais: temperaturas extremas , precipitacións escasas e concentradas no verán, ríos
Paisaxe continental
caudalosos de ampla cunca fluvial.

e
extensos bosques de coníferas abeto, piñeiro, bidueiro

o Taiga con árbores de folla perenne adaptadas ás duras condicións do clima,
d
forman bosques espesos

amoreadas sobre un solo pobre.
perennifolias (vexetación arbustiva que medra no bosque e
o Bosque mixto que mestura coníferas e caducifolias. Presenta un rico sotobosque
ten menor altura ca das árbores do bosque)
.
s
ao sur da taiga extensas chairas herbáceas sobre solos profundos e fértiles

Degradación a estepa e a pradería.
i
Acción antrópica: hábitat escaso e concentrado, explotación forestal dos bosques da taiga, cultivo extensivo de cereais nas
p. ex. nas chairas dos EE.UU p. ex. Pampa arxentina
estepas e gandaría extensiva .
a
r
entre os 40º-60º N no hemisferio sur: S. de Chile e Arxentina, SL de África e Australia, Nova Zelandia
Localízase na fachada occidental de Europa e Norteamérica .
oceánica/atlántica
u
suavizadas pola presenza do mar/océano pola presenza de ventos do oeste cargados de humidade
Condicións naturais: temperaturas suaves , chuvias frecuentes ,
levan auga todo o ano
ríos caudalosos e regulares .
Paisaxe
t
carballo, faia,… no inverno coa materia orgánica

Vexetación natural: bosque caducifolio caracterizado pola caída da folla o que fertiliza o solo .
do bosque caducifolio vexetación arbustiva (breixo, xesta)

a
Degradación a landa nas zonas de frecuentes néboas, alta humidade ou ventos violentos
formado por plantas herbáceas, crece tras a tala do bosque
e prado usado como alimentación natural do gando.
n
Acción antrópica: o crecemento da poboación, o avance da industrialización e o proceso de urbanización fan desaparecer o
vexetación natural para a explotación gandeira para agricultura
bosque e aumentan os prados e os campos de cereais .
s
tamén en California EE.UU, litoral de Chile central, SO de África e S. de Australia

Localízase na zona litoral mediterránea .
e
pola influencia das masas de aire quente sutropical pola acción moderadora do mar
Condicións naturais: veráns calorosos e secos e invernos suaves ,
mediterránea
primavera e, sobre todo, as chuvias torrenciais do outono pola

precipitacións mínimas no verán e máximos equinocciais , ríos de caudal escaso e irregular
x
Paisaxe
diferenza estacional das chuvias

con estiaxe no verán e riadas/inundacións no outono.
aciñeira
a
Vexetación natural: bosque perennifolio con árbores baixas de folla pequena e matogueira espiñenta baixo el.
do bosque perennifolio
Degradación a matogueira densa de maquia e garriga cando a corta, o pastoreo ou os incendios fan
s
desaparecer o bosque.
cereais, vide e oliveira dos vales e do litoral
Acción antrópica: cultivos da triloxía mediterránea nas fértiles chairas , agricultura intensiva de
i
canles, encoros
regadío con cultivos hortofrutícolas e a introdución do arroz e o algodón e explotación turística do espazo.
a
P
Localízase en calquera latitude nas zonas elevadas, por enriba dos 2.500 m. de altitude.
Condicións naturais: baixa temperatura media anual e elevadas precipitacións que diminúen ao ascender polas abas da montaña
alta montaña
Paisaxe de
xa que van descagando a humidade

e son en forma de neve nos cumes.
glaciares e neves perpetuas pastos bosque de coníferas bosque caducifolio
Vexetación natural: cliserie ou variación da vexetación segundo a
altitude, a latitude e a orientación da montaña.
piñeiro
Degradación: a cliserie da paso a un bosque secundario froito da repoboación con especies de rápido crecemento.
Acción antrópica: poboamento escaso dedicado á gandaría, á explotación forestal ou á produción hidroeléctrica ademais de
deportes de inverno
agricultura no fondo dos vales. Hoxe destaca a actividade turística .
19
oceánica, mediterránea mediterránea continentalizada e de montaña

