Solucionario

do libro do alumno
 INTRODUCIÓN Á XeogrAFÍA

Páx. 8 • Cinco. Con cada un dos cinco continentes habitados: Asia,

África, América, Europa e Oceanía.
1 Interpreta os mapas • Valor máximo: 4.165. Valor mínimo: 36. O primeiro
No primeiro caso, en que a 1 cm no mapa lle corresponden corresponde a Asia; o segundo, a Oceanía.
2.700 km na realidade, esta reduciuse 270.000.000 veces. • A diferenza é de 4.129 millóns de habitantes.
No segundo, en que a 1 cm no mapa lle corresponden • Porque está deshabitada.
1.900 km na realidade, esta reduciuse 190.000.000 veces.

Páx. 12
Páx. 9
6 Interpreta as imaxes
2 Saber facer. Localizar un lugar no mapa
• Dúas fotografías aéreas de Arenal d´en Castell (Menorca),
• Toquio, Brasilia e Oslo, respectivamente. unha en 1968 e outra na actualidade.
• 35º S, 150º L.; 30º N, 30º L.; 10º N, 80º O. • É unha paisaxe de costa. Trátase dunha pequena praia
en forma de cuncha que se sitúa na costa norte da illa
Páx. 11 de Menorca.
• Na imaxe do documento 7 dominan os elementos naturais:
3 Saber facer. Interpretar un gráfico lineal a auga, a area da praia, as rochas dos dous acantilados
• A evolución do paro e do PIB en España. En porcentaxes. que limitan –un a cada lado– a praia, os prados e montes,
etc. Os únicos elementos humanos que había entón
• De 2005 a 2012.
eran as estradas e camiños e as rúas do que ían ser
• A taxa de paro aumentou, mentres que a do PIB
urbanizacións.
descendeu ata 2009, despois experimentou
•  No documento 8 a paisaxe está bastante máis urbanizada:
unha pequena recuperación e ao final parece
multiplicáronse os hoteis e as urbanizacións en todo
que volve diminuír.
o perímetro da praia e da costa.
• Si. En 2009. Ao PIB, como se indicou antes.
• En canto ao medio natural todos os cambios foron
• R. L. Si, en canto que se o PIB é un indicador de como vai
negativos: impacto paisaxístico ou visual, contaminación,
unha economía e se este diminúe é que a economía non
verteduras, etc. Polo que se refire á poboación habería
vai ben e, xeralmente, iso supón un aumento do paro.
cambios positivos (máis emprego) e cambios negativos
4 Saber facer. Interpretar un gráfico de barras
 (ruído, contaminación, etc.).
• Un gráfico de barras simple.
• O consumo de enerxía. En millóns de toneladas. Páx. 13
• A 2012.
7 Saber facer. Comparar dúas imaxes de satélite
• Seis países: China, Brasil, Canadá, Estados Unidos,
F. de Rusia e Noruega. • É unha cidade costeira.
• China: 194,8 millóns de toneladas. • É unha paisaxe costeira moi urbanizada, aínda que existen
• Noruega: 32,3 millóns de toneladas. moitos espazos verdes (xardíns, parques, etc.). R. L.
• A diferenza é de 162,5 millóns de toneladas. • A vexetación aparece nun ton vermello intenso.
• R. L. O maior crecemento da economía chinesa
na actualidade.
5 Saber facer. Interpretar un gráfico sectorial

• A distribución da poboación mundial por continentes.
• En valores absolutos (millóns de habitantes). A 2010.

2 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

 1 A organización política do mundo
Páx. 14
Interpreta a imaxe
•  Alemaña, que estaba dividida na República Federal Alemá
e a República Democrática Alemá, unificouse nun só país.
En cambio, Iugoslavia, que era un só país, dividiuse
en: Eslovenia, Croacia, Bosnia e Hercegovina, Serbia,
Montenegro, Macedonia e Kosovo (que non foi recoñecido
por algúns países). Checoslovaquia dividiuse en República
Checa e Eslovaquia. A URSS dividiuse en 15 Estados.
A antiga Indonesia en dous: Timor Leste e Indonesia,
e Sudán dividiuse en República de Sudán e Sudán do Sur.
•  R. L. Ucraína perdeu territorio (Crimea) que foi anexionado
por Rusia. Ademais, existen outras tensións nesa zona,
igual ca na de Sudán.
•  Dos mapas que se mostran, o cambio máis recente é o de Sudán.
Páx. 15
Como o sabemos?
•  R. L.
Páx. 16
Claves para estudar
•  Un Estado é a unidade política e administrativa superior
que rexe un territorio e todos os seus habitantes están
sometidos á súa autoridade. Están formados por un conxunto
de cidadáns, con dereitos e deberes; por un territorio,
delimitado por fronteiras; por unhas leis, e distintas institucións,
ademais, dos símbolos que os identifican, como un himno,
a bandeira, etc.
•  Os Estados contan coas seguintes funcións: establecer
relacións internacionais, garantir a seguridade nacional, regular
a economía e as relacións laborais, e proporcionar servizos
básicos.
•  Estado de benestar: conxunto de actividades que leva
a cabo o Estado para proporcionar servizos básicos
á poboación. Para facelo invístense os orzamentos
e póñense á disposición dos cidadáns uns servizos públicos,
outórganse subvencións e subsidios e establécese
un sistema de pensións. Estado frustrado: son os países
que presentan un baleiro de poder que lles impide
controlar o seu territorio e defender os seus cidadáns
de grupos terroristas, paramilitares ou da delincuencia
organizada.
Pensa. Non, un Estado é unha agrupación humana que vive
nun territorio baixo unhas normas comúns, mentres
que unha nación é un conxunto de persoas unidas
por vínculos comúns, como a raza, a lingua, a relixión…
Páx. 17
1 Interpreta o mapa
• Principalmente no centro e sueste de África e no sur
de Asia.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
•  R. M. A inestabilidade política, con gobernos pouco
estables e ameazados por golpes de Estado, grupos
terroristas e guerras étnicas.
2  Interpreta o gráfico
•  O gasto público supón un 49,9% do PIB.
•  A maioría do gasto destínase a protección social, saúde,
e servizos xerais das administracións públicas.
Páx. 18
3   Faino así
•  Rusia (Moscova), Canadá (Ottawa), Estados Unidos
(Washington), China (Beijin/Pequín), Brasil (Brasilia),
Australia (Canberra), India (Nova Delhi).
•  Rusia: Europa; Canadá: América; Estados Unidos: América;
China: Asia; Brasil: América; Australia: Oceanía; India: Asia.
Son todos costeiros.
•  Débese principalmente á repartición que se fixo de África
entre os grandes imperios europeos nos séculos XIX e XX.
4   Faino así. R. L.
Páx. 20
5  Interpreta o mapa
•  Os maiores índices de democracia alcánzanse
no continente americano e no europeo. Os índices máis
baixos encóntranse, sobre todo, en Asia e leste de África.
•  Alxeria, Guinea, Costa do Marfil, Gabón, Congo, Ruanda,
Nixeria, Camerún, Angola, Zimbaue, Somalia, Chad, Etiopía,
Sudán (de Sudán do Sur non hai datos), Libia, Exipto,
República Centroafricana.
Páx. 21
6   Interpreta o mapa
•  A república.
•  R. M. Cinco monarquías: España (Europa); Canadá
(América); Arabia Saudita (Asia); Marrocos (África); Australia
(Oceanía). Cinco repúblicas: Arxentina (América), Chad
(África), India (Asia), Francia (Europa), México (América).
Arxentina, México e India teñen unha democracia
imperfecta; Chad ten un réxime autoritario e Francia posúe
unha democracia plena. España, Canadá e Australia teñen
democracias plenas. Arabia Saudita ten un réxime
autoritario. Marrocos é un réxime híbrido.
Claves para estudar
•  Estado democrático: é aquel en que o poder está repartido
para evitar que unha soa persoa ou un grupo controle todo
o Estado. Ademais, os cidadáns participan no goberno
mediante eleccións e todas as persoas están obrigadas
a respectar as leis. Ditadura: é aquela en que todos os poderes
do Estado están en mans dunha persoa ou dun grupo
e a maioría dos cidadáns non participan no goberno.
Ademais, non se recoñecen os dereitos humanos. Monarquía:
3
 país en que o xefe de Estado é un rei. República: país en que
o xefe do Estado é un presidente.
•  Existen tres poderes nun Estado democrático: o poder
lexislativo, que é o que aproba as leis e controla o Goberno
e recae no Parlamento; o poder executivo, que aplica as leis
e administra o país, e diso encárgase o Goberno; e o poder
xudicial, que coida de que os cidadáns e as institucións
cumpran as leis, e lévano a cabo os xuíces.
•  Unha monarquía constitucional é aquela en que o monarca
participa nos labores de goberno na medida que se estableza
na Constitución, mentres que na monarquía parlamentaria,
o monarca é o xefe de Estado, pero non exerce ningunha
acción de goberno.
•  Segundo a posición que ocupa a relixión, existen Estados
laicos, confesionais e teocráticos. Nos laicos dáse unha
separación total entre a relixión e o Estado; nos confesionais,
hai unha relixión oficial que goza de amplos privilexios
e tamén está permitida a práctica doutras relixións,
e nos Estados teocráticos profésase unha relixión oficial
que ten unha enorme influencia política.
Pensa. España é unha democracia organizada como unha
monarquía parlamentaria e laica.
Páx. 22
7  Interpreta o gráfico
• Nun Estado centralizado toma as decisións
a Administración central e as rexionais dependen
da central. Nun Estado descentralizado, a Administración
central ten unhas competencias definidas e a rexional
ten as súas competencias propias e as súas funcións
non dependen da Administración central.
Claves para estudar
•  Nun Estado centralizado a Administración central goberna
todo o territorio do Estado. Existen institucións rexionais,
pero dependen da central. Nun Estado descentralizado,
aínda que a Administración central intervén en todo o territorio,
ten unhas competencias definidas e a rexional ten
as súas competencias propias e as súas funcións
non dependen da Administración central.
Pensa. R. L.
Páx. 23
 Saber facer. Clasificar un estado segundo a súa
8
organización territorial
•  España divídese en Comunidades Autónomas, provincias
e municipios.
•  As competencias exclusivas do Estados son
as de nacionalidade, relacións internacionais, defensa
e Forzas Armadas, lexislación sobre propiedade intelectual
e industrial, moeda e ordenación de banca e seguros,
facenda xeral e débeda do Estado, espazo aéreo e servizo
meteorolóxico, tráfico, correos e telecomunicacións,
minaría e enerxía, armas e explosivos, títulos académicos
4 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
e profesionais, e convocatoria de referendos.
R. M. Por exemplo, algunhas competencias
das Comunidades Autónomas son a educación,
obras públicas, agricultura, gandaría e pesca…
•  Nas Comunidades Autónomas gobernan a Asemblea,
que ten como funcións aprobar as leis, aprobar
os orzamentos da Comunidade, controlar a acción
do Goberno e outras atribuídas pola Constitución
ou polo Estatuto de Autonomía. O Consello de Goberno
encárgase de exercer o poder executivo e a potestade
regulamentaria da Comunidade.
•  Os municipios son gobernados polo pleno e os órganos
de goberno. Os concelleiros do pleno son elixidos
por sufraxio universal, mentres que o alcalde é elixido
polos concelleiros ou os veciños.
•  R. L.
Páx. 24
 Educación cívica
9
•  R. L.
Páx. 25
Claves para estudar
•  As relacións entre os Estados pódense regular mediante
contactos diplomáticos con outros países, por exemplo,
ao establecer embaixadas dun país noutros territorios;
mediante intercambios económicos, por exemplo, o comercio
entre Estados; mediante movementos de poboación,
por exemplo, cando van inmigrantes traballar a un país,
e mediante relacións culturais, por exemplo, cando se levan
a cabo acordos entre universidades e centros de investigación.
•  As organizacións internacionais son asociacións
que os Estados crearon voluntariamente para tratar cuestións
de interese común, adoptar decisións sobre elas e solucionar
conflitos. A máis importante é a ONU.
•  Os principais obxectivos da ONU son: defender os dereitos
humanos, para iso aprobou importantes documentos como
a Declaración dos Dereitos Humanos; manter a paz, para
logralo emite resolucións de obrigado cumprimento ou leva
a cabo sancións ou intervencións militares; traballar
na cooperación internacional mediante recomendacións sobre
materias concretas. Para cumprir estes obxectivos apóiase
en organismos como: UNICEF, UNESCO, FAO, OMS, ACNUR
e a OIT.
Pensa. Porque establece unha serie de principios básicos
para a defensa dos seres humanos non só desde o punto
de vista local, senón internacional.
Páx. 26
10  
Interpreta o mapa
•  Principalmente en Norteamérica, o centro e sur de África
e Asia. R. M. Debido á intención de impoñer o terror entre
a poboación, por motivos relixiosos ou por problemas étnicos.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 •  Os países máis prexudicados polo terrorismo son: Nixeria,
Iraq, Siria, Afganistán e Paquistán.
Páx. 27
11  
Educación cívica
•  O gráfico expresa o que invisten diversos países tanto
en gasto militar coma en axuda ao desenvolvemento.
R. M. Os alumnos poden mencionar que na maioría
dos países os gastos militares superan os da axuda
ao desenvolvemento, incluso nalgúns países esta
é practicamente inexistente, como en Rusia e China.
Claves para estudar
•  Entre os Estados poden existir conflitos económicos
que son os máis frecuentes; diplomáticos, causados
por tensións políticas, e armados, que son os máis graves.
•  Terrorismo global: é un tipo de conflito en que un Estado
se enfronta a grupos armados que utilizan a violencia
contra a poboación e as institucións para sometelas
ao seu dominio. Denomínase global porque ten unha estrutura
internacional, actual en todo o mundo e cun forte compoñente
relixioso. Dereito de inxerencia: supón a intervención
nun Estado mediante a forza e sen o seu consentimento
para protexer a poboación civil da violencia repetida
e indiscriminada á que se ve sometida ou para axudala
en casos de urxencia. Cascos Azuis: forzas de paz
da ONU formadas por militares dos exércitos que integran
a ONU. Reciben ese nome pola cor do seu uniforme.
Pensa. Non é que existan guerras lexítimas, pero algunhas
veces a ONU autorizou o uso da forza para a lexítima defensa
dunha agresión ou para axudar os pobos que están baixo
dominio dun imperio colonial e desexan independizarse.
Páx. 28
Claves para estudar
•  A CEE creouse co obxectivo de consolidar a paz para evitar
novas guerras en Europa e competir unidos fronte ás grandes
superpotencias, como Estados Unidos e a URSS. A UE dáse
nunha situación política distinta á da CEE, busca, ademais,
unha maior integración política mediante a creación dunha
cidadanía europea; conseguiu unha maior unión económica
mediante a entrada en circulación do euro; tamén se crearon
fondos e políticas de solidariedade para impulsar políticas
sociais e ambientais.
•  As principais institucións da UE son:
–– O Parlamento Europeo, que ten as funcións
de representar os cidadáns da UE; aprobar, xunto
co Consello da Unión Europea, a lexislación
e o orzamento comunitarios, e controlar a Comisión.
–– A Comisión Europea. As súas funcións son: representar
os intereses da Unión no seu conxunto; propoñer leis
ao Parlamento e ao Consello, e velar para que
se apliquen os regulamentos, se executen os programas
e se utilicen ben os fondos da UE.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
–– O Consello da Unión Europea. As súas funcións son:
representar os Gobernos dos Estados membros, aprobar
a lexislación e o orzamento da UE, coordinar as políticas
económicas dos países membros, firmar acordos
internacionais e desenvolver a política exterior
e de defensa.
–– Tribunal de Xustiza. As súas funcións son: interpretar
o Dereito da UE e velar polo seu cumprimento.
–– Tribunal de Contas. A súa función é: controlar
o financiamento das actividades da Unión.
Pensa. Que as diversas linguas, culturas e formas de vida
dos países que forman a Unión Europea son un aspecto
enriquecedor dela e permítelles manterse unidos fronte á guerra.
Páx. 29
12  
Interpreta o mapa
•  Croacia foi o último país en incorporarse á UE. Fíxoo en 2013.
•  Candidatos á UE son: Serbia, Turquía, Islandia, Montenegro,
Albania, Macedonia.
•  Ao euro pertencen: Alemaña, Austria, Bélxica, Chipre,
Eslovaquia, Eslovenia, Estonia, España, Finlandia, Francia,
Grecia, Irlanda, Italia, Letonia, Lituania, Luxemburgo, Malta,
Países Baixos e Portugal.
Páx. 30
13  
Interpreta os gráficos
•  A maior parte do orzamento da UE destínase
ao crecemento sustentable: agricultura, desenvolvemento
rural, pesca e protección do medio ambiente.
•  Os principais grupos políticos son o PPE (Partido Popular
Europeo) e o S&D (Socialistas e Demócratas).
Páx. 31
14  
Interpreta os mapas
•  Alemaña e Francia, seguidos de Gran Bretaña, España
e Italia. É máis baixo en: Estonia, Letonia, Lituania, Bulgaria,
Croacia.
•  Por número de habitantes: Francia, Alemaña, Gran Bretaña,
Italia e España.
Claves para estudar
•  Os seus principais retos son reducir os fortes contrastes
internos, contar cun orzamento maior, ampliar o seu peso
político que non se corresponde co seu peso económico,
e acabar co descontento de moitos cidadáns
polo funcionamento das súas institucións. Ademais, ten
como obxectivos corrixir os defectos do seu modelo
de crecemento e xerar un modelo económico sustentable
social e ambientalmente, aumentar a súa competitividade,
loitar contra a pobreza e fortalecer o euro.
•  Para enfrontarse aos contrastes entre os países, a UE fixou
tres obxectivos: axudar a cada rexión a alcanzar plenamente
o seu potencial, aumentar a competitividade e o emprego
5
 nas rexións e conseguir que os países incorporados desde
2004 alcancen o nivel de vida da media europea. Para logralo
creou os Fondos de Cohesión e os Fondos Estruturais (FEDER
e FSE).
Pensa. Non. Europa é un continente e a Unión Europea é unha
organización política e económica formada por países de Europa.
Páx. 32
15  
Usa as TIC. R. L.
16  
Interpreta o mapa
•  Galicia: A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra (Capital:
Santiago de Compostela). Andalucía: Almería, Cádiz,
Córdoba, Granada, Huelva, Xaén, Málaga, Sevilla (Capital:
Sevilla). Aragón: Huesca, Teruel, Zaragoza (Capital:
Zaragoza). Cantabria: Cantabria (Capital: Santander).
Castela e León: Ávila, Burgos, León, Palencia, Salamanca,
Segovia, Soria, Valladolid, Zamora. Castela-A Mancha:
Albacete, Ciudad Real, Cuenca, Guadalaxara, Toledo
(Capital: Toledo). Cataluña: Barcelona, Xirona, Lleida,
Tarragona (Capital: Barcelona). C. de Madrid: Madrid
(Capital: Madrid). C. Valenciana: Alacant, Castelló, Valencia
(Capital: Valencia). Estremadura: Badaxoz, Cáceres (Capital:
Mérida). Illas Baleares: Baleares (Capital: Palma). Canarias:
Las Palmas, Santa Cruz de Tenerife (Capital: Santa Cruz
de Tenerife e Las Palmas de Gran Canaria). A Rioxa: A Rioxa
(Capital: Logroño). C. F. de Navarra: Navarra (Capital:
Pamplona/Iruña). País Vasco: Áraba, Guipúscoa, Biscaia
(Capital: Vitoria-Gasteiz). P. de Asturias: Asturias (Capital:
Oviedo). R. de Murcia: Murcia (Capital: Murcia).
•  Co Principado de Asturias e con Castela e León. Con
Portugal.
Páx. 33
17  
Usa as TIC. R. L.
Claves para estudar
•  É un Estado social porque o Estado intervén para lograr
unha sociedade máis xusta; é democrático, porque os cidadáns
participan no goberno; e é de Dereito, porque as leis rexen
para todos os españois e as institucións, e recoñécese
unha serie de dereitos aos cidadáns.
•  Xefatura do Estado: a Coroa. Cumpre funcións simbólicas,
por exemplo, representar a España nas relacións internacionais.
•  Poder lexislativo: Cortes Xerais (Congreso dos Deputados
e Senado): elaboran as leis, aproban os orzamentos, controlan
a acción do Goberno e elixen o presidente do Goberno.
•  Poder executivo: Goberno. Dirixe a política interior e exterior,
a Administración civil e militar e a defensa do Estado. Goberna
segundo a Constitución e as leis.
•  Poder xudicial: tribunais e xulgados. Funcións: facer cumprir as leis.
Pensa. As Comunidades Autónomas non poden intervir
en materias que son exclusivas do Estado central.
6 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Páx. 34
18  
Educación cívica
 O artigo 2 indica a unidade da nación Española
e recoñece e garante o dereito á autonomía das nacións
e a solidariedade entre as rexións. Artigo 138 establece
a solidariedade entre as Comunidades Autónomas,
e que os diferentes Estatutos de Autonomía non poden
significar diferenzas económicas e sociais entre elas.
O artigo 158.2 establece a creación dun Fondo
de Compensación para acabar coas desigualdades
entre Comunidades. R. L.
Claves para estudar
•  As desigualdades entre Comunidades Autónomas son do tipo:
diferenzas de extensión, existen Comunidades moi extensas
fronte a outras moi pequenas; desequilibrios demográficos,
fronte a zonas moi poboadas como Madrid e rexións costeiras
e illas, hai amplas zonas do interior peninsular que están case
despoboadas; desequilibrios económicos, Comunidades como
Madrid, País Vasco, Navarra e Cataluña teñen ingresos medios
per cápita máis altos, mentres que os habitantes de Andalucía,
Estremadura, Castela-A Mancha e Murcia rexistran os ingresos
medios máis baixos; desigualdades sociais, a taxa de risco
de pobreza elevada é máis alta nas rexións economicamente
deprimidas e onde a distribución da riqueza é máis desigual.
•  O principio de solidariedade, recollido na nosa Constitución,
condiciona a actuación dos poderes públicos, especialmente
en materia económica e financeira, que debe dirixirse a reducir
os desequilibrios entre as Comunidades. Con este obxectivo
tamén se crearon os Fondos de Compensación Interterritorial.
Pensa. Por exemplo, que nas Comunidades con menor nivel
económico a calidade de vida dos seus habitantes sexa mala
e que haxa maior risco de exclusión por pobreza.
19   Saber facer. Traballar con estatísticas.
•  Demográficos: poboación, taxa de natalidade
e de mortalidade, taxa de mortalidade infantil, crecemento
natural, esperanza de vida, estrutura por idade, poboación
estranxeira. Económicos: PIB per cápita, taxa de paro, taxa
de pobreza relativa. Sociais: médicos, adultos con estudos
superiores e fogares con acceso a Internet.
•  O INE (Instituto Nacional de Estatística).
•  Diferenzas:
–– O crecemento natural de case todas as Comunidades
Autónomas é positivo salvo o de Aragón, Principado
de Asturias, Cantabria, Castela e León, Estremadura,
Galicia e País Vasco.
–– Respecto á estrutura por idade, as Cidades Autónomas
de Ceuta e Melilla teñen unha proporción de poboación
nova maior ca as demais Comunidades, seguidas
de Murcia e Andalucía. Así mesmo, as Comunidades
de Castela e León, Galicia e Asturias son as que teñen
maior porcentaxe de poboación maior de 65 anos.
–– A poboación estranxeira é maior en Illas Baleares,
Comunidade Valenciana, Murcia e Canarias e menor
en Estremadura, Galicia e Asturias.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 –– Respecto á taxa de paro, en xeral, entre homes
e mulleres en todas as Comunidades é maior entre
as mulleres salvo en Galicia e o País Vasco. En canto
á de homes, a taxa de paro é maior en Comunidades
como Andalucía, Canarias e Estremadura e menor
en País Vasco e Navarra. En canto ás mulleres, esta taxa
é maior en Ceuta, Andalucía e Estremadura e menor
no País Vasco e Navarra.
–– A taxa de pobreza relativa é maior nas Comunidades
e Cidades Autónomas de Ceuta, Castela-A Mancha,
Estremadura e Andalucía; e menor en Comunidades
como Navarra, País Vasco, Madrid e Cataluña.
•  R. L. Por exemplo, para repartir os Fondos de Compensación
Interterritorial entre Comunidades é importante coñecer
o PIB per cápita; tamén para saber se é necesario abrir máis
escolas ou hospitais é necesario saber se a poboación dunha
localidade medra ou se existe numerosa poboación nova.
•  R. L.
Páx. 35
20  
Interpreta os mapas
•  Castela e León. As Illas Baleares. 29.574 km2.
•  A poboación concéntrase principalmente en Madrid,
as illas e as Comunidades costeiras. R. M. Na costa,
sobre todo no Eixe Atlántico.
•  Xeran maior riqueza: Madrid, Andalucía e Cataluña.
E menos: Cantabria, A Rioxa, Navarra e Estremadura.
•  O PIB per cápita é a relación que hai entre o PIB
e os habitantes dunha Comunidade. Inferior á media.
•  Sector primario: Murcia, Estremadura e Andalucía;
sector secundario: País Vasco, Cataluña, Illas Baleares
e Comunidade Valenciana; sector servizos: Madrid,
Cataluña, Canarias, Ceuta e Melilla.
Páx. 36
21  
Resume o esencial
•  A organización política do mundo. Os Estados están
formados por cidadáns, territorio, leis institucións
e símbolos. Cumpren diversas funcións: establecer
relacións internacionais, garantir a seguridade nacional,
regular a economía e as relacións laborais, e proporcionar
servizos básicos. Segundo a súa organización política
poden ser: Estados democráticos ou ditaduras. Monarquías
ou repúblicas. Segundo o papel da relixión poden ser:
laicos, confesionais e teocráticos. Segundo a súa organización
territorial poden ser: centralizados ou descentralizados.
Conceptos
22  • Estado
de benestar: son o conxunto de actividades
que leva a cabo o Estado para proporcionar servizos
básicos á poboación. Para iso invístense os orzamentos
en poñer á disposición dos cidadáns uns servizos públicos,
outorgar subvencións e subsidios, e establecer un sistema
de pensións.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
•  Estado frustrado: son os países que presentan un baleiro
de poder que lles impide controlar o seu territorio
e defender os seus cidadáns de grupos terroristas,
paramilitares ou da delincuencia organizada.
•  Estado de Dereito: é aquel Estado en que as leis rexen
para todos os cidadáns e as institucións, e recoñecen
unha serie de dereitos aos cidadáns.
23  • Un Estado democrático é aquel en que o poder está
dividido (en lexislativo, executivo e xudicial) para evitar
que unha soa persoa ou grupo, controle todo o Estado,
ademais, nel os cidadáns participan no goberno.
Na ditadura, todos os poderes están en mans
dunha persoa ou dun grupo e a maioría dos cidadáns
non participan no goberno. Ademais, non se adoitan
recoñecer os dereitos humanos.
•  Monarquía e república. Na monarquía, o xefe de Estado
é un rei e na república o xefe de Estado é un presidente.
•  Estado laico é aquel en que existe unha separación total
entre a relixión e o Estado fronte ao teocrático,
en que hai unha relixión oficial e ten unha grande
influencia política.
•  Estado centralizado é aquel en que a administración
rexional depende da Administración central, que goberna
todo o territorio. No Estado descentralizado, a administración
rexional ten as súas propias institucións que non dependen
da central e posúen as súas propias competencias.
24  • Do círculo morado máis escuro ao máis claro leva
a seguinte orde: municipio, provincia, Comunidade
Autónoma, España.
25  • Municipio: Concello.
•  Provincia: Deputación Provincial. As illas: cabidos
(Canarias) e consellos (Baleares).
•  Comunidade Autónoma: Asemblea e Consello de Goberno.
•  España: Xefe de Estado (rei); Cortes Xerais (Congreso
dos Deputados e Senado) e Goberno.
26  •  Fundación 1945
193 países (case todos
Membros
os Estados do mundo).
Defender os dereitos
humanos.
ONU Obxectivos Manter a paz.
Traballar na cooperación
internacional.
Secretario Xeral.
Órganos Asemblea Xeral.
principais
Consello de Seguridade.
27  • Organización política de España:
–– Xefe do Estado. O rei. Cumpre funcións simbólicas.
–– Poder lexislativo. Institución: Cortes Xerais. Composición:
Congreso dos Deputados: de 300 a 400 deputados
7
 elixidos por sufraxio universal cada catro anos.
Senado: elixidos por sufraxio universal: 4 senadores
por provincia, 3 senadores por illa maior, 1 senador
por illa menor, 2 senadores por Ceuta e Melilla.
Senadores designados polos parlamentarios
autonómicos: un por Comunidade e outro máis
por cada millón de habitantes. Funcións: elaborar
as leis, aprobar os orzamentos, controlar a acción
do Goberno e elixir o presidente do Goberno.
–– Poder executivo. Institución: Goberno. Composición:
presidente (votado polo Congreso); vicepresidente
e ministros (elixidos polo presidente). Funcións: dirixir
a política interior e exterior, dirixir a Administración civil
e militar e a defensa do Estado. Goberna segundo
a Constitución e as leis.
–– Poder xudicial. Institución: Tribunais e xulgados.
Composición: Xuíces e maxistrados. Son independentes
e están sometidos á lei. Outras institucións xudiciais:
Tribunal Supremo: ten xurisdición en todo o territorio
nacional. Tribunal Constitucional: interpreta
a Constitución en caso de dúbida. Función: facer
cumprir as leis.
•  Organización política de Galicia:
–– O Estatuto de Autonomía de Galicia establece
que os poderes da comunidade se exercen pola vía
do Parlamento, a Xunta e a Presidencia.
–– Poder lexislativo. Institución: O Parlamento de Galicia.
Composición: está integrado por 75 deputados elixidos
por sufraxio universal cada catro anos. Funcións:
elaborar as leis de ámbito galego, controlar a acción
do Goberno da Xunta de Galicia e aprobar
os orzamentos.
–– Poder executivo. Institución: a Xunta de Galicia
e a Presidencia. Composición: A Xunta está integrada
polo presidente, o vicepresidente e conselleiros.
Funcións: A Xunta administra e executa as accións
de goberno nas súas diversas áreas. O Presidente
da Xunta de Galicia dirixe e coordina as accións
da Xunta e exerce a representación da comunidade
autónoma e a ordinaria do Estado español en Galicia.
–– Poder xudicial. Institución: Tribunal Superior de Xustiza
de Galicia. Composición: un presidente, un fiscal xefe
e maxistrados na Sala do Civil e do Penal, na Sala
do Contencioso e na Sala do Social. Funcións:
o presidente exerce a representación do Poder Xudicial
en Galicia. O Tribunal resolve casos de competencia
de dereito galego e xulga causas con aforados.
Páx. 37
Mapas e gráficos
28  • Trátase dunha república ditatorial e teocrática. República,
porque non existe un monarca, e ditatorial, porque
goberna un líder (aconsellado por un grupo) e teocrática,
porque a relixión ten moita importancia na política.
•  Non, porque aínda que existen eleccións democráticas,
o Consello de Gardiáns pode vetar os candidatos elixidos
8 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
tanto a presidentes coma ao Parlamento, e as leis.
Ademais, a Asemblea de Expertos elixe o Líder Supremo.
•  Non, porque o Líder Supremo posúe todos os poderes
do Estado.
29  • Democracia. Monarquía: Suecia, Canadá, Australia,
Marrocos (democracia imperfecta). República: Iraq, India,
Ecuador (democracias imperfectas). Ditadura. Monarquía:
Arabia Saudita. República: Corea do Norte, China.
30  • R. G.
31  • R. G.
Comprometidos. Defender os dereitos humanos
32  
Educación cívica. R. L.
33  
Usa as TIC. R. L.
Páx. 38
Resolve un caso práctico. Analizar o estado de benestar
en España
34  • De arriba abaixo, e de esquerda a dereita: o primeiro
gráfico representa o gasto en protección social. Nel pódese
ver como descende desde 1995 ata o ano 2000, para
volver medrar un pouco ata 2007, en que descende;
a partir dese ano sobe de maneira moi elevada ata 2010.
O segundo gráfico reflicte o gasto en pensións, que
tivo unha suba gradual desde o ano 1995 ata 2010.
O terceiro gráfico, sobre envellecemento, reflicte unha gran
suba da porcentaxe de poboación envellecida desde 1995
ata máis ou menos 2003. Despois estáncase, para volver
subir un pouco cara a 2009. O gráfico da taxa de paro
reflicte un descenso gradual da porcentaxe de poboación
activa desde 1995 ata máis alá de 2000. Despois estáncase
ata 2005, para volver descender cara a 2007; desde
ese ano ascende ata alcanzar en 2010 valores parecidos
aos de 1995. O gráfico da débeda pública móstrase
moi estable desde 1995 ata 2007, en que empeza
a aumentar.
•  R. L. Os alumnos terán que referirse á influencia da crise
económica de 2007 na evolución destes datos.
•  R. M. Si, a porcentaxe do PIB dedicado a protección social
foi aumentado de forma manifesta a partir de 2007,
coa crise económica, onde se pode ver que a taxa
de paro aumentou tamén e o gasto en pensións.
Ademais, o gráfico da débeda pública reflicte que
aumentou, sobre todo, a partir dese ano.
•  R. M. Ao baixar os beneficios das empresas e o salario
das persoas, tamén descende a recadación de impostos
e, por tanto, a aplicación destes a políticas sociais.
Ademais, co aumento da taxa de paro, aumenta o nivel
de pobreza e, por tanto, é necesario dedicar máis
orzamento a gastos sociais para axudar a poboación.
35  • R. L.
36  • R. L.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 Páx. 39
Análise científica. Son as redes sociais os novos medios
de mobilización política?
37  • Chamamos «primavera árabe» ao conxunto de protestas
e revoltas populares iniciadas en Tunisia a comezos
do ano 2011 e que se estenderon por gran parte
do mundo árabe, que tiñan como obxectivo denunciar
as inxustizas, a falta de expectativas laborais,
a perpetuación dos réximes ditatoriais, o malestar social…
Estendeuse por Exipto, Marrocos, Alxeria, Libia, Siria,
Xordania, Bahréin e Iemen. Tunisia e Libia tiñan
unha ditadura e actualmente contan cunha democracia.
Exipto tiña unha ditadura e converteuse nunha
democracia, aínda que un golpe de Estado deixou
o goberno en suspenso. Alxeria e Bahréin (onde
a represión foi moi dura) eran unhas ditaduras
e ségueno sendo. Marrocos e Xordania tiñan
e seguen tendo unha democracia imperfecta, aínda
que incorporaron algunhas medidas e reformas
aperturistas. Actualmente tanto en Iemen (ditadura)
coma en Siria (democracia imperfecta) declarouse
unha guerra civil.
•  Non era unha porcentaxe moi alta. Algo máis en Bahréin.
•  Porque a través delas se puido levar a cabo unha rápida
Traballo cooperativo. The World Factbook: recompilación
mobilización das persoas para actuar politicamente
de datos dun Estado
e axudaron a esquivar as trabas dos gobernos e a falta
de liberdade de expresión destes países.
38  • R. L.
39  
Usa as TIC
•  R. M. O movemento 15-M foi unha serie de mobilizacións
que se produciron en maio de 2011 a partir da acampada
de forma espontánea na Porta do Sol de Madrid e que
se estendeu a outras cidades de España. Entre as súas
principais protestas estaba a crítica ao sistema bipartidista
español e á dependencia política dos poderes financeiros.
•  R. M. Si, porque serviron para poñer en contacto
a todas as persoas que se mobilizaron nese período
de tempo.
Páx. 40
Análise ética e moral. É México un Estado frustrado?
40  
Traballo co atlas
Indicadores sociais: poboación 117.886.000; taxa
de natalidade: 21‰; taxa de mortalidade: 4‰; taxa
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
de mortalidade infantil: 17‰; crecemento natural: 1,7%;
esperanza de vida: 76,3 anos; estrutura por idade:
menores de 15 anos: 30%, maiores de 65 anos: 6%;
poboación urbana: 78%; taxa de migración neta: 24‰;
taxa de analfabetización de adultos: 7%; usuarios
de Internet: 31,1%; médicos: 2,0‰; posto no IDH: 56.
Indicadores económicos: PIB per cápita: 14.430 euros;
Poboación con menos de 2 dólares ao día: 4,5%. Dun país
en desenvolvemento. R. M. Por exemplo, aínda conta
con numerosa poboación nova, o seu posto no IDH
é intermedio, e o PIB per cápita é de 14.430 fronte,
por exemplo, ao de España (un país desenvolvido),
que é de 31.170.
41  • Si, pódese ver que o PIB per cápita é máis elevado na zona
norte, fronteira con Estados Unidos e na península
do Iucatán. Mentres que no sur e centro do país
é máis baixo.
•  Pódese destacar, en xeral, que a violencia aumentou
de 2006 a 2011 en case todos os estados do país
de maneira moi acusada.
42  • R. L.
Páx. 41
43  
Usa as TIC
Canadá.
•  Situación: América do Norte, as súas coordenadas
xeográficas son: 60° N, 95° O, e os seus Estados
fronteirizos: Estados Unidos.
•  Superficie: 9.984.670 km2. É o país máis grande
do mundo.
•  Poboación: 35.099.836 (estimada a xullo de 2015).
•  Idioma oficial: inglés 58,7% e francés 22%.
•  Forma de goberno: democracia parlamentaria, federal
e monarquía constitucional.
•  Organización territorial: 10 provincias e 3 territorios.
•  Capital do Estado: Ottawa
•  Data da independencia: 1 de xullo de 1867 (deixou
de ser colonia de Gran Bretaña); o 11 de decembro
de 1931, o Estatuto de Westminster recoñeceu
definitivamente a súa independencia.
•  PIB e PIB per cápita: 1.789 trillóns de dólares (2014 est.)
e 44.800 (2014 est.)
9
 2 O mundo, unha economía globalizada
Páx. 42
Interpreta a imaxe
•  A globalización da economía consiste na deslocalización
da produción e a subcontratación en países onde a man
de obra é máis barata e hai vantaxes fiscais; o acceso a novos
mercados, destaca a importancia de Internet, e o crecemento
mediante alianzas con empresas doutros países.
•  Inditex ten fábricas por todo o mundo: en España, Portugal,
Marrocos, Tailandia, Perú, China… Os produtos pódense
comprar en máis de 88 países e a través de Internet, etc.
•  R. L.
•  R. L.
Páx. 43
Como o sabemos?
•  Ao analizar os datos, pódese observar que a capitalización
bolsista de Apple é maior ca o PIB de Letonia. O mesmo
sucede con Exxon e Bolivia, Berkshire Hathaway e Bosnia
e Hercegovina, e Google e Chad. En todos estes casos
o valor das empresas é superior aos bens e servizos
producidos por eses países nun ano.
Páx. 44
Claves para estudar
•  As actividades económicas producen bens e servizos para
satisfacer as necesidades e desexos humanos e, na maioría
dos casos, obter unha ganancia.
•  As fases da actividade económica son: a produción,
que comprende o conxunto de actividades necesarias
para obter ou fabricar un ben ou un servizo; a distribución,
que engloba as actividades que poñen en contacto
o produtor e o consumidor dun ben ou dun servizo,
e o consumo, que é a adquisición dun ben ou dun servizo
que satisfai algunha necesidade do consumidor.
•  O sector primario agrupa as actividades dirixidas a obter
alimentos e materias primas da natureza; comprende
a agricultura, a gandaría, a pesca e a explotación forestal.
O sector secundario son as actividades económicas que
transforman as materias primas en produtos elaborados;
inclúe a industria, a minaría, o sector enerxético e a construción.
O sector terciario comprende os servizos (por iso tamén se
chama sector servizos); estes son tan variados como actividades
existen ou estean dispostas a pagar a poboación e as empresas.
Pensa. R. L. O alumno podería sinalar que non todo o que se
consome é unha necesidade, ás veces consómese por consumir.
Páx. 45
  Saber facer. Elaborar un orzamento persoal
1
•  R. L.
•  R. L.
•  R. L.
10 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Páx. 46
2  Interpreta a táboa
•  As empresas segundo o seu tamaño clasifícanse
en microempresas (menos de 10 asalariados), pequenas
empresas (entre 10 e 49 asalariados), medianas empresas
(entre 50 e 249 asalariados) e grandes empresas
(entre 250 e máis asalariados).
•  En España predominan as microempresas.
3  Interpreta o gráfico
•  As persoas, por un lado, achegan factores produtivos,
interveñen e consomen e, por outro, achegan factores
produtivos e pagan impostos. As empresas producen
e distribúen os produtos e crean emprego, e pagan
impostos, ofrecen bens e servizos e invisten. O Estado
proporciona bens e servizos, traballo e define a política
económica e de emprego.
Páx. 47
Claves para estudar
•  Os axentes que realizan as actividades económicas
son as persoas, as empresas e o Estado.
•  Os factores que interveñen na produción son os recursos
naturais, o traballo, o capital e a tecnoloxía.
•  O resultado do traballo humano depende da formación
do traballador, da experiencia e do talento do traballador,
e da organización que se aplica na produción e na tecnoloxía
que se poña á disposición do traballador.
•  O capital adopta tres formas: capital financeiro, bens de capital
e capital humano.
Pensa. R. L.
Páx. 48
4  Interpreta o gráfico
•  Desde 1995 o comercio internacional medrou.
•  A partir do ano 2007 o comercio internacional descendeu
a valores do ano 2000. Isto debeuse á crise económica
mundial.
Claves para estudar
•  A globalización é un proceso de progresiva liberalización
dos intercambios de bens, servizos, tecnoloxía, traballo
e capitais entre os distintos países do mundo.
•  A Organización Mundial do Comercio (OMC) é unha
institución que se ocupa das normas que rexen o comercio
entre os países, de velar pola súa aplicación
e cumprimento e de solucionar os conflitos que xorden.
•  O G-8 e o G-20 teñen as mesmas funcións: reunirse
periodicamente para analizar os grandes problemas
da economía mundial e achegar posicións sobre
as medidas adecuadas para resolvelos. A diferenza que hai
entre o G-8 e o G-20, é que o G-8 está formado por
8 países (Alemaña, Canadá, Estados Unidos, Francia, Italia,
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 Xapón, Reino Unido e Rusia), e o G-20 está formado
polos países do G-8 máis outros once países
e a Unión Europea.
•  As semellanzas que hai entre o FMI e o Banco Mundial
é que ambos prestan diñeiro. Non obstante, o FMI
ten como finalidade asegurar a estabilidade financeira
mundial e o Banco Mundial reducir a pobreza e contribuír
ao desenvolvemento de países con ingresos medios
e baixos.
•  Pensa. R. L. Para responder a pregunta poderíaselles
pedir aos alumnos que elaborasen unha lista coas accións
que realizan na súa vida cotiá e a partir de aí valorar
como lles afecta a globalización.
Páx. 49
5  Interpreta os mapas e o gráfico
•  Os países que forman parte do G-20 son: Canadá, Estados
Unidos, México, Brasil, Arxentina, todos os países que
forman parte da Unión Europea, Turquía, Arabia Saudita,
Suráfrica, Federación de Rusia, India, China, Corea do Sur,
Xapón, Indonesia e Australia. España, ao estar na UE,
forma parte do G-20.
•  Os países membros da OMC son: Albania, Alemaña,
Angola, Antigua e Barbuda, Arabia Saudita, Arxentina,
Armenia, Australia, Austria, Bahrein, Bangladesh, Barbados,
Belice, Bélxica, Benín, Bolivia, Bostwana, Brasil, Brunei,
Bulgaria, Burkina Faso, Burundi, Cabo Verde, Cambodja,
Camerún, Canadá, Chad, Chile, China, Chipre, Colombia,
Congo, Corea do Sur, Costa do Marfil, Costa Rica, Croacia,
Cuba, Dinamarca, Djibuti, Dominica, Ecuador, Exipto,
Emiratos Árabes Unidos, Eslovaquia, Eslovenia, España,
Estados Unidos, Estonia, Macedonia, Federación de Rusia,
Filipinas, Finlandia, Fixi, Francia, Gabón, Gambia, Ghana,
Granada, Grecia, Guatemala, Guinea, Guinea-Bissau,
Güiana, Honduras, Hungría, Iemen, Illas Salomón, India,
Indonesia, Irlanda, Islandia, Israel, Italia, Kenya, Kirguizistán,
Kuwait, Lesotho, Letonia, Liechtenstein, Lituania,
Luxemburgo, Madagascar, Malaisia, Malawi, Malí, Malta,
Marrocos, Mauricio, Mauritania, México, Moldavia,
Mongolia, Montenegro, Mozambique, Myanmar, Namibia,
Nepal, Nicaragua, Níxer, Nixeria, Noruega, Nova Zelandia, O
Salvador, Omán, Países Baixos, Panamá, Papúa Nova
Guinea, Paquistán, Paraguai, Perú, Polonia, Portugal, Qatar,
Reino Unido, Rep. Centroafricana, Rep. Checa, Rep. Dem.
Congo, Laos, República Dominicana, Romanía, Ruanda,
Sant Kitts e Nevis, Samoa, Santa Lucía, San Vicente e as
Granadinas, Senegal, Serra Leoa, Seychelles, Singapura,
Sri Lanka, Suazilandia, Suecia, Suíza, Suráfrica, Suriname,
Tailandia, Tanzania, Taxiquistán, Togo, Tonga, Trindade e
Tobago, Tunisia, Turquía, Ucraína, Uganda, Unión Europea,
Uruguai, Vanuatu, Venezuela, Vietnam, Xamaica, Xapón,
Xeorxia, Xordania, Zambia e Zimbabue.
•  Os países «observadores» son os países que están
á espera de integrarse na OMC.
•  Os países que realizan máis exportacións son os países
do G-20.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
•  R. L. Os alumnos deberían sinalar que non, xa que estarán
máis preparados os países que teñan unha economía
máis desenvolvida, así como mellores sistemas
de comunicación.
Páx. 50
6  Interpreta o gráfico
•  Un arancel é un imposto que grava as importacións.
•  A súa finalidade é aumentar o prezo dos produtos
estranxeiros.
•  Ata o ano 1998 os aranceis creceron, pero desde esa data
ata o ano 2012 foron diminuíndo.
•  Ao diminuír os aranceis, os prezos das importacións
reduciranse.
7  Interpreta o debuxo
•  As medidas proteccionistas son os aranceis, as taxas,
as subvencións, os impostos, os controis, os continxentes,
as normas de calidade, as medidas sanitarias. R. L.
•  A idea que transmite a imaxe é que se intenta evitar
que entren produtos doutros países.
Páx. 51
8  Expresión escrita
•  R. L. No informe débese sinalar o destino principal
de parte da deslocalización que se realiza en Europa,
se leva a cabo en países como India, China, Estados
Unidos, Canadá e outros países. Nestes países os custos
laborais son baixos, hai menos esixencias no coidado
ambiental, os impostos son máis reducidos ou están
preto dos mercados.
Claves para estudar
•  Os aranceis, que son impostos que gravan as importacións,
aumentando o prezo dos produtos estranxeiros;
as subvencións (axudas económicas) aos produtores
do país, que serven para que poidan vender os seus produtos
a un prezo máis baixo; a limitación de artigos dun produto
que un país pode vender noutro; a aprobación de normas
de calidade que dificultan a venda de produtos de países
que non cumpran esa normativa. Con estas medidas evítase
a entrada de produtos doutros países.
•  A deslocalización é o proceso polo que unha empresa pecha
factorías ou sucursais no seu país de orixe para establecelas
noutros Estados do mundo.
Pensa. R. L. Nos países en que se localizan as empresas medra
o emprego e, por tanto, a mellora económica; nos países que se
abandonan, aumenta o paro.
Páx. 52
9  Interpreta os gráficos
 • No ano 1980 as economías desenvolvidas (UE, EUA, Xapón
e outras) estaban á cabeza das exportacións mundiais
11
 e as economías en desenvolvemento e emerxentes
tiñan pouco peso; non obstante, no ano 2013 as exportacións
de mercadorías repártense case ao 50% entre as economías
desenvolvidas e as que están en desenvolvemento
e emerxentes. Este cambio débese ao forte crecemento
das relacións comerciais.
•  A maioría das multinacionais pertence aos países
desenvolvidos.
•  O país en que máis aumentaron as multinacionais foi en
China, debido ao seu gran desenvolvemento económico.
Páx. 53
10  
Interpreta os mapas
•  Os principais países exportadores de ocio e cultura
son Estados Unidos, Canadá, Arxentina, os países da UE
(excepto Croacia), Federación de Rusia, Turquía, Corea
do Sur, Australia e Nova Zelandia.
•  As películas que máis venden prodúcense nos Estados
Unidos. R. L.
Claves para estudar
•  O desenvolvemento comercial asociado á globalización
orixinou un aumento da competencia e permitiulles
aos países en desenvolvemento vender as súas producións
no mercado mundial.
•  A globalización impulsou o desenvolvemento
das multinacionais ao crearse un mercado mundial
e ao deslocalizarse as actividades económicas.
•  A globalización influíu no crecemento económico dos países
en desenvolvemento, xa que se producen investimentos
de capitais nas actividades deses países que poden resultar
rendibles; chegan investimentos e tecnoloxía asociadas
aos procesos de deslocalización, e ábrense os mercados.
Pensa. R. L.
Páx. 55
11  
Interpreta os mapas e os gráficos
•  Os países desenvolvidos teñen maior cantidade de divisas
ca os países emerxentes; en canto aos salarios,
son maiores nos países desenvolvidos ca nos emerxentes.
Non obstante, as taxas de crecemento do PIB é superior
nos BRICS e no resto de países emerxentes ca nos países
máis desenvolvidos.
•  Unha patente é un documento que lle recoñece
a alguén oficialmente unha invención e os dereitos
que dela se derivan. O gráfico reflicte que o número
de patentes concedidas descende nos países
desenvolvidos e aumenta nos emerxentes.
Claves para estudar
•  Aos países emerxentes defíneos o forte ritmo de crecemento
do PIB e da súa participación no comercio exterior.
•  As vantaxes na globalización son que teñen unha abundante
poboación que percibe baixos salarios, están ben comunicados
12 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
ou nas áreas de influencia dos países desenvolvidos,
dispoñen de recursos enerxéticos ou materias primas
básicas e os Estados están potenciando
o seu desenvolvemento.
Pensa. R. L.
Páx. 57
12  
Interpreta os gráficos
•  O peso dos sectores económicos no PIB da India non
é propio dun país desenvolvido, xa que o sector primario
aínda ten moito peso e o sector terciario, pouco.
•  Non, as desigualdades en China aumentaron
co crecemento do país.
•  Os países que están aumentando as emisións de CO2
son os países en desenvolvemento, xa que nestes países
non teñen en conta os impactos negativos das actividades
produtivas.
13  
Comprensión lectora
•  Os BRICS non queren depender do Banco Mundial
e do FMI porque, segundo eles, estas institucións
seguen reflectindo os intereses de Estados Unidos
e os países desenvolvidos.
•  Para iso están traballando na creación dun banco
destinado a financiar proxectos de desenvolvemento.
Claves para estudar
•  Os países emerxentes non se consideran desenvolvidos
porque existen grandes diferenzas sociais na súa
poboación, o desenvolvemento concéntrase en zonas
concretas, o crecemento económico concentrouse
en sectores determinados, dependen excesivamente
das exportacións e non tiveron en conta os impactos
negativos das actividades produtivas sobre o medio.
•  Os BRICS son Brasil, Rusia, India, China e Suráfrica.
Diferéncianse doutros países emerxentes en que
o seu crecemento é fortísimo, son países de gran tamaño,
queren ser líderes mundiais e actúan de forma coordinada.
•  A posición que ocupan os BRICS na economía mundial
é a seguinte: China ocupa o primeiro posto; India,
o terceiro; Rusia, o sexto; Brasil, o sétimo, e Suráfrica,
trixésimo cuarto.
Pensa. R. L.
Páx. 59
14  
Usa as TIC. R. L.
Páx. 61
15 Saber facer. Analizar o risco de pobreza no traballo
•  Os países que presentan maior risco de pobreza
son Grecia e Romanía. Os países con menor risco
son Irlanda, Finlandia, os Países Baixos, Bélxica
e a República Checa.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 •  A porcentaxe de España é superior á media; España está de postos de traballo viuse acompañado por un aumento
entre un 10,1 e un 12,5 %, e a media da UE é de 8,9 %. dos salarios.
Entre os factores que poden explicar esta situación están •  A economía somerxida ou informal son as actividades
a redución dos salarios. económicas á marxe das leis.
•  R. L. Pensa. R. L.

