XH 4 Guia T 01 15

C UARTO C URSO
Tema 01
O século XVIII: a crise do Antigo Réxime
GUÍA DIDÁCTICA
• Orientacións didácticas
• Solucionario
• Competencias Clave
• Atención á diversidade
– Actividades de Reforzo
– Actividades de Ampliación
• Recursos Didácticos
– Navegamos por Tiching
• Libro Dixital
• Educamos en valores
METODOLOXÍA 1-1
1 O SÉCULO XVIII: A CRISE DO ANTIGO RÉXIME
Páxs 2 e 3
GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO
INICIAMOS O TEMA
taremos as ideas principais no encerado:
Que imos traballar? − O século XVIII foi un período de transición no que
se mantiveron as características do Antigo
■ Nesta unidade os alumnos e as alumnas Réxime.
estudarán os seguintes contidos:
− Ao mesmo tempo, o impulso demográfico, o
− A crise do Antigo Réxime no século XVIII. crecemento da burguesía, a Revolución inglesa e
− Crecemento económico e desenvolvemento a independencia americana, xunto ás novas ideas
burgués. da Ilustración conduciron á crise do Antigo
− Os sistemas parlamentarios: Gran Bretaña e os Réxime.
Estados Unidos. − En España, o século XVIII significou a entro-
− A Ilustración contra o Antigo Réxime. nización da dinastía dos Borbóns, que introdu-
ciron o modelo absolutista francés.
− A Enciclopedia.
− A mediados do século XVIII, Carlos III, influído
− A monarquía borbónica en España.
polas ideas ilustradas, aplicou algúns principios
− Jovellanos, un ilustrado español. reformistas do Despotismo Ilustrado.
− Do refinamento rococó ao racionalismo neoclá- Despois, fixarémonos na pintura de Luís Paret e
sico. pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas que
interpreten a escea e que identifiquen os personaxes
Introducimos o tema
principais.
■ En primeiro lugar, introduciremos o tema A continuación, observaremos o eixe cronolóxico e
formulando a primeira e a terceira cuestión que resolveremos a cuarta cuestión que aparece no
aparecen no apartado: Que sabemos?, coa finalidade apartado: Que sabemos?
de saber cales son os coñecementos do alumnado
sobre os contidos que queremos desenvolver. Para finalizar, observaremos o mapa e resolveremos
a segunda cuestión que aparece no apartado: Que
A continuación leremos o texto introdutorio e ano- sabemos?
1-2 METODOLOXÍA
TRABALLAMOS AS COMPETENCIAS CLAVE RECURSOS DIDÁCTICOS 1
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA Viaxamos pola Internet
■ Texto páx. 3. Ler e comprender o texto nesta páxina Os alumnos e as alumnas poderán aprender máis sobre
Páxs 2 e 3
para contestar correctamente as preguntas propostas. o período chamado a Ilustración consultando o seguinte
■ Acts. 1-3 aparatado Que sabemos? Utilizar o voca- enlace:
bulario adecuado para describir a situación política e da http://www.tiching.com/734096
sociedade durante o século XVIII.
Unha vez que lean o texto proporánselles as seguintes
APRENDER A APRENDER preguntas:
■ Act. 1 apartado Que sabemos?. Identificar e describir − Que foi a Ilustración?
as características da sociedade do Antigo Réxime.
− Que características tiña este movemento cultural do

■ Act. 4, apartado Que sabemos? Observar e analizar século XVIII?
os datos representados nun eixe cronolóxico e contestar
− En que consistía o antropocentrismo? E o racio-
correctamente a pregunta proposta.
nalismo?
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS − Que características tivo a Ilustración en España?
■ Act. 3 apartado Que sabemos? Recoñecer as − Podes nomear algún filósofo representativo desta
diferentes características do período coñecido como a época?
Ilustración e identificar algún pensador deste periodo de
tempo.
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR

■ Act. 1-4 apartado Que sabemos? Amosa iniciativa á
hora de realizar as actividades correctamente e de forma
individual.
Educamos en valores SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES
Rexeitamos o racismo Páxina 3

■ O século XVIII coñeceu o tráfico triangular que tiñan • A sociedade do Antigo Réxime era estamental e
os escravos africanos como parte importante dese fundamentábase sobre os privilexios. Dividíase,
comercio e tamén a irrupción do pensamento ilustrado. segundo o dereito tradicional, en tres ordes ou
Destacaremos a achega da Ilustración aos nosos valores estamentos: o clero, a nobreza e o Terceiro Estado,
e o desprezo cara ao racismo que xustificaba a que comprendía grupos tan diversos como o
escravitude mediante as seguintes preguntas: campesiñado, a burguesía e as clases populares das
– En que consistiu o tráfico de escravos? cidades.
– Por que cres que se trasladaron africanos para A característica principal desta sociedad era a desi-
traballar en América en lugar de que os europeos se gualdade civil. A nobreza e o clero eran os privi-
ocupasen destes traballos? lexiados, que gozaban de privilexios e o resto da
– Son compatibles os Dereitos Humanos e o tráfico de sociedade ademais de non gozar deles, soportaba as
escravos? Por que a escravitude continuou despois da cargas fiscais.
Declaración dos dereitos humanos? • No mapa reflíctense tres sistemas políticos:
■ Despois podemos iniciar un debate centrado en se – A monarquía parlamentaria.
existe hoxe en día a escravitude para demostrar que – A monarquía absoluta.
aínda persisten formas de coerción.
– O Despotismo Ilustrado.
Na monarquía parlamentaria, o rei ten un poder
Libro dixital limitado, e está condicionado por un Parlamento. Os
poderes executivo e lexislativo están separados e un
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá terceiro poder, a xustiza, é independente. Ademais, os
resolver individualmente e comprobar as solucións. cidadáns teñen garantida a defensa da súa liberdade...
Actividades abertas que o alumnado poderá solucionar e
(Segue na páxina 1-31)
o profesor ou profesora posteriormente corrixirá.
METODOLOXÍA 1-3
Páxs 4 e 5
1. POR QUE O ANTIGO RÉXIME...?
A. Unha economía agrícola e señorial taremos o seu significado e consultaremos @Amplía...
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e C. A monarquía absoluta de dereito divino

recordaremos as principais características sociais,
económicas e políticas do Antigo Réxime. ■ Posteriormente, leremos o texto, anotaremos as ideas
clave no encerado:
Despois formularémoslles as seguintes preguntas aos
alumnos: − A forma predominante de goberno era a monarquía
absoluta de dereito divino
− Cal era a clase social en ascenso?
− O rei concentraba todos os poderes, só limitados pola
− Cales eran as súas demandas?
lei divina e polas leis fundamentais do reino, que o
Acto seguido leremos o texto e formulareos as seguintes monarca debía aceptar na súa coroación.
preguntas:
Acto seguido, observaremos o mapa: Os Estados..., e
− Como era a economía do Antigo Réxime? Que resolveremos a actividade 2.
efectos produciu o desenvolvemento do comercio
ultramarino? D. Os factores impulsores do cambio
Despois, observaremos a imaxe: Gravado francés..., e ■ En primeiro lugar, leremos o texto e anotaremos as
pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas que describan ideas clave:
o personaxe que aparece.
− As aspiracións do Terceiro Estado, impulsadas pola
B. Unha sociedade fundamentada sobre os... burguesía agretaron as bases do Antigo Réxime.
− Os ilustrados socavaron os fundamentos ideolóxicos
■ Leremos o texto e formularemos as seguintes do Antigo Réxime.
cuestións:
Acto seguido, observaremos a pintura de Lépicié e
− Como se organizaba a sociedade estamental? Cal era
pedirémoslle ao alumnado que a interprete.
a súa principal característica?
Para terminar, resolveremos a actividade 1 e 3 a modo
Logo observaremos a imaxe: Gravado do..., interpre-
de síntese.
1-4 METODOLOXÍA
■ Act. 1. Utiliza o vocabulario adecuado para completar Os estudantes poderán ler máis información sobre a
Páxs 4 e 5
un mapa mental sobre as características do Antigo economía no século XVIII consultando o seguinte
Réxime. enlace:
■ Act. 3. Utilizar as súas habilidades coa expresión http://www.tiching.com/48487
escrita para contestar de forma individual e correctamente
a pregunta proposta. Unha vez que terminen de ler o documento, propo-
ránselles as seguintes preguntas:
APRENDER A APRENDER − Cal era a poboación de Europa no século XVIII?
− Cales foron os factores que favoreceron o cre-
■ Act. 1. Organizar a información desta dobre páxina

cemento da poboación?
nun mapa mental.
− En que consistiu a renovación do sector agrícola?
■ Act. 2. Observar e interpretar a información represen- − Como se renovou o sector industrial?
tada nun mapa para contestar correctamente a pregunta
proposta. − Que impacto tiveron todos estes cambios sobre a
economía europea?
■ Act. 3. Contestar de forma razoada a pregunta − Quen foi Jethro Tull? Que consecuencias tivo o seu
proposta. invento?
SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

entre os campesiños sumidos na miseria polo some-
temento aos impostos abusivos.
Páxinas 4 e 5
As clases populares empobrecéranse como consecuencia
1. Antigo Réxime/Economía /Rural do maior aumento de prezos que dos salarios. A todo
Antigo Réxime/Sociedad / Estamental isto uníuselle o desenvolvemento dos novos principios
ideolóxicos dos filósofos ilustrados que socavaron os
Antigo Réxime/Sistema Político/Absolutismo fundamentos do Antigo Réxime coas súas propostas dun
Antigo Réxime/Factores de cambio/ Crecemento novo modelo de organización social e política.
económico/Pensamento ilustrado
2. No século XVIII, o sistema político que predomina en
Europa é a monarquía absoluta e/ou ilustrada. Son
menos frecuentes as monarquías parlamentarias ou as
repúblicas.
Os grandes imperios e Estados son España, Portugal,
Francia, Gran Bretaña, o Imperio austríaco, o Imperio
ruso e o Imperio alemán e, a cabalo entre Europa e Asia,
o Imperio otomán.
3. A finais do século XVIII, o crecemento económico e as
aspiracións de cambio do Terceiro Estado, impulsadas
pola burguesía puxeron as bases para o inicio da crise do
Antigo Réxime.
A burguesía aspiraba a participar no goberno e
reclamaba o recoñecemento dos méritos individuais en
detrimento dos privilexios baseados na herdanza.
O réxime señorial encontraba cada vez máis oposición
METODOLOXÍA 1-5
Páxs 6 e 7
2. CRECEMENTO ECONÓMICO E…
O aumento demográfico O auxe do capital e da burguesía

■ Para empezar, leremos o texto e recordaremos a ■ A continuación, leremos o texto, anotaremos as ideas
situación de inestabilidade durante o século XVII, fronte clave e resolveremos a actividade 4:
ao período de paz iniciado no século XVIII. − A burguesía enriqueceuse cos seus negocios,
Acto seguido, leremos o texto e formularemnos as se- mentres que a nobreza se empobreceu pola caída
guintes preguntas: das rendas agrarias.
− Cal foi a evolución demográfica? Cales foron as súas − A caída dun sistema económico e social baseado na
consecuencias? propiedade territorial como fonte de riqueza e
privilexio propiciou a crise do Antigo Réxime.
Logo, observaremos o cadro O crecemento... e resol-
veremos a actividade 1. Acto seguido, leremos o texto: Eloxio..., e resolveremos a
actividade 2.
O desenvolvemento agrícola e manufactureiro
■ Seguidamente, leremos o apartado: En que con-
■ Posteriormente, tras ler o texto, anotaremos no sistía...?, anotaremos as ideas principais e resolveremos
encerado as ideas clave e resolveremos a actividade 3: a actividade 6:
− O crecemento da demanda estimulou a roturación de − O comercio colonial baseado no comercio triangular
novas terras, a introdución de novos cultivos e tivo un gran auxe no século XVIII. O tráfico de
técnicas. escravos foi un elemento esencial.
− A produción artesanal aumentou a produción co − Os altos beneficios favoreceron o desenvolvemento
traballo a domicilio e as manufacturas, e os bene- dos bancos e das compañías comerciais.
ficios coa venda e os mercados internacionais por Despois, observaremos o mapa: As grandes..., consul-
medio do comercio colonial. taremos @Amplía... e realizaremos a actividade 5.
Despois, observaremos a imaxe: Un tecedor..., e pedi- Para terminar, observaremos a imaxe: Venda de..., e
rémoslles aos alumnos e ás alumnas que interpreten o resolveremos a actividade 7
modelo de organización do traballo que reflicte.
1-6 METODOLOXÍA
■ Act. 2. Ler e comprender un texto dado sobre a Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
Páxs 6 e 7
burguesia e contestar correctamente a pregunta. información sobre o comercio de escravos durante o
■ Act. 7. Explicar de forma razoada en que consistía o século XVIII consultando o seguinte enlace Tiching pro-
comercio de escravos. posto:
APRENDER A APRENDER http://www.tiching.com/67894
■ Act. 1 e 5. Observar e interpretar os datos represen- Unha vez que terminen de ler toda a información,
tados en táboas e mapas, para contestar de forma indivi- deberán contestar, de forma individual, as seguintes
dual as diferentes preguntas propostas. preguntas:

■ Act. 3 e 4. Identificar as diferentes características da − Que era a ruta de comercio triangular?
sociedade durante o século XVIII.
− Por que se transportaban os escravos de África a
■ Act. 6. Recoñecer que eran as compañías comerciais América?
e como se distribuía o comercio durante este período de
− Cales eran as condicións de vida dos escravos?
tempo.
− Como eran transportados os escravos?
− Que dereitos tiñan os escravos?
■ Act. 1 e 5. Demostra autonomía á hora de contestar
as preguntas propostas. − Existe na actualidade algunha situación similar?
Busca información na Internet e elabora un póster
coa información recollida.

ron a burguesía que impulsaba os negocios que daban
Páxinas 6 e 7 maiores gañancias. Porén, a nobreza, que vivía das
rendas agrarias, empobreceuse como consecuencia da
1. A poboación aumentou de forma población notable ao suba dos prezos producida a causa do aumento da
longo do século XVIII. Este crecemento debeuse ao demanda.
aumento da produción agrícola, á mellora xeral da
5. O comercio triangular do século XVIII constaba de tres
economía e á diminución das grandes epidemias que lugares relacionados entre si: Europa, as colonias ame-
orixinaron un descenso da mortalidade, e a un ricanas, e o continente africano. Os barcos europeos
progresivo aumento da natalidade. O cadro amosa como levaban produtos manufacturados ás colonias, que
países máis poboados a Francia e Rusia. intercambiaban por materias primas como o algodón, o
tabaco, o azucre, o café, o té, as especias ou o cacao. O
2. Voltaire pon en cuestión a utilidade do estamento da
continente africano era o que subministraba outro dos
nobreza mentres que louba claramente a burguesía que elementos esenciais do comercio colonial: os escravos
cos seus negocios enriquece o país e contribúe á de raza negra. Estes eran apresados en África,
felicidade do mundo. trasladados a America e vendidos para traballar nas
3. O traballo a domicilio consistía en facilitarlles a materia plantacións.
prima e os instrumentos de traballo a familias campe- Outras rutas comerciais importantes que podemos obser-
siñas para que elaboraran produtos nos seus pequenos var no mapa eran a do té e as especias, que unía Europa
obradoiros. En cambio, as manufacturas eran co sueste de Asia e da China, e a ruta do algodón, entre
instalacións do Estado ou de iniciativa privada que Europa e a India.
concentraban un elevado número de traballadores para
6. As compañías comerciais estaban organizadas por
elaborar determinados artigos, normalmente de luxo.
comerciantes privados que gozaban da protección do
Os produtores querían os gremios a causa do ríxido Estado, que lles outorgaba privilexios. O desenvolve-
control que impuñan, tanto na produción como nos mento do comercio a longa distancia provocou o
beneficios. crecemento destas compañías porque os beneficios do
4. As actividades económicas do século XVIII beneficia- comercio colonial eran moi altos.
(Segue en páxina 1-31)
METODOLOXÍA 1-7
Páxs 8 e 9
3. OS SISTEMAS PARLAMENTARIOS...
A. A monarquía parlamentaria en Inglaterra − O Parlamento entregoulle a coroa a Guillerme de

■ Para empezar, leremos o texto introdutorio e pre- Orange, que xurou a Declaración de Dereitos.
guntaremos: ■ Despois, leremos o texto do apartado: A monar-
− Que sucedeu en Gran Bretaña no século XVIII? E nos quía..., e preguntaremos:
Estados Unidos? − Cal foi a evolución das atribucións do Parlamento
− Que influencia tivo en Europa? ante o monarca?
Acto seguido leremos o primeiro parágrafo e pregunta- Logo leremos o texto: O sistema..., e resolveremos a
remos actividade 1.
− Que caracterizaba o poder real en Inglaterra desde a
B. A independencia dos Estados Unidos
Idade Media?
■ Leremos o texto, e anotaremos as ideas clave no
■ Logo leremos o apartado: As revolucións..., observa-
encerado:
remos as imaxes: A Cámara... e Execución..., e anotare-
mos as ideas principais no encerado: − As trece colonias británicas da costa Leste de América
do Norte expresaron na Declaración de Independencia o
− A pretensión da dinastía Estuardo de gobernar sen
respecto dos dereitos inalienables do pobo.
o Parlamento levou a un enfrontamento que culminou
coa morte de Carlos I e a proclamación dunha − Tras o recoñecemento da súa independencia, redac-
República que quedou en mans de Oliver Cromwell. taron unha constitución e nomearon o seu primeiro
presidente, George Washington.
− En 1660 restableceuse a monarquía e Carlos II
Estuardo aceptou o control do Parlamento, que apro- Despois observaremos o mapa e resolveremos a acti-
bou o Habeas Corpus. vidade 2 e 4.
− Xacobe II Estuardo pretendeu gobernar de forma Logo leremos o cadro: A Constitución..., fixarémonos no
absolutista; isto causou o estalido revolucionario de gráfico e resolveremos a actividade 3.
1689. Para terminar realizaremos a actividade 5.
1-8 METODOLOXÍA
■ Acts. 1-5. Utilizar o vocabulario adecuado para con- Os estudantes poderán consultar máis información sobre
Páxs 8 e 9
testar correctamente as preguntas propostas. a Declaración de Independencia dos Estados Unidos no
seguinte enlace:
APRENDER A APRENDER
http://www.tiching.com/67930
■ Acts 2 e 3. Interpretar a información recollida en
mapas e esquemas para contestar de forma individual as Unha vez que terminen de ver o vídeo deberán contestar
preguntas propostas. as seguintes preguntas:
− Que colonias foron liberadas? En que ano se
DIXITAL produciu a Declaración de Independencia dos

Estados Unidos?
■ Act. 4. Utiliza os recursos dixitais didácticos para obter
máis información sobre a Declaración de Independencia − Cales eran os principios inalienables’?
dos Estados Unidos e contestar correctamente as
− Busca información sobre quen foi o primeiro
preguntas propostas.
presidente dos Estados Unidos e expón a
■ Act. 5. Buscar información na Internet sobre a abo- información diante do resto dos compañeiros.
lición da escravitude nos Estados Unidos e a obtención
− A quen se coñecen como os Pais Fundadores dos
do dereito ao voto das mulleres, indios e negros.
Estados Unidos?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA

 Na actividade 1 de Ampliación, os alumnos e as alumnas
poderán contestar unha serie de preguntas sobre o
inicio da independencia nos Estados Unidos.

aos que os sometía a metrópole e o monopolio
Páxinas 8 e 9 comercial que Inglaterra exercía sobre os seus
territorios.
1. O parlamentarismo inglés afianzouse con dúas – As ideas que lles chegaban desde a Europa ilustrada.
revolucións. A primeira foi unha guerra civil entre os
Os colonos americanos decidiron non obedecer as leis
defensores do Parlamento e os da monarquía absoluta
impostas desde Inglaterra. O 4 de xullo de 1776,
dos Estuardo que finalizou en 1649, cando o rei Carlos I
delegados das trece colonias reuníronse en Filadelfia e
foi axustizado e se proclamou a república. A segunda
redactaron a Declaración de Independencia. Iniciouse
produciuse en 1689 e acabou definitivamente coa
unha guerra entre a metrópole e as colonias, que
monarquía absoluta dos Estuardo. O Parlamento ofreceu
terminou en 1783 cando Gran Bretaña recoñeceu a
a coroa de Guillerme de Orange, que aceptou as
independencia dos Estados Unidos tras a derrota de
limitacións que se lle impuxeron.
Yorktown. George Washington foi proclamado
Voltaire expón no texto como a lexislación inglesa lles presidente e redactouse a Constitución en 1787.
garante dereitos aos cidadáns como a liberdade de
3. No sistema político americano, o poder lexislativo está
persoas e bens, o de expresarse libremente, o de ser
en mans do Congreso, cuxos membros son elixidos polos
xulgado en aplicación da lei e o de profesar calquera
cidadáns electores. O poder executivo recae no
relixión
Presidente, elixido por un período de catro anos polos
2. As trece colonias inglesas da costa Leste de América do grandes electores. E o poder xudicial está en mans da
Norte conformaron os Estados Unidos: Xeorxia, Corte Suprema, seis xuíces vitalicios nomeados polo
Carolina do Sur, Carolina do Norte, Virxinia, Maryland, Presidente e que controlan a súa xestión de goberno.
Delaware, New Jersey, Pennsylvania, Connecticut,
No sistema político americano hai separación de poderes
Rhode Island, Nova York, New Hampshire e
e electores restrinxidos por sexo e capacidade
Massachusetts. O 4 de xullo de 1776 redactaron a
económica, mentres que na monarquía absoluta todos os
Declaración de Independencia.
poderes se concentran na figura do monarca
Na independencia das colonias americanas influíu:
– O descontento dos colonos polas taxas e impostos
METODOLOXÍA 1-9
Páxs 10 e 11
4. A ILUSTRACIÓN CONTRA...
Os pensadores ilustrados encerado e resolveremos a actividade 4:

− Algúns soberanos europeos levaron a cabo reformas
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e ano-
que unían a concepción absolutista coas ideas de
taremos as ideas principais:
progreso da Ilustración.
− A Ilustración foi un movemento intelectual, desen-
− Federico II de Prusia, María Teresa de Austria, a
volvido no século XVIII, que cuestionou as bases
tsarina Catalina de Rusia, Gustavo de Suecia e
sobre as que se asentaba o Antigo Réxime.
Carlos III de España foron algúns dos monarcas
− A burguesía revolucionaria converteu as súas ideas nun ilustrados.
programa revolucionario para derrocar o absolutismo.
Logo, observaremos a pintura de Adolph von Menzel.
Acto seguido leremos o texto, anotaremos as ideas clave,
■ Acto seguido, leremos o apartado: Que novas...?,
fixarémonos na pintura: Quentin da Tour, e realizaremos
anotaremos as ideas clave no encerado e realizaremos a
as actividades 2 e 3:
actividade 5:
− A razón era o único medio para entender e explicar o
− Os ilustrados contribuíron a crear un modelo de
mundo para os ilustrados.
organización política e social, que foi a base do
− Os ilustrados rexeitaban a superioridade de calquera liberalismo político e das revolucións burguesas do
relixión, en favor da liberdade de conciencia e a século XIX.
tolerancia.
− A oposición á sociedade estamental, ao mercan-
− A concepción optimista da natureza e do ser humano, tilismo e a defensa da división de poderes, a sobe-
ademais da confianza na idea de progreso ranía nacional e dos parlamentos foron algunhas das
caracterizaban o pensamento Ilustrado. súas moitas propostas.
Acto seguido, leremos o texto: A tolerancia, e realiza- Acto seguido, fixarémonos na imaxe: Crítica..., e
remos a actividade 1. pedirémoslle ao alumnado que a interpreten.
Logo observaremos o esquema: O sistema..., e reali-
O Despotismo Ilustrado
zaremos a actividade 6.
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais no Para terminar, leeremos o texto A soberanía nacional
1-10 METODOLOXÍA
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA Viaxamos por Internet
■ Act. 1 e 6. Utilizar o vocabulario adecuado para definir Os estudantes poderán obter máis información sobre a
Páxs 10 e 11
de forma individual diferentes termos relacionados con Ilustración durante o século XVIII consultando o seguinte
esta unidade. enlace:
■ Act. 2, 3 e 4. Utilizar as súas habilidades na expresión http://www.tiching.com/747939
escrita para describir a Ilustración e citar algún dos seus
personaxes máis famosos. Unha vez que terminen de ver o vídeo proporánselles as
seguintes preguntas, que contestarán de forma
APRENDER A APRENDER individual.
− Cal era o principal propósito do movemento cultural
■ Acts 2 e 4. Identificar as características da Ilustración

da Ilustración?
e o depotismo ilustrado.
− Cales foron os seus antecedentes inmediatos?
■ Act. 6. Observar os datos representados nun esquema
e analizalos para contestar as preguntas propostas. − Quen foron os librepensadores máis importantes?
Podes citar algunha das súas obras?
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS − Que obras se poden destacar en canto á literatura
■ Acts 2 e 4. Recoñecer as características da Ilustración española? E na literatura inglesa?
e do depotismo ilustrado.
 Na actividade 1 de Reforzo definirán unha serie de
palabras relacionadas coa economía no século XVIII.
 Na actividade 2 de Reforzo, os alumnos e as alumnas
poderán repasar as características do pensamento
ilustrado.

de Rusia e Carlos III. Todos eles promoveron a
Páxinas 10 e 11 racionalización da administración, o fomento da
educación e a modernización económica
1. A tolerancia, segundo Voltaire, é o único remedio contra
5. No ámbito social, a Ilustración critica a sociedade
a discordia e a liberdade de conciencia permite practicar
estamental e defende que as persoas nacen libres e
libremente crenzas relixiosas. Voltaire defende ambos
iguais. No terreo económico, apoian a fisiocracia e o
conceptos porque considera que contribúe ao florece-
liberalismo económico inglés fronte aos mercantilistas.
mento e benestar social e económico.
E en política, defenden a división de poderes e a
2. A Ilustración foi un movemento intelectual, soberanía nacional fronte ao despotismo e á
desenvolvido en Europa durante o século XVIII, que arbitrariedade do absolutismo.
cuestionou as bases sobre as que se asentaba o Antigo
6. O sistema político liberal baséase no principio de
Réxime e propuxo unha nova forma de organización da
división de poderes. Os tres tipos de poderes que existen
sociedade. Entre os pensadores ilustrados destacan
son o poder executivo, o poder lexislativo e o poder
Voltaire, Diderot, D’Alembert, Rousseau, Jovellanos e
xudicial. O poder executivo executa as leis e nomea os
Montesquieu.
ministros entre a maioría do Parlamento; o poder
3. Os ilustrados tiñan unha concepción optimista da lexislativo é o que fai as leis e elabora o orzamento do
natureza, á que consideraban fonte de xustiza e bondade. Estado; e o poder xudicial asegura o cumprimento das
Ademais, confiaban na idea de progreso humano leis a través dos tribunais. A constitución é o documento
baseado na razón e a vontade para mellorar a sociedade. que contén o contrato entre gobernantes e gobernados e
a soberanía nacional é o principio polo cal o poder
4. O Despotismo Ilustrado é un sistema político que
emana do libre consentemento de todos os cidadáns e da
compaxina o principio de autoridade do absolutismo coa
expresión do voto.
idea de progreso, racionalización e modernidade da
Ilustración. Os déspotas ilustrados propuxeron un
reformismo pero reservándose a súa capacidade de
decisión. Os seus principais representantes foron:
Federico II de Prusia, María Teresa de Austria, Catalina
METODOLOXÍA 1-11
Páxs 12 e 13
5. A ENCICLOPEDIA DIFUNDE...
A. O progreso da ciencia e a técnica privados onde se presentaban as novidades

científicas.
■ Para empezar leremos o texto introdutorio e
− Os progresos na alfabetización permitiron unha maior
formularemos as seguintes preguntas:
difusión da prensa escrita.
− Que avances se produciron na ciencia do século
XVII? C. A elaboración da Enciclopedia
− Cal foi a contribución da Ilustración a estes avances?
■ A continuación, anotaremos as ideas principais no
Acto seguido, fixarémonos na imaxe que aparece ao lado encerado e resolveremos a actividade 5:
do texto. − Na segunda metade do século XVIII, filósofos e
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais no científicos colaboraron na elaboración da Enci-
encerado e resolveremos a actividade 1: clopedia promovida por Diderot e D’Alembert.
− No século XVIII impúxose a idea de que a ciencia e − O obxectivo era reunir os coñecementos da súa
a técnica debían traballar conxuntamente para época para poñelos a disposición de todos os lectores
conseguir un progreso beneficioso para toda a e expor as ideas críticas dos filósofos ilustrados.
sociedade. Despois, leremos o texto: Diderot..., e realizaremos a
Logo fixarémonos nas imaxes que representan un globo actividade 3.
aerostático e un gabinete científico. Acto seguido observaremos a imaxe que amosa unha
lámina da Enciclopedia e pedirémoslles aos alumnos e
B. A difusión do saber ás alumnas que valoren a contribución destas á difusión
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais e do coñecemento.
realizaremos a actividade 2: Logo leremos o texto A monarquía... e realizaremos a
actividade 4
− A circulación de ideas e saberes caracterizou o século
XVIII. Nas principais cidades creáronse univer- Para terminar, realizaremos as actividades 6 e 7 como
sidades e academias, e proliferaron cafés e salóns reflexión sobre o traballado
1-12 METODOLOXÍA
■ Acts 1 e 2. Utilizar o vocabulario adecuado para definir Para obter máis información sobre a creación da
Páxs 12 e 13
termos desta dobre páxina. Enciclopedia, os alumnos e as alumnas poderán
■ Act. 3y 5. Explicar coa linguaxe adecuada en que consultar o seguinte enlace:
consistía a Enciclopedia e os seus principais obxectivos. http://www.tiching.com/734091
■ Act.4. Ler e comprender un texto sobre a prohibición
Unha vez que finalicen de ler o documento proporé-
de Luís XV e contestar de forma individual as preguntas.
moslles as seguintes preguntas:
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS − Quen foi o creador da Enciclopedia?
■ Act. 1-5. Describir as principais características da − Con que colaboradores contou para a súa elabo-

Ilustración e os obxectivos da Enciclopedia. ración?
− Que información recollía esta obra?
DIXITAL
− Cal foi o impacto desta obra na sociedade?
■ Act. 6. Buscar información na Internet sobre a
Enciclopedia máis consultada online. − Coñeces algunha enciclopedia na actualidade? Como
e quen a elaboran?
■ Act. 7. Utilizar os recursos didácticos dispoñibles para
contestar as preguntas desta unidade.

poderán repasar as características do pensamento
ilustrado.
4. A monarquía recibe a Enciclopedia como un perigo para

Páxinas 12 e 13 a autoridade real, que impulsa un espírito de
independencia e revolta. Ademais de fomentar a
1. Mentres que a ciencia desenvolve o coñecemento no
corrupción dos costumes e a incredulidade relixiosa.
ámbito teórico, a tecnoloxía desenvolve aplicacións
prácticas. no século XVIII, impúxose a idea de que a 5. A Enciclopedia axudou á difusión dos coñecementos
ciencia e a técnica debían traballar conxuntamente para científicos entre un público instruído e expuxo as ideas
lograr o progreso. Esta unión produciu grandes adiantos críticas dos filósofos da Ilustración sobre a sociedade
en medicina, transportes, construción de fortificacións, estamental, o absolutismo e o funcionamento da
mellora dos camiños e pontes, sistemas de enerxía, etc., economía
que non quedaban encerrados nun laboratorio, senón que
6. A enciclopedia máis celebre na Rede é Wikipedia. A
melloraban a vida cotiá das persoas.
vantaxe fundamental é que é unha obra de consulta libre
2. A comunicación entre ilustrados e científicos estimulou para todos. O inconveniente principal é que o usuario
a difusión de coñecementos, e as viaxes permitiron necesita dispor da Internet, un servizo que non é gratuíto
intercambiar e debater as ideas. e na actualidade non todo o mundo pode acceder a el.
En París, Londres e outras capitais europeas creáronse Serven para buscar información dunha forma rápida.
universidades e academia, e proliferaron salóns privados 7. No mundo actual, a capacidade de poder acceder á
e cafés onde xente de ciencia e letras se reunían para Internet facilita enormemente as comunicacións e o
coñecer as últimas novidades intercambio de información. Á vez, proporciona acceso
3. Segundo Diderot, a Enciclopedia era unha obra que a un número cada vez maior de servizos de todo tipo que
pretendía reunir todos os coñecementos da época, facilitan a vida cotiá. A súa importancia en campos
fundamentados na razón e na observación da natureza como a educación é innegable.
para poñelos a disposición de todos os lectores. O termo brecha dixital fai referencia á separación que
Ademais, debía ser unha obra colectiva para reunir os existe entre quen utilizan as tecnoloxías da...
coñecementos dispersos. (Segue na páxina 1-31)
METODOLOXÍA 1-13
Páxs 14 e 15
6. A MONARQUÍA BORBÓNICA EN ESPAÑA
Unha nova dinastía goberna España A reorganización administrativa

■ Leremos o texto e preguntaremos: ■ Leremos o texto e formularemos as seguintes
− Como se iniciou a Guerra de Sucesión? preguntas:
− Quen obtivo a vitoria? Que consecuencias tivo na − Cal era o obxectivo da reforma da estrutura do Estado
política exterior española ao longo do XVIII? dos primeiros monarcas Borbóns?
− Que modelo político impuxeron Felipe V e Fernando − Como se organizaba o poder e a tarefa de goberno?
VI? Como influíu a Ilustración nos seus sucesores? Que sucedeu coas Cortes?
Acto seguido fixarémonos na imaxe: O Palacio..., e Acto seguido, observaremos o gráfico: As institucións...,
ampliaremos a información sobre este edificio. e resolveremos a actividade 4.
Logo observaremos o gráfico: Os reis... ■ Posteriormente, leremos o apartado: A quen

enfrontou...?, anotaremos as ideas clave e realizaremos
A uniformización territorial a actividade 2:
− O enfrontamento entre Felipe de Borbón e Carlos de
■ Posteriormente, leremos o texto, anotaremos as ideas
Austria polo trono de España provocou a Guerra de
principais no encerado e tamén resolveremos a
Sucesión.
actividade 5:
− Castela e Francia apoiaron a Felipe V mentres que
− Os Decretos de Nova Planta anularon os foros e
potencias europeas como Gran Bretaña, ademais dos
institucións dos territorios da Coroa de Aragón e
territorios da Coroa de Aragón foron os partidarios de
impúxose o sistema administrativo castelán.
Carlos de Austria.
− O territorio dividiuse en provincias, gobernadas
− O Tratado de Utrecht púxolle fin ao conflito interna-
por un capitán xeral con poder militar e adminis-
cional.
trativo.
Acto seguido, observaremos o mapa: O tratado..., e
Logo leremos o texto: Decreto..., e resolveremos a
resolveremos a actividade 3.
actividade 1.
1-14 METODOLOXÍA
Viaxamos pola Internet
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA
Para obter máis detalles sobre a Guerra de Secesión, os
Páxs 14 e 15
■ Acts. 1 e 5. Ler un texto sobre os Decretos de Nova alumnos e as alumnas poderán consultar o seguinte
Planta e contestar, utilizando o vocabulario adecuado, as enlace:
preguntas.
■ Act. 2. Explicar en que consistiu a chamada Guerra de
Unha vez que vexan o vídeo, proporánselles as
Secesión.
seguintes preguntas:
APRENDER A APRENDER − Quen eran os dous candidatos ao trono tras a morte
de Carlos II?

■ Act. 3. Analizar a información representada nun mapa − Que puntos estratéxicos comprende o imperio es-
e contestar de forma individual as preguntas propostas.
pañol nesa época?
■ Act. 4. Observar os datos representados nun esquema − Quen se confirma como herdeiro ao trono?
e identificar e explicar as diversas características do
− Que países integraban a coalición antifrancesa?
sistema político introducido en España polo rei Felipe V.
− Canto dura a guerra? Como acaba?

 Na actividade 3 de Reforzo poderán repasar as
diferenzas e similitudes entre o modelo de estado inglés
e o modelo borbónico.

Luxemburgo, e á casa de Saboia, Sicilia. Gran Bretaña
Páxinas 14 e 15 obtivo Xibraltar e Menorca. O interese de Gran Bretaña
por estes territorios era xeoestratéxico, xa que permitían
1. O Real Decreto de 1707 establece a abolición e o control das rutas marítimas mediterráneas.
derrogación de foros dos reinos de Aragón e Valencia, e 4. Os Borbóns implantaron un sistema político cuxo
o sometemento destes ás leis de Castela. O decreto modelo foi o absolutismo centralista francés. O rei
promulgouse co obxectivo de establecer a concentraba todos os poderes e gobernaba coa axuda dos
uniformización territorial e lexislativa que preconizaban seus asesores ou secretarios que nomeaba directamente.
os Borbóns. As Cortes desapareceron e o poder lexislativo quedou en
mans das institucións directamente controladas polo
2. A orixe da Guerra de Sucesión foi o nomeamento como
monarca. Ademais, unificouse o territorio impoñendo
rei de España de Felipe de Borbón ao morrer o último leis únicas, unha idéntica administración e unha
rei da casa de Austria, Carlos II, sen descendencia. O homoxeneización de todas as súas institucións.
fortalecemento dos Borbóns en Europa supuxo o inicio
dunha guerra. Por un lado, Gran Bretaña, Portugal, 5. A uniformización territorial do reino significou a
unificación dos antigos reinos de Aragón e Castela,
Holanda, o imperio austríaco e a Coroa de Aragón
impondo leis únicas, unha administración idéntica e a
apoiaban como sucesor o arquiduque Carlos de Austria,
homoxeneización de todas as súas institucións.
enfrontándose a Francia e España. As tropas felipistas
obtiveron vitorias no interior da Península, o que unido á Os Decretos de Nova Planta promulgados polos
Borbóns anularon os foros e institucións dos distintos
perda do apoio das potencias ao arquiduque, deulle a
territorios da Coroa de Aragón e impuxeron o sistema
vitoria final a Felipe V.
administrativo castelán.
3. O Tratado de Utrecht de 1713 púxolle fin ao conflito
internacional da Guerra de Sucesión co recoñecemento
de Felipe V como rei a cambio da cesión dunha serie de
territorios en Europa e en España. España cedeulle a
Austria, o Milanesado, Nápoles, Sardeña, Flandres e
METODOLOXÍA 1-15
Páxs 16 e 17
7. JOVELLANOS, UN ILUSTRADO ESPAÑOL
A. A cuestión agraria en España B. O reformismo ilustrado

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio, ■ Logo leremos o texto e anotaremos as ideas clave:
anotaremos no encerado as ideas principais e fixaremos
− A ausencia en España de amplos grupos burgueses,
a atención dos alumnos e as alumnas no retrato de
o conservadurismo intelectual e o peso da Igrexa
Jovellanos realizado por Goya:
dificultaron as reformas iniciadas por Carlos III.
− Jovellanos destacou entre o grupo de pensadores
A continuación, observaremos a imaxe Carlos III...,
ilustrados xurdidos en España no século XVIII preo-
leremos o apartado: As reformas de..,. e resolveremos
cupados por modernizar a sociedade e a economía
a actividade 3 despois de consultar @Amplía na
españolas.
Rede...
− As súas ideas influíron na corte de Carlos III, que im-
pulsou un proxecto de modernización baixo os
C. O crecemento do século XVIII
principios do Despotismo Ilustrado.
■ Posteriormente, leremos o texto e formularemos as
■ Logo leremos o texto, fixarémonos no mapa: As
seguintes cuestións:
actividades..., e realizaremos as actividades 1 e 2:
− Ao inicio do século XVIII, España continúa sendo − Cal foi a evolución da poboación en España no século
unha sociedade rural cunha agricultura de escaso XVIII?
rendemento e a maior parte das terras en mans dos − Cales foron os efectos das transformacións na
privilexiados. agricultura?
− Os principais obxectivos dos ilustrados foron o
− Que medidas se tomaron respecto á manufactura e o
crecemento económico, a reforma da sociedade, a
comercio?
mellora da ensinanza e a modernización da cultura.
− Cal foi o principal obstáculo para o desenvolvemento
Logo leremos o apartado: A necesidade dunha reforma
da economía española que quedou sen resolver?
agraria, e o texto: A cuestión agraria, para despois
resolver a actividade 4. Para terminar, fixarémonos no cadro: O crecemento de...
1-16 METODOLOXÍA
■ Act. 2. Citar algúns dos ilustrados españois e cales Os alumnos e as alumnas poderán aprender máis sobre
Páxs 16 e 17
eran os seus obxectivos e propostas. en que consiste o Despotismo ilustrado consultando o
■ Act. 4. Escribir, utilizando o vocabulario adecuado, un seguinte enlace:
pequeno informe sobre as reformas propostas para http://www.tiching.com/748014
mellorar a agricultura.
Unha vez que lean o documento, proporánselles as
APRENDER A APRENDER seguintes preguntas:
− A que se lle chama despotismo ilustrado?
■ Act. 1. Recoñecer as características da economía e
sociedade española ao inicio do século XVIII. − Cales son as principais características do despo-

tismo ilustrado?
■ Acts. 2, 3 e 4. Observar e analizar como se comporta-
ban os ilustrados durante o século XVIII e explicar as − Coñeces algún monarca que se corresponda co
súas diferentes propostas. despotismo ilustrado?

■ Act. 4. Amosar iniciativa e autonomía á hora de
realizar de forma individual as preguntas propostas.

 Na actividade 3 de Ampliación, os alumnos e as alumnas
poderán reflexionar sobre as achegas e as reformas que
propuxeron os ilustrados españois.

– O impulso e a protección das Sociedades Económicas
Páxinas 16 e 17 de Amigos do País dedicadas a fomentar a
agricultura, a industria e o comercio.
1. Ao iniciarse o século XVIII, España continuaba sendo – A limitación dos privilexios da Mesta e o impulso da
unha sociedade rural, cunha agricultura de escasos colonización de novas terras.
rendementos, tecnicamente atrasada e coa maior parte
– A liberalización dos prezos do trigo.
das terras en mans dos privilexiados.
– O decreto sobre a liberdade de comercio con
2. No século XVIII xurdiu en España un grupo de pensa- América para todos os portos españois.
dores ilustrados preocupados por modernizar a
O monarca Carlos III realizou as seguintes reformas
sociedade e a economía españolas. Entre eles destacaron
urbanísticas en Madrid: concluíronse as obras do Palacio
Gaspar Melchor de Jovellanos, Pablo de Olavide, o
Real, construíse a Porta de Alcalá, deseñouse o Paseo do
conde de Aranda e o de Campoamor. Os seus principais
Prado e edificáronse o Museo do Prado e o Xardín
obxectivos foron o crecemento económico, a reforma da
Botánico.
sociedade, a mellora da ensinanza e a modernización da
cultura. Porén, a ausencia en España dunha burguesía 4. A modernización económica de España necesita da
consolidada, o conservadurismo dos medios intelectuais realización dunha reforma agraria que libere a propiedade
e o enorme peso da Igrexa dificultaron a consolidación da terra. Para facer isto posible é necesaria a supresión das
do proceso reformista terras amortizadas e das comunais e limitar os morgados
para aumentar a produtividade intensificando os cultivos.
3. O rei Carlos III levou a cabo unha serie de medidas
Todo isto evitará o estancamento da propiedade privada en
reformistas sen menoscabar os privilexios nobiliarios, en
mans dunhas poucas familias, ademais de mellorar os
aplicación dos principios do Despotismo Ilustrado. Entre
contratos dos campesiños.
elas sobresaíron:
A Mesta era unha organización gandeira que reunía os
– A imposición da autoridade real sobre a Igrexa até
pastores de León e Castela. Jovellanos pon tanto interese
chegar a expulsar os xesuítas de España.
en disolvela porque é un obstáculo ao proceso de
– A creación de novas escolas de ensinanza primaria e reforma.
a reforma dos estudos universitarios.
METODOLOXÍA 1-17
Páxs 18 e 19
8. GALICIA NO SÉCULO XVIII
Unha economía agraria Galicia? Por que?
■ Leremos o parágrafo introdutorio, observaremos o A sociedade señorial

gravado da batalla de Rande e resolveremos a actividade
1. ■ A continuación, leremos o texto deste subapartado e
formularemos estas preguntas e resolveremos a
Acto seguido, resolveremos a actividade @Amplía na
actividade 3:
Rede… para coñecer mellor a batalla de Rande.
− Que grupos sociais podemos distinguir na sociedade
Proseguiremos coa lectura dos tres primeiros parágrafos galega do século XVIII?
deste subapartado e destacaremos as características das
actividades agrarias en Galicia e realizaremos a Acto seguido, leremos o texto O Foro... e resolveremos a
actividade 2: actividade 4.
− A Galicia do século XVIII era eminentemente rural e O movemento ilustrado

agraria e a maioría da poboación vivía no campo.
■ Leremos este subapartado e destacaremos os
− Os galegos introduciron diversas innovacións na
principais ilustrados galegos e os seus ámbitos de
agricultura,sobre todo técnicas e cultivos novos.
traballo:
− O campesiñado buscou fontes complementarias de
− O padre Benito Feixoo, que realizou ensaios sobre
ingresos, xa que a agricultura era de autoabas-
Medicina, Ciencias Naturais, Xeografía e Historia.
tecemento.
− O padre Sarmiento, que estudou os problemas
A continuación, leremos os tres seguintes parágrafos
galegos, como a emigración e o atraso agrícola.
deste subapartado, observaremos a imaxe do tear e
preguntarémoslle ao alumnado : − José Andrés Cornide e Lucas Labrada, que se
ocuparon respectivamente da fauna mariña e da
− Onde se localizaban e quen raballaba nas industriai
economía.
rurais? Que producían?
Finalmente, leremos o texto O padre…, e resolveremos a
− Que outras actividades industriais se desenvolveron?
actividade 5.
Cal foi a actividade comercial máis salientable de
1-18 METODOLOXÍA
■ Act. 1. Practicar a expresión lingüística explicando a Os alumnos poderán aprender máis sobre a cerámica de
Páxs 18 e 19
posición de Galicia no conflicto da Guerra de Sucesión. Sargadelos consultando o seguinte enlace:
■ Act. 4. Escribir, utilizando o vocabulario adecuado, un- http://www.tiching.com/752852
ha explicación sobre os propietarios e os traballadores da
terra en Galicia e o que eran os foros. Unha vez que observen a fotografía, proporánselles as
APRENDER A APRENDER − Coñeces este conxunto de cerámica de Sargadelos?
Sabes onde están os centros de fabricación e deseño
■ Act. 2. Recoñecer as características da economía
da empresa?
agraria, a industria e o comercio galegos no século XVIII.

− Cres que cambiou moito o deseño das pezas ao
SOCIAIS E CÍVICAS largo do tempo? Busca exemplos de pezas antigas.
■ Act. 3. Explicar se houbo cambios na estrucutura so- − Cando se retomou a fabricación de cerámica en Sar-
cial na Galicia do século XVIII. gadelos? Investígao.
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS

■ Act. 5. Coñecer e expor as principais figuras do move-
mento ilustrado no século XVIII en Galicia.

Na actividade 2 de Ampliación, os alumnos e as alumnas
poderán coñecer a figura do ilustrado galego Padre
Sarmiento.

de xeito que chegaban a tres xeracións de reis ou de
Páxinas 18 e 19 campesiños, ou mesmo á perpetuidade. Mantivéronse en
Galicia desde finais do século XII ata comezos do XX.
1. O reino de Galicia outorgoulle o seu apoio a Felipe V
5. En Galicia as principais figuras da Ilustración foron:
durante a Guerra de Sucesión e libraron todas as súas
padre Feixoo, padre Sarmiento, Cornide e Labrada. As
batallas, excepto o episodio naval de Rande. Coa
institucións que fundaron foron: Academia de
implantación borbónica, experimentouse a
Agricultura; Sociedades Económicas de Amigos do País
centralización, as reformasadministrativas e o retroceso
de Santiago e Lugo.
da lingua galega.
2. A economía agraria galega no século XVIII caracterizá-
base por ser unha das rexións máis evolucionadas,
porque se introduciron novos cultivos e sistemas de
produción. Porén, non era suficiente para a economía
familiar. A industria non destacou moito. Desenvolveuse
coas industrias rurais, principalmente de tecido de liño e
coas industrais privadas de mantelería, fundición,
cerámica econservas de sardiñas. Así mesmo, o
comercio máis destacado foi o comercio marítimo de
longa distancia.
3. No século XVIII a estrutura social galega non mudou e
mantivéronse a nobreza e mais o clero como os grupos
dominantes económica, política e socialmente.
4. Os propietarios das terras de cultivo galegas eran os
nobres, os fidalgos, os bispos e mais os abades. Non
obstante, os que as cultivaban eran os campesiños. Os
foros eran contratos de arrendamentos de longa duración,
METODOLOXÍA 1-19
Páxs 20 e 21
9. DO REFINAMENTO ROCOCÓ...
A. A ostentación do estilo rococó pinturas de Fragonard e Canaletto para identificar as

características da pintura rococó.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e
anotaremos as ideas clave: B. O retorno ao clasicismo
− O estilo rococó reflectiu durante o século XVIII os
■ A continuación leremos o texto e anotaremos as ideas
gustos refinados da aristocracia.
clave:
− A principios do século XIX expandiuse o Neocla-
sicismo configurado a partir das ideas ilustradas e do − O Neoclasicismo significou o retorno á sobriedade e á
descubrimento de importantes xacementos ar- racionalidade da arte clásica.
queolóxicos grecorromanos. − A arquitectura inspirouse en modelos gregos e roma-
Acto seguido, observaremos a imaxe: Decoración roco- nos e rexeitou a recargada ornamentación rococó.
có... e pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas que A continuación, fixarémonos na imaxe: Panteón de París,
pensen adxectivos para definila. e realizaremos a actividade FichaArt.
■ A continuación, leremos o texto, anotaremos as ideas Logo fixaremos a atención dos alumnos e das alumnas
principais no encerado e resolveremos a actividade 1: na pintura de David, leremos o texto que a acompaña e
− O estilo rococó caracterízase por unha estética ele- resolveremos a actividade 3.
gante e refinada que persegue o pracer visual. Proseguiremos coa observación da escultura de Canova,
− O predominio das liñas ondulantes e a asimetría e a leremos o texto que a acompaña e formularemos as
profusa ornamentación dos interiores caracterizou a seguintes preguntas:
decoración dos palacios,
− A quen representa a escultura? Que material utiliza?
Despois, fixarémonos na imaxe do Palacio Real de
− Cal cres que é o obxectivo do escultor?
Madrid e no texto que o acompaña, e resolveremos a
actividade 2. Para terminar, resolveremos a actividade 4 a modo de
síntese.
Despois leremos o apartado MemoArt e observaremos as
1-20 METODOLOXÍA
■ Act. 1. Describir as características da arte rococó e Os alumnos e as alumnas poderán ampliar os seus
Páxs 20 e 21
xustificar a súa relación coa aristocracia. coñecementos sobre os palacios reais consultando o
seguinte enlace:
■ Acts. 2. Utilizar o vocabulario adecuado para describir
o Palacio Real de Madrid e relacionalo co seu estilo http://www.tiching.com/67964
arquitectónico.
Unha vez que terminen de ver o vídeo deberán contestar
APRENDER A APRENDER as seguintes preguntas:
− Que dinastía se instala tras a morte de Carlos II?
■ Act. 1. Recoñecer e identificar as características da
arte rococó e xustificar razoadamente a súa relación coa − Onde se localiza o Palacio Real de Madrid? Que

aristocracia. simboliza?
− Para que se constrúe o palacio da Granxa? Onde se
DIXITAL localiza?
■ Act. 3. Buscar información na Internet sobre unha obra − Cal é o lugar preferido para o retiro dos reis?
pictórica proposta e contestar de forma individual as
− Cal foi a residencia favorita de Carlos III?
preguntas.

■ Acts 2, 3 e 4. Identificar as características da arte do
século XVIII e interpretar diferentes expresións artísticas
deste período.

ble, refinado e despreocupado da vida cortesá, mentres
Páxinas 20 e 21 que a obra de David transmite a sobriedade e
racionalidade máis propias da mentalidade burguesa.
1. Coa súa estética elegante e refinada, o Rococó reflectía Resposta aberta.
o gusto da aristocracia e a burguesía urbana, que
amosaron a súa ostentación e a súa riqueza na Os adxectivos para a obra de Fragonard poderían ser
decoración dos seus palacios. doce, despreocupada ou frívola, mentres que para a obra
de David poderían ser sobria, serena ou racional.
2. O Palacio Real de Madrid é un edificio de planta
cadrada, rodeado de xardíns e unha praza de armas.
Conta con diversos salóns, como o do trono ou o de FichaArt
banquetes, un arquivo, unha capela e a residencia a) O Panteón foi construído en París entre os anos 1764 e
privada do monarca. Está luxosamente decorado no seu 1790.
interior e é de estilo barroco, inspirado no palacio de
Versalles. O estilo do palacio é unha mestura de barroco b) A planta é de cruz grega. O edifico presenta elementos
e rococó. pertencentes á arquitectura clásica como as columnas
corintias, os frontóns, a cúpula, as tribunas ou a lanterna.
3. O personaxe central da pintura de David é o filósofo A cúpula e a lanterna son características da arquitectura
Sócrates. Este foi un dos filósofos máis influíntes de renacentista.
Atenas, pero aos setenta anos foi condenado a morte
bebendo cicuta por negar os deuses atenienses e c) O Panteón como edificio público responde ao racio-
corromper a xuventude. David representa o momento no nalismo ilustrado da burguesía, mentres que o Palacio
que Sócrates está a punto de inxerir o veleno. Este Real amosa a ostentación e a riqueza das clases
aparece no centro da composición mentres ao seu privilexiadas na profusa decoración e o deseño baixo os
arredor aparecen un grupo de personaxes en actitude ditados do Barroco e do Rococó.
apesarada. Entre eles, Critón, discípulo do filósofo,
aparece colocando a man sobre o seu xeonllo.
4. A obra de Fragonard intenta transmitir o ambiente ama-
METODOLOXÍA 1-21
Páxs 22 e 23
10. A ARTE DO SÉCULO XVIII...
A. O barroco tardío pedirémoslles aos alumnos que identifiquen as carac-

terísticas principais do seu estilo.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e o
texto e preguntaremos: ■ A continuación, leremos o primeiro apartado del
epígrafe A Arte do..., anotaremos as ideas clave e
− Cal foi o momento de máximo esplendor do Barroco
resolveremos a actividade 4:
arquitectónico español?
− Que tipo de edificios se construíron? − En Galicia, o Barroco comezou a desenvolverse no
século XVII, pero non chegou ao seu máximo
Acto seguido, observaremos a imaxe O Palacio da
esplendor até o século XVIII.
Granxa... e realizaremos a actividade 1.
− Caracterizouna a talla de luxosos retablos, el
B. O Neoclasicismo recubrimento das fachadas dos edificios
■ A continuación leremos o texto, anotaremos as ideas − A cidade de Santiago de Compostela foi o centro
clave e resolveremos as actividades 2 e 3: artístico máis importante.
− A arquitectura neoclásica ten a súa oreixe en Madrid − A arquitectura barroca galega desenvolveuse no
a partir da gran reforma da cidade impulsada por ámbito relixioso e civil. Así, destacan a fachada dol
Carlos III. Obradoiro, as igrexas de Pontevedra, o claustro do
mosteiro de San Salvador de Celanova, a casa do
− A escultura neoclásica neoclásica en España Concello en Lugo ou os Pazos de Oca en Pontevedra
caracterízase pola substitución da madeira por e de Ulloa en Maside.
mármore como material escultórico principal e a
predilección polas temáticas históricas e mitolóxicas. Logo, leremos o texto Fachada barroca..., fixarémonos
nas imaxes De Casas.. e realizaremos a actividade 5.
− A pintura estivo dominada polas normas da Real
Academia de Belas Artes de Sant Fernando, nas que Para terminar, leremos o útlimo apartado dedicado al
se valoraba o debuxo por encima de todo Neoclasicismo en Galicia y realizaremos la actividad 6.
Despois fixarémonos nas imaxes Xoán de... e A obra..., e
1-22 METODOLOXÍA
■ Act. 2. Practicar a expresión escrita explicando Os alumnos ampliarán coñecementos sobre o Barroco
Páxs 22 e 23
cuestións do Barroco tardío en España e Galicia. galego consultando o seguinte enlace:
■ Act. . Escribir, utilizando o vocabulario adecuado, un http://www.tiching.com/752860
aspecto característico do Barroco en Galicia e a causa da
súa orixinalidade. Unha vez que vexan a fotografía, proporánselles as se-
guintes preguntas:
APRENDER A APRENDER − Visitaches algunha vez o Pazo de Oca?
■ Act. 1. Traballar as capacidades para atopar informa- − Qué características do Barroca galego podes sa-
ción co obxectivo de elaborar unha ficha artística. lientar na capela do pazo?