Diversidade de paisaxes naturais segundo as variantes climáticas temperadas na
península e o clima subtropical no caso canario.
Galicia e cornixa cantábrica

Paisaxe natural: ao norte , cunha vexetación natural de bosque caducifolio
carballo, faia
que retrocede en extensión ante o avance da vexetación secundaria froito da
Paisaxe
pinos, eucaliptos alimento do gando
repoboación forestal ; o bosque caducifolio degrádase a landa e a prados .
oceánica
ou acción antrópica aldeas, vilas luz

Paisaxe humanizada : hábitat rural espallado con casas de grandes ventás e
atlántica amparo da chuvia millo, pataca, hortofrutícola
pórticos . Paisaxe agraria tradicional sobre pouca superficie e
gandaría nos prados separados por valados, cercados ou sebes.
s
a
aciñeiras
Paisaxe natural: ao leste e suroeste, cunha vexetación natural de bosque perennifolio ,
d
repoboación forestal (piñeiros), terras de cultivo, industrialización,

hoxe case desaparecida pola acción antrópica
a
urbanización, vías de comunicación e turismo

.
Paisaxe
r
acción antrópica cidades, zonas industriais e turísticas

Paisaxes mediterránea Paisaxe humanizada : hábitat rural concentrado con casas de
e
atenuar calor azoteas

poucas ventás e cuberta plana . Na paisaxe agraria do interior agricultura de
triloxía mediterránea (trigo, vide e oliveira)
secaño e gandaría ovina; no litoral agricultura de invernadoiro e
p
naturais
regadío.
m
de
e
pola altitude da Meseta e a escasa influencia do mar

España Paisaxe natural: no interior peninsular , cunha vexetación
T
aciñeiras
natural de bosque perennifolio que retrocede ante a estepa.
Paisaxe

mediterránea acción antrópica
Paisaxe humanizada : hábitat rural concentrado. Paisaxe agraria tradicional que no
continentalizada o que fai desaparecer a masa forestal
interior practica a agricultura e a gandaría extensivas de secaño e
ou empregando a rega
agricultura de regadío ao redor dos ríos .
Paisaxe natural: cunha vexetación natural de bosque de coníferas e prados naturais

Paisaxe
tradicionalmente pouco transformada, hoxe alterada polo tursimo.
Fría de
montaña acción antrópica

Paisaxe humanizada : gandaría bovina na montaña e ovina nas zonas chans.
p.ex. o drago
Paisaxe natural: vexetación natural escasa, adaptada ao clima do arquipélago e con especies endémicas .
Paisaxe
subtro- acción antrópica

Paisaxe humanizada : no litoral e as medianías o bosque desaparece dando paso ás terras de cultivo
pical plátano, tomate (reter o solo), enarenados (cultivos
nas que se practica unha agricultura adaptada ás condicións naturais socalcos
canaria de secaño sobre a area volcánica), xables (cultivo sobre area)
e ao pastoreo.
20
a. Ecosistema natural: conxunto de seres vivos que habitan un determinado lugar e están relacionados entre si e co
litosfera, hidrosfera, atmosfera quenta a
medio físico que os rodea. A principal fonte de enerxía do noso planeta é o Sol
superficie terrestre, permite que as plantas produzan osíxeno e materia orgánica e rexe o ciclo da auga
.
Son elementos do ecosistema natural do planeta Terra:
Litosfera ou codia terrestre.
Hidrosfera, conxunto de augas.
Atmosfera, capa gasosa que envolve á Terra.
Biosfera ou seres vivos que habitan a Terra é o centro das interrelacións dos elementos do ecosistema.
condiciona a cantidade de vapor de auga da atmosfera, absorbe a auga
a. Vexetación, depende do clima e o modifica
subterránea, achega nutrientes ao solo, serve de alimento aos animais e aos seres humanos, evita a erosión,…
.
b. Fauna, tanto terrestre como acuática, aliméntase de vexetais e animais organizando unha cadea trófica
complexas relacións de equilibrio entre vexetais e animais
.
c. Ser humano, é un axente que modifica as relacións entre os seres vivos alterando as interrelacións do
ecosistema Terra provocando desequilibrios ambientais.
Ecosistema
b. Ecosistema urbano: conxunto de seres vivos e medio físico que habitan determinado lugar e están relacionados
consome moito máis do que
entre si e co medio. Diferénciase do ecosistema natural en que o urbano está desequilibrado
produce e xera refugallos que non pode absorber
por isto é considerado un ecosistema aberto e dinámico.
Fluxos da cidade:
Entradas: a cidade demanda radiación solar, osíxeno, auga potable, alimentos, enerxía eléctrica e
gas, gasolina
combustibles , materias primas, produtos elaborados, etc.
dióxido de carbono [CO2] radiación reflectida
 Saídas: polución , ruído, albedo , vertedoiros de residuos sólidos, augas
o conxunto construído e a actividade urbana
residuais, etc. A cidade é un factor que modifica o clima local xerando un
actividade industrial, transportes, climatización dos edificios (calefacción e refrixeración), asfalto
microclima urbano que produce unha illa
incremento da temperatura respecto ás zonas próximas (diferenza de 1ºC. a 4ºC. entre o centro urbano e a periferia), materiais como o cemento
de calor
e o asfalto absorben e reflicten gran cantidade de calor nube densa e escura sobre a cidade, os altos edificios
e altos niveis de contaminación
dificultan a circulación do aire
.
Para minimizar o impacto ambiental negativo nas cidades procédese a reducir a polución mediante leis que