Claves para estudar

Páx. 64
•  Un mundo economicamente multipolar é un mundo
en que varios países exercen como grandes potencias.
16  
Resume o esencial
•  O endebedamento dos países desenvolvidos aumentou debido
•  (De esquerda a dereita e de arriba abaixo).
ao envellecemento da poboación (incremento dos gastos
en pensións de xubilación, sanidade, dependencia…) e á crise •  Consecuencias da liberalización económica: importante
económica (máis gastos sociais: subsidios a parados, axudas crecemento económico entre os países, crecente integración
a empresas…). económica mundial, xurdimento de novas potencias
económicas, certa globalización tamén social e cultural.
•  Os problemas que ameazan o Estado de benestar son:
o aumento dos gastos sociais e o recorte de prestacións •  Factores que a favoreceron: liberalización dos intercambios
e servizos sociais. de produtos, liberalización dos mercados financeiros,
as deslocalizacións, os transportes (fundamentalmente
•  A ausencia de controis públicos sobre a globalización
o aéreo e o marítimo) e as novas tecnoloxías.
financeira provocou o endebedamento dos Estados.
•  Organismos que a dirixen: Organización Mundial
Pensa. R. L.
do Comercio (OMC), Fondo Monetario Internacional (FMI),
Banco Mundial, G-8 e G-20.
Páx. 62 •  Segundo a súa participación, crecemento e desenvolvemento:
países desenvolvidos, por exemplo, Xapón; países
Claves para estudar emerxentes, por exemplo, Suráfrica; países
•  A globalización xerou un importante crecemento do emprego en desenvolvemento, por exemplo, Vietnam.
nos países emerxentes e en desenvolvemento. O aumento
17  • 

Ritmo de Forte.
crecemento

Abundante poboación que percibe salarios baixos, ben comunicados ou en áreas de influencia
Fortalezas dos países desenvolvidos, dispoñen de recursos enerxéticos ou materias primas básicos,
os Estados potenciaron o seu desenvolvemento.
Países
Grandes diferenzas sociais, o desenvolvemento concéntrase nunhas zonas concretas,
emerxentes o crecemento económico concentrouse en sectores determinados, dependen excesivamente
Debilidades
das exportacións, non teñen en conta os impactos negativos das actividades produtivas sobre
o medio ambiente.

Evolución Cada vez máis peso na economía mundial. Economía multipolar.

previsible
no futuro

Ritmo de Baixo e nalgúns casos negativo.

crecemento

Diferenzas sociais menores ca nos países emerxentes, o desenvolvemento económico

Fortalezas esténdese a todas as zonas do país e a todos os sectores económicos, non dependen tanto
das exportacións, cóidase o medio ambiente.
Países
tradicionaIs Debilitamento económico (descenso dos ingresos procedentes dos impostos e endebedamento
Debilidades dos Estados), aumento dos gastos sociais (envellecemento e crise económica), empobrecemento
da poboación.

Evolución O seu dominio está en dúbida.

previsible
no futuro

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 13

Localización
18  • R. G. Pode
comprobarse a resposta nos mapas
de Membros do G-8 e G-20 e Países avanzados
e emerxentes desta unidade.
Conceptos
19  • Actividade económica: é a acción dirixida a satisfacer
as necesidades e desexos humanos a través de bens
e servizos, e, na maioría dos casos, a obter unha ganancia.
•  Oferta e demanda: a oferta é a cantidade de produto que
os produtores poñen á venda, e a demanda é a cantidade
de produto que os consumidores desexan adquirir.
•  Globalización: é un proceso de progresiva liberalización
dos intercambios de bens, servizos, tecnoloxía, traballo
e capitais entre os distintos países do mundo.
•  Economía emerxente: son as economías que presentan
un forte ritmo de crecemento do PIB e da súa participación
no comercio exterior.
•  PIB: siglas do Produto Interior Bruto, que é o valor
en diñeiro do conxunto dos bens e servizos producidos
durante un ano nun territorio.
•  Multinacional: é unha empresa de gran tamaño que opera
(produce e vende) en varios países.
•  Economía somerxida: é unha economía á marxe da lei.
•  Produtividade: é a relación entre o producido e os custos
de produción.
20  • Ogrupo dos BRICS fórmano: Brasil, Rusia, India, China
e Suráfrica. Estes países distínguense doutros emerxentes
polo seu crecemento económico fortísimo, o seu gran
tamaño e importancia económica, a súa intención
de exercer un papel de líderes mundiais na economía
mundial e porque actúan de forma coordinada celebrando
reunións.
Causas e efectos
21  • Estase poñendo en dúbida a hexemonía económica
das potencias tradicionais porque a globalización
favoreceu que os países emerxentes e en
desenvolvemento medren economicamente máis
e máis rápido ca os países desenvolvidos, e porque
a crise económica afectou de forma directa os países
desenvolvidos, o que fixo que o seu crecemento fose
moi baixo, incluso negativo.
•  As causas do crecemento dos países emerxentes
son: abundante poboación que percibe salarios baixos,
estar ben comunicados ou nas áreas de influencia
dos países desenvolvidos, dispoñer de recursos
enerxéticos ou materias primas básicos e que
os Estados potenciarion o seu desenvolvemento.
•  Os países emerxentes non se consideran desenvolvidos
porque existen grandes diferenzas sociais,
o desenvolvemento dáse so en zonas concretas,
o crecemento económico concentrouse en sectores
determinados, dependen excesivamente
das exportacións, non teñen en conta os impactos
negativos das actividades produtivas sobre o medio
ambiente.
14 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
•  Fálase dunha «norteamericanización» da cultura porque
a liberalización comercial favoreceu que as poderosas
empresas estadounidenses produtoras de ocio e cultura
poidan acceder, coas súas películas, música, videoxogos,
etc., aos mercados doutros países. Neles, só encontran
a débil competencia de empresas máis pequenas.
•  Os efectos da crise que comezou en 2007 foron:
o crecemento económico baixo e incluso negativo
dalgúns países e o endebedamento dos Estados
que, ao teren que rescatar moitos bancos, tiveron que
pedir préstamos; isto implica que os países dos Estados
máis desenvolvidos teñen menos diñeiro para financiar
os gastos e servizos sociais.
•  A globalización xerou un importante crecemento
do emprego e un aumento dos salarios ata a crise de 2007,
que fixo que nos países desenvolvidos aumentase o paro,
se reducisen os salarios e empeorasen as condicións
laborais, e nos países emerxentes e en desenvolvemento
aumentou o paro e freáronse os progresos na lexislación
laboral.
Páx. 65
22  • Os factores que explican a actual deslocalización
empresarial é que as empresas buscan vantaxes, como
custos laborais máis baixos, menores esixencias
no coidado ambiental, impostos máis reducidos
ou proximidade aos mercados aos que se quere vender.
•  R. L.
•  R. L.
Mapas e gráficos
23  • O gráfico reflicte os ingresos totais que ten a Unión
Europea e os gastos en protección social e en pensións.
Aínda que hai ingresos, os gastos sociais están
aumentando pola crise económica (subsidios aos parados,
axudas a empresas…) e o envellecemento da poboación
(pensións de xubilación, sanidade, dependencia…).
Este desfasamento entre ingresos e gastos fai que se
teñan que recortar algunhas prestacións e servizos sociais.
Comprometidos. Erradicar o traballo infantil
24  • En África subsahariana é onde está máis estendido
o traballo infantil. R. L.
•  No mundo traballan uns 215 millóns de nenos.
•  O traballo infantil provoca que os nenos non teñan tempo
de ir á escola, de xogar, en definitiva de ser nenos.
25  
Usa as TIC
•  Os dereitos da infancia baséanse en catro principios
fundamentais: a non discriminación, o interese superior do
neno, o dereito á vida, a supervivencia
e o desenvolvemento e a participación.
•  En UNICEF trabállase para que todos os nenos teñan
unha vida saudable, vaian ao colexio e estean protexidos
da violencia e da explotación. Para conseguir isto traballan
con Gobernos, ONG, pais, profesores, empresas…
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
26  
Toma a iniciativa •  España ocupa o duodécimo posto na produción
•  Os nenos traballan porque as súas familias o necesitan. de vehículos, co 2,4 % da produción mundial.
O diñeiro que achegan os nenos serve para pagar •  Os países emerxentes presentan as seguintes vantaxes
os gastos da familia. para a deslocalización das fábricas de automóbiles: custos
•  R. L. laborais máis baixos, menores esixencias no coidado
ambiental, impostos máis reducidos ou proximidade
•  R. L.
a mercados en que se quere vender.
•  O país do mundo en que se compran máis coches
Páx. 66 é en China. Isto pódese deber ao aumento do poder
adquisitivo dos chineses grazas á mellora da economía
Formas de pensar. Análise científica. Que cambios se pro- e a que moitos deles carecían de vehículo.
duciron no sector do automóbil?
•  R. L.
27  • Os países que aumentaron a súa produción entre 2000
e 2010 foron México, Brasil, Arxentina, Alemaña, Polonia,
Rep. Checa, Eslovaquia, Romanía, Turquía, Irán, Suráfrica, Páx. 67

Federación de Rusia, Corea do Sur, China, India, Tailandia,

Traballo cooperativo. Análise da globalización
Malaisia e Indonesia. Os países en que retrocedeu foron
Canadá, Estados Unidos, Reino Unido, Francia, España, 28  • R. L.
Italia e Xapón. •  R. L.
•  Dous anos despois China, Estados Unidos, Xapón, India, •  R. L.
México, Tailandia, Canadá, Rusia, Reino Unido e Indonesia •  R. L.
aumentaron a súa produción de automóbiles, mentres que
Alemaña, Corea do Sur, Brasil, España, Francia, Rep. Checa 29  • R. L.

e Turquía reducírona. 30  • R. L.

•  No ano 2012 o maior produtor de automóbiles era China 31  • R. L.
e concentraba o 22,9 % do total mundial.
•  Os BRICS concentraban o 34,5 % do total mundial.
Outros países emerxentes que destacan na produción
de vehículos son Corea do Sur, México, Tailandia, Turquía
e Indonesia.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 15

 3 O SECTOR PRIMARIO
Páx. 68
Interpreta a imaxe
• O cultivo de laranxeiras non tolera o frío, as xeadas, e require luz
e abundantes precipitacións, polo que se non chove o suficiente,
hai que recorrer á rega artificial.
A sementeira realízase na primavera, a certa profundidade,
plantando as árbores bastante separadas porque teñen raíces
moi extensas. As laranxas recóllense manualmente, en España
de novembro a maio.
• Brasil, Estados Unidos, China, India, México, España, Exipto,
Indonesia e Italia. Non; os principais consumidores do mundo
son: F. de Rusia, Alemaña, Francia, Países Baixos, Arabia
Saudita, Reino Unido, Canadá, Corea do Sur, Polonia e Ucraína.
• Aínda que unha parte se consome en fresco, tanto no mercado
local coma noutros países (aos que se exporta), a maior parte
das laranxas procésanse en forma de zume.
• A Comunidade Valenciana e Andalucía, seguidas a moita
distancia por Murcia, Cataluña, Canarias e Baleares. Si, inflúe
moitísimo, dado que non tolera as xeadas e require luz
e abundante auga, por iso se da en lugares con clima
subtropical e temperado-mediterráneo.
Páx. 69
Como o sabemos?
• Os principais produtores e consumidores de laranxas do mundo.
• O Anuario de Estatística 2011 do Ministerio de Agricultura,
Alimentación e Medio Ambiente de España, e as Estatísticas   e humidade para medrar.
de comercio exterior do Ministerio de Economía
e Competitividade.
Páx. 70
1  Interpreta o gráfico e os mapas. R. L.
Páx. 71
Claves para estudar
• A agricultura, a gandaría, a pesca e a explotación forestal.
• Supón o 40 % da poboación activa mundial e, aínda que
a súa produtividade aumenta cada ano, o seu peso económico
diminúe con respecto aos outros dous sectores: en 2012
achegou o 3 % do PIB mundial.
Pensa. R. L. Non, o mundo produce alimentos suficientes
para alimentar a toda a poboación; a fame é consecuencia
de varios factores: a pobreza nos países menos desenvolvidos,
onde os habitantes non teñen diñeiro para comprar sementes,
fertilizantes, ferramentas, etc.; as secas e outras catástrofes
naturais; as guerras, etc.
Páx. 73
2  Usa as TIC. R. L.
16 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Claves para estudar
• É a que resulta da práctica das actividades do sector primario.
• O relevo, o solo e o clima.
• A altitude determina a práctica da agricultura. As temperaturas
diminúen a medida que ascendemos, o que limita
o desenvolvemento das especies a partir de certa altura.
As terras situadas a menos de 200 metros de altitude son,
en principio, as máis apropiadas para a agricultura.
A pendente tamén é importante, xa que o escaso grao
de inclinación do terreo facilita, por exemplo, a mecanización
das tarefas agrícolas. É imposible cultivar terras
cunha inclinación superior aos 10º. Por iso a agricultura
se estende en xeral polas chairas e os vales.
• Principalmente catro:
– O frío extremo. En xeral, as plantas, e por tanto
os cultivos, non poden medrar con temperaturas baixo cero.
A maioría, incluso, non se desenvolven por debaixo
dos 10 ºC.
– A calor excesiva. As temperaturas moi altas, por enriba
dos 45 ºC, non son favorables para a agricultura.
– A humidade elevada. As chuvias abundantes e constantes
favorecen o crecemento das malas herbas e contribúen
á erosión do solo se a vexetación desaparece.
– A aridez. As plantas necesitan unha certa cantidade
de auga distribuída ao longo do seu ciclo vexetativo.
Por iso, a escaseza e a irregularidade das precipitacións
limitan o desenvolvemento da agricultura.
Pensa. R. L. Por exemplo, pódese dicir que cada planta necesita
unhas determinadas condicións de temperatura, insolación
Páx. 75
3   Interpreta as imaxes
•  A imaxe da parte superior mostra unha paisaxe agraria
de pequenas parcelas que non están pechadas.
Pódese falar de policultivo, porque hai parcelas
de diferentes cores. O pé de foto di que se trata
dun exemplo de agricultura intensiva de regadío
en Marrocos. Por tanto, podemos supoñer que
o aproveitamento intensivo destas terras se obtén
grazas á rega e á abundante man de obra,
porque é unha agricultura tradicional, pouco
ou nada tecnificada.
A segunda imaxe mostra unha paisaxe agraria
de grandes campos abertos, en que se está recollendo
o cereal (pódese falar, polo tanto, de monocultivo)
mediante grandes máquinas. O pé de foto di que se trata
dun exemplo de agricultura extensiva de secaño
en Canadá. Podemos deducir que é unha agricultura
moderna, moi mecanizada, característica dos países
que dispoñen de grandes extensións de terreo.
A produción é elevada porque se cultiva moito terreo.
• No primeiro caso as parcelas son pequenas,
e no segundo, moi grandes. A forma das parcelas
é regular nos dous casos.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 • No primeiro caso pódese falar de policultivo porque
cada parcela ofrece diferente cor, e no segundo,
de monocultivo (probablemente de cereal).
Claves para estudar
• Openfield: paisaxe agraria formada por parcelas
independentes sen separación entre elas. Tamén coñecida
como paisaxe de campos abertos. Bocage: paisaxe agraria
formada por parcelas pechadas por sebes, muros de pedra,
aramados, etc., que se comunican mediante unha rede
de camiños. Tamén denominada paisaxe de campos pechados.
Agricultura intensiva: busca sacar o máximo proveito da terra.
Nos países desenvolvidos, emprega técnicas modernas
que proporcionan un alto rendemento. Nos países
en desenvolvemento, como os campesiños practican
unha agricultura tradicional pouco ou nada tecnificada,
o aproveitamento intensivo da terra obtense con man
de obra abundante, pero o rendemento é baixo. Agricultura
extensiva: practícase en grandes parcelas
que non se explotan na súa totalidade, senón que se deixa
unha parte en barbeito, é dicir, sen sementar, para facilitar
a recuperación da fertilidade do terreo. A produción é elevada
porque existe moito terreo cultivable.
• Monocultivo e policultivo.
– Monocultivo: ten lugar cando nunha explotación agrícola
só se cultiva un produto. O monocultivo simplifica o uso
de maquinaria e o seu obxectivo é obter a máxima
produción ao mínimo custo para que sexa competitiva,
xa que se destina principalmente á venda.
En xeral, o monocultivo practícase en grandes
explotacións.
– Policultivo: ten lugar cando se cultivan distintas especies
vexetais nunha mesma explotación agrícola. Practícase
en parcelas pequenas, cunha produción que se destina
fundamentalmente ao consumo da familia campesiña,
e nas zonas de horta.
Pensa. A paisaxe de openfield co hábitat concentrado,
e a paisaxe de bocage co hábitat disperso.
Porque, nas chairas, onde predominan os campos abertos,
o hábitat adoita ser concentrado ou agrupado, mentres
que nas zonas de montaña, onde a terra está dividida
en pequenas parcelas pechadas, destinadas ao autoconsumo
familiar, predomina o hábitat disperso.
Páx. 77
4  Interpreta o mapa
 n Europa, no centro e leste de América do Norte,
E implicar un elevado consumo de auga, que implica
e no sueste de Australia e Nova Zelandia.
5  Usa as TIC
• Consiste en cultivar unha explotación da forma
máis natural posible, respectando os ciclos naturais
das plantas e contribuíndo á conservación
do medio.
• Vantaxes: os produtos ecolóxicos son máis naturais
e conservan todas as súas propiedades, é un sistema
de produción sustentable, que non esgota o terreo;
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
ao non usar fertilizantes químicos, non se contamina
nin a terra nin as augas, etc.
Inconvenientes: o principal é o prezo, xa que adoitan
ser máis caros.
Claves para estudar
• Agricultura de mercado: agricultura orientada á venda.
Areado: técnica de cultivo que consiste, a grandes trazos,
en cultivar sobre area. Bótase unha fina capa de esterco sobre
o terreo e, sobre ela, unha capa de area máis grosa. A area filtra
a auga e quece rapidamente, transmitindo a calor ás capas
inferiores. Así, as plantas absorben mellor os fertilizantes.
Cultivo transxénico: variedade de cultivo modificado
xeneticamente.
• A especialización da produción, a mecanización dos labores
agrícolas, o uso de avanzadas técnicas agrícolas e os sistemas
de almacenamento, transporte e comercialización
a grande escala.
• Efectos positivos:
– A alta produtividade xera excedentes que provocan
a baixada dos prezos. Desta forma, os produtos compiten
mellor no mercado.
– Os baixos prezos tamén se explican polas subvencións
que os gobernos dos Estados desenvolvidos conceden
en ocasións aos agricultores. Estas subvencións poñen
en desvantaxe os produtos agrícolas dos países
en desenvolvemento, que non poden competir co prezo
subvencionado.
– Como se producen grandes cantidades dun produto,
resulta rendible (e necesario) o uso de transportes
especializados, con avanzadas técnicas de conservación
para que o produto chegue ao seu destino en óptimas
condicións.
– Ademais, a comercialización axilízase. Como a produción
se localiza en determinados lugares, os comerciantes
por xunto que compran os produtos aos agricultores
para despois vendelos nos comercios non teñen
que dirixirse a moitos sitios para adquirir todos os produtos
que necesitan.
Efectos negativos:
– O emprego abusivo de fertilizantes químicos contamina
os terreos e as augas dos acuíferos, e teñen unha
recuperación é moi lenta. A contaminación pode afectar
os alimentos que consumimos e, en consecuencia, a nosa
saúde.
– Por outra parte, os modernos sistemas de rega adoitan
a sobreexplotación dos acuíferos.
– Ademais, como consecuencia da mecanización do campo,
experimentouse un progresivo proceso de abandono
dos núcleos rurais e un envellecemento da poboación que
permanece neles
Pensa. Porque nestes países, a diferenza do que ocorre
nos países menos desenvolvidos, a maioría dos agricultores
dispón de recursos para modernizar as súas explotacións
e intentar obter beneficio.
17
 Páx. 78
6  Interpreta as imaxes
• Mostran ferramentas e técnicas de cultivo moi simples
e arcaicas. Na imaxe pequena vense algunhas serras
manuais para cortar árbores.
A imaxe grande corresponde á agricultura de rozas:
aclarouse unha zona do bosque, cortando as árbores
e queimándoas; coas cinzas fertilízase o terreo, que
despois se cultiva. Transcorrido un tempo, as terras
esgótanse e abandónanse.
• Para cultivar arroz:
 rimeiro, o campesiño prepara a terra. (Unhas semanas
P Unidos, Brasil, China, Arxentina e Australia.
antes sementou arroz nun alcouve). Máis tarde,
transplanta as plantas de arroz do sementeiro ao campo
de cultivo. Unha vez plantado o arroz, hai que manter
o nivel de auga: inundar o terreo. Cando o arroz está
maduro, recóllese a colleita.
• A rotación de cultivos consiste en que a terra se divide
en tres partes: nun terzo cultívase cereal; noutro, bótanse
outros produtos complementarios; e o terzo restante
déixase en barbeito, é dicir, en descanso, e utilízase para
que paza o gando.
Páx. 79
Claves para estudar
• O seu obxectivo é a obtención de alimentos para a familia
campesiña e practícase en pequenas explotacións.
Para asegurar a alimentación durante todo o ano, cultívanse
varios produtos á vez (policultivo), os cales se van recollendo
en función do tempo de maduración de cada planta.
As técnicas e as ferramentas agrícolas que se empregan
son arcaicas. Por iso, as tarefas agrícolas realízanse
con moito esforzo e a produtividade é moi baixa.
• A agricultura de rozas practícase en rexións de África ecuatorial,
a conca do Amazonas, Centroamérica e o sur de Asia.
A agricultura sedentaria de secaño realízase en zonas
de sabana; e a agricultura irrigada monzónica practícase
no leste de China, o sueste asiático e a costa de India.
Pensa. Unha seca ou unhas precipitacións demasiado
abundantes supoñen un desastre para a poboación, porque
provocarían a perda da colleita e, como consecuencia, a fame.
Páx. 80
Claves para estudar
• É unha grande explotación agrícola, situada nunha rexión
tropical ou subtropical, onde se cultiva en réxime
de monocultivo un só produto (café, cacao, algodón…),
destinado xeralmente á exportación.
• Activan a economía local, porque crean emprego e promoven
a construción de infraestruturas de transporte e de
comercialización necesarias para exportar os produtos.
Pensa. Consecuencias moi graves porque a economía
da rexión depende dese produto, de forma que, ao baixar
18 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
o seu prezo no mercado internacional, redúcense tamén
os beneficios obtidos, e isto pode repercutir negativamente
no emprego e nos salarios dos traballadores.
Páx. 81
7  Usa as TIC. R. L.
Páx. 82
8  Interpreta os gráficos
• Os maiores produtores de carne vacúa son Estados
• Na súa maioría non; os cinco maiores produtores de carne
ovina son: China, India, Nixeria, Paquistán e Irán.
• A rexión que ten o índice de produción gandeiro bruto
per cápita máis alto é Asia. Significa que, en teoría,
a dispoñibilidade de produtos do sector gandeiro
(carne, leite, ovos…) por habitante é a maior do mundo.
Páx. 83
Claves para estudar
• É unha actividade complementaria da agricultura nas rexións
en desenvolvemento e de alta rendibilidade nas rexións
desenvolvidas, pero é unha actividade en crecemento.
Hoxe, o 30 % da superficie do planeta está ocupada
por pastos e o 33 % das terras cultivables dedícase a producir
forraxe para alimentar o gando.
• Segundo o gando se desprace ou non para obter alimento, cabe
diferenciar entre gandaría sedentaria, nómade e transhumante.
– A gandaría sedentaria é aquela en que o gando
non se despraza para obter o alimento, ben porque dispón
de pastos, ben porque se alimenta con pensos.
– A gandaría nómade é a que se despraza permanentemente
en busca de pastos; xunto ao gando trasládanse as persoas
que se ocupan de coidalo. Practícase en amplas rexións
de África setentrional e subsahariana, Asia central
e Oriente Próximo, onde as condicións climáticas
non permiten o desenvolvemento da agricultura.
– A gandaría transhumante é aquela en que o desprazamento
do gando é estacional, no inverno cara aos vales e no verán
cara ás montañas.
 egundo o modo de produción, a gandaría pode ser extensiva
S
e intensiva.
– A gandaría extensiva desenvólvese en grandes explotacións:
o gando vaga polo campo e aliméntase de pastos naturais.
Este tipo de gandaría require pouco investimento, pero
a súa produtividade é baixa.
– A gandaría intensiva, tamén chamada industrial, lévase
a cabo en explotacións especializadas nunha determinada
especie. O gando permanece estabulado, é dicir, críase
en cortes onde se controla a súa alimentación, saúde
e engorde. Ás veces créanse unhas condicións
de temperatura, luz e humidade artificiais para aumentar
a produción no menor tempo posible. En ocasións,
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 o gando aliméntase tanto de pastos naturais coma
de plantas forraxeiras e pensos; nestes casos
falamos de gando semiestabulado.
– Nos últimos anos nos países desenvolvidos estase
apostando pola gandaría ecolóxica, respectuosa co medio
ambiente e co benestar dos animais, que ten como fin obter
alimentos de orixe animal sen utilizar produtos químicos.
Pensa. Debido aos avances científicos e tecnolóxicos:
• Selecciónanse as razas para lograr unha maior produtividade,
o que con frecuencia supón o abandono da raza autóctona.
10  
• R. L. Por exemplo, segundo ese mapa, pódese dicir
que na maior parte de Europa predomina a agricultura,
sobre todo a de secaño, excepto na parte máis
setentrional do continente (a península escandinava,
os países bálticos e Federación de Rusia), onde domina
a explotación forestal.
Páx. 86
Interpreta
o gráfico

• O gando aliméntase con pensos especiais para un engorde
rápido e críase en grandes granxas que acollen centos
de animais en réxime intensivo. Todos os procesos
relacionados co coidado do gando están mecanizados:
limpeza de cortes, subministración de alimento e auga,
recollida do leite e dos ovos…
• A proliferación de matadoiros e cámaras frigoríficas permite
o almacenamento, a comercialización e a distribución
dos produtos.
Páx. 87
• Sobre todo China, seguida a certa distancia por Indonesia,
India, Estados Unidos e Perú.
• Algo máis de 15 millóns de toneladas. Si.
• As capturas do resto de países son bastante inferiores.
Indonesia e India tamén incrementaron as súas capturas
en 2011 con respecto a 2010; Estados Unidos quedou
en cifras similares; e as de Perú diminuíron.

Interpreta
11   o mapa
Páx. 84
 s plataformas continentais, principalmente: o Atlántico
A
Saber facer. Interpretar un mapamundi dos usos do solo nordeste, o Atlántico noroeste, o Pacífico noroeste,
agrario o Atlántico centro-leste, o Atlántico centro-oeste,
9 • Agricultura de regadío, de secaño, arrozais... o Mediterráneo e mar Negro, o Pacífico nordeste, o Pacífico
centro-oeste, etc.
• No sur e sueste de Asia, Europa, a parte oriental
de América do Norte, América Central e Caribe, algunhas Usa
12   as TIC
zonas costeiras de América do Sur, o golfo de Guinea  . L. Por exemplo, os mellores caladoiros coinciden
R
e o leste de África. coas áreas en que aflora á superficie o plancto, que é a base
• En Asia central e Oriente Medio, Australia, África da alimentación da fauna mariña e que abundan, sobre todo,
subsahariana, o oeste de América do Norte, a metade a profundidades menores de 200 metros (as plataformas
meridional e leste de América do Sur… continentais) e, en xeral, en zonas onde se mesturan
• Na costa de India, o sueste asiático e o leste de China. correntes mariñas frías e cálidas.
O clima monzónico é determinante no cultivo do arroz,
porque se as chuvias que provoca o monzón de verán Claves para estudar
se atrasan ou non chegan, a seca pode provocar a perda • Pesca: é a captura en mares, ríos ou lagos de peixes
da colleita. e outros animais acuáticos (crustáceos, moluscos, etc.),
algas e outras plantas. Buque factoría: é un barco preparado
• Nas dos zonas polares, os desertos (como, por exemplo,
para campañas pesqueiras de varias semanas e incluso meses
o do Sáhara) e os bosques ecuatoriais. Débese ás baixas
(pesca de altura), e que conta con instalacións para limpar,
temperaturas, por debaixo de 0 ºC, no primeiro caso;
cortar, empaquetar e almacenar as capturas conxelándoas.
á aridez, sobre todo, pero tamén á excesiva calor,
Caladoiro: é a zona en que se concentran as especies
no segundo caso; e á elevada humidade, no último caso.
pesqueiras. Acuicultura: consiste na cría de organismos
•  animais e vexetais acuáticos en catividade.
Europa África Australia • Segundo onde se realicen as capturas, cabe distinguir tres tipos
de pesca:
Principalmente, Fundamentalmente, Principalmente,
agricultura pastos e pradarías pastos – A pesca litoral lévase a cabo xunto á costa, en pequenas
de secaño. (uso gandeiro) e pradarías embarcacións e con métodos artesanais. As capturas
e explotación (uso gandeiro). destínanse ao autoconsumo e ao mercado local.
En menor forestal.
En menor Nos países menos desenvolvidos este tipo de pesca
medida,
agricultura de Tamén agricultura medida, constitúe un importante recurso alimentario.
regadío, pastos de secaño explotación – A pesca de baixura realízase próxima á costa,
e pradarías e, en menor medida, forestal. en embarcacións pequenas ou medianas equipadas
(uso gandeiro) agricultura
de regadío. con distintos aparellos de pesca en función das especies
e explotación
forestal. que se queira capturar.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 19