− Con qué gran igrexa do Barroco galego podes atopar
DIXITAL elements comúns a esta capela?
■ Act. 6. Consultar recursos dixitais para elaborar unha
ficha artística do Pazo de Raxoi.

■ Act. 6. Amosar iniciativa nunha actividade de recolla
de datos sobre o Pazo de Raxoi para realizar a súa ficha.

estatuas exentas, como as de Damià Campeny. A pintura
Páxinas 22 e 23 estivo dominada polas normas da Real Academia de
Belas Artes de San Fernando, nas que que se valoraba o
1. O Barroco tardío corresponde á etapa de máxima debuxo por encima de todo. José de Madrazo e Mariano
expansión e exhuberacia decorativa do Barroco Salvador Mella foron os máximos expoñentes deste
arquitectónica na primeira metade do século XVIII. A estilo.
fachada do Obradoiro de Santiago de Compostela de
Fernando Casas Novoa e a Praza Maior e a Casa do 4. A utilización do granito, material de construción moi
Concello de Salamanca da familia Churriguera e corrente en Galicia, condicionou as características do
Andréss García de Quiñones son algunhas das obras barroco galego. A dureza do material non permite a
máis representativas. realización dunha decoración fina e delicada, por esta
razón os motivos vexetais son substituídos por placas e
2. Durante o período neoclásico destacaron en España cilindros, formas xeométricas que lle confiren grande
Ventura Rodríguez e Juan de Villanueva. Entre as súas orixinalidade aos edificios.
obras destacan o Museo do Prado, o Xardín Botánico e o
Observatorio astronómico de Madrid. Outros edificios 5. O centro artístico do Barroco galego é Santiago de
destacados son a Lonxa de Mar de Barcelona e Fábrica Compostela. A arquitectura relixiosa con obras
de Tabacos de Sevilla. En Galicia podemos admirar características como a fachada do Obradoiro e as igrexas
obras neoclásicas como a Casa de Cultura de Sarria, a de San Salvador de Celanova, e a arquitectura civil con
Casa do Consello de Betanzos, o instituto Virxe de Mar obras como a Casa de Cultura de Sarria, a Casa do
en Noia ou a Igrexa de San Xulio de Ferrol. Concello de Betanzos, o Instituto Virxe de Mar en Noia
ou a igrexa de San Xulio de Ferrol conforman o grupo
3. A escultura neoclásica en España caracterízase pola de edificios máis sobresaíntes do Barroco galego.
substitución da madeira por mármore como material 6. Ficha artística do Pazo de Raxoi:
escultórico principal e a predilección polas temáticas
– Ano de construción: 1766
históricas e mitolóxicas. Todo isto afectou a produción
de retablos, que foron substituídos por relevos ou
METODOLOXÍA 1-23
Páxs 24 a 27
TRABALLAMOS AS COMPETENCIAS CLAVE
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA cultural deste período de tempo.
■ Páx. 24, acts 1-5; páx. 25, act aprende a…; páx. 26, DIXITAL
act. 3. Utilizar o vocabulario adecuado correspondente
con este tema para contestar de forma individual as ■ Páx. 26, act. 1-4; páx. 27, act. 5. Utilizar imaxes,
preguntas propostas. gráficos, táboas e mapas para organizar a información
vista neste tema.
■ Páx. 25, act. aprende a…; páx. 26, act. 3. Utilizar as
súas habilidades coa expresión escrita para describir, ler ■ Páx. 26, act. 2; Páx. 27, act. 6. Buscar información na
e comprender as actividades propostas. Internet sobre o Antigo Réxime e sobre o significado da
bandeira dos Estados Unidos e a Guerra de
APRENDER A APRENDER Independencia.
■ Páx. 25, act aprende a…. Observar unha alegoría e ■ Páx. 27, act. 7. Utilizar os recursos dixitais dispoñibles
comentar todas as súas características e interpreta de para obter máis información sobre a Europa do rei Sol e
forma correcta o seu significado. contestar de forma individual as preguntas propostas.
■ Páx. 24, acts. 1-5; Páx. 26, act. 1. Organizar a SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
información recollida nesta unidade nunha táboa para
facilitar a súa comprensión. ■ Páx. 25, act. aprende a… Mostrar autonomía á hora
de realizar de forma individual as actividades propostas.
■ Acts. 2, 4 e 5. Analizar os datos recollidos en táboas,
esquemas e mapas para responder de forma individual ■ Páx. 27, act. 6 e 7. Busca información de forma
as preguntas propostas. individual e amosando espírito emprendedor para
contestar correctamente as preguntas propostas.
■ Páx. 25, act. aprende a…; páx. 26, act 2. Utilizar as

fontes gráficas para describir a situación política, social e
1-24 METODOLOXÍA
O SÉCULO XVIII: A CRISE DO ANTIGO RÉXIME 1
Páxs 24 a 27
ACTIVIDADES FINAIS SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES
Páxina 24
■ A resolución da actividade 1 Organización da
información... permitirá sintetizar as características que COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
diferencian o Antigo Réxime da Ilustración.
(En orde de arriba a abaixo) expansión / privilexiados-non
Acto seguido, a actividade 2 Fontes iconográficas... privilexiados / despotismo ilustrado / liberalismo /
permitirá fixar a atención dos alumnos e as alumnas nos Enciclopedia / protestas contra o Antigo Réxime.
aspectos máis criticados do Antigo Réxime.
1. CONSOLIDA O APRENDIDO
A actividade Aprende a... ten por obxectivo valorar a
transcendencia das achegas do pensamento ilustrado. a) O Antigo Réxime era o sistema económico, social e
político herdado do feudalismo medieval, que se
A actividade 7 Fontes audiovisuais... permitiranos
achaba vixente na Europa do século XVIII. O sistema
profundar nas características da Europa de Luís XIV.
de goberno era o absolutismo monárquico, a sociedade
A resolución da actividade 5 Espazo e tempo era estamental e fundamentada nos privilexios dunha
permitiranos sintetizar o contexto xeográfico e político da minoría, e a agricultura constituía as bases da
Europa do século XVIII. economía. As aspiracións do Terceiro Estado,
■ Despois, a actividade 6 Procura da información... impulsadas pola burguesía e as novas ideas ilustradas
permitirá profundar no nacemento e evolución dos agretaron as bases do Antigo Réxime.
EE.UU. b) A Ilustración foi un movemento intelectual, desenvol-
As actividades 3 Fontes documentais... e 4 Fontes vido en Europa durante o século XVIII, que
gráficas... achegarán os alumnos e as alumnas ao cuestionou as bases sobre as que se asentaba o Antigo
fenómeno da escravitude. Réxime e propuxo unha nova forma de organización
da sociedade.
■ Finalmente, as actividades de Síntese e Razoa
historicamente cumpren co obxectivo de consolidar os Os ilustrados tiñan unha concepción optimista da
conceptos clave. natureza, que consideraban fonte de xustiza e
bondade. Ademais, confiaban na idea de progreso
METODOLOXÍA 1-25
humano baseado na razón e na vontade para mellorar a creou un réxime absolutista e centralizado, considerado
sociedade. como o máximo representante do absolutismo
monárquico.
A Enciclopedia pretendía reunir os coñecementos da
súa época para poñelos a disposición de todos os • Washington. Comandante do exército dos colonos
lectores. Tamén pretendía expor as ideas críticas dos sublevados contra a Coroa británica, liderou a guerra
filósofos da Ilustración sobre a sociedade estamental, o pola independencia dos Estados Unidos. Converteuse
absolutismo e o funcionamento da economía. A súa no primeiro presidente do novo país entre 1789 e 1797.
importancia radica na grande achega que realizou á É considerado un dos Pais Fundadores dos Estados
difusión do coñecemento e das novas ideas. Unidos.
c) Os primeiros Estados en adoptar un sistema político • Jovellanos. Escritor, xurista e político ilustrado espa-
parlamentario foron Inglaterra e os Estados Unidos. No ñol. Autor do Informe sobre a Lei Agraria, máximo
caso de Inglaterra, foron necesarias dúas revolucións expoñente do pensamento reformista ilustrado en
para terminar pola forza coa monarquía absoluta dos España.
Estuardo, que se substituíu por unha nova monarquía
• Catalina de Rusia. Tsarina de Rusia (1725-1727),
que aceptou a limitación dos seus poderes. Nos Estados
aplicou o despotismo ilustrado no Imperio ruso.
Unidos tamén se chegou ao parlamentarismo a través
dunha revolución e unha longa guerra contra a • Arquiduque Carlos de Austria. Descendente da Casa
metrópole. Ao finalizar o conflito e declararse de Habsburgo, pretendente ao trono español na Guerra
independentes, as colonias americanas adoptaron un de Sucesión. Contou co apoio dos territorios da Coroa
sistema político parlamentario, influenciadas polas de Aragón.
ideas procedentes da Europa ilustrada.
• Felipe V de España. Descendente da Casa de Borbón.
d) O réxime político absolutista baséase na concentración de Pretendente á Coroa española como herdeiro de Carlos
poderes en mans do rei sen o sometemento a ningún II, impuxo o seu dominio coa vitoria na Guerra de
control, de forma que este dita as leis, nomea os Sucesión.
maxistrados e ministros, administra a xustiza, comanda o
• Voltaire. Escritor e filósofo, representante do pensa-
exército e dirixe a política exterior. Polo contrario, o
mento ilustrado.
réxime parlamentario baséase na división de poderes, de
forma que a elaboración de leis e a administración de • Diderot. Escritor e filósofo, representante do pensa-
xustiza se independizan do executivo. mento ilustrado, é un dos principais autores da
Enciclopedia
e) A orixe da Guerra de Sucesión foi o nomeamento como
rei de España de Felipe de Borbón ao morrer o último • Cromwell: Líder político e militar inglés, que liderou
rei da casa de Austria, Carlos II, sen descendencia. O as forzas do Parlamento na primeira Revolución
fortalecemento dos Borbóns en Europa supuxo o inicio inglesa. Tras o derrocamento do rei Carlos I
dunha guerra. Por un lado, Gran Bretaña, Portugal, converteuse en Lord Protector da República (1653-
Holanda, o imperio austríaco e a Coroa de Aragón 1658).
apoiaban como sucesor o arquiduque Carlos de Austria,
3. DEFINE CONCEPTOS CLAVE
enfrontándose a Francia e España. As tropas felipistas
obtiveron vitorias no interior da Península, o que, unido • Estamento. Estrato social na división establecida
á perda do apoio das potencias ao arquiduque, deulle a segundo os criterios do feudalismo e do Antigo
vitoria final a Felipe V. Réxime.
f) Os Borbóns implantaron un sistema político cuxo modelo • Manufactura. Instalación que concentraba un número
foi o absolutismo centralista francés. O rei concentraba elevado de traballadores para elaborar determinados
todos os poderes e gobernaba coa axuda dos asesores ou artigos, normalmente de luxo.
secretarios que nomeaba directamente. As Cortes
• Mercantilismo. É unha doutrina económica, que se
desapareceron e o poder lexislativo quedou en mans das
desenvolveu entre os séculos, XVI, XVII e XVIII.
institucións directamente controladas polo monarca.
Afirma que a acumulación de metais preciosos é a
Ademais, unificouse o territorio impondo leis únicas, unha
principal fonte de riqueza dun país e o comercio a
idéntica administración e unha homoxeneización de todas
forma de conseguila. Esta doutrina apoia a
as súas institucións. Carlos III acometeu reformas
intervención do Estado na economía
características do Despotismo Ilustrado no ámbito
económico como a limitación dos privilexios da Mesta, o • Rococó. Estilo artístico que se estendeu durante o
fomento da libre circulación de mercadorías e do libre século XVIII por Europa e que reflectía os gustos
comercio con América ou a liberalización do proceso de refinados da aristocracia.
fabricación. Ademais da creación de escolas de ensinanza
• División de poderes. É un sistema que prevé distribuír
primaria, a reforma das universidades e a imposición da
o poder entre as institucións que gobernan un país. O
autoridade real sobre a Igrexa.
poder executivo está en mans do Rei ou Presidente da
2. IDENTIFICA OS PERSONAXES República; o poder lexislativo, no Parlamento; e o
poder xudicial, nos tribunais.
• Rei Sol. Luís XIV, Rei de Francia entre 1643 e 1715,
1-26 METODOLOXÍA
• Comercio triangular. Ruta comercial atlántica. O Monarca absoluto: a súa autoridade provén de Deus
obxectivo desta ruta era capturar escravos en África, (monarquía de dereito divino) e no seu nome exerce o
trasladalos a América para que traballen en minas e poder sobre os seus súbditos. Concentra todos os pode-
plantacións, exportar as materias primas producidas res e non comparte a soberanía con ninguén.
coa man de obra escrava en América a Europa, Déspota ilustrado: soberano que, sen renunciar á súa
elaborar produtos manufacturados en Europa, e autoridade de dereito divino, intenta levar a cabo
intercambiar eses produtos en África por escravos experiencias reformistas que unían a concepción
repetindo o ciclo. absolutista da monarquía coas ideas de progreso da
• Decreto de Nova Planta Conxunto de decretos pro- Ilustración.
mulgados polo rei Felipe V, vencedor da Guerra de RESPONDE A PREGUNTA INICIAL
Sucesión Española, polos cales quedaron abolidas as
leis e institucións propias do Reino de Valencia, do O século XVIII é un momento de transición porque o
Reino de Aragón, do Principado de Cataluña e do Antigo Réxime entra en crise e se preparan os cambios
Reino de Mallorca, que darán lugar aos estados liberais do século XIX. A
sociedade do Antigo Réxime tiña un xeito de vida
• Despotismo Ilustrado. O despotismo ilustrado é un baseado na economía agraria; tratábase dunha
concepto político que xorde na segunda metade do agricultura cuns rendementos moi baixos destinada ao
século XVIII en Europa, a partir do cal os monarcas autoconsumo. Os intercambios comerciais eran moi
absolutos inician un conxunto de reformas sen escasos.
renunciar ao seu poder nin menoscabar os privilexios
Outra característica do Antigo Réxime era o
nobiliarios.
absolutismo monárquico. O rei tiña un poder absoluto
• Ilustración. A Ilustración foi un movemento intelec- de orixe divina e, en consecuencia, gobernaba sobre os
tual, desenvolto en Europa durante o século XVIII, que seus súbditos que non gozaban de ningún dereito. A
cuestionou as bases sobre as que se asentaba o Antigo sociedade estaba dividida en estamentos dentro dos
Réxime e propuxo unha nova forma de organización da cales un nacía e morría e era difícil o ascenso social.
sociedade. Esta sociedade cambiará no século XVIII polo
crecemento demográfico e a expansión económica,
• Habeas corpus. Institución xurídica que persegue
froito do desenvolvemento agrícola e comercial. O
evitar os arrestos e detencións arbitrarias asegurando os
cambio político fundamentarase no pensamento
dereitos básicos da vítima, como ser escoitado pola
ilustrado, que cuestionará os principios do Antigo
xustiza e poder saber de que se lle acusa
Réxime e que creará as bases dos Estados liberais do
• Fisiocracia. Esta doutrina económica do século XVIII século XIX
oponse ao mercantilismo. Para os fisiócratas o Estado
non debe intervir nos asuntos económicos. Defende
que a agricultura, a liberdade de comercio e industria Páxina 25
son a principal fonte de riqueza dun país.
APRENDE A... COMENTAR UNHA ALEGORÍA
• Neoclasicismo. Estilo artístico que se estendeu por
Europa a principios do século XIX e que se baseou no 1. Identificación e presentación
retorno á sobriedade e á racionalidade da arte clásica. • A ilustración provén do frontispicio da Enciclopedia de
1772. Un frontispicio é a ilustración decorativa da
4. ESTABLECE A CRONOLOXÍA páxina que antecede á do título.
Tratado de Utrecht: 1713 • O gravado é unha disciplina artística na que o artista
Execución de Carlos I de Inglaterra: 1649 utiliza diferentes técnicas de impresión, que teñen en
Independencia dos EUA: 1776 común debuxar unha imaxe sobre unha superficie
ríxida, chamada matriz, deixando unha pegada que
Constitución americana: 1787 despois aloxará tinta e será transferida por presión a
Publicación da Enciclopedia: 1751 outra superficie como papel ou tea, o que permite obter
Guerra de Sucesión: 1701-1714 varias reproducións da estampa.
Liberdade de comercio con América: 1778 2. Descrición e análise
5. EXPLICA AS DIFERENZAS • A alegoría recolle a través de diversos personaxes os

principios fundamentais que rexen a filosofía da
• Cámara dos Lores / Cámara dos Comúns Ilustración.
Cámara dos Lores: cámara do Parlamento británico • A imaxe 1 representa a través da figura dunha moza a
ocupada polos nobres e os clérigos. Verdade. Na imaxe 2 aparecen dous personaxes que
Cámara dos Comúns: cámara de Parlamento británico axudan a anterior a quitar o veo en representación da
ocupada polos burgueses representantes das cidades Filosofía e a Razón. A imaxe 3 representa a luz que
emana da Verdade e a imaxe 4 a Imaxinación que lle
• Monarca absoluto /Déspota ilustrado
entrega unha grilanda. A figura 5 simboliza a
METODOLOXÍA 1-27
Xeometría, así como a imaxe 6 na que aparecen as para eles a base da felicidade. Eran firmes partidarios
diferentes artes e ciencias (Astronomía, Física, Óptica, da educación e do progreso, defenderon a tolerancia
Botánica, Química e Agricultura) cos instrumentos como base das relacións humanas e criticaron a
específicos dos seus campos intolerancia relixiosa. Eran favorables aos principios de
liberdade e igualdade. En economía, os ilustrados
• O personaxe que representa a Verdade é o personaxe
defenderon a fisiocracia e o liberalismo económico
central situado na parte superior e o resto de
inglés. E en política, opúñanse ao absolutismo, estaban
personaxes sitúanse ao seu arredor.
a favor da división de poderes, a soberanía nacional e o
• O marco arquitectónico deséñase a partir de dúas parlamentarismo.
columnas clásicas e un entaboamento característicos A burguesía foi a protagonista dos cambios
dos principios que definen o Neoclasicismo. económicos producidos nesta época. Aspiraba a
3. Compresión da mensaxe participar no goberno, criticaba os privilexios e
reclamaba que o recoñecemento social fose o resultado
• O artista intenta transmitir a importancia da procura da dos méritos de cada individuo, e non da familia na que
verdade como principio da Ilustración. Polo tanto, a un nacera. Os seus intereses enfrontáronse aos do
razón, a filosofía, a imaxinación e as diferentes artes e grupo privilexiado, a nobreza.
ciencias teñen nela un punto de referencia
fundamental. A finais do século XVIII, a maior parte da sociedade
desexaba acabar co predominio dos privilexiados e
• O espírito da Ilustración e dos seus principios queda cunha monarquía que só gobernaba para eles mesmos.
claramente reflectido a través dos distintos personaxes Iniciárase o camiño das revolucións que lle porían fin
a súa posición e a relación que se establece entre eles ao Antigo Réxime.
Debemos ter en conta que a publicación da
Enciclopedia pretendía reunir os coñecementos da súa Páxina 26
época para poñelos a disposición de todos os lectores,
pero tamén pretendía expor un ideas críticas sobre o 1. Organización da información. Antigo Réxime e
seu tempo. Ilustración
4.- Faino ti mesmo a) Antigo Réxime (de arriba a abaixo): Absolutismo /
Rural / Estamental / Xustificación do poder.
• Resposta aberta.
As novas ideas da Ilustración (de arriba a abaixo):
RAZOA HISTORICAMENTE Parlamentarismo / Liberalismo / Igualdade ante a lei /
Cambio e continuidade Liberdade de culto.
Na Europa do século XVIII viviuse unha etapa de Defínese como Antigo Réxime o sistema baixo o que
transición. Por un lado, as sociedades europeas se encontraban a maior parte das sociedades europeas
mantiveron baixo o Antigo Réxime un xeito de vida da Idade Moderna. As súas características
baseado na economía agraria de tipo señorial, o fundamentais son un xeito de vida baseado na
Páxina 85
absolutismo monárquico e a sociedade estamental. Por economía agraria de tipo señorial, o absolutismo
outro, desenvolvéronse ideas fundamentadas no move- monárquico e a sociedade estamental.
APRENDE A... COMPARAR DOS...
mento da Ilustración que, xunto co impulso demográfico e A Ilustración defendía a fe absoluta na razón como
económico e o crecemento da bur-guesía, prepararon o
Interpretación único medio de entender o mundo, era partidaria da
camiño para futuras revolucións liberais. educación e do progreso, é dicir, da mellora das
O concepto de Despotismo Ilustrado se encuentra bien definido na expresión “todo para o pueblo pero sin o pueblo”.
condicións de vida dos seres humanos, e defendía a
Interpretación
Pretendieron hacer mejoras coa idea de actuar en favor do pueblo. Pero este reformismo resultó ser contradictorio,
tolerancia como a base das relacións humanas. No
O concepto de Despotismo Ilustrado encóntrase ben ámbito social, a Ilustración critica a sociedade
definido na expresión “todo para o pobo pero sen o estamental e defende que as persoas nacen libres e
pobo”. Pretenderon facer melloras coa idea de actuar iguais. No terreo económico, apoian a fisiocracia e o
en favor do pobo. Pero este reformismo resultou liberalismo económico inglés. E en política, defenden a
contraditorio, xa que non era posible facer reformas división de poderes e a soberanía nacional.
económicas e manter a sociedade estamental. Ademais,
o seu programa de reformas non incluía a liberdade 2. Fontes iconográficas. Imaxes do Antigo Réxime
política. A pesar de todo foi o punto de partida das
posteriores revolucións liberais do século XIX. a) Gravado francés do século XVIII que reflicte a dureza
da vida do campesiñado nesa época” (p.4)
Causalidade
Tanto o debuxo como o texto indican esta condición. O
A Ilustración foi un movemento intelectual que se título di: “Nacido para a pena”.
desenvolveu na Europa do século XVIII e que
Gravado do século XVIII que representa as
cuestionou os principios do Antigo Réxime. Os
desigualdades da sociedade estamental” (p.4)
ilustrados defendían a fe absoluta na razón
(intelixencia humana) como único medio para entender Amosa como os impostos recaen como unha lousa
o mundo. Crían que a humanidade, conducida pola súa sobre o Terceiro Estado. A nobreza e o clero contribúen
intelixencia, podía alcanzar o coñecemento, que era a facer máis pesada esa carga, xa que eles non pagan.
1-28 METODOLOXÍA
Crítica da sociedade estamental segundo un gravado penosas, para ser vendidos alí e traballar nas
do século XVIII (p.11). plantacións agrícolas. O destino destes escravos era,
principalmente, as illas do Caribe, Brasil e as colonias
Amosa unha muller do Terceiro Estado que carga ás
inglesas.
súas costas cunha monxa e unha nobre, que representan
como estes dos grupos privilexiados vivían a custa dos 4. Fontes gráficas. O tráfico de escravos...
non privilexiados.
a) Os países que participaron no comercio de escravos
b) Execución de Carlos I de Inglaterra en 1649 (p. 8) foron: Portugal, Gran Bretaña, España, Francia, Países
O cadro representa o momento posterior da execución. Baixos e os Estados Unidos. España ocupa a terceira
O pintor plasmouno dunha forma moi realista e crúa. posición.
Nun primeiro plano, unha dama desmáiase pola
b) A suma dos datos que proporciona a táboa sobe a 11
impresión e é auxiliada por dous personaxes. Noutro
millóns de escravos.
plano do cadro, un dos homes que executou a sentenza
ensínalle á multitude a cabeza decapitada do monarca. c) As rexións que recibiron o maior número de escravos
A pintura reflicte con exactitude o suceso. foron a América do Norte británica e os Estados Unidos,
as Antillas británicas, francesas e holandesas, Brasil e os
Carlos III firma o decreto de liberdade de comercio territorios do Imperio español. Este fenómeno coñécese
con América (1778) (p. 17) como “trata atlántica” porque o comercio de escravos se
Pintura de corte onde se commenora a firma dun facía entre as dúas beiras dese océano, entre a costa
decreto. O pintor quixo darlle importancia á firma atlántica africana, orixe dos escravos, e a costa atlántica
situando ao lado do monarca diferentes ministros e americana, lugar de destino.
personaxes da corte. d) A maior parte dos escravos dedicábanse ás plantacións
Aínda que o monarca despachaba cos seus ministros os de algodón, caña de azucre, café, tabaco... Tamén ao
asuntos de goberno, a pintura reflicte dunha maneira servizo doméstico das familias propietarias.
idealizada este momento.
3. Fontes documentais. A escravitude Páxina 27
a) O autor do texto xustifica a escravitude en base a 5. Espazo e tempo. Europa no século XVIII
diversos argumentos. En primeiro lugar considera que a) A: Océano Atlántico; B: Mar do Norte; C: Mar Báltico;
a escravitude salva os cativos en guerras de ser masa- D: Mar Mediterráneo; E: Mar Negro.
crados polos seus vencedores; en segundo lugar,
considera que unha vez chegados ao seu destino, teñen b) 1: Reino Unido; 2: Dinamarca; 3: Suecia; 4: Holanda;
unha vida mellor que nos seus países de orixe, xa que 5: Prusia; 6: Francia; 7: Suíza; 8: Imperio austríaco; 9:
ao ser unha mercadoría valiosa, os seus propietarios Imperio ruso; 10: Portugal; 11: España
teñen todo o interese en procurarlles un bo trato; e en c) 1: Reino Unido-Londres; 2: Dinamarca-Copenhague;
último lugar considera que os negros se adaptan mellor 3: Suecia-Estocolmo; 4: Holanda-Ámsterdam; 5:
ao clima das zonas de plantación que os colonos Prusia-Berlín; 6: Francia-París; 7: Suíza-Berna 8:
brancos. Imperio austríaco-Viena; 9: Imperio ruso-Moscú; 10:
Snelgrave defende os intereses tanto dos negreiros Portugal-Lisboa; 11: España-Madrid.
como dos plantadores das colonias, que necesitan esta d) A principal monarquía absoluta de Europa era Francia.
man de obra para desenvolver os seus negocios. Os grandes imperios eran o ruso, o austríaco, o alemán
Opinión persoal: os alumnos deberán xustificar a súa e o otomán.
resposta.
e) España; Portugal; Imperio austríaco; Imperio ruso,
b) Resposta persoal. A xeito de exemplo, os alumnos Suecia; Dinamarca-Noruega; Prusia; Saxonia; Baviera.
poden desenvolver as seguintes ideas: os homes nacen
libres, son iguais entre si e desde un punto de vista f) Reino Unido
ético a escravitude é inmoral. g) Alemaña e Italia.
c) O comercio triangular do século XVIII constaba de tres
lugares relacionados entre si: Europa, as colonias 6. Procura de información. A bandeira de EUA.
americanas e asiáticas, e o continente africano. Os a) As cruces de San Xurxo e Santo André, que vinculaban
barcos europeos levaban produtos manufacturados ás as colonias de América do Norte coa metrópole
colonias, que intercambiaban por materias primas británica foron substituídas polas trece estrelas en 1776
como o algodón, o tabaco, o azucre, o café, o té, as (“Betsy Ross Banner”) e foi utilizada por primeira vez
especias ou o cacao. O continente africano era o que en 1777.
subministraba outro dos elementos esenciais do
comercio colonial: os escravos de raza negra. b) A actual bandeira de EUA ten cincuenta estrelas
brancas, por cada un dos estados que integran o país.
O comercio de escravos consistía en recoller e trasladar Mantén as trece franxas brancas e vermellas alternas,
persoas desde África até América, en condicións que representan os trece Estados orixinais.
METODOLOXÍA 1-29
dirixirse a: http://www.tiching.com/74463.
c) Ao fundarse os Estados Unidos a bandeira tiña 13
estrelas, unha por cada Estado. Cada vez que un novo A Wikipedia é unha enciclopedia virtual cuxo
estado se incorporaba á Unión engadíase unha nova obxectivo é difundir a cultura de forma libre e gratuíta.
estrela na bandeira. A expansión do territorio ameri- polo tanto, parece ser unha publicación independente,
cano realizarase mediante a compra, a anexión e a xa que non contan con apoio publicitario. Os seus
guerra. A grandes trazos pódese resumir así: textos son elaborados por profesionais, como
– En 1803 Thomas Jefferson compra Louisiana por profesores, escritores, etc., e poden ser obxecto de
un valor de 15 millóns de dólares. crítica.
– En 1819, España cede a Florida polo tratado de 7. Fontes audiovisuais. A Europa de Luis XIV
Onis Adams.
a) O reinado de Luis XIV foi un momento clave en
– Entre 1828 e 1836, o presidente Jackson iniciou
Europa, xa que a monarquía absoluta conseguiu
unha política de expansión interior e obrigou a
imporse definitivamente. Este modelo político,
moverse a todas as tribos indias que ocupaban os
coñecido como Antigo Réxime manterase até as
territorios de Kansas, Nebraska e Oklahoma. Sen os
revolucións liberais. O Estado absoluto imposto por
indios será máis fácil a colonización do Medio
Luis XIV caracterizouse por unha centralización do
Oeste, e da extensa fronteira con México e Oregón.
poder. O monarca reinaba sobre os seus territorios e os
– Entre 1835 e 1845, produciuse a independencia e seus súbditos. A nobreza perdeu todo poder político,
anexión de Texas. Este territorio foi en principio convertíndose nunha aristocracia cortesá. Unha ampla
unha parte de México colonizada polos estado- burocracia e un exército especializado axudaban o
unidenses. no momento que os intereses duns e monarca nos seus labores de goberno. Todo este
outros toparon, converteuse nunha rebelión e unha sistema debía ser mantido co pago de impostos.
guerra contra México, que finalizou coa indepen-
dencia de Texas. b) As potencias coloniais no século XVIII foron: España,
Portugal, Inglaterra, Francia e Holanda. España
– Entre 1846 e 1848, e tras a guerra con México, contaba con posesións en América e Filipinas. Portugal
incorporaron California, Arizona, Novo México, incorporou territorios á súa antiga colonia de Brasil e
Utah, Nevada, parte de Colorado e Texas. incrementou a súa presenza en África, coas posesións
– En 1847 anexionouse o territorio de Oregón, de Angola e Mozambique. Inglaterra tiña dominios no
despois dunha intensa colonización e algúns Novo Mundo, en África (Gambia e Serra Leoa), na
conflitos coas tribos indias. Comprendía os actuais, India e Australia. Francia colonizara parte de Canadá,
Oregón, Washington e Idaho. Louisiana, e tamén tiña posesións no sur de
– No ano 1867 os Estados Unidos compráronlles Madagascar, e o litoral da India. O último país europeo
Alasca aos rusos. que se incorporou ao fenómeno colonial foi Holanda,
con bases comerciais en Sudáfrica e Indonesia. Os
– A guerra contra España en 1898 supuxo para os imperios ameazados ante a expansión colonial europea
Estados Unidos o control sobre Cuba e Filipinas, e a foron o turco, o ruso e o chinés.
anexión de Porto Rico (actualmente non é un estado
membro). Hawai tamén foi anexionado neste c) No século XVIII produciuse unha expansión
mesmo ano. económica xeral grazas ao crecemento demográfico, á
ampliación das terras cultivadas, á multiplicación das
A incorporación dos Estados desenvolveuse así
manufacturas e ao incremento do comercio. Estes
– No ano 1777 trece estados formaron o núcleo factores sentaron as bases da Revolución Industrial.
fundacional. Estes estados foron: New Hampshire,
Massachusetts, Rhode Island, Connecticut, Nova d) A burguesía foi a protagonista dos cambios
York, Nova Jersey, Pensilvania, Delaware, económicos producidos nesta época. Os seus intereses
Maryland, Virxinia, Carolina do Norte, Carolina do enfrontáronse aos do grupo privilexiado, a nobreza.
Sur e Xeorxia. e) Neste século xorde un novo ideal político, o
– Desde 1777, incorporáronse novos Estados. 1795: Despotismo Ilustrado. Afirmaba que o soberano debe
Kentucky, Vermont. 1818: Indiana, Louisiana, preocuparse polo ben do seu pobo. Os ilustrados porán
Mississippi, Ohio, Tennessee. 1819: Illinois. 1820: en práctica o seu programa político con medidas como
Alabama, Maine. 1822: Missouri. 1836: Arkansas. a realización de obras públicas, de censos, etc.
1837: Michigan. 1845: Florida. 1846: Texas. 1847:
Iowa. 1848: Wisconsin. 1851: California. 1858:
Minessota. 1859: Oregón. 1861: Kansas. 1863:
Virxinia Occidental. 1865: Nevada. 1867:
Nebraska. 1877: Colorado. 1890: Idaho, Montana,
Dakota do Norte, Dakota do Sur, Washington.
1891: Wyoming. 1896: Utah. 1908: Oklahoma.
1912: Arizona, Novo México. 1959: Alasca., Hawai
d) Resposta persoal. Os alumnos e as alumnas poden
1-30 METODOLOXÍA
SOLUCIÓNS (CONTINUACIÓN)
pación, pola que todos os escravos dos Estados
(Vén da páxina 1-3) Confederados quedaban liberados, a cal entrou en
vigor ao final da Guerra de Secesión en 1865.
• (Continuación) ...individual. Inglaterra foi o primeiro
A Lei de Dereito do Voto de 1865 permitiulles aos
país que tivo unha monarquía de poder limitado.
negros estadounidenses acudir ás urnas. En 1920 o
Nunha monarquía absoluta, o poder estaba en mans da
voto feminino xeralizouse nos Estados Unidos e en
figura do rei, que concentraba todos os poderes e non
1924 estendeuse aos indios. Pero, na práctica, a
lle rendía contas a ninguén. Os gobernados eran
aplicación destes dereitos non foi a mesma en todos os
súbditos e non gozaban de ningún tipo de dereito. Por
estados. O sufraxio universal non se aprobou ata 1965.
último, o Despotismo Ilustrado intentou facer
En 1975 a Lei de Dereito ao Voto de 1965 foi
compatible o principio de autoridade do absolutismo
modificada en 1975 para protexer os indíxenas
coa idea de progreso, racionalización e modernidade da
estadounidenses.
Ilustración
• A Ilustración foi un movemento intelectual, desenvolto (Vén da páxina 1-13)
en Europa durante o século XVIII, que cuestionou as
bases sobre as que se asentaba o Antigo Réxime e 7. (Continuación) ...Información e Comunicación na súa
propuxo unha nova forma de organización da vida diaria e aquelas que non teñen acceso a elas, e
sociedade. Entre os pensadores ilustrados destacan aíndfa que puideran acceder a elas non saberían como.
Voltaire, Diderot, D’Alembert, Rousseau, Jovellanos e Hai algunhas iniciativas que pretenden acurtar as
Montesquieu. distancias na chamada brecha dixital. Este é o caso do
• A principios do século XVIII empezou a reinar en goberno indio, que presentou un táctil, con fins
España a dinastía dos Borbóns procedente de Francia. educativos, cun custo de 35 euros. Este goberno
destinará setecentos millóns de euros, a romper esa
– Felipe V (1700-1746) foi o primeiro Borbón que brecha dixital, subvencionando o 50% do prezo
gobernou en España, proclamado rei en 1701, deixándoo en 17,50 euros para os estudantes.
consolidou o seu mandato tras a Guerra de
Sucesión. (Vén da páxina 1-23)
– Fernando VI (1746-1759), seguindo o modelo 6. (Continuación)...
francés implantou un absolutismo centralista.
Estilo: construción de estilo neoclásico. A súa
– Carlos III (1759-1788) sen romper cos privilexios construción foi ordenada polo arcebispo de Santiago,
acometeu unha serie de reformas que significaron a Bartolomé Rajoy Losada, no ano 1766. O enxeñeiro
aplicación no noso país do Despotismo Ilustrado. francés Carlos Lemaur foi o responsable da obra.
– Carlos IV (1788-1808). Iniciou o seu reinado con Localización: Praza do Obradoiro en Santiago de
propósitos reformistas pero a Revolución francesa Compostela
provocou un xiro político cara ao absolutismo.
Utilización ao longo do tempo: Desde a súa fundación
(Vén da páxina 1-7)
foi casa consistorial e albergue dos confesores que
7. No sistema de comercio triangular do século XVIII o administraban penitencia aos peregrinos, e cárcere
continente africano era o que subministraba un dos municipal (nos baixos da parte posterior). Até ben
elementos esenciais do comercio colonial: os escravos entrado o século XX continuou servindo como
de raza negra. O comercio de escravos consistía en residencia de canónigos. Desde a transición
recoller e trasladar escravos en condicións penosas, democrática alberga a Presidencia da Xunta de Galicia.
para ser vendidos en América e traballar nas
plantacións agrícolas de café, caña de azucre ou
algodón, situadas sobre todo nas illas do Caribe, Brasil
e as colonias inglesas de América do Norte. O éxito
destes produtos na Europa da época e a súa alta
demanda favoreceron o desenvolvemento do lucrativo
comercio de escravos.
4. A necesidade de redactar esta Declaración arguméntase
sobre o principio de igualdade e o respecto aos dereitos
inalienables dos homes e a necesidade de facerlles
fronte ás imposicións británicas.
Antes de declarar a independencia manifestan terse
dirixido aos británicos para pedir xustiza, pero non
recibiron máis resposta que a imposición.
5. En 1863, Lincoln aprobou a Proclama de Emanci-
METODOLOXÍA 1-31
ENDEREZOS DA INTERNET
TICHING WEBS
http://www.tiching.com/48487 http://www.hiru.eus/historia/la-economia-en-el-século-xviii
http://www.tiching.com/67894 http://www.slideshare.net/manuskaa/comercio-de-esclavos-en-el-século-xviii
http://www.tiching.com/67930 https://www.youtube.com/embed/5pIZIg8h5b4
http://www.tiching.com/67940 https://www.youtube.com/embed/6MBr6OxC4UU
http://www.tiching.com/67964 https://www.youtube.com/embed/BkEO_XbSHtA
http://www.tiching.com/74463 https://es.wikipedia.org/wiki/Bandera_de_los_Estados_Unidos
http://www.tiching.com/734096 https://es.wikipedia.org/wiki/Ilustración
http://www.tiching.com/747939 https://www.youtube.com/embed/jWDz8BYhg3Y
http://www.tiching.com/752852 http://www.sargadelos.com/imxd/coleccions/imx/1174398081monferico_xogo2.jpg
http://www.tiching.com/752860 https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/26/Pazo_de_Oca_capela.jpg
1-32 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 02
A época das Revolucións Liberais (1789-1871)
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 2-1
2 A ÉPOCA DAS REVOLUCIÓNS LIBERAIS (1789-1871)
Páxs. 28 e 29
INICIAMOS O TEMA
− A Constitución lexitimada pola soberanía nacional
Que imos traballar? fundamentou o novo sistema político.
− A defensa do liberalismo do dereito dos pobos a
■ Nesta unidade os alumnos estudarán os
construír un estado propio favoreceu o
seguintes contidos:
desmembramento dos vellos imperios e a
− As causas do estalido da Revolución francesa. creación de novos estados.
− O desenvolvemento da Revolución francesa.
Acto seguido fixaremos a nosa atención no eixe
− Olimpia de Gouges e os dereitos da muller. cronolóxico para identificar os períodos e aconte-
− O dominio de Europa por parte de Napoleón. cementos históricos que marcan a época das
− A herdanza da Revolución francesa. revolucións liberais.
− A restauración do absolutismo e o liberalismo. Despois, resolveremos a terceira cuestión formulada
− Os novos Estados europeos. no apartado Que sabemos?
Posteriormente, observaremos o mapa e
Introducimos o tema pedirémoslles aos alumnos que localicen os países
■ En primeiro lugar, leremos o texto e anotaremos onde se produciron revoltas liberais e nacionais e
as ideas principais no encerado: resolveremos as dúas primeiras cuestións
formuladas no apartado Que sabemos?
− A Revolución francesa de 1789 foi o referente
para as revolucións liberais que se estenderon Logo, fixarémonos na ilustración que amosa os
por Europa durante a primeira metade do século enfrontamentos en París durante a revolución de
XIX. 1848 e formularemos a seguinte pregunta:
− As revolucións liberais supuxeron a fin do − A que clases sociais cres que pertencen os
absolutismo e dos privilexios estamentais, personaxes que aparecen na ilustración?
ademais da construción dunha sociedade − Que símbolos ou emblemas revolucionarios
baseada na igualdade. podemos observar?
2-2 METODOLOXÍA
APRENDER A APRENDER Viaxamos pola Internet
■ Páx. 29, Que sabemos?. Mediante a segunda − Este enlace corresponde a un mapa conceptual dos
Páxs. 28 e 29
cuestión os alumnos deberán ser capaces de interpretar aspectos clave que trataremos nesta unidade:
un eixe cronolóxico coas etapas e sucesos acontecidos
entre 1789 e 1871. http://www.tiching.com/66293
■ Páx. 29, Que sabemos? A primeira actividade Pedirémoslles aos alumnos que naveguen pola
implicará a correcta interpretación dun mapa sobre as páxina web co fin de responder as seguintes
revoltas liberais e nacionais xurdidas en Europa. preguntas:
• Que se entende por revolución? Que nome
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA reciben as forzas que se enfrontan nela?
■ Páx. 29, Que sabemos? A resposta á segunda

• Enumera as fases da Revolución Francesa até a
pregunta significará a correcta comprensión dun texto ascensión de Napoleón Bonaparte, indicando a
explicativo do período das revolucións liberais. súa cronoloxía.
■ Páx. 29, Que sabemos? A través desta actividade os • Como pode definirse o goberno de Napoleón?
alumnos definirán en que consiste unha Constitución • Cales eran os principios políticos nos que se
utilizando o vocabulario adecuado. sustentaba o liberalismo?
• A que se refire o termo “restauración”?
• En que consiste o nacionalismo?
■ Páxs. 28-29. A observación dunha ilustración proce-
dente daquel período histórico permitiralle ao alumnado
coñecer os sucesos da revolta de 1848 en París.
A igualdade, a liberdade e a fraternidade Páxina 29

■ A sociedade na cal vivimos defende estes tres • O centro do fenómeno revolucionario foi Francia.
principios, que constitúen o lema da Revolución Fran- Desde alí estendeuse practicamente a todo o
cesa que estudaremos nesta tema. Preguntarémoslle ao continente, especialmente a países como España,
alumnado: Italia, Bélxica, Alemaña, Austria, Rusia ou Hungría
− Como credes que sería a nosa sociedade se non • As revolucións liberais supuxeron a fin do
puidésemos gozar de liberdade? absolutismo e dos privilexios estamentais, así como a
construción dunha nova sociedade baseada na
− Coñecedes algún país onde non haxa liberdade?
igualdade dos cidadáns ante a lei.
Como vive a xente alí?
O novo sistema político fundamentouse sobre unha
− Que é a fraternidade?
Constitución, norma suprema do ordenamento
■ Podemos destacar a importancia das ideas de xurídico, elaborada por unha asemblea elixida por
liberdade que cristalizan en ideoloxías hexemónicas na sufraxio e lexitimada pola soberanía nacional.
actualidade: • As principais etapas e acontecementos no período
− O nacionalismo defende a liberdade dunha comuni- 1789-1871 foron:
dade para que coincidan Estado e Nación. – Revolución francesa: 1789, toma da Bastilla;
− O liberalismo político e económico sostén que a Declaración de Dereitos do Home e do Cidadán.
liberdade individual é o valor máis importante. – Período napoleónico: 1804 – Bonaparte empe-
rador; 1811 – máxima expansión do imperio napo-
Libro Dixital leónico.
– Restauración absolutista e revolucións liberais:
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá 1815 – Congreso de Viena e Santa Alianza; 1830 –
resolver individualmente e comprobar as solucións. revolución liberal en Francia; 1848 – revolucións
Actividades abertas que o alumnado poderá solucionar e (Segue na páxina 2-27)
METODOLOXÍA 2-3
Páxs. 30 e 31
1. POR QUE ESTALOU UNHA REVOLUCIÓN...?
A. O impacto da Ilustración... de Bouillé sobre a situación da burguesía.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e cen- Seguiremos coa lectura do epígrafe e formularemos a
traremos a atención dos alumnos nas ideas clave: seguinte pregunta:
− A Ilustración, o desenvolvemento da burguesía no − A que se debeu a crise económica e financeira?
século XVIII e a Revolución americana estimularon o Acto seguido observaremos o gráfico sobre o prezo do
cambio en Europa. trigo e resolveremos as actividades 2 e 5.
− As revolucións liberais estendéronse por Europa
durante a primeira metade do século XIX co obxectivo C. 1789: O estalido revolucionario
de acabar co absolutismo e o Antigo Réxime.
■ Pasaremos a ler o epígrafe e tras observar a
A continuación leremos o texto e resolveremos a ilustración da toma da Bastilla responderemos as
actividade 1: actividades 3 e 6.
Acto seguido observaremos a ilustración O sitio de D. As etapas da Revolución
Yorktown e resolveremos a seguinte cuestión:
− Cales cres que eran os principios políticos do A continuación, leremos o texto e fixarémonos no cadro
marqués de la Fayette? coa cronoloxía da Revolución e formularemos as súas
etapas:
B. A crise social e económica − Monarquía constitucional: Liderada pola burguesía
■ Continuaremos coa lectura do primeiro parágrafo e moderada. Liberalismo moderado.
formularemos as seguintes preguntas: − República social: Dirixida pola burguesía radical e
− Quen integraba o Terceiro Estado? Cal era o motivo sectores populares. Democracia e igualdade.
do seu descontento? − República conservadora: Encabezada pola burguesía
A continuación leremos o texto O descontento… e moderada. Liberalismo moderado.
preguntarémoslles aos alumnos cal cren que é a opinión Para acabar, resolveremos a actividade 4.
2-4 METODOLOXÍA
■ Páx. 31, Act. 2. Os alumnos deberán interpretar un − O seguinte enlace corresponde a unha páxina web
Páxs. 30 e 31
gráfico sobre o prezo do trigo e extraer concusións sobre que explica o contexto no que se produciu a Revo-
a súa evolución entre 1778 e 1790. lución Francesa e a súa posterior evolución:
■ Páx. 31, Act. 4. Mediante esta actividade os alumnos http://www.tiching.com/66485
deberán demostrar que saben distinguir entre as causas
da Revolución Francesa a curto e longo prazo. Centraremos a nosa atención nos epígrafes que
describen as causas da revolución, polo que lles
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA formularemos aos alumnos os seguintes exercicios:
■ Páx. 31, Act. 6. Esta actividade servirá para traballar a • Elaborade un esquema ou mapa conceptual cos
elementos clave da sociedade, política e econo-

capacidade argumentativa dos alumnos mediante a
explicación do detonante da Revolución Francesa. mía do Antigo Réxime.
• Organizade grupos e escollede un pensador
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS pertencente á corrente da Ilustración.
■ Páx. 31, Act. 1. Nesta actividade os alumnos deberán Buscade información sobre a vida e a obra deste
explicar a influencia da Ilustración e a Revolución personaxe e da súa achega á Ilustración. Despois
Americana no estalido da Revolución Francesa. realizade unha exposición oral ante o resto dos
compañeiros e compañeiras.
■ Páx. 31, Act. 3. Os alumnos deberán ser capaces de
explicar o simbolismo do asalto á Bastilla por parte da • Explicade as causas económicas da Revolución
poboación parisina. Francesa utilizando os termos “crise de
subsistencia”, “déficit público” e “bancarrota”.

do absolutismo. Esta data converteuse na festa nacional
Páxinas 30 e 31 francesa.
4. A Revolución coñeceu tres fases diferentes: a monarquía
1. A Declaración de Independencia dos Estados Unidos de
constitucional (1789-1792), a república democrática
América e a súa Constitución (1787) defendían os
(1792-1794) e a república burguesa (1794-1799).
dereitos inalienables do cidadán, a separación de
poderes, os principios de igualdade e liberdade e o A etapa da monarquía constitucional (1789-1792), foi
dereito de elixir os gobernantes. Estes ideiais coincidían impulsada pola burguesía moderada que aspiraba a
cos que a Ilustración difundía en Europa e que se abolir o Antigo Réxime, elixir un parlamento por
estenderan entre as elites culturais e a nova burguesía. sufraxio censitario e establecer unha Constitución
(liberalismo moderado).
Os principios ilustrados e o exemplo da Revolución
americana achegáronlle á burguesía as novas ideas para Na etapa da república democrática (1792-1794), a
enfrontarse ao absolutismo e á sociedade estamental, e burguesía radical, empurrada polas clases populares,
propuxeron novas formas de organización social e de proclamou a república e emprendeu unha
goberno. Todo isto propiciou o ciclo revolucionario que transformación da sociedade nun sentido democrático
se iniciou en Francia no ano 1789. (sufraxio universal masculino) e igualitario (leis sociais).
2. O gráfico amosa a evolución do prezo do trigo entre A república burguesa (1794-1799) caracterizouse por
1778 e 1790. Podemos observar como este aumenta a unha volta aos principios do liberalismo moderado da
causa da escaseza provocada pola malas colleitas, Constitución de 1791.
chegando a un máximo arredor do ano 1789. A alza do 5. A finais do século XVIII, o Terceiro Estado, integrado
prezo do pan, principal sustento das clases populares, pola burguesía, os campesiños e os artesáns aspiraban a
xerou un gran descontento e un espírito de rebeldía entre profundas reformas sociais. Os campesiños (o 80% da
a poboación que precisamente estalará en 1789. poboación) opúñanse ás pesadas cargas feudais impostas
3. A Bastilla era utilizada como prisión e simbolizaba o polos señores. Os burgueses aspiraban ao fin dos privi-
poder absoluto e arbitrario do rei. O seu asalto por parte lexios de que gozaban a nobleza e o clero, á liberdade
do pobo de París o 14 de xullo de 1789 representou a fin (Segue na páxina 2-27)
METODOLOXÍA 2-5
Páxs. 32 e 33
2. O DESENVOLVEMENTO DA REVOLUCIÓN…
A monarquía constitucional (1789-1792) − Os xirondinos representaban o sector máis moderado

■ Para empezar, leremos os dous primeiros apartados da burguesía.
do texto e observaremos o esquema Constitución... − A Convención Nacional foi elixida por sufraxio
Realizaremos a actividade 3 e formularemos as universal masculino.
seguintes preguntas: − A Convención iniciou o xuízo contra Luís XVI e María
− Que dous textos fundamentais redactou a Asemblea Antonieta que acabou coa súa execución.
Nacional Constituínte?
A convención xacobina
− Cal era o obxectivo das reformas que impulsou?
Despois, leremos o texto A tarefa… e resolveremos a ■ Seguidamente, leremos o texto e formularemos as
actividade 1. seguintes preguntas:
− Que principios recollía a nova Constitución?
A continuación analizaremos o esquema Os grupos
políticos… e responderemos a actividade 4. − Cal era o obxectivo da Lei de sospeitosos e das leis
sociais?
A república social (1792-1794) Despois leremos o texto A igualdade... e, tras observar a
■ Posteriormente, leremos o texto do epígrafe e ilustración de Marat resolveremos a actividade 2
subliñaremos os momentos clave do inicio da fase radical
A república conservadora: o Directorio…
da Revolución.
■ Leremos o texto e preguntaremos:
Despois, observaremos a imaxe O dirixente xacobino…e
realizaremos a actividade 5. − Cales eran as diferenzas máis importantes entre a
Constitución de 1793 e a de 1795?
A Convención xirondina − Como terminou o Directorio?
■ A continuación, leremos o texto deste apartado e Para finalizar, resolveremos a actividade 6 a modo de
anotaremos no encerado as ideas clave: síntese.
2-6 METODOLOXÍA
DIXITAL Viaxamos pola Internet
■ Páx. 33, Act. 5. A realización desta actividade servirá − Este enlace corresponde a unha páxina web que
Páxs. 32 e 33
para que os alumnos busquen información sobre o nome explica as sucesivas etapas da Revolución Francesa:
dos sans-culottes na Internet.
APRENDER A APRENDER
Lerémoslles aos alumnos os seguintes feitos e eles
■ Páx. 33, Act. 6. Os alumnos deberán ser capaces de deberán identificar a que fase da Revolución
completar unha táboa sobre a Revolución Francesa cos Francesa corresponden:
datos requiridos. • O Asalto á Bastilla iniciou unha serie de revoltas
■ Páx. 33, Act. 3. Esta actividade implicará a correcta en todo o país (A Asemblea Nacional e a
Asemblea Constituínte).

interpretación dun esquema sobre a organización do
poder derivada da Constitución de 1791. • Instaurouse unha Comuna revolucionaria que
destituíu e arrestou o rei (A Asemblea Lexislativa).
• O poder executivo quedou en mans de cinco
■ Páx. 32, Act. 1; Páx. 33, Act. 2. Estas actividades membros e o Lexislativo descansaba en dúas
servirán para traballar a comprensión de dous textos Cámaras (O Directorio).
históricos redactados durante a Revolución Francesa. • Executáronse líderes significativos da Revolución
■ Páx. 33, Act. 4. Os alumnos traballarán a súa Francesa, como Danton ou Hébert (A Con-
capacidade de expresión escrita para describir os grupos vención Nacional).
politicos que xurdiron durante a Revolución Francesa. • A nobreza, o clero e o Estado chan reuníronse o 5
de maio de 1789 para resolver o problema
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA financeiro de Francia (Os Estados Xerais).
 A Actividade de Reforzo 1 permitiralle ao alumnado • Os xirondinos decidiron declararlle a guerra a
revisar os aspectos clave das sucesivas fases da Austria (A Asemblea Lexislativa).
Revolución Francesa.