regulan a emisión de gases contaminantes e protocolos de protección ambiental coa recollida selectiva e á
reciclaxe de materiais, o tratamento das augas residuais, …
1. Xeoloxía: ciencia que estuda as capas internas da Terra e o relevo externo.

2. Climatoloxía: ciencia que estuda o comportamento dos fenómenos atmosféricos.
3. Botánica: ciencia que analiza as distintas especies vexetais.
Fontes de
estudo 4. Zooloxía: ciencia que analiza as distintas especies animais.
5. Xeografía: ciencia que estuda o papel do ser humano no funcionamento do ecosistema Terra.
6. Ambientoloxía: ciencia que estuda os problemas ambientais.
residuos radioactivos
Catástrofes Riscos causados pola actividade industrial , o uso das tecnoloxías ou o deficiente funcionamento dunha
incendio do reactor nuclear de Chernobil en Ucraína, 1986
tecnolóxicas instalación que producen danos humanos e ambientais.
satélites de teledetección proporcionan imaxes que permiten

Información obtida grazas á tecnoloxía: tecnoloxía espacial
cartografar zonas; satélites meteorolóxicos que posibilitan a predición e seguimento das tormentas; satélite GPS da NASA que mide os
Prevención de
riscos naturais desprazamentos das placas tectónicas prevendo sismos ou erupcións volcánicas, etc. técnicas e servizos que combinan a
, telemática
informática coas telecomunicacións
.
21
frecuente en España a auga

Risco ou catástrofe natural local debido ao desbordamento do caudal dun río
non pode ser absorbida polos ríos, nin polo solo e sae do leito con forza destruíndo o que se atopa ao seu paso
Causas a
na primavera que impide que a auga sexa retida polo
causa das chuvias intensas, a fusión da neve , a deforestación
solos que impermeabilizan o solo polo que iste non absorbe a auga
Inundacións , as superficies asfaltadas .
cando as abas das montañas carecen de

Perda de vidas humanas e danos materiais, corrementos de terra
Consecuencias vexetación que fixe o solo
.
coa axuda da tecnoloxía

Predición para paliar os danos: lexislación, construción de encoros, repoboación
Solucións muros
forestal, obras de protección , plans de evacuación da poboación, etc.
Risco ou catástrofe natural provocado por un terremoto orixinado no fondo mariño que libera tanta
Causas
enerxía que move as aguas provocando unha onda xigante.
Tsunami
Consecuencias Efectos devastadores da onda xigante no litoral con perdas humanas e materiais.
Solución Predición para paliar os danos p.ex. plans de evacuación da poboación.
para desenvolver cultivos de regadío por exemplo perdas por fugas