 Normalmente, as bodegas destes barcos están preparadas
para conservar as capturas. Practícase durante un período
de tempo non superior a un día.
– A pesca de altura realízase mar aberto, con barcos
de gran tonelaxe equipados con modernos instrumentos
técnicos para detectar e coñecer o tamaño dos bancos
de peixes. Utilizan diversas artes de pesca, como o palangre,
o cerco ou o arrastre. Moitos barcos contan con instalacións
para limpar, cortar, empaquetar e almacenar as capturas
conxelándoas. Son buques factoría, preparados
para campañas pesqueiras de varias semanas
e incluso meses.
• Para paliar esta situación, os gobernos adoptaron medidas
que perseguen unha explotación sustentable do medio mariño,
como prohibir algunhas técnicas pesqueiras (por exemplo,
o arrastre), reducir o número de capturas, controlar o tamaño
das especies capturadas ou establecer temporadas
de descanso biolóxico.
Pensa. R. M. Por exemplo, esta técnica consiste no emprego
dunha rede con lastre que varre o fondo do mar, capturando
todo o que atopa; considérase que é unha técnica destrutiva
porque dana os fondos mariños e porque non fai unha pesca
selectiva, é dicir, que non evita a captura de peixes novos
de máis.
Páx. 88
Interpreta
13   o gráfico e o mapa
• Sufriu un descenso gradual. De ocupar o 7,7%
da poboación activa en 2000 pasou ao 5% en 2014.
É máis numerosa en Romanía, Bulgaria, Polonia, Portugal
e Grecia.
• As principais producións son o leite, as verduras
e hortalizas e os cereais.
Páx. 89
Claves para estudar
• A
 Unión Europea posúe un gran territorio rural, algo máis
do 77 %. O 47 % deste dedícase a actividades agrícolas
e o 30 % son terreos forestais. Neste espazo rural vive
o 56 % dos cidadáns comunitarios, pero só un 5 %
da poboación ocupada da UE traballa no sector primario.
O valor da súa produción non alcanza hoxe o 3 % do PIB.
A produción agraria é moi variada: cereais (sobre todo trigo,
espelta e millo), forraxe, sementes e froitos oleaxinosos,
verduras e hortalizas, froitas, patacas, leite e carne
principalmente. Respecto ás actividades agropecuarias,
conviven as explotacións intensivas, extensivas
e ecolóxicas. O tamaño medio deste é de 15 hectáreas
e teñen unha alta produtividade como resultado do elevado
grao de mecanización do sector. Parte da produción
destínase á industria. A Unión Europea é un dos principais
exportadores de produtos agroalimentarios e, ao mesmo
tempo, o maior importador de alimentos. En canto á pesca
e a acuicultura, a Unión Europea ocupa o quinto lugar
por produción do mundo, por detrás de China, Indonesia,
20 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
India e Perú. Por volume, os maiores produtores son España,
Dinamarca, Reino Unido e Francia.
• E
 xisten grandes diferenzas rexionais e especialización,
que se pode distinguir por zonas: na Europa atlántica
predominan as explotacións gandeiras alimentadas
con pastos e plantas forraxeiras. Na Europa mediterránea
practícase unha agricultura extensiva de secaño, dedicada
fundamentalmente ao trigo, a vide e a oliveira,
e unha agricultura intensiva en que o regadío permite
altos rendementos e que ten como principais cultivos
as hortalizas e as froiteiras. As chairas do interior están
especializadas nunha agricultura extensiva de alto
rendemento grazas á mecanización e á rotación de cultivos.
• A
 PAC e a PPC son dous tipos de políticas da Unión
Europea. A primeira, Política Agrícola Común (PAC)
e que se renova constantemente para axustarse
á globalización. A maior parte do presuposto destínase
a axudas directas aos agricultores e gandeiros. A PPC
é a Política Pesqueira Común, que naceu co obxectivo
de aumentar a produtividade do sector de forma que
garantise a seguridade alimentaria na UE e uns prezos
razoables.
Pensa. A axuda mediante subvencións permite
que os produtos ofrecidos sexan máis baratos
ca os doutros países que non contan con eses apoios
económicos.
Usa
14   as TIC
 • R. M. As reformas da PAC de 1992 tiveron como
obxectivos comezar un período de transición
entre unhas axudas unidas á produción a unhas axudas
baseadas na renda dos agricultores con pagamentos
por hectárea e cabeza de gando e no establecemento
de medidas para a mellora de estruturas agrarias.
Páx. 91
15   Usa as TIC
•  R. M. A PAC é a Política Agraria Común, naceu
na década de 1950, nun período de escaseza alimentaria
e tiña como obxectivo «abastecer a sociedade
de alimentos a uns prezos accesibles e que garantisen
un nivel de vida equitativo á poboación agrícola».
Co tempo foi sufrindo diversas reformas para adaptarse
ás novas necesidades e a unha nova produtividade
agrícola.
Claves para e estudar
• Trazos principais:
– Unha reducida importancia en termos de emprego
e de achega ao PIB.
– Unha grande importancia para a industria (porque achega
materias primas á industria agroalimentaria) e o comercio
(porque unha gran porcentaxe das exportacións españolas
procede dos alimentos).
– Unha poboación moi envellecida.
– O gran peso das pequenas e medianas explotacións.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 – A pouca produtividade da agricultura de secaño.
– A baixa produtividade da gandaría extensiva
e a dependencia da gandaría intensiva.
• A agricultura. Características principais:
– Os produtos agrícolas proporcionan máis do 60 % do valor
da produción final agraria, por enriba da media europea.
– Despois de Francia, España é o país comunitario que máis
porcentaxe do seu territorio utiliza para a agricultura (34,4 %).
– Case o 80 % deste territorio agrícola se dedica a cultivos
de secaño, e arredor do 20 %, a cultivos de regadío.
– Existe unha gran diversidade produtiva. A maior produción
corresponde a produtos hortofrutícolas, viñedo, oliveiral
e cereal.
– A maioría das exportacións e importacións de produtos
agroalimentarios realízanse coa Unión Europea.
Pensa. R. M. Por exemplo, entre as vantaxes, que nos últimos
anos se realizaron grandes investimentos no sector agropecuario
a través dos Fondos Estruturais da PAC (Política Agrícola Común)
da UE: ampliáronse os regadíos e desenvolvéronse novas
técnicas de cultivo; por outra parte, o litoral mediterráneo
e andaluz encontrou un bo mercado para os seus produtos
hortofrutícolas. Entre os inconvenientes, pódese dicir que algúns
produtos sufriron fortes restricións, como a gandaría bovina
da cornixa cantábrica ou os cereais e viñedos do interior
peninsular.
Páx. 92
Claves para estudar
• A paisaxe da España húmida localízase no litoral cantábrico,
gran parte de Galicia e os Pireneos occidentais.
A paisaxe mediterránea cálida esténdese polo litoral
mediterráneo, o val do Guadalquivir e o sur de Estremadura.
A paisaxe mediterránea fresca dáse en gran parte do interior
peninsular. A paisaxe canaria é característica, como o seu
nome indica, das illas Canarias. E a paisaxe da montaña húmida
ocupa as áreas de maior altitude da Península.
• A paisaxe da España húmida caracterízase polo hábitat
disperso. O medio é pouco favorable para a agricultura,
que se limita ás zonas baixas do litoral e os vales fluviais.
Predomina o minifundio, con parcelas pechadas. O clima
oceánico permite o desenvolvemento de amplas pradarías
naturais, o que explica a dedicación esencialmente gandeira
da zona, sobre todo de bovino para leite. O aproveitamento
forestal do terreo tamén é importante.
A paisaxe mediterránea cálida presenta un hábitat concentrado.
No sur coexisten grandes e pequenas parcelas abertas; mentres
que no litoral catalán, levantino e balear predomina o minifundio
con parcelas pechadas. Desenvólvense a agricultura de secaño
e de regadío. O secaño dáse no val do Guadalquivir e as áreas
montañosas das zonas prelitorais, onde dominan a triloxía
mediterránea (trigo, vide e oliveira) e a amendoeira. O regadío
ocupa o resto, moi favorable para o cultivo de hortalizas e froitas.
A paisaxe mediterránea fresca caracterízase tamén por
un hábitat concentrado. Nas concas do Douro e o Ebro
dominan as pequenas parcelas, mentres que nas zonas
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
máis áridas destaca o latifundio e o openfield. Distínguense
tres ámbitos:
– Nas zonas de regadío, xunto aos ríos, cultívanse cereais,
hortalizas, froiteiras e plantas forraxeiras e industriais
en pequenas parcelas abertas.
– Nas zonas altas e chas predominan os cultivos extensivos
de cereais, combinados cunha gandaría extensiva de ovino
para carne. En Estremadura, o clareado do bosque
mediterráneo crea a paisaxe de dehesa, con parcelas
grandes e abertas.
– Nas zonas que enlazan as cadeas montañosas
coas chairas esténdense cultivos de secaño de vide,
oliveira e amendoeira. Estes combínanse coa gandaría
ovina extensiva para carne. As parcelas son grandes
e abertas.
A paisaxe canaria presenta un hábitat concentrado. No litoral
e nas zonas expostas aos ventos frescos e húmidos
do Atlántico danse cultivos para a exportación (plátano, pataca,
tomate), plantacións tropicais (mango, aguacate, piña)
e cultivos baixo plásticos (flores, cogombro, pemento).
En zonas máis altas do interior dáse unha agricultura
tradicional e a gandaría extensiva caprina.
A paisaxe da montaña húmida caracterízase porque
a agricultura se practica só nas zonas baixas dos vales,
onde se desenvolve un policultivo orientado ao consumo
da familia e o cultivo de plantas forraxeiras para alimentar
o gando. A principal actividade é a gandaría extensiva
de bovino e ovino para carne. Por iso, gran parte das terras
dedícase a pastos para o gando. Tamén é importante
a explotación forestal.
Páx. 94
Interpreta
16   os gráficos
 rimeiro gráfico: O gráfico da distribución das terras segundo
P
o seu uso infórmanos de a que se dedican as terras, onde
hai unha maioría de superficie forestal, cun 60%, e o resto
da terra ten un uso de prados e pasteiros, cun 15%, terras
de cultivo, cun 13% e un 11% a outros usos.
Segundo gráfico: O gráfico do número de cabezas de gando
en Galicia mostra que as cabezas porcinas son máis
dun millón; as cabezas bovinas son case un millón,
e, xa con moitas menos cabezas, están as cabezas ovinas,
con case duascentas mil e cabezas de caprún con corenta
e catro mil.
Terceiro gráfico: O gráfico das vendas de peixe por volume
económico mostra que o porto de maior volume económico
é Vigo, cun 23%, seguido da Coruña cun 19%, Burela
cun 15% e finalmente Celeiro, cun 10%, e Ribeira, cun 8%.
O resto dos portos fan tanto coma o primeiro porto,
un 23%.
Páx. 95
Claves para estudar
• A importancia do sector primario en Galicia é grande polo que
ocupa de poboación activa e de PIB, ademais de que moitos
21
 produtos primarios son a base de varios sectores da industria,
como a agroalimentación.
• A vide, a pataca, o millo, as plantas forraxeiras e as hortalizas.
• Destaca o gando bovino e o porcino. Tamén hai granxas
avícolas. O gando bovino destínase a leite e carne. O gando
porcino destínase a carne. As granxas avícolas destínanse
á cría de polos e produción de ovos.
Pensa. R. M. A acuicultura é o cultivo de plantas e animais
acuáticos.
Páx. 96
Resume
17   o esencial
(De esquerda a dereita e de arriba abaixo).
(Nas rexións desenvolvidas). Características:
a especialización da produción; a mecanización
dos labores agrícolas; o uso de avanzadas técnicas agrícolas;
os sistemas de almacenamento, transporte e comercialización
a grande escala.
Efectos negativos: a contaminación dos terreos e os acuíferos;
o elevado consumo de auga; e o abandono dos núcleos rurais
e o envellecemento da poboación que permanece neles.
(Nas rexións en desenvolvemento). Agricultura
de subsistencia. Características: o seu obxectivo
é o autoconsumo familiar; practícase en pequenas
explotacións; cultívanse varios produtos (policultivo);
as técnicas e ferramentas son arcaicas e a produtividade
moi baixa; depende moito dos factores físicos.
Tres tipos: agricultura de rozas ou itinerante; agricultura
sedentaria de secaño; agricultura irrigada monzónica.
(Plantación). Características: é unha agricultura de mercado,
destinada fundamentalmente á exportación; practícase
en grandes explotacións controladas por multinacionais;
emprega abundante man de obra local; esixe un gran
investimento de capital; practícase o monocultivo;
a produtividade é moi elevada.
(Efectos nos países en desenvolvemento). Positivos:
activan a economía local; crean emprego; promoven
a construción de infraestruturas de transporte
e comercialización; introducen técnicas de cultivo modernas
e formas máis eficientes de organizar o traballo.
Efectos negativos: os beneficios quedan en mans das
empresas estranxeiras; os pequenos campesiños non poden
competir e deixan as súas terras, polo que algúns destes
países deben importar alimentos para alimentar a poboación;
os fortes impactos ambientais (esgotamento dos terreos,
perda da biodiversidade, etc.).
Conceptos
18 • Sector primario: inclúe a agricultura, a gandaría,
a pesca e a explotación forestal.
• Acuicultura: cría de organismos animais e vexetais
acuáticos en catividade.
• Gandaría transhumante: aquela en que o desprazamento
do gando é estacional; no inverno cara aos vales
e no verán cara ás montañas.
22 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
• Caladoiro: zona en que se concentran as especies pesqueiras.
19 • O openfield é unha paisaxe agraria formada por parcelas
independentes sen separación entre elas, tamén
coñecida como paisaxe de campos abertos. E o bocage
é unha paisaxe agraria formada por parcelas pechadas
por sebes, muros de pedra, aramado, etc.,
que se comunican mediante unha rede de camiños,
tamén denominada paisaxe de campos pechados.
• A gandaría extensiva desenvólvese en grandes
explotacións: o gando vaga polo campo e aliméntase
de pastos naturais; require pouco investimento, pero a súa
produtividade é baixa. Pola súa parte, a gandaría intensiva,
tamén chamada industrial, lévase a cabo en explotacións
especializadas nunha determinada especie. O gando
permanece estabulado, é dicir, críase en cortes onde
se controla a súa alimentación, saúde e engorde. Ás veces
créanse unhas condicións de temperatura, luz e humidade
artificiais para aumentar a produción no menor tempo
posible. En ocasións, o gando aliméntase tanto de pastos
naturais coma de plantas forraxeiras e pensos; nestes
casos falamos de gando semiestabulado.
• A pesca de baixura realízase próxima á costa,
en embarcacións pequenas ou medianas equipadas
con distintos aparellos de pesca en función das especies
que se queira capturar; practícase durante un período
de tempo non superior a un día. Pola súa parte, a pesca
de altura realízase en alta mar, con barcos de gran
tonelaxe equipados con modernos instrumentos técnicos
para detectar e coñecer o tamaño dos bancos de peixes.
Utilizan diversas artes de pesca, como o palangre,
o cerco ou o arrastre. Moitos barcos contan
con instalacións para limpar, cortar, empaquetar
e almacenar as capturas conxelándoas. Son buques
factoría, preparados para campañas pesqueiras de varias
semanas e incluso meses.
• A agricultura de mercado está orientada á venda,
mentres que a agricultura de subsistencia ten como único
obxectivo o autoconsumo familiar.
Descrición
20 (Ver táboa na páxina seguinte).
Páx. 97
Gráficos e fotografías
21  un openfield, unha paisaxe agraria de campos abertos.
É
Está formada por grandes parcelas de forma regular, sen
separación entre elas, traballadas en réxime de policultivo
(varios cultivos), porque se observan moitos e diferentes
cores. O hábitat é disperso.
22 En Paraguai o sector primario ocupa o 27 % da poboación;
e España ao 4 %. Canto máis desenvolvido está un pais
menos poboación traballa no sector primario e menos
achega este ao PIB da nación.
• R. L.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 O sector primario en España

– Unha reducida importancia en termos de emprego e de produción.

Características xerais
– Unha gran relevancia en termos de industria (porque é a base dunha potente industria
agroalimentaria) e de comercio (porque unha gran porcentaxe das exportacións españolas
procede deste sector).
– Unha poboación moi envellecida.
– O gran peso das pequenas e medianas explotacións.
– A pouca produtividade da agricultura de secaño.
– A baixa produtividade da gandaría extensiva e a dependencia da gandaría intensiva.

– Os produtos agrícolas proporcionan máis do 60 % do valor da produción final agraria,
por riba da media europea.
– Despois de Francia, España é o país comunitario que máis porcentaxe do seu territorio utiliza
para a agricultura (34,4 %).
– Case o 80 % deste territorio agrícola dedícase a cultivos de secaño, e arredor do 20 %,
Agricultura
a cultivos de regadío.
– Existe unha gran diversidade produtiva. A maior produción corresponde a produtos
hortofrutícolas, viñedo, oliveiral e cereal.
– A maioría das exportacións e importacións de produtos agroalimentarios realízanse
coa Unión Europea.

– A importancia do gando porcino e ovino.

Gandaría
– A baixa produtividade da gandaría extensiva e a dependencia da gandaría intensiva.

– España ten a maior flota da Unión Europea e ocupa o segundo lugar por volume de capturas
e consumo de peixe per cápita.
Pesca – Conviven a pesca artesanal e a industrial. A plataforma continental española é estreita
e o que se obtén dela é insuficiente para abastecer o consumo de peixe demandado.
Por iso, establecéronse acordos pesqueiros con outros países.

Cara a un desenvolvemento rural sustentable
23  uso de fertilizantes, insecticidas, especies modificadas
O 25.000 cm (é dicir, 250 m) na realidade.
xeneticamente…
24 Danan o medio, porque contaminan a atmosfera, os terreos
e as augas.
Toma
25   a iniciativa
R. M. Por exemplo, mediante unha agricultura máis ecolóxica,
que basee o seu crecemento non só na innovación senón
tamén na produtividade sustentable, co fin de asegurar
a continuidade dos recursos naturais á par que a seguridade
alimentaria.
Páx. 98
Competencia social. Aplica unha técnica. Interpretar
un mapa topográfico
26 • É un hábitat disperso.
• Moitas localidades pequenas. Ningunha grande.
Só detrás da lenda parece que hai unha localidade maior
(Chantada, pero que non aparece por completo).
• Non. Dedúcese que é o detalle dun mapa que non
se centra en ningunha localidade grande, senón
no terreo.
• O que está debaixo da lenda. Pola concentración
de edificios.
•  Si, moitos. Hai o recinto do gando e varias igrexas.
27 • É 1:25.000. Significa que a 1 cm no mapa lle corresponden
• Porque indica o grao de redución practicado no mapa.
28 • Símbolos lineais, zonais e puntuais.
• Principalmente o azul, o verde, o branco e o rosa. Símbolos
lineais de cor azul para representar as augas (o río e o encoro);
símbolos zonais en cor verde sobre fondo branco para
representar un tipo de vexetación natural ou un uso
agrícola determinado; un símbolo lineal en cor negra que
alterna unha cruz e dúas liñas para representar o límite
municipal; e un símbolo puntual en rosa para indicar
un edificio illado.
• R. L. Por exemplo, os símbolos das estradas (amarelo,
verde e vermello). A estrada local en amarelo (CP-18-04),
a estrada comarcal en verde (C-533) e a estrada nacional
en vermello (é a N-540, aínda que non está sinalada).
29 • É unha zona que combina zonas chás e zonas moi
montañosas. En parte do territorio as curvas de nivel
están moi separadas e en cambio hai as zonas
próximas ao río Miño en que as curvas están
moi xuntas.
• Si, na parte leste do mapa. Indica que a pendente é moi
pronunciada nese tramo.
• Son relativamente elevadas en comparación co río. O Coto
da Eirexe.
30 • Os bosques de frondosas e as zonas de viñedo. Tamén hai
zonas de pradarías (O Coto de Nandulfe).

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 23

 • Os viñedos están preto do río, e despois están os bosques
de frondosas.
• O natural. Aínda que o viñedo é un elemento natural posto
polo ser humano.
31 • Unha agricultura de regadío.
• Por ambas as marxes do río.
• R. M. A maior fertilidade das terras, as horas de sol
e a existencia de auga.
Páx. 99
Traballo
32   cooperativo
• R. M. O itinerario será seguir a estrada. A liña amarela
é unha estrada. As liñas verdes e vermella son estradas
de maior importancia. A verde é comarcal (C-533)
e a vermella é estrada nacional (N-540).
• En liña recta hai 6,5 cm no mapa, ou sexa, a distancia
entre os dous puntos en liña recta é arredor de 1,6 km.
A distancia real pola estrada é de xeito aproximado
duns 20 cm, ou sexa , a distancia real entre os dous
puntos é de 5 km.
• O relevo é moi montañoso. Subir para ir e baixar
para volver.
•  É unha zona de frondosas e viñedo.
Páx. 100
Formas de pensar. Análise ética e moral. Por que se
queixan os cultivadores de café?
33 • Uns 120 millóns de persoas.
• Que actualmente o prezo do café é o máis baixo
dos últimos trinta anos.
• Nas bolsas de Nova York e Londres, a moitos quilómetros
das rexións en que se cultiva.
24 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
• As economías nacionais vense afectadas porque diminúen
os seus ingresos; isto provoca que reduzan o investimento
en saúde e educación e obríganos a endebedarse.
Polo que respecta aos traballadores empregados no café,
as súas familias empobrécense, reducen o gasto
en alimentación e en saúde, os nenos abandonan a escola…
• Non, o consumidor final paga cada vez un prezo máis alto
polo café, o que significa que os beneficios van parar
ás multinacionais que controlan o mercado
e aos intermediarios.
Usa as TIC
• R. M. Por exemplo, o Comercio Xusto é un sistema
comercial solidario e alternativo, que ten como obxectivo
o desenvolvemento de todos os pobos e acabar coa
pobreza. Baséase nunhas condicións laborais e salarios
dignos para os produtores, na prohibición da explotación
laboral infantil, na igualdade entre homes e mulleres,
e no respecto ao medio ambiente. 
34 •  Expresión oral. Brasil, Vietnam, Indonesia e Colombia.
Na súa maioría non, se ben algunhas son economías
emerxentes (Brasil e, en menor medida, Indonesia).
• Si, ata o punto de que a economía de moitos destes países
depende da exportación de café.
35 R. L.
Páx. 101
Traballo cooperativo. Simulación dunha negociación
pesqueira
36 R. L.
37 R. L.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 4 Minaría, Enerxía E INDUSTRIA
Páx. 102
Interpreta a imaxe
• Unha serie de materias primas pouco abundantes. Erbio,
europio, terbio, itrio, lantano, neodimio, cerio…
• China concentra o 97  % deles; outros produtores son: Brasil,
República Democrática do Congo, India, Xapón, Suráfrica,
Ruanda, México, Estados Unidos, Canadá…
• Fibra óptica, tabletas, lámpadas de baixo consumo, moitos
compoñentes dos automóbiles… Si, hoxe en día estes recursos
forman parte de moitos obxectos da nosa vida cotiá.
• Pola súa escaseza.
• Porque apenas posúe materias primas e, ademais, a industria
xaponesa destaca nalgúns campos de alto desenvolvemento
tecnolóxico (fibra óptica, electrónica, óptica, medios
de comunicación, fax e fotocopiadoras, etc.), que precisan
eses recursos.
Páx. 103
Como o sabemos?
• R. L. Por exemplo, o Instituto Xeolóxico e Mineiro
de España (IGME).
Páx. 105
1  Interpreta o mapa

• Suráfrica, Australia, China, Kazakhstán, Brasil, Chile, Canadá,
Estados Unidos, Marrocos, Polonia, etc.
• Suráfrica: hafnio, cromo, ouro e platino/rodio; Australia:
hafnio, tántalo, aluminio e uranio; China: fósforo, estaño
e antimonio; Kazakhstán: cromo; Polonia: prata; Guinea:
aluminio; Marrocos: fósforo; Canadá: indio; Chile: cobre;
Brasil: estaño e tántalo; India: hafnio, tántalo, fósforo, zinc,
antimonio.
2  Traballo cooperativo

• R. L.
Claves para estudar
•  Recurso natural: produto natural que pode proporcionar
unha utilidade ou beneficio ao ser humano, como os minerais,
o terreo, a auga doce, os bosques, o sol… Minaría: conxunto
de actividades necesarias para extraer os minerais
dos xacementos. Xacemento: concentración elevada
de minerais nun lugar.
• Porque é unha fonte imprescindible de materias primas
para a industria e a construción.
• Fundamentalmente tres factores relacionados entre si:
o desenvolvemento tecnolóxico, o custo da súa explotación
e o comportamento dos mercados.
• O seu forte impacto ambiental, o posible esgotamento
dos xacementos e a aparición de conflitos armados
e desequilibrios sociais.
Pensa. R. L. Por exemplo, si, pode evitar o esgotamento
dos xacementos e tamén reducir o impacto ambiental da minaría.
26 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Páx. 106
3 Interpreta os gráficos

•  A partir de 1950.
• Dos chamados combustibles fósiles: petróleo, gas natural
e carbón.
Páx. 107
4 Interpreta os gráficos

•  Enerxías producidas: cru, carbón e derivados, gas natural,
renovables, enerxía nuclear. Enerxías consumidas:
produtos petrolíferos, electricidade, gas natural,
renovables, carbón e derivados.
• Porque hoxe en día é indispensable para o funcionamento
dos medios de transporte (avións, automóbiles
e autobuses, algúns ferrocarrís, barcos…), centrais
térmicas, calefaccións, etc.
• Porque a electricidade é unha fonte de enerxía secundaria,
que resulta da transformación de fontes de enerxía
primaria. (A enerxía primaria é a enerxía dispoñible
na natureza para ser utilizada directamente).
Claves para estudar
• As enerxías primarias son as que se obteñen directamente
da natureza, como os combustibles fósiles (carbón, petróleo,
gas natural), o uranio e as enerxías renovables (solar, eólica…).
As enerxías secundarias son as que se producen
a partir dunha enerxía primaria; é o caso, por exemplo,
da electricidade e dos combustibles derivados do petróleo
(gasolina, gasóleo, etc.).
• Algúns dos desafíos do sistema enerxético son atender
ás necesidades crecentes da poboación mundial, promover
a eficiencia enerxética e apostar polas enerxías renovables,
investindo en tecnoloxía para superar as súas principais
limitacións: o desenvolvemento de novas formas
de almacenamento e a maneira de transportar a enerxía.
Pensa. R. L. Por exemplo, prevese que o consumo de enerxía
siga aumentando, polo crecemento da poboación
e tamén das necesidades da industria, e pola mellora
do nivel de vida nos países desenvolvidos. Os prezos
probablemente tamén subirán, polo aumento da demanda
enerxética, o esgotamento dos combustibles fósiles e o alto
custo de xeración das enerxías renovables.
Páx. 108
5  Interpreta os gráficos
• R. L. Por exemplo, a gasolina, o butano e o asfalto.
• As de petróleo en algo menos de 60 anos, como
as de gas natural; as de carbón nuns 110-115 anos,
aproximadamente.
6  Usa as TIC
R. M. O fracking é unha técnica para extraer gas natural
de xacementos non convencionais. Consiste en extraer
o gas mediante a fracturación da rocha: primeiro perfórase
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 un pozo en vertical e despois en horizontal, e a continuación Claves para estudar
inxéctase auga con area e certas substancias químicas • Ás que se obteñen de fontes de enerxía inesgotables,
a gran presión, co que a rocha se fractura e o gas libérase que seguirán activas durante millóns de anos.
e sobe á superficie polo pozo; isto repítese varias veces
• Presentan tres grandes vantaxes. A primeira é que son
ao longo da veta de rocha que contén gas.
inesgotables; a segunda, que están dispoñibles, en maior
Vantaxe: permite extraer gas non convencional. ou menor grao, en todo o mundo; e a terceira, o seu escaso
Inconvenientes: implica unha serie de impactos ambientais impacto ambiental, por iso se coñecen tamén como enerxías
(contaminación dos acuíferos, da atmosfera –pola emisión «limpas». Non obstante, tamén teñen inconvenientes:
de metano, gas de efecto invernadoiro–, alteración que a produción eléctrica é descontinua, o impacto visual
da paisaxe…), risco de terremotos, etc. ou paisaxístico dalgunhas das infraestruturas necesarias
é grande, o custo da enerxía así xerada é alto en moitos
Páx. 109
casos, etc.
• 
Claves para estudar Tipo
Fonte
Enerxía de enerxía
• Combustible fósil significa que se orixina pola descomposición de enerxía
producida
de organismos vivos no fondo dos océanos nun proceso
que dura millóns de anos e que continúa hoxe en día. Electricidade
Solar O sol
Os combustibles fósiles son o petróleo, o gas natural e calor
e o carbón. As maiores reservas de petróleo (o que
se pode extraer de maneira rendible e coa tecnoloxía Hidráulica A auga Electricidade
actual) localízanse no golfo Pérsico, Venezuela e Canadá.
Eólica O vento Electricidade
As reservas de gas teñen unha distribución máis
diversificada, aínda que destacan a rexión de Oriente
Electricidade, calor
Medio e F. de Rusia. Os residuos
Biomasa e combustible para
orgánicos
• Porque, para ser utilizado, o uranio require un proceso transporte
de enriquecemento, cunha tecnoloxía que só está ao alcance
duns poucos países. Os principais produtores son países A calor interna Electricidade, calor
Xeotérmica
da Terra e usos industriais
desenvolvidos como Estados Unidos, Francia e Xapón,
aos que se uniron China e India.
Mareomotriz As mareas Electricidade
• R. L. Por exemplo, o petróleo úsase para producir combustibles
para locomoción (gasolina para coches, queroseno para avións,
etc.); o gas natural emprégase nos sistemas de calefacción; Pensa. Porque, debido ao esgotamento dos combustibles
o carbón, para xerar electricidade nas centrais térmicas; fósiles e tamén ao seu elevado impacto ambiental,
e o uranio, tamén para producir electricidade nas centrais actualmente apóstase por fomentar as enerxías renovables,
nucleares. xa que estas seguirán activas durante millóns de anos
• O uso dos combustibles fósiles presenta dous problemas: e son menos contaminantes ca as enerxías non renovables.
os danos ambientais (importante emisión de partículas
contaminantes á atmosfera durante a combustión, verteduras Páx. 112
de petróleo ao mar, alteración da paisaxe no caso das minas
de carbón…), e a dependencia enerxética respecto dos países  aber facer. Interpretar un mapa das principais zonas
S
produtores, que os fai vulnerables fronte ás decisións produtoras e consumidoras de enerxía
que estes tomen, como o aumento dos prezos do cru. 8 •  R. L.
O uso da enerxía nuclear xera, habitualmente, •  (Datos de España).
movementos de protesta que denuncian o risco
–  Consome máis das que produce.
dun accidente nuclear e o problema do almacenamento
– Fundamentalmente de países produtores de petróleo
dos residuos radioactivos.
(México, Nixeria, Federación de Rusia, Arabia Saudita,
Pensa. R. L. Por exemplo, pódese dicir que non, en canto Irán, Libia, Iraq, Venezuela…), gas natural (Nixeria,
que algúns dos recursos coñecidos se considera Qatar e Noruega), carbón (Colombia, Indonesia,
que non son explotables, é dicir, que deben quedar Rusia, Suráfrica, Estados Unidos, Australia,
sen extraer debido, entre outras razóns, aos elevados Ucraína…).
custos de produción.
– España ten unha dependencia enerxética do exterior.
Pode ter consecuencias graves porque España
Páx. 110 non ten asegurada a subministración enerxética
e, ademais, está obrigada a pagar os prezos
7 Interpreta o gráfico

que marcan os países produtores, o que, en caso
Destacan a hidráulica e a eólica e, en menor medida, dunha forte suba, podería provocar un grave
a enerxía solar. problema financeiro.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 27

 • China é o primeiro país, seguido de Estados Unidos,
Brasil, Canadá e Alemaña. España ocupa un dos primeiros
postos da UE, por detrás de Alemaña.
• Para aproveitar estas enerxías renovables estes países
necesitan principalmente tres cousas: seguir reducindo
os custos tecnolóxicos e a descontinuidade
ou irregularidade na subministración e, sobre todo,
encontrar un sistema barato e eficiente para almacenar
a enerxía producida por fontes renovables (porque
pode suceder que os momentos de maior xeración
de enerxía por estas fontes non coincidan cos de máis
demanda).
Páx. 114
ten a súa base en Dearborn, tamén en Michigan,
e factorías en moitos países do mundo.
Claves para estudar
• Inclúe todas as actividades que teñen como fin transformar
un recurso natural, a materia prima, nun produto elaborado;
é a actividade económica máis importante do sector
secundario. É un indicador do desenvolvemento económico
dun país porque a industrialización foi e segue sendo un factor
que promove o crecemento da economía.
• R. L. Por exemplo, ver a seguinte táboa.
Pensa. Porque grazas á produción en cadea permitiu aforrar
tempo (e, por tanto, custos) e aumentar a produción, e iso
posibilitou reducir os prezos de venda.

9 Interpreta o debuxo

O proceso industrial require, en primeiro lugar, unha serie
de elementos, entre eles: as materias primas e as fontes A produción
A produción industrial
de enerxía. Faise en espazos pechados, as fábricas, artesanal
en que se concentra gran número de traballadores, O traballador actúa
os obreiros, e máquinas. Nelas elabóranse grandes O artesán actúa en todo
só nunha parte do proceso
o proceso de produción
cantidades de manufacturas, unhas elaboradas de produción (división
do obxecto que realiza.
e outras semielaboradas. do traballo).

Unha manufactura elaborada é un ben de consumo, Non se utilizan máquinas,

Utilízanse moitas máquinas.
mentres que unha manufactura semielaborada só algunhas ferramentas.
é un produto intermedio entre a materia prima
Require un grande
e o ben de consumo que se utiliza noutras industrias Require pouco investimento.
investimento.
para fabricar bens de consumo.
Produción pequena. Produción en masa.
Páx. 115
Maior tempo de produción. Menor tempo de produción.
Usa
10  as TIC Cada peza é distinta porque
Todos os produtos son iguais.
R. L. Por exemplo: se fai á man.

A Ford Motor Company, coñecida simplemente como Ford,
foi fundada en Detroit (Michigan) o 16 de xuño de 1903
por un grupo de investidores entre os que estaba
Henry Ford, que deu nome á compañía. Dedicábase
á fabricación de automóbiles.
En 1908, a Ford lanzou o modelo Ford T, que revolucionou
a industria e o transporte en Estados Unidos e en todo
o mundo. Henry Ford conseguiu fabricar un gran número
de automóbiles deste modelo a baixo custo mediante
a «produción en cadea», coa cal reduciu o tempo
de ensamblaxe do chasis de 12 horas e media
a só 100 minutos.
Foi a primeira vez que se aplicaba a «produción en cadea»
e a «produción en serie» na industria. Para reducir
o tempo (e custo) de produción, o proceso produtivo
organizábase nunha cadea de montaxe, en que cada
traballador facía só unha parte do produto (produción
en cadea); ademais, producíanse moitos produtos
iguais seguindo un mesmo modelo (produción
en serie).
Co paso do tempo, a Ford Motor Company converteuse
nunha das compañías automobilísticas máis grandes,
xunto a General Motors, Toyota Motor Corporation
e Volkswagen. Hoxe esta multinacional estadounidense
O seu prezo é relativamente
O seu prezo é máis barato.
caro.
Páx. 116
Comprensión
11  lectora
R. M. Por exemplo, pódese dicir que o grafeno é un novo
material, unha lámina de carbono dun só átomo de grosor.
Vantaxes: é unha lámina moi fina, lixeira, boa condutora
da electricidade, flexible, transparente, moi dura, resistente
aos ataques químicos…, por iso ten moitas aplicacións,
sobre todo en electrónica.
Claves para estudar
• O modelo industrial posfordista baséase no seguinte:
o desenvolvemento de novas tecnoloxías e novas industrias:
informática, biotecnoloxía, telecomunicacións,
microelectrónica, etc.; a satisfacción dos gustos individuais
de cada consumidor, por iso se elaboran moitos modelos
diferentes de cada produto para cubrir distintos gustos
e necesidades; un sistema de produción flexible, automatizado
e altamente especializado; e a incorporación dos países
emerxentes ao desenvolvemento industrial.

28 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

• Nanotecnoloxía: fabricación de dispositivos electrónicos
diminutos (o prefixo «nano» significa milmillonésima parte
da unidade, é dicir, a milésima parte dun milímetro).
Globalización: contexto de integración da economía a nivel
global ou mundial en que se desenvolve a actividade industrial
actual. Terciarización da industria: actividades desenvolvidas
polas industrias que están integradas no proceso industrial
aínda que non están relacionadas directamente co proceso
de fabricación, senón que son servizos básicos para o bo
funcionamento empresarial: a mercadotecnia, a loxística,
o deseño, a investigación, etc. Empresa multinacional:
grande empresa que ten filiais ou establecementos
en moitos países.
• Refírese a que unha empresa pode localizar as distintas fases
da produción industrial en diferentes territorios; por exemplo,
nun país realízase a investigación e o deseño do produto,
noutro lévase a cabo o control financeiro e comercial
e nun terceiro realízase a produción propiamente dita.
Prodúcese polas vantaxes que ofrece cada un deses territorios:
por exemplo, a man de obra máis barata, o menor custo
do terreo, os impostos inferiores, etc.
Pensa. Por dous factores fundamentais: a automatización
dos procesos e a descentralización da produción.
Páx. 117
Interpreta
12  as imaxes
O deseño do produto, a estratexia comercial e a distribución,
de forma exclusiva. Porque estes labores precisan técnicos
e profesionais moi cualificados.
Interpreta
13  o gráfico
• Royal Dutch Shell, Wallmart Stores, Exxon Mobil, Sinopec
Group, China International Petroleum, BP, State Grid, Toyota
Motor, Volkswagen e Total.
• A Países Baixos, Estados Unidos (a segunda e a terceira),
China (a cuarta, quinta e sétima), Reino Unido (a sexta),
Xapón (a oitava), Alemaña (a novena) e Francia
(a décima).
• A maioría ao sector do petróleo e/ou enerxético (Shell,
Exxon, BP, Total, Sinopec, China International Petroleum);
tamén ao sector do automóbil (Toyota e Volkswagen)
e á distribución comercial (Wallmart e State Grid).
Páx. 118
Toma
14  a iniciativa. R. L.
Claves para estudar
• Para localizar unha industria de tecnoloxía avanzada: o acceso
á innovación e á información, a proximidade a outras industrias
similares e complementarias, o capital, a dispoñibilidade
e cualificación da man de obra. Para unha cementeira:
a proximidade a outras industrias similares
ou complementarias, unhas boas comunicacións, o capital,
a dispoñibilidade de man de obra, e a proximidade
aos recursos enerxéticos e materias primas. E para
unha fábrica de pan: unhas boas comunicacións,
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
o capital, a proximidade aos mercados e a dispoñibilidade
de man de obra.
• A proximidade aos recursos enerxéticos e materias primas
e a dispoñibilidade de man de obra. No primeiro caso,
porque o custo de transporte era elevado e os medios
e infraestruturas, escasos, e no segundo, porque as fábricas
necesitaban traballadores.
Pensa. R. M. Por exemplo, o prezo do terreo urbano,
as boas comunicacións, a calidade do medio ambiente, etc.
Páx. 119
Saber facer. Analizar unha paisaxe industrial
15 R. L.
16 R. L. Por exemplo:
• Infraestruturas. A fotografía mostra que as industrias
se localizan en varios polígonos ou áreas, todas elas
moi próximas ao porto. Estas instalacións portuarias
remóntanse ao inicio do século XX, cando as primeiras
empresas se asentaron neste lugar e construíron
un embarcadoiro para exportar mineral de ferro.
Tamén comezou daquela a rede dunha liña de ferrocarril
para transportar o mineral de ferro directamente
ata o peirao. Co paso do tempo, nas proximidades
do porto e na zona sur fóronse instalando empresas
siderúrxicas e metalúrxicas, mentres que na zona norte
do porto se desenvolveu o núcleo urbano, coa poboación
que chegou doutras zonas de España para traballar
nesas industrias.
Na actualidade, numerosas industrias están asentadas
nesta zona do Porto de Sagunto aproveitando
a súa estratéxica situación, xa que dispoñen de fácil
acceso ás vías terrestres e ferroviarias e tamén ao mar
(por un ramal do tren).
• Distribución e tipos das industrias. Na actualidade
nesta zona vese un gran complexo formado por varios
polígonos ou áreas industriais.
– Na parte sueste, máis próxima ao porto, destaca
unha industria siderúrxica, ArcelorMittal, que ten aquí
a súa aceiría. É unha industria de base, cunhas
instalacións que ocupan unha gran superficie.
– Ao norte desa zona, xunto ao porto, hai un polígono
de industrias pequenas e diversas.
– E na parte oeste da imaxe vese unha gran zona,
atravesada pola autovía de acceso ao Porto de Sagunto
(V-23), en que hai unha serie de industrias,
todas elas industrias de base e de bens de equipo,
que se poden agrupar en catro sectores
principalmente:
▶ A industria de transformados metálicos (é o caso,
por exemplo, das empresas Tumesa e Hierros
de Levante).
▶ A industria de materiais de construción (como
a cementeira Lafarge).
▶ A industria de compoñentes para o automóbil
(sector ao que pertencen as empresas Bosal
29
 e Pilkington), tamén chamada industria auxiliar
do automóbil.
O principal destino dos produtos fabricados
en Sagunto é o sector da automoción: a maior parte
da súa produción diríxese aos principais fabricantes
de automóbiles, polo que se pode falar dunha certa
«complementariedade» entre as industrias que ocupan
a zona.
17 R. L. Por exemplo:
No Porto de Sagunto existe hoxe un gran complexo
industrial que agrupa varios polígonos, conectados
grazas á rede de estradas e ao ferrocarril, e con acceso
ao peirao por tren.
Aínda que a súa industria está máis diversificada
ca no pasado, o certo é que predominan as industrias
de base e de bens de equipo, e predominan sectores
de certa tradición na zona, como a metalurxia
de transformación, se ben tamén destacan actividades
novas, como pode ser a industria de compoñentes
para automoción.
Páx. 121
Interpreta
18   o mapa
• As rexións industriais tradicionais e as rexións industriais
emerxentes.
• Europa, América do Norte, Xapón, Rusia e Australia
son as primeiras zonas que se industrializaron.
•  India, China.
• México, Arxentina, Brasil, Marrocos, Tunisia, Exipto,
Suráfrica, Europa do Leste, Turquía, Oriente Medio,
Paquistán, Bangladesh e sueste asiático.
• Novas rexións emerxentes.
• A primeira fase do proceso de deslocalización industrial,
desde os países desenvolvidos cara aos países
emerxentes. A segunda fase do proceso de deslocalización
industrial, desde os países emerxentes a outros países
en desenvolvemento.
• Na súa maior parte permanece á marxe do proceso
de deslocalización industrial.
Páx. 122
Interpreta
19   o gráfico e a táboa
• China, Estados Unidos, Xapón e Alemaña. R. G.
• Sector primario: 1,1 %; sector secundario: 19,2 %;
e sector terciario: 79,7 %. Porque a súa produción
en termos absolutos é moi importante; Estados Unidos
é o segundo país en produción industrial, despois
de China.
• O peso da industria nos tres países é similar. Pero iso
non significa que estes países teñan o mesmo nivel
de desenvolvemento, só que a participación (en termos
relativos) da industria na produción nacional é similar.
Porque a consideración de país desenvolvido depende
doutras moitas cuestións, por exemplo, da existencia
30 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
dun sector servizos moi desenvolvido e dun elevado
«desenvolvemento humano» (calidade de vida).
Páx. 123
Interpreta
20  o gráfico
Non. A das potencias industriais tradicionais, como
Estados Unidos, Xapón e a Unión Europea, descendeu
nos últimos anos ou, tras algunhas oscilacións, estancouse,
mentres que a doutras potencias emerxentes experimentou
un crecemento máis ou menos importante; destacan
a de India e Corea do Sur especialmente.
Claves para estudar
• China. Nas seguintes actividades:
– China concentra a produción dalgunhas industrias
estratéxicas, como a electrónica. Os equipos
e os compoñentes electrónicos están presentes
na nosa vida cotiá, son imprescindibles na maioría
dos procesos produtivos e son claves
para a automatización da industria e os servizos.
Un terzo da produción electrónica do mundo é fabricado
por China.
– As industrias de base (química, aceiro, maquinaria e industria
do cemento) teñen un gran peso.
– Entre as industrias de bens de consumo destacan a téxtil,
a do xoguete, a automobilística e a alimentaria.
• As potencias industriais tradicionais (Estados Unidos, Xapón,
Alemaña, Reino Unido, Francia, Italia…) e outras potencias
emerxentes (India, Brasil, Suráfrica, Corea do Sur, etc.).
• A peculiar mentalidade cara ao traballo, unha dinámica
política comercial e o gran desenvolvemento tecnolóxico
contribuíron a iso.
Pensa. Polo deficiente desenvolvemento da rede de transporte
nas rexións do interior.
Páx. 124
Interpreta
21   os gráficos
• Petróleo, gas natural e combustibles fósiles. O petróleo
provén principalmente de Rusia e outros países; o gas
natural, de Rusia e Noruega; e os combustibles fósiles,
doutros países e Rusia.
• Produce principalmente coque, plásticos, produtos
químicos e farmacéuticos (22,8%), vehículos, maquinaria
e equipos de transporte (22,6%).
Páx. 125
Claves para estudar
• O sector secundario europeo ten dous obxectivos
principais: lograr unha Europa más autónoma e eficiente
na subministración de materias primas; e a redución
dos impactos ambientais derivados da actividade mineira.
Por outro lado, busca aumentar a porcentaxe do uso
de enerxías renovables, avanzar na busca de solucións
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 ao almacenamento destas enerxías; traballar para mellorar
as infraestruturas de transporte de enerxía, en particular
as redes transfronteirizas, e, para asegurar
a subministración enerxética a prezos accesibles,
buscar acordos comerciais que lle permitan diversificar
os provedores.
• A Unión Europea segue sendo una gran potencia industrial,
situándose nos primeiros postos xunto a China, Estados
Unidos e Xapón. En 2014, a industria achegou algo máis
do 19 % do PIB, que, sumado ao 5,4 % da construción,
supuxo case o 25% do PIB comunitario. Aínda que
nos últimos anos se produciu unha tendencia á perda
de emprego na industria, como consecuencia
da deslocalización e da crise económica iniciada
en 2007.
• En UE existen grandes diferenzas entre Europa occidental
e Europa oriental. En Europa occidental, berce
da industrialización, o eixe central esténdese por Reino
Unido, a conca do Rin e o norte de Italia. Nesta rexión,
industrias tradicionais sufriron unha reconversión
e, en moitos casos, trasladáronse a Europa oriental
ou a países menos desenvolvidos. Fronte a elas destacan
as industrias de alta tecnoloxía (telecomunicacións,
electrónica, equipos ópticos). En Europa oriental
localízanse os países de máis recente incorporación
á UE. Estes países tiveron que poñer en marcha
un proceso de reconversión industrial para mellorar
a súa competitividade. Contaron cunha man de obra
máis barata pero cualificada e atraeron actividades
deslocalizadas dos países occidentais.
Pensa. As industrias da Europa occidental. Principalmente debido
a unha man de obra máis barata e a unha carga impositiva
menor.
Páx. 126
Interpreta
22   os gráficos
• Do petróleo e do gas natural, sobre todo. Non, hai
que importalos.
• A eólica, a solar e a biomasa.
• Nas últimas décadas a porcentaxe de poboación activa
na industria experimentou, en liñas xerais, un forte
descenso; a cifra máis baixa alcanzouse en 2007-2008
pola crise económica, e actualmente asistimos
a un certo aumento porque a economía española
comezou a recuperarse. Polo que respecta ao índice
de produción industrial (IPI), este experimentou
un forte crecemento durante o mesmo período,
ata que comezou a crise; desde entón contraeuse
lixeiramente.
Páx. 127
Interpreta
23   o mapa
• En Cataluña e Madrid.
• R. L.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Claves para estudar
• A mediados do século XIX. En Cataluña, País Vasco e Asturias.
Non todos; Cataluña, si, e tamén o País Vasco.
• Na década de 1980, porque a industria española entrara
en crise a partir de 1975 debido en gran parte á especialización
en industrias maduras, con dificultade para competir. Supuxo
o peche de moitas empresas pouco competitivas vinculadas
á siderurxia e os estaleiros.
• Por ramas de actividade, destaca o subsector da alimentación,
bebidas e tabaco, que representa, aproximadamente,
o 18 % da produción e do emprego industrial. Estas actividades
están moi repartidas por todo o territorio español. Seguen
en importancia a fabricación de vehículos (España é o segundo
fabricante europeo de vehículos e as súas vendas ao exterior
supoñen o 20 % do valor das exportacións industriais)
e a industria química.
Pensa. A porcentaxe de poboación activa nese sector
e a porcentaxe que ese sector represente no PIB.
Páx. 128
Claves para estudar
• A enerxía hidroeléctrica, a térmica, a eólica, a solar, a biomasa
e a xeotérmica.
Pensa. R. M. Grande, porque as enerxía renovables
poden achegar dous terzos da electricidade consumida.
R. M. A hidroeléctrica, a eólica, a solar e a biomasa.
Páx. 129
Claves para estudar
• A industria agroalimentaria, a pesqueira e conserveira
e a da madeira.
• A industria do automóbil, o téxtil e de confección
e o de minerais e rochas.
• A construción asume un papel de locomotora doutras industrias
e servizos. Ademais, conta cun gran número de empresas.
Pensa. R. L.
Páx. 131
Descubre. Un reto: o equilibrio entre industria e medio
ambiente
Interpreta
24   o gráfico
• A extracción e a produción.
• Materias primas e enerxía.
• A produción contamina o medio polas súas «emisións»
contaminantes.
• Emisións e residuos.
• A extracción, a produción, o consumo e os residuos.
• Dar valor aos residuos industriais, reducir o consumo
de materias primas, preservar o medio, etc.
• R. L.
Toma
25   a iniciativa. R. L.
31
 Páx. 132
Resume
26   o esencial
(De arriba abaixo).
(A minaría. As explotacións poden ser): explotacións a ceo
aberto, minas subterráneas, minaría submarina ou dragado,
minaría por pozos de perforación.
(As fontes de enerxía, segundo a súa duración).
Non renovables, que son petróleo, gas natural, carbón
e uranio; e renovables, que son as enerxías hidráulica,
solar, eólica, mareomotriz, xeotérmica e da biomasa.
(Segundo de onde se obteñan). Primarias e secundarias.
(Tipos de industrias segundo a innovación
e o desenvolvemento tecnolóxico). Industrias maduras
e industrias de tecnoloxía avanzada. (Segundo o tipo e destino
da produción). Industrias de base, industrias de bens
de equipo e industrias de bens de consumo. (Trazos actuais
da industria). O desenvolvemento de novas tecnoloxías
e novas industrias: informática, biotecnoloxía,
telecomunicacións, microelectrónica, etc.; a satisfacción
dos gustos individuais de cada consumidor, por iso
se elaboran moitos modelos diferentes de cada produto
para cubrir distintos gustos e necesidades; un sistema
de produción flexible, automatizado e altamente
especializado; e a incorporación dos países emerxentes
ao desenvolvemento industrial. (Potencias industriais).
As potencias industriais tradicionais (Estados Unidos,
Xapón, Alemaña, Reino Unido, Francia, Italia…)
e outras potencias emerxentes (India, Brasil, Suráfrica,
Corea do Sur, etc.).
Conceptos
27 • Xacemento mineiro: concentración elevada de minerais
nun lugar.
•  Enerxía renovable: a que se obtén de fontes de enerxía
inesgotables, que seguirán activas durante millóns
de anos.
• Industria: inclúe todas as actividades que teñen como
fin transformar un recurso natural, a materia prima,
nun produto elaborado; é a actividade económica
máis importante do sector secundario.
•  Multinacional: grande empresa que ten filiais
ou establecementos en moitos países.
• Deslocalización industrial: supón o traslado de parte
ou todas as actividades produtivas dunha empresa
dun país a outro.
28 • As enerxías primarias son as que se obteñen
directamente da natureza, como os combustibles
fósiles (carbón, petróleo, gas natural), o uranio
e as enerxías renovables (solar, eólica…).
As enerxías secundarias son as que se producen
a partir dunha enerxía primaria; é o caso, por exemplo,
da electricidade e dos combustibles derivados do petróleo
(gasolina, gasóleo, etc.).
• Industria de base é a que toma a súa materia prima
da natureza e a converte en produtos semielaborados
32 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
(aceiro, aluminio, cobre, fibras…), que serán as materias
primas doutras industrias; é o caso, por exemplo,
das industrias siderúrxicas. Industria de bens de consumo
é a que elabora produtos que se destinan á venda directa
aos consumidores; é o caso, por exemplo, da industria
do moble.
29 • Cando falamos de «dependencia enerxética», referímonos
a que un país non se autoabastece, senón que importa
fontes de enerxía doutros países e, por tanto, «depende»
desas importacións.
• Cando falamos de «descentralización da produción»,
referímonos a que unha empresa pode localizar
as distintas fases da produción industrial en diferentes
territorios; por exemplo, nun país realízase a investigación
e o deseño do produto, noutro lévase a cabo o control
financeiro e comercial, e nun terceiro realízase
a produción propiamente dita. Prodúcese polas vantaxes
que ofrece cada un deses territorios: por exemplo,
a man de obra máis barata, o menor custo do terreo,
os impostos inferiores, etc.
• Cando falamos de «terciarización da industria»,
referímonos a que hoxe en día existen numerosas
actividades desenvolvidas polas industrias que están
integradas no proceso industrial, aínda que non están
relacionadas directamente co proceso de fabricación,
senón que son servizos básicos para o bo funcionamento
empresarial: a mercadotecnia, a loxística, o deseño,
a investigación, etc.
Causas e consecuencias
30 A confluencia dunha serie de factores tanto de tipo
económico –relativos á poboación, a agricultura,
o comercio ou a tecnoloxía– como políticos e sociais.
Estes foron: o crecemento da poboación, a «revolución
agrícola», a existencia de recursos naturais (especialmente
carbón, a principal fonte de enerxía da Revolución
Industrial), a abundancia de capital para investir (froito
do desenvolvemento do comercio exterior), as innovacións
técnicas, etc.
Os principais cambios no modo de produción foron:
• As innovacións técnicas. As primeiras industrias
naceron grazas á aplicación de inventos como
a máquina de vapor, as máquinas de fiado e tecido
ou os altos fornos. As máquinas pasaron a realizar
parte do proceso de produción, que ata entón
se facía de forma manual, utilizando a enerxía
do carbón.
• A división do traballo. A produción descompúxose
en múltiples tarefas realizadas por obreiros que se
especializaron nunha fase concreta do proceso. Dese xeito
aforrábase tempo e aumentábase a produtividade.
• A produción a grande escala. A fabricación de moitos
produtos permitiu reducir os prezos de venda e impulsou
o comercio internacional.
31 A minaría debe facer fronte ao seu forte impacto ambiental,
o posible esgotamento dos xacementos e a aparición
de conflitos armados e desequilibrios sociais.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 A explotación enerxética ten que atender ás necesidades • Sobre todo, a proximidade á materia prima e tamén
crecentes da poboación mundial, promover a eficiencia a dispoñibilidade de man de obra.
enerxética e apostar polas enerxías renovables, investindo • As poboacións situadas nas costas onde se pesque
en tecnoloxía para superar as súas principais limitacións: esa especie.
o desenvolvemento de novas formas de almacenamento
e a maneira de transportar a enerxía. Comprometidos. Acabar coa pobreza enerxética
A industria debe facer fronte aos efectos negativos
Usa
35   as TIC
derivados da globalización da economía e, en concreto,
da deslocalización industrial, tanto nos países desenvolvidos • As rexións polares, os desertos e as selvas ecuatoriais.
coma nos países emerxentes e en desenvolvemento. Que están deshabitados.
• Ás principais cidades iluminadas pola noite.
Localización 36 R. L.
32 R. L. Toma
37  a iniciativa. Cun panel solar. R. L.