– O poder executivo en mans do rei e os seus ministros.
Páxinas 32 e 33 – O poder lexislativo recaía sobre a Asemblea Nacional
1. A Asemblea Nacional levou a cabo a tarefa de abolir os elixida por sufraxio indirecto.
piares do Antigo Réxime e pór as bases dun novo – O poder xudicial estaba en mans dos tribunais.
sistema político, social e económico. A estes efectos: Tres diferenzas fundamentais respecto ao absolutismo
– Decretou a abolición do feudalismo (estamentos, de Luís XVI son:
servidume persoal, décimos...) e promulgou a De- – O establecemento da separación de poderes, que
claración de Dereitos do Home e do Cidadán, que rompe coa concentración de todos os poderes na
recoñecía os dereitos e as liberdades individuais, así persoa do rei.
como a igualdade de todos os cidadáns ante a lei e os
impostos (agosto 1789). – O recoñecemento da soberanía nacional, que reside
na Asemblea.
– Promulgou unha Constitución (1791) baseada na se-
paración de poderes, a soberanía nacional e a – A implantación do sufraxio censitario, que aínda que
igualdade legal. segue limitado aos cidadáns cun determinado nivel
de renda, rompe co monopolio do poder en mans dos
2. Neste texto Robespierre propugna a obriga da sociedade privilexiados propio do absolutismo.
de asegurar a subsistencia de todos os seus membros,
ben procurándolles traballo, ben proporcionándolles os 4. Os absolutistas son os partidarios do Antigo Réxime
medios de subsistencia necesarios para os que non (nobreza e clero); os patriotas son aqueles que están a
poidan traballar. Estas propostas de igualdade social favor dun novo sistema político liberal.
respondían ás demandas dos sectores populares (sans- Entre os patriotas encóntranse os monárquicos cons-
culottes), que lle deron o seu apoio a Robespierre e aos titucionalistas e os republicanos. Uníaos a idea dun
xacobinos. novo sistema político liberal. Mentres que os mo-
nárquicos propuñan un rei hereditario, os republicanos
3. A Constitución de 1791 separaba os poderes executivo,
defendían unha presidencia electiva da nación. Estes...
lexislativo e xudicial:
METODOLOXÍA 2-7
Páxs. 34 e 35
3. OLIMPIA DE GOUGES E OS DEREITOS …
A. O impulso das mulleres na Revolución seguintes preguntas:
■ Para − Que eran os clubes?

empezar, leremos o texto introdutorio,
anotaremos as ideas principais no encerado e − Que se facía neles?
resolveremos a actividade 1: − Por que cres que lles foron prohibidos ás mulleres?
− As mulleres participaron activamente na Revolución Acto seguido, observaremos a imaxe Debate nun clube…
francesa e empezaron a reivindicar a igualdade de e describiremos os personaxes que aparecen e o que
dereitos cos homes. está sucedendo.
− Olimpia de Gouges elaborou unha Declaración de
Dereitos da Muller e da Cidadanía. C. A revolución das mulleres
− O desenvolvemento da Revolución francesa non ■ Leremos a cronoloxía e pedirémoslles aos alumnos
contemplou a igualdade entre ambos sexos e privou a que respondan as seguintes cuestións:
mairoía das mulleres dos dereitos recoñecidos aos
− Que dereitos reivindican as mulleres?
homes.
− Que actuacións realizan para conseguilos?
■ Posteriormente, leremos o texto A declaración de
− Que dereitos conseguen finalmente?
dereitos da muller e resolveremos a actividade 2.
A continuación, observaremos a imaxe A marcha das
A continuación, leremos os textos do cadro Debe ter a
mulleres… e preguntarémoslles aos alumnos:
muller os mesmos dereitos? e realizaremos a actividade
3 − Por que cres que as mulleres participan na marcha
sobre Versalles? Cal é o valor simbólico?
Acto seguido, leremos o texto Olimpia de Gouges e
Despois fixarémonos na imaxe Unha patriota en armas e
formularemos a realización da actividade 4.
pedirémoslles aos alumnos que a describan e que
B. Os clubes de mulleres expliquen que lles sorprende.
Finalmente, resolveremos a actividade 5 a modo de
síntese.
2-8 METODOLOXÍA
■ Páx. 35, Act. 1. Os alumnos deberán ser capaces de − O seguinte enlace está dedicado á loita polos
Páxs. 34 e 35
identificar exemplos da participación das mulleres na dereitos da muller durante o proceso revolucionario
Revolución Francesa entre varios textos históricos. francés, destacando algúns personaxes:
■ Páx. 35, Act. 5. O alumnado deberá demostrar a súa http://www.tiching.com/66330
capacidade de empatía cun muller francesa que viviu a
Revolución Francesa. En primeiro lugar, leremos o apartado centrado en
Condorcet e preguntaremos:
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA • Por que afirma que os revolucionarios incurriron
■ Páx. 35, Act. 2. Esta actividade servirá para traballar a nunha contradicción?

comprensión e análise da Declaración de Dereitos da • Por que credes que compara a situación das
Muller e da Cidadanía. mulleres coa dos escravos?
■ Páx. 35, Act. 5. Con esta actividade os alumnos traba- En segundo lugar, leremos o apartado dedicado a
llarán a súa capacidade argumentativa sobre por que os Olimpia de Gouges e formularémoslles aos alumnos
homes e as mulleres deben ter os mesmos dereitos. as seguintes cuestións:
• En que consistiu a “Sociedade das Republicanas
DIXITAL
Revolucionarias”?
■ Páx. 35, Act. 4. Os alumnos deberán buscar informa- • Con que argumentos se baseaba Chaumette para
ción na Internet sobre Olimpia de Gouges e redactar unha negar a igualdade de dereitos da muller respecto
biografía cos datos obtidos. ao home?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA Por último, estimularemos o debate entre os alum-

nos sobre se os argumentos de Chaumette aínda
 A Actividade de Ampliación 1 serviralle ao alumnado teñen vixgencia en certos ámbitos ou lugares do
para profundar na figura de Olimpia de Gouges e a súa mundo.
loita polos dereitos da muller.

porque na Declaración de Dereitos e na Constitución de
Páxinas 34 e 35 1791 negáronselles ás mulleres moitos dos dereitos
adquiridos polos homes, e convertéronas en cidadás
1. As mulleres participaron de forma activa nos pasivas.
acontecementos da Revolución Francesa e reivindicaron
Condorcet, no seu escrito, critica esta situación e explica
os mesmos dereitos civiles e políticos que lles pedían os
que ao negarlles a cidadanía ás mulleres non se está
homes. De entre elas destaca Olimpia de Gouges, autora
conculcando o principio de igualdade de dereitos, xa que
da Declaración de Dereitos da Muller e a Cidadá.
se discrimina a metade da poboación.
Tamén cabe citar o papel colectivo das mulleres como
impulsoras da revolución, por exemplo na marcha a Polo contrario, Amar, seguindo a misoxinia propia da
Versalles do 5 de outubro de 1789, o papel dos clubes época, sostén que o papel da muller debe limitarse ao
políticos de mulleres. espazo doméstico e postula a súa exclusión dos dereitos
políticos.
2. Olimpia de Gouges redactou unha Declaración de
Dereitos específica para as mulleres porque coa 4. Resposta aberta en función das fontes consultadas. En
Revolución non se conseguira a igualdade real. xeral, os alumnos deberán recoller que Olimpia de
Gouges foi unha escritora francesa defensora dos
Nesta Declaración reivíndicase a liberdade e a igualdade
dereitos e a igualdade das mulleres e activista da
de dereitos das mulleres respecto aos homes, a
Revolución; redactou a Declaración de Dereitos da
participación das mulleres na elaboración das leis e a
Muller e a Cidadá; tamén estivo comprometida coa
igualdade na ocupación de dignidades, postos e cargos
causa abolicionista. Acusada de ser realista, foi
públicos.
guillotinada durante o Terror.
Na frase en cursiva pñidese que a muller, en tanto que
podía ser condenada polas súas opinións incluso á pena 5. Resposta aberta. Os alumnos poderán argumentar a súa
de morte, debía ter tamén o dereito a expresalas nunha petición en base á Declaración de Dereitos da Muller e
tribuna política. a Cidadá de Olimpia de Gouges e insistir no papel
participativo das mulleres na Revolución.
3. Os revolucionarios franceses incurriron nunha
contradicción á hora de abordar os dereitos das mulleres
METODOLOXÍA 2-9
Páxs. 36 e 37
4. NAPOLEÓN DOMINA EUROPA
O Consulado (1799-1804)
O Imperio napoleónico (1804-1815)
■ Iniciaremos este apartado observando a imaxe do
■ Despois leremos o texto e preguntaremos:
xeneral Napoleón, leremos os dous primeiros parágrafos
sobre o seu ascenso ao poder e posterior evolución e − Que armas utilizou Napoleón para derrotar as
realizaremos a actividade 1: monarquías europeas?
− Que significou a batalla de Austerlitz?
A continuación, leremos o terceiro apartado e pregunta-
remos: − Cal foi a extensión territorial do Imperio napoleónico?
− Cales eran as características da Constitución de Proseguiremos coa observación do mapa O imperio… e
1800? resolución da actividade 3.
− Produciuse un avance ou un retroceso nos dereitos e ■ Leremos o apartado Por que foi derrotado…? e
liberdades dos cidadáns? anotaremos as ideas clave sobre a reacción nos países
Acto seguido, leremos os apartados restantes, ocupados polo exército francés:
destacaremos as medidas adoptadas por Napoleón e − Por un lado, a simpatía dos liberais europeos.
resolveremos a actividade 2: − Por outro lado, un sentimento antifrancés ante a súa
− Reordenación e centralización da administración do imposición violenta.
Estado coa creación das prefecturas. A continuación, leremos os textos Os ideais… e O
rexeitamento á invasión para profundar no exposto.
− Retorno e integración dos exiliados e reinicio das
relacións coa Igrexa coa firma dun Concordato. Despois observaremos as imaxe Saqueo… e Napoleón
prisioneiro... e pedirémoslles aos alumnos que describan
− Elaboración dun Código Civil para regular a
a escea representada.
convivencia entre os cidadáns e dun Código de
Comercio, ademais da creación do Banco de Como conclusión, realizaremos a actividade 4.
Francia.
2-10 METODOLOXÍA
■ Páx. 37, Act. 1. Esta actividade permitiralles aos − A seguinte páxina web analiza a figura de Napoleón
Páxs. 36 e 37
alumnos traballar a comprensión lectora mediante o Bonaparte, ilustrada con imaxes e recursos
manifesto de Napoleón Bonaparte de 1799. audiovisuais:
■ Páx. 37, Act. 2. Esta actividade servirá para traballar a http://www.tiching.com/733191
capacidade argumentativa dos alumnos sobre o papel de
Napoleón no proceso revolucionario francés. En primeiro lugar, veremos o vídeo desta páxina web
para familiarizarnos coas campañas militares de
APRENDER A APRENDER Napoléon. Podemos preguntar:
■ Páx. 37, Act. 4. Os alumnos deberán ser capaces de • En que ámbito a Francia de Napoleón tiña unha
posición de debilidade respecto a Gran Bretaña?

identificar a información adecuada dun texto co fin de
responder varias preguntas. • Que campaña marcou o declive dos exércitos
■ Páx. 37, Act. 2. Mediante esta actividade os alumnos napoléónicos?
deberán demostrar a súa capacidade para sintetizar as En segundo lugar, podemos profundar nos éxitos e
ideas clave dun texto. derrotas militares de Napoleón mediante a lectura do
■ Páx. 37, Act. 3. Os alumnos deberán interpretar un apartado “as súas batallas”.
mapa histórico co obxectivo de identificar as áreas de Neste sentido, proporémoslles aos alumnos que
influencia do Imperio napoleónico en Europa. elaboren un mapa conceptual cos feitos clave de
cada unha das etapas formuladas no texto.
Así mesmo, tamén podemos formularlles aos
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA alumnos a súa organización en grupos para que se
 A Actividade de Ampliación 2 ten como obxectivo responsabilicen de ampliar a información sobre cada
coñecer mellor a figura de Napoleón Bonaparte e os unha destas etapas e expola ante o resto da clase.
sucesos clave da súa biografía.

Francia eran: España, Westfalia, a Confederación do
Páxinas 36 e 37 Rin, o gran Ducado de Varsovia, Suíza, o Reino de Italia
ou o Reino de Nápoles. Estados aliados de Francia foron
1. Napoleón accedeu ao poder mediante un golpe de Rusia, Austria Prusia, Suecia e Dinamarca.
Estado que acabou co goberno do Directorio. A súa A batalla de Waterloo (1815) significou a derrota
intención non era o regreso ao Antigo Réxime, senón a definitiva de Napoleón ante os aliados. Tras ela abdicou
consolidación dos principios moderados que inspiraran a a coroa imperial e foi desterrado á illa de Santa Helena,
Revolución de 1789. onde morreu en 1821.
No seu Manifesto propugna a estabilidade tras dez anos
4. As conquistas napoleónicas provocaron un dobre
de proceso revolucionario, a unidade de acción política e
sentimento nos países ocupados. Por unha parte, a
cidadá arredor dun poder forte personalizado por el
abolición das monarquías absolutistas e a supresión do
mesmo.
feudalismo espertaron as simpatías dos liberais de toda
2. Napoleón implantou as seguintes reformas: estableceu o Europa. Por outra parte, a invasión dun exército
liberalismo económico, impulsou a industria e o estaranxeiro, a violencia indiscriminada dos seus
comercio creando o Banco de Francia, permitiu o soldados e a sumisión destes países aos intereses de
retorno dos exiliados, elaborou unha serie de códigos Francia xeraron un forte sentimento antifrancés na
que dotaron a Francia dun conxunto homoxéneo de leis, poboación, chegando a sublevarse, como no caso de
reorganizou a administración do estado nun sentido España.
centralizador e reformou a Facenda. Os dous documentos amosan este dobre sentimento
Para Francia, o goberno napoleónico supuxo a provocado pola ocupación francesa. Mentres que
consolidación dos éxitos da revolución burguesa, napoleón explica os efectos benéficos da súa
evitando o retorno do absolutismo e afastando do poder administración e da implantación dun réxime liberal, o
os sectores máis radicais. gravado italiano amosa os abusos do invasor.
3. O Imperio napoleónico incorpora a Francia territorios Resposta persoal.
como Holanda, Etruria, os Estados Pontificios e as
Provincias Ilirias. Estados satélites ou dependentes de
METODOLOXÍA 2-11
Páxs. 38 e 39
5. QUE HERDANZA NOS LEGOU A...?
A. As bases da democracia − Cal foi o obxectivo da creación da prensa política?

■ Para empezar, leremos o texto introdutorio, A continuación dirixiremos a nosa atención cara á imaxe
anotaremos no encerado as ideas clave e resolveremos onde se representa o Clube dos Xacobinos.
a actividade 1:
Acto seguido, subliñaremos a imaxe O amigo... como
− A Revolución francesa marca o inicio dunha nova exemplo da prensa política nacida durante a Revolución.
etapa en Historia: a Idade Contemporánea.
− As sociedades occidentais desenvolverán os dereitos C. A liberalización da economía
fundamentais e inalienables do ser humano, a
■ Leremos o texto, fixarémonos na imaxe e
igualdade e a participación política.
resumiremos as medidas napoleónicas para liberalizar a
Seguiremos coa lectura do texto, formularemos as economía. Despois realizaremos a actividade 3.
seguintes preguntas e resolveremos a actividade 2:
− Cal é o significado da Declaración de Dereitos do D. A ensinanza e a cultura públicas
Home e do Cidadán? Proseguiremos coa lectura do texto e anotaremos no
− Que garante a soberanía nacional? encerado as ideas principais:
− Cal é o valor e o contido da Constitución? Como se − A Revolución defendeu a creación dun Estado laico,
garante o principio de igualdade? unha ensinanza igual e obrigatoria e o acceso dos
cidadáns á cultura
Acto seguido observaremos a imaxe da Asemblea
Nacional francesa. A continuación, leremos o texto A ensinanza... e
resolveremos a actividade 5 e pedirémoslles aos
B. A vida política e a prensa alumnos que describan a imaxe Inauguración do museo
do Louvre.
A continuación, leremos o texto e formularemos as
seguintes preguntas: Como conclusión, realizaremos a actividade 4.
− Cal é o antecedente dos actuais partidos políticos?
2-12 METODOLOXÍA
■ Páx. 39, Act. 2. Os alumnos deberán identificar − Este breve vídeo está dedicado a explicar a historia
Páxs. 38 e 39
exemplos que demostren como a Revolución Francesa dos dereitos humanos, na cal a Revolución Francesa
puxo as bases dos sistemas democráticos actuais. desempeñou un papel importante:
■ Páx. 39, Act. 4. Os alumnos deberán ser capaces de http://www.tiching.com/745981
elaborar unha listaxe con cinco achegas da Revolución
Francesa con vixencia hoxe en día. Centrarémonos no repaso sobre o proceso histórico
de consecución dos dereitos humanos e
■ Páx. 39, Act. 1. Esta actividade implicará o coñe- preguntarémoslles aos alumnos:
cemento das sucesivas épocas históricas e os feitos que
marcan o paso dunha a outra. • Que medidas formulou Ciro o Grande no século
VI a.C. a favor dos dereitos das persoas?

COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA • Quen formularon a existencia dunha lei natural?
■ Páx. 39, Act. 5. Esta actividade permitirá traballar a En que consistía?
comprensión lectora dun texto histórico por parte dos • Cal era o contido fundamental da Carta Magna de
alumnos. 1215?
■ Páx. 39, Acts. 3 e 4. Esta actividade servirá para • Cando se transformou o concepto de lei natural
traballar a capacidade argumentativa dos alumnos. no concepto de dereitos naturais?
• Que sostivo Mahatma Gandhi?
• En que momento se cambiou a denominación de
dereitos naturais a dereitos humanos?
Por último, estimularemos o debate entre os alum-
 A Actividade de Ampliación 3 daralles pé aos alumnos a nos a partir das preguntas que formula o vídeo na
escoller e xustificar un aspecto da nosa cultura que ten súa parte final.
as súas raíces na Revolución Francesa.

fixada e establecida nos códigos legais (civil, penal,
Páxinas 38 e 39 militar...), e unha xustiza independente do poder
político.
1. A Revolución Francesa inaugura a Idade – A organización administrativa do Estado en
Contemporánea porque significa a substitución dos departamentos (provincias) e concellos.
principios e valores que rexeran as sociedades
occidentais desde había séculos e a súa substitución por 3. A unificación de pesos e medidas facilitou os
outros baseados no respecto aos dereitos fundamentais e intercambios comerciais ao establecer unhas unidades
inalienables do ser humano e na convicción de que todos válidas para todo o territorio. á vez, esta sistematización
os cidadáns tiñan os mesmos dereitos e debían participar de pesos e medidas racionalizou e unificou a forma de
no goberno da nación, elixindo os seus representantes. ver, medir e entender o mundo.
2. A Revolución francesa puxo as bases da organización 4. Resposta persoal. Os alumnos deberán procurar facer
dos Estados e as formas de facer política que rexen na referencia a achegas en diferentes campos: político,
maioría dos países democráticos occidentais: social, económico, cultural...
– A consideración das persoas como cidadáns con 5. A escolarización empezaba aos cinco anos e
dereitos recoñecidos polo Estado (Declaración de prolongábase até os 12. Na actualidade, a idade de inicio
Dereitos do Home e do Cidadán). da educación obrigatoria é a de 6 anos, aínda que na
– A soberanía nacional, é dicir, o dereito dos cidadáns práctica a gran maioría dos nenos empezan a acudir á
para elixir mediante o voto os seus representantes, escola aos 3 anos, aínda que moitos tamén se escolarizan
que se reúnen nun parlamento para elaborar as leis e entre os 0 e 3 anos. A escolarización obrigatoria acaba
elixir o goberno. aos 16 anos, aínda que as normativas europeas
promoven a continuación da formación nos estudos
– A Constitución como a lei fundamental que establece postobrigatorios (profesionais ou académicos) e
os dereitos e deberes tanto dos cidadáns como dos desenvolveuse o concepto de formación ao longo de
gobernantes. toda a vida.
– A igualdade de todas a persoas ante a lei, que queda
METODOLOXÍA 2-13
Páxs. 40 e 41
6. ENTRE O ABSOLUTISMO E O LIBERALISMO...
A restauración do absolutismo − O movemento revolucionario iniciouse en Francia co

■ En primeiro lugar, leremos os dous primeiros derrocamento de Carlos X e o advenemento da
monarquía constitucional de Luís Filipe de Orleans.
parágrafos, anotaremos no encerado as ideas principais
e resolveremos a actividade 3: A continuación, fixarémonos na imaxe A liberdade... e
− Entre 1814 e 1815, os vencedores de Napoleón pedirémoslles aos alumnos que describan os personaxes
reuníronse no Congreso de Viena co obxectivo de e o momento histórico representado.
restaurar o absolutismo en Europa. ■ Despois, observaremos no mapa A revolución... onde
− Rusia, Reino Unido, Prusia e Austria remodelaron o se situaron os focos revolucionarios en 1848.
mapa europeo no seu proveito e Francia recuperou as
A continuación leremos o apartado 1848: A primavera…,
súas fronteiras de 1792.
formularemos as seguintes preguntas e resolveremos a
A continuación, fixaremos a atención dos alumnos no actividade 7:
mapa A Europa... e resolvemos as actividades 1 e 2. − Por que o xurdimento do liberalismo foi acompañado
Proseguiremos coa lectura do terceiro e cuarto parágrafo en moitos territorios da expansión do nacionalismo?
e formularemos as seguintes preguntas: − Que demandas caracterizaron as revolucións de
− Cales foron os principios ideolóxicos establecidos no 1848? En que países se produciron?
Congreso de Viena? Acto seguido, observaremos o mapa As nacionalida-
− Con que obxectivo se creou a Santa Alianza? des... e resolveremos a actividade 6.
Despois, leremos o texto Un novo concepto...,
A revolución de 1830 observaremos a imaxe Alegoría... e resolveremos a
■ Leremos o texto, anotaremos no encerado as ideas actividade 8.
principais e resolveremos a actividade 4: Como síntese realizaremos a actividade 5.
− Liberalismo e nacionalismo foron as forzas de
oposición ao absolutismo en Europa que impulsaron
as ondadas revolucionarias de 1830 e 1848.
2-14 METODOLOXÍA
■ Páx. 41, Act. 6. Esta actividade implicará saber inter- − O seguinte enlace corresponde a unha páxina web
Páxs. 40 e 41
pretar un mapa do Imperio austrohúngaro e explicar por explicativa das sucesivas ondadas de revolucións
que era considerado un imperio plurinacional. liberais acontecidas en Europa:
■ Páx. 40, Acts. 1 e 2. Ambas actividades se basean na http://www.tiching.com/66488
interpretación dun mapa co fin de extraer conclusións
sobre as consecuencias do Congreso de Viena. Lerémoslles aos alumnos os seguintes sucesos para
que identifiquen en que década revolucionaria se
■ Páx. 41, Act. 8. Os alumnos deberán ser capaces de poden situar:
distinguir as diferenzas clave entre liberalismo e demo-
cracia, así como entre soberanía nacional e popular. • Levantamento dos belgas contra os holandeses
(1830).

COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA • Despois dunha revolta parisina sanguenta, Luís
■ Páx. 41, Act. 7. Esta actividade permitirá traballar a Napoleón Bonaparte termina sendo elixido
presidente da República (1848).
capacidade argumentativa dos alumnos respecto das
revolucións de 1848. • Revolta polaca liderada pola burguesía e parte da
nobreza contra o dominio de Prusia, Austria e
■ Páx. 41, Acts. 3-5. Estas actividades favorecerán a Rusia (1830).
capacidade de expresión oral ou escrita dos alumnos
mediante a descrición dun proceso histórico. • Pronunciamento militar do xeneral español Riego
en contra do absolutismo, abortado polo exército
dos Cen mil fillos de San Luís (1820).
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA • Insurrección de Grecia contra o dominio do
Imperio Turco (1820).
 A Actividade de Reforzo 2 permitirá consolidar as
consecuencias do Congreso de Viena de 1815 a partir da Pedirémoslles aos alumnos que contextualicen cada
análise dun mapa. un destes sucesos revolucionarios.
3. Os vencedores de Napoleón reuníronse, entre 1814 e

Páxinas 40 e 41 1815, a proposta do chanceler austríaco Metternich no
Congreso de Viena. O obxectivo deste Congreso era a
1. O mapa reflicte os cambios territoriais impostos polo
restauración do absolutismo monárquico. Para isto,
Congreso de Viena:
repuxéronse no trono os monarcas que foran destituídos
– Creación de novos Estados arredor de Francia para por Napoleón e despois reordenouse o mapa de Europa,
impedir a súa expansión (reino dos Países Baixos, de forma que Francia retrocedeu as súas fronteiras de
Luxemburgo, Suíza, Piamonte). 1792 e o Imperio napoleónico foi repartido entre os
– Consolidación das potencias vencedoras: Prusia e vencedores. Ademais, creouse a Santa Alianza, un
Austria dominan a Europa Central; Rusia domina a tratado de axuda mutua entre os monarcas europeos ante
Europa Oriental; Inglaterra controla as rutas calquera ameaza de revolución liberal nos seus
marítimas. territorios.
– Creación do reino de Polonia baixo soberanía do tsar 4. A partir de 1815, liberalismo e nacionalismo
de Rusia. convertéronse nas dúas forzas de oposición ao sistema
2. Os acordos do Congreso de Viena beneficiaron as poten- de Metternich. Estas ideas impulsaron as ondadas
cias vencedoras de Napoleón: o Imperio ruso anexionou revolucionarias de 1830 e 1848 que lle puxeron fin ao
Besarabia, Polonia e Finlandia; Prusia incorporou parte de sistema da Restauración.
Polonia; Austria obtivo o reino lombardo-véneto. 5. A revolución de xullo de 1830 supuxo o derocamento de
Os pobos más prexudicados foron aqueles que non viron rei absoluto Carlos X e a súa substitución por Luís Filipe
respectadas as súas aspiracións nacionais, como Polonia, de Orleans como monarca constitucional. Este proceso
cuxa revolta de 1831 foi duramente reprimida polo revolucionario, aínda que contou cun grande apoio
exército tsarista, ou aqueles nos que unha intervención popular, tivo un carácter liberal conservador liderado
militar da Santa Alianza acabou con experiencias de pola burguesía, que defendía o sufraxio censitario e a
goberno liberal, como en España coa invasión dos Cen limitación das liberdades públicas. Contrariamente, nas
Mil Fillos de San Luís que acabou co Trienio Liberal e (Segue na páxina 2-27)
reinstaurou o poder absoluto de Fernando VII.
METODOLOXÍA 2-15
Páxs. 42 e 43
7. QUE NOVOS ESTADOS SE CREARON...?
A. A independencia de Grecia e Bélxica Despois, observaremos a imaxe Insurrección… e pe-

■ Iniciaremos este apartado coa lectura do parágrafo dirémoslles aos alumnos que a describan.
introdutorio e formularemos as seguintes cuestións: Acto seguido, analizaremos os mapas que aparecen na
− Que defende o nacionalismo? páxina da esquerda e realizaremos a actividade 1.
− Que características tiveron os movementos
nacionalistas que se expandiron pola Europa do B. As unificacións de Italia e Alemaña
século XIX? ■ A continuación, leremos o texto introdutorio e
Acto seguido, leremos o texto Grecia (1821-1830) e formularemos as seguintes preguntas:
anotaremos no encerado as ideas principais: − Cal era a situación de Italia a principios do século
− O non recoñecemento da proclamación de XIX?
independencia grega en Epidauro por parte dos − E a de Alemaña? Que dúas grandes potencias
turcos iniciou unha guerra que contou coa xermánicas rivalizaban?
solidariedade dos liberais europeos.
Acto seguido observaremos o mapa As unificacións de…
− A independencia grega foi recoñecida polos turcos en e pedirémoslles aos alumnos que describan a
1829 despois de ser derrotados grazas á intervención composición territorial de Italia e de Alemaña.
de Francia e Gran Bretaña.
Leremos o texto, observaremos a imaxe Encontro entre o
Leremos o texto A declaración... e resolveremos a rei Vítor Manuel II e Garibaldi, e resolveremos a
actividade 2 e observaremos a imaxe Alegoría... actividade 3.
A continuación, leremos o texto Bélxica (1830-1839) e ■ Finalmente, a resolución da actividade 4 permitira-
formularemos as seguintes cuestións: lles aos alumnos coñecer o alcance do nacionalismo
− Que pasou en Bélxica tras o Congreso de Viena? sobre o Imperio ruso, o Imperio turco e o Imperio
austrohúngaro.
− Como se iniciou o proceso de independencia? Cando
se proclamou?
2-16 METODOLOXÍA
■ Páx. 43, Act. 2. Esta actividade permitirá traballar a − O seguinte enlace corresponde a un vídeo explicati-
Páxs. 42 e 43
comprensión lectora dun texto histórico, a Declaración de vo sobre o proceso de unificación alemá, centrán-
Epidauro, por parte dos alumnos. dose na figura de Otto von Bismarck:
■ Páx. 43, Act. 4. Os alumnos deberán ser capaces de Veremos o vídeo e preguntarémoslles aos alumnos
interpretar un mapa histórico sobre os imperios ruso, as seguintes cuestións:
turco e austrohúngaro para establecer comparacións cos • Que medidas adoptou Bismarck despois de ser
estados que actualmente ocupan o seu lugar. nomeado primeiro ministro de Prusia?
■ Páx. 43, Act. 1. Mediante esta actividade os alumnos

• Que motivou o conflito con Dinamarca? Como
interpretarán un mapa histórico para extraer conclusións transcorreu a guerra?
sobre a situación política de Bélxica e Grecia durante a
• De que forma condicionou a resolución do con-
primeira metade do século XIX.
flito de Dinamarca na guerra de Austria?
■ Páx. 43, Act. 3. Esta actividade servirá para que os • Como conseguiu Bismarck que Francia lle
alumnos completen unha táboa sobre as unificacións ita- declarase a guerra a Prusia?
liana e alemá cos datos requiridos.
• Que significou a guerra contra Francia respecto á
posterior unificación alemá?
• Como convenceu Bismarck o rei Luís II de
Baviera para que incorporase o seu estado a
Prusia?
2. A Declaración de Epidauro (1822) iníciase cunha

Páxinas 42 e 43 apelación ao pasado da nación grega, como xustificación
da súa existencia e da súa loita presente pola liberdade
1. Grecia estaba integrada no Imperio turco desde había
nacional. Manifesta a necesidade e xustiza da
séculos. Aínda que algunhas elites gregas formaban
sublevación contra o poder otomán, un poder absoluto e
parte da burocracia otomá, a maioría da poboación
tiránico que non tivo en conta outra vontade que a
sentíase marxinada, sometida a fortes impostos e
propia, menosprezando os dereitos do pobo grego.
dominada por un pobo de distinta relixión e cultura.
O obxectivo dos asinantes da Declaración era
En 1822, os gregos proclamaros a súa independencia en
reconquistar os dereitos individuais, a propiedade e o
Epidauro, que ao non ser recoñecida polos turcos,
honor. Podemos ver como aparecen relacionados
provocou o inicio dunha guerra. A causa grega contou
principios liberais con obxectivos nacionalistas.
coa solidariedade dos liberais europeos, que apoiaron un
pobo considerado o berce da civilización europea. 3. Véxase a Figura 1 na páxina 2-29.
En 1827, Francia e Inglaterra interviñeron militarmente 4. Do Imperio ruso: Rusia, Finlandia, Estonia, Letonia
e axudaron a derrotar o Imperio otomán, que recoñeceu Lituania, Polonia, Bielorusia, Ucrania, Moldavia.
a independencia grega en 1829, e entrou en vigor en
Do Imperio austro-húngaro: Austria, Hungría, Polonia,
1830.
República Checa, Eslovaquia, Italia, Eslovenia, Croacia.
Bélxica fora unida a Holanda en 1815 polo Congreso de
Do Imperio otomán: Turquía, Grecia, Chipre, Albania,
Viena, creando o Reino dos Países Baixos.
Montenegro, Serbia, Bosnia-Herzegovina, Romanía,
A expansión das ideas liberais fixo que en 1830 Bulgaria.
triunfase a revolución, que estableceu un modelo de
monarquía liberal baixo o reinado de Leopoldo I.
O novo goberno proclamou a independencia, e tras un
conflito armado, Holanda recoñeceu o novo Estado
belga en 1839.
METODOLOXÍA 2-17
Páxs. 44 e 45
8. A NOVA ARTE DA BURGUESÍA
A. O Romanticismo: a exaltación dos… − Destacan autores como Delacroix, Géricault, Turner e

■ Iniciaremos o apartado lendo a introdución, que Friedrich.
resumiremos nas seguintes características: Como síntese do contido resolveremos o exercicio 2.
− Entre a nova sociedade burguesa cuestionáronse os
B. O Realismo
vellos principios que asentaban a arte.
− Os cambios iniciaron a arte contemporánea, con gran ■ A continuación, leremos este subapartado e formulare
variedade de estilos que buscaban a orixinalidade. mos as seguintes preguntas:
− Cando foi desprazado o Romanticismo en favor do
Seguiremos co subapartado sobre o Romanticismo, do
Realismo?
que comentaremos as seguintes características, non sen
antes observer os dous cadros e a escultura: − Que causas provocaron ese desprazamento?
− O Romanticismo xurdiu como reacción contra o − Que característica principal presentan os pintores
clasicismo anterior, expandíndose por toda Europa. realistas nas súas obras? Que temas tocaban?
− Rexeita o racionalismo da Ilustración e sobrevalora as Despois, observaremos o cadro de Courbet Enterro en…
emocións, a liberdade e o individuo. e pedirémoslles aos alumnos que realicen o FichaArt.
Acto seguido, leremos o texto do MemoArt sobre a
B. O Modernismo
pintura romántica e anotaremos no encerado as ideas
principais: ■ A continuación, leremos este subapartado e
− Exaltación da liberdade individual e colectiva, e unha formularemos as seguintes preguntas:
exaltación sentimental da natureza. − Cando foi desprazado o Realismo en favor do
− Interese por todo o exótico e o imaxinario, sobre todo Modernismo? En que se inspiraba este último?
de África e Oriente. ■ Finalmente, a resolución das actividades 1, 3 e 4
− Aplícase máis movemento, máis dinamismo, novas permitiralles aos alumnos coñecer a nova arte da
cores brillantes e luminosidade nas obras. burguesía entre finais do século XVIII e todo o XIX.
2-18 METODOLOXÍA
■ Páx. 45, Act. 1. Esta actividade permitirá traballare a − O seguinte enlace corresponde a un recurso bastan-
Páxs. 44 e 45
análise e síntese de textos. te extenso en información sobre o movemento do
Romanticismo:
APRENDER A APRENDER
■ Páx. 45, Act. 2. Os alumnos deberán ser capaces de
interpretar un cadro do pintor romántico Delacroix Os alumnos poderán ampliar información sobre a
expresando os sentimentos dos seus personaxes e cuestión e despois de lelo, poderemos preguntar:
exporán as características deste movemento. • Pódese considerar o Romanticismo como a
■ Páx. 45, Act. 4. O alumno traballará a análise e inter- primera vangarda na Historia da Arte? Por que
razóns?

pretación de formatos non escritos, como a pintura.
• Baixo que circunstancias históricas se
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS desenvolveu o Romanticismo en España?
■ Páx. 45, Act. 2. Exporanse características do • Que pintores españois destacan dentro do
Romanticismo mediante a observación dun cadro de Romanticismo?
Delacroix e dos personaxes que pinta. • Que características destacarías das obras do
■ Páx. 45, Act. 3. O alumno reflexionará e xustificará pintor alemán Caspar David Friedrich?
que movemento artístico dos tres que se trataron no • Que características destacarías das obras do
apartado foi o máis innovador . pintor inglés William Blake?
■ Páx. 45, Act. 4. Coñeceranse e exporanse diversas
características dos cadros modernistas mediante un
exemplo concreto de Gustav Klimt.
3. O movemento máis innovador dos tres foi o Roman-

Páxinas 44 e 45 ticismo, xa que rompía coa estética e o sentimento do
clasicismo anterior .
1. As principais características do movemento romántico
foron o amor á liberdade, a exaltación do indivi- 4. A parte da pintura de Klimt tratada de forma realista é a
dualismo e a defensa dos sentimentos fronte ao racio- cara da muller.
nalismo da Ilustración. O resto do cadro preséntase de forma máis etérea,
As principais carácterísticas do Realismo son o interese orgánica, con motivos decorativos, con cores brillantes,
por describir fielmente a realidade concreta da época. sobre todo o ouro, e con algunhas formas xeométricas e
Quérense plasmar a vida cotiá e os problemas sociais, outras curvas.
tratándoos dunha forma máis verídica, obxectiva e O contido simbólico da pintura exprésase sobre todo no
imparcial. amor romántico dunha parella mediante o bico e o
2. Os sentimentos dos personaxes do cadro de Delacroix abrazo que se dan os dous personaxes protagonistas.
son moi expresivos: tristeza, desesperación, abatemento,
etc, debido ao tema do cadro, que representa unha FichaArt
matanza.
a) Identificación: O autor da obra é Gustave Courbet, pintor
Do Romanticismo pódense destacar as seguintes
francés (1819-1877) que foi fundador e máximo
características: Rexeitamento do racionalismo da Ilustra-
representante do realismo e comprometido activista
ción e sobrevaloración das emocións, da liberdade e do
republicano, próximo ao socialismo revolucionario.
individuo; exaltación da liberdade individual e colecti-
Enterro en Ornans é un óleo sobre tea de 315 cm de alto
va; exaltación sentimental da natureza; interese por todo
e 668 cm de ancho pintado en 1849. Pola súa temática
o exótico e o imaxinario, sobre todo de África e Oriente;
(un enterro de aldea) e polo tratamento da escea
aplícase máis movemento, máis dinamismo, con liñas
(completamente naturalista e antirromántico) esta obra
curvas e diagonais, novas cores brillantes e
marcou o nacemento do verdadeiro realismo.
luminosidade nas obras, con pinceladas soltas e pas-
tosas. (Segue na páxina 2-28)
METODOLOXÍA 2-19
Páxs. 46 a 49
COMPETENCIAS CLAVE
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA SENTIDO DE INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR

■ Páx. 47, Aprende a... A segunda e terceira actividade ■ Páx. 47, Razoa historicamente. Con esta actividade
servirán para traballar a comprensión lectora e a contex- os alumnos deberán demostrar a súa capacidade de
tualización dun texto histórico. empatía cun deputado francés co fin de extraer
argumentos a favor e en contra da culpabilidade do rei
■ Páx. 48, Act. 2. Nesta actividade os alumnos deberán
Luís XVI.
definir coas súas palabras o termo nación e comprobar
nun dicionario se a súa descrición é adecuada. DIXITAL
APRENDER A APRENDER ■ Páx. 49, Acts. 7 e 8. Os alumnos manexarán varios
recursos dixitais para coñecer as causas da Revolución
■ Páx. 48, Act. 1. Os alumnos deberán ser capaces de Francesa e algúns dos cambios que os revolucionarios
distinguir as diferenzas entre varios sistemas políticos co
introduciron, como o calendario republicano.
fin de completar un esquema.
■ Páx. 49, Act. 6. Esta actividade implicará a interpreta- SOCIAIS E CÍVICAS
ción dun mapa histórico referido á situación política da ■ Páx. 48, Act. 1. Esta actividade servirá para que os
Europa de 1815. alumnos tomen conciencia sobre como o proceso revo-
lucionario francés produciu transformacións no sistema
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS político que aínda teñen vixencia na actualidade.
■ Páx. 48, Act. 4. Os alumnos deberán identificar os
obxectos característicos dos revolucionarios franceses e MATEMÁTICA
averiguar o seu simbolismo. ■ Páx. 48, Act. 3. A realización desta actividade impli-
■ Páx. 49, Act. 5. Mediante esta actividade os alumnos cará resolver sinxelos cálculos aritméticos co fin de
analizarán un gravado de 1789 co fin de interpretar os extraer conclusións sobre os motivos do estalido da
símbolos que aparecen nel e establecer conexións co Revolución Francesa.
proceso histórico ao cal se refire.
2-20 METODOLOXÍA
A ÉPOCA DAS REVOLUCIÓNS LIBERAIS (1789-1871) 2
Páxs. 46 a 49
Páxina 46
■ A resolución da actividade 5, Fontes iconográficas, e
a actividade 8, Fontes audiovisuais, permitirannos aplicar COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
os conceptos estudados sobre o contexto social no que inflúen... Ilustración
se desenvolveu a Revolución francesa e profundar nas
Causas
causas do seu estalido.
a longo prazo... descontento do Terceiro Estado;
A continuación, a actividade 3 Fontes gráficas, oposición ao absolutismo, o feudalismo e os
permitiranos analizar os datos relativos ao sistema de privilexios estamentais; desexo de participar na
votación nos Estados Xerais. vida política, aspiración á liberdade económica.
A resolución da actividade Aprende a… ten por obxecto inmediatas... crise económica; crise financeira.
analizar os dereitos recoñecidos na Declaración de 1789 Etapas
e reflexionar sobre a súa trascendencia histórica.
monarquía constitucional
Acto seguido, a través da actividade 4, Fontes materiais, e
cronoloxía... 1789-1792
da actividade 7, Fontes dixitais, coñeceremos aspectos da
vida cotiá que se convertiron en símbolos revolucionarios. acontecementos… abolición dos piares do Antigo
Réxime; Declaración dos Dereitos do Home e o
■ A continuación, a actividade 6, Espazo e tempo …, Cidadán; Constitución de 1791.
consolidaranos o contexto xeográfico de 1815; coa
tipo de sistema político... monarquía consti-
actividade 2, Fontes documentais…, profundaremos a
tucional
través dunha fonte primaria no concepto de nación.
...república social
A actividade 1 Organización... permitiranos sistematizar
as características dos sistemas políticos estudados. cronoloxía... 1792-1794
Finalmente, as actividades de Síntese e Razoa histo- acontecementos… Lexislación social; guerra
ricamente cumpren co obxectivo de consolidar os contra a contrarrevolución; o Terror.
conceptos clave e empatizar co fenómeno histórico da tipo de sistema político... república
Revolución francesa.
METODOLOXÍA 2-21
república conservadora futuro baseado no respecto aos dereitos fundamentais e
cronoloxía... 1794-1799 inalienables do ser humano e na convicción de que
todos os cidadáns tiñan os mesmos dereitos e debían
acontecementos… Directorio; Conxuración dos
participar no goberno da nación, elixindo os seus
Iguais; golpe de Estado de Napoleón; Consulado.
representantes. Establecéronse as bases da democracia,
tipo de sistema político...república da liberalización da economía e defendeuse a
Consecuencias necesidade dunha ensinanza igual e obrigatoria para
Políticas… Establecemento das bases da todos os cidadáns e o acceso de todos á cultura.
democracia; soberanía nacional; igualdade dos d) A Restauración absolutista levárona a cabo os Estados
cidadáns ante a lei; Constitución. Código vencedores de Napoleón, que repuxeron nos seus
Napoleónico. tronos os monarcas absolutistas que foran depostos por
Económicas… Liberalización da economía; Napoleón e crearon a Santa Alianza, un tratado de
liberdade de empresa e contratación; axuda mutua entre os monarcas europeos ante calquera
prohibición das asociacións obreiras. ameaza de revolución liberal, que admitía o dereito de
Sociais… Educación pública a cargo do Estado; intervención militar.
Cultura pública e accesible aos cidadáns.
Reunidos no Congreso de Viena, os vencedores de
1. Consolida o aprendido Napoleón efectuaron unha remodelación do mapa de
Europa no seu proveito e sen ter en conta as
a) Durante o desenvolvemento da Revolución Francesa aspiracións nacionais dos pobos. Francia volveu ás
implantáronse en Francia dous modelos de liberalismo: súas fronteiras de 1792 e o Imperio Napoleónico
– O primeiro foi un liberalismo levado a cabo pola dividiuse entre os vencedores.
burguesía conservadora que pretendía converter
Francia nunha monarquía constitucional e e) O nacionalismo é unha ideoloxía política que defende
parlamentaria. Nunha constitución recollíanse todos o dereito das nacións a exercer a súa soberanía e a
os ideales do liberalismo: separación de poderes, crear o seu propio Estado.
soberanía nacional e igualdade legal de todos os Os grandes imperios que dominaban Europa eran o
cidadáns, aínda que se lle reservaba ao rei o dereito Imperio ruso, o Imperio austríaco e o Imperio otomán.
de veto. Estableceuse un sufraxio indirecto e Os principais problemas nacionais que existían na
censitario que dividiu os cidadáns en activos, os que Europa da primeira metade de século XIX eran: a loita
posuían unha determinada riqueza e tiñan dereito a dos gregos pola súa independencia respecto ao Imperio
votar, e pasivos, que por non posuír fortuna turco; a revolta de Bélxica contra os Países Baixos; as
carecían de dereitos políticos. sublevacións polacas contra o Imperio ruso; os intentos
– O outro liberalismo foi impulsado pola burguesía de unificar os Estados alemáns; a revoltas dos pobos do
radical e os sectores populares e aspiraba a unha Imperio austríaco.
transformación máis profunda da sociedade nun
f) Entre 1829 e 1871 xurdiron en Europa os seguintes
sentido máis democrático e máis igualitario. Así,
Estados:
proclamouse a república e promulgouse unha
Constitución baseada na democracia social: – Grecia viu recoñecida a súa independencia en 1829
soberanía popular sufraxio universal directo e tras unha guerra contra o Imperio otomán.
dereito de igualdade. – Bélxica independizouse dos Países Baixos en 1830
b) Para Francia, Napoleón significou a consolidación dos tras unha revolución de signo liberal.
éxitos da revolución burguesa, evitando o retorno do – Italia unificouse en 1861 tras diversas campañas
absolutismo e afastando do poder os sectores máis militares; o proceso completouse coa anexión de
radicais. Así pois, permitiu o retorno dos exiliados que Venecia (1866) e Roma (1870).
aceptaron a nova orde e asinou un Concordato coa – Alemaña unificouse en 1871, tras as vitorias
Igrexa para restablecer a paz relixiosa. Tamén levou a prusianas ante Dinamarca (1864), Austria (1866) e
cabo unha reforma administrativa de carácter Francia (1870).
centralista, promulgou un Código Civil e reformou a
Facenda e o sistema de ensinanza. 2. Define conceptos clave
Para o conxunto de Europa, Napoleón supuxo a derrota • Liberalismo. Sistema político que fundamenta a
dalgúns monarcas absolutos e a ocupación do seu sociedade no individuo. O Estado debe garantir os
territorio. En todos os países anexionados impuxéronse dereitos e as liberdades das persoas. O conxunto dos
as ideas revolucionarias, coa supresión dos dereitos e cidadáns constitúen a nación, que ostenta a soberanía.
privilexios señoriais, dos décimos, a consagración da • Constitución. É a lei suprema dun estado soberano.
liberdade, a igualdade legal, a proclamación da Establece as relacións entre os diferentes poderes do
liberdade económica, o dereito de propiedade e a Estado: lexislativo, executivo e xudicial.
liberdade relixiosa. • Nacionalismo. Ideoloxía política que sostén o dereito
c) Coa Revolución Francesa deu comezo unha era na que dos pobos a decidir sobre eles mesmos e a defender a
as sociedades occidentais iniciaron a construción dun súa soberanía. Propugna a necesidade de facer coincidir
2-22 METODOLOXÍA
Estado e nación. Carlos X. A súa monarquía foi constitucional e contou
• Sans-culotte. Denominación que se lles daba na Francia co apoio da burguesía. A revolución de 1848 o
revolucionaria ás clases populares urbanas (obreiros, destronou e proclamou a II República
artesáns). Denomínase así porque non vestían o calzón • Olimpia de Gouges. Foi unha escritora e militante
curto e axustado (culotte) que usaban os grupos sociais feminista que tomou parte activa na Revolución
acomodados. Formaron o sector máis radical da Francesa. Redactou unha Declaración de Dereitos da
Revolución. Muller e a Cidadá en 1791. Foi guillotinada en 1793
• Absolutismo. Sistema político que concentra todos os 4. Establece a cronoloxía
poderes na persoa dun rei de dereito divino.
• A toma da Bastilla: 14 de xullo de 1789.
• República. Forma de goberno dun país na que o xefe do
estado é unha persoa elixida. • A execución de Luís XVI: 21 de xaneiro de 1793.
3. Identifica os personaxes • A independencia de Grecia: 1822 (proclamación pola