Desvío do curso dos ríos o que diminúe o nivel de auga
Causas incluídas
, destrúe o ecosistema e aumenta a salinidade e a contaminación. p. ex. o mar de Aral.
cubertas de area, sal e produtos tóxicos

Desecación Consecuencias Desertización, grandes chairas substitúen á auga.
algodón
Solución Mellorar os sistemas de rega, plantar vexetación, intrroducir especies alternativas de cultivo ,
instalar plantas desalinizadoras, etc.
relacionada con canto (grandes cantidades de peixe conxelados e procesados en alta mar) e como

Sobrepesca
Causas (técnicas do cerco ou o arrastre de profundidade que acaban coas crías) se pesca
no ecosistema mariño.
Sobreexplotación recursos pesqueiros

Consecuencias Perda da biodiversidade mariña pois a capacidade de pesca dos tecnificados
pesqueira
buques actuais supera a capacidade de reprodución das especies mariñas.
Intervención dos organismos responsables para mellorar a xestión pesqueira e dirixila a unha pesca
Solución
sustentable.
asfalto, fuelóleo, gasolina,

Desastre ecolóxico producido pola vertedura de petróleo ou dos seus derivados
Causas gasóleo, … buques cisterna que transportan o cru ou os seus derivados
transportado polos grandes petroleiros ao mar.
desastre ambiental
Marea negra, unha traxedia ecolóxica a longo prazo que parte da formación dunha
capa oleosa sobre a auga impedindo o paso da luz coa conseguinte alteración da cadea trófica do
Consecuencias
ecosistema mariño pois provoca a morte dos organismos por asfixia e o envelenamento das especies
Marea negra que pon en risco a sáude do ser humano co que son urxentes as tarefas de limpeza.
formación dos profesionais do mar, características esixibles aos buques,
Revisión da política de transporte marítimo
regulamento das inspeccións, regulación do tráfico marítimo nas rutas máis transitadas, etc.
para garantir a seguridade
Solución humana e a protección do medio natural mariño e litoral. Reducir o risco de verteduras en caso de
en Galicia: Urquiola en 1976, Mar Exeo en 1992, Prestige en 2002
colisión ou accidente usando tanques de
evitan fugas en substitución dos monocasco
carga herméticos , petroleiros de duplo casco , etc.
22
>120 km/h
Risco ou catástrofe natural provocado por ventos moi violentos acompañados de chuvias
Causas
torrenciais.
Furacán
Consecuencias Destrución e gran número de vítimas.

Solución Predición para paliar os danos, p.ex. plans de evacuación da poboación.
erupcións volcánicas,
Emisión de gases contaminantes á atmosfera, é a combinación de fenómeno natural
precipitación actividades industriais (queima de combustibles fósiles fábricas) e domésticas (vivendas, vehículos)
e acción antrópica : emisión
gases (óxido de xofre= SO, óxido de nitróxeno= NO, dióxido de carbono= CO2),
Causas a atmosfera de contaminantes atmosféricos
produtos químicos, … O2
que se mesturan co osíxeno e o vapor de auga transformándose en substancias
movidas polo vento
ácidas que se estenden e precipitan en forma de chuvia ácida.
Chuvia ácida
p. ex. desaparición de bosques “mal da pedra”

Consecuencias Destrución da biodiversidade e do patrimonio artístico .
Solución Convenios supranacionais para diminuír as emisións de gases nocivos á atmosfera.
p.ex. cos
A acción antrópica modifica o planeta pola emisión de gases de efecto invernadoiro como o CO2
incendios, as calefaccións, os combustibles de vehículos e fábricas, … todo isto modifica a atmosfera pola queima de lixo, uso de
ou o metano

fertilizantes, gandaría aerosois
e mesmo os artificiais gases fluorados ; a sobreexplotación tanto da auga doce
modifica a hidrosfera modifica a biosfera (plantas e animais)
como da terra ; o aumento da temperatura da atmosfera e da
modifican a criosfera (casquetes polares e glaciares)
Causas superficie do mar .
calor
A superficie da Terra absorbe radiación solar e a irradia de novo á atmosfera, pero este proceso
queda
interrómpese porque a emisión de gases pola actividade humana provoca unha retención da calor
atrapada polo exceso de CO2 a calor entra na atmosfera, pero os gases de efecto invernadoiro non permiten que saia dela e
na atmosfera
Efecto
por iso aumenta a temperatura
invernadoiro .
da temperatura media da atmosfera