Páx. 133 Páx. 134

Gráficos e fotografías Formas de pensar. Análise científica. Cal é a mellor

33 • En Estados Unidos e Brasil, o petróleo. En China, localización para a industria?
o carbón. Toma
38  a iniciativa. R. L.
• Porque dispoñen deses recursos enerxéticos.
• Estados Unidos. Páx. 135
• Si, o carbón en China. É de produción propia. Non é unha
enerxía renovable.
Traballo cooperativo. Análise dun proxecto enerxético
• Que deba recorrer a outras fontes de enerxía que sustentable: Desertec
na súa maior parte tería que «importar».
Comprensión
39   lectora. R. L.
34 • Industria de bens de consumo e madura. Porque
a súa produción se destina á venda directa Usa
40   as TIC. R. L.
aos consumidores e porque hoxe xa non é unha industria
que está á cabeza desde o punto de vista tecnolóxico.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 33

 5 Os Servizos

Páx. 136 Páx. 141

Interpreta a imaxe 4 Usa as TIC

• Polo océano Glacial Ártico.

Bloques
Países membros
• En quilómetros é similar, pero en días supón 15 menos. comerciais
• Os ventos intensos, as densas brumas e os xeos Indonesia, Malaisia, Filipinas,
case permanentes. ASEAN Singapura, Tailandia, Brunei, Vietnam,
• Reduciría o tempo e o custo do transporte de mercadorías. Laos, Myanmar, Cambodja.

• As que comunican Dalian, Rotterdam, Los Angeles Antiga e Barbuda, Bahamas, Barbados,
e Nova York. Belice, Dominica, Granada, Güiana,
CARICOM Haití, Xamaica, Santa Lucía, San
• Incrementouse continuamente. Duplicouse no caso de China. Vicente e as Granadinas, Suriname,
Monserrat, Trindade e Tobago.

Páx. 137 Burundi, Comoras, República

Democrática do Congo, Djibuti, Exipto,
Como o sabemos? Eritrea, Etiopía, Kenya, Libia,
COMESA Madagascar, Malaui, Ruanda,
• Supoñerá cambios climáticos en todo o planeta, variables Seychelles, Sudán, Mauricio,
Suazilandia, Uganda, Zambia,
segundo as zonas, con tendencia a un incremento
Zimbaue.
do quecemento global e a un clima máis extremo. Tamén
supoñerá unha suba do nivel do mar nas zonas costeiras Arxentina, Brasil, Paraguai, Uruguai,
MERCOSUR
Venezuela, Bolivia.
e a desaparición ou redución do hábitat de moitas especies
debido á desalinización do mar. O oso polar, o reno, a balea NAFTA/TLCAN Canadá, Estados Unidos, México.
beluga ou o pingüín emperador verán moi reducido Alemaña, Austria, Bélxica, Bulgaria,
o seu número. Chipre, Croacia, Dinamarca,
Eslovaquia, Eslovenia, España,
Estonia, Finlandia, Francia, Grecia,
UE
Páx. 139 Hungría, Irlanda, Italia, Letonia,
Lituania, Luxemburgo, Malta, Países
Baixos, Polonia, Portugal, Reino Unido,
1  Comprensión lectora
República Checa, Romanía, Suecia.
• Deslocalización. India, China, Bangladesh, Corea
APTA
• Desenvolver a industria do software informático. do Sur, Laos, Sri Lanka.
Conseguiuse, si. CAN Bolivia, Colombia, Ecuador, Perú.

Descubre. A importancia dos servizos públicos Armenia, Azerbaixán, Bielorrusia,

CEI Kazakhstán, Kirguizistán, Moldavia,
2 • R. L. Porque son imprescindibles para o ben común F. de Rusia, Taxiquistán, Uzbequistán.
e o desenvolvemento social. Alxeria, Angola, Ecuador, Irán, Iraq,
• R. L. A privatización destes servizos non garante o acceso Kuwait, Libia, Nixeria, Qatar, Arabia
OPEP
universal a eles e xera graves desigualdades. Saudita, Emiratos Árabes Unidos,
Venezuela.
Claves para estudar Botswana, Lesoto, Namibia, Suráfrica,
SACU
Suazilandia.
• Si.
• O incremento do peso do sector servizos fronte ao sector Claves para estudar
secundario e primario. Debido ao desenvolvemento
• É o conxunto de actividades de intercambio de bens e servizos
económico.
entre os produtores e os consumidores. É unha das actividades
• Públicos e privados. R. L. económicas que xera máis empregos e a súa achega ao PIB é
• Sobre todo, nas áreas urbanas, onde se encontra o maior proporcional ao desenvolvemento e a riqueza do país.
número de consumidores. • Importación é o produto que se trae do exterior; exportación,
Pensa. R. M. Por exemplo, pódese dicir que, en principio, o que se vende fóra do país.
os servizos públicos satisfán as necesidades básicas
Os comerciantes por xunto compran grandes cantidades
da poboación, como sanidade, educación ou xustiza.
aos produtores e venden aos comerciantes polo miúdo;
os comerciantes polo miúdo compran aos comerciantes
Páx. 140 por xunto e venden ao cliente final.
A área de libre comercio é unha zona integrada por distintos
3  Interpreta o debuxo países onde o comercio dos seus bens está exento
do pagamento de taxas aduaneiras e, por tanto, poden circular
 negativa, porque implica que se ingresa menos diñeiro
A
libremente. Unha unión aduaneira é unha área de libre
do que sae do país.

34 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

 comercio en que, ademais de eliminar os aranceis entre • É unha rede centralizada en evolución cara a unha rede
os membros, se establece unha política aduaneira común cuadrangular.
fronte a países non membros.
Pensa. É comercio exterior porque se dirixe a outros países, Páx. 145
aínda que pertenzan á UE.
Saber facer. Analizar a accesabilidade da rede
de transporte
Páx. 142
8 • R. L.
5 Interpreta o gráfico
• Autovías e estradas nacionais, comerciais e locais.
• En Europa incrementouse ata 1973, decreceu entre 1973 • R. L. Os centros comerciais teñen acceso próximo á autovía.
e 1983, creceu lentamente entre ese ano e 2003 • A través dunha autovía.
e está en declive desde entón. En América do Norte
• Con Torrelavega, Comillas, El Astillero.
a tendencia foi decrecente ata 1983, tivo unha lixeira
recuperación entre esa data e 1993 e decrece desde • Boa accesibilidade grazas á proximidade da autovía.
entón. En Asia, a tendencia é positiva para todo Claves para estudar
o período, salvo un lixeiro estancamento entre 1993 • Medios de transporte e infraestruturas.
e 2003. En África, a tendencia é decrecente ata 2003
• Unha función económica, unha función social e unha función
e crecente desde entón. Factores: desde finais
política.
do século xx, a globalización, o crecemento dos novos
• A densidade, a ampla conectividade e a boa accesibilidade.
países industrializados, sobre todo China, e a crise
económica modificaron as circunstancias do comercio Pensa. R. L.
internacional e beneficiaron os países emerxentes
(Asia, América do Sur e África) fronte ás potencias
Páx. 146
comerciais tradicionais.
• A globalización incrementa o comercio mundial Claves para estudar
e a relación entre os países, pero tamén provoca • Para o transporte por estrada: estradas, autovías, autoestradas,
deslocalización industrial e fai moi difícil competir. túneles, pontes; para o transporte por ferrocarril: vías férreas,
estacións.
• Estrada: rexistra moitos accidentes, é o más contaminante,
Páx. 143
crea problemas de conxestión e necesita infraestruturas
Saber facer. Comparar eixes comerciais en dúas épocas custosas; ferrocarril: é pouco flexible e necesita infraestruturas
custosas.
6 E
 n 2000, Europa occidental era a primeira potencia comercial Pensa. R. L.
do mundo e comerciaba, ademais de internamente, con Asia,
Estados Unidos e América do Sur, principalmente. O 67,8 %
do seu comercio era interior, entre países da UE. Páx. 147

En 2010, a Unión Europea segue sendo a primeira potencia 9 Interpreta o mapa

mundial en comercio, pero Asia aproxímase. Incrementáronse
as transaccións interiores (71 %) e tamén as transaccións • Canto máis densa é a rede de transporte, maior grao
con Asia e América do Norte. Ademais, aumentaron de desenvolvemento económico.
as relacións comerciais entre América do Norte e Asia.
• EUA, os países da UE, Xapón, Rusia. Alto.

Claves para estudar • É un país desenvolvido, pero a súa rede de transporte
non se estende por todo o territorio, xa que a maior parte
• A Unión Europea, Estados Unidos-China, fluxos entre países
de Australia é un deserto e a poboación concéntrase
emerxentes e as potencias tradicionais, fluxos entre países
nas zonas costeiras.
emerxentes.
• Unión Europea. No ámbito da UE. Bens industriais.
Páx. 149
Pensa. Debido ao elevado número de consumidores
e ao alto desenvolvemento económico. 10 Interpreta o mapa

• A do Atlántico Norte, que une Europa occidental

Páx. 144 con Estados Unidos e Canadá; a do Pacífico, que une Asia
e Australia con América do Norte; e a do Mediterráneo.
7 Interpreta o debuxo
Os portos europeos (Le Havre, Rotterdam, Hamburgo,
• Centralizada, cuadrangular, lineal, anárquica. A rede Amberes, Bergen, Marsella) con Nova York, Houston
centralizada pode colapsar o centro e dificulta a relación e o sueste asiático (Singapura, Hong Kong, Nagoya…).
entre os nodos periféricos. • Os do sueste asiático.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 35

11 Usa as TIC • Servizos de restauración, oficinas bancarias, comercios,
axencias de viaxes e de alugamento de vehículos, transportes
 . M. Son barcos que enarboran unha bandeira distinta
R urbanos, hoteis, polígonos industriais, centros de congresos
da do país propietario. É a ofrecida por Estados que teñen e convencións, etc.
uns controis mínimos e importantes vantaxes económicas
Pensa. Unha relación estreita. As infraestruturas aéreas comunican
e fiscais. As empresas buscan as bandeiras de conveniencia
os principais puntos de decisión económica mundial.
para reduciren os custos e evitaren regulacións estritas
de seguridade. Isto repercute nunha menor seguridade
marítima e na perda de ingresos para o Estado orixe. Páx. 152

Claves para estudar 14 Interpreta o gráfico

• É máis económico ca o transporte aéreo e é adecuado
• Europa. Porque Europa posúe un rico patrimonio
para longas distancias. Non obstante, é lento, necesita
cultural e histórico, un nivel de desenvolvemento
de infraestruturas portuarias, esixe enormes investimentos
avanzado e un clima que permite, en amplas zonas,
e é moi contaminante.
o turismo de sol e praia.
• A ruta do Atlántico Norte, a ruta do Pacífico e a ruta
do Mediterráneo.
15 Interpreta o gráfico

• Industriais, para o transporte de mercadorías industriais; • Crecente.

comerciais, para o transporte de produtos destinados • Debido á mellora da situación económica global.
ao consumidor final; de pasaxeiros, para o transporte • Produciuse un descenso no número de turistas.
de persoas; deportivos, para a práctica de vela e outros
• Foi debido á crise económica.
deportes náuticos; pesqueiros, para barcos de pesca.
Pensa. Porque son fáciles de manexar e teñen capacidade
para moitas mercadorías. Páx. 153

Descubre. Turismo sustentable

Páx. 150
16 Educación cívica. R. L.
12 Interpreta os gráficos
• British Airways, Lufthansa, Air France, United Airlines.
Páx. 154
Mantéñense Lufthansa e Air France, aínda que esta perdeu
dúas posicións.
17 Interpreta os gráficos
• Cathay Pacific Airways, Delta Airlines, Emirates, Ryanair.
• Ryanair. • Destino: Europa. Emisora de turistas: Europa.

• British Airways, Air France, United Airlines, Japan Airlines, • R. L. Débese, probablemente, á duración das estancias
Singapore Airlines, American Airlines, KLM, Northwest no país.
Airlines, Quantas. Debido á competencia de compañías
de baixo custo. Páx. 155

Páx. 151 Saber facer. Comentar unha previsión da evolución

13 Interpreta o mapa
• Norteamérica e Europa. África e Oceanía.
• Desenvolvéronse os aeroportos do sueste asiático
e o de Sydney, en Australia, debido ao importante
crecemento económico destas zonas.
Claves para estudar
• As principais vantaxes do avión son que é un medio rápido,
seguro e cómodo. Os inconvenientes son: capacidade limitada,
alta contaminación, necesidade dunha complexa infraestrutura
de controis de seguridade.
• As rutas entre América do Norte e Europa, entre Europa e Asia
e entre Asia e América do Norte.
• É o conxunto de medios e infraestrutura necesarios para levar
a cabo algo.
do turismo
18 •  De crecemento.
• Prevese que pase de máis de 1.000 millóns de turistas
de 2012 a 1.800 en 2030, un crecemento dun 80 %
en 18 anos.
• Prevese que a rexión que máis crecerá en número
de turistas será Asia e Pacífico, aínda que Europa seguirá
sendo a principal rexión turística.
• O crecemento dos turistas de Asia e Pacífico obedece
ao desenvolvemento económico dos países emerxentes.
Claves para estudar
• R. L. Principais rexións turísticas: Europa, a rexión Asia-Pacífico,
América. Principais países de destino: Francia e España
en Europa; China, Tailandia e Malaisia en Asia-Pacífico;
Estados Unidos en América.

36 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Pensa. Reduce o turismo. Así sucedeu con Tunisia ou Exipto
durante as revolucións sociais de Primavera Árabe.
Páx. 156
19 Interpreta o gráfico
• Incrementáronse en xeral, con caídas acusadas arredor
de a 2000, 2007 e 2010.
• Non.
Páx. 157
20 Interpreta os gráficos
• Pasaron de menos do 20 % en 2001 a case o 90 %
da poboación. O acceso a Internet experimentou
unha evolución similar nos países desenvolvidos,
aínda que o crecemento foi menor nos países
en desenvolvemento.
• A telefonía fixa. Pola competencia do teléfono móbil.
• Sobre o 70 %. Algo máis do 30 %.
Claves para estudar
•  Servizos financeiros: son as actividades e negocios que
se dedican a xestionar o diñeiro: o seu investimento, préstamo
e aforro. Sistema financeiro: é o formado polo conxunto
de institucións e medios que poñen en contacto os que
ofrecen o capital cos que o necesitan. Mass media: medios
de comunicación de masas, como a prensa ou a televisión.
Servizos a empresas: reúnen as actividades que satisfán
necesidades das empresas, substituíndo ou complementando
servizos que ata hai pouco se realizaban na mesma empresa.
• Porque provocaron grandes cambios na economía
(novas formas de negocio), na organización do traballo,
na cultura, no coñecemento e no ocio.
Pensa. Pode realizar ambos, pode ter como clientes
a particulares ou a empresas.
Páx. 158
21 Interpreta o gráfico
• Con Europa.
• Con Alemaña, Italia, China, Países Baixos, EUA, Bélxica
e F. de Rusia.
• Con Francia.
Páx. 159
Claves para estudar
• A súa contribución á riqueza do país (32,3 %) en comparación
coa poboación ocupada, o 16,5 %.
• É unha rede desequilibrada, pois presenta grandes diferenzas entre
os seus territorios. O transporte é mellor e a rede é máis densa
nas zonas máis poboadas e de maior actividade económica.
Pensa. R. L.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Páx. 161
22 Usa as TIC
R. M. Fundouna o rei Fernando VII en 1831. En 1868
creouse a peseta. En 1936 pechouse a Bolsa debido
á Guerra Civil.
Claves para estudar
• Unhas praias excelentes, as políticas dos Gobernos,
que promocionan o turismo, os fortes investimentos
e as melloras en infraestruturas realizadas para responder
ás necesidades dos turistas, a riqueza cultural de España.
• Ofrecer ao cidadán servizos de interese xeral, como sanidade,
educación, exército, cultura…, e desenvolver empresas
en sectores onde a actuación privada é insuficiente.
• O Estado fíxose cargo dalgúns bancos e caixas en quebra
e promoveu un proceso de fusións para crear entidades
de maior tamaño. Isto supuxo un enorme desembolso
de diñeiro por parte do Estado, o que aumentou
a súa débeda.
Pensa. R. L. As localidades con construcións de arte románica
e as rías, por exemplo.
Páx. 163
Claves para estudar
• O comercio, os transportes, o turismo e os servizos públicos.
• Conta cunha ampla rede viaria, una rede ferroviaria,
cinco portos de interese xeral e máis de cen portos
e instalacións portuarias e tres aeroportos.
• Creouse a Xunta de Galicia, entrouse na Unión Europea
e consolidáronse as estruturas do Estado do benestar,
cun desenvolvemento do ensino e sanidade públicos.
• Galicia destaca en turismo cultural, co Camiño de Santiago,
no turismo urbano, no de congresos, no termal, no naútico,
no rural, no etnográfico e gastronómico e no de sol e praia.
R. M. Moitos deles pódense combinar perfectamente, como
o turismo cultural e o gastronómico.
Pensa. R. L.
Páx. 164
23 Resume o esencial
(De arriba abaixo, de esquerda a dereita.)
(Definición). É o conxunto de actividades de intercambio
de bens e servizos entre os produtores e os consumidores.
(Factores). O desenvolvemento dos transportes
e as súas infraestruturas, a densidade de poboación
e o nivel adquisitivo das persoas.
(Tipos). Comercio exterior é o conxunto de actividades
comerciais que se realizan entre países. Comprende:
importacións e exportacións.
Comercio interior é o conxunto das actividades comerciais
que se realizan dentro das fronteiras dun país. Interveñen:
comerciantes polo miúdo e comerciantes por xunto.
37
 (No mundo). Organízao a OMC, Organización Mundial
do Comercio.
As principais potencias comerciais son: Unión Europea,
Estados Unidos, Xapón e China.
(En España.) Supón o 32,3 % do PIB, 16,5 % da poboación
activa. Os maiores intercambios comerciais prodúcense
coa Unión Europea.
Ver táboa na páxina seguinte.
Conceptos
24 • Non, tamén servizos.
• Pode ser público ou privado.
• Unha agrupación de países para favorecer e facilitar
o comercio.
• Que as exportacións son maiores ca as importacións.
• Aforra tempo e gastos: é máis eficaz.
• O traslado de servizos a países menos desenvolvidos
onde a man de obra é máis barata.
25 • A área de libre comercio é unha zona integrada
por distintos países onde o comercio dos seus bens está
exento do pago de taxas aduaneiras e, por tanto, poden
circular libremente. Unha unión aduaneira é unha área
de libre comercio onde, ademais de eliminar os aranceis
entre os membros, se establece unha política aduaneira
común fronte a países non membros.
• Os interpersoais permiten a relación entre as persoas,
unha e unha ou en grupos; os mass media diríxense
a un gran número de persoas.
Localización
26 R. L.
Traballo co atlas
27 R. L.
Páx. 165
Causas e efectos
28 • Porque nelas hai maior número de consumidores,
empresas e actividades administrativas do Estado.
• Foi clave para o seu desenvolvemento.
• Sedes administrativas, de empresas e de negocios
(ministerios, embaixadas, Bolsa, etc.), servizos cualificados,
etc. Débese ao maior volume de poboación
e á dispoñibilidade de man de obra cualificada.
Comprometidos. Unhas relacións comerciais internacio-
nais máis xustas
29 Educación cívica
• R. L.
• R. L.
38 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Páx. 166
Resolve un caso práctico. Analizar un lugar turístico: Beni-
dorm (Alacant)
30 • Na costa levantina, ao leste da Península.
• Alacant.
• Costa Branca.
31 • Clima mediterráneo con elevadas temperaturas
e escasas precipitacións, boas comunicacións
por estrada ou avión, infraestruturas hoteleiras
e de servizos abundantes.
32 • Cara a 1883. Había 3.150 habitantes.
• Cara a 1960.
• En Benidorm viven uns 69.000 habitantes; pero no verán
supera os 400.000.
• O turismo require de traballadores que atendan os hoteis,
restaurantes, as actividades de ocio, etc., o que atrae
poboación á zona.
• R. L.
33 • A agricultura. Na actualidade, o turismo.
• Benefícianse os relacionados cos servizos:
restauración, comercio, servizos bancarios,
construción, alimentación…
34 • Na fotografía de 1967 apréciase un núcleo de poboación
de pequeno tamaño en primeiro plano, un espazo chan
dedicado a hortas e terreos de cultivo que bordean
a praia e unha montaña pouco habitada ao fondo.
Na fotografía de 2013, toda a liña costeira se converteu
nun espazo urbano con edificacións en altura.
• Hoteis e apartamentos.
• O crecemento supoñería unha gran presión sobre
o abastecemento de auga e demais recursos naturais.
35 • Aproximadamente, a metade do turismo que vai
a Benidorm é nacional e a outra metade é estranxeiro.
Estes últimos proceden sobre todo de Reino Unido,
Francia, Países Baixos e Bélxica. Os nacionais proceden
da Comunidade de Madrid, o País Vasco, Castela e León
e a Comunidade Valenciana.
• Turismo de persoas maiores. É importante porque
este tipo de turismo se concentra nos meses
da temporada baixa, cando menos ocupación teñen
os hoteis. Por iso, o seu desenvolvemento permitiu romper
a estacionalidade e manter a ocupación hoteleira todo
o ano.
Páx. 168
Formas de pensar. Análise científica. Todas as redes
de transporte son iguais?
36 A: trátase dunha rede anárquica. B: é unha rede
cuadrangular.
37 • A: rede débil, pouco estruturada, non xerarquizada
(todas as estradas son da mesma entidade). B: rede densa,
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 estruturada, xerarquizada (todos os núcleos están Traballo cooperativo. Viaxe á illa grega de Santorini
densamente conectados e hai distintos niveis de estradas).
40 A estabilidade política, as dificultades orográficas
• A: baixo. B: alto.
e climatolóxicas, a historia de cada país.
• A: baixa. B: alta.
38 R. L.
Páx. 169
39 Canto maior é o desenvolvemento económico do país,
máis densa, estruturada, conectada e accesible é unha rede. Traballo cooperativo. Viaxe á illa grega de Santorini
Por iso, a rede de Xapón é moito máis complexa, pois
o seu grao de desenvolvemento económico é moi superior 42 Usa as TIC. R. L.
ao de Guinea Ecuatorial.

Os TRANSPORTES

Medios de Principais
Infraestruturas Tipos Vantaxes Problemas
transporte redes ou rutas

Estrada: Moi densas

Comodidade infraestruturas nos países
e flexibilidade custosas, accidentes,
Tren, Estradas, autovías, desenvolvidos.
(estrada), contaminante.
Transporte automóbil, autoestradas, túneles, Estrada Ferrocarril pouco
rapidez,
terrestre camión, pontes, liñas férreas, e ferrocarril. Ferrocarril: pouco denso pero
economía
autocar. estacións. flexible, eficaz en países
e seguridade
infraestruturas pouco
(ferrocarril).
custosas. desenvolvidos.

Peiraos, lugares de É lento. Esixe grandes

Buques de De pasaxeiros Atlántico norte,
Transporte amarre, guindastres, investimentos
pasaxeiros e e de É barato. Pacífico, ruta
naval edificios de administración e infraestruturas.
mercadorías. mercadorías. do Mediterráneo.
e aduanas. É moi contaminante.

Grandes instalacións
e servizos: pistas
de rodadura, engalar
e aterrar, hangares para Transporte
Alta contaminación,
as aeronaves, estacións de pasaxeiros América
complexa
de combustible, torres e transporte Medio rápido, do Norte-Europa,
Transporte infraestrutura,
Avión. de control, terminais de seguro Europa con Asia,
aéreo capacidade limitada,
de pasaxeiros, centros mercadorías e cómodo. Asia-América
controis
de carga e descarga de alto custo do Norte.
de seguridade.
de mercadorías, servizos ou urxentes.
de seguridade, de control
de aduanas, de xestión
de equipaxes.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 39

 6 UN MUNDO DE Cidades
Páx. 171
Interpreta a imaxe
• Ten un gran valor económico, posto que é un recurso
para xerar enerxía grazas á proliferación nos últimos anos
nos países escandinavos (Suecia, Noruega…) de plantas
que converten o lixo en electricidade e calefacción.
• R. L.
• R. L.
Como o sabemos?
• R. M. Vitoria-Gasteiz foi designada pola Comisión Europea
como Capital Verde Europea 2012. O motivo: máis de 30 anos
de iniciativas respectuosas co medio ambiente e en prol
dun desenvolvemento sustentable.
Páx. 172
1 Interpreta as imaxes
• O espazo urbano.
• Predominan os usos artificiais do solo: residencial
(vivendas), industrial (fábricas), terciario (oficinas,
comercios, etc.), equipamentos comunitarios (hospital,
universidade…), transporte e infraestruturas de transporte
(rede viaria, estacións…), etc.
• O espazo ocupado por zonas verdes é pequeno.
Páx. 173
2 Usa as TIC. R. L.

• É unha cidade recente. A súa construción comenzou
en 1956, co fin de trasladar a capital desde a costa
–Río de Janeiro– ao interior e así atraer poboación
a esa zona do país, bastante despoboada. En 1960
converteuse oficialmente na nova capital de Brasil.
• O seu desenvolvemento foi planificado. Porque presenta
un plano en forma de avión ou de ave, amplas avenidas
e unha distribución planificada dos usos do solo.
• Si. No centro do plano ou o «corpo» dese avión, onde iría
a «cabina de pasaxeiros», sitúase o chamado Eixe
Monumental, formado por unha extensa zona verde
rectangular rodeada por amplas avenidas, que se estende
ao longo duns 16 km, desde a estación de ferrocarril
á Praza dos Tres Poderes.
– Na parte oriental deste Eixe, que sería a parte
«traseira» do avión, levántanse os edificios
da administración local.
– Na parte central, a estación de autobuses
e o coñecido como Complexo Cultural (Museo
Nacional, Biblioteca Nacional, etc.).
– Na parte occidental do Eixe, o que sería a «cabina
de mando» do avión, localízase a denominada
Explanada dos Ministerios, porque a ambos os lados
da zona verde se concentra a administración federal
en edificios iguais de nove pisos, e a Praza
dos Tres Poderes: o executivo, no Palacio de Planalto;
40 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
o lexislativo, no Congreso Nacional; e o xudicial,
no Supremo Tribunal Federal.
– Nas «ás» do avión sitúanse edificios destinados
fundamentalmente a vivendas e comercios.
Claves para estudar
• O espazo urbano é o territorio que ten densidades
de poboación superiores aos 150 habitantes por km²
e en que predominan os usos artificiais do solo, como
as vivendas, as infraestruturas de transporte, as fábricas,
os almacéns, os comercios, etc. A cidade é un tipo
de localidade que se encontra no espazo urbano.
Nun mesmo espazo urbano pode haber máis dunha cidade.
• As seguintes características:
– Un elevado número de habitantes concentrado nun espazo
pequeno. A cifra varía segundo os países; en España
considérase cidade á localidade con máis de 10.000
habitantes.
– O predominio dos usos artificiais do solo. Por iso, só
unha porcentaxe moi baixa da poboación se dedica
ás actividades agrarias e o espazo ocupado por usos
naturais, como bosques adoita ser pequeno.
– Un estatuto administrativo de «cidade». Este estatuto adoita
ter a súa orixe na consideración desa localidade como
cidade ao longo da historia.
• A función residencial é a máis importante. Pero, ademais,
cumpren outras funcións:
– Comercial, a escala tanto local como internacional.
– Industrial, moi importante ata hai uns anos.
– Político-administrativa, orientada á xestión da propia cidade,
a través do Concello, ou á xestión de espazos máis amplos
no caso das capitais provinciais, autonómicas, estatais, etc.
• Adóitanse distinguir tres zonas segundo a súa evolución
ao longo da historia:
– O centro histórico ou zona antiga, que é o espazo
que ocupaba a cidade antes do gran crecemento urbano
que provocou a Revolución Industrial.
– Os barrios dos ensanches, que xurdiron no século XIX
arredor de amplas avenidas arboradas de nova creación;
os bulevares, trazados a partir da cidade antiga.
– A periferia ou zona suburbana, que é o anel edificado máis
exterior da cidade e a súa zona de crecemento na actualidade.
Pensa. Non, porque pasaron bastantes séculos. Pódense ver
os restos que se conservan, pero outros moitos desapareceron.
Páx. 174
3 Usa as TIC
• R. L.
• As capas de «Circulación» e «Transporte» ofrecen
información en tempo real do tráfico nas entradas e saídas
de Bilbao e a ocupación de zonas OTA e aparcadoiros
e información sobre as liñas de transporte público,
e as diferentes estacións e paradas, incluídas as de taxis.
• Ofrece información sobre a localización de restaurantes,
museos, hoteis, etc.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Claves para estudar
• Tres zonas: a cidade central, o espazo periurbano e a área
rururbana.
• É a localidade principal dese espazo, o seu elemento
organizador, xa que nela se concentran: a maioría
dos servizos que utiliza o conxunto de habitantes do espazo
urbano, a maioría das vivendas de moitas das persoas
que traballan nese espazo urbano e a maioría das institucións,
empresas, etc., en que se toman decisións que afectan
ás persoas e ás actividades que se localizan nese espazo
urbano.
Pensa. R. L. Por exemplo, porque se produce unha forte
mobilidade dos habitantes para acudir ao seus empregos,
acceder a certos servizos (hospitais, universidades, comercios
especializados…), volver ao seu lugar de residencia, etc.
Móvense as persoas, pero tamén as mercadorías , os servizos,
etc. O aumento do tráfico rodado e a circulación,
da contaminación atmosférica e acústica…
Páx. 175
4 Interpreta a imaxe
• Porque o espazo urbanizado non é continuo nin compacto,
senón que hai espazos rurais intercalados nos espazos
urbanos.
• Hai unha mestura de usos: industrial (polígonos
industriais), residencial (urbanizacións), comercial (centros
comerciais), agrario (terras de cultivo, pastos…), etc.
• Bos, en canto que o novo modelo de cidade, a cidade
difusa, se debeu, ademais de a outros factores, ao intenso
desenvolvemento das infraestruturas de transporte por
estrada, principalmente autovías e autoestradas, e tamén
á mellora das redes de transporte público.
Páx. 176
5 Saber facer. Analizar o espazo urbano a partir dun plano
•  R. L. O barrio gótico é a parte máis antiga da cidade
e encóntrase dentro do distrito de Ciutat Vella, xunto
ao porto. O ensanche –l´Eixample– localízase na parte
central da cidade e da imaxe. As localidades da área
metropolitana que destacan son: L’Hospitalet de Llobregat,
Cornellá de Llobregat, El Prat de Llobregat, Santa Coloma
de Gramanet, Badalona e Sant Adriá de Besós.
• Moi boas.
6 • Administrativos (concello), sanitarios (hospital), educativos
(universidade), culturais (monumentos, teatros…), etc.
• En Ciutat Vella dominan os usos mencionados antes, é
dicir, os servizos. No Eixample domina a función residencial,
igual que na periferia, aínda que tamén hai comercios,
colexios, centros de saúde, etc. As zonas de uso industrial
localízanse na periferia, nas manchas destacadas en cor
rosa. As zonas verdes son parques e xardíns.
• Un plano irregular e un plano regular.
• O primeiro a Ciutat Vella e o segundo ao Eixample.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
• Porque Cidade Vella de Barcelona non respondeu
a un crecemento urbano planificado, senón que foi
espontáneo, a diferenza do que ocorreu co Eixample,
que obedeceu a un plan urbanístico previo, por iso
presenta rúas amplas e un trazado ortogonal
ou en cuadrícula.
• A trama é pechada no barrio gótico e no Ensanche,
e é aberta nos distritos da periferia de Barcelona.
Páx. 178
7 Saber facer. Analizar a localización das cidades
• Toquio (39,4 millóns de habitantes), Guangzhou
(32,6 millóns de habitantes), Xakarta (27 millóns
de habitantes), Nova Delhi (25,3 millóns de habitantes),
Seúl (24,2 millóns de habitantes).
• Na costa. R. L. Por exemplo, a existencia de condicións
climáticas máis favorables, o maior desenvolvemento
económico ligado directa ou indirectamente aos portos
marítimos, etc.
•  Boas comunicacións.
Páx. 178
8 Usa as TIC. R. L.
Claves para estudar
•  Urbanización: proceso polo que o espazo urbano gaña
habitantes en detrimento da poboación rural. Megacidade:
aglomeración urbana con máis de 10 millóns de habitantes.
Pensa. Nos países menos desenvolvidos. Porque o proceso
de urbanización comezou máis tarde e, ademais, presentan
actualmente un forte crecemento demográfico.
Páx. 179
9 Interpreta o mapa
•  É a empresa de transporte exprés (por avión) máis grande
do mundo.
• A través dos seus centros en Estados Unidos: Memphis,
Los Angeles, Nova York, Miami, Anchorage, San Francisco…,
e en Canadá, FedEx opera en numerosas cidades de todo
o mundo. A maioría delas son cidades globais (Londres,
París, Bruxelas, Madrid, Berlín, Viena, Moscova, Toquio,
Beijing (Pequín), Xanghai, Hong Kong, Seúl, Sydney, Kuala
Lumpur…); outras son cidades «emerxentes» (Bombai,
Nova Delhi, Calcuta, Bangalore, Dhaka, Singapura, Manila,
Addis Abeba, Nairobi, Cidade do Cabo, Johannesburgo,
Tunisia, Río de Janeiro, São Paulo, Bogotá, Caracas…);
e outras son capitais estatais importantes (Ciudad
de México, Santiago de Chile, Buenos Aires, Estocolmo…).
10 Comprensión lectora
 . M. Por exemplo, segundo o alcalde de Londres, «o peso
R
global de Londres no mundo das finanzas; nas artes,
os museos, o teatro, a música; a calidade da nosa televisión
e a innovación que demostramos nas novas tecnoloxías;
41
 a variedade e calidade dos restaurantes; o dinamismo
na arquitectura […]. Con máis de 8 millóns de habitantes […]
fálanse 304 idiomas, e o 36 % da poboación naceu
no estranxeiro».
Páx. 181
11 Interpreta o mapa e as táboas
• En países desenvolvidos. Porque nesas cidades se toman
decisións e se desenvolven actividades que teñen
repercusións económicas e sociais a nivel mundial ou que
afectan, polo menos, a gran parte do planeta.
• Londres, París, Bruxelas, Berlín, Viena e Madrid. En actividade
de negocios destacan Londres e Viena (congresos);
en intercambio de información, París; en experiencia
cultural, Londres; e en actividade pública, Bruxelas.
• O gran desenvolvemento da actividade de negocios, a man de
obra abundante e cualificada, e a capacidade de innovación.
Claves para estudar
• Porque as empresas e outras entidades que producen
a información se localizan maioritariamente nas cidades.
• Significa que na rede urbana mundial non todas as cidades
teñen o mesmo peso, senón que existe unha xerarquía, é dicir,
unha orde de importancia das cidades segundo a influencia
que teñen as decisións que se toman nelas e as actividades
que realizan.
• É aquela en que se toman decisións e se desenvolven
actividades que teñen repercusións económicas e sociais
a nivel mundial ou que afectan, polo menos, a gran parte
do planeta. Nova York, Londres, París, Toquio e Hong Kong.
Pensa. R. L. Por exemplo, que ese país quede á marxe
dos principais centros de innovación do planeta en todos
os terreos: economía, cultura, ciencia, modos de vida, etc.
Páx. 182
12 Educación cívica. R. L. Por exemplo, utilizando o transporte
público (autobús, metro…) para non agravar o problema
do tráfico e da contaminación atmosférica e acústica,
e intentando reciclar o lixo na casa.
Páx. 183
Claves para estudar
• «Illa de calor»: refírese a que as cidades presentan unha
temperatura lixeiramente superior respecto ao seu contorno
non urbano. A diferenza pode ser de varios graos e prodúcese
sobre todo nas noites sen vento nin nubes. A este fenómeno
tamén contribúen os materiais das construcións (formigón,
asfalto…) e a maior altura dos edificios, que concentran máis
a calor; así como a menor superficie de espazos verdes
e de masas de auga, que refrescan o ambiente. Reciclaxe:
proceso que ten como obxectivo converter os residuos
ou parte deles en novos produtos, contribuíndo así a coidar
o medio. Segregación social do espazo urbano: diferenciación
42 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
dos distintos barrios da cidade en función da clase social
dos seus habitantes. Bolsas de marxinalidade: zonas urbanas
especialmente deprimidas e degradadas.
• A contaminación atmosférica, os problemas de tráfico,
a xestión dos residuos, os problemas de marxinalidade,
o abastecemento de certos recursos (auga, enerxía…), etc.
• Supoñen inconvenientes máis ou menos importantes:
a contaminación atmosférica pode dificultar a vida diaria
das persoas con problemas respiratorios e asma, por exemplo,
e o tráfico denso fai que se perda moito tempo nos
desprazamentos e atascos, se produzan máis accidentes, etc.
Algúns problemas son comúns a todos os habitantes
da cidade (como o da contaminación) e outros afectan
máis a uns ca a outros, segundo onde se resida (é o caso,
por exemplo, dos problemas de marxinalidade, presentes
nos barrios máis degradados da cidade ou moi afastados).
Os gobernos deben facer fronte a todos eses problemas,
polo que a xestión dunha cidade non é unha tarefa fácil.
Pensa. R. L. Por exemplo, para reducir a contaminación
atmosférica, á vez que o tráfico, pódese intentar diminuír
o tráfico na cidade fomentando o uso do transporte público,
da bicicleta e de vehículos eléctricos, ou limitar o tráfico
rodado dalgunha maneira. Para mellorar a xestión dos residuos,
débese continuar concienciando os cidadáns da necesidade
de levar a cabo un consumo responsable e de reciclar o lixo.
Para intentar frear a segregación social e a aparición de bolsas
de marxinalidade, pódese dotar os barrios máis degradados
dos servizos e equipamentos necesarios, ocupándose tamén
de acabar, ou cando menos previr, as actividades delituosas:
tráfico de drogas, roubos, etc.
Páx. 184
Claves para estudar
• Foi tardío, lento e presentou varias interrupcións.
Desenvolveuse paralelo ao proceso de industrialización
e provocou un masivo éxodo rural.
• As tres etapas son as seguintes:
– Desde mediados do século XIX a 1955. Nesta etapa
o proceso de urbanización foi un proceso lento. A poboación
rural dirixiuse a unhas poucas cidades: Barcelona, Bilbao
e o resto do litoral vasco, Madrid, Valencia e Zaragoza.
– De 1955 a 1980. Nesta etapa o proceso de urbanización
acelerouse, á vez que o de industrialización. Un terzo
da poboación española emigrou desde o campo ás cidades
en que se estaba producindo o desenvolvemento
industrial. As cidades que protagonizaron o crecemento
da etapa anterior aumentaron moito a súa poboación;
a elas sumáronse as do litoral atlántico galego, Valladolid,
as do litoral asturiano e cántabro, Pamplona, as localidades
do val do Ebro entre Logroño e Zaragoza, as que se situaban
na estrada que unía as cidades de Valencia e Alacant,
e algunhas localidades do triángulo Sevilla-Cádiz-Huelva.
Produciuse tamén un gran desenvolvemento turístico,
que levou poboación a Málaga, aos arquipélagos balear
e canario, e ao litoral mediterráneo entre Xirona e Alacant,
onde ademais se ofrecían empregos industriais.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 – De 1980 ata os nosos días. Nesta última etapa o proceso – No seguinte nivel sitúanse as capitais provinciais
foi diferente. Os movementos migratorios do campo e outras cidades medias como Xixón e Jerez de la Frontera.
á cidade continuaron, pero o seu volume e a súa intensidade – E, por debaixo das anteriores, as cidades pequenas
son moito menores. Empresas situadas nas grandes cidades e as cabeceiras comarcais, que abastecen de servizos
trasladaron parte das súas actividades produtivas a zonas básicos a territorios máis reducidos.
próximas e ben comunicadas da periferia urbana
Pensa. R. L.
ou máis lonxe. Isto impulsou o desenvolvemento
das áreas metropolitanas e o modelo de cidade difusa.
Páx. 185
• No sistema urbano español distinguimos varios subsistemas
(central, catalán, levantino, suroccidental, vasco-val do Ebro, 13 Interpreta o mapa
balear, canario, litoral galego e asturiano), dentro dos cales
• Subsistemas central, catalán, levante, suroccidental,
as relacións entre as cidades son moi intensas.
vasco-val do Ebro, balear, canario, litoral galego e asturiano.
• Distínguense os seguintes niveis:
Principais cidades de cada un deles: Madrid, Barcelona,
– Madrid e Barcelona son cidades globais. Están conectadas
Valencia, triángulo Sevilla-Córdoba-Málaga, eixe Bilbao-
cos principais centros económicos mundiais, acollen
-Zaragoza, Palma, Las Palmas de Gran Canaria-Santa Cruz
os servizos máis especializados e as actividades
de Tenerife, eixe A Coruña-Vigo e Oviedo.
tecnoloxicamente máis avanzadas. A súa influencia política,
económica e cultural sobre o país é moi grande. Madrid e Barcelona son cidades globais; Valencia, Bilbao,
Zaragoza, Sevilla e Málaga son grandes cidades nacionais;
– Por debaixo delas están outras grandes cidades nacionais:
e o resto son centros urbanos rexionais.
Valencia, Bilbao, Zaragoza, Sevilla e Málaga, que teñen tamén
unha notable proxección internacional, aínda que bastante • En zonas do litoral. Á concentración da poboación
menor ca Madrid e Barcelona. e as actividades económicas en estas zonas.
– Nun nivel inferior están os centros urbanos rexionais, • Grandes zonas do interior da Península. Que os seus
ben conectados coas grandes cidades e que proporcionan núcleos urbanos son pequenos e non están conectados
servizos especializados ás súas provincias e Comunidades coas principais cidades españolas.
Autónomas. Son, por exemplo, Donostia-San Sebastián,
Oviedo, Santiago de Compostela, Valladolid, Alacant, Murcia, Páx. 186
Palma, Cádiz ou Santa Cruz de Tenerife.
14 Resume o esencial. Ver a táboa inferior.