Asemblea de Epidauro).
• Luís XVI. Rei de Francia no momento do estalido da
Revolución Francesa. Aínda que nun principio pareceu • A caída de Napoleón: 1815 (derrota de Waterloo)
que aceptaba a Revolución, pediulles axuda aos 5. Explica as diferenzas
monarcas estranxeiros e intentou fuxir de Francia. Este
intento fracasado levouno a xuízo e foi condenado a • sufraxio universal / sufraxio censitario
morte e executado en 1793. O sufraxio universal é o dereito a voto de todos os
cidadáns dun Estado; durante os séculos XVIII e XIX
• Robespierre. Foi un destacado dirixente da Revolución
só terán este dereito os homes; o sufraxio universal non
Francesa pertencente ao grupo xacobino. Gobernou no
chegará a toda a poboación, é dicir, tamén ás mulleres,
período máis radical da Revolución, denominado etapa
até o século XX.
do Terror. Foi guillotinado en 1794.
O sufraxio censitario é un sistema electoral que lle
• Bismarck. Foi un militar prusiano que dirixiu outorga o voto soamente a unha parte da poboación.
campañas vitoriosas contra Austria en 1866 e contra Estas restricións adoitan ser de carácter económico, é
Francia en 1870, que permitiron unir os numerosos dicir, hai que ter dereito ao voto.
estados alemáns baixo o cetro do rei de Prusia e
constituír o Imperio alemán. • soberanía nacional / soberanía popular
• Napoleón. Foi xeneral durante a Revolución Francesa. Segundo este concepto, a soberanía nacional radica na
co apoio da burguesía protagonizou un golpe de Estado poboación que dispón dunha renda nación, é dicir, no
que lle puxo fin ao Directorio (época moderada da conxunto de individuos con dereitos e liberdades
Revolución) e instaurou o Consulado. En 1804 unidos por elementos culturais parecidos e que ocupan
coroouse emperador. A súa política expansionista un territorio determinado.
levouno a controlar gran parte de Europa Occidental e O concepto de soberanía popular ten un significado
Central. Tras a derrota de Waterloo (1815) abandonou parecido, pero aplícase a réximes democráticos, é dicir,
o poder. con sufraxio universal e co conxunto de dereitos
políticos extendidos á totalidade da poboación.
• Cavour. Foi primeiro ministro do Piamonte en 1852.
Iniciou guerras contra Austria a favor da unificación • imperio plurinacional / nación multiestatal
italiana, que se levou a cabo desde o Piamonte e baixo Un imperio plurinacional é un estado que inclúe no seu
a tutela de Vítor Manuel II. seo diferentes comunidades nacionais.
• Garibaldi. Foi un militar italiano que loitou a favor da Unha nación multiestatal é unha comunidade nacional
unidade de Italia. Loitou ao mando das tropas que se sitúa no territorio de varios estados (na súa
piamontesas contra Austria. Posteriormente, despois da totalidade ou en parte).
pacificación do Norte, dirixiuse cara ao Sur,
protagonizando en 1860 unha das súas campañas máis • absolutismo / liberalismo
famosas: a expedición dos “camisas vermellas” coa cal O absolutismo é un sistema político que concentra to-
se apoderou de Nápoles e Sicilia, que lle entregou a dos os poderes na persoa dun rei de dereito divino.
Vítor Manuel II. O liberalismo é un sistema político que fundamenta a
• Vítor Manuel II. Fillo de Carlos Alberte, rei de Sardeña sociedade no individuo. O Estado debe garantir os
e de Piamonte, despois da abdicación do seu pai en dereitos e as liberdades das persoas. O conxunto dos
1849 converteuse en rei desta próspera rexión. Baixo o cidadáns constitúen a nación, que ostenta a soberanía.
seu mandato produciuse a unificación do territorio
italiano. RESPONDE A PREGUNTA INICIAL
• Luís Felipe de Orleans. Era fillo do duque Luís Felipe As revolucións liberais implantaron un sistema político
II de Orleans, descendente do rei Luís XIII. Ascendeu que se basea nos seguintes principios:
ao trono despois do derrocamento do rei absoluto – A soberanía nacional recae no conxunto dos
METODOLOXÍA 2-23
cidadáns, que elixen uns representantes que exercen 3. Contexto histórico
o poder no seu nome.
• A redacción desta Declaración de Dereitos está
– A separación de poderes: o poder executivo é inspirada nos principios ideolóxicos da Ilustración e do
exercido polo goberno, o lexislativo polo liberalismo.
parlamento e o xudicial polos tribunais de xustiza.
• A Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán
– Existe unha Constitución que garante os dereitos e aprobouse nos inicios da Revolución Francesa. Despois
as liberdades dos cidadáns, así como a súa do asalto á Bastilla o 14 de xullo, a revolución
igualdade xurídica e fiscal. Define as relacións entre radicalizouse e a Asemblea Nacional Constituínte
os poderes do Estado. xurdida do Terceiro Estado decretou, ao lado desta
– Establécese o dereito de propiedade como unha declaración, a abolición dos privilexios feudais.
liberdade fundamental. Pretendíase transformar Francia nunha sociedade
Coa Revolución Francesa e as ondadas revolu- liberal cunha monarquía constitucional e
cionarias do 1820, do 1830 e do 1848 substituíuse o parlamentaria.
absolutismo por sistemas políticos liberais nos que a 4 Conclusións
burguesía ostentaba o poder. Estas revolucións foron
liberais e conservadoras, no sentido de que o sufraxio • Este texto tivo unha gran trascendencia histórica
era censitario e as liberdades públicas estaban porque foi a primeira vez na historia que se redactaba
limitadas. Foi a partir da revolución de 1848 cando se unha declaración baseada nos preceptos do liberalismo,
formula un novo ciclo revolucionario arredor dos motivo polo que se converteu no modelo de
principios de sufraxio universal, soberanía popular e declaracións e gobernos posteriores cos mesmos
igualdade social. principios.
• Un exemplo da vixencia da Declaración na actualidade
é o texto da Declaración Universal dos Dereitos
Páxina 47 Humanos, impulsada pola ONU e proclamada o 1 de
APRENDE A... COMENTAR UN TEXTO decembro de 1949 pola Asemblea Xeral.
Esta Declaración persegue a liberdade, a xustiza, a paz
1. Identificación e presentación
e o recoñecemento da dignidade humana e dos dereitos
• Trátase dunha Declaración de Dereitos promulgada o 4 iguais e inalienables de todos os seres humanos, de
de agosto de 1789 en Francia. Os seus autores foron os forma que podemos dicir que os seus obxectivos son
membros da Asemblea Nacional Constituínte durante o similares aos de 1789.
inicio da Revolución Francesa e ante a radicalización
RAZOA HISTORICAMENTE
popular que esta adquirira.
Resposta persoal. A título de exemplo, no recadro da
2. Síntese e análise esquerda: conspirou en secreto contra a Revolución,
• • nación / Estado
No artigo 1 deféndese a liberdade e a igualdade de negouse a enviar soldados a loitar contra Austria e Prusia.
dereito de todos os homes desde o seu nacemento. No
A nación é un conjunto de individuos que poseen unha serie deno recadro
lazos da dereita:
culturais propioso argumento fundamental
(raza, lengua, afinidadesda defensa e
religiosas
artigo 2 noméanse os dereitos imprescriptibles do do rei por
culturais, tradiciones, pasado, etc.) e que tienen a voluntad de vivir en común. parte do seu avogado Seze facía referencia á
home: liberdade, propiedade, seguridade e resistencia á inviolabilidade da súa persoa establecida na Constitución
Oopresión.
Estado éNo unha organización
artigo política
3 deféndese e administrativa
a soberanía nacional formada
de por
1791.diferentes instituciones que ejercen o poder sobre un
determinado territorio. Establece as normas que rigen
ante a dun individuo. No artigo 4 defínese a liberdade e o funcionamiento da sociedad.
indícase que os seus límites só poden ser os que fixe a
lei. O artigo 6 trata sobre a lei, o dereito dos cidadáns a Páxina 48
RESPONDE
participará na
PREGUNTA INICIAL
súa elaboración e a igualdade de todos
ante ela. No artigo 7 deféndese a protección ante a 1. Organización da información. Compara...
arbitrariedade de ser acusado ou detido sen motivo. O a) A información contida no cadro é:
artigo 10 trata sobre o respeto ás opinións e crenzas dos
A: Rei absoluto
demais. No artigo 11 deféndese a liberdade de
expresión. O artigo 13 trata sobre o pagamento de B: Ministros e secretarios de Estado
impostos. No artigo 16 indícase que se non hai C: Súbditos
separación de poderes nin garantía de dereitos, non hai
D: Rei con poder limitado
Constitución. E o artigo 17 refírese ao dereito de
propiedade. E: Congreso dos Deputados
Pódense agrupar os artigos segundo o seu contido: F: Senado
dereitos e deberes individuais (artigos 1, 2, 4, 7, 8, 11, G: Parlamento
13, 16, 17); límites a estes dereitos (artigo 4, 17); orixe
H: Cidadáns
do poder e a lei (artigos 3, 6, 16).
I: Goberno
• A Declaración de Dereitos de 1789 acaba coa
lexitimidade do absolutismo e instala unha nova J: Tribunais de Xustiza
baseada nos principios liberais. K: Presidente
2-24 METODOLOXÍA
Nunha monarquía absoluta a soberanía recae na persoa do Bastilla, prisión absolutista na cidade de París.
rei, lexitimado por dereito divino, e que concentra todos
b) Os tres personaxes representan os tres estamentos do
os poderes; en cambio tanto na monarquía parlamentaria
Antigo Réxime que hai en Francia no inicio da
como na república, a soberanía reside na nación e existe a
Revolución: nobreza, clero e Terceiro Estado. Os dous
división de poderes.
primeiros están unidos, o representante do clero
A diferenza entre unha monarquía parlamentaria e apóiase no nobre. Os dous pertencen ao mesmo grupo,
unha república é que mentres que na primeira a son privilexiados, e amósanse temerosos de sucumbir
xefatura do estado osténtaa un rei e transmítese por ante a forza das armas que representa o home caído no
herdanza, na república a xefatura do estado osténtaa un chan cun fusil na man.
presidente electo.
c) O gravado realizouse en 1789, cando o Terceiro Estado
2. Fontes documentais. Que é unha nación? asaltou a Bastilla para defender o proceso
a) Segundo Ernest Renan unha nación está formada pola revolucionario. O home que aparece rompendo as
raza, a lingua, os intereses, as afinidades relixiosas a cadeas representa o xurdimento do Terceiro Estado con
xeografía, as necesidades militares. Ademais, e máis consciencia política. Ante este espertar maniféstase o
importante para el, é o feito de posuír un pasado en medo e a preocupación dos outros dous estamentos,
común e o desexo de vivir conxuntamente; estes dous nobreza e clero, que ven perigar a súa posición
últimos elementos constitúen para Renan a “alma” da predominante na sociedade francesa do momento.
nación. 6. Espazo e tempo. Europa en 1815
b) Resposta persoal. O alumno deberá utilizar conceptos a) Reino de Portugal. Reino de España; Reino Unido.
como os citados no texto anterior. Reino de Francia. Reino de Prusia. Países Baixos. E os
3. Fontes gráficas. O voto nos Estados Xerais grandes imperios multinacionais: Imperio turco.
Imperio Austríaco. Imperio Ruso.
a) O Terceiro Estado esixiu que se recoñecera o maior
peso demográfico do Terceiro Estado en comparación b) Viena. Nesta cidade celebrouse en 1815 o Congreso
aos dous estamentos privilexiados, nobreza e clero, e que estableceu as bases da restauración absolutista e
que se reflectira a súa maioría; esixiu tamén que nos redeseñou o mapa europeo. A liña vermella indica os
Estados Xerais se votara por persoa, non por límites da Confederación Xermánica.
estamentos.
c) 1: Bélxica (independencia dos Países Baixos tras unha
b) Estas demandas eran tan importantes porque signi- revolución liberal en 1830). 2: Alemaña (unificada en
ficaban acabar co dominio dos estamentos 1871 tras as vitorias prusianas sobre Dinamarca,
privilexiados nos Estados Xerais e polo tanto co Austria e Francia). 3: Italia (unificada en 1861 tras as
monopolio político que exercían. Os grupos privile- campañas militares piamontesas e completada en 1866
xiados non aceptaron as demandas do Terceiro Estado. –anexión de Venecia- e 1870 –anexión de Roma-). 4:
Grecia (independente en 1829 tras unha guerra de
c) Como resposta, os representantes do pobo abandonaron
liberación contra o Imperio turco).
os Estados Xerais e constituíronse en Asemblea
Nacional coa misión de dotar a Francia dunha 7. Fontes dixitais. O calendario republicano
Constitución, rompendo así definitivamente co Antigo
Réxime e iniciando o proceso revolucionario. a) O calendario republicano iniciouse o 22 de setembro
de 1792 porque era o día da proclamación da
4. Fontes materiais. Os símbolos revolucionarios República Francesa, así como o equinoccio de outono
1) Pica: simboliza o pobo en armas. daquel mesmo ano en París.
2) Gorro frixio: na época romana era o distintivo dos b) Os meses do ano eran: Vendémiare (vendimia),
libertos; na Revolución francesa foi adoptada como Brumaire (bruma), Frimaire (orballo), Nivôse
símbolo de liberdade. (nevado), Pluviôse (chuvioso), Ventôse (ventoso),
Germinal (semente), Flóreal (flor), Prairial (prado),
3) Faixa tricolor. Simboliza a Francia revolucionaria. Messidor (colleita), Thermidor (cálido), Fructidor
(froito). Esta denominación inspírase nas estacións e os
seus elementos característicos: Vendémiare-Outubro,
Páxina 49
Brumaire-Novembro, Frimaire-Decembro, Nivôse-
5. Fontes iconografías. A sociedade estamental Xaneiro, Pluviôse-Febreiro, Ventôse-Marzo, Germinal-
Abril, Flóreal-Maio, Prairial- Xuño, Messidor-Xullo,
a) No gravado aparecen, de esquerda a dereita, tres
Thermidor-Agosto, Fructidor-Setembro.
personaxes. O primeiro vai vestido elegantemente e
parece ser un nobre, o segundo sería un membro do c) O novo calendario tiña doce meses de 30 días cada un
clero. Os dous aparecen cunha expresión de sorpresa e con cinco días extra ou seis se era bisesto). Os meses
preocupación mirando un terceiro que se encontra dividíronse en tres semanas de 10 días chamada
tirado no chan. Este terceiro home pertence ao Terceiro decadi. Para os revolucionarios, o calendario
Estado e aparece rompendo unhas cadeas e suxeitando tradicional non seguía unhas normas racionais, as
unha arma. O edificio que aparece ao fondo é a semanas de sete días non encaixaban nos meses, etc.
METODOLOXÍA 2-25
Así pois, o novo calendario era necesario para mentres que no campo político e lexislativo defendían
substituír o antigo, considerado irracional, vello e un recorte do poder da monarquía absoluta e dos seus
creado por un Papa que lle dedicara un ou varios santos ministros en beneficio propio.
a cada día. Esta nova organización disociaría a vida As reivindicacións do clero declaraban a necesidade de
relixiosa da vida civil. reformas administrativas e xudiciais do mesmo tipo
Os cinco últimos días do ano eran festas nacionais. As que as que presentaba a nobreza. No campo social
novas festividades civís foron: a Fête da Vertu (Día da amosaban a súa preocupación polos cambios de
Virtude), a Fête du Genie du Travail (Día do Talento), mentalidade introducidos polas ideas ilustradas e pola
a Fête du Travail (Día do Traballo), a Fête de tolerancia cara aos protestantes.
l’Opinion (Día da Opinión) e a Fête des Récompenses O Terceiro Estado pedía cambios sociais e económicos
(Día da Recompensa) denunciando os abusos dos señores feudais e dos
d) Este calendario foi abolido o 1 de xaneiro de 1806, aínda recadadores de impostos, do décimo e das quintas de
que foi rescatado durante a revolución de 1848 e soldados para o exército real. Pero as peticións máis
posteriormente durante a Comuna de París de 1871. importantes estaban relacionadas coa política:
Finalmente caeu no esquecemento. liberdade de palabra, reunión e, sobre todo, a igualdade
civil dos tres estados solicitando que se duplicara o
8. Fontes audiovisuais. As causas da Revolución número de representantes do Terceiro Estado, que só
existira unha Asemblea e que as votacións se realizaran
a) Os Cadernos de Queixas son uns memoriais ou rexistros por persoa e non por estamento.
que as asembleas de cada circunscrición francesa,
encargada de elixir os deputados nos Estados Xerais, c) Os deputados do Terceiro Estado abandoaron os
enchían con peticións e queixas. Estados Xerais porque o rei nin aceptou a súa petición
de que as votacións se efectuasen por persoa e non por
Os máis famosos foron os que se elaboraron na
estamento.
primavera de 1789, ante a convocatoria dos Estados
Xerais, e que se redactaron para apoiar as discusións Nas votacións por estamento, a nobreza e o clero
sobre os problemas que angustiaban o pobo francés. defendían os seus propios intereses e, unidos, sempre
os derrotaban. En cambio, se a votación era individual,
Constitúen unha fonte importante para coñecer as
ao ser o grupo con máis representantes, o Terceiro
causas da Revolución Francesa porque quedaron
Estado podría levar a cabo as súas reformas. Por iso,
reflectidas as peticións fundamentais do pobo ao seu
ante a negativa ao cambio do tipo de votación, o
goberno, é dicir, recollían o estado de opinión dos
Terceiro Estado abandonou os estados Xerais e
franceses en temas económicos, sociais e políticos.
autoproclamouse Asemblea Nacional depositaria da
b) Os cadernos elaborados pola nobreza mantiñan a súa soberanía nacional, desposuíndo desta o rei.
adhesión aos privilexios sociais e políticos de que
gozaban e soamente condeaban os abusos do fisco e da
Retos na rede
monarquía absoluta. No terreo económico accedían a
certas condicións a determinadas reformas fiscales, Actividade persoal.
2-26 METODOLOXÍA
Revolución Fase 1 Fase 2 Fase 3
(Vén da páxina 2-3) Francesa
democráticas en Francia e noutros países de Europa Período Monarquía República República
occidental; 1848 – revolucións liberais e nacio- constitucional social conserva-
nalistas no Imperio austríaco. dora
Grupo Burguesía Burguesía Burguesía

– Unificacións nacionais: 1870 – unificación ita-
dirixente moderada moderada moderada
liana; 1871 – unificación alemá.
(Convención
xirondina)
Burguesía
radical (Con-
vención
5. (Continuación) de comercio e de negocios e a poder
xacobina)
participar na vida política. Estas foron as da
Revolución. Labor de Abolición dos Lexislación Abolición da
goberno piares do social lexislación
En 1789, con este descontento como telón de fondo, a Antigo Réxime xacobina
coincidencia de dúas graves crises económicas
provocou o estalido dunha revolución: Problemas Os privile- Guerra; Inestabili-
xiados e o rei contrarre- dade política
– A crise económica, que foi consecuencia das malas non aceptan os volución;
colleitas que viñan sucedéndose desde 1760. A alza cambios política do
do prezo dos alimentos, sobre todo do pan, principal Terror.
sustento popular, xerou un gran descontento e
rebeldía entre a poboación. Causas da Traición do rei; Actitude di- Crise polí-
caída invasión tatorial de tica; guerra
– A crise financeira, que tivo a súa orixe na falta de estranxeira Robespierre contra po-
diñeiro da monarquía para sufragar os gastos do tencias ab-
Estado. Para solucionalo, os ministros de Luís XVI solutistas
propuxeron que os privilexiados pagasen impostos.
Estes negáronse a aceptalo e esixíronlle a Luís XVI
que convocase os Estados Xerais, único organismo
que podía aprobar unha reforma fiscal. Isto supuxo (Vén da páxina 2-15)
a posta en marcha do proceso que levaría ao
estalido revolucionario. 5. (Continuación) revolucións de 1848 apareceron os
ideais democráticos como o sufraxio universal
6. O detonante do proceso revolucionario foi a dobre crise masculino, a liberdade de prensa, a abolición da pena
económica e financeira de 1789, agravadas pola negativa de morte e da escravitude e o recoñecemento dalgúns
dos privilexiados a pagar impostos e a súa esixencia de dereitos para os traballadores.
convocatoria dos Estados Xerais. A súa nova negativa, a
aceptar unha maior representación do Terceiro Estado e 6. O Imperio austrohúngaro era un imperio multinacional
que o voto fora persoal en vez de estamental, fixo que os porque no seu seo se encontraban múltiples pobos ou
deputados do pobo chan abandoaran a reunión e se nacionalidades: alemáns, italianos, húngaros,
constituíran en Asemblea Nacional, iniciándose así o romaneses e diversos pobos eslavos. En 1848, unha
proceso revolucionario. serie de levantamentos revolucionarios significaron o
espertar das nacións que se achaban baixo o xugo do
Imperio. Estas revolucións nacionais, en Hungría, en
bohemia, no Norte de Italia e na Confederación
(Vén da páxina 2-7) Xermánica, ademais foron acompañadas do desexo de
construír novos gobernos liberais., igual que a propia
4. (Continuación) ...últimos divídense en xirondinos Viena, onde a revolución obrigou o chanceler
(moderados) e xacobinos (radicais). Metternich a dimitir.
5. Os sans-culottes pertencían aos grupos más humildes 7. Consideramos a revolución de 1848 como a
de París. As súas demandas principais eran o control “primavera dos pobos” porque se produciu, nos pobos
dos prezos, a distribución das terras, a instrución da sometidos aos grandes imperios absolutistas, un
poboación, etc. Os sans-culottes foron os responsables estalido xeneralizado das súas reivindicacións
da radicalización da revolución a partir de 1792, co nacionais fronte a estes imperios.
asalto do palacio real e a proclamación da República e
o seu apoio a Robespierre e os xacobinos. 8. O liberalismo identificaba a soberanía nacional co sufraxio
censitario, mentres que os demócratas estaban a favor do
6. Cadro da Revolución francesa: principio de soberanía popular. Esta propón o sufraxio
METODOLOXÍA 2-27
universal masculino e a ampliación dos dereitos colectivos A perspectiva da obra vén determinada pola técnica do
(reunión, asociación, etc.). clarescuro, os diferentes planos nos que se distribúen as
figuras e o fondo, determinado polos cantís. A liña do
horizonte está por riba das cabezas dos personaxes.
(Vén da páxina 2-19) A luz, de lixeira inspiración caravaggiana, é barroca:
busca os contrastes entre o primeiro plano, co ataúde e
b) Na escea do enterro aparecen os personaxes nun
os relixiosos que ofician a cerimponia e a liña de
primeiro plano: trátase de 27 personaxes, todos
personaxes vestidos de negro. A luz utilízase para
habitantes de Ornans, que Courbet fixo posar no seu
darlles volume aos corpos e para dar un toque
obradoiro. Os homes, á esquerda, visten de negro e
crepuscular que acentúe a soidade da paisaxe.
algúns levan sombreiro de copa. As mulleres, á dereita,
levan cofias brancas con capuchas negras e sosteñen un Destaca no fondo a figura de Cristo que contrasta sobre
pano branco para chorar o morto. No cadro aparecen o ceo: deste xeito, o artista consegue unir
catro portadores do féretro, cinco sacristáns, dous simbolicamente o ámbito do espiritual (o ceo e o
acólitos, o sacerdote e o sepultureiro. Outro grupo de crucifixo) e establecer un contraste co terreal (o ataúde
homes fórmano os dirixentes burgueses (un xuíz, o e os personaxes asistentes ao enterro).
alcalde, un comerciante rico, etc.) e un grupo de
Courbet, nesta obra utiliza unha gama cromática moi
revolucionarios vestindo o atuendo da revolución dos
reducida: negro, branco (nas persoas e obxectos do
anos 1792 e 1793.
primeiro plano), vermello (nas togas e barretes, clara
Un segundo plano está dominado pola paisaxe: os influencia de Velázquez e Zurbarán) e os ocres, verdosos
cantís de fondo flanqueando a escea e as nubes e o ceo e terrosos da paisaxe. Esta redución do cromatismo
aparecen cun ton crepuscular que acentúan o outórgalle unha gran uniformidade ao cadro: ao
dramatismo da escea. uniformizar a escea do enterro coa paisaxe consegue que
toda a obra participe do dramatismo do momento.
c) A obra, pintada ao óleo, ofrece unha composición
aberta determinada polas figuras de pé despregadas de
d) Resposta persoal. Courbet con esta obra pretendía
forma horizontal do mesmo xeito que os frisos dos
plasmar un acontecemento social (que sabía que
sarcófagos romanos. A ondulación que marcan os
constituiría un acto provocativo) para reaccionar contra
personaxes do cadro imita a do relevo do fondo, de
a estética romántica que imperara ata o momento.
modo que personaxes e redonda se integran á
perfección. Os personaxes agrúpanse por xénero, de O cuestionamento da xerarquía dos xéneros que
xeito que as mulleres se manteñen separadas dos Courbet plasmou nesta obra provocou que o cadro fora
homes á dereita. clasificado como obra “socialista” pola crítica.
En canto ás liñas, destaca o contraste entre a A pesar das críticas, Courbet estaba convencido da
verticalidade das figuras asistentes ao enterro e a validez da realidade que plasmaba nas súas obras e nas
horizontalidade das nubes e os precipicios do fondo. súas obras posteriores non deixou de reflectila.
2-28 METODOLOXÍA
TICHING WEBS
http://www.claseshistoria.com/c-maps/mapa-
revolucions.html?utm_source=tiching&utm_medium=referral
http://www.claseshistoria.com/revolucionesburguesas/revolucionfrancesaproceso.htm
?utm_source=tiching&utm_medium=referral
http://clio.rediris.es/udidactica/sufragismo2/revfran.htm?utm_source=tiching&utm_me
dium=referral
http://www.claseshistoria.com/revolucionesburguesas/+textotouchard.htm?utm_sourc
e=tiching&utm_medium=referral
http://iris.cnice.mec.e/kairos/ensenanzas/eso/contemporanea/antiguo_05_00.html?ut
m_source=tiching&utm_medium=referral
http://www.tiching.com/69190 http://www.spanisharts.com/history/del_neoclasic_romant/romanticismo.html
http://www.tiching.com/733213 https://www.youtube.com/watch?v=DR8PsY-STkQ
http://www.tiching.com/745981 https://www.youtube.com/results?search_query=historia+de+los+derechos+humanos
FIGURA 1
AGENTES E FACTORES ITALIA ALEMAÑA
Estado que dirixe a unificación Reino de Sardeña e Piamonte Reino de Prusia

Monarca Vítor Manuel II Guillerme I
Primeiro ministro Cavour Bismarck
Data de consecución da unidade 1861 (completada en 1870) 1871
Fases da unificación 1. Anexión da Lombardía (1859) 1. Zollverein (1834)
2. Incorporación dos estados do 2. Parlamento de Frankfurt (1848).
Centro de Italia e do Reino das
3. Vitorias prusianas contra
Dúas Sicilias (1860)
Dinamarca (1864), Austria (1866) e
3. Proclamación do Reino de Italia Francia (1870).
(1861)
4. Proclamación do II Imperio
4. Incorporación do Véneto (1866) Alemán (1871)
5. Anexión de Roma (1870)
METODOLOXÍA 2-29
2-30 METODOLOXÍA
METODOLOXÍA 2-31
2-32 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 03
A orixe da industrialización
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 3-1
3 A ORIXE DA INDUSTRIALIZACIÓN
Páxs 50 e 51
INICIAMOS O TEMA
Meunier para observar como a revolución industrial
transformou a paisaxe e preguntaremos:
Que imos traballar?
− Que elemento da imaxe che chama máis a
■ Nesta unidade os alumnos e as alumnas estu- atención? De que cres que son estas che-
darán os seguintes contidos: mineas?
− O aumento demográfico e a expansión agrícola, a − Como sería unha imaxe dese mesmo territorio no
revolución dos transportes e o comercio. século XVII? Que cambios experimentou coa
− O nacemento da industria e a máquina de vapor. industrialización?
− O capitalismo industrial. Logo, observaremos no mapa de que forma e en que
− A nova sociedade de clases e os novos move- datas se expandiu a Revolución Industrial por
mentos sociais. Europa.
■ Despois leremos os dous seguintes parágrafos e

Introducimos o tema formularemos as seguintes preguntas para avaliar a
■ Para introducir o tema leremos os dous primeiros comprensión das ideas estudadas:
parágrafos da explicación e anotaremos no encerado − Que caracteriza o capitalismo?
os cambios ocorridos entre finais do século XVIII e o
século XIX: − Cales foron as dúas clases sociais que apa-
receron coa Revolución Industrial?
− Transformación do sistema de produción de bens.
− As máquinas substituíron o traballo manual. ■ Logo, observaremos o eixe cronolóxico e
− Aparición do vapor como nova fonte de enerxía pedirémoslle ao alumnado que identifique os novos
para accionar a maquinaria. inventos propios da Revolución Industrial.
− Novos medios de transporte nos que se aplica a Para finalizar, o alumnado resolverá as preguntas
enerxía do vapor, como o ferrocarril. formuladas e comentarémolas entre todos.
Acto seguido prestarémoslle atención á pintura de
3-2 METODOLOXÍA
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR Viaxamos pola Internet
■ Texto e esquemas páxs. 50 e 51. Ler e comprender o Para ter unha noción básica do fenómeno coñecido
Páxs 50 e 51
texto e os esquemas adxuntos para responder de forma como protoindustrialización, paso previo á Revolución
individual as preguntas. Industrial que traballaremos nesta unidade, o alumnado
poderá consultar o seguinte enlace:
DIXITAL
■ Act. 3 apartado Que sabemos? Interpretar a infor-
mación representada nun mapa e expola de forma oral ou Tras a lectura do texto, comentaremos os seus contidos
por escrito de forma comprensible. formulando en voz alta estas preguntas:
− Que é a protoindustrialización? En que se dife-

COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA renciaba do traballo gremial ou artesanal? E do
■ Texto e esquemas páxs. 50 e 51. Ler o texto traballo fabril?
introdutorio e contestar as preguntas para comprobar a − Cando e onde se desenvolveu a protoindustrializa-
súa comprensión por parte do alumnado. ción? Xurdiu posteriormente a industria en todos
estes lugares?
■ Acts. 1 e 2 apartado Que sabemos? Explicar a orixe
dos termos "Revolución Industrial" e "paisaxe negra". − En que consistía o domestic system? E o putting out
system?
■ Act. 2 apartado Que sabemos? Describir cos
adxectivos apropiados unha paisaxe industrial. − Cal foi o paso seguinte ao putting out system? En
que se diferenciaba deste último sistema produtivo?
APRENDER A APRENDER
■ Acts. 2 e 3 apartado Que sabemos?. Analizar os datos
representados nunha pintura e nun mapa para contestar
adecuadamente as preguntas.
Rexeitamos a explotación infantil Páxina 51

■ Neste tema estudaremos as condicións laborais do • O paso dun sistema de produción case artesanal a un
proletariado e estudaremos a explotación infantil. moderno, relacionado coa creación de fábricas supuxo
un cambio tan grande nos patróns de consumo que
Explicarémoslles que os nenos eran os preferidos polos
debe ser considerado como “revolucionario”. De feito,
propietarios das fábricas porque polo seu tamaño eran os
xunto á revolución neolítica, é considerado un dos
únicos que podían facer determinados traballos e porque
dous maiores procesos de transformación na historia
lles pagaban moito menos que aos adultos.
da Humanidade.
Tras esta explicación, proporemos un debate na aula
• As chemineas e o fume permiten imaxinar o forte
guiado coas seguintes cuestións:
impacto medioambiental producido pola implanta-
− Que efectos cres que podían causar as longas ción das fábricas e o resto de instalacións industriais.
xornadas de traballo nos nenos?
Chámaselles “paisaxes negras” pola deterioración dos
− Por que cres que é importante que os nenos estuden
espazos circundantes, onde antigos prados e bosques
en lugar de traballar?
que rodeaban as grandes cidades son substituídos por
− Coñeces alguén da túa familia que traballara cando fábricas que contaminan o medio.
era neno?
• O berce da Revolución Industrial foi Gran Bretaña, en
− Actualmente existen estas condicións de traballo para
especial Inglaterra (área de Manchester-Liverpool) e
os nenos no noso país? E noutros lugares?
Gales. Ao longo do século XIX expandiuse polo norte
e centro de Europa (Francia, Bélxica, Países Baixos). A
Libro dixital finais do século XIX, o proceso de industrialización foi
alcanzando os países da Europa mediterránea e do
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá re- Leste.
solver individualmente e comprobar se as solucións son co-
rrectas. Actividades abertas que o alumnado poderá so-
lucionar e o profesor ou profesora, posteriormente, corrixirá.
METODOLOXÍA 3-3
Páxs 52 e 53
1. COMO CAMBIOU A PRODUCIÓN DE…
A. Factores que impulsaron a industrialización de mercadorías?

■ En primeiro lugar comprobaremos algúns − Que máquinas e fontes de enerxía son as máis
coñecementos previos sobre o tema: importantes na actualidade?
− Sabes que foi a Revolución Industrial? A partir das súas respostas, explicaremos os cambios
nos distintos sectores con exemplos da época e
− Cando e en que país se iniciou? insistiremos na importancia da sincronía.
Tras axudalos a contestar estas preguntas, explica- Poden pór as súas ideas por escrito realizando nese
remos as vantaxes que presentaba Gran Bretaña momento o exercicio 2.
respecto a outros países, facendo o exercicio 1.
Despois comentaremos a importancia do sector téxtil e
do comercio internacional describindo a apertura do C. O sistema fabril de produción
Canal de Suez en 1869.
■ Neste caso, utilizaremos a lámina de mecanización, o
gráfico de consumo de enerxía e o debuxo das fábricas
para formular as seguintes preguntas:
B. Un conxunto de “revolucións paralelas”
− Que elementos modernos podes observar no gravado
■ Empezaremos anotando no encerado as palabras de mecanización?
clave do esquema Factores...: agrícola, demográfica,
− Cales eran as principais fontes de enerxía? Como se
tecnolóxica, transporte, comercio e finanzas.
mide a produción enerxética?
Pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas que poñan − Que partes podes distinguir no debuxo da fábrica?
exemplos de que puido ter pasado para que se producira
Realizaremos os exercicios 3 e 4 para fixar as ideas
unha revolución nos distintos sectores.
traballadas.
■ Para axudalos, iremos da actualidade cara ao pasa- Terminaremos respondendo o exercicio 5 a modo de
do con preguntas do tipo: síntese.
− Cales son os principais medios hoxe para o transporte
3-4 METODOLOXÍA
■ Acts. 1 e 5. Elaborar un texto argumentativo utilizando No seguinte enlace os alumnos e as alumnas
Páxs 52 e 53
o vocabulario propio das ciencias sociais. encontrarán un texto no que se explica por que a
■ Act. 3. Definir o concepto "mecanización" e relacio- Revolución Industrial tivo lugar en Gran Bretaña:
nalo co proceso de produción de bens durante a http://www.tiching.com/74367
Revolución Industrial.
■ Act. 4. Elaborar un texto descritivo a partir da Despois da súa lectura, contestarán de forma individual
observación de diversas ilustracións. as seguintes preguntas:
− Que factores políticos favoreceron o inicio da
APRENDER A APRENDER Revolución Industrial en Gran Bretaña?

− Como contribuíu a existencia do extenso imperio
■ Act. 2. Analizar e relacionar entre si as múltiples
colonial británico ao desenvolvemento da industria?
causas que conduciron á Revolución Industrial.
− Que consecuencias demográficas tivo a revolución
■ Act. 4. Utilizar a memoria fotográfica para fixar os agrícola? Como contribuíron á industrialización?
coñecementos e deducir o funcionamento dun proceso a
− Que grupos sociais impulsaron o proceso indus-
partir das imaxes analizadas.
trializador? Que peso tiñan en Gran Bretaña?
DIXITAL − Que factores xeográficos favoreceron o despegue da

Revolución Industrial en Gran Bretaña?
■ Act. 4. Observar diversas ilustracións e interpretar a
información que proporcionan.

 A actividade 1 de Ampliación permitirá ampliar os
coñecementos sobre os factores decisivos para que se
desenvolvera a Revolución Industrial en Gran Bretaña.

3. A mecanización consiste no uso de máquinas com-
Páxinas 52 e 53 plementadas con traballo humano para a produción de
bens.
1. Gran Bretaña foi first comer da Revolución Industrial ao Entre as consecuencias que tivo destaca a redución de
reunir unha serie de factores tanto económicos como tempos na fabricación de produtos así como no seu
institucionais, entre os que destacan: transporte e comercialización grazas a inventos como o
– Unha monarquía parlamentaria que limitaba as pre- ferrocarril ou o barco de vapor. Ademais produciu un
rrogativas reais e un parlamento con forte repre- notable aumento da produtividade.
sentación da burguesía.
4. No debuxo pódese observar un edificio de catro plantas,
– Dispoñibilidade de recursos e materias primas, en onde están funcionando unha vintena de máquinas
especial carbón galés a ceo aberto. accionadas por uns poucos operarios. Case todas elas
– Unha rede de transportes fluviais moi potente contan cunha roda que fai moverse algún tipo de cinta.
complementada de forma progresiva coa construción O sistema fabril consiste na produción en serie, con
do ferrocarril. axuda das máquinas, de bens estandarizados, é dicir,
– O aumento demográfico que creou unha forte deman- similares os uns aos outros.
da de bens e servizos. En vertical e no centro da fábrica ascende unha tubería
– Unha ampla rede comercial internacional con que distribúe enerxía (vapor) para provocar o
presenza en América, África e Asia, onde existían movemento da maquinaria. A enerxía procede dun
mercados para vender os seus produtos. depósito de auga que se quenta formando vapor que
ascende ao resto de máquinas.
2. Os cambios que fixeron posible a Revolución Industrial
son unha combinación de procesos de modernización visi- 5. Resposta persoal. O alumno debe reflexionar sobre
bles na agricultura, a poboación, a tecnoloxía, o trans- como, despois de séculos de produción artesanal, a
porte, o comercio e o sistema financeiro. Non se pode introdución de máquinas cambiou non só a forma de
entender o conxunto sen a achega individual de cada un fabricar, senón tamén o xeito de consumir da
deles. humanidade.
METODOLOXÍA 3-5
Páxs 54 e 55
2. AS TRANSFORMACIÓNS DA …
Cambios na propiedade e nos cultivos − Que diferenzas observas entre os antigos arados e o
■ Comezaremos localizando o proceso en Gran Bretaña que ves na ilustración?
e no século XVIII. Despois formularemos algunhas − Cales son as máquinas que podes observar?
cuestións tras observar o cadro de Lhermitte: − Que chama máis a atención de cada unha delas?
− Que cambios son necesarios para que unha Agora débense explicar as achegas desas máquinas:
agricultura produza máis e mellor?
− O arado de Rotherham profundaba máis e cubría as
− Como era a agricultura no Antiguo Réxime? sementes con terra.
− Que diferenza existe entre unha agricultura de − Este sistema perfeccionouse coa sementadora.
subsistencia e unha de mercado?
− A segadora cortaba e recollía o cereal.
■ A continuación, escribiremos no encerado unha táboa − A trilladora trituraba o gran de cereal para separalo.
con dúas columnas: propiedade e cultivos.
Terminaremos este apartado resolvendo as cuestións 3 e
Leremos o texto dos campos pechados e os dous
4.
primeros apartados. Despois, pedirémoslles aos alumnos
que sitúen palabras clave en cada columna. ■ Pasamos ao epígrafe, O aumento da produción.
Observaremos o cadro da rotación cuadrienal e Leremos o texto, observaremos o gráfico do prezo do
describiremos en que consiste o ciclo. trigo e formularemos as seguintes cuestións:
Para acabar este apartado proporémoslles realizar o − Cales foron as consecuencias de todos estes
exercicio 1, 2 e 3 e corrixilos en voz alta. cambios?
− Que alimentos se incorporaron á dieta popular?
Novas máquinas e aumento da produción Para relacionar estes elementos e as consecuencias que
■ Os alumnos e as alumnas observarán os gravados supuxeron realizaremos as actividades 5 e 6.
que ilustran as novas máquinas e despois
formularánselles algunhas preguntas:
3-6 METODOLOXÍA
■ Acts. 1 a 4. Comprender, definir e utilizar o vocabu- Para reforzar a información que estudaron sobre as
Páxs 54 e 55
lario propio das ciencias sociais. transformacións da agricultura, os alumnos e as alumnas
■ Act. 2. Ler e comentar un texto de carácter histórico consultarán o seguinte enlace:
elaborando un texto comparativo. http://www.tiching.com/74349
■ Acts. 1, 3, 4 e 6. Elaborar textos expositivos e descri-
Despois de ler toda a información do texto contestarán
tivos que sinteticen as ideas e conceptos estudados no
individualmente as seguintes preguntas:
apartado.
− Como definirías revolución agrícola? Cando e onde
DIXITAL se iniciou?

■ Act. 4. Interpretar debuxos esquemáticos e describir a − Que nova maquinaria se empezou a utilizar no
información que nos proporcionan. campo británico? Con que materiais estaba fabri-
cada? Con que enerxía se movía?
■ Act. 5. Interpretar un gráfico e exponer a información
− Que significa "agricultura científica"? En que
que nos proporciona por escrito.
aspectos se concretou?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR. − Que cambios na propiedade agrícola permitiron a
transformación da agricultura?
■ Acts. 1, 5 e 6. Argumentar de forma lóxica e coherente
− Que melloras se introduciron na gandería? Con que
as explicacións dos conceptos e fenómenos estudados.
obxectivos?

 Na actividade 1 de Reforzo repasarase a interrelación
entre a Revolución Industrial e a Revolución Agrícola.

4. As tarefas agrícolas dos debuxos son a sementeira, a
Páxinas 54 e 55 sega e a trilladura. Para estas tarefas utilizábase a sega-
dora, unha sementadora mecánica e a trilladora. Os
1. O cercamento dos campos consistiu nunha serie de leis novos sistemas de arado e sementeira permitían remover
que permitiron o valado e a privatización de numerosas a terra con maior facilidade e profundidade, así como
parcelas de terras. cubrir as sementes con terra para protexelas do vento e
dos animais.
Este proceso beneficiou os propietarios máis ricos, xa que
puideron producir máis e mellor ao non ter que compartir 5. A alza dos prezos agrícolas (incremento da demanda) foi
as súas parcelas con outros pequenos propietarios. un estímulo para que os agricultores mellorasen os
Pola súa parte, os campesiños máis desfavorecidos das sistemas de produción (aumento da oferta) porque as
aldeas non puideron accederá compra destas parcelas ao expectativas de obter grandes beneficios eran moito
carecer de medios suficientes e tiveron que emigrar ás maiores.
cidades. Os cambios institucionais (leis de cercamentos) e o
aumento dos prezos foron mecanismos que animaron os
2. A principal vantaxe que ofrecía o sistema de campos produtores a investir na mellora das súas parcelas e a
pechados é que os propietarios podían elixir que, como e introducir novos cultivos. Por iso se consideran estes
cando cultivar sen ter que compartir as súas decisións con cambios unha forma de introdución do capitalismo no
outros propietarios. Isto xerou investimentos e innovacións sector primario.
que xeraron unha agricultura máis eficiente e produtiva.
Por iso se considera que este cambio institucional facilitou 6. A revolución agrícola afectou de diferentes formas os
a introdución do capitalismo na agricultura. grupos sociais implicados nela. Os grandes propietarios
3. O sistema Norfolk consiste en rotar cada ano os cultivos víronse beneficiados ao introducir prácticas capitalistas
nun terreo dividido en catro parcelas. Nunha das na xestión das súas empresas agrarias; os campesiños
parcelas sementábanse plantas forraxeiras que pobres víronse prexudicados ao non poder competir cos
rexeneraban a terra e servían de alimento para o gando. terratenentes e o conxunto da poboación puido
Este sistema permitiu suprimir o barbeito e aumentar a aproveitarse dunha maior e máis variada oferta de
superficie cultivada e a súa produtividade. produtos agrícolas e gandeiros.
METODOLOXÍA 3-7
Páxs 56 e 57
3. JAMES WATT E A MÁQUINA DE VAPOR
A. A máquina de vapor Para apuntalar este contido leremos o texto das vantaxes
■ Para empezar, leremos a biografía de James Watt do ferrocarril e realizaremos os exercicios 1, 2 e 3.
para situarnos na segunda metade do século XIX. ■ Observaremos o mapa da rede ferroviaria europea e
A continuación, observaremos os dous debuxos da sinalaremos:
máquina de vapor e, con axuda do texto que os − O ferrocarril expandiuse de forma proporcional ao
acompaña formularemos as seguintes cuestións: desenvolvemento industrial dos países europeos.
− Como se xeraba o vapor? De que forma se − A rede ferroviaria permitiu aumentar o comercio inte-
accionaba? rior e exterior, e consolidar así a industrialización.
− O vapor xeraba movemento, como se transmitía ese Ao tratarse de: Protagonistas da Historia, resolveremos
movemento? os exercicios de forma conxunta.
− A que sectores se puido aplicar a máquina de vapor? Finalmente, daremos algunhas orientacións para realizar
■ Despois pasaremos a explicar con axuda do encerado o exercicio 4:
a diferenza entre aumento da produción e aumento da − Que argumentos utilizariades para convencer os
produtividade. empresarios de por que comprar esa máquina?
− Como describirías o seu funcionamento?
B. A locomotora e o ferrocarril
■ Preguntarémoslles ás alumnas e aos alumnos que − A que sectores o dirixirías?
vantaxes cren que podía ofrecer o ferrocarril. As Para finalizar, deberíase facer unha posta en común oral
respostas deberían ir orientadas a: dos resultados deste exercicio.
− Permitía trasladar maior cantidade de persoas.
− Cabían máis mercadorías para transportar.
− Todo se facía en moito menos tempo.
3-8 METODOLOXÍA
■ Act. 3. Ler un texto de carácter histórico e comentalo Os alumnos e as alumnas poderán encontrar máis infor-
Páxs 56 e 57
utilizando o vocabulario propio da materia. mación sobre a historia do ferrocarril no seguinte enlace:
■ Acts 1, 4. Elaborar textos descritivos utilizando o http://www.tiching.com/747751
vocabulario acerca da máquina de vapor, o seu funciona-
mento e aplicacióná fábrica téxtil e ao ferrocarril. Unha vez que finalicen de ler o texto, comentarémolo
coa axuda das seguintes preguntas:
APRENDER A APRENDER
− Cales eran as principais fontes de enerxía antes do
■ Act. 4. Organizar a información estudada no apartado século XVIII?
en forma de presentación pública.
− Cales cres que eran os principais medios de

transporte de mercadorías e de persoas antes da
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR Revolución Industrial?
■ Act. 4. Planificar e desenvolver unha presentación em- − Que nova aplicación da máquina de vapor se
presarial argumentando de forma lóxica os principais descubriu a principios do século XIX? A que novo
puntos expostos. medio de transporte deu lugar?
− Que factores permitiron o desenvolvemento do ferro-
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA
carril? Que se pretendía que transportase?
■ Act. 1 a 4. Describir a principal innovación técnica do − Cales foron as primeiras liñas de ferrocarril en Gran
século XVIII, a máquina de vapor, e as súas aplicacións
Bretaña?
na industria e o ferrocarril.
− Que dificultades técnicas tivo que enfrontar a
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA creación da rede ferroviaria en Gran Bretaña?
− Por que o ferrocarril foi un estímulo para a economía
británica?
entre a Revolución Industrial e a Revolución dos
Transportes.

O alumno deberá facer fincapé no funcionamento da
Páxinas 56 e 57 máquina de vapor:
1. As dúas innovacións que se uniron para crear o – Unha gran caldeira alimentada por carbón
ferrocarril foi o sistema de raís e a máquina de vapor. transformaba a agua en vapor.
Os vellos raís de madeira tirados por animais foron – O vapor penetraba nun cilindro e movía un pistón
substituídos por outros de ferro e locomotoras respec- que subía e empurraba un balancín.
tivamente. – Unha vez no condensador, o vapor arrefriábase e
A máquina de vapor situábase na cabeceira e abastecíase facía baixar de novo o pistón e o balancín.
mediante unha vagoneta de carbón colocada detrás da O movemento alterno lineal, de suba e baixada, era
locomotora. transmitido mediante unha biela a un volante para
2. O mapa amósanos como Inglaterra foi pioneira na transformalo en xiratorio.
construción do ferrocarril. Na presentación pódese explicar o reducido custo,
Ese mesmo país contaba coa rede máis extensa no espazo e requirimentos de instalación dunha máquina de
século XIX, se ben no norte de Europa o ferrocarril se vapor, pois só necesita abastecerse de forma constante
expandiu a gran velocidade. de auga e carbón suficiente para producir vapor.
Os sectores económicos máis beneficiados pola cons- Polo que se refire ao gravado dunha fábrica téxtil, débese
trución do ferrocarril foron a industria e o comercio. pór a énfase en como a máquina de vapor produce
suficiente enerxía como para pór en movemento os eixes
3. Respecto ás vantaxes do ferrocarril, pódese observar que á súa vez accionan as roldanas. A partir de aí,
como transportaba moita máis cantidade de persoas e conseguen transmitirlles esa forza a unhas correas de
mercadorías. Ademais facíao na metade de tempo de coiro.
media e cun custo moi inferior ao das antigas
dilixencias. Isto tería unha grande aplicacióná maquinaria téxtil tanto
para fabricar fíos como tecidos en moito menos tempo e
4. Resposta persoal. producindo moita máis cantidade.
METODOLOXÍA 3-9
Páxs 58 e 59
4. DESENVOLVEMENTO DA INDUSTRIA…
A industria téxtil e a siderurxia Para terminar con este contido pedirémoslles que
■ En primeiro lugar, observaremos o gráfico do realicen os exercicios 5 e 6.
consumo de la e algodón en Inglaterra e faremos o
A minaría do carbón e a expansión…
exercicio 1.
A continuación, leremos este subapartado e farémoslles ■ Tras a lectura do epígrafe, anotaremos no encerado
unha batería de preguntas ao alumnado dirixidas a algúns exemplos da relación entre carbón e ferro:
traballar os principais conceptos: − Foi a gran materia prima da revolución industrial.
− Que vantaxes tiña o uso do algodón respecto a outros − A rexión de Gales foi a maior produtora.
tecidos? − Siderurxia e carbón asociáronse para abaratar custos.
− Por que tiña un baixo custo? Analizaremos as consecuencias humanas e medioam-
Seguiremos anotando no encerado o nome dos principais bientais da explotación do carbón a través do gravado de
inventos e expondo as consecuencias de cada un: 1843 e do texto das paisaxes negras
− Lanzadeira voante de John Kay. Terminaremos esta sección coa resolución dos exercicios
− Spinnning Jenny, Mule e Water Frame. 2, 7 e 8.
− Tear mecánico de Cartwright. ■ Finalizaremos este apartado coa lectura do texto
Observaremos o debuxo da lanzadeira voante e sobre a expansión comercial e diferenciaremos entre tres
resolveremos os exercicios 3 e 4. niveis de mercado:
Pedirémoslle ao alumnado que lea individualmente o − Mercados comercais ou locais.
texto sobre a siderurxia e que observe o esquema − Comercio nacional e ferrocarril.
produtivo do aceiro e formularemos estas preguntas: − Comercio internacional e barco de vapor.
− Por que o carbón de coque aumentou a produción de Terminaremos remarcándolle ao alumnado a importancia
ferro? Para que servía o convertedor Bessemer? da actividade mineira, industrial e do transporte.
− Para que se utilizaba o ferro?
3-10 METODOLOXÍA
SOCIAIS E CÍVICAS Viaxamos pola Internet
■ Act. 8. Identificar o traballo infantil como algo negativo Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
Páxs 58 e 59
e impropio dunha sociedade democrática e avanzada. información sobre a expansión comercial do Reino Unido
no seguinte enlace tiching:
■ Act. 2. Comentar un texto literario e extraer informa-
ción histórica relevante del. Unha vez que terminen de ler o texto, poderán con-
testar, de forma individual, as seguintes preguntas:
■ Act. 3 a 7. Elaborar textos descritivos e argumentati-
vos utilizando o vocabulario propio da materia traballado − Que dúas circunstancias alentaron a expansión
nesta dobre páxina. comercial en Inglaterra?

− Que factores contribuíron á consolidación do
DIXITAL mercado interno?
■ Act. 1. Interpretar a información presentada en forma − Que factores contribuíron á expansión do mercado
de gráfico de columnas e poñer as conclusións por exterior?
escrito. − Que importancia tiveron as colonias para o despegue
■ Acts. 4 e 6. Obter información a partir e a consolidación da Revolución Industrial en
da
Inglaterra?
interpretación de dous debuxos esquemáticos.
■ Act. 8. Obter información relevante a partir da análise
dunha litografía.

entre a Revolución Industrial e a expansión comercial.

indianas, tecidos de algodón estampados procedentes da
Páxinas 58 e 59 India.
4. O proceso de mecanización levouse a cabo mediante a

1. Ata principios do século XIX, o consumo de la foi
introdución de artefactos que producían gran cantidade
superior ao de algodón. Esta tendencia cambiou de
de fíos e tecidos en moito menos tempo.
forma espectacular xa que cara a 1840 o consumo de
algodón case dobraba o da la. A lanzadeira voante de John Kay era unha máquina
accionada por pedais que provoca unha oscilación do
O cambio foi debido á grande aceptación que tivo o
tear cara á dereita e á esquerda. Unha peza en forma de
algodón entre os consumidores por resultar máis hixié-
barco (lanzadeira) aproveita ese movemento oscilatorio
nico, suave e fácil de lavar que a la.
para tramar o tecido a gran velocidade e situalo nunha
bobina.
2. Charles Dickens describe a crúa realidade da cidade
industrial marcadas pola contaminación medioam-
5. Os produtos que fixeron aumentar a demanda de ferro
biental e acústica causada polas fábricas.
foron a fabricación de barcos, municións, máquinas e
O termo “paisaxes negras” alude tanto ao fume das ferramentas.
fábricas como á auga dos ríos que perderon a súa
transparencia debido aos vertidos que lle chegan. O invento que permitiu producir ferro en gran cantidade
foi a introdución do carbón de coque nos altos fornos.
3. O primeiro sector produtivo que encabezou a indus-
trialización foi o téxtil, en concreto a produción de fíos e 6. O aceiro é unha mestura de ferro e carbono.
tecidos. Un convertedor Bessemer funde ambos materiais con
A materia prima que se utilizaba era o algodón en rama, axuda do carbón de coque, do que se obtén aceiro que é
importado da India e dos Estados Unidos. introducido en moldes. Outras máquinas como as
laminadoras permiten producir pranchas de aceiro que
O goberno inglés contribuíu á expansión da industria xa poden ser utilizadas para diferentes usos.
algodoneira mediante a prohibición de importar
METODOLOXÍA 3-11
Páxs 60 e 61
5. O CRECEMENTO DA POBOACIÓN E O…
A. A revolución demográfica B. A expansión das cidades

■ Comezaremos o apartado lendo a introdución e ■ Leremos o apartado e logo preguntarémoslle ao
formulando a idea da interrelación entre os distintos alumnado:
procesos da industrialización. − Cales foron os cambios máis significativos que se
Formularemos, para comentar os datos máis produciron nas cidades?
significativos do gráfico, a resolución do exercicio 1, con − En que consiste o éxodo rural?
axuda destas preguntas:
− Como se visualiza segregación social?
− En que país se advirte unha maior urbanización?
A continuación observaremos con detemento as imaxes
− Onde se mantén unha poboación rural maior que a dos barrios burgueses e os barrios obreiros. Faremos o
urbana durante todo o período? exercicio 4 para comparar ambas as dúas imaxes.
− Que país acaba en 1911 por conseguir que a súa
■ Seguidamente observaremos o plano do crecemento
poboación urbana superara a rural?
urbano e relacionarémolo co exercicio número 3.
■ A continuación leremos o epígrafe, observando os
Por último formularemos un pequeno debate na clase
gráficos da evolución demográfica inglesa e europea, e
sobre a base das seguintes preguntas:
realizaremos un esquema no encerado:
− Causas: maior produción de alimentos, progresos da − Crece a poboación agora como o facía entón? En que
hixiene e avances médicos. continentes?
− Posibilitan: diminución da mortalidade, aumento da − Que cres que se construían antes, as vivendas ou as
esperanza de vida e incremento da natalidade. infraestruturas?
− Consecuencias: incremento da poboación a ritmo − Que vantaxes e inconvenientes che formula vivir no
vertixinoso, coñecido como Revolución Demográfica. campo e na cidade?
Terminaremos este epígrafe contestando as cuestións ■ Para finalizar este apartado faremos os exercicios 5 e
formuladas no exercicio 2. 6.
3-12 METODOLOXÍA
■ Act. 4. Elaborar un texto comparativo entre un barrio Para obter máis información sobre a cidade industrial, os
Páxs 60 e 61
burgués e un barrio obreiro. alumnos e as alumnas poderán consultar este enlace:
■ Acts. 5 e 6. Buscar explicacións multicausais para
Unha vez que consulten o dosier dixital, comentarémolo
comprender as tendencias demográficas actuais e avaliar
formulando as seguintes preguntas, que nos conducirán
as súas consecuencias.
a abrir un debate acerca das condicións de vida na
■ Acts. 5 e 6. Desenvolver o gusto pola aprendizaxe cidade industrial:
continua e a investigación acerca de fenómenos histó-
− Por que as cidades creceron no século XIX?

ricos e de actualidade.
− Que transformacións sufriron os centros urbanos?
DIXITAL Que funcións cumprían e quen os habitaba?
■ Act. 3. Interpretar a información presentada nun plano − Onde se instalou a burguesía? Como eran as súas
e plasmar as conclusións principais por escrito. casas e os barrios onde vivían?
− Onde se localizaba a industria? E as vivendas dos
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA obreiros?
■ Acts. 1 e 2. Analizar e comprender os datos cuantita- − Como eran os barrios obreiros? E as vivendas que
tivos recollidos nunha táboa e nun gráfico, e comentar as ocupaban? Que che parecen as súas condicións de
conclusións por escrito. vida?
− Como imaxinas a vida nunha cidade industrial do
século XIX? Que adxectivos a poderían describir?
 Na actividade 1 de Ampliación os alumnos ampliarán os Imaxina que es un burgués e logo un obreiro.
seus coñecementos sobre o éxodo rural en Gran Bretaña Descríbea segundo os seus respectivos puntos de
e o crecemento das cidades. vista.