Quencemento global e cambio climático provocando un aumento do nivel do
pola fusión do xeo e a desaparición dos glaciares
Consecuencias mar e a diminución das zonas de vexetación e cultivo debido á
expansión da desertización.
Acordos e protocolos internacionais, p. ex. o Protocolo de Kyoto de 1997 que propuxo reducir a
Solución limitar a cantidade
emisión de gases de efecto invernadoiro producidos en cada país.
23
Risco ou catástrofe natural, é un movemento brusco ou sacudida violenta nalgún punto da superficie
Causas terrestre orixinado polo movemento das placas tectónicas da codia. Espállase en forma de ondas
sísmicas e o solo treme.
Terremotos sobre todo nos países pobres, xa que dispoñen de menos recursos
Consecuencias Efectos devastadores con destrución, incendios, etc.

Predición para paliar os danos, p. ex. prevención cumprir as normas de construción
Solución con estruturas flexibles e emprego de materiais ignífugos
e plans de evacuación da poboación.
Risco ou catástrofe natural debido á actividade volcánica cando unha greta ou fenda da codia profunda
alcanza zonas con magma, este ascende por ela como se fose unha cheminea e sae ao exterior polo
Causas cráter en forma de erupción volcánica expulsando violentamente materiais sólidos, líquidos ou gasosos
gases, cinzas, pedras e lava
incandescentes .
Erupcións
gases
volcánicas Arrasamento de superficies terrestres, contaminación atmosférica . Co tempo, os materiais sólidos
aproveitamento agrícola
Consecuencias expulsados convértense en solos moi fértiles que favorecen a concentración da
poboación na zona.

Solución Predición para paliar os danos, p.ex. plans de evacuación da poboación.

a. Deforestación por incendios: frecuentes e intensos en España, máis na zona de bosque
pola sequidade e as altas temperaturas maior
perennifolio mediterráneo que na do bosque caducifolio atlántico
humidade
.
o Naturais: lóstregos.
Causas
o Antrópicas: involuntarias ou fortuítas queima de restrollos, avarías eléctricas, etc. ou
intencionadas pirómanos, intereses económicos.
b. Deforestación por tala indiscriminada: sobrexplotación forestal asociada a intereses económicos
beneficios inmediatos
, ao consumo excesivo de madeira dos países ricos e ao crecemento da poboación.
Desertización A desaparición masiva de árbores incrementa a erosión e a desertización, perda de osíxeno na

pola redución do proceso metabólico da fotosíntese das plantas verdes, con clorofila, e algunhas bacterias que consumen CO2 e liberan
atmosfera
O2 ao non haber vexetación que fixe os solos
Consecuencias , perda de solo por corrementos de terra e inundacións ademais de
polo incremento do CO2 na atmosfera
reducirse o almacenamento de auga, agravamento do efecto invernadoiro ,
desaparición de numerosas especies vexetais e animais
destrución do ecosistema e perda de biodiversidade .
cuadrillas especializadas realizan podas, rozas (monte que se cava ou ao

Prevención evitando as cortas indiscriminadas
que se lle queima a broza ou restos vexetais), abren cortalumes (faixas de seguridade) nas zonas con árbores, …
Solución , reforestación,
limitar as terras de cultivo.
24

istes modifican a paisaxe natural
1. Observación Elementos predominantes: naturais ou antrópicos .
Identificar e clasificar os elementos da paisaxe:

2. Descrición a. Elementos naturais: relevo, hidrografía, clima, vexetación natural.
b. Elementos humanos: tipo de agricultura, cultivos, tipo de construción e función, infraestruturas,…
Valorar ou examinar estes aspectos:

a. Distribución da poboación: hábitat concentrado ou disperso.
minaría, gandaría, silvicultura, tipos de cultivo, etc
b. Aproveitamento do solo .
3. Análise c. Actividade económica desenvolvida por sectores económicos:
o Primario: agricultura, gandería, pesca, explotación forestal, minaría.
o Secundario: construción, industria.
educación, sanidade, banca, etc
o Terciario: non produce bens senón que proporciona servizos .
Relacionar os factores naturais coa acción antrópica: p. ex. o tipo de clima e a súa influencia na paisaxe
4. Interpretación
combinándoo coa modificación do espazo segundo as actividades económicas desenvolvidas.
5. Ordenación e planificación Normas, correccións, estimación da futura evolución da paisaxe, etc.
sobre o home e a biosfera

Nota O Programa MaB da UNESCO ten como obxectivo desde 1971 o desenvolvementob sustentable. Recoñece as
Reservas da Biosfera como zonas de ecosistemas terrestres, costeiros ou mariños nun plano internacional.
25

E1 RESUMOS H +XEO-COMPLETOS (Conportadas) VV EP

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

E1 RESUMOS H +XEO-COMPLETOS (Conportadas) VV EP

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Primeiras

Escribe o teu nome en xeroglífico

Fontes escritas (hemerográfica ou prensa, documentos de arquivo...).

Fontes orais (discursos, entrevistas...).

Fontes gráficas ou audiovisuais (pinturas, filmes...).

Comezo Orixe da especie humana hai máis de 2 millóns de anos.

Remate Aparición da escritura arredor de 3.500 anos a.C.

Cambios no aspecto físico do ser humano (proceso de hominización)

Evolución fabricar instrumentos, dominar o lume, elaborar cerámica, fundir metais, …

fósiles humanos, pedra tallada, pinturas, etc

c. Diminución do tamaño da mandíbula e os dentes .

que habitan covas e chozas.

golpéase en frío cun martelo

brazaletes, aneis, alfinetes, diademas,… frechas, puñais, machados

a ± 2000 a.C. metal máis resistente

Hábitat Poboados defensivos . Vivendas de

metalúrxicos, xoieiros, ceramistas,…

s Cultura Megalitismo en Europa desdo o V ao I milenio a.C.

xerarquizada cunha división e especialización do traballo e facer un gran esforzo colectivo.

carbón vexetal, óxidos de ferro, etc.

800.000 a 8.000 a.C.

a partir do 6.000 a.C.

Idade dos Metais

3.000 a 1.700 a.C.

1.700 a 1.000 a.C.

a partir do ano 5.000 a. C. cereais como trigo e millo miúdo

túmulo circular formado por terra e pedras)

sobre todo en estaño

Recapitulación sobre a Prehistoria

espacial África África-Asia

Proceso Hai máis de Hai máis de Hai Hai entre Hai

Non as fai, Éo Diversifica

- Fronte “huidiza” e - Fronte recta e

Outras Inventa o lume e supraorbital.

Hábitat Nómade Sedentario Sedentario

da Igualitaria intermedia Comeza a organización Forte xerarquización social

Arte moble. Cerámica.

Escola Escola pictórica

rupestre moi Crómlech Talaiot

Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras

Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras

Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras

fan chegar aos campos

para comunicarse cos deuses

representando a reis e deuses acadia

p Escravista xerarquizada, dividida en:

E agrícola e gandeira á veces almacenan o gran en silos

para eles dominan os elementos naturais (auga, aire, lume) e rexen o

o deus máis venerado deus da cidade de Tebas

R deprendidas ao serrar unha materia

alimentos, mobiliario, … termo que significa “os que

Tribunal dos Mortos nun longo percorrido subterráneo sembrado de

Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras

o peso da cuberta transmítese ás columnas a través dun lintel ou arquitrabe

Arquitectura civil: palacios.

de carácter simbólico non realistas

n para ampliar os seus mercados, mariñeiros que buscan aventuras.

aqueos, dorios, xonios, etc.

ao que denominan Hélade que significa “país dos helenos” (gregos)

c Antecedentes Departamento de Xeografía e Historia do IES As Telleiras

Etapas graves enfrontamentos, como as guerras Médicas e a guerra do Peloponeso.

O sistema político adoptado polas polis varía,

Formas de goberno da Grecia clásica