O Espazo URBANO

• Un elevado número de habitantes, concentrados nun espazo pequeno. A cifra varía segundo
os países; en España considérase cidade á localidade con máis de 10.000 habitantes.
• O predominio dos usos artificiais do solo. Por iso, só unha porcentaxe moi baixa da poboación
Trazos que
se dedica ás actividades agrarias e o espazo ocupado por usos naturais, como bosques,
a diferencian
adoita ser pequeno.
• Un estatuto administrativo de «cidade». Este estatuto adoita ter a súa orixe na consideración
desa localidade como cidade ao longo da historia.

• A función residencial é a máis importante.

• Comercial, tanto a escala local como internacional.
Funcións • Industrial, moi importante ata hai uns anos.
• Político-administrativa, orientada á xestión da propia cidade, a través do Concello, ou á xestión
de espazos máis amplos no caso das capitais provinciais, autonómicas, estatais, etc.
A cidade

• Segundo as súas funcións: barrios residenciais, áreas comerciais, o centro ou CBD, zonas
dedicadas ao transporte, polígonos industriais e de servizos, áreas educativas ou culturais, etc.
• En Europa, segundo a súa evolución histórica, distínguense tres zonas:
– O centro histórico ou zona antiga, que é o espazo que ocupaba a cidade antes
Estrutura interna do gran crecemento urbano que provocou a Revolución Industrial.
– Os barrios dos ensanches, que xurdiron no século XIX arredor da amplas avenidas de nova
creación con árbores; os bulevares, trazados a partir da cidade antiga.
– A periferia ou zona suburbana, que é o anel edificado máis exterior da cidade e a súa zona
de crecemento na actualidade.

A contaminación atmosférica, os problemas de tráfico, a xestión dos residuos, os problemas

Grandes retos
de marxinalidade, o abastecemento de certos recursos (auga, enerxía…), etc.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 43

 O Espazo URBANO

• A cidade central. É a localidade principal dese espazo, o seu elemento organizador, xa que
se concentran nela:
– A maioría dos servizos que utiliza o conxunto de habitantes do espazo urbano.
– A maioría das vivendas de moitas das persoas que traballan nese espazo urbano.
– A maioría das institucións, empresas, etc., en que se toman decisións que afectan
as persoas e as actividades que se localizan nese espazo urbano.
• O espazo periurbano. É un amplo anel arredor da cidade central, coa cal pode formar
unha área metropolitana. As localidades do espazo periurbano teñen Concello propio,
pero presentan unha forte dependencia da cidade central.
Zonas – Parte da súa poboación traballa na cidade central.
– Os seus habitantes acoden á cidade central para facer uso de certos servizos: universidades,
hospitais, teatros, etc.
– Acolle industrias, almacéns, áreas comerciais… que dependen da cidade central
por varias razóns: porque alí está a sede da empresa, porque requiren servizos técnicos
A e de mantemento que contratan con empresas da cidade central ou porque producen bens
organización e servizos para os habitantes desa cidade.
do espazo • A área rururbana. É o territorio que rodea o espazo periurbano. É unha zona intermedia,
urbano xa que, sendo rural, é unha zona de expansión de poboación, actividades e modos de vida
urbanos. Articúlase, xeralmente, ao longo das principais vías de comunicación.

• Definición: é aquela cun espazo urbanizado que non é continuo nin compacto, senón que hai
espazos rurais intercalados entre espazos urbanos.
• Factores:
– O traslado de determinadas actividades empresariais fóra da cidade central, a localidades
próximas.

Cidade difusa – O intenso desenvolvemento das infraestruturas de transporte por estrada e a mellora
das redes de transporte público.
– O aumento das rendas familiares, que permite aos seus membros dispoñer de varios
vehículos e residir en zonas máis afastadas do lugar de traballo, de estudos, dos servizos
máis especializados…
– O desenvolvemento dos valores que consideran máis saudable a vida nos espazos rurais
en contacto coa natureza.

• Os países desenvolvidos iniciaron a súa urbanización nos séculos XVIII e XIX, en xeral,
paralela ao proceso de industrialización. Por iso, hoxe teñen as seguintes características:
– Porcentaxes de poboación urbana moi altas, que superan o 80 % da poboación total
do país.
– Cifras de poboación urbana crecentes, pero a un ritmo menor ca o dos países
emerxentes e en desenvolvemento.
Países • O aumento da poboación urbana nos países desenvolvidos explícase por tres factores:
desenvolvidos – As actividades agrarias achegan rendas menores ca as actividades que se desenvolven
nas cidades e estas, ademais, presentan unha maior oferta de servizos e empregos.
Isto fai que siga emigrando poboación rural cara ás cidades.
– A poboación urbana ten menos idade ca a rural, pois os emigrantes do campo
son fundamentalmente xente nova en idade de ter fillos.
O proceso de – Nun mundo global, as cidades viron afianzado o seu papel como centros económicos
urbanización polos que circulan os bens e servizos do mercado mundial.

• Nestes países a poboación urbana supón máis do 46 % da súa poboación total.
Comezaron a súa urbanización máis tarde ca os países desenvolvidos, pero as súas cifras
de crecemento superan con moito ás destes.
•  Este crecemento débese a varios factores:
Países – As intensas correntes migratorias desde o campo cara ás cidades, en busca dunha vida
emerxentes e en mellor.
desenvolvemento – Como resultado das migracións, a poboación urbana é máis nova ca a rural e, polo tanto,
ten un crecemento natural máis alto.
– Hoxe, moitas cidades destes países acollen actividades económicas deslocalizadas
dos países desenvolvidos (fábricas, centros de atención telefónica, etc.). Isto xerou
un maior número de empregos e oportunidades.

44 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

 O Espazo URBANO

Está encabezada polas consideradas cidades mundiais ou globais. Nelas tómanse decisións
e desenvólvense actividades que teñen repercusións económicas e sociais a nivel mundial
ou que afectan, polo menos, a gran parte do planeta.
Nas cidades globais están as sedes das principais institucións financeiras (bolsas de valores,
bancos…), de organizacións supraestatais e internacionais (UE, ONU…), de moitas das maiores
Mundial multinacionais, das máis poderosas empresas de medios de comunicación… Deste modo,
actúan como centros dos fluxos financeiros, comerciais, culturais, da información, etc.,
mundiais.
Estas cidades están moi ben comunicadas entre si e coas capitais do mundo máis importantes.
Nova York, Londres, París, Toquio e Hong Kong son hoxe as principais cidades globais. Non todas
as cidades consideradas mundiais son igual de poderosas e influentes.
•  Distínguense os seguintes niveis:
– Madrid e Barcelona son cidades globais. Están conectadas cos principais centros
A rede urbana económicos mundiais, acollen os servizos máis especializados e as actividades
tecnoloxicamente máis avanzadas. A súa influencia política, económica e cultural sobre
o país é moi grande.
– Por debaixo delas encóntranse outras grandes cidades nacionais: Valencia, Bilbao, Zaragoza,
Sevilla e Málaga, que teñen tamén unha notable proxección internacional, aínda que
bastante menor ca Madrid e Barcelona.
Nacional
– Nun nivel inferior están os centros urbanos rexionais, ben conectados coas grandes cidades
e que proporcionan servizos especializados ás súas provincias e Comunidades Autónomas.
Son, por exemplo, Donostia-San Sebastián, Oviedo, Santiago de Compostela, Valladolid,
Alacant, Murcia, Palma, Cádiz ou Santa Cruz de Tenerife.
– No seguinte nivel sitúanse as capitais provinciais e outras cidades medias como Xixón e Jerez
de la Frontera.
– E, por debaixo das anteriores, as cidades pequenas e as cabeceiras comarcais,
que abastecen de servizos básicos a territorios máis reducidos.

Conceptos – A maioría das institucións, empresas, etc.,

15 en que se toman decisións que afectan as persoas
Non. O espazo urbano é o territorio que ten densidades
de poboación superiores aos 150 habitantes por km²
e en que predominan os usos artificiais do solo, como
as vivendas, as infraestruturas de transporte, as fábricas,
os almacéns, os comercios, etc. A cidade é un tipo
de localidade que se encontra no espazo urbano.
Nun mesmo espazo urbano pode haber máis dunha cidade.
16 • Área metropolitana: está formada pola cidade central
e o espazo periurbano.
• CBD (Central Business District): zona onde se concentran
as sedes dos principais bancos e grandes empresas,
os comercios máis exclusivos, os despachos de avogados,
asesores, etc., e as institucións máis importantes
da cidade, como o Concello.
•  Megacidade: aglomeración urbana con máis de 10 millóns
de habitantes.
•  Cidade global: aquela en que se toman decisións
e se desenvolven actividades que teñen repercusións
económicas e sociais a nivel mundial ou que afectan,
polo menos, a gran parte do planeta.
Procesos
17 • É a localidade principal dese espazo, o seu elemento
organizador, xa que nela se concentran:
– A maioría dos servizos que utiliza o conxunto
de habitantes do espazo urbano.
– A maioría das vivendas de moitas das persoas
que traballan nese espazo urbano.
e as actividades que se localizan nese espazo urbano.
• Foi tardío, lento e presentou varias interrupcións.
Desenvolveuse paralelo ao proceso de industrialización
e provocou un masivo éxodo rural. Pódense diferenciar
tres etapas:
– Desde mediados do século XIX a 1955. Nesta etapa
o proceso de urbanización foi un proceso lento.
A poboación rural dirixiuse a unhas poucas cidades:
Barcelona, Bilbao e o resto do litoral vasco, Madrid,
Valencia e Zaragoza.
– De 1955 a 1980. Nesta etapa o proceso de urbanización
acelerouse, á vez que o de industrialización. Un terzo
da poboación española emigrou desde o campo
ás cidades en que se estaba producindo
o desenvolvemento industrial. As cidades que
protagonizaron o crecemento da etapa anterior
aumentaron moito a súa poboación; a elas sumáronse
as do litoral atlántico galego, Valladolid, as do litoral
asturiano e cántabro, Pamplona, as localidades
do val do Ebro entre Logroño e Zaragoza,
as que se situaban na estrada que unía as cidades
de Valencia e Alacant, e algunhas localidades
do triángulo Sevilla-Cádiz-Huelva.
Produciuse tamén un gran desenvolvemento turístico,
que levou poboación a Málaga, aos arquipélagos
balear e canario, e ao litoral mediterráneo entre Xirona
e Alacant, onde ademais se ofrecían empregos
industriais.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 45

 – De 1980 ata os nosos días. Nesta última etapa
os movementos migratorios do campo á cidade
continuaron, pero o seu volume e intensidade
son moito menores. Empresas situadas nas grandes
cidades trasladaron parte das súas actividades
produtivas a zonas próximas e ben comunicadas
da periferia urbana ou máis lonxe. Isto impulsou
o desenvolvemento das áreas metropolitanas
e o modelo de cidade difusa.
Mapas e gráficos
18  centro antigo presenta un plano irregular, mentres
O • Uns 19 millóns de persoas.
que os ensanches presentan un plano regular con rúas
amplas e un trazado ortogonal ou en cuadrícula; isto débese
a que o primeiro non respondeu a un crecemento urbano
planificado, senón que foi espontáneo, a diferenza
do que ocorreu cos ensanches, que obedeceron
a un plan urbanístico previo.
No centro antigo dominan probablemente os usos
de servizos: administrativos (Concello), culturais
(monumentos…), etc. Nos ensanches domina a función
residencial, igual ca na periferia, aínda que tamén haxa
comercios, colexios, centros de saúde… Na periferia
hai unha mestura de usos: áreas de vivendas, zonas
de uso industrial, zonas verdes, etc.
Páx. 187
19 • Moi rápida e intensa. A comezos do século XX,
só un 13 % da poboación mundial vivía en cidades.
Hoxe, acollen máis do 53 % da poboación e estímase
que en 2050 esta porcentaxe rolde o 70 %.
• Nas últimas décadas, como reflicte o gráfico, nos países
emerxentes e en desenvolvemento. Porque o proceso
de urbanización comezou máis tarde nestes países
que, ademais, presentan actualmente un forte crecemento
demográfico.
• Non. Aínda seguen sendo os países desenvolvidos
os máis urbanizados.
Traballo co atlas
20 R. L.
Comprometidos. A marxinalidade urbana
21  s barrios deprimidos da cidade. Ten a súa orixe
O arredor do cal se dispoñen os continentes, sendo visible
nos barrios xurdidos na década de 1970, na zona periurbana,
para acoller os inmigrantes que chegaban a Francia
para traballar. Pola elevada densidade de poboación,
o seu empobrecemento, a escaseza de servizos, o paro, etc.
22 Usa as TIC. R. L.
23 Toma a iniciativa. R. L.
46 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Páx. 188
Competencia social. Resolve un caso práctico.
O crecemento dunha megacidade: Lagos (Nixeria)
Traballo cooperativo
24 • Porque supera os 10 millóns de habitantes.
• A partir de finais da década de 1970 e principios
da de 1980.
• Non. Porque cada día chegan a Lagos unhas 2.000 persoas
procedentes das zonas rurais do interior de Nixeria.
25 • Como unha «megaurbe» propia dun país
en desenvolvemento, é dicir, superpoboada e con fortes
contrastes entre o distrito de negocios, moderno e luxoso,
en que se elevan os rañaceos onde se aloxan bancos,
oficinas, hoteis…, e o resto da cidade, que medra
en horizontal e presenta carencias máis ou menos graves.
• Non. Sobresae o contraste entre o distrito de negocios,
onde dominan os rañaceos e as grandes avenidas,
e o resto da cidade, onde os edificios son baixos 
e de menor calidade e as rúas son estreitas
e irregulares porque as casas se foron construíndo
espontaneamente, sen planificación previa.
Un 70 % da poboación de Lagos habita en barrios irregulares
ou slum, moitos deles construídos sobre barcazas
ou en «casas flotantes». Reflicte as grandes diferenzas
sociais existentes nesta cidade, en que existe unha minoría
de persoas moi ricas, millonarias, e unha gran maioría
de persoas pobres.
Páx. 189
Traballo cooperativo. A interpretación de imaxes
de satélite
26 Usa as TIC
•  A costa leste de América do Norte, Europa, sur de Asia…
Son as luces das principais cidades de noite; indican,
pois, a concentración de poboación.
• África e América do Sur. Na costa.
• Si, unha relación directa. (Segundo a NASA: «Nada mostra
máis clara a situación da poboación humana que as luces
que iluminan as cidades pola noite»).
• Na proxección ártica, o mapa está centrado no polo norte,
a parte setentrional de América e de Europa e Asia.
27 R. L.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 7 O RETO Do Desenvolvemento
Páx. 191
Interpreta a imaxe
• Porque se investiu máis e durante máis tempo na educación
da poboación.
• A educación incrementa as posibilidades do individuo de obter
un traballo ou realizar unha actividade económica que
lle permita vivir dignamente; ademais, a educación desterra
prexuízos sobre a desigualdade das persoas ou os sexos.
• R. M. É un reto aínda afastado, pois as taxas de analfabetismo
son moi elevadas en amplas zonas do mundo.
Como o sabemos?
• Asegúrase que a pesar dos progresos realizados no último
decenio non se alcanzará nin un só dos obxectivos a escala
mundial antes de que conclúa 2015. Insístese en que
é necesario establecer metas claras e mensurables,
con indicadores que permitan comprobar que ninguén
quede atrás.
Páx. 192
Claves para estudar
• A riqueza e a repercusión desta sobre a poboación, como
o acceso á sanidade, o grao de alfabetización, a esperanza
de vida ao nacer, etc.
• Hai diversas formas e indicadores, como o Índice
de Desenvolvemento Humano (IDH), que avalía diferentes
aspectos económicos e sociais, ou o Índice de Pobreza
Humana (IPH), que mide as carencias dunha sociedade
respecto de tres aspectos: a esperanza de vida, a porcentaxe
de adultos analfabetos e o nivel de vida da poboación.
• Desenvolvidos (renda per cápita alta, industria potente
e avanzada, modernas infraestruturas e numerosos servizos
de calidade), en desenvolvemento (as infraestruturas
e os servizos son aínda deficientes, o nivel de instrución
da súa poboación é baixo e dependen moito dos países
máis desenvolvidos) e menos desenvolvidos (renda per cápita
e nivel de consumo baixos, infraestruturas e servizos escasos,
deficientes e inaccesibles para a maior parte da poboación,
esperanza de vida e nivel de instrución reducidos).
Pensa. Non necesariamente. É fundamental que, ademais
de ser rico, un país sexa equitativo, isto é, que reparta de forma
adecuada a riqueza.
Páx. 193
1 Saber facer. Clasificar un país en función
do seu desenvolvemento humano
• Estados Unidos ten un IDH moi alto, China medio.
• Ás diferenzas económicas e sociais entre a poboación.
• IDH alto: América (Canadá, Estados Unidos), Europa
(Francia, Reino Unido), Oceanía (Australia), Asia (Xapón).
IDH baixo: África (Nixeria, Chad), Asia (Paquistán,
Bangladesh).
• Si. O desenvolvemento económico favorece
o desenvolvemento social.
48 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
• Os da antiga URSS e algúns do sur de África.
• Guerras, políticas inadecuadas, escasa distribución
da riqueza.
• R. L.
Páx. 195
2 Interpreta os mapas
• Canadá, Francia, Alemaña, Reino Unido, Sudán, Sudán
do Sur, Xapón. Alto en todos os casos, salvo Sudán
e Sudán do Sur.
• F. de Rusia, India, Suráfrica, Tunisia, etc. Debido ao escaso
crecemento económico.
Claves para estudar
• Negativamente. As potencias europeas só buscaban
nas colonias materias primas e man de obra barata,
polo que non modernizaron as súas economías.
Tras a independencia xurdiron problemas de corrupción,
gobernos autoritarios e inestabilidade política.
• Un importante obstáculo, porque solicitan novos créditos
para pagar o que deben, reducen o investimento
na modernización económica do país, sobreexplotan
os seus recursos naturais para aumentar as exportacións
e obter diñeiro e diminúen o gasto público en servizos básicos
(sanidade, educación e infraestruturas).
Pensa. R. M. Liberalos do pagamento da débeda permitiríalles
investir todos os seus ingresos no desenvolvemento interno
do país.
Páx. 196
3 Interpreta o mapa e o gráfico
• África, Asia e América (do Sur e Central).
• Asia suroriental.
• Debido ao desenvolvemento económico da rexión
nos últimos anos.
Páx. 197
4 Interpreta os mapas e o gráfico
• En xeral si, aínda que non sempre. Así, hai países
subsaharianos en que máis do 43 % da poboación
subsiste con ingresos inferiores a 1,25 dólares ao día
pero non están entre os países con taxas de fame
máis altas; ao contrario, neles só entre o 5 e o 14 %
da poboación está subnutrida, o que evidencia unha
repartición máis homoxénea da riqueza.
• En Asia meridional e suroriental, no Cáucaso e en Iberoamérica.
Polo desenvolvemento económico destas zonas.
5 Usa as TIC
R. M. Lanzado polo secretario xeral da ONU, Ban Ki-moon
en 2012, o Reto Fame Cero pretende eliminar a fame
do mundo e que o 100 % das persoas teñan acceso
a unha alimentación adecuada, durante todo o ano.
Segundo Ban Ki-moon, eliminar a fame implica investimentos
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 en agricultura, desenvolvemento rural, traballo decente,
protección social e igualdade de oportunidades. Supoñerá
unha contribución importantísima á paz e á estabilidade,
así como á redución da pobreza. Contribuirá a unha mellor
nutrición para todos, especialmente para as mulleres
e para os nenos e nenas menores de dous anos.
Claves para estudar
•  É a que afecta ás persoas que non poden satisfacer
as súas necesidades básicas, como o acceso á auga potable,
a alimentación, o coidado da saúde, etc., porque
os seus ingresos son inferiores a 1,25 dólares diarios.
• África, sur de Asia, Centroamérica e Suramérica.
Pensa. Impide o desenvolvemento, acrecenta as desigualdades,
acurta a vida e dificulta o acceso a traballos produtivos.
Páx. 198
6 Usa as TIC
• R. L.
Claves para estudar
• A SIDA e a malaria afectan millóns de persoas, moitas
mulleres morren por complicacións durante o parto e preto
de sete millóns de nenos menores de 5 anos morren
anualmente por enfermidades previbles como pneumonía,
diarrea, paludismo, etc.
Pensa. A maior desenvolvemento, mellor saúde.
Páx. 199
7 Interpreta o mapa
• Canadá, Estados Unidos, Reino Unido, Francia, España,
Australia… Son países desenvolvidos.
• África e Asia.
Claves para estudar
•  O PIB per cápita. Enmascara as diferenzas entre os habitantes
dun país.
• Desigualdades de riqueza e de consumo (de alimentos,
de enerxía, etc.).
Pensa. Non, porque mide a riqueza xerada pola produción
de bens e servizos dese país, e non reflicte o desenvolvemento
social e político.
Páx. 200
8 Usa as TIC
• Non.
• Entende por traballo infantil todo traballo que priva
os nenos da súa infancia, do seu potencial
e da súa dignidade, e que é prexudicial para
o seu desenvolvemento físico e psicolóxico.
• Todas as formas de escravitude ou as prácticas análogas
á escravitude, como a venda e a trata de nenos,
a servidume por débedas e a condición de servo,
e o traballo forzoso ou obrigatorio, incluído
o recrutamento forzoso ou obrigatorio de nenos
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
para utilizalos en conflitos armados; a utilización,
o recrutamento ou a oferta de nenos para a prostitución,
a produción de pornografía ou actuacións pornográficas;
a utilización, o recrutamento ou a oferta de nenos
para a realización de actividades ilícitas, en particular
a produción e o tráfico de estupefacientes; o traballo
que, pola súa natureza ou polas condicións en que
se leva a cabo, é probable que dane a saúde,
a seguridade ou a moralidade dos nenos.
Páx. 201
9 Interpreta o gráfico
• Existe unha maior desigualdade de sexos na educación
en Malí (África) e Paquistán (Asia).
• 84.
• Motivos sexistas e relixiosos. Agrava o subdesenvolvemento
e dificulta o benestar social no país.
Claves para estudar
• R. L. Por exemplo, a imposibilidade de conducir en Arabia
Saudita ou as dificultades para acceder á educación
en moitos países musulmáns.
• O traballo infantil, a imposibilidade de asistir á escola.
• Saber ler e escribir. É menor nos países desenvolvidos,
case o 100 %.
Pensa. Si, porque o traballo infantil impide asistir á escola.
Páx. 202
10 Interpreta o gráfico
• Estados Unidos, Alemaña (19,6 %), Reino Unido (19,2 %),
Francia (18 %), Países Baixos (8,8 %) e Xapón (8,1 %).
• Non, só o achegan Dinamarca, Países Baixos, Luxemburgo,
Noruega e Suecia.
• En décima posición, compartida con Italia.
Páx. 203
11 Comprensión lectora
• Dáse máis tempo aos países en desenvolvemento
para o cumprimento dos seus compromisos, inclúense
disposicións para aumentar as súas oportunidades
comerciais e para axudar ao seu desenvolvemento.
• R. L.
Claves para estudar
• A través de organismos internacionais, de forma directa
e a través das ONG.
• Porque se existe corrupción e non se inviste no ben común,
o país seguirá no subdesenvolvemento e os gobernos
estranxeiros reducirán os seus investimentos.
• É necesario eliminar as elevadas taxas aduaneiras
que gravan a entrada de produtos procedentes dos países
en desenvolvemento; reducir as subvencións ás súas
producións agrícolas, e pagar un prezo xusto polos produtos
49
 básicos de que viven moitos campesiños nos países
en desenvolvemento, como o café, o algodón, o azucre…
Pensa. R. L.
Páx. 204
12 Traballo cooperativo
• R. M. Os alumnos deberán indicar que o risco de pobreza
se incrementou en España como consecuencia da crise
económica que estalou en 2007 e que supuxo unha
precarización do emprego e un incremento do paro.
• O risco de pobreza é maior nas Comunidades do centro
e sur do país, sobre todo en Andalucía, Estremadura,
Castela-A Mancha e Canarias.
Páx. 205
13 Usa as TIC
Segundo o desenvolvemento, os países divídense en:
desenvolvidos, en desenvolvemento, menos desenvolvidos.
As causas do atraso económico son: o peso do legado
colonial, o desfasamento tecnolóxico, o peso da poboación,
a carga da débeda externa, as guerras.
As medidas para avanzar no desenvolvemento son: a xestión
dos propios gobernos; axuda exterior a través de organismos
internacionais, axuda directa ou axuda a través de ONG;
unha organización do comercio máis xusta.
16 Ver a táboa da parte inferior.
Conceptos
17 •  Desenvolvemento: mídese tendo en conta a riqueza
dun país e a repercusión desta riqueza sobre a poboación,
como o acceso á sanidade, o grao de alfabetización,
a esperanza de vida ao nacer, etc.

• En xaneiro de 2015 era do 18 %.
14 Expresión oral
• É a asignación que recibe periodicamente unha persoa
por xubilación, é dicir, pola súa retirada do mundo laboral
ao cumprir coa idade esixida por lei.
• Si, porque proporcionan ingresos aos que xa non están
en condicións de traballar.
Claves para estudar
• Incrementou a pobreza porque creceu o desemprego
e provocou un descenso dos salarios; ademais,
o Estado reduciu as súas prestacións sociais.
• Os parados e os inmigrantes non comunitarios.
Causa-efecto
Pensa. Non. Porque cada Comunidade Autónoma ten
uns ingresos medios que poden coincidir ou non co de España.
Páx. 206
15 Resume o esencial
(De esquerda a dereita, de arriba abaixo).
Os índices para avaliar o desenvolvemento son: Índice
de Desenvolvemento Humano (IDH), Índice de Pobreza
Humana (IPH).
•  Pobreza extrema: é a que afecta ás persoas
que non poden satisfacer as súas necesidades básicas,
como o acceso á auga potable, a alimentación, o coidado
da saúde, etc., porque os seus ingresos son inferiores
a 1,25 dólares diarios.
• Débeda exterior: é o diñeiro que os países deben
a outros países ou a organismos internacionais,
como o Banco Mundial ou o Fondo Monetario
Internacional (FMI).
• Axuda exterior: son axudas de organismos internacionais,
doutros países desenvolvidos e de Organizacións Non
Gobernamentais (ONG) que teñen o obxectivo de avanzar
no desenvolvemento dun país.
18 • Prexudica os países en desenvolvemento porque exportan
menos, debido a que os seus sistemas produtivos son
menos eficientes e non adoitan estar subvencionados.
• A desnutrición é consecuencia da pobreza extrema;
nestas condicións, os nenos necesitan traballar para poder
alimentarse e, por tanto, non poden asistir á escola,
non son alfabetizados.
• Porque moitas das empresas que operan nestes países
teñen as súas sedes nas metrópoles.

Os PAÍSES Segundo o SEU ÍNDICE DE Desenvolvemento

Países desenvolvidos Países en desenvolvemento Países menos desenvolvidos

Teñen unha renda per cápita alta

que favorece o consumo
e o crecemento económico.
Contan cunha industria potente
Características
e avanzada, modernas
infraestruturas e numerosos
servizos de calidade
aos que ten acceso a poboación.
As infraestruturas e os servizos
As infraestruturas e os servizos
son aínda deficientes, o nivel
son escasos, deficientes
de instrución da súa poboación
e inaccesibles para a maior parte
é baixo e dependen moito
dos seus habitantes;
dos países máis desenvolvidos,
e a esperanza de vida e o nivel
dos que obteñen, por exemplo,
de instrución son reducidos.
tecnoloxía e bens de consumo.

Reino Unido, Estados Unidos,

Exemplos China, India, Brasil, Exipto… Camerún, Malí, Sudán do Sur…
Canadá, Xapón, Australia…

50 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.

Mapas e gráficos
19 de 2 dólares ao día.
• EUA, Reino Unido, Alemaña, Francia, Xapón.
• Aqueles en que o PIB é menor ca a débeda, como Reino
Unido, Alemaña ou Irlanda. Mellores condicións: aqueles
en que o PIB é superior á débeda, como China ou Xapón.
• Dificulta o investimento en economía produtiva.
Páx. 207
Traballo co atlas
20 R. L.
21 • Porque esta poboación ten que buscar comida,
que é a súa prioridade e non pode procurar un traballo
produtivo, o que supón unha carga para o país.
• Si, impide o desenvolvemento económico.
•  R. L.
• Alta. R. L.
• Nova. R. L.
• Baixo. R. L.
• A tecnoloxía favorece o desenvolvemento. Permite
acceder á información e á formación.
Comprometidos. Os obxectivos de Desenvolvemento
do Milenio
22 Erradicar a pobreza extrema e a fame, lograr a ensinanza
primaria universal, promover a igualdade entre os sexos
e a autonomía da muller, reducir a mortalidade dos nenos
menores de 5 anos, mellorar a saúde materna, combater
a SIDA, a malaria e outras enfermidades, garantir
a sustentabilidade do medio, fomentar a alianza mundial
para o desenvolvemento.
23 Traballo cooperativo. R. L.
24 Expresión oral. R. L.
Páx. 208
Competencia social. Aplica unha técnica. Comparar
o desenvolvemento de dous países
25 Poboación, PIB, poboación urbana, gasto en saúde, débeda
externa, mortalidade infantil, usuarios de Internet
e poboacion que vive con menos de 2 euros ao día.
26 R. M.
• España xera máis riqueza e ten a renda per cápita máis alta.
O IPE é máis alto en Camerún e a débeda externa é maior
en España. En España está máis estendido o uso de Internet.
• España ten maior poboación urbana e menor mortalidade
infantil; ademais, o gasto per cápita en saúde é maior
e obsérvase un maior desenvolvemento social, apreciable
no maior gasto en saúde, a menor mortalidade infantil
e a maior porcentaxe de usuarios de Internet.
27 • O PIB bruto e o PIB per cápita, a taxa de mortalidade
infantil, o gasto en saúde, o número de usuarios
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
de Internet e o volume de poboación que vive con menos
• R. L.
Páx. 209
Resolve un caso práctico. África arrinca?
28 • Medrou a un ritmo dun 1,5 % anual. Progresiva.
• O crecemento da poboación, o aumento da demanda
interior, a diminución dos conflitos violentos, o incremento
da demanda de materias primas e dos seus prezos.
• Non. Frea o desenvolvemento económico da maior parte
da poboación.
29 • Non, porque non se inviste na estrutura das economías.
• A reasignación dos recursos económicos
das actividades menos produtivas (como a agricultura
familiar ou o pequeno comercio familiar) ás máis
produtivas (como a industria manufactureira). R. L.
• Porque o crecemento económico se mantivo durante
os últimos anos. R. L.
Páx. 210
Formas de pensar. Análise ética e moral. Que mide
o índice Gini?
30 • É un índice que se emprega para medir as desigualdades
de ingresos e riqueza entre os individuos dunha sociedade.
0 representa a distribución máis equitativa, 100 a menos.
31 • O índice de Gini no mundo.
• De máis escura a máis clara, dos países máis desiguais
aos menos.
• Marrón claro: Noruega, Eslovenia, Hungría, Suecia…
• Europa.
• Namibia, Colombia, Brasil… marrón escuro.
• África e Suramérica.
• A que non achegan datos sobre o seu desenvolvemento
por falta de transparencia ou de medios.
32 • Un índice 34.
• Que a distribución da riqueza estaba nunha situación
intermedia.
• Incrementouse entre 2000 e 2001, descendeu desde 2001
ata 2004, incrementouse nese ano, descendeu en 2005
e desde 2006 incrementouse moi considerablemente.
33 • Non, tamén nos países desenvolvidos.
• Ofrece unha idea axustada do nivel medio dos habitantes
do país.
Páx. 211
Traballo cooperativo. Estación central de Brasil, análise
da pobreza
34 , 35 e 36 R. L.
51
 8 A Sustentabilidade MEDIOAMBIENTAL
Páx. 212
Interpreta o mapa e o gráfico
• Ten follas longas, delgadas e verdes, polo que as súas
agrupacións parecen unha pradaría no mar.
• Porque as súas longas follas protexen o litoral da erosión
das ondas, as súas raíces estabilizan o fondo mariño e nela
viven máis de 400 especies de plantas e 1.000 especies animais.
• A pesca ilegal de arrastre, a contaminación das augas mariñas
e a construción de infraestruturas na costa. Ademais, ameázaa
a caulerpa, unha alga invasora, procedente de mares tropicais.
• R. L.
Páx. 213
Como o sabemos?
• R. L.
Páx. 214
1 Saber facer. Comparar a pegada ecolóxica
• Estados Unidos. É un país desenvolvido.
• As de África central e o sur de Asia. Si, a maior
desenvolvemento económico, maior pegada ecolóxica.
• Esgotaríanse os recursos e a contaminación multiplicaríase.
Páx. 215
2 Interpreta o mapa
• R. L.
• Protexer espazos naturais que teñan un valor especial.
Claves para estudar
• Medio natural: é o conxunto dos elementos naturais
que nos rodean. Conciencia ecolóxica: é a esixencia
da adopción de medidas para conservar e protexer o medio
ambiente. Desenvolvemento sustentable: é aquel que logra
un equilibrio entre o crecemento económico e a conservación
dos recursos naturais.
• A contaminación atmosférica, a contaminación
e o uso excesivo de auga, a deforestación, a perda
de biodiversidade e o avance da erosión e a desertificación.
Pensa. R. L.
Páx. 216
3 Interpreta o debuxo
Ataca as follas das plantas e destrúeas, incrementa a acidez
das augas dos ríos e lagos, o que repercute negativamente
sobre a vexetación e a fauna.
Páx. 217
4 Usa as TIC
• Estados Unidos, F. de Rusia e Canadá non respectaron
a súa prórroga en 2013.
52 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
• Consideran que prexudicaría as súas economías
ao incrementar os prezos da enerxía e que a aplicación
do protocolo é ineficiente e inxusta ao involucrar só
os países industrializados e excluír das restricións
algúns dos maiores emisores de gases en vías
de desenvolvemento, como China e India.
Claves para estudar
• Pola emisión á atmosfera dunha cantidade importante
de gases e outras substancias nocivas como resultado
da actividade humana.
• É daniña para a saúde dos seres vivos e causa tamén
graves problemas ambientais, como a bruma fotoquímica,
a chuvia ácida, o burato da capa de ozono, o quecemento
global e o cambio climático.
Pensa. Son fundamentais para evitar a contaminación no mundo,
pero perden efectividade se algúns países non os asinan.
Páx. 218
5 Interpreta o mapa e o gráfico
• A escaseza física é a que se dá cando a auga existente
é insuficiente para cubrir as necesidades da poboación.
A escaseza económica é a que se da cando os custos
de tratamento da auga son moi elevados para a poboación.
• Centroamérica, Oriente Próximo, países limítrofes
ao deserto do Sáhara, países de Asia central: son zonas
desérticas ou áridas con escasas precipitacións.
• R. L. Si. Os países desenvolvidos dispoñen de auga
suficiente e consomen máis auga por persoa e día.
• Mellorou.
Páx. 219
Claves para estudar
• A contaminación e o uso excesivo nalgúns lugares.
• Para aumentar a auga dispoñible: construír obras hidráulicas
que permitan almacenar auga en épocas de abundancia,
crear plantas desalgadoras para converter a auga do mar
en auga potable, depurar as augas residuais para empregar
a auga depurada nas fontes públicas, a rega de parques
e xardíns ou a agricultura, reducir a contaminación
das augas evitando as verteduras contaminantes, explotar
os acuíferos. Para reducir o consumo: utilizar sistemas de rega
de baixo consumo e máis eficientes, reciclar a auga, manter
en bo estado as canalizacións, utilizar electrodomésticos
de baixo consumo.
Pensa. Porque non está igualmente distribuída polo planeta
e porque en moitos lugares hai un uso excesivo da auga.
Páx. 221
Descubre. Os incendios forestais en España
6 Interpreta o mapa e o gráficos
• Galicia e Asturias.
• A de Galicia.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Claves para estudar
• É a perda de superficie forestal pola acción da actividade
humana. Afecta máis as selvas chuviosas da zona intertropical.
• Perda da biodiversidade, degradación do terreo, incremento
do CO2 na atmosfera.
Pensa. R. L.
Páx. 222
7 Interpreta os mapas
• Centro e Suramérica, África central, sur e leste de Asia.
• Cálidas.
• Centro e Suramérica, zonas próximas ao mar
Mediterráneo, sueste de Asia, Oceanía.
• Coinciden en gran medida.
Páx. 223
Descubre. A biodiversidade na UE e en España
8 LIC: Lugar de Importancia Comunitaria.
ZEPA: Zona de Especial Protección para as Aves.
Claves para estudar
• É a variedade de especies e ecosistemas que hai na Terra.
• Os cambios nos usos do terreo, a sobreexplotación de especies
animais, a introdución de especies foráneas, a contaminación
da atmosfera, as augas e os solos e o cambio climático.
Pensa. Si, porque a caza masiva desas especies pode supoñer
un perigo para a súa supervivencia.
Páx. 224
9 Interpreta o mapa
• Os desenvolvidos.
• A que o seu consumo é maior.
Páx. 225
Descubre. A ameaza da desertificación
10 Comprensión lectora. Sen dúbida, contribuirá a palialo.
Claves para estudar
• Solo: é a parte superficial da codia terrestre, entre a rocha nai
e a atmosfera. Erosión: é a perda das capas superficiais
do solo. Desertificación: é a perda da cuberta vexetal do solo,
o seu empobrecemento e a súa conversión en desertos.
• A vexetación, a auga, o vento e a rocha nai.
• As que reciben escasas precipitacións, as que están expostas
a fortes precipitacións ou ventos, as situadas en pendentes
pronunciadas, as que soportan grandes concentracións
de poboación, prácticas agrarias intensivas ou un forte
desenvolvemento urbano.
Pensa. Porque nelas as precipitacións son escasas
e a cuberta vexetal fráxil.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Páx. 226
13 Resume o esencial. Ver táboa na páxina seguinte
• Medio natural: é o conxunto dos elementos naturais
que nos rodean.
• Conciencia medioambiental: a que esixe a adopción
de medidas para conservar e protexer o medio.
• Biodiversidade: variedade de especies e ecosistemas que
hai na Terra.
• Desenvolvemento sustentable: é o que permite
un equilibrio entre o crecemento económico
e a conservación dos recursos naturais.
• Desertificación: é a perda da cuberta vexetal do solo,
o seu empobrecemento e a súa conversión en desertos.
• Bruma fotoquímica ou smog: prodúcese cando a luz
do Sol incide sobre o ozono e os óxidos de nitróxeno,
formando unha pesada e escura néboa que irrita os ollos
e os pulmóns.
• Efecto invernadoiro: é o efecto que permite que a calor
do Sol pase desde o espazo á Terra e sexa retida
na atmosfera por algúns gases.
• Chuvia ácida: xérase cando os óxidos de nitróxeno
e o dióxido de carbono se mesturan coa auga de chuvia
e producen ácido sulfúrico e ácido nítrico disoltos.
Causa-efecto
12 • R. L.
• A: contaminación atmosférica; B: contaminación
das augas; C: desertificación; D: deforestación.
• R. L.
• R. L.
• Non, son maiores nos países en desenvolvemento
porque a lexislación ambiental é máis laxa.
Páx. 227
Mapas e gráficos
13 • Incrementouse algo máis de medio grao. Foi
un incremento considerable.
• Os humanos.
• Desxeo dos casquetes polares, inundación de terras
costeiras, cambio climático, destrución de ecosistemas,
perda de biodiversidade.
14 • Diminuíu a superficie ocupada polo mar de Aral,
polo avance da desertificación.
• Polo uso excesivo dos recursos hídricos e os cambios
climáticos.
• A conversión en desertos dificulta a vida humana
e o desenvolvemento económico.
Comprometidos. Un consumo sustentable
15 A destrución da biodiversidade mariña.
16 R. L.
53
Páx. 228
Competencia social. Aplica unha técnica. A deterioración
medioambiental: Brasil
17 • As zonas deforestadas foron avanzando cara ao oeste.
• Produciuse un retroceso progresivo e acelerado dos bosques.
• Apréciase mellor na primeira imaxe.
18 Expresión oral. R. L. Deberán incidir na perda da biodiversidade,
a degradación do solo e o incremento do CO2 na atmosfera.
O RETO MEDIOAMBIENTAL
Principais problemas
Causas
medioambientais
Debido á emisión á atmosfera
dunha cantidade importante
Contaminación
de gases e outras substancias
atmosférica.
nocivas como resultado
da actividade humana.
Contaminación e uso Escaseza, repartición desigual,
excesivo da auga. exceso de consumo.
Para obter madeira, gañar
terras cultivables, crear pastos
para o gando, explotar
Deforestación.
os minerais do subsolo
ou construír vías
de comunicación e vivendas.
Os cambios nos usos
do solo, a sobreexplotación
Ameaza para de especies animais,
a supervivencia a introdución de especies
de moitas especies foráneas, a contaminación
animais e vexetais. da atmosfera, as augas
e os solos e o cambio
climático.
As grandes concentracións
Avance da erosión de poboación, as prácticas
e da desertificación. agrarias intensivas, un forte
desenvolvemento urbano…
54 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
19 R. L. A conversión en desertos dificulta a vida humana
e o desenvolvemento económico.
Páx. 229
Traballo cooperativo. Análise da contaminación natural:
o volcán Sakurajima
20 Usa as TIC. R. L.
21 Expresión oral. R. L.
Consecuencias
Smog, chuvia ácida, burato
da capa de ozono, efecto
invernadoiro, cambio
climático.
A escaseza de auga en moitas
zonas do planeta dificulta
o desenvolvemento.
Perda da biodiversidade,
degradación do terreo,
incremento do CO2
na atmosfera.
A perda dunha especie
implica profundos efectos
no resto de seres vivos,
especialmente se se trata
de «especies clave».
Cando os solos perden
a cuberta vexetal e se
empobrecen de tal modo que
se converten en desertos.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Accións para frear o problema
Acordos internacionais como
o protocolo de Kyoto.
Construír obras hidráulicas
que permitan almacenar auga
en épocas de abundancia,
crear plantas desalgadoras
para converter a auga do mar
en auga potable, depurar as augas
residuais para empregar a auga
depurada nas fontes públicas,
a rega de parques e xardíns
ou a agricultura, reducir
a contaminación das augas
evitando as verteduras
contaminantes, explotar
os acuíferos, reducir o consumo.
Reducir a corta, replantar.
Realizar inventarios de especies
ameazadas ou en risco
de extinción, desenvolver áreas
protexidas para preservar hábitats
e ecosistemas que estean
en perigo ou que sexan
fundamentais para a supervivencia
de especies ameazadas, restaurar
hábitats deteriorados, crear leis
que limiten os impactos negativos
das actividades económicas
no medio natural.
Reducir as grandes concentracións
de poboación, as prácticas agrarias
intensivas e o excesivo
desenvolvemento urbano.
 INTRODUCIÓN Á HISTORIA