burguesía propietaria das fábricas e negocios se situou
Páxinas 60 e 61 en novos barrios residencias, mentres que os obreiros o
fixeron en suburbios carentes de infraestruturas básicas
1. A revolución demográfica inglesa foi un proceso de (auga, rede de sumidoiros, luz, asfaltado de rúas, etc.).
crecemento sostido da poboación baseado nun lixeiro
5. Durante o século XX a poboación europea pasou dos
aumento da natalidade e nun acusado descenso da
400 aos 800 millóns de habitantes. Porén, nos últimos 40
mortalidade a partir de 1740. Como consecuencia disto a
anosa apenas creceu.
poboación inglesa dobrouse ao longo do século XVIII
pasando de 5 a 10 millóns de habitantes. As consecuencias sociais e económicas consisten nun
envellecemento da poboación e unha carencia de man de
2. O peso da poboación europea sobre o conxunto mundial obra de orixe europea para soster a estrutura produtiva
era moi elevado nesta época. En conxunto, a maior parte dos países e os seus sistemas de protección social. Por
dos Estados experimentaron un progreso demográfico iso o fenómeno da inmigración ten tanta importancia na
bastante notable ao longo do século XIX. Europa actual.
Na actualidade dita representatividade decaeu polo
6. A taxa de urbanización (porcentaxe de poboación que
envellecemento da poboación. Asia e África soportan o
vive en cidades) roza o 60% na actualidade e continúa
maior peso do crecemento da poboación mundial.
en aumento. A razón principal é que nelas se sitúan a
3. A industrialización favoreceu o crecemento das cidades maior parte dos servizos. Isto ten unha dobre dimensión:
porque nelas situábanse fábricas que requirían moita por un lado, empregan a maior parte da man de obra; por
man de obra. O éxodo rural dirixiuse cara a estes outra, son centros de consumo deses mesmos servizos.
núcleos urbanos que aumentaron de forma considerable En consecuencia, a poboación agraria segue diminuíndo,
a súa poboación. se ben nos países desenvolvidos existe certo movemento
4. A cidade industrial forzou a ampliación do antigo de volta ao campo.
trazado urbano de rúas estreitas e irregulares. A presenza
de centros fabriles creou barrios novos.
Isto modificou a estrutura social das cidades, posto que a
METODOLOXÍA 3-13
Páxs 62 e 63
6. O TRIUNFO DO CAPITALISMO
O capitalismo industrial para asegurar a súa comprensión preguntarémoslles:
■ Empezaremos lendo o parágrafo introdutorio e este − Que capital inicial achegou cada un dos socios?
subapartado. A continuación formularemos algunhas pre- − Que relación existe entre o capital inicial achegado, o
guntas para aclarar os contidos: número de accións e os votos no Consello?
− En que consiste o capitalismo?
− Que é a oferta e a demanda? Proteccionismo e librecambio.
− Como se organiza a lei da competencia? ■ Explicaremos en que consiste a imposición de
aranceis e a diferenza entre proteccionismo e libre-
A continuación, observaremos o cadro: Crise econó-
cambio.
micas, comparando como operaban na época das de
subsistencia e as de sobreprodución. A continuación, leremos o texto sobre o librecambismo e
afianzaremos as ideas realizando os exercicios 1 e 2.
O exercicio 3 axudará a afianzar estes contidos.
A expansión da industrialización
O crecemento das finanzas
■ Con axuda do mapa da: Industrialización...,
■ Leremos o subapartado e anotaremos no encerado
anotaremos unha táboa no encerado coas seguintes
algunhas ideas fundamentais sobre as institucións
filas:
capitalistas:
− Inglaterra.
− Os bancos subministráronlles préstamos a industriais
e investidores e facilitaron o seu retorno con − Francia.
pagamentos fraccionados. − Territorio alemáns.
− As sociedades anónimas permitiron a creación de − Leste de Europa.
grandes empresas co apoio de diversos investidores.
Os alumnos deberán distinguir entre materias primas e
Para acabar con este apartado, observaremos o es- industrias. Deste xeito, poderán abordar o exercicio 5.
quema Funcionamento…, realizaremos o exercicio 4 e
3-14 METODOLOXÍA
■ Acts. 1 e 2. Comentar un texto histórico acerca do A Revolución Industrial extendeuse rapidamente por
Páxs 62 e 63
librecambismo, demostrando coñecer o vocabulario Europa e fóra do vello continente. Os alumnos e as
propio da materia sobre este tema. alumnas consultarán o seguinte enlace para entender o
■ Act. 3. Elaborar un texto expositivo que sintetice as alcance da súa extensión.
principais ideas estudadas no apartado. http://www.tiching.com/74399
■ Act. 4. Elaborar un texto descritivo a partir da análise Unha vez consultada a páxina web e seguido todos os
dun esquema gráfico. seus enlaces, pediráselles que contesten de forma
individual as seguintes preguntas:
DIXITAL

− Que significa o termo "first comers"? Que países son
■ Acts. 4. Interpretar a información presentada en forma cualificados desta forma?
de esquema gráfico. − Identifica as características fundamentais da
industrialización en Bélxica, Francia e Alemaña.
■ Acts. 5. Analizar a información que nos proporciona un
mapa. − En que países e rexións se desenvolveu
serodiamente a industrialización? Como describirías
APRENDER A APRENDER o proceso industrializador en Rusia?
− Que factores contribuíron ao despegue industrial dos
■ Act. 4. Desenvolver a memoria visual e organizar a Estados Unidos?
información que nos proporciona un esquema gráfico en
− Que características presentou a industrialización
forma de texto, contribuíndo á súa memorización.
nipona?
4. Nunha sociedade anónima, o capital inicial está dividido

Páxinas 62 e 63 en accións e é achegado polos accionistas. Os beneficios
da sociedade divídense proporcionalmente en
1. David Ricardo, un dos representantes da economía
dividendos que se pagan por cada acción. Cando unha
clásica, defende a conveniencia do librecambio en
empresa cotiza en bolsa, as súas accións sobren e baian
función das vantaxes comparativas que os diferentes
de prezo.
países teñen sobre determinados produtos.
O Consello de Administración é o órgano que dirixe a
2. Os proteccionistas defendían a produción nacional de empresa e está formado polos accionistas. As decisións
bens e servizos impóndolles aranceis aos que procedían tómanse por votación, dependendo o número de votos da
do exterior. cantidade de accións que posúa.
3. O capitalismo caracterízase polo predominio da A bolsa é imprescindible no sistema capitalista porque é
propiedade privada dos diferentes instrumentos de o lugar onde se negocia a oferta e a demanda das accións
produción (fábricas, maquinaria e bens). O capitalismo das empresas máis importantes dun país.
baséase na existencia d unha man invisible que regula a
oferta e demanda de produtos encontrando un prezo de 5. As zonas industriais máis importantes eran o centro de
equilibrio que satisfai ambas partes. As crises Inglaterra, o leste de Francia, o norte de Italia e o oeste
económicas prodúcense por un exceso de oferta sobre a da Confederación Xermánica e algunhas cidades rusas.
capacidade de consumo dunha sociedade. Neles predominaba o sector téxtil, mentres que noutros
núcleos (Renania, Silesia, Asturias) destacaba a
En canto ás diferenzas entre as crises económicas do produción de ferro.
Antigo Réxime e as do capitalismo, destacan a súa
As fases da industrialización son tres: primeiro terzo do
diferente orixe (malas colleitas -sobreprodución), o
século XIX (Francia e Bélxica); anos centrais do século
comportamento diferente dos prezos (subs-baixadas), a
XIX (Alemaña e norte de Italia) e finais do século XIX
maior extensión e periodicidade das crises capitalistas e
(núcleos illados de Europa oriental e mediterránea).
parécense en canto aos efectos xa que producen un
empeoramento das condicións de vida.
METODOLOXÍA 3-15
Páxs 64 e 65
7. A NOVA SOCIEDADE DE CLASES
A. A burguesía: a nova elite social A partir desas ideas, realizaremos os exercicios 3 e 4 de

■ Leremos o parágrafo introdutorio sobre a nova forma cooperativa.
sociedade de clases e anotaremos no encerado estas B. O proletariado: a forza de traballo
ideas:
■ Pedirémoslle ao alumnado que lea individualmente o
− O nivel de riqueza era o elemento que definía a clase
texto e sondearemos a comprensión dos conceptos lidos
social á que se pertencía.
con estas preguntas:
− A burguesía e o proletariado foron os dous grandes
− Por que traballaban os obreiros nas fábricas? Que
grupos sociais que se conformaron no século XIX.
condicións laborais experimentaban?
− A mobilidade social era posible a través do enri- − Quen establecía as condicións laborais do
quecemento do individuo ou dos seus descendentes. proletariado? A quen favorecían as condicións
A continuación, leremos o texto do subapartado e fixadas?
escribiremos no enceado o escalonamento da burguesía: − Sabes se actualmente existen leis que fixen as
− Gran burguesía: composta por banqueiros, rendistas condicións laborais para os traballadores?
e propietarios de grandes fábricas. A continuación pedirémoslles que participen na confec-
− Mediana burguesía: formada por profesionais liberais, ción dunha listaxe no encerado coas condicións nas que
funcionarios e comerciantes. se traballaba:
− Pequena burguesía: composta por empregados, − Colectivos: homes, mulleres e nenos.

tendeiros e pequeno campesiñado propietario de − Xornadas: 14-16 horas, sen descanso dominical.
terras. − Salarios: baixos, sen seguros, peores para mulleres e
Pedirémoslles que, tras observar os debuxos das nenos.
vivendas obreira e burguesa e a pintura e a fotografía Para acabar, realizaremos os exercicios 1 e 2 e, a modo
respectivas, anoten individualmente o que máis lles de síntese, responderemos o 5 tras visionar o fragmento
chama a atención de ambas. de Daens.
3-16 METODOLOXÍA
■ Acts. 1-4. Elaborar textos descritivos e argumenta- Para coñecer con máis detalle a vida da burguesía e das
Páxs 64 e 65
tivos que sinteticen as ideas principais traballadas no clases medias a finais do século XIX, os alumnos e as
apartado usando o vocabulario adecuado. alumnas verán o documento audiovisual que
encontrarán no seguinte enlace:
APRENDER A APRENDER
■ Act. 5. Buscar explicacións multicausais para
comprender o traballo infantil durante a industrialización, Despois de velo, contestarán de forma individual as
avaliar as súas consecuencias no desenvolvemento dos seguintes preguntas.
nenos e nenas e tomar conciencia da necesidade de − Quen formaba parte da burguesía? Que costumes
erradicalo.

sociais tiña esta clase social?
− Por que afirma o vídeo que as cidades se fixeron
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS máis habitables?
■ Acts. 1-4. Coñecer os xeitos de vida e as formas de − Que grupos integraban as clases medias? Como
lecer das dúas novas clases sociais xurdidas coa investían o seu tempo de lecer?
Revolución Industrial: a burguesía e o proletariado. − Que obxectivos se perseguían coa celebración de
DIXITAL grandes exposicións e coa creación de museos?
■ Act. 5. Ver un documento audiovisual utilizando a

Internet.

repasarán as condicións de vida da burguesía e o
proletariado.

3. Na vivenda burguesa pódense observar amplas
Páxinas 64 e 65 estancias, todas elas con luz natural, decoradas cun rico
mobiliario, cortinas e alfombras. As zonas de servizo
1. A industrialización supuxo a división da sociedade en están separadas das que habita a familia burguesa.
dúas clases principais: a burguesía e os traballadores ou Pola súa parte, na vivenda obreira as habitacións son
proletarios. pequenas, carecen de luz natural e o mobiliario é básico
Entre as diferenzas máis importantes está o cambio e funcional. O lavabo encóntrase fóra da casa e hai velas
dunha sociedade estamental, moi impermeable, a outra porque non dispoñen de luz eléctrica. A cociña é
de clase na que os grupos son abertos e hai m aior pequena e ás veces había xaulas para animais que lles
mobilidade entre unhas e outras, a pesar da persistencia servían de sustentoá familia.
de desigualdades. A redonda urbana era diferente, xa que a burguesía vivía
en barrios residenciais con todo tipo de servizos
2. As dúas clases sociais que se impuxeron foron a
dispoñibles mentres que os traballadores vivían en
burguesía e o proletariado.
barrios obreiros carentes de infraestruturas básicas.
A burguesía era propietaria das industrias e os negocios,
En consecuencia, as condicións de vida de uns e dos
constituíndo o grupo hexemónico da sociedade.
outros eran totalmente diferentes. A burguesía gozaba
Distinguíase unha gran burguesía, integrada por
dunha vida cómoda e baseada no lecer, mentres que os
banqueiros, rendistas e propietarios de grandes fábricas;
obreiros vivían en condicións miserables.
unha mediana burguesía composta por profesionais
liberais, funcionarios e comerciantes e unha pequena 4. No salón da familia burguesa líase, xogábase ás caratas
burguesía de empregados, tendeiros e campesiños ou conversábase tranquilamente. Mentres, no interior
acomodados. dun fogar obreiro, tras a dura xornada laboral
O proletariado estaba formado polos traballadores das continuábase co traballo doméstico.
fábricas, os artesáns, os empregados e os campesiños
sen terras. As súas condicións de vida e de traballo eran
moi duras. (Segue na páxina 3-26)
METODOLOXÍA 3-17
Páxs 66 e 67
8. OS NOVOS MOVEMENTOS SOCIAIS
As asociacións obreiras e a denuncia… Marxismo, anarquismo e internacionalismo

■ Para situarnos no contexto da conflitividade, ■ Leremos o texto do marxismo e traballaremos os
observaremos o gráfico dos conflitos laborais e contidos a través das seguintes preguntas:
resolveremos o exercicio 1. − Que pensadores estableceron a doutrina marxista?
Recordaremos as desigualdades sociais e as condicións Cal debe ser o obxectivo da revolución obreira?
laborais e leremos o texto do subapartado, escribindo no − Cal é o ideal de sociedade comunista? De que forma
encerado estas ideas: participaron en política?
− Ludismo: queima das máquinas e as fábricas por A continuación faremos o mesmo co texto sobre o
consideralas a causa dos problemas obreiros. anarquismo, destacando as súas ideas fundamentais:
− Sociedades de socorros mutuos: caixas de resistencia − Exaltación da liberdade individual e da solidariedade
para axudar os obreiros enfermos ou en paro. social, así como defensa da propiedade colectiva.
− Sindicatos: asociacións obreiras que defendían as − Rexeitamento a toda autoridade, especialmente á do
melloras das condicións laborais e os dereitos Estado, e apoliticismo, polo que se organizan en
obreiros. sindicatos.
A continuación leremos o texto sobre o dereito de ■ Finalmente, o alumnado lerá de forma individual o
asociación e realizaremos os exercicios 2, 3 e 4 para texto sobre as internacionais obreiras e formularémoslle
afianzar estes contidos. as seguintes preguntas:
Logo leremos o segundo subapartado e formularémoslles − Por que se creou o internacionalismo obreiro? Que
as seguintes preguntas: forzas políticas se adheriron á I Internacional?
− Quen foron os socialistas utópicos? Por que recibían − En que se diferenciaba a II Internacional da I?
este nome? Resoltas estas cuestións, poderemos abordar a resolu-
− Que posición tomou a Igrexa católica ante os novos ción dos exercicios 5 e 6, afianzando as diferenzas entre
movementos sociais? o marxismo e o anarquismo.
3-18 METODOLOXÍA
■ Acts. 2 e 6. Definir conceptos clave relacionados cos Para aprender máis sobre os novos movementos sociais
Páxs 66 e 67
novos movementos sociais. os alumnos e as alumnas consultarán o enlace:
■ Act. 3. Ler un texto histórico e comentalo respon- http://www.tiching.com/74437
dendo as preguntas formuladas na actividade.
Unha vez lido o mapa conceptual, os estudantes
APRENDER A APRENDER contestarán individualmente estas preguntas, consultan-
do se é necesario os enlaces aos que remite o mapa:
■ Acts. 4-6. Sintetizar as ideas principais traballadas
nesta dobre páxina mediante a realización de textos de − Cales son as catro grandes correntes ideolóxicas do
carácter descritivo, comparativo e argumentativo. movemento obreiro? Que teñen en común?

− Que ideas defendía o socialismo utópico? Cales
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA foron os seus principais expoñentes?
− Quen foron os principais pensadores do socialismo
■ Act. 1. Analizar e comprender os datos cuantitativos
científico? Que proposta formulaba esta corrente
recollidos nun gráfico de barras e comentalos.
para organizar a sociedade?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − Que diferenzas hai entre o marxismo e o anarquismo?
Que teorías defendía esta última ideoloxía?
■ Acts. 1-3. Autoavaliar a propia aprendizaxe, tomando − Que postura tomou a Igrexa Católica fronte ao pro-
conciencia do que se sabe e do que falta por aprender. blema obreiro?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA − Cales foron os principais fitos do movemento obreiro
até 1848? Descríbeos.
 Na actividade 3 de Reforzo os estudantes repasarán a
− Como se organizaron os obreiros? Que diferenza hai
ideoloxía do marxismo e do anarquismo.
entre un partido obreiro e un sindicato?
 Na actividade 2 de Ampliación o alumnado ampliará os − Describe as características das Internacionais
seus coñecementos acerca da I Internacional. obreiras.

4. As primeiras asociacións creadas para defender os
Páxinas 66 e 67 dereitos dos obreiros foron as sociedades de socorros
mutuos e, máis tarde, os sindicatos.
1. Os conflitos laborais creceron en Gran Bretaña porque os Aquelas sociedades buscaban axudar os obreiros a paliar
obreiros foron adquirindo conciencia da súa situación e os efectos das enfermidades ou do paro pois non existían
organizaron accións colectivas en protesta por isto. medidas de protección por parte dos Estados. Os
Entre as reivindicacións dos obreiros encóntranse a sindicatos comezaron a demandar a negociación
mellora dos salarios, das condicións de traballo e a súa colectiva cos patróns das condicións laborais e salariais
oposición a que se utilizaran máquinas. nas empresas.
2. O ludismo consistía na destrucción e sabotaxe das 5. As ideoloxías que xurdiron foron o marxismo e o
máquinas. anarquismo. Ambas denunciaron as desigualdades crea-
das polo capitalismo e propuxeron novos modelos de
Os obreiros reaccionaron contra elas porque consi- organización social.
deraban que lles quitaban o traballo. De aí, a idea de
destruílas. 6. Mentres que o marxismo propuña a creación de parti-
dos obreiros para intervir na vida política e impulsar
Ata certo punto, as máquinas non eran as responsables unha lexislación favorable aos traballadores, os anar-
daquela situación, senón máis ben a actitude dalgúns quistas opúñanse a calquera tipo de participación en
patróns que endureceron a explotación dos traballadores política e rexeitaban a autoridade principalmente do
ao dispor delas. Estado, defendendo nalgúns casos á acción violenta
3. No texto solicitábaselles ás Cortes o dereito de aso- contra os piares do capitalismo.
ciación para formar sindicatos en demanda de mellora As Internacionais Obreiras consistiron na unión dos
das condici´ns laborais e salariais. esforzos da clase obreira de todo o mundo para loitar
Respecto aos argumentos utilizados, os obreiros contra o capitalismo. Xurdiu a partir da iniciativa de
queixábanse de dispor só de libre asociación para casos Marx e plasmouse na creación da Asociación
de enfermidade ou falta de traballo e aspiraban a poder Internacional do Traballo e na II Internacional.
asociarse ante a falta de poder adquisitivo.
METODOLOXÍA 3-19
Páxs 68 a 71
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA continua realizando unha pequena investigación.
■ Páxs. 70 e 71, Acts. 2, 4. Definir e comparar MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA

conceptos clave do vocabulario propio das ciencias
■ Páx. 70, Act. 3. Situar no tiempo diversas innova-
sociais incorporados durante o estudo deste tema.
cións tecnolóxicas da Revolución Industrial.
■ Páx. 69, Act. Aprende a... Elaborar textos descritivos
■ Páx. 70, Act. 3. Analizar e comprender os datos
e comparativos para valorar dúas imaxes do traballo
cuantitativos recollidos nunha táboa sobre o orzamento
fabril.
familiar a principios do século XIX.
■ Páx. 71, Act. 4. Ler dous textos históricos e comen-
talos coa axuda das preguntas propostas na actividade. SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
APRENDER A APRENDER
■ Páxs. 68-71, todas as actividades. Planificar o
proceso de resolución das actividades propostas,
■ Páx. 68, Act. Completa o... Organizar a información argumentando as respostas de forma lóxica e tomando
traballada no tema en forma de mapa conceptual para conciencia do grao de adquisición dos coñecementos
facilitar a súa memorización. traballados no tema.
■ Páx. 68, Acts. 1 e Responde...; Páx. 69, Act.
DIXITAL
Razona... Sintetizar os contidos traballados neste tema
mediante a resposta de diversas preguntas clave. ■ Páx. 71 Acts. 5, 6 e Retos... Utilizar a Internet como
■ Páx. 69 Act. Aprende a... Aprender a comparar dúas fonte de información, sabendo localizar os datos
imaxes e a obter información histórica relevante delas. necesarios para resolver as actividades propostas.
■ Páx. 70, Acts. 1, 2, 3; Páx. 71, Act. 4. Analizar CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS
diversas fontes históricas primarias e secundarias, e
utilizalas para obter información histórica relevante. ■ Páx. 69, Act. Aprende a..., Páx. 70, Act. 1. Valorar os
debuxos e pinturas das actividades como obras de arte e
■ Páx. 71, Act. 6. Desenvolver o gusto pola aprendizaxe analizalas desde unha perspectiva histórica.
3-20 METODOLOXÍA
A ORIXE DA INDUSTRIALIZACIÓN 3
Páxs 68 a 71
■ A actividade Aprende a… Comparar e valorar dúas Páxina 68

imaxes ten por obxecto:
Completa o mapa conceptual
− Aprender a analizar debuxos e pinturas como fonte de
información histórica.
• Nacemento da industria moderna, caracterizada por
radical dos sistemas de produción de bens mecanización e sistema fabril de fabricación.
− Identificar e describir as características da industria
téxtil e do traballo fabril no século XIX. Revolución demográfica a causa da diminución da
mortalidade e aumento da natalidade.
A resolución da actividade permitirá establecer as
similitudes e diferenzas entre as dúas imaxes e sintetizar Transformacións agrícolas como novas máquinas e
os coñecementos adquiridos acerca da industria téxtil na novas técnicas de cultivo.
industrialización. Crecemento do comercio a causa de aumento da
■ As actividades 2 e 4 pretenden dar a posibilidade de produción e maior poder adquisitivo da poboación.
traballar fontes documentais primarias, que permitirán Novas fontes de enerxía como o carbón como
realizar unha interpretación histórica dos feitos relatados. combustible da máquina de vapor.
A actividade 1 insistirá na análise dunha pintura e a Novos medios de transporte como o ferrocarril e o
obtención de información histórica relevante sobre ela. barco de vapor.
En cambio, na actividade 3 analizarase unha fonte Novas clases sociais: burguesía e proletariado.
gráfica, que deberá ser interpretada para resolver as
Nacemento do capitalismo: libre iniciativa; procura
do máximo beneficio; propiedade privada; lei da
Co obxectivo de utilizar a Rede como espazo de oferta e a demanda; lei da competencia; crise de
aprendizaxe, as actividades 5 e 6 permitirán consolidar superprodución.
algúns dos conceptos estudados no tema así como
1. Consolida o aprendido
adquirir novos coñecementos.
Finalmente, as actividades de síntese cumpren co a) A Revolución Industrial foi unha transformación
obxectivo de consolidar os elementos clave. radical dos sistemas de produción de bens resultado
METODOLOXÍA 3-21
dun conxunto de cambios económicos e tecnolóxicos barcos de vapor. A súa posta en funcionamento acurtou
ocorrido por primeira vez en Gran Bretaña a mediados enormemente o tempo das travesías oceánicas.
do século XVIII. Este país converteuse na principal
d) O capitalismo foi o sistema económico orixinado pola
potencia industrial e por isto, foi coñecido como o
Revolución Industrial. Os seus principios son: o
“taller do mundo”.
interese persoal e a procura de máximo beneficio é o
A Revolución industrial foi posible grazas ao motor da economía; os diversos intereses equilíbranse
desenvolvemento dunha serie de cambios que, no mercado grazas ao mecanismo dos prezos que
interconectados entre si, provocaron unha gran adapta a ofertaá demanda; e o Estado debe absterse de
transformación do sistema económico. O elemento intervir no funcionamento da economía e permitir o
común de todos eles foi a innovación, que produciu libre desenvolvemento dos intereses particulares.
unha serie de “revolucións paralelas”: Baixo estes principios, o capitalismo estrutúrase como
– Unha revolución agrícola: aumentou a cantidade de un sistema no que os medios de produción son
alimentos. propiedade privada dun grupo reducido.
– Unha revolución demográfica: incrementou a A nova sociedade xurdida tras a Revolución Industrial
poboación. establecía as súas diferenzas a partir da riqueza. Era
unha sociedade de clases estruturada en dous grandes
– Unha revolución tecnolóxica: puxo ao servizo da
grupos: a burguesía e o proletariado. A burguesía era o
industria novas máquinas e fontes de enerxía.
grupo hexemónico xa que posuía as industrias e os
– Unha revolución no transporte e o comercio: negocios. Converteuse no centro da vida social e
permitiu vender a produción a mercados afastados dividíase en gran burguesía (banqueiros, propietarios
ou extensos. de grandes fábricas…), mediana burguesía (profesio-
– Unha revolución nas finanzas: achegou novos nais liberais, funcionarios e comerciantes), e pequena
sistemas para financiar as empresas e facilitar os burguesía (empregados e tendeiros).
pagos. O proletariado estaba formado polos traballadores das
b) O maquinismo desenvolveuse grazas á innovación fábricas. Era o grupo máis numeroso e desfavorecido
tecnolóxica. As primeiras máquinas eran sinxelas pero da nova sociedade, porque as súas condicións laborais
eficaces, e foron substituíndo o traballo manual e e de vida eran moi duras.
artesán. O descubrimento dunha nova fonte de enerxía, e) O marxismo e o anarquismo denunciaron as desi-
o vapor, revolucionou a produción e permitiu o gualdades creadas polo capitalismo e propuxeron
abandono das enerxías tradicionais para accionar as novos modelos de organización social.
primeiras máquinas. A mecanización e a introdución
O marxismo propuña a creación de partidos obreiros,
de novas fontes de enerxía impulsaron a xeralización
que se opuxeran aos partidos da clase posuidora, para
do sistema fabril, consistente na concentración dos
intervir na vida política e impulsar unha lexislación
→ obreiros e as máquinas en grandes edificios industriais, favorable aos traballadores, para asegurar o triunfo da
as fábricas, onde cada obreiro facía unha pequena parte
revolución social, cuxo último e supremo fin sería a
do traballo.
abolición das clases sociais..
Os primeiros sectores en adoptar o novo sistema
O anarquismo opúñase a calquera tipo de partici-
industrial foron a industria téxtil e a siderurxia. O
pación en política e rexeitaban a autoridade principal-
primeiro sector de Gran Bretaña que se mecanizou foi
mente do Estado, defendendo a súa supresión e a
o da industria do algodón, con innovacións como a
acción revolucionaria, de obreiros e campesiños;
lanzadeira voante, as máquinas de fiar e o tear me-
propugnaban nalgúns casos a acción violenta contra os
cánico. Na siderurxia os inventos que permitiron unha
piares do capitalismo e a sociedade burguesa.
maior produción foron o carbón de coque e o
convertedor que permitía transformar o ferro en aceiro. 2. Define conceptos clave
c) O ferrocarril foi o primeiro sistema de transporte • Mecanización. Consiste no uso de máquinas, que
xurdido da aplicación da máquina de vapor. Baseouse substitúen parcialmente o traballo humano para a
na unión de dous mecanismos, o sistema de arrastrar produción de bens. A mecanización substituíu as
vagonetas ou dilixencias de pasaxeiros tiradas por tarefas manuais e a tracción animal polas máquinas,
animais sobre raís e a aplicación da máquina de vapor tanto para a fabricación industrial como para o trans-
a un artefacto móbil, que permitía transmitir un porte de mercadorías e pasaxeiros (ferrocarril).
movemento continuo ás rodas (locomotora).
• Sistema fabril. Novo sistema de producir caracteriza-
O novo sistema de transporte permitiu trasladar maior do pola mecanización, o uso de grandes instalacións
cantidade de persoas e mercadorías en menos tempo e para as novas fontes de enerxía e a concentración de
a un custo reducido. Esta mellora estimulou o comercio obreiros en edificios destinados á produción (fábricas).
de mercadorías e desempeñou un papel fundamental na Implica a produción en serie e un grande aumento da
articulación dun gran mercado interior. produtividade.
A principios do século XIX, a máquina de vapor • Sistema Norfolk. Sistema de rotación de cultivos
aplicouse en barcos de vela, que foron substituídos por cuadrienal, que combinaba a sementeira de cereais que
3-22 METODOLOXÍA
empobrece a terra, con plantas forraxeiras (nabos, novo ciclo produtivo industrial.
trevos, alfalfa...) que a enriquecen porque axudan a
• Enerxía hidráulica/Enerxía de vapor
fixar nitróxeno no solo. Este novo sistema permitiu
suprimir o barbeito da rotación trienal, aumentar a Enerxía hidráulica: enerxía que se obtén do
superficie cultivada e mellorar a produtividade. aproveitamento das enerxías cinética e potencial dunha
corrente de auga. na etapa preindustrial, aproveitábase
• Urbanización. Proceso polo que as cidades aumen- fundamentalmente a través da roda hidráulica.
taron a súa poboación a partir da concentración nelas
da actividade industrial e da nova poboación obreira Enerxía de vapor: enerxía que revolucionou a
que se dirixiu a traballar nas fábricas; a sociedade produción e os sistemas de transporte. A máquina que
industrial é unha sociedade urbana. inventou Watt, a partir dun motor de combustión,
transformará a enerxía térmica do vapor de auga, en
• Sociedade de clases. Sociedade organizada en dous enerxía mecánica, que podía aplicarse ao movemento
grupos ou clases sociais, burguesía e proletariado, que de aparatos tan diversos como bombas, locomotoras ou
se diferencian polo seu papel no proceso produtivo. A motores mariños.
burguesía posúe o capital, desenvolve os negocios, é a
propietaria das fábricas e as empresas comerciais. O • Liberalismo económico/Capitalismo
proletariado vive do traballo que realiza nas fábricas, Liberalismo económico: É unha ideoloxía baseada en
minas e medios de trasporte a cambio dun salario. tres principios: o interese persoal e a procura do
A diferenza da sociedade estamental, as clases son máximo beneficio é o motor da economía; os diversos
grupos abertos con mobilidade social, nas que o poder intereses equilíbranse no mercado grazas á oferta e a
económico é a categoría básica de definición social. demanda; e o Estado non debe intervir no funciona-
mento da economía, e permitir o desenvolvemento dos
• Sindicato. Asociación obreira que defendía a mellora
intereses particulares (librecambio).
das condicións laborais e os dereitos obreiros. As súas
primeiras reivindicacións foron: a defensa do dereito Capitalismo: Sistema económico baseado na propie-
de asociación, a redución da xornada laboral, as dade privada dos medios de produción, a libre
melloras salariais e a regulación do traballo infantil. iniciativa, a procura do máximo beneficio, a lei da
oferta e a demanda e a da competencia, e a non
intervención do Estado en economía.
3. Establece a cronoloxía
• Máquina de vapor: 1769 • Proteccionismo/Librecambio
Proteccionismo: Defensa da industria dun país coa
• Tear de Cartwright: 1785 aplicación de aranceis sobre as importacións.
• Lanzadeira voante de Kay: 1733 Librecambio: Doutrina que defende a liberdade de
• Forno alto de Darby: 1709 comercio entre os países, sen ningún tipo de trabas,
como a base para o crecemento da economía.
• Locomotora de Stephenson: 1829
• Burguesía/Proletariado
• Convertedor Bessemer: 1855.
Burguesía: clase social hexemónica na sociedade
4. Explica as diferenzas industrial, xa que posuía as industrias e os negocios.
Converteuse no centro da vida social e dividíase en
• Openfiel/Enclosure gran burguesía (banqueiros, propietarios de grandes
Openfield: sistema de campos abertos, sen separación fábricas…), mediana burguesía (profesionais liberais,
entre as zonas de labor; as decisións sobre que, como e funcionarios e comerciantes), e pequena burguesía
cando debía cultivarse cada zona tomábase de forma (empregados e tendeiros).
colectiva entre os veciños do lugar. Neste tipo de Proletariado: estaba formado polos traballadores das
sistema agrario adoita ter un importante peso os bens fábricas. Era o grupo máis numeroso e desfavorecido
comunais. A partir da penetración das relacións da nova sociedade, porque as súas condicións laborais
capitalistas na economía agraria entraron en retroceso. e de vida eran moi duras.
Enclosure: sistema de campos cercados de forma
individual. Refírese ao cercamento dos terreos • Primeira Internacional/Segunda Internacional
comunais ocorrido en Inglaterra a través das Primeira Internacional: primeira Asociación Interna-
Enclosure Acts aprobadas polo Parlamento a partir do cional de Traballadores, creada en 1864 por iniciativa
século XVIII. Estas normas prexudicaron principal- de Karl Marx, ás que se adheriron marxistas, anar-
mente os campesiños, que non podían xa usar os quistas e sindicalistas; as discrepancias ideolóxicas
beneficios dos terreos, en favor dos grandes entre eles fixérona inviable e acabou por desaparecer
propietarios ou terratenentes. A finais do século XVIII, cara a 1876.
este sistema levara á concentración da propiedade das Segunda Internacional: asociación creada en 1889
terras en mans da aristocracia inglesa e, por outro lado, polos marxistas, co obxectivo de coordinar os dife-
creara unha masa de traballadores desocupados, a man rentes partidos socialistas. A II Internacional creou
de obra de baixo custo que será entón empregada no algúns dos símbolos de identidade do movemento
METODOLOXÍA 3-23
obreiro, como o himno da Internacional e a festa do blemente o amo da fábrica.
Primeiro de Maio. A II Internacional entrou en crise e
disolveuse a partir da polémica sobre o apoio ou non 3. Contexto histórico
dos partidos socialistas na participación na I Guerra • A mecanización do fiado e do tecido iniciouse durante
Mundial. a segunda metade do século XVIII. A partir da
invención da máquina de vapor, produciuse o
Responde a pregunta inicial desenvolvemento tecnolóxico de numerosos inventos,
A nova industria, que se baseaba na mecanización da primeiro no fiado e despois no tecido. A produción
produción, as innovacións técnicas e o sistema fabril de mecanizouse de forma moi rápida, aumentando a
produción, provocou un forte crecemento da produción produción e provocando un descenso dos prezos e a
de bens. xeralización da roupa de algodón.
A industrialización foi acompañada dunha nova • A participación de man de obra feminina e infantil non
organización da economía (capitalismo) e transformou só era frecuente, senón que era habitual, xa que os seus
a sociedade. O éxodo rural provocou o crecemento das salarios eran menores que os dun home adulto. As súas
cidades, onde se desenvolvían as novas actividades condicións laborais eran moi duras, xa que carecían de
industriais. dereitos que hoxe en día recoñecemos como básicos.
Dúas novas clases sociais vertebraron a sociedade 4. Conclusións
capitalista. A burguesía, que posuía capital para • As dúas imaxes reflicten bastante ben o ambiente
investir, e o proletariado, que traballaba nas fábricas. dunha industria téxtil, se ben están un tanto idealizadas
pois omiten situacións como o ruído provocado polas
Páxina 69 máquinas.
• A primeira das imaxes reflicte máis fielmente o que
Aprende a…Comparar e valorar dúas imaxes podía ser unha fábrica destas características. A roupa
dos nenos e as mulleres amosa a escasez de recursos.
Na segunda imaxe todo transcorre de forma pausada, o
• O tema común que amosan ambas imaxes é o traballo cal é dubidoso que fora así.
no interior dunha fábrica.
• Foron debuxados con apenas 6 anos de diferenza, na Razoa historicamente
década dos anos 30 do século XIX. • Causalidade. Gran Bretaña reunía unha serie de
condicións que a convertiron en pioneira da
2. Descrición e análise industrialización. Gozaba dun sistema político
• Na imaxe da esquerda podemos observar como varios parlamentario onde o poder monárquico estaba moi
personaxes (mulleres e nenos) traballan na confección limitado. A súa poboación creceu con forza durante o
de fiados con algunha das máquinas creadas para isto. século XVIII provocando unha forte demanda de
Na da dereita, unha muller acciona un tear mecánico, produtos. As materias primas eran abundantes e en
amosando xa a confección dos tecidos. Recoñécese casos como o carbón, con frecuencia estaban dispo-
porque nunha só se observan os fíos, mentres na outra ñibles a ceo aberto. Os ríos e canles facilitaban unha
está xa todo o carril do pano. ampla rede de transporte e o seu vasto Imperio colonial
aseguraba un esplendoroso comercio exterior.
• A fonte de enerxía que move as máquinas é o vapor. O
movemento circular do pistón que xera a máquina de • Argumentación. Aínda que se estuden e analicen de forma
vapor convértese nun movemento de traslación e separada, as catro variables interactúan entre si e non se
rotación que é transmitido ás máquinas por un sistema poden entender as unhas sen as outras. O primeiro sería a
de roldanas e correas. dispoñibilidade de recursos mineiros, en especial carbón,
para facilitar o funcionamento das máquinas nas fábricas.
• Na imaxe da dereita aparecen nenos traballando. O
Con elas, produciuse un aumento da mecanización tanto
neno situado baixo a máquina de fiar tiña a función de
agrícola como industrial que trouxeron consigo un
recoller a borra que se desprendía da operación de fiar
incremento da produción. O transporte tanto de materias
e de ir anudando os fíos que rompían. Era un lugar de
primas como dos produtos e industriais non tería sido
traballo perigoso, xa que ao encontrarse o neno entre as
posible sen as facilidades de transporte que trouxo
engrenaxes da máquina, producíanse frecuentes
consigo a construción do ferrocarril.
accidentes.
Nas dúas imaxes observamos mulleres traballando, nun
caso na máquina e fiar, no outro nos teares. Os homes Páxina 70
que aparecen exercen funcións de control da man de
obra feminina ou infantil (capataces). En todo caso, o 1. Fontes iconográficas
traballo masculino sempre estará mellor retribuído e a) A escea sitúase nunha forxa e estase traballando con
considerado que o traballo feminino ou infantil. ferro. Trátase dunha industria siderometalúrxica. A
Na primeira imaxe tamén podemos observar un obra titúlase “A forxa” e foi pintada por Adolf von
burgués, caracterizado polo sombreiro de copa, posi- Metzel en 1875.
3-24 METODOLOXÍA
b) Os obreiros están participando nas distintas activi- a) Os autores do primeiro texto son Karl Marx e Friedrich
dades para a obtención de ferro. Os instrumentos que Engels, representantes do pensamento marxista,
utilizan aínda son tradicionais se ben chama a aten- mentres que o segundo está escrito por Mikhail
ción a propia forxa que xa parece algo máis complexa, Bakunin, representante do pensamento anarquista.
Un primeiro alto forno pola gran cantidade de rodas e
b) Entende a sociedade como un enfrontamento antagónico
roldanas que se poden observar.
entre dúas clases sociais: a burguesía e o proletariado.
c) A escea aparece algo escura no fondo, iluminada no
primeiro plano pola forza do lume. Este espazo central O seu programa de actuación é a loita de clases para
é o que quere resaltar o autor, aproveitando a destruir a burguesía, xa que ese é o seu primeiro
luminosidade do alto forno. obxectivo. O medio principal para levalo a cabo debe ser
a revolución e impor despois a ditadura do proletariado.
Estamos ante unha escea moi confusa, na que o autor
busca crear ese ambiente pouco claro onde un monte A expresión “violencia despótica” xustifica o seu uso
de xente se mestura con ferramentas perigosas que de forma para alcanzar os obxectivos desexados por
poden rozar ou ferir calquera compañeiro. parte do proletariado.
d) As condicións de traballo na siderurxia eran moi duras, c) O texto de Bakunin formula que o mal da sociedade
posto que desempeñaban o seu labor sen garantías de capitalista é a existencia do poder. Cre que no uso
seguridade nin vestiario apropiado para levalo a cabo. arbitrario da autoridade se encontra a orixe de toda
desigualdade.
2. Fontes materiais. As sociedades anónimas
A transformación que propón é a propiedade colectiva
a) Unha acción é unha participación nunha sociedade por parte dos traballadores.
anónima. As accións utilizábanse para dividir a
propiedade dunha empresa en diferentes partes. d) Os dous textos comparten as críticas ao sistema capita-
lista e ambos aspiran á súa eliminación. A gran
A acción pertence á empresa barcelonesa La España
diferenza é o sistema a instaurar unha vez destruído: o
Industrial. A sociedade fora creada en Madrid en 1847
marxismo propón a ditadura do proletariado como
cun capital inicial de 32 millóns de reais de vellón.
forma de poder mentres que o anarquismo propugna a
b) As empresas emitían accións como forma de finan- eliminación do Estado.
cialas compartindo riscos e beneficios cos accionistas.
O beneficio consistía en que, se a empresa ía ben, se 5. Fontes dixitais. Liberalismo económico.
repartiran dividendos.
a) O pai do liberalismo económico é Adam Smith. Os
c) O lugar onde se compraban e vendían accións era a seus principios son: o traballo é a única fonte de
Bolsa. Esta institución financeira actuaba de interme- riqueza; o interese persoal contribúe ao incremento da
diaria na oferta e a demanda de accións das diferentes riqueza colectiva; toda actividade económica, tanto
empresas que acudían a ela. prezos como salarios, está regulada pola lei da oferta e
a demanda; e a intervención do Estado debe ser
d) A empresa utilizaba a máquina de vapor porque así o
mínima, para que a iniciativa persoal poida ter a
ilustraba o debuxo das accións. Era todo un símbolo de
máxima liberdade posible no seu desenvolvemento.
progreso que de reclamo publicitario para a súa fun-
Achegou a súa base teórica ao capitalismo.
ción, a produción de maquinaria.
b) Liberalismo económico: É unha ideoloxía baseada en
3. Fontes gráficas. Desigualdade social tres principios: o interese persoal e a procura do
máximo beneficio é o motor da economía; os diversos
a) A táboa preséntanos o orzamento dunha familia
intereses equilíbranse no mercado grazas á oferta e a
burguesa e dunha obreira de forma comparada.
demanda; e o Estado non debe intervir no funciona-
b) O orzamento da familia burguesa ascendía a 17.000 mento da economía, e permitir o desenvolvemento dos
francos franceses, mentres que o da obreira só intereses particulares (librecambio).
alcanzaba os 2.500. Capitalismo: Sistema económico baseado na propie-
A alimentación e o vestido representaban tres cuartas dade privada dos medios de produción, a libre ini-
partes do orzamento familiar. ciativa, a procura do máximo beneficio, a lei da oferta
c) O gasto en alimentación da familia burguesa é escaso e a demanda e a da competencia, e a non intervención
posto que con esa porcentaxe resúltalles máis que do Estado en economía.
suficiente para alimentarse en moi boas condicións. c) Neste sistema prodúcese unha descompensación entre
d) A partida que non aparece é a de impostos, xa que á a oferta e a demanda, xa que a oferta tende a aumentar
familia obreira se lle detraían dos salarios. máis rapidamente que a demanda. Esta sobre-
produción leva a quebras xeralizadas e ao paro, que á
e) Resposta persoal. súa vez fai diminuír novamente a demanda.
d) A industrialización trouxo consigo un aumento do pro-
Páxina 71
letariado, que soportaba duras condicións laborais:
4. Fontes documentais. Marxismo e anarquismo xornadas longas, salarios baixos, traballo de mulleres e
METODOLOXÍA 3-25
nenos, mala hixiene, ausencia de leis reguladoras, luns de setembro desde 1882.
barrios insalubres... Estes problemas provocaron unha
c) Hai varias versións: unha explica que o 8 de marzo de
reacción obreira, que foi creando unha conciencia de
1857, as mulleres dunha fábrica en sinal de protesta
clase.
polas súas condicións de traballo e reivindicando unha
A primeira reacción foi a oposición ao maquinismo mellora na súa situación laboral, se encerraron nunha
(ludismo), despois xurdiron as primeiras asociacións, fábrica e foron queimadas por un incendio causado
chamadas sociedades de socorro mutuo, máis tarde polo propietario da fabrica, morreron 129 mulleres.
apareceron os sindicatos como as Trade Unions, que Outra teoría propón que foi o 8 de marzo de 1908,
reivindicaban melloras laborais. Finalmente xurdiron cando se orixinou a folga e os feitos mencionados.
no ámbito internacional ideoloxías políticas como o
marxismo e o anarquismo. A Conferencia Internacional de Mulleres Socialistas,
reunida en Copenhague en 1910, proclamou, o Día
6. Investigación. O Primeiro de Maio Internacional da Muller Traballadora, como día de loita
e reivindicación da muller. Celebrouse por primeira
a) O 1 de maio é unha xornada reivindicativa dos sindi- vez o 19 de marzo de 1911.
calistas executados nos Estados Unidos pola súa
Na actualidade celébrase o 8 de marzo. Os obxectivos
participación nunhas folgas, iniciadas o 1 de maio de
son mellorar as condicións laborais, que en época de
1866 e que pedían unha xornada laboral de 8 horas.
crise afecta especialmente a muller e acabar coa
Durante o I Congreso da Segunda Internacional
desigualdade respecto ao home en temas como o
Socialista (1889) decidiuse que o 1 de maio se
salario, o acceso aos postos de traballo e a permanencia
conmemoraría a solidariedade laboral.
no traballo.
b) A primeira celebración do primeiro de maio en España
realizarase en 1890, ao igual que en gran parte de
países europeos. Curiosamente nos Estados Unidos non Retos na rede
celebrarán este día, senón o “Labor Day” o primeiro Actividade persoal
5. Resposta persoal. A modo de exemplo:
7. O aumento da demanda de carbón ebeuse á súa
utilización na máquina de vapor así como á fabricación – Os nenos e nenas traballaban nas minas.
de ferro e aceiro. Empezaban a traballar con 7 ou 8 anos nunhas
condicións laborais carentes de toda hixiene e
Ferro e carbón están relacionados porque as fábricas
dignidade.
siderúrxicas procuraron situarse próximas a minas de
carbón para reducir os custos de transporte da materia – Ese traballo impedía un desenvolvemento físico e
prima. mental acorde coa súa idade: ao non poder ir á
8. O gravado de 1843 amósanos nenos traballando nas esocla e ter que traballar limitábase un crecemento
minas de carbón. A razón disto é o reducido tamaño adecuado, ao que se deben engadir as secuelas
das galerías, na que se introducía o traballo infantil físicas que un traballo desa índole lles deixaría,
valéndose da súa menor altura. expostos a unha alta mortalidade.
Isto non sería posible hoxe debido á lexislación – As fábricas utilizaban mulleres e nenos para pagar
protectora do traballo infantil, se ben existen casos nos salarios menores e, no caso do traballo infantil, para
que se segue producindo, como nos xacementos de aproveitar a súa estatura reducida para acceder a
coltán do sur de África. lugares ata os que non podían chegar os adultos.
3-26 METODOLOXÍA
TICHING WEBS
http://ntic.educacion.es/w3/eos/MaterialesEducativos/bachillerato/historia/rev_industri
al/asrevag.htm
http://ntic.educacion.es/w3//eos/MaterialesEducativos/bachillerato/historia/rev_industri
al/factores.htm
http://www.tiching.com/74380 http://www.claseshistoria.com/revolucionindustrial/expansioncomercial.htm
http://www.tiching.com/74399 http://www.claseshistoria.com/revolucionindustrial/extensionindustrializacion.htm
http://www.tiching.com/74421 https://www.youtube.com/embed/AFP-sQrBzdY
http://www.tiching.com/74437 http://claseshistoria.com/c-maps/mapa-movimientoobrero.html
http://historiacontemporanea09-
10.blogspot.com.es/2009/10/protoindustrializacion.html
http://www.publicoscopia.com/cultura/item/2269-la-maquina-de-vapor-y-el-ferrocarril-
en-la-revolucion-industrial.html
http://recursostic.educacion.es/secundaria/edad/3esohistoria/quincena6/swf/4b-
industrial/libro.htm
METODOLOXÍA 3-27
3-28 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 04
A España do século XIX:
a construción do réxime liberal
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 4-1
4 A ESPAÑA DO SÉCULO XIX: A CONSTRUCIÓN DO RÉXIME LIBERAL
Páxs 72 e 73
INICIAMOS O TEMA
imaxe: Os xenerais..., e anotaremos as ideas
principais no enceado:
Que imos traballar?
− Durante a primeira metade do século XIX
■ Nesta unidade os alumnos e as alumnas estu- produciuse en España o fin do Antigo Réxime e a
darán os seguintes contidos: construción dun novo Estado Liberal.
− A implantación do liberalismo en España. − A revolución liberal coa inexistencia dunha
− A revolución liberal (1808-1814). burguesía forte encontrou no exército un garante
− Goya e o nacemento da arte contemporánea. da monarquía constitucional. O caciquismo
obstaculizou o xogo democrático.
− Fernando VII e o regreso ao absolutismo (1814-
1833). − Ao longo do século, España viuse inmersa nunha
guerra contra o Imperio napoleónico, as guerras
− Os carlistas, defensores do Antigo Réxime.
carlistas e unha guerra de emancipación das
− Isabel II e a construción do Estado Liberal (1833- colonias americanas.
1868).
Posteriormente, observaremos o mapa e pediré-
− O Sexenio Democrático (1868-1874). moslles que resolvan a terceira actividade do
− A Restauración borbónica (1874-1902). apartado Que sabemos?
− Galicia na política española do seculo XIX. Despois, fixaremos a nosa atención no eixe
cronolóxico sobre o que preguntaremos:
Introducimos o tema
− Que Borbóns reinaron en España entre 1788 e
■ En primeiro lugar, introduciremos o tema 1868?
formulando as dúas primeiras cuestións que
− Houbo algún Borbón no trono entre 1808 e 1814?
aparecen no apartado Que sabemos? coa finalidade
Que sucedeu neste período segundo o eixe?
de coñecer os coñecementos do alumnado sobre os
contidos que se queren desenvolver. − En que período se produciu a Primeira Guerra
Carlista que aparece na ilustración?
A continuación leremos o texto, observaremos a
4-2 METODOLOXÍA
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA Viaxamos pola Internet
■ Eixe cronolóxico páx. 72. Interpretar a información As ideas liberais expandíronse por Europa sobre todo
Páxs 72 e 73
contida nun eixe cronolóxico cos feitos principais despois do estalido da Revolución Francesa. Para
ocorridos en España no século XIX. coñecer o impacto deste acontecemento en España, o
■ Act. 3 apartado Que sabemos? Identificar xeografi- alumnado poderá consultar o seguinte enlace:
camente as posesións coloniais do Imperio español a http://www.tiching.com/748003
principios do século XIX.
COMPETENCIA DIXITAL Tras a lectura do texto, comentaremos o seu contido

formulando en voz alta estas preguntas:
■ Act. 3 apartado Que sabemos?. Interpretar a infor- − Quen era o conde de Floridablanca e que lugar ocu-

mación representada nun mapa e expola de forma oral ou paba no goberno de España? Que tipo de réxime
por escrito de forma comprensible. político había naqueles momentos no país?
− Como reaccionou o rei Carlos IV e a súa corte ante
as noticias dunha revolución en Francia? Por que?
■ Texto e preguntas páxs. 72 e 73. Ler o texto − A que se refire a expresión «pánico de Florida-
introdutorio e contestar as preguntas propostas para blanca»? Había motivos para pensar que en España
comentalo e comprobar a súa comprensión. podía estalar unha revolución similar?
■ Act. 1 apartado Que sabemos? Demostrar o dominio − Que medidas ditou o conde de Floridablanca para
do vocabulario propio das ciencias sociais adquirido en intentar evitar a propagación das ideas revolucio-
temas anteriores. narias en España?
■ Act. 2 apartado Que sabemos? Explicar a orixe − Que che parece o informe elaborado por Floridablan-
ca acerca do ocorrido en Francia?
histórica da expresión popular Viva a Pepa!, relacionada
coa Constitución de 1812 ou de Cádiz. − Cres que o conde de Floridablanca e os seus suceso-
res tiveron éxito e lograron evitar a propagación dos
ideais revolucionarios e liberais en España?
Os valores democráticos Páxina 73

■ Neste tema estudaremos o liberalismo español e os • Carlos IV, absolutista; Fernando VII, absolutista;
primeiros intentos da democratización co fin de valorar a Isabel II, constitucionalista; Amadeo I, constitu-
democracia e o respecto cara ás diversas opinións. Para cionalista; Alfonso XII, constitucionalista; María
isto, podemos preguntar: Cristina (rexencia), constitucionalista.
− Que cousas podemos facer vivindo nunha demo- • A primeira Constitución española foi a elaborada
cracia que non serían posibles cunha ditadura? polas cortes de Cádiz. Foi promulgada o 19 de marzo
− Para que votan os cidadáns maiores de idade? de 1812. Por coincidir coa festividade de San Xosé foi
− Poden votar todas as persoas? coñecida popularmente como “A Pepa”. De aquí a
expresión “Viva a Pepa”, que significaba “viva a
■ Destacaremos as diferenzas entre os primeiros inten- Constitución”.
tos de democratización e a democracia actual:
• Ao iniciarse o século XIX, o Imperio español estaba
− O dereito a voto actualmente é universal, mentres que
formado polo territorio de España na Península, as
durante gran parte do século XIX o sufraxio era
illas Canarias, unha gran parte do continente
censitario e as mulleres non tiñan dereito de voto.
americano e as illas Marianas, as Carolinas e as
− As eleccións na actualidade non son manipuladas a Filipinas no océano Pacífico. En América, España
diferenza do que ocorría co sistema canovista. posuía Louisiana e o virreinato de Nova España,
Cuba, Porto Rico, o virreinato de Nova Granada, o
virreinato do Perú, a Capitanía Xeral de Chile e o
Libro dixital virreinato do Río da Prata.
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá re-

METODOLOXÍA 4-3
Páxs 74 e 75
1. COMO SE IMPLANTOU O LIBERALISMO...?
A. Unha monarquía constitucional que interpreten a ilustración.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e cen- C. O papel arbitral do exército

traremos a atención dos alumnos nas ideas clave:
■ Posteriormente, leremos o texto, anotaremos as ideas
− O estalido da Guerra da Independencia (1808-1814)
principais no encerado e resolveremos a actividade 3
desencadeou a crise do Antigo Réxime en España,
dando paso ao proceso de construción do Estado − O exército intervén na vida política e convértese nun
liberal durante o reinado de Isabel II. instrumento para conseguir o poder a través dos
pronunciamentos militares.
− O protagonismo da Coroa, a intervención do exército,
o falseamento electoral e a persistencia do − Militares como Espartero, Narváez ou Prim
caciquismo. foron unha constante. convetíronse en líderes políticos.
A continuación, leremos o texto, resolveremos a Acto seguido, observaremos a imaxe: O xeneral..., para
actividade 1 e fomrularemos as seguintes cuestións: ilustrar as ideas expostas.
− Cando se promulgou a primeira Constitución espa- D. Unhas constitucións pouco duradeiras
ñola? Quen se enfrontaron na Primeira Guerra
Carlista? ■ En primeiro lugar, leremos o texto e formularemos as
seguintes cuestións:
Acto seguido, observaremos a ilustración: Isabel II
xura..., e remarcaremos a importancia do reinado de − Cal foi o papel das Constitucións?
Isabel II na consolidación do liberalismo en España − De entre todas as promulgadas cal é froito dun maior
consenso?
B. A alteración do libre xogo político
Logo, observaremos o cadro: Constitucións..., e
■ Leremos o texto, subliñaremos as prácticas que como resolveremos a actividade 4.
a intervención da Coroa, o camarillismo, o sufraxio Para terminar, resolveremos a actividade 5 a modo de
censitario ou o caciquismo, obstaculizaron o xogo político síntese.
e resolveremos a actividade 1. Despois pedirémoslles
4-4 METODOLOXÍA
■ Acts. 1, 2. Definir e utilizar con corrección os concep- Para reforzar o coñecemento do papel arbitral do exér-
Páxs 74 e 75
tos monarquía constitucional, monarquía absoluta e li- cito na política española decimonónica, os alumnos e as
beralismo moderado e progresista. alumnas poderán consultar o seguinte enlace:
■ Acts. 5. Elaborar un texto descritivo utilizando o http://www.tiching.com/748004
vocabulario propio das ciencias sociais que sintetice as
ideas principais estudadas neste apartado. Unha vez terminen de ler o texto, poderán contestar, de
forma individual, as seguintes preguntas:
APRENDER A APRENDER
− Por que o exército se converteu no árbitro da política
■ Acts. 1 a 5. Resumir os contidos estudados no española no século XIX?

apartado mediante as respostas ás preguntas formuladas − Como influíu a Guerra de Independencia na
coa finalidade de facilitar a súa aprendizaxe. composición do exército español do século XIX?
− Que significa a expresión "pronunciamento militar"?
SENTIDO DE INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
Busca información para responder a pregunta.
■ Act. 5. Argumentar de forma lóxica e coherente a − Que períodos políticos, gobernos ou réximes foron
propia resposta, en función dos coñecementos adquiridos instaurados debido a un golpe militar ou pronuncia-
na dobre páxina. mento?
■ Acts. 1 a 5. Autoavaliar a propia aprendizaxe, tomando − Que outras funcións cumpriu o exército durante o
conciencia do que se sabe e o que falta por aprender. século XIX?
− Os militares golpistas, eran todos da mesma
tendencia liberal?
− Por que o texto afirma que "o sistema parlamentario
español funcionaba inversamente"?

2. Os liberais estaban divididos en dúas tendencias,
Páxinas 74 e 75 moderados e progresistas, e ocupaban o poder segundo
os resultados electorais. Esta alternancia viuse
1. Na monarquía absoluta, a soberanía recae no rei, que adulterada por unha serie de prácticas que obstacu-
concentra todos os poderes e ostenta a autoridade lizaron o libre xogo político:
suprema. Nunha monarquía constitucional, a soberanía – A constante intervención da Coroa na vida política,
reside na nación e existe a división de poderes (lexis- case sempre foi a favor dos moderados.
lativo, executivo e xudicial); además, a norma suprema
do ordenamento xurídico é a Constitución. – A influencia de camarillas e o caciquismo.
O liberalismo político implantouse en España nun – O sufraxio censitario que excluía a maioría da
contexto histórico e político moi complexos. poboación dos dereitos políticos.
O primeiro intento de instaurar un réxime constitucional A principal consecuencia destas prácticas foi a difícil
desenvolveuse durante a Guerra de Independencia. A consolidación dun réxime político estable.
oposición a que o trono español estivese ocupado por un 3. O papel do exército na Guerra de Independencia e nas
monarca estranxeiro motivou a formación dunhas Xun- posteriores guerras carlistas outorgáronlles un gran
tas que, reunidas en Cortes en Cádiz, aprobaron a pri- prestixio a determinados xefes militares que se
meira Constitución española, que tivo unha vixencia moi convertiron de feito en líderes políticos.
limitada.
Por outro lado, as limitacións e adulteracións do sistema
O segundo e definitivo intento realizouse durante a Pri- político fixo que a miúdo a única forma de chegar ao
meira Guerra Carlista (1833-1839), na que se puxeron en poder para o partido na oposición fora recorrer ao
xogo dous modelos de Estado: o absolutista defendido pronunciamento militar.
polos carlistas e o liberal apoiado polos isabelinos.
Deste xeito, unha peculiaridade do liberalismo español
A vitoria destes últimos significou a implantación foi a importancia que tivo o exército como protagonista
durante o reinado de Isabel II dunha monarquía consti- político.
tucional que, a pesar das súas limitacións, consolidou o
triunfo do liberalismo. (Segue na páxina 4-31)
METODOLOXÍA 4-5
Páxs 76 e 77
2. GUERRA E REVOLUCIÓN LIBERAL…
A crise da monarquía de Carlos IV seguintes cuestións:
■ Para empezar, leremos o texto e anotaremos no − Que acto iniciou a Guerra da Independencia?
encerado as seguintes preguntas: − Que nome recibiron os opositores á invasión
francesa? Como se organizaron? Con que obxectivo?
− Que estratexia utilizou Carlos IV contra o contaxio das
ideas liberais? Cal foi o resultado? − Que consecuencias tivo o Tratado de Valençay?
− Cal foi a estratexia de Godoy Acto seguido analizaremos no mapa: O desenvolve-
mento..., a evolución do conflito e resolveremos a
Acto seguido, leremos o texto e remarcaremos o papel
actividade 4.
de Godoy neste contexto.
■ Seguidamente, leremos o apartado: As Cortes...,
A invasión napoleónica anotaremos no encerado as ideas principais e
■ Posteriormente, tras ler o texto, anotaremos no resolveremos as actividades 5 e 6
enceardo as ideas principais: − Os patriotas aproveitaron o baleiro de poder tras as
− O Motín de Aranxuez conduciu á dimisión de Godoy e abdicacións de Baiona e a imposición dun monarca
á abdicación do rei no seu fillo Fernando VII. estranxeiro para crear Xuntas locais
− As desavenencias levaron á abdicación de ambos en − A Xunta Suprema Central convocou unha reunión de
favor de Xosé Bonaparte nas Abdicacións de Baiona Cortes en Cádiz para redactar unha Constitución.
que puxo en marcha reformas co apoio dos − A Constitución aprobada en 1812 establecía a sobe-
chamados afrancesados. ranía nacional, a división de poderes e o sufraxio
universal masculino.
Para sintetizar o contexto previo ao inicio da guerra
realizaremos as actividades 1, 2 e 3. Acto seguido, observaremos a imaxe: As Cortes..., e
leremos le texto: Viva a Pepa!
A Guerra da Independencia Para terminar, analizaremos o esquema: A Constitu-
■ A continuación, leremos o texto e formularemos as ción..., e realizaremos a actividade 7.
4-6 METODOLOXÍA
■ Acts. 1 a 6. Elaborar textos expositivos que sinteticen Para reforzar a información que estudaron sobre a
Páxs 76 e 77
os principais contidos estudados nesta dobre páxina,
Guerra da Independencia, os alumnos e as alumnas
utilizando correctamente o vocabulario propio das
consultarán o seguinte enlace:
ciencias sociais.
APRENDER A APRENDER
Tras navegar polo recurso e ler os textos asociados,
■ Acts. 4 e 7. Analizar a información presentada en
poderán contestar, de forma individual, as seguintes
forma de mapa e de esquema, relacionala cos contidos
preguntas:
estudados no apartado e elaborar os datos recollidos en
forma de texto expositivo. − Como, cando e por que empezou a Guerra de

Independencia?
COMPETENCIA DIXITAL − Que accións militares tiveron lugar na primeira fase
■ Act. 4. Interpretar un mapa co desenvolvemento da da guerra? Cando tivo lugar esta fase?
guerra da independencia. − Como se desenvolveu a segunda fase da guerra?
■ Act. 7. Interpretar a información organizada en forma − Que era a guerrilla e que papel xogou na Guerra da
de esquema. Independencia?
− En que fase da guerra os franceses acabaron
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA controlando todo o territorio peninsular? En que
■ Act. 4. Situar fisicamente nun mapa os principais cidade se refuxiou a Xunta Central?
acontecementos da Guerra da Independencia. − Como se desenvolveu a fase final da Guerra da
Independencia? Que tratado lle puxo fin ao conflito?

oportunidade de traer a España os principios da
Páxinas 76 e 77 Revolución francesa, acabar co Antigo Réxime e
instaurar un novo réxime liberal.
1. Tras declarar a guerra á Francia revolucionaria (1793-
4. O pobo de Madrid levantouse en armas, o 2 de maio de
1795), a derrota das tropas españolas obrigou a firmar a
1808, contra a ocupación francesa. O seu exemplo foi
paz e fixo que Godoy dera un xiro radical en política
seguido por todo o país, dando inicio á Guerra da
exterior ao aliarse con Napoleón. Polo Tratado de
Independencia. As súas fases máis importantes foron:
Fontainebleau (1807) autorizóuselle ao exército francés
a atravesar o territorio español para invadir Portugal e, – Resistencia popular (1808). Formáronse guerrillas
baixo este pretexto, as tropas napoleónicas entraron en de patriotas que hostigaban os franceses, no que se
territorio español. pode considerar o primeiro exemplo histórico de
guerra popular revolucionaria. O exército, apoiado
Esta ocupación militar e as intrigas do príncipe de
por voluntarios, conseguiu frear o avance francés
Asturias, Fernando, contra o seu pai o rei Carlos IV
cara ao sur na batalla de Bailén.
provocaron o popular Motín de Aranxuez (1808). O
resultado foi a dimisión de Godoy e a abdicación de – Ofensiva francesa (1808-1812). Napoleón interveu
Carlos IV no seu fillo Fernando VII. persoalmente no conflito e ocupou todo o territorio
español excepto a cidade de Cádiz. Algunhas outras
2. Napoleón convocou a Carlos IV e o seu fillo Fernando cidades, como Girona ou Zaragoza, resistiron sitiadas
VII á cidade francesa de Baiona, onde os obrigou a varios meses. Unha vez controlado o territorio,
abdicar e aceptar o nomeamento do seu irmán Xosé napoleón desprazou gran parte do seu exército á
Bonaparte como novo rei de España (abdicacións de campaña de Rusia.
Baiona). As consecuencias que se derivaron deste feito
foron o rexeitamento por parte do pobo español desta – Vitorias anglo-españolas (1812-1814). O exército...
situación e o inicio da Guerra da Independencia.
3. Xosé I (1808-18139 puxo en marcha determinadas
reforma co apoio dalgúns liberais españois. Estes, (Segue na páxina 4-31)
denominados afrancesados, vían na nova dinastía a
METODOLOXÍA 4-7
Páxs 78 e 79
3. GOYA E O NACEMENTO DA ARTE…
A. Pintor costumista cambios que se poden observar en canto ao uso da cor,

da luz e os personaxes que aparecen.
■ Para empezar, leremos o texto introdutorio,
fixarémonos no retrato de Goya e preguntarémoslles aos A continuación leremos o texto, remarcaremos a
alumnos e ás alumnas: trascendencia que tivo na súa obra a xordeira na que
caeu desde 1792 e resolveremos a actividade 3.
− Que feito marcou a vida artística de Goya?
− Que técnicas utiliza e que temas representa? D. Testemuño da crise do Antigo Réxime
Acto seguido leremos o texto, observaremos a Posteriormente, leremos o texto, observaremos a ilus-
ilustración: A vendima, e formularémoslles as seguintes tración: O tres..., e anotaremos as ideas principais no
cuestións: encerado:
− Para que se utilizaban os cartóns? − A obra de Goya plasmou a crise do Antigo Réxime e
− Que temas aparecen representados? nalgunhas das súas obras como a serie dos
Caprichos desenvolveu a crítica cara ao fanatismo e a
B. Pintor de corte superstición.
■ Posteriormente, leremos o texto e remarcaremos o − A violencia desatada durante a Guerra de Indepen-
papel innovador de Goya como pintor de Corte e retra- dencia inspirou en Goya obras como Os fusilamentos
tista da familia real e da nobreza. do tres de maio ou A carga dos mamelucos e a serie
de gravados dos desastres da guerra.
Despois, analizaremos a ilustración: A familia de Carlos
IV, e resolveremos a actividade 2. A continuación, fixarémonos fixarémonos na imaxe:
Carretadas ao..., e realizaremos a actividade 5.
C. Precursor da arte contemporánea Despois, a resolución da actividade FichaArt permitiralles
■ En primeiro lugar, pedirémoslle ao alumnado que aos alumnos e a as alumnas adentrarse con maior
profundidade na obra de Goya
observe a ilustración: Peregrinaxe a..., comparándoa
coas analizadas anteriormente e que describan os A modo de conclusión, resolveremos a actividade 6.
4-8 METODOLOXÍA
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS Viaxamos pola Internet
■ Acts. FichaArt e 5. Analizar artisticamente algunhas Para ampliar a información acerca dos temas tratados na
Páxs 78 e 79
obras destacadas de Goya, como O tres de maio de 1808 obra do xenial pintor Francisco de Goya, o alumnado
en Madrid ou un gravado dos desastres da guerra. poderá consultar e navegar polo seguinte enlace:
■ Acts. 1-6. Descubrir a figura do xenial Francisco de http://www.tiching.com/748007
Goya, os distintos estilos artísticos que desenvolveu ao
longo da súa vida e as características principais da súa Tras a lectura do texto e dos seus enlaces,
obra. comentaremos os seus contidos formulando en voz alta
■ Acts. FichaArt, 1-6. Cultivar o sentido estético e a estas preguntas:
capacidade de emocionarse a través da observación e − Que temas tratou Goya na súa obra artística?

comentario das obras artísticas de Goya.
− Que características ten a pintura relixiosa de
Francisco de Goya?
COMPETENCIA DIXITAL
− Que lugar ocupa o retrato na produción de Goya?
■ Act. FichaArt. Localizar información na Internet sobre Que características singulares presenta?
a pintura O tres de maio de 1808 en Madrid para poder
− Como evoluciona o tratamento dos asuntos cotiáns
comentala e analizala artisticamente.
na súa obra?
■ Act. 2. Buscar información acerca dos personaxes − Que características teñen as súas obras de tema
representados nunha pintura de Goya. social? Que nos revelan?
− Cales eran as ideas políticas, sociais e relixiosas de
Goya?
coñecementos sobre a obra do xenial pintor Francisco
de Goya.

Independencia. A esta etapa pertence a serie de grava-
Páxinas 78 e 79 dúas dos Caprichos, onde critica o fanatismo relixioso e
as supersticións da súa época. Cabe destacar tamén a
1. A pintura de Goya pasou por diversas etapas. Nun serie de gravados Os desastres da guerra, verdadeira
primeiro momento a súa pintura é costumista. Desta crónica do horror provocado polo conflito, finalmente
época destacan os cartóns para tapices, como A hai que destacar os dous grandes cadros histórico-
Vendima. Nestas pinturas reflíctese ambiente, os tipos, conmemorativos da guerra, A carga dos mamelucos e Os
as paisaxes e as esceas cotiás das clases populares, fusilamentos do tres de maio.
cunha visión alegre e optimista.
2. De esquerda a dereita aparecen os seguintes personaxes:
Posteriormente, Goya é nomeado pintor de corte. As o infante Carlos María Isidro; Goya; Fernando, príncipe
pinturas desta etapa serán sobre todo retratos, tanto de Asturias; María Josefa de Borbón, irmá do rei; unha
individuais como colectivos como A familia de Carlos figura feminina coa cara volta, sen amosar o rostro, que
IV; neles, Goya amósase como un mestre do retrato se interpreta como a futura esposa de Fernando; a
psicolóxico dos personaxes, que aparecen envoltos infanta María Isabel; a raíña María Luisa; o infante
nunha perspectiva aérea influenciada por Velázquez. Francisco de Paula; o infante Antonio Pascual, tmén
Goya é un precursor da arte contemporánea. A xordeira irmán do rei; a infanta Carlota Joaquina; Luis de
que se lle declarou en 1792 condicionou a súa obra, que Borbón-Parma; a súa esposa, a infanta María Luisa e o
se volveu máis íntima e pesimista. Cores escuras e fillo de ambos, Carlos.
complexas composicións lévannos a un mundo onírico 3. A xordeira que se lle declaró a Goya en 1792
preconiza o que será o surrealismo, ou a serie de condicionou a súa arte, provocándolle unha actitude
Pinturas Negras, que anticipan o expresionismo ou, xa máis pesimista, que destacaba os defectos e
ao final da súa vida, lenzos como A leiteira de Burdeos, supersticións da sociedade da súa época. As súas cores
antecesor do impresionismo. escuras e as súas complexas composicións lévannos a un
Podemos considerar como outra etapa na pintura de mundo onírico relacionado coa imaxinación e os soños.
Goya, marcada pola temática de crítica do Antigo
Réxime e da violencia desatada pola Guerra da (Segue na páxina 4-31)
METODOLOXÍA 4-9
Páxs 80 e 81
4. FERNANDO VII: A VOLTA AO...
O Sexenio Absolutista Acto seguido, leremos o texto: A defensa..., e pediré-

moslles que describan as condicións impostas e a súa
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio, xustificación.
fixarémonos na ilustración: Fernando VII..., e pregunta-
remos: A Década Ominosa (1823-1833)
− Cal era o obxectivo de Fernando VII ao seu regreso?
■ Acto seguido, leremos o texto e formularemos as
Con que dificultades se encontrou?
Acto seguido leremos o texto e anotaremos as ideas
− Que reformas levou a cabo Fernando VII durante a
principais:
última década do seu reinado? Cal era a situación
− Fernando VII derrogou a Constitución de 1812 e económica?
as reformas das Cortes de Cádiz ao recuperar o
− Que conflitos dinásticos apareceron?
trono.
Despois, resolveremos a actividade 1 para sintetizar as
− Os liberais levaron a cabo pronunciamentos para
tres etapas do reinado de Fernando VII.
forzar ao rei a acatar a Constitución que acabaron
fracasando. ■ Leremos o texto do apartado: A independencia..., e
Despois, leremos o texto: A defensa..., e pedirémoslles remarcaremos a trascendencia da perda das colonias en
aos alumnos e ás alumnas que describan como se America. Acto seguido leremos o texto: Causas do..., e
xustifica o absolutismo no Manifesto dos Persas. pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas que resolvan a
actividade 2.
O Trienio Liberal (1820-1823) Despois, leremos o texto: Etapas do..., e preguntaremos:
Despois de ler o texto, observaremos as imaxes: − Que diferenzas observas entre a primeira e a se-
Retrato... e Fernando VII..., e formularemos as seguintes gunda fase do proceso de independencia?
cuestións: Finalmente, observaremos o mapa e resolveremos a
− Cal foi o resultado do pronunciamento de Rafael del actividade 3
Riego? Como respondeu Fernando VII?
4-10 METODOLOXÍA
■ Acts. 2 e 3. Elaborar textos descriptivos utilizando o Para reforzar a información que estudaron sobre a
Páxs 80 e 81
vocabulario propio das ciencias sociais. independencia das colonias americanas, os alumnos e
as alumnas consultarán o seguinte enlace:
APRENDER A APRENDER
■ Act. 1. Organizar a información en forma de cadro,
para contribuír á súa memorización. Unha vez que terminen de ver o audiovisual, poderán
■ Act. 3. Crear unha táboa coas datas das indepen- contestar, de forma individual, as seguintes preguntas:
dencias americanas a partir dun mapa. − Que organismos pediron a independencia mentres se
libraba a Guerra da Independencia en España?

COMPETENCIA DIXITAL − Que grupos sociais apoiaban a independencia das
■ Act. 4. Interpretar a información presentada en forma colonias?
de mapa acerca da independencia americana. − Que obxectivos perseguían os partidarios da
independencia das colonias?
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA − Quen era Simón Bolívar? Que papel tivo na
■ Act. 3. Situar fisicamente nun mapa os procesos de independencia das colonias iberoamericanas?
independencia das colonias iberoamericanas. − Como controlou momentáneamente a insurrección o
rei Fernando VII? Por que se encendeu de novo a
mecha da independencia?
− Que outros líderes destacaron no proceso inde-
 A actividade 1 de Reforzo permitirá reforzar os pendentista? Que países liberaron?
coñecementos acerca da Década Ominosa.
− Cal foi a batalla final para a independencia de
 A actividade 2 de Reforzo permitirá incidir novamente Iberoamérica? Como quedou o Imperio español?
nas etapas da independencia das colonias americanas.

3. A táboa débese completar coa seguinte información: A
Páxinas 80 e 81 independencia dos países americanos foi nos seguintes
anos: Paraguai en 1811; Arxentina en 1816; Chile en
1. Táboa síntese das etapas do reinado de Fernando VII: 1818; Colombia en 1819; Honduras, Guatemala,
Etapa / Cronoloxía / Características / Problemas Nicaragua, O Salvador, Costa Rica e México en 1821;
Ecuador, Brasil en 1822; Venezuela en 1823; Perú en
Sexenio Absolutista / 1814-1820 / Derrogación Consti- 1824; Bolivia en 1825; Uruguai en 1828; Porto Rico en
tución 1812; represión dos lbierais; pronunciamentos 1898 e Cuba en 1902.
liberais.
No proceso de independencia de Latinoamérica en 1817,
Trienio Liberal / 1820-1823 / Recuperación da Consti- o xeneral San Martín atravesou os Andes e derrotou os
tución 1812 / Invasión de Cen Mil Fillos de San Luis. españois en Chacabuco, logrando a independencia de
Década Ominosa / 1823-1833 / Restauración do absolu- Chile. no Norte, Simón Bolívar derrotou os españoles e
tismo; bancarrota / Perda das colonias; problema permitiu a independencia de Venezuela, Colombia,
sucesorio. Ecuador e Panamá. E José de Sucre derrotou os españois
en Ayacucho e emancipou Perú e Bolivia.
2. Os factores que contribuíron á independencia foron: a
difusión das ideas ilustradas e os principios promovidos
pola Revolución Francesa; a proclamación da
independencia das colonias británicas de América do
Norte e o descontento da burguesía crioula, que vía
España como un freo para o desenvolvemento da súa
economía e sentíase marxinada da vida política e
administrativa.
A debilidade da monarquía española tras a perda da flota
na batalla de Trafalgar (1805) e a invasión francesa da
Península (1808), foron o estímulo definitivo ao inicio
do proceso emancipador.
METODOLOXÍA 4-11
Páxs 82 e 83
5. OS CARLISTAS, DEFENSORES DO...
A. O apoio dos isabelinos pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas que describan

os símbolos que aparecen e que expliquen o seu signifi-
■ Para empezar leremos o texto introdutorio e cado.
anotaremos as ideas principais no encerado:
− A implantación do Estado liberal en España C. Os ideais do carlismo...
realizouse en medio da guerra carlista.
■ A continuación, anotaremos as ideas principais no
− O enfrontamento entre absolutistas e liberais, e as encerado e resolveremos a actividade 2:
disputas dinásticas foron as causas da guerra.
− Deus, patria, rei e foros eran o lema do carlismo.
A continuación leremos o texto e formularemos as
− Defendía a orixe divina da monarquía, o poder
absoluto do rei, o papel da Igrexa e os foros.
− Cal foi a apuesta dinástica dos defensores do
− A reivindicación foral foi a razón do seu arraigo no
absolutismo? Que fixeron para defenderla?
País Vasco e Cataluña.
− Quen foron os isabelinos? Cal foi a súa actuación?
Despois, leremos o texto: Unha proclama..., e
Quen os apoiou?
pedirémoslles que describan a súa argumentación.
Acto seguido, observaremos a ilustración: Absolutistas...,
e pedirémoslles que describan a escea. D. As guerras carlistas
B. As bases sociais do carlismo ■ Leremos o texto e pedirémoslles aos alumnos e ás

alumnas que describan as principais diferenzas entre a
■ Leremos o texto, formularemos as seguintes pre- primeira e a segunda guerra carlista.
guntas e realizaremos a actividade 1:
Despois analizaremos o mapa e resolveremos a
− Que grupos sociais eran partidarios do carlismo entre actividade 3.
os privilexiados e os non privilexiados?
Finalmente, co obxectivo de que poidan aplicar os
− En que territorios encontraron maior apoio? conceptos estudados a través da argumentación,
Acto seguido, observaremos a imaxe: Caricatura..., e realizaremos a actividade 4.
4-12 METODOLOXÍA
■ Act. 2. Definir os ideais do carlismo utilizando o No seguinte enlace os alumnos e as alumnas encon-
Páxs 82 e 83
vocabulario propio das ciencias sociais incorporado neste trarán un audiovisual no que se explica detalladamente o
apartado. desenvolvemento da Primeira Guerra Carlista:
■ Acts. 4. Redactar unha proclama con argumentos http://www.tiching.com/76926
favorables a un sistema político e de goberno e debatela
cun compañeiro ou compañeira, que defenderá xusta- Tras ver o documento, comentaremos os seus contidos
mente o sistema oposto. formulando en voz alta estas preguntas:
− Que sucedeu tras a morte de Fernando VII? Que
APRENDER A APRENDER dous bandos se enfrontaron na Primeira Guerra

■ Act. 3. Elaborar un texto descritivo co desen- Carlista?
volvemento da primeira guerra carlista a partir da − Onde se produciron os primeiros levantamentos
información disposta nun mapa. carlistas? Que outras áreas e cidades había en
España de predominio carlista?
COMPETENCIA DIXITAL − Que feitos destacaron durante a primeira fase da
■ Act. 3. Interpretar a información presentada en forma Guerra Carlista?
de mapa acerca da primeira guerra carlista e expola en − Como se desenvolveu a segunda fase da Primeira
forma de texto descritivo. Guerra Carlista?
− Que é o Convenio de Vergara? Por que non lle puxo
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR fin de forma efectiva ao conflito?
■ Acts. 1-3. Autoavaliar a propia aprendizaxe, tomando − Cando e como acabou a Primeira Guerra Carlista?
conciencia do que se sabe e do que falta por aprender,
de cara á avaliación final do tema.

dos dereitos e privilexios dos antigos reinos da Coroa de
Páxinas 82 e 83 Aragón e de Navarra.
Durante o século XIX sucedéronse dúas grandes guerras
1. Fernando VII morreu e a súa herdeira era a súa filla carlista e un alzamento localizado en Cataluña:
Isabel. Os absolutistas consideraban que o trono lle
– A Primeira Guerra Carlista (1833-1839) foi a máis
correspondía ao irmán de Fernando VII, don Carlos. A
importante. O levantamento iniciouse no País Vasco
rexente, María Cristina, apoiouse nos liberais para
e, a pesar de contar con militares experimentados,
gobernar, o que orixinou o estalido das guerras carlistas.
como Zumalacárregui, os carlistas foron derrotados
Os partidarios do carlismo eran a nobreza agraria, o polas tropas liberais do xeneral Espartero. A paz
clero e o campesiñado do nordeste español, e defendían firmouse no Convenio de Vergara (1839).
as ideas do Antigo Réxime.
– A pesar do acordo de paz, entre 1846 e 1848 houbo
Os isabelinos apoiábanos a nobreza cortesá, a burguesía, importantes levantamentos carlistas, coñecidos como
as clases populares urbanas e o campesiñado do centro e a Revolta dos Matiners, cun forte compoñente de
sur de España, e pretendían un cambio de réxime insurrección campesiña.
baseado nas ideas do liberalismo.
– Entre 1872 e 1876 produciuse a Segunda Guerra
Carlista, ante a nova vacante no trono tras o exilio de
2. “Deus, patria, rei e foros” era o lema do carlismo. Con
Isabel II. Chegouse a formar un goberno carlista en
el defendían a orixe divina da monarquía, o poder
Estella ata a súa definitiva derrota militar.
absoluto do rei, a presenza activa da Igrexa na vida
pública e o mantemento dos foros. Representaban unha
4. Resposta persoal aberta.
sociedade rural, que vía no liberalismo a perversidade
da nova sociedade urbana.
3. O carlismo tiña presenza en todo o norte da Península,

con especial arraigamento no País Vasco e Cataluña, que
ía unido á reivindicación foral, é decir, á permanencia
METODOLOXÍA 4-13
Páxs 84 e 84
6. ISABEL II E A CONSTRUCIÓN...
A rexencia de María Cristina (1833-1840) A Década Moderada (1843-1854)

■ Leremos o texto introdutorio e anotaremos no ■ Leremos o texto e formularemos as seguintes
encerado as ideas principais: preguntas:
− A construción do Estado liberal en España iníciase − Que consecuencias tivo o predominio moderado? Cal
durante a minoría de idade de Isabel II. foi o carácter da Constitución de 1845?
− A institucionalización do Estado liberal durante a
Década Moderada entrou en crise a partir de 1866. O Bienio Progresista (1854-1856)
Acto seguido leremos o texto, observaremos a imaxe: A ■ Despois, leremos o texto e preguntarémoslles aos
rexente..., e formularemos as seguintes preguntas: alumnos:
− En quen se apoiou inicialmente María Cristina duran- − Cales foron as consecuencias do pronunciamento de
te o período de Rexencia? Vicálvaro?
− Que consecuencias tivo a posterior entrega do poder Acto seguido, analizaremos o esquema: A ideoloxía...,
aos liberais progresistas de Mendizábal? e o esquema: As forzas..., e resolveremos a activi-
− Cal foi o carácter da Constitución de 1837? dade 2.
Acto seguido, leremos o texto: Desamortización..., e
pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas que expliquen A descomposición do sistema (1856-1868)
a diferenza entre desamortización e desvinculación. ■ Posteriormente, leremos o texto e subliñaremos a
progresiva degradación do réxime isabelino, observa-
A rexencia de Espartero (1840-1843) remos a imaxe: Fusilamento..., e resolveremos a
actividade 3
■ Posteriormente, leremos o texto e preguntarémoslle
ao alumnado: Para terminar, resolveremos as actividades 1 para
sintetizar os aspectos fundamentales do reinado de
− Como chegou o xeneral Espartero a rexente?
Isabel II.
4-14 METODOLOXÍA
■ Acts. 2 e 3. Elaborar textos expositivos utilizando o Para reforzar a información que estudaron sobre as
Páxs 84 e 85
vocabulario propio das ciencias sociais. rexencias de María Cristina e Espartero, así como sobre
as diferentes ideoloxías dos liberais, os alumnos e as
APRENDER A APRENDER alumnas consultarán o seguinte enlace:
■ Act. 1. Organizar a información estudada en forma de http://www.tiching.com/53975
cadro, para contribuír á súa memorización.
■ Act. 2. Utilizar a memoria fotográfica para fixar os Tras a lectura do texto, poderán contestar, de forma
coñecementos, utilizando un esquema conceptual para individual, as seguintes preguntas:
resolver a actividade, a partir do que se deben deducir as − Por que María Cristina de Borbón lles encargou

diferenzas entre liberais moderados e progresistas. formar goberno aos liberais?
− Por que motivo se escindiron en dous grupos os
COMPETENCIA DIXITAL liberais?
■ Act. 2. Interpretar a información presentada en forma − Que ideario defenderon os liberais progresistas até
de esquema. 1868? Quen eran os seus líderes e os seus principais
apoios?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − Que escisión sufriron os progresistas en 1849? Era
■ Acts. 1-3. Autoavaliar a propia aprendizaxe, tomando unha escisión pola dereita ou pola esquerda?
conciencia do que se sabe e do que falta por aprender. − Que ideario defenderon os liberais moderados? Quen
eran os seus líderes e os seus principais apoios?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA − A que grupo representaba mellor a Constitución de
 A actividade 4 de Reforzo permitirá reforzar os 1837? Podes explicar as características deste texto
coñecementos sobre as políticas realizadas durante o constitucional?
reinado de Isabel II. − Por que fracasou a rexencia de Espartero?

Descomposición do sistema / 1856-1868 / Goberno au-
Páxinas 84 e 85 toritario, con exclusión dos sectores progresistas;
represión da oposición; política exterior colonialista /
1. Táboa das etapas do reinado Isabel II. novos grupos opositores (demócratas e republicanos);
crise económica.
Etapa / Cronoloxía / Características / Problemas
Rexencia de María Cristina / 1833-1840 / Primeira 2. Os moderados son partidarios de reformas limitadas e os
etapa moderada; a partir de 1836, predominio progresistas de reformas máis profundas. A Unión
progresista; reformas de Mendizábal (desamortización, Liberal reúne os sectores menos radicais dos
abolición do Antigo Réxime, etc.); Constitución de 1837 progresistas e os máis reformistas dos moderados. Os
/ Inestabilidade política demócratas defenden o sufraxio universal masculino, os
republicanos, a abolición da monarquía, e os
Rexencia de Espartero / 1840-1843 / Pugna entre mode- monárquicos, o mantemento dun rei.
rados e progresistas; librecambismo / Carácter autori-
tario do rexente; oposición ao librecambismo.
3. Os últimos anos do reinado de Isabel II caracterizáronse
Década Moderada / 1843-1854 / Constitución de 1845; pola alternancia no poder dos moderados e a Unión
sistema político moderado e centralista; Reforma da Liberal de O’Donnell. A política exterior foi
Facenda, Código Penal, creación da Garda Civil; expansionista (Marrocos, Indochina…) e a interior, moi
Concordato coa Santa Sé / autoritarismo de Narváez e autoritaria e represiva, marxinando do sistema os
Bravo Murillo; influencia das camarillas; falseamento progresistas e os novos grupos de oposición, demócratas
electoral. e republicanos.
En 1866, unha grave crise económica converteu en
Bienio Progresista / 1854-1856 / Proxecto de consti-
imparable a degradación de réxime isabelino, fixo
tución de 1855; desamortización de Madoz; lei de
aumentar o descontento social e sentou as bases dun
ferrocarrís e de minas / Sectores clave da economía en
novo pronunciamento militar.
mans estranxeiras.
METODOLOXÍA 4-15
Páxs 86 e 87
7. O SEXENIO DEMOCRÁTICO (1868-1874)
A. A Revolución e o Goberno Provisional... − O estalido de dous conflitos, unha insurrección na illa

■
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e ano- de Cuba e unha nova guerra carlista.
taremos no encerado as ideas principais: Acto seguido realizaremos a actividade 3.
− A crise da monarquía isabelina conduciu á Gloriosa
C. A Primeira República (1873-1874)
Revolución, unha insurrección para derrocar a Isabel
II e democratizar o sistema político. ■ Posteriormente, leremos o texto: A proclamación da
Acto seguido, leremos o texto: As causas..., e realiza- República, e realizaremos a actividade 4.
remos a actividade 1. Despois, leremos o texto do epígrafe, anotaremos as
Despois leremos o texto, formularémoslles as seguintes ideas principais e resolveremos a actividade 5:
cuestións e resolveremos a actividade 2 − A proclamación da República foi recibida con
− Quen impulsou a Revolución de 1868? Quen estivo á entusiasmo polos sectores populares das grandes
fronte? cidades.
− Que sucedeu na Batalla de Alcolea? − As divisións no seo do republicanismo, a
incapacidade de facerlle fronte á insurrección cubana,
B. A monarquía de Amadeo I (1870-1873) o cantonalismo de Cartaxena e a oposición dos
monárquicos imposibilitaron a consolidación da
■ Logo, observaremos a imaxe Amadeo I... e Primeira República.
pedirémoslle ao alumnado que describa a escea.
A continuación, observaremos a imaxe: Debuxo satíri-
Tras ler o texto anotaremos no encerado as causas do co..., e pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas que
fracaso do reinado de Amadeo de Saboia: interpreten a quen representa cada un dos personaxes e
− A oposición dos moderados, a Igrexa e os carlistas, cara a que se dirixe a sátira.
que seguiron apoiando os Borbóns.
Para finalizar, realizaremos as actividades 6 e 7 como
− As insurreccións promovidas polos grupos republi- reflexión e síntese respectivamente do acontecido no
canos en contra da monarquía. Sexenio Democrático.
4-16 METODOLOXÍA
■ Acts. 1 a 6. Elaborar textos expositivos utilizando o Para reforzar a información que estudaron sobre
Páxs 86 e 87
vocabulario propio das ciencias sociais, especialmente o Revolución de 1868 e o goberno provisional, os alum-
incorporado neste apartado. nos e as alumnas consultarán o seguinte enlace:
■ Act. 4. Ler, comprender e comentar un texto de tipo http://www.tiching.com/76929
histórico.
Tras a visualización do audiovisual, contestarán indivi-
APRENDER A APRENDER dualmente a seguintes preguntas:
■ Act. 1. Buscar explicacións multicausais do estalido da − Como e onde estalou a Revolución de 1868? Como
Revolución de 1868 e expor os seus obxectivos. se expandiu a todo o territorio nacional?

■ Act. 2. Analizar e relacionar entre si algunhas das − Como reaccionou Isabel II ante o triunfo da
Constitucións aprobadas no século XIX, buscando Revolución?
paralelismos e diferenzas entre elas. − Que novo liberalismo se impuxo a partir de 1868? A
■ Act. 7. Organizar a información estudada en forma de que aspiraba?
eixe cronolóxico, para contribuír á súa memorización. − Que novidade se deu nas eleccións constituíntes
celebradas en 1869?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − Caracteriza a Constitución aprobada en 1869.
■ Acts. 6. Argumentar de forma lóxica e coherente por- − Por que Amadeo de Saboia acabou sendo o rei de
que o Sexenio non logrou consolidarse en España un España?
réxime democrático. − Que sucedía mentres tanto en Cuba? Que supuxo
■ Acts. 1-7. Autoavaliar a propia aprendizaxe, tomando esta situación para o novo goberno democrático?
conciencia do que se sabe e o que falta por aprender, de − Que suceso cambiou o signo da nova monarquía de
cara á avaliación final do tema. Amadeo I? Por que?

como forma de goberno, co cal houbo que buscar un rei
Páxinas 86 e 87 entre as monarquías europeas. O idóneo parecía ser
Amadeo I de Saboia, polo seu talante democrático e a
1. No último período do reinado de Isabel II, a política concepción democrática da monarquía. Amadeo desde o
española foi de colonización no exterior e autoritaria e principio contou coa oposición de moderados, carlistas,
represiva no interior. A oposición ao réxime foi fieis aos Borbóns, e demócratas partidarios dunha
aumentando, xurdiron novos grupos políticos, como república. Todo isto, unido ao estalido de dous conflitos
demócratas e republicanos, que avogaban polo fin da armados, unha insurrección en Cuba (1868) e unha nova
monarquía. Finalmente, unha grave crise económica guerra carlista, provocou a súa renuncia ao trono en
unida ao desgaste político do réxime de Isabel II, 1873.
desencadeou unha revolución contra a monarquía. A
4. Ante a abdicación do rei, as Cortes españolas votaron
revolución de 1868 encabezada polos militares Prim e
por unha gran maioría a proclamación da República, a
Serrano venceu as tropas fieis ao goberno, e Isabel II tivo
pesar de que os deputados da Cámara eran monár-
que marchar ao exilio. Estableceuse un goberno
quicos. É por isto que Pi e Margall afirmaba que A
provisional que impulsou un programa de reformas para
República veu por onde menos esperabamos.
darlles satisfacción ás demandas das Xuntas, e democra-
tiza o sistema, e unha Constitución, á espera de encontrar 5. A nova República pretendeu organizar o Estado de
un rei que gobernase en España de forma democrática. forma federal, repartindo as competencias lexislativas
entre o goberno federal, as repúblicas federadas
2. A constitución de 1869 foi a primeira democrática de
(creáronse 15) e os municipios. A República tivo que
España porque recoñecía o sufraxio universal masculi-
enfrontarse a moitos problemas. As guerras carlista e
non. Ademais, proclámase a soberanía nacional (a
cubana fixéronse máis importantes, as divisións entre os
diferenza da soberanía compartida entre as Cortes e o rei
republicanos dificultaban a acción do goberno, incluso
que aparece en constitucións anteriores e tamén na
algúns radicais provocaron revoltas populares, e os
posterior de 1876), outórganse amplos dereitos e
monárquicos organizábanse para instaurar a...
liberdades, e sepárase a Igrexa do Estado.
3. A nova Constitución de 1869 establecía a monarquía (Segue na páxina 4-32)
METODOLOXÍA 4-17
Páxs 88 e 89
8. A RESTAURACIÓN BORBÓNICA (1874-1902)
O sistema canovista O caciquismo e o falseamento electoral

■ En primeiro lugar, observaremos a imaxe: Martínez ■ Posteriormente, leremos o texto: A lacra..., e resol-
Campos..., leremos o texto introdutorio e subliñaremos a veremos a actividade 2
importancia do pronunciamento de Sagunto en 1874 para Despois, leremos o texto para remarcar o papel do
a proclamación de Alfonso XII e o inicio da restauración caciquismo na alternancia política.
da monarquía borbónica.
Despois, leremos o texto e anotaremos no encerado as O xurdimento dos nacionalismos
características fundamentais da Restauración: ■ Posteriormente, leremos o texto e preguntaremos:
− A Restauración, ideada por Cánovas del Castillo,
− Por que xurdiron movementos nacionalistas en
pretendía garantir a orde social e conseguir esta-
España? Onde apareceron?
bilidade política.
Acto seguido, resolveremos a actividade 3.
− O sistema político baseábase na alternancia de dous
partidos no poder coa colaboración da Coroa. A crise de 1898
− A Constitución de 1876, moderada pero flexible, ga-
rantía que o goberno de quenda non a modificase. ■ Leremos o texto, formularemos as seguintes pre-
guntas e resolveremos a actividade 4:
Bipartidismo e quenda pacífica − Que factores impulsaron a insurrección cubana
de1895? Que precipitou o fin da guerra en 1898?
■ A continuación leremos o texto e preguntaremos:
− Que colonias perdeu España con esta derrota? Que
− Cales eran os dous principais partidos políticos? impacto tiveron estes feitos na sociedade española?
− Quen os dirixía? Existían outros partidos?
Para terminar observaremos a imaxe; O descubri-
− En que coincidían ideoloxicamente liberais e con- mento..., e pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas que
servadores? Como funcionaba a quenda pacífico? resolvan a actividade 5.
A continuación, realizaremos a actividade 1.
4-18 METODOLOXÍA
■ Acts. 1, 3, 4. Elaborar textos expositivos demostrando Para reforzar os coñecementos acerca do sistema da
Páxs 88 e 89
dominar o vocabulario propio das ciencias sociais. Restauración, o alumnado poderá consultar o seguinte
■ Act. 2. Ler, comprender e comentar un texto literario enlace:
en clave histórica. http://www.tiching.com/78117
■ Act. 5. Elaborar un texto descritivo a partir da
observación de diversas ilustracións. Tras a lectura do texto, contestarán estas preguntas de
forma individual:
APRENDER A APRENDER − Quen era Cánovas del Castillo? Por que foi clave no
novo sistema político da Restauración?
■ Act. 3. Analizar e relacionar entre si as múltiples cau-

sas que explican o xurdimento dos nacionalismos. − Que novidades se introducen na política española a
partir de 1876?
■ Act. 5. Aprender a analizar a información histórica que
nos proporciona unha viñeta ilustrada. − En que consistía o bipartidismo e a quenda pacífica?
− En quen residía a soberanía na Constitución de
COMPETENCIA DIXITAL 1876?
■ Act. 5. Observar diversas viñetas ilustradas e interpre- − Que poderes ostentaba a Coroa segundo o docu-
tar a información que proporcionan. mento constitucional de 1876?
− Que outros trazos destacarías da Constitución de
1876? Que semellanzas e diferenzas encontras coa
aprobada en 1869?
 A actividade 3 de Reforzo permitirá consolidar as
características dos movementos nacionalistas.

contribucións.
Páxinas 88 e 89 O caciquismo permitía, mediante a coerción e presión de
todo tipo, desde económica a social e incluso violenta, o
1. O sistema político da Restauración, ideado por Antonio control dos votantes e a orientación do voto, sobre todo
Cánovas del Castillo, aspiraba a unha monarquía en zonas rurais. Así, os caciques, que eran tanto
constitucional, que garantise a orde social, sen conservadores como liberais, conseguían a elección do
pronunciamentos militares nin revoltas populares. candidato da quenda mediante esa coerción e todo tipo
Pretendía tamén a pacificación do país acabando coa de trampas electorais.
guerra carlista e a insurrección cubana.
3. O sistema bipartidista afianzou o centralismo do Estado
O réxime da Restauración tiña un carácter conservador e e provocou o xurdimento de movementos nacionalistas.
fundamentábase nun sistema parlamentario liberal, pero En Cataluña, a partir dunha primeira etapa de recupe-
escasamente democrático. Existían dous grandes ración cultural (Renaixença), o catalanismo artellouse
partidos, o conservador e o liberal, que coincidían politicamente en partidos que demandaban a autonomía.
ideoloxicamente no esencial e asumían de forma no País Vasco artellouse tamén politicamente, mentres
consensuada pepeis complementarios. Ambos partidos que en Galicia, o movemento do Rexurdimento tivo un
se puxeron de acordo para alternarse no poder de forma carácter máis cultural que político.
pacífica, controlando a vida política española. Para isto
estableceron un sistema electoral corrupto que 4. A Guerra de Cuba foi consecuencia da incapacidade por
manipulaba as eleccións, falsificando actas ou parte de España de facer reformas políticas na illa, de
comprando votos. Chegar ao goberno non tiña nada que dotala de autonomía e de reducir o control económico
ver con gañar as eleccións, senón con ser o partido español. Finalizou coa derrota de España en 1898, que
escollido polo rei para formar goberno. perdeu Cuba, Porto Rico e Filipinas. Isto provocou un
estado de frustración social e política, e xurdiron
2. Galdós define o caciquismo como o entronizamento de movementos rexeneracionistas que pedían unha
certos individuos nas localidades, os cales son donos dos verdadeira democratización do Estado.
resortes administrativos. O cacique ten o poder de dar e
quitar empregos e pode manipular o sistema de (Segue na páxina 4-32)
METODOLOXÍA 4-19
Páxs 90 e 91
9. GALICIA NA POLÍTICA ESPAÑOLA…
A lenta entrada do liberalismo en Galicia Outras ideoloxias politicas

■ Leremos o texto deste subapartado e a continuación ■ Logo, leremos o texto deste subapartado,
formularémoslle estas preguntas ao alumnado sobre a formularémoslle estas preguntas ao alumnado, e realiza-
implantación do liberalismo durante o século XIX en remos a actividade 3:
Galicia:
− Que reivindicacións formulaba o republicanismo?
− Que apoios tivo o liberalismo en Galicia durante o
século XIX? E o absolutismo? E o carlismo? − Que incidencia tivo o movemento obreiro en Galicia?
− Que ideais políticos animaron a resistencia galega − Cal foi o fenómeno de maior importancia no século
contra a invasión napoleónica? Que postura defende- XIX en Galicia?
ron os deputados galegos nas Cortes de Cádiz?
■ Leremos o texto del apartado O Galeguismo...,
Acto seguido, leremos o texto Galicia … e resolveremos anotaremos as ideas clave, observaremos a imaxe O
as actividades 1 e 2. Catecismo...e realizaremos a actividad e4:
Caciquismo e clientelismo − O provincialismo, ligado ao Partido Progresista desde

1840, reivindicaba medidas políticas descentraliza-
■ Leremos este subapartado, anotaremos no encerado doras.
as características do caciquismo en Galicia e resol-
veremos a actividade 3: − O Rexurdimento foi un movemento literario que
reivindicaba o uso do galego como lingua culta.
− Foi un fenómeno rural: os caciques controlaban o voto
do campesiñado con prácticas fraudulentas. − O rexionalismo solicitaba autonomía política, reco-
− Durante a Restauración, o Partido Conservador e o ñecer a lingua galega e modernizar o país
Liberal tiñan importantes redes clientelares. A continuación leremos o texto O sentimento.. e
− Destacaron os grandes caciques Eugenio Montero pedirémoslle ao alumnado que resuma o seu contido
Ríos (liberal) e Aureliano Linares Rivas (conservador). Finalmente, leremos o texto Unha nova… e resolveremos
Logo realizaremos a actividade @Amplía na Rede… as actividades 5 e 6
4-20 METODOLOXÍA
■ Act. 1. Practicar e traballar a argumentación explican- Para reforzar os coñecementos acerca do Rexurdimento,
Páxs 90 e 91
do os motivos da loita galega contra os franceses de o alumnado poderá consultar o seguinte enlace:
Guerra da Independencia.
■ Act. 2. Practicar a expresión escrita exponiendo de
forma breve os feitos que amosan que o absolutismo era Tras a observación da imaxe, os alumnos contestarán
unha ideología arraigada en Galicia. estas preguntas de forma individual:
APRENDER A APRENDER − Qué sabes de Manuel Murguía? Cal é o seu libro

máis importante e coñecido?
■ Act. 5. Practicar a investigación histórica investigando − Cres que é a figura máis importante do Rexurdi-

sobre os xornais e revistas que recollían as ideas de Ma-
mento político en Galicia? Por qué?
nuel Murguía e Alfredo Brañas.
− Con qué célebre escritora casou Manuel Murguía?
■ Act. 6. Traballar a recolla de información en fontes non Apoiouna na súa carreira literaria? Investiga sobre a
físicas buscando datos sobre o rexionalismo galego. relación profesional do matrimonio.
COMPETENCIA DIXITAL
■ Act. 6. Recoller información en medios dixitais sobre
as institucións rexionalistas decimonónicas en Galicia.

 A actividade 3 de Reforzo permitirá consolidar as
características dos movementos nacionalistas.
 A actividade 1 de Ampliación ampliará os coñecementos

do alumnado sobre o galeguismo.