Páx. 236 Páx. 237

1 Interpreta 2 Saber facer. Interpretar o mapa do mundo a comezos

da Idade Media
• Hai aproximadamente 5 millóns de anos. Hai uns 5.000
anos. • Un mapa político.
• Prehistoria, Idade Antiga, Idade Media, Idade Moderna • O mundo. Ao comezo da Idade Moderna.
e Idade Contemporánea.
• Os principais Estados, imperios e reinos coñecidos
• A aparición do ser humano (Prehistoria), a invención nesa época.
da escritura (Idade Antiga), a fin do Imperio romano
• En Asia: o Imperio otomán, o mundo islámico, China,
(Idade Media), o descubrimento de América
Xapón, o sultanato de Delhi e outros Estados no sueste
(Idade Moderna) e a Revolución Francesa
asiático. En África: o Imperio otomán, o mundo islámico,
(Idade Contemporánea).
o Imperio songhai e o reino de Abisinia.
• Durou 297 anos.
• R.L.
• Na Idade Contemporánea.
• En América Central e a parte máis occidental de América
do Sur.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 55

 9 A Idade MODERNA, Unha Nova ERA
Páx. 238
Interpreta a imaxe
• Nunhas condicións moi duras e perigosas. Hoxe non se realizan
expedicións semellantes, procúrase garantir a alimentación
e a seguridade das persoas.
• R. L. En xeral, tratábase de persoas con poucos recursos
e escasa formación, presos aos que se indultaba a cambio
de que se alistasen e aventureiros en busca de fortuna.
• Porque permitiu pasar do océano Atlántico ao Pacífico
e dar a volta ao mundo. Actualmente non ten tanta
importancia porque se abriu o canal de Panamá, que realiza
a mesma función e está localizado en latitudes máis altas.
Páx. 239
Como o sabemos?
• R. M. Entre os máis coñecidos están o Libro das marabillas  
do mundo, de Marco Polo, ou o Diario de a bordo, de Cristovo
Colón.
• Achegan información de primeira man pero non adoitan
ser imparciais, posto que están escritos por persoas
con intereses concretos nos feitos narrados.
Páx. 240
1 Interpreta o mapa
• Atravesaba Europa e Asia, desde Italia ata China.
• R. M. Non se pode falar dunha única ruta da seda,
pois ao longo do tempo o percorrido foi variando.
Non obstante, algúns dos países actuais polos que  En 1497 partiu de Lisboa ao mando dunha frota de catro
pasa, de oeste a leste, son: Italia, Grecia, Turquía, Siria, Iraq,
Irán, Turkmenistán, Uzbequistán, Taxiquistán, China.
Páx. 241
Claves para estudar
• Coñecían ben Europa e as terras que bordean o mar
Mediterráneo e o mar Negro. Sabían tamén da existencia
da India, China e Xapón. Practicamente non sabían nada
da África subsahariana e tamén descoñecían a existencia
de América, Oceanía e a Antártida.
• Foi fundamental, pois impulsou a busca de rutas alternativas
tras o bloqueo da ruta da seda pola conquista
de Constantinopla polos turcos.
• Instrumentos como o compás, o astrolabio, o cuadrante, a
corredeira e a ampoleta; avances na cartografía, coa elaboración
dos portolanos; e novos modelos de barcos, como a carabela.
Pensa. R. L.
Páx. 242
Descubre. A vida a bordo dunha carabela
2 Interpreta a imaxe
• A carabela era unha embarcación robusta, capaz
de resistir as ondas e as tormentas. Medía entre
56 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
20 e 30 metros de eslora (lonxitude). Combinaba as velas
cadradas coas velas triangulares e dispoñía de gran
capacidade de carga nas bodegas, o que lle permitía
realizar viaxes longas. Ía equipada con armas.
• Algúns mariñeiros están subindo polos cordeis
transversais entre os obenques e outros que xa están
nos paus, preparando as velas para levantar áncora.
No alto do pau maior encóntrase o vixía. Capitán, cirurxián,
carpinteiro, despenseiro, etc.
• R. L. Levaban alimentos que aguantaban ben o paso
do tempo: salgaduras, conservas, biscoitos e galletas
duras, aceite, viño e animais vivos (porcos, galiñas)
que ían sacrificando a medida que os necesitaban.
3 Expresión escrita. R. L.
Páx. 244
4 Usa as TIC
R. M. Vasco de Gama naceu en 1469 en Sines, Portugal.
Navegante e explorador, abriu a ruta das especias,
que rodeaba África ata alcanzar a India.
Apaixonado polo mar, estudou matemáticas e cosmografía
e participou en diferentes expedicións á costa africana.
En 1493, os franceses apoderáronse dunha nave portuguesa
ateigada de ouro que procedía de África. Como represalia,
Vasco de Gama foi designado para apoderarse de barcos
franceses en augas portuguesas. Pouco despois,
encargóuselle organizar unha expedición que debía ir
deica a India bordeando a costa africana.
navíos. En 1498, a expedición chegou á India e abría a ruta
marítima que comunica Europa con Asia.
De Gama realizou a mesma travesía dúas veces máis,
en 1502 e 1524.
Este último ano foi designado vicerrei da India; desempeñou
o cargo pouco tempo, pois faleceu meses despois.
Páx. 245
5 Interpreta o mapa
• Os portugueses exploraron Madeira, Azores, a costa
de África, os territorios que bordean o océano Índico
deica a India e as costas do océano Pacífico ata China
e Xapón.
• A expedición de Vasco de Gama partiu de Lisboa,
rodeou a costa africana ata o cabo de Boa Esperanza,
ascendeu pola costa oriental de África tocando terra
varias veces e atravesou o océano Índico ata Calcuta.
• Pedro Álvares Cabral.
Claves para estudar
• Portugal quería chegar á India bordeando África porque
querían encontrar unha ruta cara á India distinta da que
utilizaban os comerciantes italianos e musulmáns
polo Mediterráneo para facerse co comercio das especias
e da seda de Extremo Oriente.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
• Descubriron Madeira en 1419, os Azores en 1431, en 1434
dobraron o cabo Bojador, en 1466 chegaron ás illas
de Cabo Verde e en 1460 internáronse no golfo de Guinea.
En 1482 descubriron o río Congo e en 1487 alcanzaron
o cabo de Boa Esperanza.
En 1498 chegaron á India e en 1500 descubriron Brasil.
• Para asegurar o abastecemento das naves e o control
do comercio.
Pensa. R. M. O descubrimento de Brasil permitiulles
reclamar parte do continente suramericano
para o seu imperio.
Páx. 246
6 Interpreta o mapa
R. M. O Tratado de Tordesillas consagrou o monopolio
de España sobre as ricas terras americanas.
A súa explotación permitiu a España converterse
no maior imperio da época.
Páx. 247
7 Interpreta o mapa e a liña do tempo
• Na primeira viaxe, Colón chegou a Guanahaní, Cuba
e A Española. Na segundo explorou as Pequenas Antillas
e viaxou por Porto Rico, A Española, Cuba e Xamaica.
Na terceira, Colón explorou a costa de Venezuela,
descubriu varias illas do Caribe e alcanzou de novo
A Española. Na cuarta viaxe chegou á actual Honduras,
percorreu a costa de Panamá e alcanzou Xamaica.
• Magalláns e a súa tripulación saíron de Andalucía
e bordearon o continente americano cara ao sur.
Cruzaron o estreito de Magalláns e continuaron
polo océano Pacífico ata as illas Filipinas. Despois,
tras a morte de Magalláns, Elcano alcanzou
as illas Molucas e regresou a España en 1522
atravesando o océano Índico e bordeando África.
• R. M. Magalláns e Elcano regresaron ao mesmo lugar
do que partiron navegando sempre no mesmo sentido,
cara ao oeste, o que só é posible se a Terra
é unha esfera.
Claves para estudar
• Alcanzar as Indias, chegar a Asia navegando cara ao oeste.
Non o conseguiu porque antes de chegar a Asia se encontrou
cun continente ata entón descoñecido para os europeos,
América.
• Para repartir entre eles os dereitos sobre as terras
que se ían descubrindo. No tratado decidiuse trazar
un meridiano situado a 370 leguas (uns 2.000 km)
ao oeste das illas dos Azores. As terras situadas ao oeste
do meridiano serían para Castela, e as situadas ao leste,
para Portugal.
Pensa. As exploracións posibilitaron o coñecemento exacto
das terras e océanos que forman o noso planeta e o achado
de numerosas especies vexetais e animais.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Páx. 248
8 Interpreta o mapa
Os incas crearon un vasto imperio que abrangueu parte
do territorio dos actuais Perú, Bolivia, Ecuador, Arxentina
e Chile. Os aztecas poboaban o actual México. Os maias
poboaban a península do Iucatán e outros territorios
dos actuais México, Guatemala, Belice, O Salvador e Honduras.
Páx. 249
9 Expresión oral
R. M. Os olmecas asentáronse no territorio actual de México
entre 1200 e 400 a.C. . A maioría das súas poboacións
situáronse en outeiros baixos ou en mesetas, preto dos ríos,
o que lles permitía dispoñer de auga. Eran un pobo agrícola.
Atribúeselles a invención do xogo de pelota e coñecían
a escritura, o número cero e o calendario. Organizábanse
en cidades independentes. Crese tamén que os seus deuses
foron os precursores de moitas divindades doutros pobos.
Claves para estudar
• Maias: un xefe supremo en cada cidade. Incas: o inca, fillo
do Sol. Aztecas: o emperador.
• Maias: a economía baseábase no cultivo de millo, algodón,
cacao, tomate e outros produtos, e o comercio entre cidades
foi moi activo. A súa sociedade dividíase en distintos grupos:
nobres, sacerdotes, artesáns, campesiños e escravos.
Incas: cultivaban millo e patacas e eran ourives e oleiros.
A súa sociedade estaba formada polos nobres, o pobo,
os servos e os escravos.
Aztecas: a principal actividade económica era a agricultura,
pero os aztecas destacaron tamén na fabricación de cerámica
e na ourivaría do ouro e a prata. A sociedade organizábase
en tribos divididas en grupos: a nobreza, os comerciantes,
os campesiños, os artesáns e os escravos.
Pensa. Tiñan en común: unha sociedade xerarquizada,
unha economía agrícola, o politeísmo. En que se diferenciaban:
os maias non formaban un Estado unificado, senón que
vivían en cidades independentes. Os aztecas e os incas si eran
imperios. Ademais, cada pobo tiña os seus propios deuses.
Páx. 250
10 Saber facer. Interpretar a recreación histórica
de Tenochtitlán
• Nunha illa do lago de Texcoco, no val de México.
• No centro da cidade había un gran recinto cerimonial,
cunha praza e numerosos templos. O resto estruturábase
en catro distritos, divididos en barrios ou calpulli. Cada
barrio dispoñía do seu templo, a súa escola, o seu xefe
de barrio e as súas festividades. As terras de labranza
explotábanse de forma comunal e estaban constituídas
por illas artificiais chamadas chinampas.
• Os templos (Maior, de Quetzalcóatl, de Tezcatlipoca,
do Sol, Altar de Cranios), que servían para o culto relixioso;
o Calmécac, para a formación dos nobres; o espazo
57
 para o xogo de pelota, para os encontros cerimoniais
deste xogo; o palacio de Moctezuma, residencia
do emperador.
• En barcas, porque a cidade estaba sobre un lago,
ou a través das calzadas.
• R. L. A cidade era máis grande ca a maioría das cidades
europeas da época. A que máis parecido podía gardar
con ela era Venecia, que tamén ten canles.
• Porque non esperaban encontrarse cunha cidade
tan poboada, rica e avanzada.
Páx. 252
11 Saber facer. Analizar un gráfico de poboación
• Uns 50 millóns en 1400, 70 en 1500 e 100 en 1600.
• Entre os anos 1000 e 1300 a poboación medrou.
Entre o 1300 e o 1400 sufriu un brusco descenso.
A partir de 1400 volveu medrar.
Páx. 253
12 Interpreta a imaxe
• Fugger pertencía á burguesía e Carlos V á nobreza.
• Con roupas luxosas.
• É unha estancia luxosa e moi decorada.
13 Usa as TIC
• R. M. Descendentes de campesiños de Suabia, os Fugger
instaláronse no século xv en Augsburgo e dedicáronse á
fabricación e o comercio de tecidos. A finais do século xv
introducíronse na minaría da prata no Tirol e no século xvi
convertéronse en prestamistas de Carlos V.
• R. M. Outra familia de banqueiros de comezos da Idade
Moderna eran os Welser. Orixinarios de Augsburgo, foron
cos Fugger os principais prestamistas da Coroa española
entre os séculos xvi e xvii. Unha Welser, Filipina Welser,
casou cun sobriño do emperador Carlos V. Prestaron apoio
económico á conquista de América e explotaron minas
e terras no continente americano. En 1528, o emperador
outorgoulles o territorio venezolano.
Claves para estudar
• Debido á menor virulencia das epidemias e ás melloras
na alimentación.
• A sociedade da época seguiu dividida en tres estamentos.
A nobreza e o clero continuaron sendo os estamentos
privilexiados, os artesáns e os pequenos comerciantes
seguiron vivindo modestamente e os campesiños continuaron
soportando unhas duras condicións de vida, aínda que
melloraron con respecto a épocas anteriores. O principal
cambio deuse na burguesía, que alcanzou gran preeminencia.
• As compañías mercantís, necesarias para compartir o risco,
e os cheques e as letras de cambio, para realizar operacións
comerciais sen necesidade de dispoñer de diñeiro en metálico.
Pensa. Os cheques utilízanse para realizar pagamentos
sen diñeiro en metálico. As letras de cambio serven
para respaldar as operacións comerciais realizadas a prazos.
58 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Páx. 254
14 Resume o esencial
(De arriba abaixo.)
(Exploracións xeográficas).
(Factores). A conquista de Constantinopla polos turcos
en 1453 interrompeu a ruta da seda e os mercadores
europeos tiveron que buscar rutas alternativas.
Os avances na navegación favoreceron as exploracións:
novos instrumentos como o compás, o astrolabio,
o cuadrante, a corredeira ou a ampoleta; novos mapas,
os portolanos; novos barcos, a carabela.
(Exploracións portuguesas). Os portugueses avanzaron
pola costa de África pouco e pouco, na súa busca dunha ruta
cara á India. Descubriron Madeira en 1419, os Azores
en 1431, en 1434 dobraron o cabo Bojador, en 1466 chegaron
ás illas de Cabo Verde e en 1460 internáronse no golfo
de Guinea. En 1482 descubriron o río Congo e en 1487
alcanzaron o cabo de Boa Esperanza. En 1498 chegaron
á India e en 1500 descubriron Brasil.
(Exploracións castelás). Cristovo Colón descubriu América
o 12 de outubro de 1492. Morreu pensando que chegara
a Asia, pero Américo Vespucio demostrou que se trataba
dun novo continente.
Portugal e Castela repartiron entre eles o dereito de explorar
e colonizar o mundo mediante o Tratado de Tordesillas
de 1494. Os descubrimentos supuxeron a creación
de dous grandes imperios ultramarinos, o español
e o portugués.
Fernando de Magalláns e Xoán Sebastián Elcano deron
a volta ao mundo entre 1519 e 1522 e demostraron
que a Terra era redonda.
(América precolombiana).
(Maias. Localización). Península do Iucatán e outros
territorios dos actuais México, Guatemala, Belice, O Salvador
e Honduras.
(Maias. Características). Alcanzaron grande esplendor
entre os anos 300 e 900 da nosa era. Non formaron
un Estado, senón que estaban organizados en cidades
independentes, gobernadas por un xefe supremo.
A sociedade dividíase en distintos grupos: nobres,
sacerdotes, artesáns, campesiños e escravos. Hábiles
artesáns. Cultivaban millo, algodón, cacao, tomate.
Politeístas. Brillantes matemáticos, astrónomos, arquitectos
e escultores.
(Aztecas. Localización). Actual México.
(Aztecas. Características). Pobo de guerreiros localizado
en México desde o século xii. No século xiv fundaron
Tenochtitlán. O emperador exercía o poder político
e relixioso. A sociedade organizábase en tribos divididas
en grupos: a nobreza, os comerciantes, os campesiños,
os artesáns e os escravos. A principal actividade económica
era a agricultura. Fabricaban cerámica e eran ourives
do ouro e a prata. Politeístas. Grandes arquitectos.
(Incas. Localización). Cordilleira dos Andes, parte do territorio
dos actuais Perú, Bolivia, Ecuador, Arxentina e Chile.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 (Incas. Características). A autoridade máxima exercíaa
o inca, fillo do Sol. A sociedade estaba formada polos nobres,
o pobo, os servos e os escravos. Destacaron como ourives,
oleiros e crearon socalcos para cultivar millo e pataca.
Eran politeístas. Edificaron templos, palacios, fortalezas,
como Machu Picchu, e unha rede de camiños de máis
de 40.000 km.
(Transformacións sociais). A natalidade e a mortalidade
continuaron sendo elevadas, pero a poboación creceu
lentamente. A sociedade seguiu dividida en tres estamentos.
Dentro do estamento non privilexiado, a burguesía alcanzou
gran preeminencia.
(Transformacións económicas). Aumentou a produción
agrícola, que favoreceu a explotación de novas terras.
Tamén se incrementou a demanda de produtos artesanais
e, como consecuencia, desenvolvéronse as actividades
manufactureiras e o comercio. Apareceron as compañías
mercantís, os cheques e as letras de cambio. A actividade
bancaria adquiriu grande importancia.
O tempo
15 R. G. Principais exploracións portuguesas: Madeira en 1419,
os Azores en 1431, en 1434 dobraron o cabo Bojador,
en 1466 chegaron ás illas de Cabo Verde e en 1460
internáronse no golfo de Guinea. En 1482 descubriron
o río Congo e en 1487 alcanzaron o cabo de Boa Esperanza.
En 1498 chegaron á India e en 1500 descubriron Brasil.
Principais exploracións castelás: 1492, descubrimento
de América, 1519-1522, primeira volta ao mundo.
Os protagonistas
16 • Henrique o Navegante: foi o impulsor das exploracións
portuguesas.
• Américo Vespucio: demostrou que América era un novo
continente.
• Bartolomé Díaz: alcanzou o punto meridional de África.
• Fernando de Magalláns: iniciou a primeira volta ao mundo.
• Xoán Sebastián Elcano: concluíu a primeira volta
ao mundo e demostrou que a Terra é redonda.
17 • O seu obxectivo era chegar a Asia navegando
cara ao oeste. Non o conseguiu, porque no medio
atopou cun continente ata entón descoñecido
para os europeos, América.
• A súa viaxe foi financiada polos Reis Católicos.
O territorio
18 R. G.
Conceptos
19 Asinouse en 1494 para dirimir a rivalidade entre Castela
e Portugal acerca dos dereitos sobre as terras que se ían
descubrindo. Nel decidiuse trazar un meridiano situado
a 370 leguas (uns 2.000 km) ao oeste das illas dos Azores.
As terras situadas ao oeste do meridiano serían para Castela
e as situadas ao leste, para Portugal. Deste xeito, a Portugal
correspondíanlle África e Asia, e tamén Brasil, que foi
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
descuberto uns anos despois da firma do tratado.
Para Castela quedaron a maioría das terras de América.
20 Portolano: era unha carta náutica en que se representaban
as costas, as rutas marítimas e os obstáculos que os mariños
debían ter en conta ao navegar. Inca: era o emperador
dos incas, considerado fillo do Sol. Burguesía: era unha clase
social urbana que pertencía ao estamento non privilexiado
e se dedicaba preferentemente ao comercio, o funcionariado
ou a banca. Compañía mercantil: era unha asociación
de empresarios formada para afrontar empresas
que requirían grandes investimentos de capital, compartir
os riscos e repartir beneficios e perdas.
Páx. 255
A economía
21 • Trátase dun grupo de personaxes burgueses que están
facendo contas dalgunha actividade comercial, quizais
prestamistas.
• Foi adquirindo grande importancia e empezaron
a destacar algunhas familias, como os Médici, os Spinola
ou os Borromei en Italia e os Fugger e os Welser
en Alemaña. A partir do século xv, xurdiron, xunto á banca
privada, os bancos públicos. Ademais, apareceron
as compañías comerciais e difundiuse o uso dos cheques
e as letras de cambio.
Causas e efectos
22 Non serían posibles ou veríanse considerablemente
dificultados. O principal problema era localizar un barco
nun punto concreto do globo, determinar a súa latitude
e lonxitude, o que non sería posible sen o compás,
o astrolabio, o cuadrante, a corredeira e a ampoleta.
23 Permitiu demostrar que a Terra é redonda.
24 Facilitaron o crédito e a realización de operacións mercantís
sen diñeiro en metálico, o que provocou un incremento
da actividade mercantil.
25 • Incrementou a demanda de alimentos, o que ocasionou
un aumento da produción agrícola. Incrementáronse
ademais a demanda de produtos artesanais e o comercio.
• Para ascender na escala social.
• Os banqueiros facilitaron o crédito aos comerciantes
e estenderon o uso dos cheques e das letras de cambio.
Comprometidos. O legado da era dos descubrimentos
26 • América.
• Non, o seu grao de detalle é moito menor e o seu perfil
tamén é diferente debido a que cando foi realizado
non se coñecían as terras americanas coma hoxe.
27 • R. L. Entre eles están, por exemplo, os quechuas en Perú,
os mapuches en Chile, os navajos en Estados Unidos
ou os pijaos en Colombia.
• R. L. Foi un dos centros culturais e relixiosos de maior
influencia de Mesoamérica e tivo unha grande influencia
cultural e artística sobre toda a área centroamericana.
59
Páx. 256
Competencia social. Aplica unha técnica. Interpretar
o diario de Colón
28 • O diario foi escrito a principios do século xvi.
• O seu autor foi o freire dominicano Bartolomé de las Casas,
aínda que se basea nos diarios de navegación de Colón,
e inclúe no texto algún extractos deles. Colón é chamado
«o Almirante».
• Durante os séculos xv e xvi, españois e portugueses
lanzáronse á exploración e conquista de novos territorios
e formaron dous imperios ultramarinos que supuxeron
un incremento do tráfico comercial e a ampliación
dos coñecementos xeográficos sobre o mundo.
29 • O fragmento narra a chegada de Colón a América.
• Porque necesitaba abastacerse de alimentos e auga
para a longa viaxe oceánica.
• Desesperanzados, non paraban de queixarse porque
non chegaban a terra e crían que era unha loucura
continuar a viaxe.
• Eran xentes pacíficas que vivían pobremente
e non coñecían o ferro.
30 • Frei Bartolomé de las Casas non foi testemuña
destes feitos, pero si Colón, e do diario deste
reproduce textualmente algúns fragmentos.
• Que eran pobres, amigables e pacíficos.
• R. L. O autor reflicte os feitos desde o seu punto de vista,
que non é necesariamente obxectivo.
• Permítenos coñecer de primeira man un momento clave
da historia: o encontro entre dous mundos.
Páx. 257
Resolve un caso práctico. Os restos da Santa María
31 • Defende que encontrou a nao Santa María en augas
de Haití. Chegou a esta conclusión tras analizar
e comparar fotografías tomadas na mesma zona
hai unha década con outras realizadas recentemente.
• A Unesco nega que se trate dos restos da Santa María.
Baséase para iso en que a técnica de ensamblaxe
das madeiras da nao que aparece nos restos
non se utilizaba a finais do século xv.
• Cren que os restos da Santa María deberían estar
enterrados no interior da illa, porque desde o século xv
ata hoxe a liña de costa avanzou uns mil metros debido
aos aluvións que arrastra o río Grande Rivière du Nord.
• R. L. En principio, e a falta de máis datos, o razoamento
dos científicos españois parece o máis acertado,
pois a Santa María embarrancou moi preto da costa…
tal e como esta era no século xv.
32 • R. L. O alumno deberá reflexionar sobre o feito
de que o barco, de encontrarse, estará en territorio
da actual República de Haití, aínda que na súa orixe fose
propiedade de España. O habitual nestes casos é aterse
aos tratados internacionais.
60 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
33 • A importancia do achado radica en que nese lugar
se xestou a expedición que descubriu un novo continente,
América.
• Debido á erosión do outeiro sobre a que se asentaba
o porto, e os materiais sedimentarios terminaron
cubríndoo.
• Non tanto, debido á transcendencia deste.
Páx. 258
Formas de pensar. Análise científica. Que narra o friso
de Holmul?
34 • Os maias poboaban a península do Iucatán
e outros territorios dos actuais México, Guatemala,
Belice, O Salvador e Honduras.
• Non formaron un Estado, senón que estaban organizados
en cidades independentes, gobernadas por un xefe
supremo.
• Alcanzaron grande esplendor entre os anos 300 e 900
da nosa era. Si, coincide.
35 • R. M. A un personaxe principal, probablemente o xefe
supremo dunha cidade, dada a súa monumentalidade
e o carácter histórico dos seus frisos.
• Informa sobre unha época de loitas internas pouco coñecida
ata agora e fala de alianzas entre varios reinos maias.
• Con plumas de quetzal e colares.
36 • Avala as hipóteses dos historiadores, porque confirma
que Holmul se aliou con outros reinos maias para dominar
Tikal.
• Si, porque serve para esclarecer un período ata entón
pouco coñecido.
• Faino, pois mostra unha alianza guerreira.
• R. M. Probablemente, debido a que ningunha das súas
cidades conseguiu impoñerse sobre as outras. Igual
que sucedía en Grecia, as diversas cidades estendíanse
por un territorio difícil de atravesar pola selva
que as rodeaba, o que tendía a illalas.
Páx. 259
Traballo cooperativo. Valoración dun descubrimento
arqueolóxico. Machu Picchu
37 Usa as TIC
• R. M. Machu Picchu significa «Montaña Vella». Está
levantada a 2.490 metros de altitude. Foi construída
a mediados do século xv como lugar de descanso
do noveno inca, Pachacútec.
• Hiram Bingham era profesor de Historia da Universidade
de Yale. Agustín Lizárraga era un agricultor peruano
que buscaba novas terras de cultivo.
• En 2011, con motivo do centenario do descubrimento
de Bingham, a Universidade de Yale ampliou a gran
tamaño un centenar de fotos de arquivo realizadas
polo explorador. Nunha das imaxes aparecía a parte final
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 dun texto pintado onde se podía ler unha data, 1902, 39 R. L. O verdadeiro descubridor foi Lizárraga, pero sen
baixo un nome borroso. Pero xa en 1989 Alfred Bingham, a participación de Bingham non alcanzaría a relevancia
fillo do arqueólogo, publicou o libro Retrato   actual. Polo tanto, os dous deberían ser lembrados como
dun explorador, en que revelaba unha frase crucial descubridores de Machu Picchu.
que o seu pai anotara nos seus diarios de viaxe:
40 • O obxectivo do programa da Unesco é catalogar,
«Agustín Lizárraga é o descubridor do Machu Picchu,
preservar e dar a coñecer sitios de importancia cultural
e vive en Puente de San Miguel».
ou natural excepcional para a herdanza común
• En realidade, Lizárraga fixo partícipe á súa familia
da humanidade.
do descubrimento, pero non conseguiu que se lle dera
• R. M. Machu Picchu non só é unha obra arquitectónica
a importancia que tiña. R. L.
excepcional, senón que son os restos mellor conservados
38 R. L. dunha cidade do desaparecido Imperio inca.

Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L. 61

 10 Novas FORMAS DE PensaR: Renacemento E REFORMA
Páx. 260
Interpreta a imaxe
• Pintura, enxeñaría, anatomía e mecánica.
• Era unha armazón que imitaba as ás dos paxaros.
• R. L. Por exemplo, a bésta xigante (para a guerra), a ponte
xiratoria (que permitía retirala en caso de ataque,
ou para que pasasen barcos), o paracaídas, o carro
de combate, un vehículo autopropulsado, o escafandro
(para respirar debaixo da auga), un higrómetro (para medir
a humidade ambiental). Tamén inventou un precedente
do helicóptero actual, o seu «parafuso aéreo».
• Porque os seus coñecementos abranguían facetas e campos
moi diversos: está considerado pintor, escultor, arquitecto,
enxeñeiro, mecánico, anatomista, óptico, etc.
Páx. 261
Como o sabemos?
• Os datos principais sobre a vida dunha persoa (nacemento,
episodios vitais, defunción) e sobre os seus feitos e obras.
• R. L.
• R. L.
Páx. 262
1 Usa as TIC
• R. M. Antonio de Nebrija naceu en Lebrija (Sevilla) en 1441.
Estudou na universidade de Salamanca e continuou
os seus estudos en Italia. Foi profesor na universidade
de Salamanca e escribiu obras como Gramática castelá
e Regras de ortografía na lingua castelá. A súa Gramática
é a primeira do castelán e tamén a primeira dunha lingua
vulgar que se imprimiu en Europa. Con ela, Nebrija
demostrou a importancia de establecer un sistema
de regras que dese consistencia ao idioma e o convertese
nun método eficaz de comunicación.
• R. L. Os alumnos deberán reflexionar sobre a dificultade
de entenderse derivada da inexistencia de regras
gramaticais e ortográficas.
2 Traballo cooperativo
R. M. Durante a Idade Media, todo o pensamento europeo
está supeditado á idea de Deus, que se converteu no centro
de todas as explicacións do mundo e na base da ciencia.
A teoloxía era a principal disciplina, pois permitía explicar
a intervención de Deus na historia e a súa relación
co ser humano. Os filósofos medievais non se interesaban
pola realidade física, senón que se esforzaban
por comprender a Deus, que se converteu na medida
de todas as cousas.
O humanismo dálle unha volta a esta situación e coloca o ser
humano no centro das preocupacións dos pensadores.
Se na Idade Media todas as explicacións racionais estaban
supeditadas á fe, co humanismo a razón independízase
da idea de Deus.
62 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Páx. 263
3 Interpreta o debuxo
• Era un espazo en que se compoñían os textos
e se imprimían, para o que se usaban caixas
con tipografías e tornos de madeira.
• Primeiro, o caixista escollía os moldes de cada letra
para compoñer a páxina. Despois, o tipógrafo aplicaba
tampóns de tinta sobre os moldes. O terceiro paso
consistía en colocar sobre os moldes unha folla de papel
e xirar o torno para que os caracteres quedasen impresos.
Finalmente, as follas tiñan que revisarse e encadernarse.
• Permitía publicar máis libros en menos tempo, polo que
os libros abaratáronse e difundíronse.
Claves para estudar
• Fronte ao pensamento dominante na Idade Media
(teocentrismo), defenderon a importancia do ser humano
(antropocentrismo). Crían que a intelixencia humana
era a ferramenta fundamental para coñecer e interpretar
o universo.
Ademais, interesáronse polo coñecemento e a busca
da verdade a través da razón e a experiencia e sentaron
as bases do método científico.
Aspiraban a saber de todo; non querían ser especialistas
nunha materia, senón que desexaban converterse
en auténticos sabios, e promoveron a escritura das obras
literarias nas linguas vernáculas.
• A imprenta, as viaxes e as cartas dos humanistas,
as academias e as universidades.
Pensa. R. M. Na actualidade, os libros compóñense
con sistemas informáticos. Algúns imprímense, pero outros,
os libros electrónicos, xa non é necesario imprimilos, pois lense
con tabletas ou lectores electrónicos.
Páx. 264
4 Usa as TIC
• R. M. Durante a Idade Media estaba prohibido abrir
os cadáveres para estudar a anatomía humana, así que
os estudantes diseccionaban porcos, que teñen unha
estrutura interna parecida á humana.
A medicina baseábase na devoción, os ritos máxicos
e as crenzas sobrenaturais. Estaba estruturada
nunha serie de principios establecidos polos grandes
sabios da Antigüidade, autores de escritos considerados
indiscutibles aínda que a experiencia ditase o contrario.
O médico non se preocupaba por investigar as causas
das enfermidades porque se aceptaba que estas eran
vontade de Deus. R. L.
• R. M. Miguel Servet naceu en Villanueva de Sijena, España,
en 1511, e morreu en Champel, Suíza, en 1553. Foi un
teólogo e médico español. Estudou en Barcelona, Dereito
na universidade de Toulouse, Medicina nas universidades
de París e Montpellier e Teoloxía en Lovaina.
En 1531 rexeitou, no seu libro De Trinitatis Erroribus (Dos
erros sobre a Trindade), a personalidade trina de Deus
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 e o ritual do bautismo. A partir de 1540 practicou medicina
en Francia, e mantivo correspondencia con Calvino.
Solicitou permiso para visitar a cidade de Xenebra,
unha vez alí foi arrestado, acusado de herexía e blasfemia
contra o cristianismo e queimado na fogueira o 27
de outubro de 1553. R. L.
5 Interpreta as imaxes
• A teoría heliocéntrica consideraba que o Sol era o centro
do universo e que os planetas xiraban arredor del.
A teoría xeocéntrica defendía que a Terra era o centro
e os planetas e o mesmo Sol xiraban arredor dela.
• Rotación e translación.
• Porque a teoría heliocéntrica parecía poñer en dúbida
que a Terra fora creada por Deus, restaba importancia
ao home e á Terra.
Páx. 265
6 Saber facer. Realizar unha ficha biográfica
• Naceu en 1449 en Florencia, fillo de Pedro de Médici.
• Eran banqueiros florentinos. Lourenzo sucedeu o seu pai
na dirección do banco familiar; non obstante,
foi un mal xestor e o seu patrimonio sufriu os gastos
do seu goberno.
• Ocupouse do goberno da cidade. Lourenzo realizou
unha política de amizade cos territorios veciños e asinou
unha alianza co papado e Nápoles.
• Patrocinou a escola do Xardín de San Marcos,
unha academia das artes onde se formaban os artistas.
Foi mecenas de Pico della Mirandola, Marsilio Ficino,
Botticelli, Ghirlandaio, Verrocchio, Miguel Anxo
e Leonardo da Vinci.
• Porque era o máis destacado de todos os Médici e porque
o seu labor como promotor artístico e o seu mecenado
foi fundamental para o desenvolvemento do humanismo.
• Lourenzo de Medici faleceu de gota en Careggi, Italia,
o 9 de abril de 1492.
Claves para estudar
• Porque a ciencia deixou de basearse nas teorías admitidas
sen discusión só por ser formuladas polos grandes sabios
da Antigüidade.
• A arte do Renacemento: rompeu coa tradición artística
da Idade Media e converteu o ser humano no principal centro
de interese; os artistas aspiraban a alcanzar un ideal de beleza
e inspiráronse na Antigüidade clásica; recuperaron as formas
harmoniosas e trataron de que as súas obras fosen
proporcionadas. O estilo renacentista desenvolveuse
en dúas etapas: o Quattrocento, que abrangueu o século xv;
e o Cinquecento, que correspondeu ao século xvi.
• Eran nobres e burgueses adiñeirados que apreciaban
a educación e as artes e acollían baixo a súa protección
os artistas e dedicaban grandes sumas de diñeiro a construír
e decorar edificios (palacios, igrexas, etc.) para que estes
mostrasen o seu propio poder e o das súas cidades.
Os principais foron os Médici, os Sforza, os Gonzaga
e os papas.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Pensa. R. L. Os alumnos deberán mencionar, polo menos,
a Miguel Anxo, Leonardo da Vinci e Rafael, e concluír
que o Renacemento foi unha época clave da historia da arte
en que coincidiron moitos grandes artistas.
Páx. 266
7 Interpreta as imaxes
A utilización de arcos de medio punto, a cúpula,
as bóvedas de canón interna e externa e un frontón
triangular na fachada.
Páx. 267
8 Interpreta a imaxe
• A escena desenvólvese nunha horta florida (o que
indica que xa é primavera). Nela aparecen, de esquerda
a dereita: o deus Mercurio, vestido cunha túnica
que lle deixa o peito ao descuberto, estira a man
para tocar as nubes e dispersar a néboa; tres danzantes
femininas, as Tres Grazas, vestidas con gasas
e roupas vaporosas que as deixan case espidas;
unha figura central feminina, Venus, en lánguida postura
e vestida de forma recatada; sobre ela sobrevoa Cupido,
que dispara unha frecha a Mercurio para que se namore
de Venus; á dereita Flora, que esparexe as súas flores
e bótallas ao espectador, a ninfa Cloris, da boca
da cal saen flores, e o deus Céfiro, que busca o amor
da ninfa e sopra unha suave brisa que fai posible
a primavera.
• Mercurio era o deus romano do comercio, o mensaxeiro
dos deuses e o patrón dos viaxeiros, dos pastores
e dos oradores. As Tres Grazas eran, na mitoloxía
grega, deusas da beleza, da alegría e do encanto,
fillas do deus Zeus e da ninfa Eurínome. Venus
era a deusa romana do amor, a beleza e a fertilidade.
Flora era a deusa das flores, os xardíns e a primavera.
A ninfa Cloris era para os gregos a esposa do deus Céfiro
e gobernaba sobre as flores; en Roma chamárona Flora.
Céfiro foi o deus do vento do oeste, o máis suave
e benigno de todos.
• R. L. Son rostros suaves, lánguidos, serenos
e de gran fermosura.
• Cores intensas nos personaxes principais, Mercurio
e Venus, para que destaquen sobre o resto.
• O tema mitolóxico, o emprego de claroscuros,
as gradacións tonais, a utilización da paisaxe como fondo,
o movemento que provoca Céfiro, a busca da beleza
formal nas figuras.
Claves para estudar
• A arquitectura centrouse en edificios relixiosos e civís
adaptados á medida do ser humano e en que predominaban
as liñas horizontais; buscábase a simetría e a proporción
e utilizáronse elementos clásicos: arcos de medio punto,
frontóns, bóvedas de canón, cúpulas e columnas.
A escultura inspirouse tamén nos modelos clásicos
e centrouse na representación do corpo humano; concedeu
63
 unha especial importancia ás proporcións, á beleza
e aos estudos anatómicos, polo que proliferaron os espidos;
tamén se realizaron numerosos retratos e esculturas
ecuestres, nos cales se trataba de plasmar a personalidade
do personaxe, pero representando as figuras de maneira
idealizada. Na pintura introduciuse a perspectiva lineal
e logrouse dar sensación de volume usando claroscuros
e gradacións dos tons das cores; tamén se empregou
o escorzo e representáronse escenas relixiosas e temas
mitolóxicos, retratos e paisaxes.
• Destacaron Brunelleschi e Alberti en arquitectura; Ghiberti
e Donatello en escultura; Masaccio, Mantegna e Botticelli
en pintura.
Páx. 268
Claves para estudar
• Bramante (San Pedro do Vaticano), Palladio (Villa Rotonda),
Miguel Anxo (David), Leonardo da Vinci (Gioconda), Rafael
Sanzio (A escola de Atenas), Tiziano (Venus de Urbino).
Pensa. R. M. A estrutura, con cúpula e columnata, é clásica.
Recorda o templo de Vesta no Foro romano e o Panteón
de Agripa.
Páx. 269
Descubre. Miguel Anxo
9 Interpreta as imaxes
• Represéntase o momento en que, tras a fin do mundo,
Xesucristo xulga os homes e divide os bos dos malos,
os salvados dos condenados.
• É un Xesús dominante, imperioso, autoritario, o deus xuíz
que se dispón a ditar sentenza.
• R. M. Ao lado de Cristo está a Virxe. Os santos
e os elixidos están arredor das dúas figuras de Xesús
e a súa nai. Entre eles, san Pedro coas dúas chaves,
san Lourenzo coa grella, san Bartolomé coa súa propia pel,
santa Catarina de Alexandría coa roda dentada,
san Sebastián de xeonllos coas frechas na man.
Na parte de abaixo, no centro, os anxos da Apocalipse
espertan os mortos ao son das longas trompetas;
á esquerda, os resucitados que soben cara ao ceo
recompoñen os seus corpos; á dereita, anxos e diaños
compiten para precipitar os condenados no inferno.
Por último, abaixo, Caronte, xunto cos diaños, fai baixar
os condenados da súa barca para conducilos ante o xuíz
infernal Minos, co corpo envolto polos aneis da serpe.
• Foi un pastor xudeu que venceu o xigante Goliat
e se converteu nun rei xusto, valente, guerreiro, músico
e poeta.
• Expresa a tensión do que se dispón a lanzar a fonda,
concentrado no que se dispón a facer, cargado
coa tensión do momento.
• Si, porque reflicte con detalle e gran perfección o corpo
humano.
64 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Páx. 270
10 Saber facer. Coñecer unha cidade do Renacemento:
Florencia
• É un Estado formado por unha cidade e o territorio
que a circunda.
• Representouse a Piazza della Signoria de Florencia.
Porque nela se levantan o Palazzo Vecchio e a Loggia
della Signoria, onde se realizaban as asembleas
e cerimonias públicas.
• O Palazzo Vecchio, residencia dos Médici. A Loggia
della Signoria, onde se realizaban as asembleas
e cerimonias públicas. O Tribunal de Mercadorías,
onde se solucionaban os problemas dos artesáns.
Fóra da praza, pero visible, a catedral, onde se oficiaban
as cerimonias relixiosas máis importantes.
• As vivendas tiñan entre tres e catro alturas, con ventás
pequenas nas fachadas e obradoiros ou comercios
no piso baixo, á altura da rúa.
• Pertencentes ao xente do común (estamento
non privilexiado): artesáns traballando, campesiños
cargando cos seus produtos, criados transportando
obxectos, burgueses: mercadores ricos a cabalo,
banqueiros a cabalo, damas burguesas paseando.
Pertencente ao estamento privilexiado: membros
do clero falando.
Páx. 272
11 Saber facer. Analizar unha escultura de Berruguete
• En madeira policromada.
• Representa unha escena bíblica: o momento en que
Abraham, obedecendo a Deus, se dispón a sacrificar
o seu fillo Isaac. É un tema relixioso.
• Si, é un tratamento do corpo realista, no tratamento
dos músculos, na tensión da anatomía, nos detalles
da postura.
• Os músculos están en tensión, a punto de realizar
unha acción, como indica a posición dos brazos que
suxeitan e reteñen o fillo. As caras transmiten unha intensa
carga emocional, son detalladas e expresivas: a angustia
e a desesperación do pai que vai matar o fillo, o horror
e a angustia do fillo a punto de ser sacrificado.
Páx. 273
Claves para estudar
• Plateresco (fachada da universidade de Salamanca), clasicista
(palacio de Carlos V na Alhambra), herreriano (O Escorial).
• Relixiosos, sobre todo.
• Un pintor cretense que se instalou en Toledo no século xvi.
O cabaleiro da man no peito e Martirio de san Mauricio.
Pensa. A etapa clasicista, que se centra na harmonía
do conxunto.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 Páx. 275
12 Interpreta o mapa
• A división relixiosa en Europa no século xvi, ao principio
da Idade Moderna.
• Os protestantes predominaban no norte, oeste e centro
de Europa. Os católicos: no sur, oeste e leste de Europa.
Claves para estudar
• A igrexa a comezos da Idade Moderna estaba sumida
nunha profunda crise debido ao luxo con que vivían
as altas xerarquías, a escasa formación do clero, a compra
de cargos eclesiásticos, a venda de indulxencias e un clima
crítico respecto aos dogmas da Igrexa.
• A doutrina luterana defendía que as persoas se salvan
pola súa fe, non polas súas obras, que os crentes se relacionan
directamente con Deus mediante a oración, sen necesidade
de acudir aos sacerdotes, que toda a verdade revelada
está contida nas Sagradas Escrituras, polo que se rexeita
a autoridade do papa, que o crente pode ler e interpretar
libremente a Biblia, que só hai dous sacramentos verdadeiros:
bautismo e eucaristía, que o culto á Virxe e aos santos
non aparece nas Escrituras, polo que ha de suprimirse
e que o celibato do clero non foi instituído por Deus,
senón pola Igrexa, polo que non é obrigatorio. O calvinismo
defendía que desde o nacemento o ser humano está
predestinado á salvación ou á condenación, polo que carecen
de importancia as súas obras e que, para evitar que
os crentes pecasen, debían ser vixiados.
Pensa. Ambas as crenzas baséanse na vida e as ensinanzas
de Xesucristo e cren nun só deus e nunha vida eterna despois
da morte, cun ceo e un inferno. Non obstante, os católicos
cren que para ir ao ceo hai que realizar boas obras e confiar
nos sacerdotes, guías e intérpretes divinos; os protestantes
cren que as persoas se salvan porque teñen fe, e polo tanto,
as obras non inflúen, e que para achegarse a Deus
non é necesario un intermediario, abonda coa oración.
Páx. 277
13 Educación cívica
R. L. En moitos casos, en efecto, as denuncias á Inquisición
só buscaban satisfacer vinganzas persoais. Isto creou
un ambiente de sospeita e medo en moitas poboacións,
en que as xentes temían ser denunciadas á Inquisición
se se enfrontaban aos seus veciños.
Claves para estudar
• Un movemento de renovación interna que pretendía
reorganizar e revitalizar a Igrexa e enfrontarse
ao protestantismo.
• Reafirmouse a doutrina tradicional da Igrexa, ditáronse normas
para evitar a mala conduta do clero e fomentar a súa
moralidade, fundáronse os seminarios para mellorar
a formación do clero e ordenouse que todos os bispos
residisen nas súas dioceses; ademais, buscáronse novos
métodos para estender a doutrina católica, como o catecismo
e a creación de escolas.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
• Os xesuítas dedicáronse á predicación e a ensinanza.
Fundaron misións en América e Asia e crearon escolas
e centros de estudos superiores para formar os alumnos
e transmitir o dogma católico. Contribuíron á expansión
do catolicismo.
• Europa dividiuse en dous bloques relixiosos, orixináronse
numerosas guerras de relixión, xeneralizouse a intolerancia
e fortaleceuse a Inquisición. Ademais, nos países católicos
intensificáronse o misticismo e a devoción popular.
Pensa. Expoñelo á vergoña pública.
Páx. 278
14 Resume o esencial
(De esquerda a dereita e de arriba abaixo.)
(Unha nova forma de pensar: o humanismo). Características:
antropocentrismo, método científico, busca da sabedoría,
inspiración na Antigüidade, promoción das linguas vernáculas.
(Unha nova ciencia). Principais avances: en astronomía,
o heliocentrismo; en medicina, o coñecemento da anatomía
humana; en física, achegas en mecánica e hidráulica.
(Un novo estilo artístico: o Renacemento.) Características:
o ser humano é o principal centro de interese; os artistas
aspiran a alcanzar un ideal de beleza; inspíranse
na Antigüidade clásica; recuperan as formas harmoniosas
e tratan de que as súas obras sexan proporcionadas. Períodos:
Quattrocento, Cinquecento. Artistas: arquitectura, Brunelleschi;
escultura, Miguel Anxo; pintura: Leonardo da Vinci.
(Unha nova relixión). Reforma. Principios luteranos:
as persoas sálvanse pola súa fe, non polas súas obras;
os crentes relaciónanse directamente con Deus mediante
a oración, sen necesidade de acudir aos sacerdotes;
rexéitase a autoridade do papa; só hai dous sacramentos
verdadeiros: bautismo e eucaristía; supresión do culto
á Virxe e aos santos; o celibato do clero non é obrigatorio.
Outros movementos: calvinismo, anglicanismo.
Contrarreforma. Medidas: reafirmouse a doutrina tradicional
da Igrexa; ditáronse normas para evitar a mala conduta
do clero e fomentar a súa moralidade; fundáronse
os seminarios; difundiuse o catecismo e a creación
de escolas católicas. Novas ordes relixiosas: xesuítas.
Os protagonistas
15 • Palladio: arquitecto.
• Ghiberti: escultor.
• Durero: escultor e gravador.
• Rafael: pintor.
• Miguel Anxo: arquitecto, escultor, pintor.
• Botticelli: pintor.
• Bramante: arquitecto.
• Tiziano: pintor.
• Mantegna: pintor.
• O Greco: pintor.
• Berruguete: escultor.
• Alberti: arquitecto.
65
Conceptos
16 • Heliocentrismo: teoría que defende que o Sol está
no centro e a Terra e os demais planetas xiran
arredor del.
• Reforma: movemento de renovación da Igrexa iniciado
no século xvi en Alemaña por Lutero.
• Contrarreforma: movemento de renovación interna
que pretendía reorganizar e revitalizar a Igrexa
e enfrontarse ao protestantismo.
• Mecenas: nobres e burgueses adiñeirados que apreciaban
a educación e as artes e acollían baixo a súa protección
os artistas.
• Estilo herreriano: foi un estilo arquitectónico que dominou
na segunda metade do século xvi en España.
Caracterízase pola súa gran sobriedade e a case total
ausencia de decoración.
• Estilo plateresco: foi un estilo arquitectónico que dominou
no primeiro terzo do século xvi en España. Caracterízase
polo uso dunha abundante decoración.
17 O humanismo é unha corrente filosófica e cultural que xurdiu
no século xiv e se desenvolveu durante os séculos xv e xvi
e supuxo unha profunda transformación política, social
e económica. O seu interese polo ser humano promoveu
a aparición dunha nova corrente artística: o Renacemento.
O tempo
18 R. G.
• Publícanse As 95 teses de Lutero: 1517.
• Comeza o Concilio de Trento: 1545.
• Créase a Igrexa anglicana: 1534.
• Fúndase a Compañía de Xesús: 1540.
Causas e efectos
19 • A profunda crise da Igrexa católica debida ao luxo
en que vivían as altas xerarquías, a escasa formación
do clero, a compra de cargos eclesiásticos, a venda
de indulxencias e un clima crítico respecto aos dogmas
da Igrexa.
• Coa Contrarreforma: reafirmouse a doutrina tradicional
da Igrexa; ditáronse normas para evitar a mala conduta
do clero e para fomentar a súa moralidade; fundáronse
os seminarios; difundiuse o catecismo e a creación
de escolas católicas e fundáronse novas ordes relixiosas,
como os xesuítas.
• Europa dividiuse en dous bloques relixiosos, orixináronse
numerosas guerras de relixión, xeneralizouse
a intolerancia e fortaleceuse a Inquisición. Ademais,
nos países católicos intensificáronse o misticismo
e a devoción popular.
Páx. 279
A cultura e a arte
20 • Rafael. No Cinquecento.
• A obra representa a filosofía, unha das catro facultades
clásicas xunto coa teoloxía, o dereito e a medicina.
66 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
Rafael reúne na obra os que na Idade Media
se consideraban os pais do pensamento, pero tomando
de modelo personaxes públicos da época, como Leonardo
da Vinci encarnando a Platón ou Miguel Anxo como
Heráclito.
• Platón, Aristóteles, Heráclito, Parménides, Hipatia…
Están representados no Renacemento, non na Antigüidade.
• A arquitectura é de inspiración clásica, a pintura busca
a beleza ideal das figuras, existe volume conseguido
grazas á perspectiva lineal e ao escorzo, tamén hai
gradacións tonais e é unha obra proporcionada
e equilibrada. Todas estas son características propias
da pintura renacentista.
21 A escultura renacentista italiana céntrase na representación
do corpo humano e concede unha especial importancia
ás proporcións, a beleza e os estudos anatómicos;
proliferan os espidos, os retratos e as estatuas ecuestres
e os materiais son nobres, sobre todo mármore. En España,
a escultura renacentista utiliza madeira policromada
e representa figuras relixiosas; fronte á beleza ideal,
busca a emoción e a transmisión de sentimentos.
Comprometidos. O legado do Renacemento e a Reforma
22 • É importante porque achega sensación de realismo,
permite a ilusión dunha terceira dimensión nun espazo
de dúas dimensións.
•  Villa Rotonda no século xvi e a universidade de Virxinia
no xviii. Ambas utilizan elementos clásicos, como
columnas, pórtico con frontón triangular e cúpula central.
23 Educación cívica
R. L. O alumno pode destacar a sobriedade das liñas
do templo de Vermont en comparación coas igrexas católicas
e a situación central do púlpito do orador, cando nas igrexas
católicas adoita estar a un lado e o altar no centro.
Páx. 280
Competencia social. Aplica unha técnica. Analizar
o palacio Médici -Riccardi
24 • Michelozzo.
• Cosme de Médici.
• Entre 1444 e 1460.
• Para servir de residencia familiar.
25 • O exterior ten aspecto de fortaleza, pero o interior busca
a comodidade dos seus habitantes. Está estruturada
arredor dun patio central. Entre as estancias destacan
a capela familiar e a cámara (dormitorio), onde se recibía
ás visitas importantes.
• O interior é de madeira e o exterior de pedra.
• Divididas en tres pisos que se van alixeirando de abaixo
arriba: almofadado rústico, suave e liso.
26 R. L. Trátase dun palacio pensado para a vida cotiá,
unha vida rodeada de luxo, propia de persoas capaces
de apreciar a beleza. Por iso, estaba decorada con pinturas
e esculturas dos máis destacados artistas do momento.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
27 O rústico almofadado da primeira planta lembra o aspecto
de fortaleza propio da Idade Media, pero o seu refinado
xardín interior e as arcadas do patio, a gran cornixa
que pecha a fachada ou as proporcións harmónicas
das ventás son xa tipicamente renacentistas.
Páx. 282
Formas de pensar. Análise ética e moral. De onde vén
a división relixiosa actual?
28 • O protestantismo concéntrase en Alemaña, Dinamarca, os
países escandinavos, Suíza, os Países Baixos e Reino Unido.
• O catolicismo é dominante en España, Francia, Italia,
Irlanda e o leste de Europa.
• As zonas coinciden, de forma xeral, coas do século xvi.
29 O catolicismo estendeuse por América Central e do Sur
e por zonas de África arredor do golfo de Guinea, territorios
que foron colonizados polos españois e portugueses,
que impuxeron a relixión católica.
O protestantismo estendeuse por América do Norte,
o sur de África e Australia, territorios que estiveron
colonizados polo Reino Unido.
30 • Non. Chegouse a un acordo entre católicos e protestantes
do Ulster (Irlanda do Norte).
• Na actualidade hai moitas rexións en que se dan conflitos
relixiosos. Destacan os conflitos a escala mundial debido
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
ao integrismo islámico, que ataca aos que
non son partidarios seus. Máis especificamente,
hai conflitos relixiosos en Siria e no norte de Iraq
(entre musulmáns), entre Israel e Palestina (xudeus
e musulmáns), en África (entre musulmáns e cristiáns).
• R. L.
• R. L.
Páx. 269
Traballo cooperativo. Visita virtual á Galeria dos Uffizi
31 Usa as TIC
• Significa «Oficios», porque nun principio se construíu
para albergar as oficinas administrativas florentinas.
• O edificio foi encargado por Cosme de Médici
ao arquitecto Giorgio Vasari en 1560. A súa finalidade
era albergar as oficinas das maxistraturas florentinas.
As obras terminaron en 1581. Desde o principio, parte
do palacio se utilizou para albergar a colección de arte
dos Médici. En 1765 converteuse en museo.
• Mantegna, Piero della Francesca, Rembrandt, Andrea
del Sarto, Botticelli, Rafael, Filippo Lippi, Miguel Anxo,
Caravaggio, Paolo Uccello, Leonardo da Vinci, Tiziano,
etc.
32 Expresión oral. R. L.
67
 11 A FORMACIÓN Do IMPERIO ESPAÑOL
Páx. 285
Interpreta a imaxe
• Estaba formado por 3.000 homes divididos en 10 compañías.
Unha compañía estaba formada por 300 soldados e tiña
un capitán ao mando. Catro compañías formaban
unha coronela e tiña un coronel ao mando. O terzo estaba
mandado polo mestre de campo.
• Picas, espadas, mosquetes e arcabuces.
• Porque necesitaba un exército eficaz e que fose
capaz de desprazarse rapidamente para facer fronte
aos seus numerosos inimigos.
• Significa que se conseguiu algo moi complicado. A súa orixe
está no século xvi. O Imperio Hispánico estaba enfrontado
a numerosos inimigos, entre eles os rebeldes dos Países
Baixos, que buscaban independizarse. Por iso, era necesario
enviar continuamente soldados a Flandres, pero resultaba
moi custoso para a Coroa: «poñer unha pica en Flandres»,
isto é, custear o equipo e a paga dun soldado para a guerra
de Flandres era moi gravoso.
Como o sabemos?
• A un museo de historia ou a un militar.
• Armas, armaduras, bandeiras, maquetas, roupas e utensilios
da época, etc.
Páx. 286
Claves para estudar
• Son monarquías fortes que limitan o poder da nobreza,
a Igrexa e os municipios e concentran o poder no rei.
Entre as súas características, as monarquías autoritarias
crearon unha administración centralizada, formaron exércitos
reais permanentes, limitaron a actuación das asembleas
representativas, aumentaron os impostos e desenvolveron
a diplomacia.
• Os reis medievais tiñan menos poder. Este estaba limitado
polo da nobreza, a Igrexa e as Cortes.
• As principais son: Francia (Francisco I), Inglaterra (Henrique VIII),
España (Reis Católicos), Portugal (Xoán II), Rusia (Iván III o Grande).
Pensa. R. M. A diplomacia entre Estados permite solucionar
os conflitos mediante o diálogo, para non ter que recorrer á guerra.
Páx. 287
1 Saber facer. Interpretar un mapa político. Europa a comezos
do século xvi
• Noruega, Suecia, Dinamarca, Escocia, Inglaterra, Orde
teutónica, principado de Moscova.
• Reino de Nápoles, Estados Pontificios, Siena, Florencia,
Xénova, Milán, Venecia.
• Ducados e principados, como Brandeburgo, Saxonia,
Bohemia, Austria, Baviera, Confederación Helvética,
Milán, Saboia, Xénova, Florencia, Siena, o Franco Condado,
Lorena, Luxemburgo, os Países Baixos. Estendíase
polo norte, centro e sur de Europa.
68 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
• O Imperio Otomán, os turcos.
• Portugal, España, Francia, Inglaterra, Dinamarca,
Noruega, Suecia, Polonia, Hungría, Rusia.
• Era moito menor ca na actualidade.
Páx. 288
Descubre. A importancia das alianzas matrimoniais
2 Interpreta o mapa
Acordaron alianzas con Inglaterra, Portugal e o Sacro Imperio
Romano Xermánico. O obxectivo era reforzar a súa posición
fronte a Francia, o seu gran rival.
3 Usa as TIC
Isabel casou con Afonso de Portugal primeiro e, tras
a morte del, con Manuel o Afortunado, rei de Portugal.
Xoán, con Margarida de Austria. Xoana, con Filipe de Austria.
María, con Manuel o Afortunado (tras a morte da súa irmá
Isabel). Catarina contraeu matrimonio con Artur de Inglaterra
e, tras a súa morte, con Henrique VIII de Inglaterra.
Páx. 289
4 Interpreta o mapa
• Na Península: reino de Granada (o reino de Navarra,
Fernando o Católico). Fóra: (Melilla, Orán, Peñón de Vélez,
Mazalquivir, Peñón de Alxer, Bugía, Trípoli, Fernando
o Católico), illas Canarias, Nápoles, América.
• 1492: Granada, América. 1496: Canarias.
1497: Melilla. 1504: Nápoles. 1505: Mazalquivir.
1508: Peñón de Vélez. 1509: Orán, Trípoli.
1510: Peñón de Alxer, Bugía. 1512: Navarra.
Claves para estudar
• Fundaron en Castela a Santa Irmandade, crearon un exército
profesional e permanente, reorganizaron a xustiza
e fortaleceron as chancelerías, nomearon corrixidores,
crearon consellos que asesoraban aos monarcas nas tarefas
de goberno, reorganizaron a Facenda para aumentar
os seus ingresos.
• En 1478 estableceron a Inquisición, en 1492 decretaron
a expulsión dos xudeus e en 1502 a expulsión dos musulmáns
españois.
Pensa. Si, aínda hai países en que non existe liberdade relixiosa
e se persegue as persoas por ter crenzas diferentes ás oficiais.
Páx. 290
5 Saber facer. Interpretar a árbore xenealóxica de Carlos IV
• Paternos: os Estados da Casa de Austria, o dereito
a optar ao título de emperador do Sacro Imperio Romano
Xermánico, Países Baixos, Luxemburgo, Franco Condado,
Charolais. Maternos: Coroa de Castela e os seus territorios
fóra da Península (Canarias, territorios americanos
e norteafricanos), Coroa de Aragón e as súas posesións
en Italia (Sardeña, Nápoles, Sicilia).
• R. L.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 • R. M. O seu pai, Filipe o Fermoso faleceu en 1506
en Burgos. A súa nai, Xoana a Louca, foi raíña de España
ata a súa morte en 1555, pero non chegou a reinar.
Ao non ter pai e estar a súa nai incapacitada,
toda a herdanza dos seus avós pasou directamente
a el.
Claves para estudar
• Revolta das Comunidades: rebelión contra Carlos I
e os seus conselleiros que estalou en 1520 en Castela;
os rebeldes esixían que o diñeiro castelán se empregase
para atender as necesidades do reino, unha maior participación
dos casteláns no goberno e que o rei establecese
a súa residencia en Castela. Xermanías: revoltas populares
contra a nobreza que estalaron en Valencia entre 1519 e 1523.
Monarquía Hispánica: imperio gobernado desde España
por Filipe II. Bancarrota: suspensión do pagamento
das débedas pola imposibilidade de facerlles fronte.
• Carlos I herdou dos seus avós maternos o trono español
e as súas posesións, e dos seus avós paternos o título
de emperador e extensos territorios en Centroeuropa.
Filipe II herdou do seu pai todas as súas posesións salvo
o título de emperador e os territorios austríacos.
• Carlos I: revoltas das Comunidades e das Xermanías;
Filipe II: revolta de Aragón e sublevación dos mouriscos
de Granada.
Pensa. Ambos tiveron que enfrontarse a rebelións internas
e afrontar enormes gastos. Carlos I non tivo que afrontar
ningunha bancarrota, e Filipe II si o fixo. Carlos I mantivo
a descentralización política dos distintos reinos, e Filipe II
intentou centralizar o poder e a toma de decisións.
Páx. 292
6 Saber facer. Analizar o mapa do Imperio Español
• Carlos I: Europa, África, América. Filipe II: Europa, África,
América, Asia.
• Carlos I: en América, Florida, as illas do Caribe,
vicerreinado de Nova España e do Perú; en Europa,
Coroa de Castela, Coroa de Aragón, Provincias Unidas,
Países Baixos, Luxemburgo, Franco Condado, reino
de Nápoles, Sardeña, Austria, Hungría; en África, Canarias,
Melilla, Bugía e outras prazas menores. Filipe II: en América,
Florida, as illas do Caribe, vicerreinado de Nova España
e do Perú e Brasil; en Europa, Coroa de Castela, Coroa
de Aragón, Portugal, illas dos Azores, Provincias Unidas,
Países Baixos, Luxemburgo, Franco Condado, reino
de Nápoles, Sardeña, Austria, Hungría; en África, as illas
Madeira, Canarias, Ceuta, Melilla, Orán, Bugía e outras
prazas menores, as illas de Cabo Verde e as de São Tomé,
Luanda, Mozambique e Mogadiscio; en Asia, Mascate,
Ormuz, Calicut, Goa, Cochín, Ceilán, Macao, Ningpo,
Nagasaki e as illas Filipinas; Molucas e Timor.
• Países Baixos, Luxemburgo, Franco Condado, Charolais,
Coroa de Castela e os seus territorios fóra da Península
(Canarias, territorios americanos e norteafricanos), Coroa
de Aragón e as súas posesións en Italia (Sardeña, Nápoles,
Sicilia).
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
• Os territorios austríacos e o título de emperador.
• Carlos I: en América, Florida, as illas do Caribe,
vicerreinado de Nova España e do Perú; en África,
Canarias, Melilla, Bugía e outras prazas menores.
Filipe II: en América, Florida, as illas do Caribe, vicerreinado
de Nova España e do Perú e Brasil; en África, as illas
Madeira, Canarias, Ceuta, Melilla, Orán, Bugía e outras
prazas menores, as illas de Cabo Verde e as de São Tomé,
Luanda, Mozambique e Mogadiscio; en Asia, Mascate,
Ormuz, Calicut, Goa, Cochín, Ceilán, Macao, Ningpo,
Nagasaki e as illas Filipinas; Molucas e Timor.
• As de Portugal e o seu imperio.
• O de Filipe II.
• Porque o seu imperio se estendía por catro continentes.
• Porque os seus navegantes desafiaban a antiga crenza
grega de que as Columnas de Hércules (o estreito
de Xibraltar) eran a fin do mundo e ían máis alá, plus ultra.
• Porque se estendía ao longo de catro continentes,
de oeste a leste, de América ata Asia.
• Non.
Páx. 294
7 Expresión escrita
R. M. Trátase dunha novela de Miguel de Cervantes.
Os seus personaxes son Pedro del Rincón (Rinconete)
e Diego Cortado (Cortadillo). Ao principio da novela están
na venta de El Molino, entre Castela e Andalucía,
un día caloroso de verán, e van mal vestidos, con roupas
rotas e sucias. Son, por tanto, de orixe humilde, o chanzo
máis baixo da xente do común: mendigos e pícaros.
Claves para estudar
• Non, algunhas das súas decisións, como a creación dun novo
imposto ou a promulgación dunha nova lei, tiñan que ser
aprobadas polas Cortes de cada territorio.
• Estaba dividida en estamentos privilexiados (nobreza e clero)
e non privilexiados (xente do común). Os privilexiados
non pagaban case ningún imposto e tiñan tribunais propios;
entre eles había grandes diferenzas, entre a alta e baixa
nobreza e entre o alto e baixo clero. A xente do común pagaba
impostos e dedicábase ás actividades produtivas; formábana
campesiños, artesáns, criados e grandes comerciantes;
o chanzo máis baixo da sociedade ocupábano os marxinados,
como os mendigos e os pícaros.
• O comercio, debido ao monopolio comercial co imperio colonial
e á chegada de metais preciosos desde América.
Pensa. Quere dicir que cada vez ten menos importancia
a ascendencia social, a orixe familiar, e máis importancia
a fortuna, a riqueza persoal.
Páx. 295
8 Usa as TIC
R. M. Existen a ponte e a catedral, as murallas foron
derrubadas parcialmente, aínda que se conservan lenzos
delas no barrio da Macarena e nos Reais Alcázares.
69
 9 Saber facer. Extraer conclusións dun gráfico económico
• Foi incrementándose de forma case continua ata alcanzar
o seu máximo a finais do século xvi. A partir dese
momento comezaron a diminuír.
• Foron incrementándose ao longo de todo o século xvi.
No século xvii mantivéronse ou ascenderon,
pero menos abruptamente.
• Hai unha relación directa: a abundancia de metais
preciosos provocou a súa depreciación, o que fixo que
os prezos subisen. A poboación viuse duramente afectada
por esta abundancia de metais preciosos e pola suba
dos prezos, que estenderon a pobreza e a fame.
Páx. 296
Descubre. O Escorial, a corte real
10 Interpreta a imaxe
• A residencia real, o convento, o seminario e colexio,
a basílica e o panteón real.
• Austero, sen apenas decoración.
• Homes: con xibóns, golas e calzas; mulleres:
con vestidos que lles chegaban ata os pés, amplos
e con mangas anchas.
11 Usa as TIC
R. M. O salón principal é unha estancia rectangular,
de teitos altos abovedados e decorados e coas paredes
cubertas por estantes clasicistas. Nel consérvanse
instrumentos matemáticos, astrolabios, esferas armilares,
globos terrestres, debuxos e gravados, reproducións
de fauna e flora, medalleiros, etc., propiedade de Filipe II.
Entre os libros hai seis mil manuscritos (árabes, latinos,
gregos, casteláns, hebreos, italianos, franceses,
cataláns, valencianos, galegos e portugueses),
preto de cincocentos incunables, once mil exemplares
impresos do século xvi, máis de dous mil gravados, etc.
Páx. 298
12 Interpreta a liña do tempo
• Carlos I: batalla de Pavía, saco de Roma, sitio de Viena,
anexión do Milanesado, batalla de Mülhberg, paz
de Augsburgo. Filipe II: batalla de San Quintín, rebelión
dos Países Baixos, batalla de Lepanto, conversión
en rei de Portugal, Armada Invencible.
• San Quintín: en 1557, enfrontou a España con Francia
e a vencedora foi España. Lepanto: enfrontou en 1571
a España, Venecia e o papa contra os turcos, que foron
derrotados. Mülhberg: enfrontou a Carlos I cos príncipes
protestantes alemáns, que foron derrotados.
Páx. 299
Claves para estudar
• Conservar todos os territorios, afianzar a hexemonía española
en Europa e defender a fe católica. Non se conseguiu manter
70 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
a unidade relixiosa nin conservar todos os territorios
(as Provincias Unidas declaráronse independentes),
pero si se afianzou a hexemonía española en Europa.
Pensa. R. L. En realidade, o principal problema do Imperio español
é que estivo continuamente en guerra contra inimigos moi
diversos, o que esgotou os recursos económicos e humanos
do imperio.
Páx. 300
13 Interpreta o mapa e a liña do tempo
•  Cortés partiu de Cuba e desembarcou en Veracruz,
desde onde avanzou cara a Tenochtitlán;
tras a súa conquista dirixiuse ao sur, para conquistar
o resto do territorio azteca; tardou en total 3 anos.
Pizarro partiu de Panamá e dirixiuse a Tumbez,
de aí á costa leste de México e a Cuzco, que conquistaron
en 1533; nun ano conquistou o Imperio inca.
• En 1541, Orellana explorou o río Amazonas e Valdivia
conquistou Chile. En 1571, Legazpi conquistou Filipinas.
Páx. 301
Descubre. Conquistadores do século xvi
14 Usa as TIC
R. M. Por exemplo, Vasco Núñez de Balboa naceu en Jerez
de los Caballeros, Badaxoz, en 1475, e morreu en Acla,
en 1519. En 1501 participou nunha expedición polas illas
da actual Colombia e despois instalouse na Española.
En 1509 fuxiu desta illa e foi ao continente. Fíxose popular
axiña debido ao seu carisma e aos seus coñecementos.
En 1511 obtivo o cargo de gobernador e internouse
no continente para encontrar o mar de que falaban
os indíxenas. En 1513 descubriu o mar do Sur, nome que
deron entón ao océano Pacífico. Ao seu regreso, acusárono
de conspirar contra a Coroa e foi xulgado, condenado
a morte e executado.
Claves para estudar
• Unha autorización para recrutar un exército e conquistar
un determinado territorio.
• A superioridade do armamento español, as antigas crenzas
indíxenas que falaban da chegada de deuses procedentes
do océano, aos que identificaron cos españois, e as disputas
entre os pobos americanos, que os conquistadores
aproveitaron para establecer alianzas.
• México: en 1518, Hernán Cortés, ao mando duns 400 homes
levou áncoras de Cuba para explorar o golfo de México.
Cando en 1519 desembarcou en Veracruz, tivo noticias
da existencia dun grande imperio e decidiu conquistalo.
Estableceu alianzas con pobos indíxenas sometidos polos
aztecas e entrou en Tenochtitlán, a capital azteca. En 1520,
os aztecas rebeláronse e os españois víronse obrigados a fuxir
de Tenochtitlán (Noite Triste), pero un ano máis tarde Cortés
organizou a conquista definitiva do Imperio azteca: ocupou
Tenochtitlán e ordenou destruíla. Nos anos seguintes
conquistou o resto do territorio mexicano.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 Perú: Francisco Pizarro aproveitou a inimizade dos pobos
sometidos polos incas e os problemas internos do Imperio,
inmerso naquel momento nunha guerra civil. En 1532,
Pizarro e uns 200 homes chegaron a Cajamarca, apresaron
o emperador Atahualpa, e aínda que pagou un fabuloso
rescate de ouro, foi executado. En 1533, os conquistadores
tomaron Cuzco, a capital inca, pero o dominio do territorio
completo resultou longo e difícil pola súa enorme extensión
e pola resistencia que ofreceron os incas das montañas.
Pensa. O Dourado era un reino lendario situado nalgún lugar
de América en que, segundo dicían, abundaba tanto o ouro que
as súas cidades estaban pavimentadas con este metal. Estimulou
a imaxinación dos conquistadores, moitos dos cales estaban
ávidos de ouro, desexosos de enriquecerse, e impulsou
a exploración e conquista de América.
Páx. 302
15 Interpreta o mapa
• O de Nova España e o do Perú.
• O de Nova España correspondíase co territorio azteca
e o de Perú co inca.
• Nova España: parte de Estados Unidos, México, Costa Rica,
Guatemala, Belice, O Salvador, Honduras, Nicaragua, Cuba,
República Dominicana, Porto Rico, Trindade e Tobago
e Guadalupe. Perú: Perú, Colombia, Arxentina, Ecuador,
Chile, Bolivia, Paraguai, Uruguai, Brasil, Venezuela
e Panamá.
• Nova España: Veracruz, Acapulco, A Habana. Perú:
Cartaxena de Indias, Quito, Santiago. R. M. Por exemplo,
Cartaxena de Indias foi fundada o 1 de xuño de 1533
por Pedro de Heredia; A Habana foi fundada o 16
de novembro de 1519 por Diego Velázquez de Cuéllar;
Buenos Aires foi fundado o 24 de agosto de 1534
por Diego García de Moguer.
Páx. 303
Claves para estudar
• Consello de Indias: organismo que se encargaba de asesorar
a Coroa sobre o goberno das terras americanas. Vicerreinado:
división administrativa do territorio gobernada por un vicerrei,
máxima autoridade tras o rei. Capitanía: división administrativa
dun vicerreinado á fronte da cal está un gobernador
con poderes administrativos, xudiciais e militares. Audiencia:
organismo que se ocupa de aplicar as leis e de impartir xustiza.
Mita: sistema de traballo obrigatorio para os indíxenas.
Encomenda: sistema polo cal o rei concedía a un colono
(encomendeiro) lotes de terra para o seu cultivo, lotes que
incluían os indíxenas que vivían neles; o encomendeiro
estaba obrigado a protexer os indios e a educalos na fe cristiá
e, a cambio, estes traballaban as terras.
• Estaba dividida segundo criterios raciais en: españois
e os seus descendentes, chamados crioulos; mestizos, fillos
de español e india; indios, que realizaban os traballos manuais;
e escravos negros traídos de África.
• Minas de ouro e prata e facendas agrícolas e gandeiras.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
• En réxime de monopolio real, dirixido pola Casa
de Contratación e mediante frotas de Indias.
Pensa. R. M. Cambiou de forma radical: perderon
os seus deuses, costumes, tradicións e linguas, víronse
sometidos á servidume ou á escravitude, desestruturáronse
as súas sociedades…
Páx. 304
Descubre. A vida nas colonias
16 Interpreta o debuxo
• Na praza maior, estaban os edificios principais, como
a catedral, a sede do cabido (concello) e os palacios
dos personaxes importantes, como o vicerrei. Era o centro
da vida local, o lugar en que se celebraban o mercado
e os acontecementos importantes (festexos
ou procesións), e onde se reunían os habitantes da cidade
para comentar as noticias. Arredor dispoñíanse
as vivendas dos españois e dos crioulos ricos.
• R. M. A maior parte dos edificios coloniais eran de estilo
Renacentista ou Barroco, segundo a época en que fosen
construídos, pois as tendencias artísticas europeas
trasladáronse, con peculiaridades rexionais, a América.
Os edificios da ilustración utilizan elementos clásicos:
frontóns, cúpulas, columnas clásicas, etc.
• Alto clero: con roupas talares, sotanas de cor vermella.
Españois: con roupas luxosas, amplas e avultadas
nas mulleres e os homes, con sombreiros, calzas
e capas. Crioulos: de forma similar aos españois. Indios
e mestizos: con teas de algodón a modo de capas
ou mantos. Escravos negros: con taparrabos, apenas
vestidos.
• Todas elas agrupan os principais edificios da cidade,
pero son moito máis monumentais ca as da ilustración,
como corresponde coas principais cidades de América
durante o período colonial.
Páx. 306
17 Resume o esencial
(De esquerda a dereita e de arriba abaixo.)
(Monarquías autoritarias). Características: administración
centralizada, exércitos reais permanentes, limitación
das asembleas representativas, aumento de impostos,
desenvolvemento da diplomacia.
(Reinado dos Reis Católicos). Unión das Coroas de Castela
e Aragón. Política interior: Santa Irmandade, exército
profesional, chancelarías, corrixidores, consellos, Facenda.
Política exterior: conquista de Granada, Melilla, Orán,
Canarias, América, Nápoles, Navarra.
(Imperio dos Austrias). Carlos I. Problemas internos: revolta
Comunidades, Xermanías. Inimigos exteriores: Francia,
Imperio turco, protestantismo. Filipe II. Problemas internos:
revolta de Aragón, sublevación dos mouriscos, problemas
financeiros. Inimigos externos: Francia, Provincias Unidas,
Inglaterra.
71
 (Conquista e colonización de América). Conquista de México:
1518-1521, Hernán Cortés. Conquista de Perú: 1532-1533,
Francisco Pizarro. Territorio dividido en: vicerreinados,
capitanías e corriximentos. Principais recursos: ouro e prata,
agricultura, gandaría.
O tempo
18 R. G. No reinado dos Reis Católicos: anexión de Navarra,
1512.
No reinado de Carlos I: revolta das Comunidades, 1520;
batalla de Pavía, 1525; batalla de Mülhberg, 1547; paz
de Augsburgo, 1555; abdicación, 1556.
No reinado de Filipe II: rebelión dos Países Baixos, 1566;
batalla de Lepanto, 1571; anexión de Portugal, 1580; Armada
Invencible, 1588; revolta de Aragón, 1591.
19 R. G.
O territorio
20 R. G. (Deberán incorporar os seguintes territorios:
1492: Granada, América. 1496: Canarias. 1497: Melilla.
1504: Nápoles: 1505: Mazalquivir. 1508: Peñón de Vélez.
1509: Orán, Trípoli. 1510: Peñón de Alxer, Bugía. 1512: Navarra).
21 R. G.
22 Filipe II non herdou os territorios austríacos que si herdara
Carlos I, seu pai. Non obstante, engadiu á Coroa española os
territorios de Portugal e as súas colonias, que herdou
por vía materna en 1580.
Conceptos
23 • Monarquía autoritaria: sistema de goberno forte
caracterizado polo incremento do poder real fronte
ao poder da nobreza, a Igrexa e os municipios.
• Unión dinástica: agrupación de reinos distintos baixo
un mesmo goberno debido ao matrimonio dos seus reis.
• Casa de Contratación: organismo administrativo
establecido en Sevilla que se encargaba de controlar
e organizar o comercio coas colonias americanas.
• Inquisición: organismo relixioso encargado de velar
pola pureza da fe católica.
• Mita: sistema de traballos forzados que obrigaba
os indíxenas americanos a traballar nas minas.
•  Chancelaría: tribunal de xustiza.
• Vicerreinado:territorio gobernado por un vicerrei.
• Encomenda: institución da América colonial mediante
a cal se concedía a un colonizador un grupo de indios
para que traballasen para el a cambio da súa protección
e evanxelización.
Páx. 307
Os protagonistas
24 • Carlos I: rei de España e emperador do Sacro Imperio
Romano Xermánico na primeira metade do século xvi.
• Francisco Pizarro: conquistador do Imperio inca.
• Hernán Cortés: conquistador do Imperio azteca.
72 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
• Reis Católicos: reis de Castela e Aragón, promotores
da unión dinástica de ambas as coroas.
• Filipe II: rei de España e de Portugal no segunda metade
do século xvi.
Procesos
25 Ambas producíronse case simultaneamente.
As Comunidades foron rebelións da burguesía
e o estamento popular contra o goberno de Carlos V
e as Xermanías foron revoltas populares contra a nobreza.
En ambos os casos, Carlos I esmagou as revoltas
coa axuda da nobreza.
A sociedade
26 R. G. Deberán aparecer: privilexiados (nobreza, clero)
e non privilexiados (campesiños, artesáns, comerciantes,
pícaros e mendigos).
Causas e consecuencias
27 • Supuxo a participación nas guerras de relixión (batalla
de Mülhberg, paz de Augsburgo).
• Supuxo a entrada en guerra contra os turcos (batalla
de Lepanto).
• Supuxo a independencia dos Países Baixos (rebelión
dos Países Baixos, Armada Invencible…).
Comprometidos. O legado da conquista de América
28 R. M. Hai moitas cidades co mesmo nome en España
e América: Santiago de Compostela en Galicia, de Chile,
de Guayaquil (Ecuador), de Cali (Colombia), de Cuba, etc.;
Cartaxena en Murcia e Cartaxena de Indias (Colombia),
Cuenca en España e en Ecuador, Guadalaxara en España
e en México, Mérida en Estremadura e en México, Córdoba
en Andalucía e en Arxentina, Trujillo en Estremadura
e en Perú, etc.
29 • Falábanse linguas indíxenas, como o quechua, o náhualt,
o aimara, o guaraní e o mapundungun.
• En México, Guatemala, O Salvador, Nicaragua, Belize,
Cuba, República Dominicana, Porto Rico, Honduras,
Costa Rica, Venezuela, Panamá, Colombia,
Ecuador, Perú, Bolivia, Paraguai, Chile, Uruguai,
Arxentina.
• En moitos destes países fálanse varias linguas. Non
obstante, non sempre son oficiais. Estas son as oficiais:
en Guatemala, algúns idiomas amerindios como o quiche,
o cakchiquel, o kekchi, mam, garifuna e xinca; en Belize:
inglés; en Porto Rico, inglés; en Ecuador, quechua e shuar;
en Perú, quechua, aimara; en Bolivia, quechua, aimara,
guaraní e outros 36 idiomas indíxenas; en Paraguai,
guaraní.
30 O gaspacho, os flocos de millo, o chocolate. Porque se
basean en produtos americanos.
31 Educación cívica
• R. M. Sen dúbida, a conquista tivo profundos efectos
en América: supuxo un brusco fin para moitas
das súas culturas, a redución catastrófica da poboación
indíxena e a perda dun gran patrimonio cultural e incluso
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 relixioso. Tivo tamén aspectos que se poderían considerar
positivos, dependendo do punto de vista, como a inclusión
de América na esfera do desenvolvemento occidental.
• R. L. Entre eles, o incremento do comercio mundial,
o desenvolvemento da xeografía e das ciencias naturais,
o uso do tabaco, a potenciación da navegación, etc.
Páx. 308
Competencia social. Aplica unha técnica. Coñecer
a sociedade a través do vestido
32 •  Xibón: especie de camisa que cubría desde os ombros
ata a cintura, cinguida e axustada ao corpo. Calzas: peza
de vestir que antigamente cubría a coxa e a perna, ou só
a coxa total ou parcialmente. Lechuguilla: puño ou colo
de camisa amidonado e moldeado en forma de follas
de leituga, que se usou moito na segunda metade
do século xvi e principios do xvii. Saia: peza de vestir
de composición simple e ampla que orixinalmente
foi levada por homes e mulleres a modo de túnica;
era unha peza que derivou na saia feminina. Pespunto:
costura que se efectúa mediante puntadas unidas,
volvendo a agulla cara atrás despois de cada punto,
para meter a febra ou o fío no mesmo sitio por onde
pasou antes. Verdugado: saia con aros ríxidos de vimbio,
metal, etc., que levaban as mulleres debaixo da basquiña
ou outras saias para ensanchalas; foi moi usado entre
os séculos xv e xvii.
• Don Carlos: viste xibón con pespuntos, calzas acoiteladas
e capa forrada de pel e un gorro emplumado;
todo realizado con teas de gran calidade. Ana de Austria:
viste saia de cores pálidas, ricamente bordada e brocada
en ouro, faldra con verdugado e sombreiro enxoiado;
igual que don Carlos, as teas da súa vestimenta son finas.
• R. L. Sen dúbida seríano, dada a calidade das teas,
a complexidade do corte e as xoias que incorporan.
• Son roupas complexas, propias dunha clase social que
require de serventes que lles axuden a vestirse.
• R. L. O xibón alto e cinguido dificultaría os movementos
no caso de don Carlos. No de Ana de Austria,
a lechuguilla, a saia axustada e as amplas mangas
farían o mesmo.
• Saias, xibóns e mandís de cores apagadas, elaborados
con tecidos pobres e de escasa calidade. A roupa está moi
usada.
33 • Don Carlos e Ana de Austria á nobreza: é a clase social
que pode permitirse uns vestidos tan elaborados.
As roupas da obra Mercado ás clases populares urbanas,
estamento non privilexiados: son roupas simples,
de cores apagadas (as cores vivas precisaban de tinturas
caras).
• Mediante os distintos tecidos, cores, adornos, peiteado,
calzado, etc.
• A forma de vestir sempre reflicte diferenzas sociais.
Non obstante, na actualidade democratizouse moito
o vestido, polo que as diferenzas son menos evidentes
ca no século xvi.
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Páx. 309
Resolve un caso práctico. A cochinilla, unha tinguidura
de moda outra vez?
34 • Un insecto.
• De América, sobre todo de México e Perú.
• Os nativos americanos, para tinguir e dar cor
aos seus vestidos e á comida.
• Porque servía como colorante de panos e para uso
dos pintores.
• En Canarias.
• Porque o clima é suave, tropical, coma nos seus lugares
de orixe.
35 • Esmiúzanse os corpos secos das femias tras ser recollidas
dos nopais cun cepillo de grosas sedas.
• Carmín. Para tinguir panos e darlle cor á comida.
• R. M. Algúns pigmentos producíanse naturalmente, como
os ocres e óxidos do ferro. A maioría dos pigmentos
usados eran pigmentos de rochas e minerais, ou ben
biolóxicos: refugos animais, insectos e moluscos. Algunhas
cores eran difíciles de preparar, como o azul e o púrpura,
e o seu uso asociábase coa realeza debido ao seu alto
custo. O amarelo indio, por exemplo, obtíñase da urina
de gando que fora alimentado unicamente con follas
de mango e era moi apreciado polos pintores holandeses
e flamengos dos séculos xvii e xviii.
• Na década de 1970 algunhas investigacións mostraron que
algúns colorantes sintéticos podían provocar cancro,
polo que se iniciou a recuperación de colorantes naturais
como a cochinilla.
• Os posibles efectos adversos do consumo de colorantes
artificiais na saúde, en concreto comportamentos
hiperactivos e de déficit de atención en nenos.
Revisáronse os limiares de seguridade de consumo diario
de varios colorantes artificiais.
• Os colorantes ou tinturas naturais son substancias
coloreadas extraídas de plantas e animais e que son aptas
para a tintura ou coloración das fibras téxtiles e dos
alimentos. As vantaxes do seu emprego son unha menor
contaminación do medio, pois a produción de colorantes
artificiais adoita ser contaminante, e beneficios para
a saúde, aínda non suficientemente demostrados.
Non obstante, a produción de colorantes naturais
é máis custosa e lenta ca a dos artificiais.
36 • Porque se sospeita que poden ter consecuencias
prexudiciais para a saúde.
• R. M. A cochinilla é un colorante natural e o seu uso
en principio non prexudica a saúde, aínda que pode
provocar reaccións alérxicas e anafilácticas nalgunhas
persoas. A súa obtención, non obstante, é máis custosa
ca a dos colorantes artificiais.
• R. M. O seu uso beneficiaría aos produtores porque
alcanzan un alto prezo no mercado, máis elevado
ca o dos colorantes artificiais, pero tamén beneficiaría
os consumidores pola súa menor toxicidade.
73
 Páx. 310
Formas de pensar. Análise ética e moral. Por que
descendeu a poboación india?
37 • Produciuse un descenso continuado e castrófico
ata a práctica extinción.
38 • Montesinos considera que o trato é cruel e inhumano,
brutal e interesado. Sepúlveda afirma que é legal
e conveniente dominar os indios e instruílos.
Pero apunta tamén que os homes españois que gobernen
os indios han de ser «probos, xustos e prudentes».
• Había que tratalos de forma xusta e velar polo seu
benestar.
39 • R. L.
• R. L. Hoxe téndese a considerar que a extinción
dos indios foi froito de múltiples causas: o choque cultural,
os malos tratos e as vexacións dos españois, as epidemias
e os suicidios dos indios, desalentados ao ver que
o seu mundo desaparecía.
42 Usa as TIC
Páx. 311
Traballo cooperativo. Un percorrido polos Reais Sitios
40 Usa as TIC
• Foi construído no século ix por Mohamed I, emir
de Córdoba.
• Carlos I transformou o patio de armas no Patio do Rei
e construíu o Patio da Raíña. Filipe II construíu a Torre
Dourada no ángulo suroeste.
• Entre moitas outras, O matrimonio Arnolfini de Van Eyck
ou As meninas de Velázquez.
• Non, porque ardeu en 1734.
74 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
41 Expresión escrita
R. M. Carlos I decidiu edificar o seu Palacio Real na Alhambra
tras a visita que realizou a Granada despois da súa voda
en Sevilla con Isabel de Portugal en 1526.
A súa intención era establecer a súa residencia na Alhambra.
O proxecto orixinal debeuse a Pedro Machuca, que dirixiu
as obras entre 1533 e 1550. Sucedeuno o seu fillo Luis
que realizou o patio circular; despois, as obras quedaron
suspendidas durante 15 anos pola rebelión dos mouriscos
de Granada.
En 1619 completouse a columnata alta do patio, pero o
palacio quedou inconcluso ata que en 1923 Leopoldo Torres
Balbás iniciou un programa de recuperación para convertelo
en museo, proxecto que terminou o arquitecto Francisco
Prieto Moreno en 1958. A planta é tipicamente renacentista,
un círculo inscrito nun cadrado.
Ademais, os elementos formais como arcos e frontóns,
son tamén tipicamente renacentistas. Sobresae no seu
interior unha capela de planta octogonal.
R. M. Por exemplo, o palacio Real de Aranxuez. Foi a
residencia campestre por excelencia dos reis españois.
Construído por Filipe II sobre o emprazamento do antigo
palacio dos mestres de Santiago, debe a súa arquitectura
a Juan Bautista de Toledo, que o iniciou en 1564, e a Juan
de Herrera. O plan orixinal foi continuado por Filipe V
en 1715, pero non se terminou ata 1752, con Fernando VI.
En 1775, Carlos III mandou engadir dúas ás. Hoxe está ben
conservado, alberga obras de arte e mobles antigos
e está aberto ao público como museo.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 12 A EUROPA Do BARROCO
Páx. 313
Interpreta a imaxe
• O rei Luís XIV de Francia. Para mostrarlle ao mundo o seu poder
e a grandeza de Francia.
• Luxoso. Tamaño, materiais, deseño do palacio e os xardíns.
• Debido á súa condición de monarca absoluto, cabeza
do Estado e máxima autoridade, nomeado por Deus
e, por tanto, superior ao resto dos seres humanos. De aí
que fose necesario regulamentar a súa vida, para rodeala
do cerimonial apropiado que o afastase do resto da xente.
• R. M. Non todo o palacio está aberto á visita do público,
xa que se utiliza para actos de Estado, recepción
de presidentes estranxeiros, etc. Entre as partes visitables
están a Sala dos Espellos, os apartamentos do rei e a raíña,
o dormitorio do rei, a Capela Real e a Casa de Ópera,
o Gran Trianón, o Pequeno Trianón, o casarío da Raíña,
os xardíns franceses e anglo-chineses, o pavillón francés,
o templo do Amor, L’Orangerie e o Gran Canal.
Como o sabemos?
• R. M. As características do edificio e dos xardíns falan
dunha sociedade fortemente xerarquizada e non igualitaria,
na cal a aristocracia vive rodeada do luxo e atendida
por moitísimos servidores.
• R. L.
Páx. 314
1 Interpreta o gráfico e a táboa
• Alemaña, Rusia, Italia.
• Centro, leste e sur de Europa.
• Sete polo menos.
Claves para estudar
• As fames, as epidemias e as guerras. Freou o crecemento
da poboación en Europa.
• O descenso da poboación provocou que a demanda
de produtos agrícolas descendese e, por tanto, os prezos
baixaron. A produción artesanal seguiu controlada polos
gremios, que regulamentaban todo o proceso (produtos
caros e poucas innovacións). O comercio internacional
pasou ás Provincias Unidas e Inglaterra.
• As clases humildes, campesiños e traballadores das cidades.
Estalaron revoltas debido ao empobrecemento xeral, o
aumento de prezos e impostos e o desabastecemento urbano.
Pensa. R. M. Si, existe relación.
Páx. 315
2 Interpreta os debuxos
Baseábase no traballo na casa. O empresario achegaba
a materia prima e as ferramentas, os campesiños realizaban
o traballo e o empresario recollía o produto e vendíao.
3 Usa as TIC
• Era un vendedor de peixe que vivía en Nápoles.
76 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
• A revolta estalou debido aos excesivos impostos.
Masaniello foi asasinado apenas unha semana despois,
o que puxo fin á revolta.
Páx. 316
4 Expresión escrita
R. M. Gaspar de Guzmán y Pimentel, conde-duque
de Olivares, foi valido do rei Filipe IV. Naceu en Roma en 1587
e morreu en Toro, Zamora, en 1645. De familia nobre, en 1615
entrou ao servizo do príncipe. Pouco a pouco foi gañando
poder e prestixio, e sobre todo o apoio de Filipe IV. En 1623 xa
era valido do rei. Olivares creou un programa para devolverlle
á monarquía o prestixio perdido, reformou a Facenda…, pero
non obtivo os resultados desexados. As derrotas militares
e o descontento dos territorios dependentes do reino estalou
en 1640 coas rebelións de Portugal e de Cataluña, ás que
se uniu a conspiración do duque de Medina Sidonia en
Andalucía. En 1643 Filipe IV destituíuno e desterrouno a Toro.
Páx. 317
5 Interpreta a imaxe
R. M. As nenas que aparecen na pintura son de orixe humilde,
a xulgar pola sinxeleza das roupas e as cores apagadas das teas.
Claves para estudar
• Os validos na Monarquía Hispánica ocupáronse do goberno
en vez dos reis. Fixérono así o duque de Lerma
ou o conde-duque de Olivares. O primeiro asinou tratados
de paz e o segundo retomou as guerras.
• Crise económica debido ao descenso da produción agrícola
e gandeira, a decadencia das actividades artesanais e a
contracción do comercio americano. Os ingresos reducíronse
e, para facer fronte aos gastos, os reis endebedáronse; cando
non puideron pagar, declaráronse en bancarrota.
• Como consecuencia da guerra de Sucesión, tras a morte
sen herdeiros de Carlos II.
Pensa. Os Borbóns.
Páx. 318
Claves para estudar
• Os príncipes alemáns e Francia contra o emperador
do Sacro Imperio e España.
• Porque temía a hexemonía de España.
• Polos gastos da guerra e porque España se viu obrigada
a recoñecer a independencia dos Países Baixos e a ceder
varios territorios a Francia.
Pensa. R. L. Os alumnos poderían citar a Alemaña e Estados
Unidos, respectivamente.
Páx. 319
6 Interpreta os mapas
• En 1618: Portugal, Países Baixos, Franco Condado,
Luxemburgo, Milanesado, Nápoles, Cerdaña, Rosellón
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 e Sardeña. En 1648 perdeu os Países Baixos. En 1659
perdeu Cerdaña e Rosellón e Artois, que se incorporaron
a Francia.
• Francia, Suecia e os principados alemáns (Baviera,
Brandeburgo, Brunswick-Luneburgo, Hesse-Cassel,
Mecklemburgo, Saxonia).
• Os Países Baixos e Suíza. Si, seguen existindo.
Páx. 320
7 Interpreta o esquema
• O rei nos tres casos.
• Non podía vender ou ceder o seu reino, debía aplicar
as leis de Deus e debía respectar as leis dos seus
antepasados e os privilexios. Na práctica, non limitaban
o seu poder.
Páx. 321
8 Saber facer. Identificar os símbolos do poder absoluto
• Cetro, símbolo da súa autoridade; coroa, símbolo do poder
real; manto, símbolo da súa dinastía; espada, símbolo
da xustiza; cor carmesí, símbolo da grandeza.
• O rei viste as roupas da súa coroación, bordadas
coa flor de lis: manto forrado de armiño, brocado
de veludo azul, zapatillas brancas con tacón alto
e lazo vermello, medias brancas de tafetán e encaixes
nos pulsos, perruca de pelo natural. Si, son materiais moi
caros e luxosos, propios dun rei absoluto. R. L.
• R. M. O retrato busca transmitir a idea de grandeza
e poder absolutos: a imaxe de alguén que está moi
por riba dos seus súbditos, a quen estes deben
obediencia.
• Entre os máis coñecidos están un retrato do rei
con coiraza, do mesmo autor. Outros pintores
que o retrataron foron René Antoine Houasse,
Pierre Miguard, Fizeuch School e Nicolas de Largilliére.
Claves para estudar
•  Monarquía absoluta: forma de goberno en que o rei,
que se considera elixido por Deus, concentra todos
os poderes do Estado. Manufacturas reais: grandes obradoiros
propiedade do Estado que se dedican á produción de bens
de luxo.
• Exerceu o poder de forma persoal, someteu a nobreza,
impulsou a centralización política e eliminou a disidencia
relixiosa.
• Consolidar a hexemonía francesa. Si, conseguiuse.
Pensa. R. L.
Páx. 322
9 Interpreta o esquema
R. M. As cidades elixen os maxistrados e o burgomestre
para que gobernen a cidade e os delegados para os Estados
Provinciais. Estes están formados polos delegados
das cidades, a nobreza e os campesiños, elixen
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
o Pensionario e o Estatúder para gobernar a provincia;
ademais, envían representantes aos Estados Xerais.
Estes encárganse de elaborar as leis xerais e elixir
cada cinco anos o Gran Pensionario, que dirixe
a administración, e o Gran Estatúder, que ten
o mando da milicia.
Claves para estudar
• A que se converteron nos principais intermediarios
no comercio marítimo.
• A burguesía de mercadores, banqueiros, etc.
Pensa. É unha concesión legal a unha empresa que lle permite
a fabricación ou control comercial dun produto ou servizo
en exclusiva. Un exemplo de monopolio comercial é o que
se concede ás empresas farmacéuticas mentres posúen
a patente dun medicamento.
Páx. 323
10 Interpreta a imaxe
• R. L. Barrio dunha cidade con canles, edificios de catro
ou cinco plantas pertencentes a unha burguesía
acomodada, con almacéns nos baixos e nos áticos
e barcas para desprazarse dun lado a outro.
• R. L. As vivendas estaban formadas por varias estancias:
cuartos, comedor, cociña, etc. Estaban moi ben
amobladas, xa que a burguesía dispoñía de diñeiro
para facelo.
Páx. 324
11 Saber facer. Interpretar a Declaración de Dereitos de 1689
• R. L. O Parlamento inglés, as cámaras dos Lords
e os Comúns.
• Limitábase a facultade do monarca de suspender as leis
e cobrar impostos sen o consentimento do Parlamento
e obrigábase a reunir ao Parlamento frecuentemente.
Ademais, as súas eleccións debían ser libres.
• Son as dúas cámaras representativas do Parlamento
inglés. A primeira estaba formada pola nobreza e os seus
membros eran designados, non electos, e a segunda pola
xente do común e os seus membros eran electos.
• R. L. Na medida en que establece as normas básicas
de organización do Estado, si é similar a unha Constitución.
Páx. 325
12 Interpreta o mapa
• R. L.
• Os franceses asentáronse na costa do actual Canadá
e no contorno dos Grandes Lagos. Os ingleses
asentáronse preferentemente na costa atlántica
do territorio actual de Estados Unidos.
13 Usa as TIC
• R. L. Por exemplo: New Hampshire. O primeiro
establecemento inglés en New Hampshire produciuse
77
 en 1623 ao longo do río Piscataqua. Daquela,
New Hampshire pertencía a Massachusetts, en 1679
separouse como colonia por mandato do goberno
británico. Non obstante, a fronteira entre estas colonias
non foi establecida claramente ata 1740. New Hampshire
foi a única colonia que non experimentou case ningunha
actividade militar durante a revolución americana,
e foi a primeira en declarar a súa independencia.
New Hampshire constituíuse como o noveno Estado
en ingresar na unión o 21 de xuño de 1788.
• Si, a maioría, como Nova York, Boston, Portsmouth,
Charleston…
Claves para estudar
•  Bill of Rights: declaración de Dereitos, documento polo cal
se limita o poder real en Inglaterra. Compañía Inglesa
das Indias Orientais: sociedade de investidores que obtivo
en 1600 o monopolio do comercio inglés na India. Gentry:
clase social británica formada pola nobreza de tipo medio
e baixo (baróns, cabaleiros...) e os homes libres (freemen
e commoners) terratenentes. Royal Navy: Armada Real
británica.
• Na primeira metade do século xvii, os reis ingleses quixeron
impoñer o absolutismo, pero estalaron revoltas, unha
revolución en 1640 e unha guerra civil en 1642 que terminou
co derrocamento da dinastía Estuardo, a execución de Carlos I,
a abolición da monarquía e o acceso ao poder de Oliver
Cromwell, que instaurou unha ditadura. Tras a súa morte e a fin
da ditadura, o Parlamento restaurou a monarquía. En 1689,
tras unha nova revolución, aprobouse a Declaración
de Dereitos, que limitaba o poder do rei fronte ao Parlamento
e sentaba as bases da separación de poderes. Significou
o triunfo da monarquía parlamentaria en Inglaterra.
• Ao norte, colonias de puritanos que se dedicaban á agricultura
e ao comercio; ao sur, colonias de aristócratas
que se dedicaban ao cultivo de tabaco.
Pensa. Estados Unidos. Non.
Páx. 327
Descubre. Avances científicos e inventos do século xvii
14 Comprensión lectora
• R. M. Galileo reafirmou a teoría heliocéntrica, Kepler
formulou as leis do movemento dos planetas, Newton
formulou a lei da gravitación universal, Boyle definiu
os elementos químicos, Torricelli demostrou a existencia
da presión atmosférica, Pascal sentou as bases do cálculo
de probabilidades, Leibniz desenvolveu o cálculo
infinitesimal, Descartes desenvolveu a xeometría,
Van Leeuwenhoek descubriu os glóbulos vermellos
e as bacterias, Harvey descubriu a circulación do sangue.
• R. M. Matemáticas: calculadora, Pascal; cálculo
infinitesimal, Leibniz; avances en xeometría, Descartes.
Medicina: estudo de tecidos animais e reprodución,
Malpighi; descubrimento de glóbulos vermellos
e bacterias, Leeuwenhoek; circulación do sangue,
Harvey. Astronomía: teoría heliocéntrica, Galileo; leis
do movemento dos planetas, Kepler. Física: lei
78 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
da gravitación universal, Newton; presión atmosférica,
Torricelli. Química: elementos químicos, Boyle.
15 Usa as TIC
R. M. O barómetro de mercurio de Torricelli e a existencia
da presión atmosférica. Os enxeñeiros de minas do século
xvii tiñan un problema: as bombas non podían extraer auga
por enriba de dez metros do seu nivel natural. Esas bombas
xeraban un baleiro parcial que enchía a auga que subía;
pero a forza dese canal tiña os seus límites. En 1643 Torricelli
descubriu que a auga non ascendía atraída por este baleiro,
senón que era a presión normal do aire a que provocaba
que ascendese. Para demostrar a súa teoría utilizou
mercurio: a densidade deste é 13,5 veces maior
ca a da auga, polo que a presión do aire debería poder
levantar só 1/13,5 veces a altura da auga; é dicir, para
10 metros de auga algo máis de 75 centímetros de mercurio.
Torricelli encheu un tubo de vidro de 1,80 metros
de lonxitude con mercurio, tapou o tubo e deulle a volta
somerxéndoo nun recipiente maior con mercurio; entón
retirou o tapón do tubo, e puido observar que del escapaba
parte do mercurio, pero quedaba a 76,2 centímetros
de lonxitude. Ademais puido comprobar que esa medición
variaba duns días a outros, polo que interpretou que a
atmosfera tiña presións variables segundo o estado do tempo.
Claves para estudar
• Racionalismo: doutrina filosófica que sostén que a realidade
é racional e, por tanto, comprensible a través da razón.
Empirismo: sistema filosófico que toma a experiencia como
única base dos coñecementos humanos.
• Baséase na formulación dunha hipótese, a súa comprobación
mediante o contraste coa realidade (ensaios, experimentos…)
e a súa confirmación, rexeitamento ou reformulación a partir
dos resultados.
• Debido ao interese pola ciencia e a experimentación derivados
da revolución científica.
Pensa. R. M. Constitúen as bases do pensamento científico
e técnico actual.
Páx. 328
16 Interpreta as imaxes
Emprego de liñas curvas, formas cóncavas e convexas,
columnas de orden xigante, abundante decoración
escultórica e pictórica integrada no conxunto, efectos
lumínicos e materiais ricos.
Páx. 329
Claves para estudar
• A unha etapa cultural que se desenvolveu en Occidente
durante o século xvii e parte do xviii e que foi en gran medida
unha consecuencia do enfrontamento relixioso que dividira
Europa e que provocou o paso da serenidade e o optimismo
renacentistas a unha visión máis negativa da realidade.
• Emprega liñas curvas nas plantas dos edificios, as bóvedas
e a decoración, e columnas salomónicas, que teñen o fuste
en espiral; utiliza os elementos clásicos con gran liberdade
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
 (muros con formas cóncavas e convexas, frontóns partidos,
columnas xigantes…); crea efectos luminosos nos edificios
mediante a combinación de entrantes e saíntes nos muros;
usa materiais ricos (mármores de diferentes cores, bronce…)
para dar sensación de ostentación e cobre os edificios
con abundante decoración.
Pensa. R. M. Búscase crear edificios e estruturas capaces
de albergar e dar servizo a poboacións moi numerosas: prazas,
estadios deportivos, centros comerciais, etc. O urbanismo
hoxe depende en gran medida dos medios de transporte, como
o automóbil, o metro, o autobús ou o tren de proximidades.
Así, as cidades esténdense moito máis, xa non están pensadas
para ser percorridas andando.
Páx. 330
Descubre. Roma, capital do Barroco
17 Interpreta a imaxe
• Gian Lorenzo Bernini. Nacido en Nápoles en 1598, fillo
do tamén escultor Pietro Bernini, empezou a traballar para
o cardeal Scipione Borghese. Por encargo do cardeal
realizou O rapto de Proserpina, David e Apolo e Dafne,
repletos de forza interior.
Inspirouse en Miguel Anxo, o clasicismo greco-romano
e Caravaggio. Nas súas obras, o espectador é partícipe
da acción. Entre os seus traballos destacan a obra Éxtase   e o dinamismo. Miguel Anxo representa a David xusto
de Santa Teresa e as tumbas de Urbano VIII e Alexandre VII
no Vaticano. Tamén traballou para Luís XIV. Faleceu en 1680.
• Construída por Bernini entre 1656 e 1667, a praza está
formada por dous espazos: unha gran praza oval,
con dous pórticos de columnas xigantes, e unha praza
trapezoidal, que unía a primeira coa fachada da basílica.
O eixe transversal da praza elíptica está marcado
por un obelisco e dúas fontes. A praza trapezoidal vaise
ensanchando ata unirse coa fachada da basílica.
Esta forma axuda a dirixir a mirada do espectador
cara á basílica.
• A forma da praza simboliza os brazos abertos da Igrexa,
que acolle os crentes e tamén os non crentes para que
coñezan a verdadeira fe.
• A praza é o símbolo da Contrarreforma, a reafirmación
da doutrina da Igrexa católica e do seu poder e a
manifestación do seu desexo de acoller a todos os crentes.
18 Usa as TIC. R. L.
Páx. 332
19 Traballo cooperativo. R. L.
20 Interpreta as imaxes
R. M. Todas son obras típicas da escultura barroca. Entre
os elementos característicos deste estilo que se aprecian
nestas obras están: a elección de temas relixiosos e escenas
mitolóxicas, a representación realista dos trazos físicos
e do carácter, a expresión de sentimentos intensos,
a esaxeración das posturas, a sensación de movemento
e dinamismo, os contrastes de luces e sombras acentuados
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
polos pregamentos da roupa e o movemento das figuras
ou a teatralidade da composición.
Claves para estudar
• As manifestacións escultóricas foron variadas: retratos,
sepulcros, fontes monumentais, etc. Os temas seguiron sendo
maioritariamente relixiosos, pero realizáronse tamén retratos
e escenas mitolóxicas. Impúxose o realismo. Os personaxes
mostraban sentimentos moi intensos. As figuras daban
sensación de gran movemento e transmitían un enorme
dinamismo. Os pregamentos da roupa e o movemento
das figuras acentuaban os contrastes de luces e sombras.
Buscábase a teatralidade.
Pensa. Unhas derivan das outras. As diferenzas radican
en que o Renacemento busca serenidade, idealización
e equilibrio, e o Barroco expresividade, realismo e intensidade
emocional.
Páx. 333
Descubre. Bernini, un xenio do Barroco
21 Interpreta as imaxes
• Mármore.
• R. M. A serenidade e a idealización do David de Miguel
Anxo son substituídas aquí pola tensión, o movemento
antes de lanzar a pedra, e Bernini no momento mesmo
de lanzala. En ambos os casos, non obstante, hai
un tratamento anatómico detallado: máis idealizado
en Miguel Anxo, máis realista en Bernini.
Páx. 334
22 Interpreta as imaxes
• O momento en que, tras a resurrección de Xesús,
este se revela aos seus discípulos, aos que acompañou
polo camiño de Emaús sen que estes o recoñecesen.
• Si, son personaxes realistas: roupas recoñecibles,
anatomías variadas e proporcionadas, detallismo
das figuras.
• Unha técnica que busca que o espectador fixe
a súa atención nun personaxe ou punto concreto
e a escena; para iso, o pintor enche o cadro de sombras
e proxecta unha forte luz sobre o punto que quere resaltar.
Páx. 335
23 Saber facer. Analizar unha pintura de Rubens
• Un tema mitolóxico, o rapto das fillas de Leucipo.
• Si, transmite movemento. A escena reflicte o momento
exacto en que se produce o rapto: os corpos que
se resisten, os cabalos que se alzan, Cástor e Pólux
que se retorcen para atrapar as fillas de Leucipo.
• Cálidos: ocres, vermellos, dourados, marróns.
• Parece provir do ceo e proxéctase sobre os corpos
e os rostros das irmás.
79
 • Profundidade: a paisaxe pérdese ao fondo.
•  Os corpos están con detallismo realista e os rostros
reflicten o esforzo, a tensión e o medo do momento.
Claves para estudar
• A elección de temas variados (escenas relixiosas, mitolóxicas,
cotián, retratos, etc.), o realismo, os efectos luminosos,
o movemento e o reflexo de sentimentos intensos.
• Italiana: Caravaggio (A vocación de san Mateo, A cea de Emaús,
A morte da Virxe). Flamenga: Pedro Pablo Rubens (A adoración
dos Magos, O rapto das fillas de Leucipo, As tres grazas, Danza
de aldeáns, Retrato ecuestre do duque de Lerma), Anton van
Dyck (retratos). Holandesa: Rembrandt (A noiva xudía, A rolda
de noite, Lección de anatomía do doctor Tulp), Vermeer (Rapaza
da perla), Frans Hals (retratos).
Pensa. R. L. O alumno pode citar obras dos irmáns Carracci
(Madonna Bargelini) ou do propio Caravaggio (Os xogadores   as formas clásicas. Mentres, a fachada do convento
de cartas, A crucifixión de san Pedro, San Xerome escribindo),
de Nicolas Poussin (A morte de Xermánico), de Rubens
(A adoración dos pastores, tríptico da obra A elevación da cruz),
de Rembrandt (A tormenta no mar de Galilea, O rapto de Europa,
Autorretrato), entre outras.
Páx. 337
Claves para estudar
• Foi un período de extraordinaria fecundidade cultural e artística
en España que durou desde a segunda metade do século xvi
ata finais do século xvii. Porque é o período máis fecundo
da historia artística española.
• Arquitectura: emprego de materiais pobres, exuberante
decoración, construcións relixiosas e obras civís como
as prazas maiores. Escultura: temática relixiosa, emprego
de madeira policromada, expresividade e gran dramatismo.
Pintura: cadros relixiosos, realismo, emotividade e frecuentes
mensaxes simbólicas.
• Cervantes (literatura), Lope de Vega (teatro), Pedro Calderón
de la Barca (teatro), Luis de Góngora (poesía), Francisco
de Quevedo (poesía), irmáns Churriguera (arquitectura),
Pedro de Ribera (arquitectura), Fernando Casas Novoa
(arquitectura), Gregorio Fernández (escultura), Juan Martínez
Montañés (escultura), Alonso Cano (escultura), Pedro de Mena
(escultura), Diego Velázquez (pintura), José de Ribera (pintura),
Francisco de Zurbarán (pintura), Bartolomé Esteban Murillo
(pintura).
Pensa. R. L.
Páx. 338
Claves para estudar
• As Xuntas do Reino e a Real Audiencia. As Xuntas reuníanse
para tratar os problemas que lles consultaba o monarca
relativos a Galicia. A Real Audiencia funcionaba como
institución de xustiza e de goberno.
• O desenvolvemento da agricultura fixo medrar a poboación.
Pola contra, as malas colleitas e os ataques ingleses a finais
do século XVII durante varias décadas paralizaron
80 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso
a recuperación demográfica, que volveu repuntar
coa introdución de novos cultivos.
• Os privilexiados eran os señores da terra, os fidalgos dos pazos
e os abades dos mosteiros.
• Foi unha etapa de esplendor artístico, onde se transformou
a cidade de Santiago de Compostela, tanto en edificios coma
en urbanismo. En arquitectura civil destacaron os pazos.
Pensa. R. M. A nobreza galega tiña moito poder e privilexios,
e os Reis Católicos quixeron poñela baixo o seu control.
Páx. 339
24 Interpreta as imaxes
• R. G.
• R. M. O Colexio do Cardeal é un edificio cunha fachada
plana, con elementos decorativos sinxelos, e que gardan
de Santa Clara está decorada con moitos elementos
que rompen a planitude. Ademais, os elementos
decorativos son sinuosos e moi sobresaíntes.
A fachada de Santa Clara xoga cos claroscuros
e co atectonismo.
Páx. 340
25 Resume o esencial
(De esquerda a dereita e de arriba abaixo.)
(Época de crise en todos os ámbitos). Demografía.
Empobrecemento do campo. Crise económica nas cidades.
Sociedade.
(Perda da hexemonía española). Crise interna: goberno
dos validos. Rebelións en Portugal e Cataluña. Política
exterior: derrotas na guerra dos Trinta Anos. Paces
de Westfalia e os Pireneos.
(Ascenso de novas potencias). Francia. Goberno absolutista
de Luís XIV. Inglaterra. Goberno parlamentario. Provincias
Unidas. Lograron a súa independencia de España. Goberno
parlamentario.
(Desenvolvemento científico e cultural). Revolución científica.
Avances en astronomía, física, matemáticas, medicina.
Arte barroco. Artistas. Arquitectura: Bernini. Borromini.
Churriguera. Pedro de Ribera. Fernando Casas Novoa.
Escultura: Bernini. Gregorio Fernández. Martínez Montañés.
Alonso Cano. Pintura: Caravaggio. Rubens. Rembrandt.
Velázquez. Murillo. Zurbarán. Ribera.
O tempo
26 R. G.
• Expulsión dos mouriscos: 1609.
• Tregua dos Doce Anos: 1609.
• Unión de Armas: 1625.
• Rebelión de Portugal: 1640.
• Inicio do reinado de Luís XIV: 1643.
• Paz de Westfalia: 1648.
• Paz dos Pireneos: 1659.
• Declaración de Dereitos en Inglaterra: 1689.
© Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
Conceptos
27 • Valido: especie de ministro principal que contaba
coa confianza do rei.
• Tregua dos Doce Anos: acordo de tregua militar asinado
polo duque de Lerma cos rebeldes dos Países Baixos.
• Estados Xerais: asemblea representativa dos Países
Baixos que reúne representantes de todas as provincias.
• Royal Navy: Armada Real británica.
• Barroco: etapa cultural que se desenvolveu en Occidente
durante o século xvii e parte do xviii.
• Sistema doméstico: sistema de produción artesanal
que se baseaba no traballo na casa. O empresario
achegaba a materia prima e as ferramentas,
os campesiños realizaban o traballo e o empresario
recollía o produto e vendíao.
Os protagonistas
28
Competencia social. Aplica unha técnica. Coñecer a vida
• Conde-duque de Olivares: valido de Filipe IV.
cotiá a través da pintura
• Bernini: arquitecto e escultor, principal representante
do Barroco.
• Luís XIV: rei de Francia entre 1643 e 1715.
• Filipe III: rei de España entre 1598 e 1621.
• Velázquez: pintor barroco español.
• Galileo: científico e astrónomo, demostrou a teoría
heliocéntrica.
Causas e consecuencias
29 Supuxo a perda da hexemonía en Europa e a renuncia
aos Países Baixos, que se independizaron.
Páx. 341
A forma de goberno
30 • O rei nomea ao goberno e goberna aténdose ás leis.
Pode disolver o Parlamento, pero debe convocar outro
novo. Solicita ao Parlamento a aprobación de novas leis,
novos impostos e o recrutamento de tropas. O seu poder,
polo tanto, é limitado.
• Establece novas leis. Aproba a concesión ao rei de novos
impostos. Aproba o recrutamento e mantemento
de tropas. Mantén reunións periódicas e frecuentes.
A cultura e a arte
31 • É unha clase de anatomía impartida por un médico.
Si, ten relación directa, pois un dos campos de interese
da revolución científica foi o estudo do corpo humano
e da anatomía.
Comprometidos. O legado da época do Barroco
32 R. M. O Rei é o xefe do Estado, símbolo da súa unidade
e permanencia, arbitra e modera o funcionamento regular
das institucións, asume a máis alta representación do Estado
español nas relacións internacionais, especialmente coas
nacións da súa comunidade histórica, e exerce as funcións
que lle atribúen expresamente a Constitución e as leis.
As Cortes Xerais representan o pobo español; exercen
a potestade lexislativa do Estado, aproban os seus
Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.
orzamentos, controlan a acción do Goberno e teñen
as demais competencias que lles atribúa a Constitución.
33 • 301 anos. R. M. Como homenaxe ao que consideraba
o mellor pintor español da historia. Reinterpretou a obra
de Velázquez adaptándoa ao cubismo, a descomposición
da forma que permite visualizar ao mesmo tempo todas
as perspectivas.
• O Barroco tivo grande expansión en América, en especial
a arquitectura. Desenvolveuse desde mediados
do século xvii ata os comezos do século xix. Exemplos:
catedral de México, catedral de Puebla, fachada da Igrexa
de San Francisco Xavier en Tepotzotlán, México,
Virxe alada da Apocalipse, de Miguel de Santiago (pintura),
Virxe de Quito, de Bernardo de Legarda (escultura).
Páx. 343
34 • Van Ostade: interior humilde, con poucos mobles
de mala calidade, desordenado, chan de terra, sen apenas
elementos decorativos. Hooch: interior luxoso, mobles de
madeiras de calidade e ben traballados, chan de azulexos,
decoración de cadros e esculturas, ordenado. Rubens:
interior dunha igrexa, mobles luxosos, chans con
alfombras, decoración relixiosa de esculturas e pinturas.
• Van Ostade: personaxes humildes, roupas humildes,
aparecen un matrimonio e os seus fillos, familia numerosa.
Hooch: personaxes burgueses, roupas de boa calidade
e factura, aparece unha muller burguesa con dúas criadas.
Rubens: personaxes da nobreza, roupas luxosas, aparecen
o rei Henrique, a súa muller María de Médici, un prelado
e varios nobres.
• Van Ostade: familia descansando, a muller agachada
cara adiante, quizais bordando, o marido fumando,
os nenos na ventá. Hooch: mulleres entregadas ás faenas
da casa, a señora da casa está organizando o traballo
das criadas. Rubens: unha escena de voda.
35 Van Ostade: campesiños. Hooch: burgueses. Rubens: nobres.
Polo tipo de vivendas e a factura dos mobles, as roupas
e a decoración.
36 • As pinturas de Hooch e Van Ostade permítennos
ver como era a vida das clases humildes nos Países Baixos
no século xvii. Grazas a elas coñecemos as roupas que
usaban, as actividades ás que se dedicaban, como eran
as súas vivendas, como estaban decoradas e amobladas
e como eran as ferramentas que utilizaban ou como
se entretiñan, entre outras cousas.
• O mesmo sucede coa burguesía. Hooch e Ostade
introdúcennos nos fogares burgueses e retratan a vida
cotiá.
• Si, porque as súas obras son realistas e están inspiradas
nas súas experiencias vitais.
37 R. M. Trátase dunha sociedade fortemente xerarquizada,
cunha clase dominante de privilexiados (nobreza e alto clero)
que vive con luxo e opulencia, que se rodea de criados;
81
 a burguesía urbana tamén vive acomodadamente, sobre
todo nos Países Baixos e as cidades do norte de Italia.
Non obstante, as clases populares urbanas e os campesiños
de todo o continente viven condicións difíciles, suxeitos
a unha elevada mortalidade pola fame, as epidemias,
a falta de hixiene e as guerras. As epidemias afectaban sobre
todo os pobres, pois, ao estar mal alimentados e vivir
40 R. M. En ambos os casos, o motivo é o desexo
nunhas pésimas condicións de hixiene, non podían facer
fronte ás enfermidades.
ás costas e mantéñenos alí por tres ou catro semanas
ata que paguen o seu rescate. Interésalles o rescate.
Aumentando a cooperación rexional.
• Consiste na descarga de películas, cancións e libros
con dereitos de autor de Internet sen pagar polos contidos.
R. L.
de enriquecerse ou de saír da miseria.