– Unha política descentralizadora que respectara a
Páxinas 90 e 91 historia do pobo galego.
1. Os motivos polos que se anima o pobo galego a loitar – A elaboración dunha nova visión da historia de
contra os franceses son basicamente por defender o seu Galicia.
país, os seus dereitos, a súa relixión e a súa Patria. 5. Os diarios e revistas que recollían as ideas dos autores
2. Diversos acontecementos demostran o apegamento polo citados neste apartado foron: La Oliva, El Miño, La
absolutismo en Galicia: a formación da Xunta Suprema Patria Gallega, El Diario de la Coruña, La Ilustración
do Reino de Galicia, a raíz da resistencia fronte á Gallega y Asturiana e as publicacións barcelonesas La
ocupación dos franceses liberais; a vitoria dos Renaixença e La España Regional.
absolutistas nas eleccións despois da Constitución de 6. En novembro de 1890 constituíuse a Asociación
1812, onde dos 24 galegos, só 1 era liberal; a tendencia Rexionalista Galega (ARG), presidida por Manuel
liberal da cidade da Coruña e que se foi expandindo por Murguía. Esta asociación propulsou iniciativas político-
Vigo e Lugo; a presenza do carlismo en Galicia apoiado culturais e fixo un labor importante no sentimento
polo clero e pola Xunta Apostólica e con centro na nacionalista galego.
cidade de Santiago
3. O caciquismo en Galicia foi principalmente un
fenómeno rural, baseado no control dos candidatos
electorais dos votos do campesiñado. O clientelismo
tamén se deu en Galicia a través do Partido Conservador
e do Partido Liberal durante a Restauración.
4. As principais demandas do pobo galego eran:
– A reclamación dunha autonomía política galega.
– O uso do galego como lingua culta.
– A modernización do país para frear a emigración.
METODOLOXÍA 4-21
Páxs 92 a 95
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA ■ Páx. 95, Act. 6. Desenvolver o gusto pola aprendizaxe

continuo realizando unha pequena investigación.
■ Páx. 92, Acts. 2, 4. Definir e comparar conceptos
clave do vocabulario propio das ciencias sociais. MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA
■ Páx. 93, Act. Aprende a... Elaborar textos descritivos ■ Páx. 94, Act. 4 e páx. 93, Act. Razoa... Situar no
e comparativos para valorar dúas Constitucións tempo os feitos destacados do século XIX en España.
promulgadas no século XIX.
■ Páx. 94, Act. 3. Analizar e comprender os datos
■ Páx. 94, Act. 2. Ler un texto histórico e comentalo coa cuantitativos recollidos nunha táboa acerca da evolución
axuda das preguntas propostas na actividade. do número de electores en España.
APRENDER A APRENDER SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR

■ Páx. 92, Act. Completa o... ; Páx. 95, Act. 5. ■ Páx. 92-93, todas as actividades. Planificar o proceso
Organizar a información traballada no tema en forma de de resolución das actividades propostas, argumentando
mapa conceptual e de cadro sintético. as respostas de forma lóxica, e tomando conciencia do
grao de adquisición dos coñecementos traballados no
■ Páx. 92, Acts. 1, 3 e Responde...; Páx. 95, Act.
tema.
Razona... Sintetizar os contidos traballados neste tema
mediante a resposta de diversas preguntas clave. COMPETENCIA DIXITAL
■ Páx. 93, Act. Aprende a... Comparar dúas Constitu- ■ Páx. 94, Act. 1, páx. 89, Acts. 6, 7 e Retos... Utilizar a
cións tendo en conta o seu contexto histórico. internet como fonte de información, sabendo localizar os
■ Páx. 94, Act. 1. Interpretar a información contida nun datos necesarios para resolver as actividades.
mapa e poñela por escrito.
■ Páx. 94, Acts. 1, 2, 3; Páx. 95, Act. 4. Analizar
■ Páx. 95, Act. 4. Valorar as caricaturas da actividade
diversas fontes históricas primarias e secundarias, e
como obra de arte e analizalas desde unha perspectiva
utilizalas para obter información histórica relevante.
histórica.
4-22 METODOLOXÍA
A ESPAÑA DO SÉCULO XIX: A CONSTRUCIÓN DO RÉXIME LIBERAL 4
Páxs 92 a 95
Páxina 92
■ A resolución da actividade Fontes documentais...
permitirá traballar a través dunha fonte primaria unha COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
argumentación a favor do retorno do absolutismo. Crise do Antigo Réxime (1788-1833): Crise da
Acto seguido, a actividade 5 Organización da información monarquía absoluta, 1788-1808; Guerra da Inde-
permitirá sintetizar as características que definen pendencia (1808-1814); Restauración absolutista (1814-
progresistas e moderados. 1820); Trienio Liberal (1820-1823); Década Ominosa
As actividade 1 Espazo e tempo... e a actividade 3 (1823-1833.)
Fontes estatísticas..., permitirannos profundar na Reinado de Isabel II (1833-1868): Rexencia de María
evolución da organización administrativa do territorio e no Cristina (1833-1840); Rexencia de Espartero (1840-
dereito de sufraxio ao longo do século XIX. 1843); Década Moderada (1843-1854); Bienio pro-
A resolución da actividade 4 Fontes iconográficas permi- gresista (1854-1856); alternancia unionistas-moderados
tiranos reflexionar sobre o concepto “quenda pacífica”. (1856-1868).
■ Despois, a actividade 6 Empatía... permitirá o Sexenio Democrático (1868-1874): Goberno Provisional
achegamento a un personaxe mítico e simbólico na (1868-1870); Monarquía democrática (1870-1873); I
creación do Estado liberal. República (1873-1873).
A actividade 7 Fontes audiovisuais permitirá un Restauración Borbónica (1874-1902): Alfonso XII (1874-
achegamento máis dinámico á crise do 98. 1885); Rexencia de María Cristina (1885-1902); Crise do
98.
A actividade Aprende a...Comparar... ten por obxectivo:
− Valorar a trascendencia do texto constitucional. Constitucións: 1812; 1837; 1845; 1869; 1876.
− Aplicar os conceptos estudados á súa análise. Grupos políticos:
■ Finalmente, as actividades de Síntese e Razoa Absolutistas: carlistas.
historicamente cumpren co obxectivo de consolidar os Liberais: isabelinos; moderados; progresistas; Unión
conceptos clave.
METODOLOXÍA 4-23
Liberal; demócratas; republicanos. O proceso de independencia en América non acabou co
fin do dominio español. Producíronse procesos
Conflitos armados:
frustrados de federación, novas independencias e
Guerra da Independencia: 1808-1814. fragmentacións de territorios nun proceso que se
Independencia de Latinoamérica: 1808-1826. prolonga ata a independencia de Panamá en 1903.
Guerras Carlistas: 1833-1839; 1872-1876. En moitos casos, o monopolio comercial español foi
substituído polo dominio comercial inglés e o inter-
Guerra de Cuba: 1895-1898.
vencionismo dos Estados Unidos (doutrina Monroe,
1823).
e) Isabel II apoiouse sobre todo nos sectores máis
a) O papel do exército na Guerra da Independencia e nas moderados, que se mantiveron no poder durante todo o
posteriores guerras carlistas outorgáronlles un gran seu reinado efectivo (1843-1868), coa breve excepción
prestixio a determinados xefes militares que se conver- do Bienio Progresista (1854-1856).
tiron de feito en líderes políticos. Os últimos anos do reinado de Isabel II
Por outro lado, as limitacións e adulteracións do caracterizáronse pola alternancia no poder dos
sistema político fixo que a miúdo a única forma de moderados e a Unión Liberal de O’Donnell. A política
chegar ao poder para o partido na oposición fora exterior foi expansionista (Marrocos, Indochina…) e a
recorrer ao pronunciamento militar. interior, moi autoritaria e represiva, marxinando do
Deste xeito, unha peculiaridade do liberalismo español sistema os progresistas e os novos grupos de oposición,
foi a importancia que tivo o exército como protago- demócratas e republicanos.
nista político. En 1866, unha grave crise económica converteu en
b) O estalido da Guerra da Independencia (1808-1814) foi imparable a degradación de réxime isabelino, fixo
o desencadeante da crise do Antigo Réxime en España, aumentar o descontento social e sentou as bases dun
que culminou nun proceso de construción do Estado novo pronunciamento militar.
liberal durante o reinado de Isabel II (1833-1868). A f) Durante o Sexenio experimentáronse diversas fórmulas
guerra desmontou o sistema institucional da monarquía políticas para a construción dun réxime democrático. A
borbónica. O rexeitamento popular a aceptar o dominio Constitución de 1869 determinaba unha forma de
napoleónico levou á organización dun poder Estado monárquica que levou ao trono a Amadeo I de
alternativo, que acabaría cristalizando na Cortes de Saboia. As dificultades de consolidación da monarquía
Cádiz e a promulgación da primeira constitución saboiá fixeron que Amadeo renunciara á Coroa. Ante a
española en 1812. abdicación do rei, as Cortes españolas votaron por
Tras a derrota de Napoleón e o retorno de Fernando VII unha gran maioría a proclamación da República, a
sucedéronse diversas etapas, a primeira marcada pola pesar de que os deputados da Cámara eran
pugna entre o absolutismo e o liberalismo e, á morte do monárquicos. A nova República pretendeu organizar o
rei, a implantación dun réxime liberal nun contexto de Estado de forma federal, repartindo as competencias
guerra civil, a Primeira Guerra Carlista. lexislativas entre o goberno federal, as repúblicas
A Constitución de 1812 tivo unha vixencia moi federadas (creáronse 15) e os municipios. A República
limitada xa que durante a guerra non puido ser aplicada tivo que enfrontarse a moitos problemas. As guerras
na práctica e ao regreso do rei foi derrogada. Soamente carlista e cubana fixéronse máis importantes, as
se restaurou durante o Trienio Liberal (1820-1823) e divisións entre os republicanos dificultaban a acción do
durante uns meses entre 1836 e 1837. A súa goberno, incluso algúns radicais provocaron revoltas
trascendencia reside no feito de ter sido a primeira populares, e os monárquicos organizábanse para
constitución do noso país e en ser un texto fundamental instaurar a monarquía a través de Alfonso, fillo de
do liberalismo europeo, xa que se converteu en modelo Isabel II. Finalmente, o golpe de Estado do xeneral
de diversas constitucións da súa época. Pavía acabou coa República.
c) Ao seu regreso a España, Fernando VII restaurou o 2. DEFINE CONCEPTOS CLAVE

absolutismo convencido da debilidade dos liberais. • Pronunciamento: alzamento militar contra o goberno,
Anulou a Constitución e gobernou como monarca liderado por un xefe do exército ou outro caudillo,
absoluto durante seis anos. En 1820, o pronunciamento característico na España do século XIX como
do coronel Riego deu lugar ao Trienio Liberal, cun mecanismo de intervención do exército en política,
réxime liberal que seguiu os principios da Consti- promovendo a substitución dun goberno por outro de
tución de 1812. A axuda da Santa Alianza supuxo a distinto signo.
volta do absolutismo e Fernando VII gobernou durante
a Década Ominosa ata o fin da súa vida. • Milicia Nacional: corpo de voluntarios armados crea-
do durante o Trienio Liberal para defender o réxime
d) A perda das colonias significou un duro golpe para liberal e facerlle fronte á oposición absolutista. Recu-
España porque perdeu o seu prestixio como potencia perada en 1836, a Milicia Nacional sempre se mantivo
colonial e viuse privada dos mercados americanos e de próxima aos postulados progresistas, participando na
importantes ingresos para a Facenda. sublevación da granxa, na caída da rexente María
4-24 METODOLOXÍA
Cristina, contra as sublevacións e pronunciamentos Pragmática Sanción. Esta reclamación significará a
moderados. En 1843 foi disolta e as súas funcións guerra entre os conservadores, partidarios de Carlos, e
asumidas pola recén creada Garda Civil. A Milicia os liberais, partidarios de Isabel.
Nacional rexurdiu no Bienio Progresista e no Sexenio • Espartero: Destacado militar progresista cuxas
Democrático, sendo definitivamente disolta por exitosas batallas contra as tropas carlistas conduciron
Cánovas del Castillo en 1876. ao bando isabelino á vitoria. Grazas á súa popularidade
• Lei Sálica: lei que lles impedía ás mulleres reinar en e prestixio foi nomeado rexente en substitución de
España, establecida por Felipe V en 1713. Foi abolida María Cristina. En 1843, un novo pronunciamento
en 1830 pola Pragmática Sanción de Fernando VII, moderado obrigou a Espartero a dimitir.
desencadeando o conflito dinástico do carlismo. • Isabel II: raíña de España entre 1833 e 1868. O seu
• Carlismo: movemento político que se orixinou polas ascenso ao trono provocou a insurxencia do seu tío
pretensións do infante Carlos María Isidro de suceder a Carlos María Isidro, que deu inicio ás guerras carlistas.
Fernando VII e contra a entronización de Isabel II. Durante o seu reinado instaurouse en España o réxime
Defendía o absolutismo como reacción ao proceso de liberal e desenvolveuse un proceso de industrialización
modernización liberal e fixo bandeira da defensa da débil e limitado. Foi derrocada pola Revolución de
relixión católica, a patria e a monarquía tradicional, Setembro de 1868.
resumida no seu lema “Deus, Patria, Rei e Foros”. • Narváez: militar coñecido como o Espadón de Loja, foi
• Xunta Revolucionaria: xuntas xurdidas por todo o territo- líder dos liberais moderados, chegando á presidencia
rio español a raíz da Revolución de Setembro de 1868. do goberno en 1844. Baixo o seu mandato
Formadas por elementos demócratas e progresistas, nas consolidouse o réxime liberal en España, cun carácter
cidades asumiron o poder e a nova lexitimidade xurdida conservador e centralista.
do proceso revolucionario, co apoio das clases populares • Amadeo de Saboia: rei de España (1871-1873) Elixido
urbanas. polas Cortes, o seu reinado estivo marcado pola
inestabilidade política, agravada pola guerra cubana e o
• Caciquismo: sistema polo cal os caciques se encar-
inicio dunha nova guerra carlista. Renunciou á Coroa
gaban de controlar os votos na súa localidade, o cal era
en febreiro de 1873, dando paso á proclamación da I
a base da alternancia política da Restauración. O
República.
cacique era unha persoa con poder político e económi-
co e gran capacidade de influencia nunha localidade, • Prim: militar e político liberal progresista. Foi un dos
capaz de intimidar os habitantes do lugar para impor a líderes da Revolución de 1868, tras a cal chegou á
súa vontade política. presidencia do goberno. Desde este posto conseguiu
que as Cortes nomearan rei a Amadeo de Saboia. Prim
morreu a consecuencia dun atentado a finais de 1870, a
3. IDENTIFICA OS PERSONAXES
poucos días da chegada do novo rei.
• Fernando VII: rei de España, tras a abdicación do seu • Cánovas del Castillo: dirixente político do partido
pai Carlos IV, cedeulle a Coroa a Napoleón e volveuna conservador, foi o máximo artífice do sistema da
recuperar tras a Guerra da Independencia. Partidario do Restauración borbónica, no que se aquendou no poder
absolutismo, derrogou a Constitución de 1812 ao volver co líder liberal Sagasta. Morreu nun atentado
ao país. Foi obrigado a restaurala entre 1820 e 1823 anarquista en 1897.
(Trienio Liberal), aínda que conspirou para restablecer o
absolutismo, o que se logrou tras a intervención dos Cen
Mil Fillos de San Luís en 1823. A Década Ominosa, 4. ESTABLECE A CRONOLOXÍA
última etapa do seu reinado, caracterizouse pola • Motín de Aranxuez: 1808
represión tanto dos liberais como dos sectores máis
• Independencia de Cuba: 1898.
exaltados dos absolutistas, que se agruparon arredor de
Carlos María Isidro, irmán do rei. A isto uníuselle o • Trienio Liberal: 1820-1823.
problema sucesorio que estalaría á morte de Fernando • Primeira República: 1873-1874
VII e o ascenso ao trono da súa filla Isabel II, non
recoñecida como herdeira por Carlos e os absolutistas.
5. EXPLICA AS DIFERENZAS
• Xosé I: irmán de Napoleón Bonaparte, foi nomeado rei
de España por este en 1808 e mantívose no trono ata • Absolutistas / Afrancesados
1813. Non foi recoñecido polas institucións españolas Os absolutistas eran os partidarios do Antigo Réxime.
do Antigo Réxime, como o Consello de Castela. As No proceso de implantación do liberalismo en España
que xurdiron para facerlle fronte á invasión francesa, a agrupáronse arredor da figura do pretendente carlista.
Xunta Suprema e máis tarde as Cortes de Cádiz, Os afrancesados eran os liberais españois que apoiaron
defenderon a lexitimidade de Fernando VII. Foi a Xosé I como rei de España. Pretendían a
apodado despectivamente en España como Pepe modernización do país a partir da aplicación dos
Botella. principios liberais importados de Francia. Tras a guerra
• Carlos Mª Isidro: Irmán de Fernando VII que tras a a maioría exiliouse, no que se considera o primeiro
morte deste reclama o trono a pesar de ter aceptado a exilio político da España contemporánea.
METODOLOXÍA 4-25
• Carlistas / Isabelinos – A constante intervención da Coroa na vida política,
case sempre a favor dos moderados.
Os carlistas eran os partidarios do pretendente Carlos
María Isidro. Non recoñecían a Isabel II como raíña e – A influencia de camarillas e o caciquismo.
propuñan o retorno ao absolutismo. O seu lema era – O sufraxio censitario, que excluía a maioría da
“Deus, Patria, Rei e Foros”. poboación dos dereitos políticos.
Os isabelinos eran os liberais que apoiaron a entro- A principal consecuencia destas prácticas foi a difícil
nización de Isabel II ante o estalido da Primeira Guerra consolidación do liberalismo como réxime político
Carlista. estable.
• Moderados / Progresistas
Os moderados formaban unha das dúas tendencias nas Páxina 93
que se dividía o liberalismo español. Tiñan un carácter
conservador e centralista; eran partidarios do sufraxio APRENDE A... COMPARAR DÚAS CONSTITUCIÓNS
censitario e da soberanía compartida entre as Cortes e o
rei. Gobernaron durante a maior parte do reinado de
Isabel II • A Constitución de 1869 elaborouse tras o triunfo da
Os progresistas, en cambio, defendían o principio de Revolución de Setembro de 1868 e a expulsión de
soberanía nacional, a división de poderes, un amplo Isabel II. Foi a primeira constitución democrática da
recoñecemento de dereitos individuais e a aconfe- historia de España. A constitución de 1876 elaborouse
sionalidade do Estado. Gobernaron en curtos períodos tras a Restauración da monarquía na persoa de Alfonso
de tempo, en 1836, entre 1840 e 1843 e durante o XII e tivo un carácter conservador.
Bienio Progresista, de 1854 a 1856. • Unha constitución actúa como norma suprema do orde-
• Demócratas / Republicanos namento xurídico dun Estado. Nela defínese onde
reside a soberanía, a forma do Estado, a relación entre
Os demócratas eran partidarios do sufraxio universal os poderes, proclámanse os dereitos fundamentais, o
masculino. Xurdiron como unha escisión do partido pro- tipo de sufraxio, entre otros principios. En función da
gresista en 1849 e están na orixe do republicanismo. maior ou menor amplitude destes dereitos, unha
Os republicanos pretendían a abolición da monarquía e constitución pode ser conservadora, progresista ou
a instauración dunha forma de Estado republicana. democrática.
Entre eles hai diversas tendencias, a unitarista,
partidaria dun Estado centralizado, e a federal, que lles 2. Análise e comparación
recoñece amplas competencias aos diferentes territo- • Suxeito de soberanía: refírese a onde se sitúa a fonte de
rios do Estado. lexitimidade do poder; a soberanía nacional que propón
a constitución de 1869 considérase un concepto máis
RESPONDE A PREGUNTA INICIAL progresista que a soberanía compartida que propón a
Páxina 85
O liberalismo político implantouse en España nun de 1876.
contexto histórico e político moi complexos. Carácter ideolóxico: a concreción da soberanía e a
APRENDE A... COMPARAR DÚAS...
O primeiro intento de instaurar un réxime consti- amplitude da declaración de dereitos outórganlle a
tucional desenvolveuse durante a Guerra da Indepen- unha constitución o seu carácter ideolóxico. Así, a de
dencia. A oposición a que o trono español estivese 1869 considérase democrática e a de 1876
ocupado por un monarca estranxeiro motivou a forma- conservadora.
ción dunhas Xuntas que convocaron unhas Cortes que, Relación entre poderes: nas constitucións democrá-
reunidas en Cádiz, aprobaron a primeira Constitución ticas, como a de 1869, a separación de poderes queda
española que tivo unha vixencia moi limitada. consagrada no texto; nas conservadoras, como a de
O segundo e definitivo intento realizouse durante a 1876, adóitase outorgarlle un peso maior ao executivo.
Primeira Guerra Carlista (1833-1839), na que se
Papel da monarquía: máis limitado nas constitucións
puxeron en xogo dous modelos de Estado: o absolu-
democráticas, mentres que nas conservadoras se lle
tista defendido polos carlistas e o liberal apoiado polos
adoita outorgar unha maior capacidade de inter-
isabelinos.
vención.
A vitoria destes últimos significou a implantación
durante o reinado de Isabel II dunha monarquía cons- Cortes: nas constitucións democráticas as cámaras son
titucional que, a pesar das súas limitacións, consolidou elixidas por sufraxio; nas constitucións conservadoras
o triunfo do liberalismo. hai unha distinción entre as cámaras e os membros do
Os liberais estaban divididos en dúas tendencias, Senado poden ser elixidos polo monarca.
moderados e progresistas, que ocupaban o poder Elaborada por: unha constitución sempre é elaborada
segundo os resultados electorais. Esta alternancia viuse por unhas cortes que teñen esa función expresa. A
adulterada por unha serie de prácticas que obstacu- maior pluralidade e representatividade dunhas Cortes
lizaron o libre xogo político: dará como resultado unha constitución máis
4-26 METODOLOXÍA
democrática, como resposta a ese pluralismo. As guerras carlista e cubana fixéronse máis
Tipo de sufraxio: un dos elementos que caracteriza importantes, as divisións entre os republicanos
ideoloxicamente unha constitución. As democráticas dificultaban a acción do goberno, incluso algúns
apostan polo sufraxio universal, mentres que as radicais provocaron revoltas populares, e os monár-
conservadoras establecen un sufraxio censitario. quicos organizábanse para instaurar a monarquía a
través de Alfonso, fillo de Isabel II.
Declaración de dereitos: outro dos elementos con
maior carga ideolóxica. As constitucións democráticas Finalmente, o golpe de Estado do xeneral Pavía acabou
teñen unha declaración ampla. As constitucións coa República e abriulle as portas á Restauración da
conservadoras poden ter unha declaración de dereitos monarquía na persoa de Alfonso XII, en 1874.
máis ou menos ampla, pero en todo caso o seu exerci- Cánovas del Castillo foi o encargado de deseñar a
cio restrínxese mediante leis. estrutura político-institucional do novo réxime, que
quedou plasmada na Constitución de 1876.
Relación Igrexa-Estado: nas constitucións demo-
cráticas postúlase a separación entre Igrexa e Estado,
mentres que nas conservadoras fixan a relixión oficial 4. Conclusións
do Estado. • A Constitución de 1869 representa o primeiro intento
• Elementos comúns: as dúas recoñecen a separación de de construír un réxime democrático no noso país, e
poderes, aínda que na constitución de 1876 o papel do como tal influirá nas constitucións democráticas
rei é maior; Cortes bicamerais, con Congreso e posteriores. A Constitución de 1876 converterase na
Senado; amplas declaracións de dereitos, aínda que no máis lonxeva da historia de España e serviu de marco a
texto de 1876 o seu exercicio se remite a leis poste- un sistema político que se pretendía estable, aínda que
riores, que na práctica os restrinxen. tal estabilidade se baseara no falseamento da vida
política a través da quenda pacífica.
Principais diferenzas: o carácter democrático da
constitución de 1869 fronte ao carácter conservador da • Na elaboración da Constitución de 1869 observamos
de 1876; o suxeito de soberanía, a nación no texto de un liderado ideolóxico plural formado por
1869, o rei e as Cortes no de 1876; o tipo de sufraxio, representantes dos diferentes sectores que participan na
universal nun caso, censitario no outro; a Revolución de Setembro. Estivo en vigor ata a
confesionalidade do Estado na constitución de 1876 proclamación da I República en 1873 e incluso,
fronte á non confesionalidade e liberdade de cultos do mentres se elaboraba a constitución republicana –que
texto democrático. non chegou a promulgarse- estiveron en vigor as
liberdades e dereitos fundamentais que recollía.
• A principal novidade que achega a constitución de
1869 é o seu carácter democrático, que podemos obser- O principal ideólogo da Constitución de 1876 foi
var por exemplo no establecemento do sufraxio uni- Antonio Cánovas del Castillo. Esta constitución estivo
versal e na non confesionalidade do Estado. en vigor ata 1923.
3. Contexto histórico • A Constitución española de 1978 garda maior relación

co texto de 1869 que co de 1876, debido ao carácter
• A Constitución de 1869 pretendía establecer un sistema democrático das dúas constitucións: o sufraxio
político democrático, mentres que a de 1876 pretendía universal (pleno na actualidade, masculino soamente
consolidar un modelo liberal bipartidista conservador. no 1869), a aconfesionalidade do Estado ou a ampla
• A primeira defende un modelo político progresista e declaración de dereitos.
democrático, mentres que a segunda propón un modelo
conservador.
RAZOA HISTÓRICAMENTE
• Durante o Sexenio experimentáronse diversas fór-
mulas políticas para a construción dun réxime Argumentación
democrático. A Constitución de 1869 determinaba O cacique era unha persoa con poder político e económico
unha forma de Estado monárquica que levou ao trono a e gran capacidade de influencia nunha localidade, capaz de
Amadeo I de Saboia. As dificultades de consolidación intimidar os habitantes do lugar para impor a súa vontade
da monarquía saboiana fixeron que Amadeo renun- política O caciquismo era o sistema polo cal os caciques se
ciara á Coroa. Ante a abdicación do rei, as Cortes encargaban de controlar os votos na súa localidade,
españolas votaron por unha gran maioría a falseando o sufraxio, o cal era a base da alternancia política
proclamación da República, a pesar de que os da Restauración. Esta actuación implicaba un obstáculo á
deputados da Cámara eran monárquicos. A nova democratización do sistema ao impedir unha participación
República pretendeu organizar o Estado de forma fede- efectiva da poboación no xogo político.
ral, repartindo as competencias lexislativas entre o
goberno federal, as repúblicas federadas (creáronse 15) Tempo histórico
e os municipios.
Resposta persoal. Os alumnos poden seguir como modelo
A República tivo que enfrontarse a moitos problemas. o que aparece na entrada da unidade.
METODOLOXÍA 4-27
Empatía 2. Fontes documentais. O retorno do absolutismo
Resposta persoal a) O texto é un Real Decreto firmado polo rei Fernando
VII, publicado no momento da restauración do
absolutismo tras a caída do Trienio Liberal. A súa
finalidade era a anulación de todos os actos do goberno
Páxina 94 constitucional realizados entre 1820 e 1823.
1. Espazo e tempo. A división provincial de 1833 b) Segundo o rei, os acontecementos do Trienio foran
escandalosos (escándalo universal); a súa orixe
a) O territorio español quedou dividido en 15 rexións e 49 baseouse no desacato á autoridad real e a violencia, e a
provincias: súa finalidade era trastornar tronos e institucións para
Andalucía: Almería, Cádiz, Córdoba, Granada, Huelva, substituílas pola irrelixión e a inmoralidade. Estas
Xaén, Málaga e Sevilla. expresións amosan que o acatamento que fixo o rei da
Constitución de1812 (Marchemos francamente, e eu o
Aragón: Huesca, Teruel e Zaragoza.
primeiro, pola senda constitucional) non foi sincero.
Asturias: Oviedo.
c) O rei refírese á actuación da Santa Alianza. Creada en
Castela a Nova: Cidade Real, Cuenca, Guadalaxara, 1815 para defender o absolutismo, acordou enviar a
Madrid e Toledo. España un exército francés baixo o mando do duque de
Castela a Vella: Ávila, Burgos, Logroño, Palencia, Angulema, os Cen Mil Fillos de San Luís, para acabar
Santander, Segovia, Soria e Valladolid. co goberno liberal e reinstaurar a monarquía absoluta
de Fernando VII.
Cataluña: Barcelona, Girona, Lleida e Tarragona.
Estremadura: Badaxoz e Cáceres. 3. Fontes estatísticas. O dereito a voto
Galicia: A Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra. a) O gráfico relaciona o número de electores (persoas con
dereito a voto) en España entre 1837 e 1869, en valor
León: León, Salamanca e Zamora. absoluto e en porcentaxe. Amosa tamén o número total
Murcia: Albacete e Murcia. de votantes. A evolución destas cifras amosa unha
relación directa co tipo de sufraxio vixente en cada
Valencia: Alacante, Castellón e Valencia.
momento.
Navarra: Navarra.
b) O sufraxio censitario é un sistema electoral baseado en
Vascongadas: Álava, Guipúscoa e Biscaia. que soamente ten dereito a voto a parte da poboación
Illas Baleares: Palma de Mallorca. que contara cunhas determinadas características, sobre
todo o nivel de renda, (aínda que tamén se podían
Illas Canarias: Santa Cruz de Tenerife e As Palmas de contemplar outras, como o grupo social ou o nivel
Gran Canaria (a partir de 1927). educativo...) que lle permitiría estar inscrita nun censo
b) O obxectivo da división provincial era o de racio- electoral. Os datos que proporciona o cadro amosan
nalizar a estrutura administrativa do país, seguindo o como a porcentaxe de poboación española con dereito
modelo aplicado en Francia durante a revolución de ao voto neste período é moi reducido, chegando a unha
organización administrativa o territorio en departa- porcentaxe mínimo do 0,6% en 1846.
mentos, para uniformar e centralizar o Estado e c) Nunha primeira etapa do reinado de Isabel II, entre
facilitar o labor do goberno sobre o conxunto do país. 1837 e 1844, con gobernos de signo progresista, o
número de electores vai crecendo aínda que
c) O mapa provincial sufriu poucos cambios. coa entrada
lentamente. Esta tendencia vese cortada en seco
en vigor da Constitución de 1878 e establecemento do
durante a Década Moderada, cando o sufraxio estaba
réxime autonómico, Santander e Logroño
máis restrinxido. Apreciamos un cambio de tendencia
convertéronse en comunidades autónomas uni-
no Bienio Progresista, aínda que o sufraxio se volve
provinciais, cos nomes de Cantabria e A Rioxa; as
restrinxir moi significativamente na última etapa do
provincias restantes de Castela a Vella e as de León
reinado de Isabel II. Soamente apreciamos un cambio
formaron a nova comunidade autónoma de Castela e
radical nas cifras en 1869, cando se implanta o sufraxio
León. da rexión de Castela a Nova segregouse a
universal (masculino).
provincia de Madrid, que formou unha comunidade
uniprovincial e agregouse a provincia de Albacete, d) O sufraxio universal consiste en concederlles o dereito
formado a comunidade de Castela-A Mancha, Murcia de voto a todos os cidadáns sen outra restricción que a
constituíuse en comunidade uniprovincial. Ceuta e maioría de idade. Ata o século XX este dereito estaba
Melilla constituíronse en cidades autónomas. reservado aos homes (en España, as mulleres
conseguiron o dereito a voto durante a II República, en
d) Mérida (capital de Estremadura), Santiago de Compos- 1931). No noso país, o sufraxio universal foi
tela (capital de Galicia), As Palmas de Gran Canaria establecido por primeira vez pola constitución de 1869,
(cocapital de Canarias). tras a Revolución de Setembro de 1868 na que foi
4-28 METODOLOXÍA
derrocada Isabel II, e que iniciou o primeiro período de monarca absoluto e o comezo dunha nova etapa de
goberno democrático da nosa historia, o Sexenio represión contra os liberais, a chamada “Década
Democrático (1868-1874). Ominosa” (1823-1833).
c) Os ideais de Mariana Pineda eran ideais liberais.
Páxina 95 Recordaremos que os principios básicos do pensa-
mento liberal eran: defensa da constitución, a
4. Fontes iconográficas. A quenda pacífica Soberanía nacional, a división de poderes, o sufraxio
universal, etc. Foi condenada por ter bordado nunha
a) Unha caricatura é un retrato que esaxera ou distorsiona
bandeira a lenda: “Lei, Liberdade, Igualdade”. O seu
a apariencia física dunha persoa, para crear un pare-
castigo foi a morte a garrote vil.
cido facilmente identificable e xeralmente humorístico
ou satírico. Aquí represéntase un banquete no que os d) Mariana Pineda é un símbolo e un mito na loita pola
comensais se reparten o poder e o presuposto do liberdade por posicionarse ao lado da causa liberal, que
Estado. Nas dúas aparecen os mesmos personaxes, levou ata as súas últimas consecuencias, e pola súa
aínda que con cambios no papel que desenvolven en actitude valerosa ao non querer delatar os seus
cada escea. compañeiros na loita pola liberdade.
b) Os personaxes indicados son Sagasta (1) e Cánovas e) Resposta persoal. Como exemplo, pódense utilizar as
(2), os dous líderes políticos da quenda pacífica da seguintes páxinas: www.tiching.com/81313;
Restauración. No caso de Sagasta, o debuxante www.tiching.com/81317. Os alumnos e as alumnas
esaxerou un trazo físico característico, o peiteado, e no deberán argumentar a fiabilidade das páxinas que
caso de Cánovas a súa expresión facial. utilicen, contrastando a información que proporcionan
con outras fontes, bibliográficas por exemplo.
c) A intencionalidade política da caricatura é a crítica da
quenda pacífica, na que os personaxes cambian de
papel pero a escea é a mesma. O debuxante representa 7. Fontes audiovisuais. O desastre do 98
o poder como un prato para repartir, pero os
a) Os Estados Unidos apoiaron os independentistas
comensais, é dicir, os que se reparten ese poder, son os
cubanos e declaráronlle a guerra a España porque lles
mesmos.
interesaba expulsala de Cuba e facerse co control das
d) As caricaturas foron moi importantes no século XIX e súas colonias no Caribe e Filipinas.
gran parte do século XX porque o impulso que tomou
b) A reacción por parte da poboación española é de
da prensa escrita permitiu unha fácil difusión deste
euforia e patriotismo. Toda a sociedade daba por feito
medio. dunha forma breve e didáctica axudaba os
a vitoria contra os yankees.
lectores de diarios e revistas a formarse unha opinión
sobre os personaxes políticos, os conflitos e a socie- c) O goberno español puxo en marcha dúas estratexias
dade do seu tempo. As caricaturas publicadas na prensa para pacificar a illa. Por un lado, o presidente Cánovas
teñen un alto valor como fonte histórica, xa que non só del Castillo nomeou a Martínez Campos gobernador de
nos explican un acontecemento como o faría unha Cuba, que intentou buscar a paz pola vía do pacto,
crónica, senón que expresan unha posición aínda que o seu proxecto non prosperou xa que o
determinada sobre este acontecemento, da mesma proceso de independencia estaba xa en marcha.
forma que o faría un artigo de opinión. Fracasada a vía da pacificación, Cánovas nomeou un
recoñecido militar, Valeriano Weyler, capitán xeneral
de Cuba, quen lle dará un xiro á situación. A súa
5. Organización da información. Moderados e
estratexia consistiu en illar os independentistas do seu
progresistas
apoio social, os campesiños, que concentrará en
a) Táboa. Véxase o cadro completo na Figura 1 da páxina poboados controlados por forzas españolas. Esta
4-30. estratexia dará resultado e as tropas españolas faranse
co control da illa.
6. Empatía. Mariana Pineda d) O feito que precipitou os acontecementos foi a
explosión dun acourazado norteamericano, o Maine, na
a) Mariana Pineda naceu a principios do século XIX,
Habana, no que morreron máis de 250 tripulantes. A
concretamente en 1804, na provincia de Granada, onde
reacción por parte da opinión pública americana foi
tamén morreu en 1831.
acusar a España de sabotaxe, e incluso a prensa lle
b) O monarca reinante nesta época foi Fernando VII. Este
esixiu responsabilidades ao seu goberno. A
rei regresou a España en 1814, anulando a Consti-
consecuencia foi a declaración de guerra a España por
tución de Cádiz e restituíndo o Antigo Réxime.
parte dos Estados Unidos en abril de 1898. O 3 de
Durante este período os liberais foron perseguidos,
xullo de 1898 a flota española é arrasada
reprimidos e algúns deles executados, ata que en 1820
completamente polo exército norteamericano.
triunfa un pronunciamento liberal protagonizado polo
coronel Riego, que dará paso ao Trienio Liberal. Esta Uns meses máis tarde, en outubro dese mesmo ano,
época terminará coa restitución de Fernando VII como España firma en París un tratado de paz polo que lle
METODOLOXÍA 4-29
entrega Filipinas e Porto Rico á nova potencia
RETOS NA REDE
americana. Os principais prexudicados na guerra foron:
por un lado, os 200.000 soldados españois enviados á Actividade persoal.
guerra, todos de orixe humilde (só ían os pobres que
non podían pagar o diñeiro necesario para librarse do
servizo militar), dos que morreron uns 50.000; e os
campesiños cubanos que sufriron unha levadísima
mortalidade como consecuencia da concentración da
poboación en núcleos illados, onde sufriron fame e
enfermidade.
FIGURA 1
Períodos de goberno Moderados Progresistas
Líderes Narváez, Mon, Bravo Murillo Espartero, Mendizábal, OU’Donell, Madoz,

Prim
Base social Terratenentes, alta burguesía. Clases medias urbanas.
Tipo de sufraxio Censitario e moi limitado Censitario máis amplo.
Os demócratas defenden o sufraxio universal
Tipo de soberanía Compartida entre o rei e as Cortes Nacional
Recoñecemento de Recoñecemento de dereitos pero con Recoñecemento de dereitos individuais e
dereitos tendencia a restrinxilos vía remisión a leis colectivos
posteriores
Relacións Igrexa - Estado confesional e sen liberdade de cultos Estado confesional con liberdade de cultos.
Estado Os demócratas defenden a separación da
Igrexa e o Estado.
4-30 METODOLOXÍA
estrutura política, social e económica baseada nos
(Vén da páxina 4-5) principios do liberalismo. A súa curta vixencia non foi
obstáculo para ser considerada como un dos textos
4. As diferenzas entre as distintas tendencias do constitucionais máis importantes da Europa da súa
liberalismo supuxeron que cada unha delas quixera época e modelo para diversas constitucións.
plasmar o seu modelo de Estado nunha constitución
propia. Desta forma, un cambio do signo político do
goberno implicaba a elaboración dunha nova (Vén da páxina 4-9)
constitución, de forma que moitas delas tiveron unha
3. (Continuación) As Pinturas Negras (1814-1820) é
vixencia moi curta.
unha serie de catorce obras murais pintada por Goya
5. As características peculiares do liberalismo político coa técnica do óleo a secco, é dicir, sobre paredes
español foron: recubertas de xeso. Creounas como decoración dos
– Unha Coroa que, a pesar do seu carácter constitu- muros da súa casa, chamada Quinta do Xordo. Trasla-
cional, inmiscíese na vida política. dados a lenzo, conserváronse no Museo do Prado. Os
temas van desde sátiras da relixión a enfrontamentos
– A alteración do libre xogo político a través do civís, de romarías populares ao tema da vellez e a
camarillismo e o caciquismo. morte, a sátira e a traxedia. Os personaxes, entre reais e
– A implantación do sufraxio censitario, que excluía a oníricos, a miúdo aparecen caricaturizados, grotescos,
maioría da poboación da participación política. amosando o feo, o terrible, deformados. A
– O papel arbitral do exércto. composición é novidosa, con figuras descentradas e
encadramentos irregulares. A gama cromáticas
– Unhas constitucións pouco duradeiras. redúcese a ocres, terra, grises e negros, só con algún
Estas características contribuíron a dificultar a esta- contrapunto branco para resaltar as figuras.
bilidade do sistema político. Todos estes trazos amosan a Goya como un precursor
da pintura contemporánea, en concreto nesta serie, do
(Vén da páxina 4-7) expresionismo.
4. (Continuación) ...inglés, comandado por Wellington, 4. Goya foi un cronista de excepción da crise do Antigo
entrou en España desde Portugal en auxilio das tropas réxime. Nalgunhas obras, como a serie de gravados dos
españolas, vencendo os franceses nos Arapiles (1812), Caprichos, realizou unha crítica do fanatismo relixioso
Vitoria e San Marcial (1813). e das supersticións da súa época. Tamén encontramos
elementos parecidos elementos de crítica nas Pinturas
Napoleón tivo que recoñecer a súa derrota e mediante o
Negras. Nos gravados dos desastres da guerra
Tratado de Valençay (1813) retirou as súas tropas de
podemos observar tamén a visión pesimista e
España e liberou a Fernando VII.
antiheroica de Goya, onde denuncia o horror da guerra,
5. As Xuntas foron organizacións formadas por patriotas pero tamén a brutalidade e a crueldade do ser humano,
que, ante as abdicacións de Baiona, asumiron o poder lonxe dos seus ideais ilustrados.
local, co obxectivo de rexeitar a invasión e crear un
5. O gravado amosa un traslado de cadáveres ao
goberno lexítimo que representase o pobo español.
cemiterio. Goya pretende amosar a crueza das
A Xunta Central actuou como un goberno paralelo ao consecuencias da guerra. A súa denuncia baséase
asumir a coordinación dos esforzos das diferentes nestas consecuencias para a poboación civil, na súa
Xuntas e convocar a reunión da Cortes en Cádiz. vida cotiá. O horror non viste uniformes. O branco e
6. As Cortes reuníronse en Cádiz coa finalidade de negro e o trazado enérxico do gravado amosan de
redactar unha Constitución. Estaban compostas por forma descarnada a inhumanidade da guerra e a
representantes de todas as Xuntas, a maioría deles crueldade do ser humano.
liberais. Ademais de aprobar a Constitución en 1812, 6. Goya é un artista total no sentido que, ao longo da súa
tomaron unha serie de medidas destinadas a abolir o traxectoria artística dominou diferentes técnicas,
Antigo Réxime, a acabar cos privilexios da sociedade diferentes temáticas, todas con absoluta mestría. Pero
estamental e a implantar un réxime liberal en España. sobre todo a figura de Goya destaca pola súa
7. A Constitución de Cádiz de 1812 ten como principios capacidade de anticipación de estilos, formas de
destacados a soberanía nacional, a separación de representación e ideas estéticas que xurdirán décadas
poderes (executivo, lexislativo e xudicial), o sufraxio despois. Neste sentido, a obra de Goya e a súa
universal masculino e unha importante declaración de influencia perm-itenos consideralo como un dos pais
dereitos (dereito de representación, liberdade de da pintura contemporánea.
expresión, de prensa e de imprenta, dereito á FichaArt
integridade física, liberdade persoal, inviolabilidade do
domicilio e as garantías procesual e penal. a) A acción do cadro sitúase ao amencer do día 3 de maio
de 1808, cando as tropas francesas executaron os
A Constitución de Cádiz representa a liquidación do prisioneiros tomados durante a revolta popular do día
Antigo Réxime e o establecemento dunha nova anterior. O lugar da execución é a montaña do Príncipe
METODOLOXÍA 4-31
Pío. Os personaxes que aparecen no cadro non son – As divisións no seo do republicanismo, entre
reais, non hai retrato, senón que son arquetipos do unitaristas e federais, e entre moderados e intran-
pobo que participaron na revolta contra os franceses. sixentes.
b) No cadro distinguimos diversos planos compositivos. – A insurrección en Cuba e o estalido dunha nova
Unha diagonal marcada polos fusís do pelotón de guerra carlista.
soldados separa os verdugos das súas vítimas. Esta
– A insurrección cantonal en Cartaxena.
diagonal queda reforzada pola única fonte de luz, o
farol. As vítimas aparecen representada en tres planos, – A conspiración dos monárquicos.
que representan tamén tres momentos temporais da 7. Eixe cronolóxico: etapa / líderes políticos / acontecementos.
escea: en primeiro plano, os xa fusilados, que amosan o
futuro que lles espera ás vítimas, co vermello do Revolución 1868. Goberno Provisional / 1868-1869 /
sangue no chan; en segundo lugar, os que están a punto Prim; Serrano; Constitución 1869; sufraxio universal;
de ser fusilados, coa figura da camisa branca separación Igrexa-Estado; liberdade relixiosa.
reflectindo a luz, disposto ao martirio e rodeado Monarquía democrática / 1870-1873 / Amadeo I /
doutros personaxes con diferentes actitudes; Guerra de Cuba; Sublevación carlista; inestabilidade
finalmente, os que esperan a súa quenda. O fondo política; renuncia do rei.
fórmao a silueta da cidade de Madrid, testemuño mudo I República / 1873-1874 / Figueras; Pi i Margall; Sal-
da traxedia. merón; Castelar; Pavía; Serrano/ República federal;
c) Os cadros da primeira época de Goya eran de temática República unitaria.
optimista e costumista. Neste cadro Goya pretende ser
un cronista dos feitos do seu tempo. Pretende amosar o (Vén da páxina 4-19)
horror da guerra, a brutalidade do invasor, a represión
contra os patriotas. Non hai heroísmo, e nisto Goya 5. A primeira viñeta amosa as naves de Colón na súa
tamén innova respecto á pintura de guerra da época. Os expedición de 1492, cando chegaron a Cuba. Amósase
protagonistas son os derrotados, non os vencedores. un sol radiante, como símbolo de esperanza. Na
Hai diversas interpretacións respecto á cor branca da segunda amósase o retorno dos derrotados en Cuba,
camisa, verdadeiro reflexo da única fonte de luz do maltreitos e feridos, desembarcando de barcos
cadro, o farol, desde que representa a inocencia, a que decrépitos, biaxo un ceo negro de derrota.
representa, xunto co amarelo do pantalón do mesmo
personaxe, as cores heráldicos da Igrexa. En todo caso,
o contraste do branco coa gama cromática de arredor e
sobre todo coas cores escuras dos soldados franceses
enfatiza o dramatismo da acción. Goya non amosa a
guerra heroica, senón a guerra como traxedia.

5. (Continuación) ... monarquía a través de Alfonso, fillo
de Isabel II. Finalmente, o golpe de Estado do xeneral
Pavía acabou coa República.
6. Durante o Sexenio Democrático propuxéronse diver-
sas fórmulas políticas, desde a monarquía constitu-
cional á república, federal ou unitaria. Ningunha delas
foi capaz de estabilizar un réxime democrático.
O goberno provisional, que conseguiu promulgar a
primeira constitución democrática de España, tardou
case dous anos en encontrar un novo rei; o elixido,
Amado de Saboia, encontrouse cunha forte oposición
tanto dos sectores máis conservadores como por parte
dos republicanos, máis aínda cando o seu principal
valedor, o xeneral Prim, foi asasinado xusto antes da
chegada do novo rei. aos problemas políticos internos
uníselles o estalido dunha nova insurrección indepen-
dentista en Cuba. Ante esta situación, Amadeo renun-
ciu á Coroa e abandonou o país.
A República impúxose como única alternativa, e foi
proclamada por un parlamento de maioría monárquica.
O novo réxime, que tivo catro presidentes nun ano, non
puido consolidarse por diversas razóns:
4-32 METODOLOXÍA
TICHING WEBS
http://iris.cnice.mec.es/kairos/ensenanzas/bachillerato/espana/antiguoregimen_02_
01.html
http://www.tiching.com/53975 http://www.historiasiglo20.org/HE/10a-2.htm
http://www.tiching.com/76926 https://www.youtube.com/embed/R4TvNwGvwZw
http://www.tiching.com/76929 https://www.youtube.com/embed/yW1hE9Y8QTI
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Manuel_Murgu%C3%ADa,_
Faro_de_Vigo.jpg
http://www.tiching.com/81313 http://hechos2006.blogspot.com.es/search?q=Mariana+de+Pineda
http://www.tiching.com/81317 https://es.wikipedia.org/wiki/Mariana_Pineda
http://www.tiching.com/748003 https://es.wikipedia.org/wiki/P%C3%A1nico_de_Floridablanca
http://amparoplazavelesevents.blogspot.com.es/p/el-papl-del-ejercito-en-el-siglo-
xix.html
http://www.tiching.com/748007 http://goya.unizar.es/InfoGoya/Obra/Temas.html
http://www.tiching.com/748009 https://www.youtube.com/watch?v=TaUM7520PGw
METODOLOXÍA 4-33
4-34 METODOLOXÍA
METODOLOXÍA 4-35
4-36 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 05
Industrialización e cambio social
na España do século XIX
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 5-1
5 INDUSTRIALIZACIÓN E CAMBIO SOCIAL NA ESPAÑA DO SÉCULO XIX
Páxs 96 e 97
INICIAMOS O TEMA
principais:
Que imos traballar? − O proceso de Revolución Industrial produciuse en
España cun certo atraso respecto aos países
■ Nesta unidade os alumnos estudarán os se- máis avanzados.
guintes contidos:
− Os primeiros sectores en industrializarse foron o
− O debate sobre o éxito ou fracaso da Revolución téxtil en Cataluña e o siderúrxico no País Vasco.
industrial en España.
− O desenvolvemento industrial viuse dificultado en
− A poboación e a agricultura; a reforma agraria España pola falta dun mercado articulado e polo
liberal. excesivo peso do sector agrario.
− Os inicios da industrialización española. − En España mantívose o predominio da oligarquía
− A minería, a banca e a rede ferroviaria. rural. As novas clases sociais, burguesía e
− O cambio social e os seus límites. proletariado, desenvolvéronse lentamente.
− As orixes do movemento obreiro Posteriormente, pedirémoslles aos alumnos que
− Economia e sociedade de Galicia no século XIX. resolvan a primeira pregunta do apartado Que
sabemos?
− A arte do século XIX en España e en Galicia.
Despois, fixaremos a nosa atención no eixe
Introducimos o tema cronolóxico sobre o que preguntaremos:
■ En primeiro lugar, formularemos as dúas últimas − Cales son os principais feitos económicos do
cuestións que aparecen no apartado Que sabemos? século XIX en España?
coa finalidade de presentar o tema e de establecer os − Cales son as principais accións reivindicativas do
coñecementos previos do alumnado sobre os movemento obreiro?
contidos que se van desenvolver. − Cando se fundan as primeiras organizacións
A continuación a partir da lectura do texto obreiras?
pedirémoslles aos alumnos que anoten as ideas
5-2 METODOLOXÍA
COMUINCACIÓN LINGÜÍSTICA Viaxamos pola Internet
■ Páx. 97. Ler e comprender o texto sobre a Revolución Para obter máis información sobre os principais factores
Páxs 96 e 97
Industrial en España e contestar de forma individual as que condicionaron a Revolución Industrial no mundo, os
preguntas propostas. alumnos e as alumnas poderán consultar o seguinte
■ Act. 1, apartado Que sabemos? Recoñecer os enlace:
sectores pioneiros da primeira Revolucion Industrial en http://www.tiching.com/74367
España.
Unha vez que lean todo o texto, poderán responder
APRENDER A APRENDER aeguintes preguntas.
■ Páx. 96 e 97. Observar a liña do tempo e o mapa − Onde se orixinou a Revolución Industrial?

desta dobre páxina e interpretar correctamente os datos − Que factores propiciaron esta Revolución?
neles representados.
− En que consistiu a Revolución Agraria?
■ Act. 2, apartado Que sabemos? Observar o mapa da − Busca información sobre a invención da máquina de
páxina 91 e identificar as principais zonas agrícolas, vapor e a súa relación coa Revolución Industrial.
industriais e mineiras de España durante a Revolución Expón o tema na clase.
Industrial.
Para comprobar que entenderon este apartado, os
estudantes poderán realizar o test que se lles propón ao
final desta páxina web.
■ Act. 3, apartado Que sabemos? Observar o cadro da
dobre páxina e describir a paisaxe nel representado.
DIXITAL
■ Páxs. 96 e 97. Observar a liña do tempo e os mapas e
obter correctamente todos os datos neles representados.
Apreciamos as nosas comodidades Páxina 97

■ Neste tema estudaremos a industrialización española • Os sectores pioneiros da primeira industrialización
do século XIX que nos permitirá reflexionar sobre as española foron o téxtil e o siderúrxico, situados
comodidades das que gozamos actualmente. respectivamente en Cataluña e o País Vasco.
Estas comodidades contrastan coa forma de vida do • Ao longo do século XIX o cereal constituíu o
século XIX que introduciremos con estas preguntas: principal produto de cultivo da Meseta. As zonas
– A que credes que se dedicaban as persoas que vinícolas estendíanse en Andalucía por Sevilla e
viviron durante o século XIX? Cádiz na zona de Levante entre Alacante e Valencia,
– En que aspectos os rapaces e rapazas da vosa idade na costa catalá, por Tarragona e en Galicia na zona de
son diferentes dos mozos daquela? Ourense. Hai dúas grandes zonas oliveiras en Xaén e
unha zona comprendida entre Tarragona e Teruel. As
– Que transporte utilizastes para vir á clase? Como
zonas mineiras ou industriais estaban no Sur: en
teriades vido no século XIX?
Huelva, Málaga, Córdoba, Xaén e Murcia e no Norte:
■ Prestarémoslles especial atención aos sacrificios das en Asturias, Cantabria e País Vasco. Tamén hai unha
persoas que viviron a industrialización española. zona mineira en Barcelona.
– As enfermidades dos mineiros para extraer o ferro e o • Resposta persoal. Os alumnos poden facer referencia
carbón necesarios para a industria. a que a paisaxe industrial que reflicte a pintura amosa
– A explotación laboral dos nenos e das mulleres. tanto os cambios que introduciu a industria no espazo
xeográfico como as novas temáticas que incorporará a
arte da época.
Libro Dixital
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá
resolver individualmente e comprobar as solucións.
METODOLOXÍA 5-3
Páxs 98 e 99
1. A REVOLUCIÓN INDUSTRIAL EN ESPAÑA...
A. O compoñente agrario A continuación resolveremos a actividade 2; logo, tras ler

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e cen- o poema Defensa do proteccionismo resolveremos a
traremos a atención dos alumnos nas ideas clave: actividade 3.
− A implantación do liberalismo político en España,
C. O déficit da Facenda e a escaseza...
como no resto de Europa, supuxo o desmantela-
mento do Antigo réxime e o paso dunha economía ■ Pasaremos a ler o texto do epígrafe e sinalaremos as
agraria a outra industrial e capitalista. ideas principais, antes de resolver a actividade 4:
− En España, a agricultura continuou tendo un peso − Unha reforma fiscal é un instrumento necesario no
excesivo e soamente o téxtil catalán e a siderurxia paso do Antigo Réxime ao liberalismo.
vasca se consolidaron. − En España, a escaseza de capital privado investidor
− Debátese sobre os conceptos de “fracaso” ou de intentou substituírse co recurso ao endebedamento
“atraso relativo” á hora de caracterizar o proceso de público.
Revolución Industrial en España. − A balanza comercial foi sempre deficitaria.
A continuación, leremos o texto do epígrafe e, tras Acto seguido, observaremos o gráfico O comercio
observar o mapa Estrutura da propiedade da terra, exterior... e observaremos a ilustración Título de
resolveremos a actividade 1. débeda... para ilustrar as ideas traballadas.
B. A difícil articulación do mercado... D. A idea de atraso relativo

■ Seguidamente, pasaremos a ler o texto deste ■ A continuación, leremos o texto do epígrafe e
apartado e formularemos as seguintes preguntas: observaremos o gráfico sobre o PIB. A modo de
− Que quere dicir o concepto “mercado integrado”? conclusión proporemos a resolución das actividades 5 e
− Por que a súa falta foi un problema para a economía 6. Ésta última poderíase formular como un debate oral.
española?
5-4 METODOLOXÍA
■ Act. 3. Ler e comprender unha poesía sobre o Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
Páxs 98 e 99
proteccionismo e contestar a pregunta proposta información sobre a industrialización española
■ Acts. 5 e 6. Utilizar correctamente o vocabulario consultando o seguinte enlace:
adquirido para contestar razoadamante as preguntas http://www.tiching.com747477
propostas.
Unha vez que vexan o vídeo, poderán contestar as
■ Act. 2. Observar un mapa sobre a estrutura da − Cando chegou o ferrocarril a España? Que supuxo
propiedade da terra e analizar os datos para contestar para España a chegada do ferrocarril?
GUÍA DIDÁCTICAC E SOLUCIONARIO

correctamente as preguntas. − Que diferenzas existen entre a Revolución Industrial
■ Acts. 5 e 6. Contestar as preguntas de forma razoada, ocorrida en Inglaterra e en España?
relacionando diversos coñecementos adquiridos nesta − Por que cres que en España tardou en chegar a
unidade. Revolución Industrial?
■ Gráficos páxs.98 e 99. Interpretar correctamente os
datos representados no s gráficos e mapas desta dobre
páxina, para contestar de forma individual as preguntas
propostas.

Na actividade 2 de Reforzo poderán repasar as causas e

consecuencias do crecemento demográfico en España
durante o século XIX.

aplicase medidas proteccionistas que encarecesen as
Páxinas 98 e 99 mercadorías estranxeiras, forzando así o consumo no
país de produtos industriais propios.
1. Os principais problemas que dificultaron a moder- Os obstáculos que tivo a industrialización foron: a
nización da agricultura española deriváronse da escasa capacidade de compra da poboación española
insuficiencia da reforma agraria liberal, que non lles pola pobreza da maioría do campesiñado; a falta de
permitiu aos campesiños acceder á propiedade, senón investimentos e a ausencia de burguesía industrial en
que quedaron como xornaleiros cun salario miserable, moitas rexións; os problemas de transporte; a escaseza
mentres que a terra continuou sendo unha fonte de de fontes de enerxía; o afastamento de España dos
rendas para a maioría de propietarios, moitos deles núcleos europeos máis industrializados, para adquirir
absentistas e sen in estímulos para investir, consolidando materias primas e vender a produción. Así, os produtos
unha agricultura tradicional, sen innovacións tecnolóxi- industriais non achaban un mercado suficientemente
cas e cuns baixos rendementos. amplo e integrado para soster ese crecemento.
Respecto á estrutura da propiedade agrícola, predomina
o latifundio na maior parte de Estremadura, Castela e 3. O poema é unha crítica ao librecambismo, que propugna
Andalucía. O minifundio, na Submeseta Norte e Galicia. o comercio libre de restricións, como reacción ao
O arrendamento a curto prazo predominaba no Leste de proteccionismo estatal. Para competir cos baixos custos
Andalucía, Murcia, Aragón, Comunitat Valenciana e en da produción estranxeira, a industria nacional veríase
partes das dúas Castelas. Nalgunhas rexións de obrigada a despedir traballadores, que só vivían do seu
Cataluña, Valencia e a cornixa Cantábrica ou A Rioxa a traballo.
estrutura da propiedade era máis favorable para o
desenvolvemento agrícola. 4. Os problemas da Facenda obrigaron o Estado a emitir
débeda pública e a ofrecer altos intereses por ela para
2. A incipiente industria española, cunha produtividade
estimular a súa compra. Isto atreeu boa parte dos
moi baixa e custos elevados, foi pouco competitiva e
capitais dispoñibles e restou investidores para financiar a
viuse ameazada pola entrada de produtos estranxeiros.
Por isto, os industriais premero o Estado para que
METODOLOXÍA 5-5
Páxs 100 e 101
2. A POBOACIÓN E A AGRICULTURA
Crecemento demográfico e emigración Acto seguido, observaremos o gráfico da Distribución da

■ Para empezar, leremos o texto do apartado e produción... e recapitularemos os conceptos traballados
anotaremos no encerado as seguintes preguntas: realizando a actividade 3.
− Que quere dicir crecemento sostido da poboación? ■ Proseguiremos co apartado En que consistiu a
Que característica tivo en España? reforma agraria liberal? Empezaremos observando a
− Por que este crecemento estivo desigualmente pintura de Joaquim Vayreda para ilustrar o tema e
distribuído? pedirémoslles aos alumnos que identifiquen a actividade
que se realiza e que a expliquen. A continuación lere-
− Cales foron os dous principais movementos
mos o texto do epígrafe e iremos sinalando, a través do
migratorios que se produciron na poboación
esquema A reforma agraria liberal, as ideas principais.
española?
A continuación, traballaremos máis polo miúdo o cadro
Acto seguido, observaremos o gráfico sobre o Crece-
As desamortizacións e sinalaremos as ideas principais:
mento da poboación... e o esquema da poboación... e
resolveremos as actividades 1 e 2. − Os dous procesos desamortizadores foron os de
Mendizábal (1836) e de Madoz (1855).
A transformación da agricultura − Como resultado das desamortizacións, a propiedade
■ Continuaremos coa lectura do epígrafe e anotaremos da terra quedou concentrada en poucas mans e os
as ideas principais no encerado: campesiños non tiveron acceso a ela.
− A agricultura continuou sendo a principal actividade − Os efectos económicos foron menores dos
económica e iniciouse un proceso de reforma agraria. esperados.
− Nesta etapa produciuse un incremento da produción; Para terminar, realizaremos a actividade 4 a modo de
empezou tamén a cobrar importancia un sector síntese.
agrícola exportador.
− A crise agraria de final de século freou o proceso de
modernización da agricultura.
5-6 METODOLOXÍA
Páxs 100 e 101

■ Acts 2 e 3. Contestar as preguntas utilizando o Os estudantes poderán aprender máis sobre as
vocabulario adecuado desta unidade, avaliando desta desamortizacións consultando o seguinte enlace:
forma os seus coñecementos.
■ Act. 2. Enumerar os diferentes motivos polos que a
poboación española emigrou e os lugares aos que se Cando acaben de ver o vídeo, poderán contestar as
desprazaron. seguintes preguntas:
■ Act. 4. Ler e comprender un documento sobre a − En que consistía a desamortización?

reforma agraria, para contestar despois unha serie de − Cal era o principal obxectivo desta práctica?
preguntas.