Páx. 345
Páx. 344

Traballo cooperativo. A representación de O alcalde

Formas de pensar. Análise científica. Hai piratas
de Zalamea
na actualidade?
41 Comprensión lectora
38 • Dedicábanse á mesma actividade, pero os piratas facíano
pola súa conta e risco e os corsarios atacaban só • R. L.
as cidades ou barcos da navegación inimiga e contaban • O rei Filipe II, don Lope de Figueroa (militar español)
cunha patente de corso, unha autorización do seu país. e Pedro Crespo, labrador e alcalde de Zalamea.
• Flibusteiro: pode proceder do inglés freebooter e esta • Violar unha rapaza.
do neerlandés vrijbuiter («que se apodera do botín») • Que casase con ela. R. L.
ou do inglés fly-boat, un tipo de veleiro rápido.
• A pena de morte por garrote vil.
• Serviu a Inglaterra. Sir significa cabaleiro. R. L.
• Pola esixencia de que, por ser cabaleiro, o degolasen
• R. L. en vez de darlle morte por garrote.
39 • No golfo de Guinea, no oeste de África. Ataques a buques 42 Educación cívica. R. L.
petroleiros e secuestros de mariñeiros: levan os reféns

82 Solucionario XeogrAFÍA E HISTORIA 3.° Eso © Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L.