− Que gobernos as levaron a cabo?
APRENDER A APRENDER − Cales foron as provincias que máis achegaron á
■ Act. 1. Observar os datos representados en diferentes facenda pública?
gráficos e interpretar correctamente a información neles
contida para contestar correctamente as preguntas.
■ Act. 2. Explicar os diferentes motivos que levaron as
poboacións españolas a emigrar.

Na actividade 1 de Reforzo, o alumnado poderá repasar

o significado do concepto de desamortización, as súas
fases e consecuencias económicas.
3. A renovación da agricultura española produciuse a partir

Páxinas 100 e 101 da reforma liberal. Nos primeiros sesenta anos do século
XIX a superficie da terra cultivada incrementouse de 10
1. A poboación española creceu no século XIX en
a 16 millóns de hectáreas. A maior expansión de
proporcións menores que nos outros países europeos,
cultivos produciuse nos cereais e, en segundo lugar, na
como podemos observar respecto aos casos de Gran
vide. Tamén aumentaron o millo, a oliveira e, sobre
Bretaña e, en menor medida tamén Italia. O caso español
todo, a pataca, que se converteu no grande alimento
presenta similitudes con Portugal, que comparte datos
popular xunto ao pan.
similares. Neste período, España pasou de 11,5 millóns
de habitantes en 1797 a 18,6 millóns en 1900, o que Polo que respecta á gandería, a ovina diminuíu de forma
representou un aumento do 60%. As causas deste paralela á quebra das exportacións tradicionais de la e,
crecemento foron o mantemento da natalidade e a polo contrario, aumentou a cabana porcina dedicada á
diminución da mortalidade, que indican un proceso de alimentación humana e aos cabalos, asnos e mulas para
transición demográfica. o transporte.
Hai que destacar tamén o inicio da exportación de
2. O crecemento demográfico en España viuse acom- cítricos, viño e aceite.
pañado de importantes movementos de poboación. Os
cambios producidos no mundo agrario, unidos á mellora 4. A reforma agraria liberal é o conxunto de reformas cuxo
dos transportes, fomentaron a decisión de emigrar. obxectivo era a disolución do Antigo Réxime no
Nunha primeira etapa, produciuse un éxodo rural. Os campo, así como a introdución de formas de propiedade
emigrantes dirixíronse cara aos núcleos urbanos máis capitalistas. Realizouse en España na primeira metade
próximos ou máis dinámicos economicamente e cara ás do século XIX, a partir da suba ao poder dos
zonas máis industrializadas da Península, como progresistas en 1837. Como consecuencia, aboliuse o
Barcelona e Biscaia e tamén Madrid; isto supuxo un réxime señorial, desvinculouse a propiedade e
crecemento das cidades. nunha segunda etapa, a finais desamortizáronse as terras da Igrexa e dos concellos.
do XIX, os españoles emigraron a América Latina, en
especial a Cuba e Arxentina. (Segue en páxina 5-28)
METODOLOXÍA 5-7
Páxs 102 e 103
3. OS INICIOS DA INDUSTRIALIZACIÓN...
A. A industria téxtil algodoneira − Os problemas de abastecemento de ferro e carbón

■ Para dificultaron a consolidación da siderurxia española.
fixarémonos na pintura de Rusiñol e preguntarémoslles − A implantación da siderurxia en España pasou por
aos alumnos: diferentes etapas e localizacións.
− Que tipo de fábrica retrata a pintura de Rusiñol? − A principal industria siderúrxica española foi a vasca,
desenvolta a partir de 1880.
− Quen traballa nela?
− Ao seu arredor desenvolveuse unha área
− Que quere dicir que “A Revolución Industrial en
industrializada (concentración empresarial, sistema
España non afectou todo o territorio por igual”?
financeiro e bancario propio...), aínda que houbo que
− Que problemas presentou o inicio da seguir recorrendo á protección do Estado
industrialización?
A continuación observaremos a fotografía dos Altos
Acto seguido leremos o texto do epígrafe e resolveremos
Fornos e pedirémoslles aos alumnos que describan a
o exercicio 1 para asegurar os coñecementos sobre a
fábrica. Resaltaremos as súas características:
industria téxtil catalá.
− Grandes dimensións.
A continuación, leremos o texto As colonias industriais e
observaremos o debuxo dunha colonia téxtil. Para − Instalacións complexas.
consolidar os conceptos resolveremos o exercicio 2 e − Situada á beira da ría de Bilbao, observamos tamén
profundaremos neles realizando a actividade 6. actividade de construción naval.
Como síntese das ideas traballadas, pedirémoslles aos
B. A siderurxia vasca
alumnos que realicen as actividades 3 e 4. Para finalizar,
■ Proseguiremos coa lectura do texto do epígrafe e observaremos o gráfico A produción siderúrxica e
anotaremos as ideas principais: resolveremos o exercicio 5.
− A produción siderúrxica realízase en altos fornos, que A realización da actividade @Amplía na Rede...
requiren grandes cantidades de carbón. permitiranos profundar e ampliar os coñecementos sobre
o tema.
5-8 METODOLOXÍA
Páxs 102 e 103

■ Acts. 1 e 3 Utilizar o vocabulario adecuado para Para ampliar os seus coñecementos sobre a industria
contestar as preguntas propostas durante esta unidade. siderúrxica, os alumnos e as alumnas poderán consultar
o seguinte enlace:
■ Acts 4 e 6. Explicar, utilizando a linguaxe adecuada,
as diferentes fases nas que consistiu a industria http://www.tiching.com/76632
siderúrxica española e tamén a industria téxtil.
Despois de ver o vídeo, deberán contestar as seguintes
APRENDER A APRENDER preguntas propostas:
− En que se basou a minaría española no século XIX?
■ Act. 2. Observar un debuxo sobre unha colonia téxtil
para contestar as preguntas propostas. − Cita algún dos principais xacementos mineiros

durante este século.
■ Acts 5. Observar o gráfico sobre a produción
siderúrxica e interpretar correctamente os datos para − En que consiste a industria siderúrxica?
contestar as preguntas.
− Onde se concentrou a industria siderúrxica en
España?
DIXITAL
− Que son os altos fornos?
■ Act. 6. Consultar un enlace tiching para explicar como
era a vida diaria nas industrias téxtiles.

Na actividade 2 de Ampliación os alumnos e as alumnas

deberán buscar máis información sobre algunha colonia
industrial española do século XIX, e describir todas as
súas características.

autoridade, cos obreiros eran de protección, a cambio de
sobre os obreiros era de protección, a cambio de que éstos fuesen menos reivindicativos.dro;
que estes fosen menosGoya; Fernando, príncipe de
reivindicativos.
Páxinas María
Asturias; 102 e Josefa
103 de Borbón, hermana do rei; unha figura femenina coa cara vuelta,.
O conxunto de edificios organízase: por unha parte, a
1. As indianas eran uns tecidos de algodón estampado que fábrica, co vapor, os almacéns e as oficinas da
tiñan unha grande aceptación no mercado inter- administración, e por outra, a zona residencial, coas
nacional. Para estimular a súa produción, a partir de vivendas dos obreiros, e os servizos (a escola, a igrexa, o
1802 prohibiuse a importación de algodón fiado, o cal teatro e os locais de lecer). Ademais, na colonia sitúase
deu orixe en Cataluña a unha industria téxtil propia tamén unha residencia para o propietario.
similar á inglesa.
3. A industria siderúrxica necesita ferro e carbón. En
O principal obstáculo que tivo que enfrontar a nacente
España, o primeiro encóntrase en Málaga e en Biscaia.
industria catalá foi a falta de carbón autóctono.
Tamén hai xacementos menores explotados na etapa
Intentouse solucionar coa localización das fábricas preto
preindustrial nas montañas pirenaicas. O carbón
do porto de Barcelona, para abastecerse a menor custo
encóntrase sobre todo en Asturias, con algunhas cuncas
ou situar as fábricas nos vales fluviais, para aproveitar a
menores e cun carbón escaso e de menor calidade
enerxía hidráulica producida por modestos saltos de
noutras zonas.
auga.
Outro problema foi a debilidade dun mercado español 4. A industria siderúrxica iniciouse en Andalucía en 1826
pouco integrado e cunha capacidade de consumo moi coa instalación duns altos fornos, que axiña entraron en
reducida por parte da maioría da poboación, formada por declive, debido aos grandes custos de produción. O
campesiños con escaso poder adquisitivo. seguinte centro siderúrxico foi Asturias (1868- 1874).
Pero foi no País Vasco onde, a partir de 1880,
2. As colonias industriais localizáronse ás beiras dos ríos funcionou con éxito; exportábase mineral de ferro a
Ter e Llobregat para aproveitar a enerxía hidráulica Inglaterra e importábase carbón. Apareceron empresas
como substitutiva do carbón. Ademais, nunha área rural de construción mecánica e naval e creouse un
a vida social e económica da colonia estaba tutelada pola importante sector bancario.
empresa e as relacións do empresario, que era a
METODOLOXÍA 5-9
Páxs 104 e 105
4. MINERÍA, BANDA E REDE FERROVIARIA
A explotación da minería A banca e as finanzas

Despois de ler o texto do epígrafe preguntarémoslles aos
■ En primeiro lugar, fixarémonos no mapa Xacementos alumnos:
mineiros en España e preguntaremos:
− Que diferenza hai entre unha banca pública e unha
− Que minerais se producían en España?
privada? De que se encarga cada unha?
− Onde se sitúan as principais zonas mineiras?
− Que función ten a bolsa de comercio?
− Podemos relacionar as áreas mineiras coas áreas
Acto seguido, observaremos as imaxes das primeiras
industriais?
moedas de peseta e o billete e resolveremos o exercicio
Acto seguido leremos o texto do epígrafe e anotaremos número 3.
as ideas principais:
■ Acto seguido, traballaremos o apartado Que efectos
− A explotación sistemática das minas españolas tivo a construción do ferrocarril? En primeiro lugar
iniciouse en 1868 tras a aprobación da Lei de fixarémonos na ilustración Inauguración... e pregunta-
Minas. remos:
− As minas foron concedidas sobre todo a empresas − Que personaxes aparecen nela? A que clase social
estranxeiras. pertencen?
− Os produtos mineiros exportábanse na súa gran − Que autoridades presiden a inauguración da primeira
maioría a causa da escasa demanda interna. liña de ferrocarril?
− A explotación do carbón, principal fonte de enerxía da A continuación leremos o texto do apartado e o cadro
época, presentaba dificultades que a facían pouco sobre os Problemas da rede..., procurando relacionalos
rendible, xa que o carbón asturiano tiña escaso poder co mapa A construción da rede ferroviaria, para o cal
calorífico e encontrábase a gran produndidade. axudará a resolución do exercicio 4.
Despois, leremos o texto A importancia do carbón para Finalmente, realizaremos o exercicio 5 a modo de síntese
ilustrar este aspecto e resolveremos os exercicios 1 e 2. do contido do capítulo.
5-10 METODOLOXÍA
Páxs 104 e 105

■ Act. 2. Ler e comprender a información recollida nun Os alumnos e as alumnas poderán obter máis informa-
texto e contestar, utilizando o vocabulario adecuado, as ción sobre a chegada do ferrocarril a España consultan-
preguntas propostas. do o seguinte enlace:
■ Acts 1 e 3. Expresar por escrito correctamente a http://www.tiching.com/76657
resposta as preguntas propostas.
Despois poderán responder as seguintes preguntas
propostas:
APRENDER A APRENDER
− Cando se inaugurou o primeiro ferrocarril en España?
■ Act. 4. Observar os datos representados nun mapa de
España e contestar correctamente as preguntas − Que dúas cidades comunicaba?

propostas.
− Que usos principais tiña o ferrocarril?
■ Acts 5. Elaborar, de forma individual, unha taboa cos − Cita algunas das principais vías de ferrocarril durante
diferentes datos sobre o sector mineiro, ferroviario e
o século XIX
bancario.
− Cantos quilómetros de rede ferroviaria existe na
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR actualidade? Busca información e elaborá un peque-
no traballo sobre o ferrocarril na actualidade.
■ Act. 5. Ordernar os diferentes datos estudados nesta
dobre páxina nunha táboa para a súa posterior
comparación.

puxo fin á diversidade de moedas existentes en España
Páxinas 104 e 105 até entón.
1. A explotación mineira en España desenvolveuse de 4. Diferentes etapas de construción da rede do ferrocarril e

forma sistemática a partir da aprobación da Lei de Minas principais tramos:
de 1868. Os principais xacementos mineiros eran: Até 1855: Barcelona-Mataró; Madrid-Aranxuez; Bar-
chumbo (Linares, A Carolina, Cartaxena), cobre celona-Granollers; Xixón-Langreo; Barcelona-Marto-
(Riotinto), pirita (Huelva) mercurio (Almadén), cinc rell; Valencia-Xàtiva; Madrid-Aranxuez-Alcázar de San
(Reocín), hulla (Asturias), ferro (Biscaia). A explotación Xoan-Albacete; Xerez da Fronteira-Porto de Santa
masiva concedéuselles a compañías estranxeiras e a María.
maior parte do mineral extraído exportábase a Europa.
Até 1865: Madrid-Santander; Madrid-León; Madrid-
2. Na época na que foi escrito o texto esperábase que o Ávila; Madrid-Valladolid; Barcelona-Zaragoza-Madrid;
carbón sería a base do desenvolvemento industrial. Este Madrid-Irún; Zaragoza-Logroño-Bilbao; Mérida- Bada-
utilizaríase como fonte de enerxía para as bombas de xoz; Córdoba-Sevilla-Cádiz; Córdoba-Málaga; Albace-
vapor, forza motriz da mecanización. Considerábase que te-Murcia.
a utilización do carbón provocaría unha revolución Até 1885: Reus-Lleida; Girona- Portbou; Huesca-Xaca;
extraordinaria nos progresos da civilización. León-Oviedo; León-Vigo; Monforte de Lemos-A
Coruña; Vigo-Santiago de Compostela; Madrid-Cáce-
3. O desenvolvemento do capitalismo industrial fixo res-Mérida-Sevilla-Huelva; Madrid-Córdoba; Aranxuez-
necesaria a creación dun sistema financeiro baseado Cunca; Alacante -Lorca; Granada- Morón da Fronteira.
nunha nova banca pública (que obtivo o monopolio de Até 1900: Zaragoza-Soria-Venda de Baños; Plasencia-
emisión de moeda e a xestión da débeda pública) e Astorga; Salamanca-Portugal; Safra-Sevilla; Xaén-Alxe-
privada (vinculada á finalización do sector industrial) e ciras; Aguias -Baza; Baeza- Almería; Sagunto-Teruel;
unha bolsa de comercio. Madrid-Segovia: Reus-Alcañiz.
Tamén foi importante para facilitar os intercambios, a
creación dunha nova moeda oficial, a peseta, que lle
METODOLOXÍA 5-11
Páxs 106 e 107
5. O CAMBIO SOCIAL E OS SEUS LÍMITES
Do privilexio á clase determinadas rexións vivían nunhas condicións

■ Para empezar fixarémonos na táboa A sociedade miserables como xornaleiros.
española cara a 1860 para dimensionar as diferentes − A industrialización supuxo o xurdimento do
clases sociais e resolveremos o exercicio 2 para proletariado.
relacionar este epígrafe cos conceptos económicos − As mulleres das clases populares traballaban fóra do
traballados en apartados anteriores. fogar, nos labores agrícolas do campo ou nas fábricas
ou no servizo doméstico nas cidades.
A continuación, leremos o texto do epígrafe e
anotaremos as ideas principais: Acto seguido resolveremos os exercicios 3 e 4.
− No século XIX materializouse en España o paso O exercicio 5 formularémolo a modo de síntese destes
dunha sociedade estamental a unha sociedade de dous apartados e podemos propor un debate oral previo
clases. para pór en común as diferentes ideas.
− A pesar disto, a nobreza e o clero, xunto co exército, ■ A continuación iniciaremos o apartado O limitado
continuaron mantendo unha posición social avance da educación ilustrando o tema a partir da
preeminente. observación das dúas imaxes.
− A burguesía foi menos numerosa en España que
Acto seguido, leremos o texto do epígrafe que
noutros países e tivo un papel menos relevante.
desenvolve o tema, así como o cadro de texto Os tres
A continuación, observaremos a pintura de Gisbert para niveis educativos que sistematiza o contido da reforma
ilustrar este predominio social da nobreza e resolvere- educativa.
mos o exercicio 1.
Despois, leremos o texto da reforma educativa de
As clases populares Moyano como fonte primaria e resolveremos o exercicio
■ Comezaremos observando a pintura de Gonzalo 6 a modo de síntese.
Bilbao e leremos o texto do epígrafe para sinalar as ideas Para acabar, resolveremos o exercicio 7 tras a lectura do
principais: texto sobre a Institución Libre de Ensinanza.
− A maioría da poboación española era campesiña e en
5-12 METODOLOXÍA
Páxs 106 e 107

■ Acts. 1, 3, 4 e 5. Utilizar o vocabulario adecuado visto Os estudantes poderán obter máis información sobre a
nesta unidade sobre as diferentes clases sociais que Institución Libre de Enseñanza consultando o seguinte
existían no século XIX para contestar correctamente as enlace:
preguntas.
■ Acts 6 e 7. Explicar en que consistiu a lei Moyano e o
sistema educativo daquela época. Despois da visualización do vídeo proposta, poderán
contestar as seguintes preguntas:
APRENDER A APRENDER − Quen foi o fundador da Institución Libre de
Ensinanza?
■ Act. 2. Observar e interpretar os datos recollidos

nunha táboa para contestar correctamente as preguntas − Cando foi creada?
propostas.
− En que consistía?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − Que personaxes famosos estudaron na Institución

Libre de Ensinanza?
■ Acts. 1-7 Responder de forma autónoma as preguntas − Que diferenzas existían entre os diferentes esta-
propostas sobre a estrutura da sociedade durante o mentos da sociedade?
século XIX.
− Que foron as misións pedagóxicas?


describirán como era o día a día da clase obreira nas
fábricas españolas.

cidade e artesáns sen traballo); e os campesiños
Páxinas 106 e 107 (arrendatarios, parceiros ou xornaleiros, mozos). O
crecemento da industria e a falta de actividade nas zonas
1. As clases dirixentes eran: a nobreza terratenente, que agrarias provocaron a emigración do campo á cidade
aíndas conservaba a propiedade da terra; a alta para encontrar traballo. Cando chegaban empregábanse
burguesía, propietaria das novas industrias, as grandes nas novas fábricas. Isto conduciu á aparición do
compañías e os bancos, e que tamén se convertera en proletariado industrial
terratenente; e a mediana burguesía ou clase media,
constituída por pequenos empresarios industriais, 4. A limitación do desenvolvemento industrial en España
comerciantes, profesionais liberais, funcionarios, etc. supuxo que a burguesía fora máis escasa e con menor
A pesar da transformación social, a nobreza, os altos poder político que noutros países europeos. Igualmente,
cargos do exército e a xerarquía eclesiástica continuaron a escasa industrialización supuxo un desenvolvemento
mantendo a súa preeminencia social e unha grande limitado do proletariado, que se concentraba nas zonas
influencia política. con máis presenza da industria, como Cataluña, País
Vasco, Asturias e Madrid.
2. Os campesiños constituían a maior parte da poboación;
tamén abundaba o grupo dos propietarios; existía un 5. Resposta persoal abierta. Os alumnos deberán explicar a
número importante de artesáns, serventes e pobres; e a pervivencia do poder das antigas clases dominantes e as
poboación dedicada á industria era escasa, así como a dificultades para a consolidación da nova burguesía;
clase media (profesionais liberais, exército, etc.). O igualmente deberán argumentar a limitada presenza do
grupo máis numeroso era o dos xornaleiros do campo. proletariado e o mantemento dunha importante
Os escasos fabricantes e traballadores das fábricas e o proporción de poboación campesiña xornaleira.
predominio dos traballadores agrícolas amósannos a 6. A Lei Moyano (1857) estruturaba a ensinanza en tres
debilidade da Industria en España. niveis educativos:
3. As clases populares agrarias e urbanas eran: os artesáns,
as persoas dedicadas aos servizos; o servizo doméstico;
o proletariado industrial (campesiños emigrados á (Segue na páxina 5-28)
METODOLOXÍA 5-13
Páxs 108 e 109
6. OS PIONEIROS DO MOVEMENTO OBREIRO
A. As primeiras asociaciones obreiras Observaremos a imaxe que acompaña o texto e

C. resolveremos a actividade 2.
■ Leremos o texto introdutorio e o epígrafe, e
anotaremos no encerado as ideas principais:
C. A chegada da Primeira Internacional
− Ante as duras condicións de vida e traballo, os
traballadores das fábricas asociáronse para loitar pola ■ En primeiro lugar observaremos o gravado e a
mellora da súa situación. portada da publicación conmemorativa do Primeiro de
Maio e pedirémoslles aos alumnos que interpreten as
− O obreirismo tivo maior impacto nas zonas industriais, imaxes e os textos que aparecen e formularemos as
mentres que nas zonas rurais se desenvolveu un seguintes preguntas:
movemento campesiño.
− Que personaxes aparecen? Como están repre-
− As primeiras protestas tiveron un carácter ludista,
sentados?
aínda que paralelamente se crearon as primeiras
asociacións obreiras. − Que conceptos programáticos se recollen nestes
− A folga foi o principal instrumento de loita obreira. documentos? Que queren dicir?
Acto seguido a lámina conmemorativa... e resolveremos Despois, leremos o texto do epígrafe e os cadros de texto
o exercicio 1. que o acompañan onde se sistematizan as caracte-
rísticas do marxismo e do anarquismo.
B. As revoltas campesiñas Finalmente leremos a fonte primaria Programa do PSOE
■ A continuación leremos o texto deste apartado e de 1888 e resolveremos a actividade 3.
preguntarémoslles aos alumnos: ■ Para acabar proporemos a realización, en pequenos
− Cales eran as condicións de vida dos xornaleiros? grupos, da actividade 4 e a posta en común, a través dun
debate oral, das conclusións de cada grupo.
− Que forma tomaron as primeiras accións de protesta?
− Cales foron as primeiras organizacións campesiñas
que se crearon? Que función tiñan?
5-14 METODOLOXÍA
Páxs 108 e 109

■ Acts. 1 e 2. Explicar, utilizando o vocabulario Para coñecer máis detalles sobre o movemento obreiro
adecuado, en que consistiu o movemento obreiro e as en España durante o século XIX, os alumnos
diferentes revoltas que existiron. consultarán o seguinte enlace:
■ Act. 4. Explicarlle ao resto dos compañeiros en que http://www.tiching.com/76670
consistiu o traballo neste período de tempo e as
condicións duras de traballo. Unha vez que lean o texto, deberán contestar as
SOCIAIS E CÍVICAS − Cando se orixinou o movemento obreiro en España?
■ Acts 1-4. Recoñecer en que consistiu o movemento − Que organizacións existiron?

obreiro e as diferentes reivindicacións que houbo. − Por que se orixinou o movemento obreiro en
España?
APRENDER A APRENDER
− Que diferenzas hai entre o marxismo e o
■ Act. 4. Elaborar unha táboa con diferentes anarquismo?
reivindicacións e recoñecer as accións que se poderían
levar a cabo para premer os patróns.

■ Acts 1-4. Resolver de forma individual autónoma as
actividades desta unidade.

provocou o xurdimento de protestas campesiñas, como
Páxinas 108 e 109 roubos de colleitas ou ocupación de terras.
3. Durante o Sexenio Revolucionario chegaron a España as
1. As primeiras protestas da nova clase traballadora en
ideas e organizacións da Asociación Internacional de
España tiveron un carácter ludista e consistiron na
Traballadores e en 1870 creouse a Federación Española
destrución de máquinas de fiar. Como exemplos
da I Internacional. Así introducíronse as correntes
podemos citar as revoltas de Alcoy en 1821 e a queima
marxistas e anarquistas en España. As primeiras tiveron
da fábrica Bonaplata en Barcelona, en 1835.
máis éxito en Madrid, Asturias e o País Vasco, mentres
Paralelamente, creáronse as primeiras asociacións de
que o anarquismo tivo unha maior implantación en
obreiros para defender as súas demandas (melloras
Cataluña e no campo andaluz.
salariais, redución do horario laboral, regulación do
traballo de mulleres e nenos e dereito a asociarse). Os socialistas, que fundaron o PSOE en 1879 e a UGT
en 1888, utilizaron a folga para defender as
O primeiro sindicato, a Asociación de Tecedores de
reivindicacións obreiras, apoiaron a revolución social e
Barcelona, fundouse en 1840, aínda que foi rapidamente
participaron de forma activa na política nacional a través
clausurado ao estar prohibidas as asociacións obreiras. A
dos seus representantes no Congreso de Deputados.
folga converteuse no principal instrumento de loita
obreira. A primeira folga xeral tivo lugar, en 1855, en Os anarquistas apoiaron a folga xeral como fórmula para
Barcelona, como reacción á introdución de novas promover a revolución social e defenderon a
máquinas que quitaban postos de traballo dos obreiros e propaganda polo feito a través de magnicidios ou
reducían os salarios. atentados simbólicos. Rexeitaban a participación na
política institucional, aínda que potenciaron a acción
2. A reforma agraria liberal converteu moitos pequenos sindical, sobre todo a partir de 1910, cando se fundou en
labradores en xornaleiros, sometidos a baixos salarios e Barcelona a CNT, o maior sindicato obreiro de España.
á temporalidade do traballo. A isto uníronselles as
frecuentes crises de subsistencia orixinadas pola 4. Resposta persoal.
escaseza de trigo, o aumento do prezo do pan e a
imposibilidade de pagar os impostos. Todo isto
METODOLOXÍA 5-15
Páxs 110 e 111
7. ECONOMÍA E SOCIEDADE DE GALICIA...

-
Os problemas da agricultura Poboación e sociedade galega

■ Leremos o texto deste subapartado e detallaremos a ■ Leremos os dous primeiros parágrafos deste
características da agricultura galega no século XIX e subapartado e, antes de observar o gráfico Poboación
realizaremos a actividade 2: galega no século XIX e resolver a actividade 1,
− O proceso de desamortización non tivo consecuencia destacaremos estas ideas:
na estrutura da propiedade da terra e o sistema de − A poboación creceu moderadamente durante o século
foros mantívose durante todo o século XIX. XIX: pasou de 1,4 a 2,1 millóns de habitantes.
− A desamortización eclesiástica significou o − A maioría da poboación vivía na área litoral, en
transvasamento da propiedade da terra aos fidalgos, contraste cun interior rural e menos desenvolvido.
comerciantes, nobres e burgueses. − A emigración a Ultramar caracterizou a demografía
− O crecemento agrario viuse prexudicado pola escasa galega desde a segunda metade do século XIX.
modernización nas técnicas de cultivo, pola non A continuación, leremos o resto deste subapartado e
introdución de novas especies e polo minifundismo formularémoslle e resolveremos a actividade 4
O fracaso da industrialización Conflitos sociais en Galicia
■ Leremos o texto deste subapartado, observaremos a ■ Leremos este subapartado, observaremos a imaxe
imaxe Na Fábrica... e preguntarémoslle ao alumnado: Ricardo Mella..., para preguntar:
− Que caracterizou o sector secundario en Galicia? Po − Cal foi o conflito social máis destacado en Galicia?
que non se desenvolveu a industria?
− Como e por onde penetraron as ideas republicanas,
− Que ocorreu coas industrias nacidas no século XVIII? sociais e anarquistas?
− Que iniciativas industriais prosperaron ao longo do
Finalmente, leremos o texto Os trabucos e resolveremos
século XIX en Galicia? Cal foi a súa evolución?
a actividade 5 a modo de síntese.
Acto seguido, leremos o texto A chegada do ferrocarril a
Galicia e resolveremos a actividade 3.
5-16 METODOLOXÍA
Páxs 110 e 111

■ Act. 1. Practicar a expresión escrita e explicar, utili- Para coñecer máis detalles sobre a industrialización ga-
zando o vocabulario adecuado, cal foi a evolución galega lega no século XIX, os alumnos consultarán o seguinte
por provincias durante o século XIX. enlace:
■ Acts 2 e 3. Traballar a comprensión lectora co obxecti- http://www.tiching.com/753081
vo de explicar as características da desamortización en
Galicia e as causas do fracaso da industrialización. Unha vez que observen a imaxe desta conserveira do
século XIX, deberán contestar as seguintes preguntas:
SOCIAIS E CÍVICAS − Qué é o que ves na imaxe? Qué tipo de industrializa-
ción representa?
■ Acts 1-4. Recoñecer e explicar diversas cuestións so-

bre a economía e a sociedade de Galicia no século XIX. − Por que cres que a industrialización conserveira des-
envolveuse especialmente nas Rías Baixas?
APRENDER A APRENDER − Actualmente a industria conserveira segue sendo
potente en Galicia? Investigao.
■ Acts. 2-5. Ler diversos textos explicativos sobre a
economía e a sociedade galegas do século XIX para ex- − Que diferenzas principais hai entre unha conserveira
poñer diferentes temas sobre esta cuestión. do século XIX e unha do século XXI?


explicarán por que o ferrocarril en Galicia non chegou
até a segunda metade do século XIX.
4. A sociedade rural galega do século XIX estaba dividida

Páxinas 110 e 111 polos rendistas e os agricultores arrendatarios. A
sociedade agraria estaba formada polos nobres, os
1. A evolución da poboación galega da provincia da
campesiños pripietarios de pazos e os campesiños
Coruña destaca polo seu crecemento constante e máis
pobres asalariados en pazos. O resto da sociedade eran
acusado a finais do século, a diferenza da provincia de
pesqueiros, traballadores de fábricas, profesionais
Pontevedra, onde o crecemento é constante pero
liberais e funcionarios.
moderado. Non obstante, a provincia de Ourense
experimenta un aumento da poboación entre os anos 5. As ideas dos grandes movementos introducíronse en
1857 e 1877 e posteriormente estabilízase ata finais de Galicia de xeito lento e case nulo no mundo rural. As
século. Contrariamente á provincia de Lugo, onde se ideas da I Internacional chegaron a través da Fábrica de
reduce entre eses mesmos anos, pero logo aumenta tabacos de A Coruña e as propostas do republicanismo
considerablemente, ata sobrepasar os habitantes da federal polo estaleiro de Ferrol. Así mesmo, en Ferrol
provincia de Pontevedra. creouse a primeira Agrupación Socialista de Galicia e
foise estendendo polas cidades de Vigo, Pontevedra e
2. A desamortización en Galicia non tivo importantes
Ourense. As ideas anarquistas introducíronse a través
consecuencias na estrutura das propiedades galegas,
das industrias de conservación e dos pesqueiros.
porque o sistema de foros se mantivo. Porén, a
desamortización eclesiástica significou o transpaso a
novos propietarios como comerciantes, nobres e
burgueses.
3. As principais causas do fracaso da industrialización
galega foron a competencia doutras rexións, a falta de
demanda e os escasos investimentos locais. Un exemplo
disto foi o sector do liño, reducido pola competencia dos
tecidos británicos e cataláns ou a fábrica de cerámica de
Sargadelos, parada pola falta de capital.
METODOLOXÍA 5-17
Páxs 112 e 113
8. A ARTE DO SÉCULO XIX EN ESPAÑA...
− O modernismo aproveita a tecnoloxía e a industria da

A. A escultura
época.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio para − A arquitectura modernista integra as outras artes nos
presentar o tema e resolveremos a actividade 1. seus edificios.
Acto seguido, leremos o texto , observaremos aimaxe R. − As construcións modernistas, nas que predomina a
Bellver… e preguntaremos: asimetría e a liña curva, inspíranse na natureza.
− Que correntes artísticas destacaron nos monumentos − O principal foco modernista encóntrase en Cataluña e
públicos? os principais arquitectos son Domènech i Montaner,
Puig i Cadafalch e, sobre todo, Antonio Gaudí.
B. Os movementos pictóricos
Seguidamente, analizaremos o debuxo da Casa Batlló de
■ A continuación, leremos o texto do epígrafe e sistema- Gaudí e do O Capricho do mesmoautor e identificaremos
tizaremos as características dos diferentes movementos os seus elementos principais, tras o cal responderemos o
pictóricos do século XIX resolvendo o exercicio 2. exercicio 4.
Logo, observaremos as pinturas de Carlos de Haes e de
■ A continuación, e a modo de ampliación e profunda-
Eduardo Rosales e pedirémoslles aos alumnos que
ción nos conceptos traballados, proporémoslles aos
identifiquen en cada unha delas as características que
alumnos a realización das actividades do FichaArt, a
permiten que as asignemos a un estilo determinado.
modo de exemplo da metodoloxía de análise dunha obra
pictorica.
C. A arquitectura modernista
■ Seguiremos coa lectura de texto do epígrafe e D. O rexurdimento galego
sistematizaremos as características da arquitectura ■ Para terminar, leremos o texto, observaremos a imaxe
modernista: de Rosalía de Castro que o acompaña e a
− O modernismo supuxo a ruptura definitiva coa imaxe Fernando A. Sotomayor..., resolveremos a activi-
tradición academicista. dade 3.
5-18 METODOLOXÍA
Páxs 112 e 113

■ Acts. 1-4. Utilizar o vocabulario adecuado para con- Os alumnos e as alumnas poderán aprender máis sobre
testar de forma individual os exercicios propostos. a pintura galega do século XIX e principios do XX con-
sultando o seguinte enlace:
■ Act. 3. Recoñecer e explicar os diferentes movemen-
tos artísticos e autores que tiveron lugar durante o século Unha vez que observen a imaxe, poderán contestar as
XIX en Galicia. seguintes preguntas:
■ Acts 2. Identificar os principais temas que predo- − Coñeces este cadro de Álvarez de Sotomayor? Reali-
minaron na pintura española do século XIX. za unha ficha técnica coas súas características prin-

cipais
■ Acts 4. Recoñecer a obra de Antoni Gaudí e expresa
as súas principais características. − Describe a escena representada. Como visten os
seus personaxes? Cres que a indumentaria era a de
APRENDER A APRENDER uso habitual? Por que?
■ Act. 2. Coñecer e expoñer os temas e autores que − Cres que se trata dunha representación realista ou
destacaron na pintura española do século XIX. idealizada da vida cotiá galega no inicio do século
XX? Xustifica a túa resposta.
APRENDER A APRENDER
− En que corrente pictórica situarías o cadro?
■ Act. 2. Definir de forma autónoma a obra de Gaudí.

Na actividade 3 de Reforzo os alumnos e as alumnas

observarán obras de arte do século XIX e describirán
as súas principais características.

súa principal representante foi Rosalía de Castro. En
Páxinas 112 e 113 pintura cabe citar a obra de Fernando Álvarez Sotomayor
e a de Carlos Masine e Arturo Souto que demostraron a
1. Os principais movementos artísticos que se forza do Rexurdimento a través das ´suas obras
desenvolveron en España durante o século XIX, de
forma análoga ao resto de Europa, foron o 4. Resposta persoal.
Neoclasicismo, o Romanticismo, o Realismo e o Moder-
nismo. FichaArt
2 Os temas e autores más importantes da pintura son: a) A obra data do ano 1864 e foi realizada polo pintor
Eduardo Rosales. O estilo pictórico ao que pertence é o
Estilo Temas Artistas Romanticismo e exponse no Museo do Prado de Madrid.
Neoclasicismo Retrato José de Madrazo b) A obra representa o momento no que a raíña Isabel dita
Federico de Madrazo o seu testamento. O pintor non deixou constancia de
Eduardo Rosales quen eran os personaxes que aparecen na obra, pero os
Romanticismo Histórico estudos sobre ela coinciden en sinalar a presenza da
Mariano Fortuny
Raíña, do Rei Católico, da súa filla a infanta Xoana de
Realismo Retrato so- Martí Alsina Castela, o cardeal Cisneros e os marqueses de Moya.
cial
Carlos de Haes
Paisaxe c) Os personaxes amosan nos seus rostros os sentimentos e
Joaquim Vayreda reaccións que lles provocan as palabras da raíña,
Modernismo Social Ramón Casas especialmente no seu esposo Fernando, en quen se
Santiago Rusiñol mesturan o abatemento pola perda do ser querido e a
Isidre Nonell responsabilidade do político. O perfil de Cisneros
3. En Galicia destacou o movemento literario denominado (Segue na páxina 5-28)

Rexurdimento que pretendía recuperar a lingua galega. A
METODOLOXÍA 5-19
Páxs 114 a 117
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA DIXITAL

■ Páx. 114, completa..; páx. 115 aprende a…; páx. 117, ■ Páx. 115, aprende a… Analizar a información contida
acts. 3, 4, 5 e 6. Utilizar o vocabulario adecuado e as nun plano ou mapa e contestar de forma individual as
súas habilidades na expresión escrita para contestar preguntas.
correctamente as preguntas propostas.
■ Páx. 116, acts. 1 e 2. Observar o mapa e o gráfico de
■ Páx. 116, act. 2. Definir conceptos claves vistos barras e contestar as preguntas propostas utilizando os
durante esta unidade. datos neles representados.
APRENDER A APRENDER ■ Páx. 117, acts 5 e 6. Utilizar os recursos dixitais

dispoñibles como, por exemplo, os enlaces tichings, para
■ Pás. 114, síntese; páx. 117, act. 3. Organizar a obter información e contestar correctamente as
información para contestar correctamente as preguntas. preguntas propostas.
■ Páx. 117, act. 3 e 4. Identificar personaxes históricos
e construír unha liña de tempo con diferentes SOCIAIS E CÍVICAS
acontecementos históricos.
■ Páx. 117, act. 5 e 6. Identificar e explicar o papel da
■ Páx. 115, act aprende a… Analizar a información muller nas revolucións obreiras e como vivían os
representada nun plano e contestar correctamente as burgueses durante o século XIX.
■ Páx. 116, acts. 1 e 2. Interpretar os datos recollidos SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
en gráficos correctamente e contestar as preguntas
propostas. ■ Páxs. 116 e 117. Realizar de forma individual e
autónomas as actividades propostas.
■ Páx. 117, acts 5 e 6. Identificar e describir as
diferentes clases sociais e o papel da muller durante o
século XIX.
5-20 METODOLOXÍA
INDUSTRIALIZACIÓN E CAMBIO SOCIAL NA ESPAÑA DO SÉCULO XIX 5
Páxs 114 a 117

Páxina 114
■ A actividade Aprende a… Analizar un ensanche
urbano dános a oportunidade de desenvolver o estudo da COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
cidade como fenómeno histórico, xeográfico e social. Isto
Reforma agraria liberal-consiste en desamortización /
permitiranos ampliar a visión da Revolución Industrial en
desvinculación / abolición do réxime señorial.
tanto que creadora dun novo modelo de cidade.
Modernización agrícola Aumento da superficie
■ A resolución da actividade 1, Fontes cartográficas... cultivada / Especialización rexional / Exportación de
permitirá traballar a través do análise dun mapa os cítricos, viño e aceite.
elementos que caracterizan a economía española do
Industria. Minería. Lei de Minas 1868. Téxtil.
século XIX.
Industria algodoneira catalá / Fábricas / Colonias
Acto seguido, a actividade 2, Fontes gráficas... industriais. Siderurxia. Málaga / Asturias / País
pemirtiranos completar esta análise da economía Vasco.
española cunha aproximación máis detallada ao sector
Outras transformacións económicas. Transporte.
industrial.
Ferrocarril. Comercio. Proteccionismo. Banca. Novo
A actividade 3 Organización... permitiranos incidir nos sistema financeiro. Bolsa. Peseta.
termos do debate historiográfico sobre o fracaso ou
Primeiras asociacións obreiras. Asociación de
retraso da Revolución Industrial española.
tecedores de Barcelona, 1840. Chegada da AIT.
As actividades 4, 5 e 6 permitirannos desenvolver e Sexenio Revolucionario. Lafargue. Fanelli.
profundar os aspectos sociais do proceso de
Sociedade de clases. Consiste no paso da sociedade
industrialización, tanto sobre as condicións de traballo,
estamental á sociedade de clases. Novas clases
como sobre o papel da muller obreira ou a vivenda
dirixentes Nobreza. Burguesía. Clases populares.
obreira.
Campesiños / Clases populares urbanas. Proletariado
■ As actividades de Síntese e Razoa historicamente
Poboación caracterizada por crecemento demográfico
cumpren co obxectivo de consolidar os conceptos clave.
/ emigración
METODOLOXÍA 5-21
escasa capacidade de compra da poboación española,
pola pobreza da maioría do campesiñado; a falta de
a) A poboación española aumentou no século XIX, aínda investimentos, os problemas de transporte; a escaseza
que en proporcións menores que outros países de fontes de enerxía; o afastamento de España dos
europeos. Este crecemento foi o resultado do núcleos europeos máis industrializados, para adquirir
mantemento da natalidade e da diminución da materias primas e vender a produción; o
mortalidade. Estas circunstancias foron a consecuencia proteccionismo, que non estimulou os fabricantes a
do aumento da produción agraria, da mellora da dieta renovarse e a ser competitivos internacionalmente.
alimenticia facéndose menos vulnerables ás
d) A versión máis tradicional sobre a industrialización
enfermidades, das mellores condicións hixiénicas e os
española defendía a idea de fracaso da Revolución
avances técnicos. Ademais, o aumento da poboación
Industrial en España. Só o País Vasco e Cataluña terían
non foi homoxéneo en todo o territorio peninsular, xa
sido capaces de seguir a senda industrializadora, nun
que o peso demográfico da periferia se incrementou
proceso do que ao principio tamén participaran, aínda
respecto ás rexións do interior; así, en Madrid,
que cun curto percorrido, Andalucía, Asturias,
Cataluña, Canarias e o País Vasco foi onde se produciu
Cantabria e Valencia.
un maior crecemento.
Hoxe sostense máis a hipótese do atraso relativo. Se
A poboación emigraba por diferentes causas: debido á
ben é incontestable que a economía española do século
abolición do réxime señorial, á concentración da
XIX estaba moi afastada da do Reino Unido, Francia
propiedade, ás duras condicións de vida do
ou Alemaña, achábase máis próxima ao crecemento
campesiñado, ás transformacións das técnicas da
doutros países mediterráneos e de Europa central, cuxo
agricultura, á mellora dos transportes e ás expectativas
punto de partida sería máis similar ao caso español.
dunha vida mellor noutro lugar. As cidades crecían
pola emigración do campo cara aos núcleos urbanos Contodo, os problemas da modernización agraria, o
próximos e máis dinámicos economicamente. excesivo intervencionismo estatal sobre a economía, o
abandono do sector exterior, o proteccionismo integral
b) A reforma agraria liberal realizouse en España na e un sistema financeiro atrasado dificultaron a tarefa da
primeira metade do século XIX, a partir da suba ao modernización económica de España.
poder dos progresistas en 1837. Como consecuencia,
aboliuse o réxime señorial, desvinculouse a propiedade e) España era un país rico en materias primas minerais,
e desamortizáronse as terras da Igrexa e dos concellos. pero cun carbón escaso, de difícil explotación e
Disto beneficiáronse burgueses ou campesiños comercialización e dunha calidade inferior ao doutras
acomodados que tiñan interese en cultivar as terras e procedencias. Os principais xacementos mineiros
modernizar as explotacións, antigos propietarios, españois que se explotaban no século XIX eran:
funcionarios, militares ou comerciantes cunha chumbo (Linares, A Carolina), cobre (Riotinto),
mentalidade rendista. mercurio (Almadén), cinc (Reocín), hulla (Asturias),
ferro (Biscaia). A súa explotación masiva
A reforma agraria liberal permitiu a desamortización
concedéuselles a compañías estranxeiras, e a maior
de moitas terras de Madrid, as cales foron compradas
parte do mineral extraído exportábase a Europa.
por burgueses, profesionais liberais e campesiños
acomodados. Estes cambios posibilitaron a obtención f) Os grupos sociais do século XIX eran os seguintes:
de elevados rendementos en terras que se dedicaban ao – As clases dirixentes. A nobreza terratenente, que
cultivo de cereais e da vide. perdera os dereitos señoriais, pero aínda conservaba
c) A industria téxtil naceu coa prohibición, en 1802, de a propiedade da terra. A alta burguesía, que era a
importar algodón fiado, o que estimulou a proliferación nova clase adiñeirada, propietaria das novas
de fiaduras. En 1830, a industria téxtil iniciou un industrias, as grandes compañías e os bancos, e
proceso de mecanización, coa instalación de máquinas terratenente ao adquirir as terras vendidas coa
de fiar e máquinas de vapor. Ante a necesidade de desamortización. A mediana burguesía ou clase
importar carbón, moitas industrias localizáronse na media, formada por pequenos empresarios
costa, preto do porto de Barcelona, por onde chegaban industriais, comerciantes, profesionais liberais,
as materias primas. Pero a partir de 1860, moitas funcionarios, etc.
industrias establecéronse nas marxes dos ríos para – As clases populares agrarias e urbanas. Os artesáns
aproveitar a enerxía hidráulica, e creáronse colonias (zapateiros, ferreiros, carpinteiros, etc.); persoas
industriais. dedicadas aos servizos (criados, mozos, recadeiros,
A industria siderúrxica instalouse primeiro en transportistas, vendedores da rúa, etc.); o servizo
Andalucía porque contaban con xacementos de ferro, e doméstico, máis da metade mulleres (criadas,
utilizaban o carbón de Asturias e Inglaterra. lavandeiras, pasadoras do ferro, etc.); o
Posteriormente, trasladouse a Asturias preto das minas proletariado industrial (campesiños emigrados á
de carbón. A partir de 1876, grazas á obtención dun cidade en busca de traballo e artesáns sen traballo);
ferro de mellor calidade, a industria trasladouse ao País os campesiños (arrendatarios, parceiros ou
Vasco. xornaleiros, mozos). As condicións de vida e de
traballo eran precarias: xornadas de 12 ou 14 horas
Os obstáculos da industrialización española foron: a
5-22 METODOLOXÍA
diarias, salarios baixos, sen sistema de seguridade proteccionismo que propugna a non intervención
en caso de enfermidade ou accidente, instalacións estatal no comercio internacional, permitindo que os
fabriles insalubres, habitando vivendas pequenas e fluxos de mercadorías se gobernen polas vantaxes de
mal ventiladas e sen servizos, en barrios sen cada país e a competitividade das empresas, supondo
alumeado, sumidoiros, nin empedrado, etc. A que con isto se producirá unha adecuada distribución
esperanza de vida non sobrepasaba os 20 anos. dos bens e servizos, así como unha asignación óptima
dos recursos económicos no ámbito planetaria.
g) As novas ideoloxías do movemento obreiro eran:
− Anarquismo: este movemento arraigou en Cataluña • Sindicato obreiro. Asociación de traballadores en
e no campesiñado andaluz. Nun principio defendían defensa dos seus intereses laborais. Poden distinguirse
a acción violenta contra a sociedade burguesa e os sindicatos de ramo ou de oficio, que agrupan os
capitalista, así se produciu unha espiral de traballadores conforme á actividade que desempeñan,
atentados, e por iso unha forte represión sobre o ou de clase, que pretenden integrar o conxunto da clase
movemento obreiro. Posteriormente xurdiron obreira.
grupos contrarios á violencia, partidarios da • Latifundio. Explotación agraria de grandes dimensións
creación de sindicatos, que conduciran os obreiros á caracterizada pola explotación da terra por parte de
revolución social. Así xurdiu en 1910, a man de obra empregada en condicións precarias.
Confederación Nacional do Traballo (CNT).
− Socialismo: este movemento tivo a súa maior 3. IDENTIFICA OS PERSONAXES
influencia no proletariado e as clases medias de • Mendizábal. Político liberal progresista, protagonizou
Madrid, o País Vasco e Asturias. O obxectivo dos o proceso de desamortización das terras da Igrexa entre
socialistas era a revolución social e o cambio do 1836 e 1837.
sistema capitalista por unha sociedade igualitaria.
En 1789 fundouse o Partido Socialista Obreiro • Madoz. Político liberal progresista, decretou a
Español (PSOE). Posteriormente en 1888 seguindo desamortización, en 1855, dos bens comunais dos
as directrices marxistas, os socialistas impulsaron a municipios
creación da Unión Xeral de Traballadores (UGT). • Moyano. Político liberal moderado, impulsou a Lei de
Instrución Pública (1857)
• Pablo Iglesias. Político socialista, fundador do PSOE
• Éxodo rural. É o proceso polo cal a poboación das (1879) e a UGT (1888). Foi o primeiro deputado
zonas rurais emigra ás cidades. En España a mediados obreiro (1910) no Congreso dos Deputados.
do século XIX, desenvólvese este proceso por diversas
causas: abolición do réxime señorial, concentración da • Fanelli. Revolucionario e anarquista italiano. Difundiu
propiedade, transformacións das técnicas da en España as ideas anarquistas e axudou a crear a
agricultura, mellora dos transportes, etc. sección española da AIT (1870), con predominio desta
ideoloxía.
• Proteccionismo. Política económica que dificulta a
entrada nun país de produtos estranxeiros que compitan • Fortuny. Pintor catalán, considerado un dos máis
cos nacionais, a través da imposición de aranceis e importantes do século XIX, tras Goya. Destacan as
impostos de importación para encarecer estes produtos súas obras de temática orientalizante, desenvolta a
exteriores e estimular o consumo dos propios. partir da súa viaxe a Marrocos, histórica (A Batalla de
Tetuán) ou costumista (A vicaría). Tivo un grande
• Débeda pública. Conxunto de débedas que mantén un éxito artístico e comercial, que se viu truncado pola súa
Estado fronte aos particulares ou outros Estados. temperá morte aos 36 anos.
Constitúe unha forma de obter recursos financeiros,
materializada mediante emisións de títulos de valores • Gaudí. Arquitecto considerado como o máximo
ou bonos. expoñente do modernismo catalán. A súa arquitectura
caracterízase por un estilo moi persoal, que se basea en
• Desamortización. Proceso político e económico novas solucións estruturais e na combinación de
mediante o cal o Estado transformará en bens tradición e innovación. A súa obra ten unha gran
nacionais, propiedades que foran patrimonio de difusión internacional e sete das súas construcións
entidades civís e eclesiásticas. Este proceso realizarase forman parte do Patrimonio da Humanidade da
mediante a expropiación e a subasta pública. A súa UNESCO.
finalidade era implantar a propiedade libre que
permitira maximizar os rendementos. • Rusiñol. Pintor, escritor e dramaturgo catalán. A súa
pintura, moi influenciada polo impresionismo, é
• Colonia industrial. Eran centros industriais, xurdidos á representativa do modernismo pictórico. A súa obra
marxe dos núcleos de poboación, formados polas literaria, toda en lingua catalá, enmárcase no
instalacións dedicadas á produción e polas vivendas movemento da Renaixença.
obreiras. Estes adoitaban estar situados nas marxes dos
ríos, para aproveitar a enerxía hidráulica. • Rosales. Pintor madrileño, dedicado sobre todo a obras
de temática histórica. O seu estilo persoal, purista,
• Librecambismo. Doutrina económica, oposta ao destaca no panorama da pintura do século XIX.
METODOLOXÍA 5-23
4. ESTABLECE A CRONOLOXÍA urbana. E nel encóntranse as principais avenidas e
prazas das cidade.
• Desamortización de Madoz. 1855.
• No ensanche da Coruña, como na maioría dos que se
• Incendio da fábrica Bonaplata. 1835. redactan nesta época inténtanse impor criterios
• Lei de Ferrocarrís. 1855 hixienistas: rúas amplas, quinteiros regulares e zonas
verdes para favorecer a circulación do aire e a entrada
• Fundación da UGT. 1888. do sol, aínda que ao longo do tempo, a construción se
• Primeira folga xeral. 1855. densifica e, en moitos casos, déixanse de lado estes
principios hixienistas para maximizar beneficios. A
• Sucesos de Loja. 1861. circulación tamén se ordena, tanto con rondas
• Fundación do PSOE. 1879. limítrofes, como con eixes perpendiculares.
• Creación da peseta. 1869. O trazado urbano do núcleo antigo non é ordenado; as
rúas son estreitas e corresponde a unha morfoloxía
RESPONDE A PREGUNTA INICIAL urbana que provén da Idade Media. O trazado dos novos
ensanches impón unha rede viaria ordenada, ortogonal
O proceso de Revolución Industrial en España en moitos casos, con rúas amplas para acoller o tráfico
realizouse cun certo atraso respecto aos países máis propio dunha cidade moito máis poboada.
avanzados do Norte de Europa. Os sectores téxtil e
siderúrxico, localizados fundamentalmente en Cataluña 3. Contexto histórico
e o País Vasco, foron os primeiros en industrializarse.
Cunha produtividade baixa e custos elevados, a • A construción dos novos ensanches pretendía ordenar o
industria española foi pouco competitiva e viuse crecemento urbano e localizar a nova poboación, que
ameazada pola entrada de produtos estranxeiros. A súa se trasladara á cidade, en barrios socialmente
consolidación tamén se viu dificultada pola falta dun segregados. Tamén pretende ordenar a implantación
mercado integrado: escaseza de compradores, rede de das novas actividades industriais e o novo sistema de
transportes insuficiente, sistema financeiro débil... transporte da época, o ferrocarril.
O resultado foi o excesivo peso dunha agricultura • O primeiro ensanche coruñés foi proxectado en 1885
pouco desenvolta e o predominio social da oligarquía polo arquitecto municipal Juan de Ciórraga, o segundo,
rural, que contrastaba cun campesiñado pobre. A de 1910, foi deseñado polos arquitectos Emilio Pan de
burguesía e o proletariado protagonistas da nova Soraluce e Pedro Mariño.
sociedade industrial, tiveron un crecemento moito máis Na mesma época desenvolvéronse outros plans de
lento. Todo isto dificultou a modernización económica ensanche en España, dos que hai que destacar o Plan de
de España e o mantemento dunha situación dual entre Ensanche de Barcelona de Ildefons Cerdà, o o proxecto
unhas zonas cun incipiente desenvolvemento industrial de ensanche de Madrid do enxeñeiro Carlos María de
e outras cunha economía agraria tradicional. Castro
Páxina 85
4. Conclusións
Páxina 115 • Un ensanche debía garantir a eficaz circulación de
persoas e mercadorías na nova cidade industrial. Así,
APRENDE A... ANALIZAR UN ENSANCHE... as rúas debían ser capaces de acoller unha circulación
1. Identificación e presentación máis densa de persoas e mercadorías e introducir os
novos medios de comunicación (tranvías, ferrocarril
• O plano amosa o crecemento da cidade da Coruña. urbano, automóbiles máis adiante). Ademais tamén
Indica o núcleo orixinario da cidade desde o século XI debía facilitar unha comunicación eficaz entre os
até o século XV o núcleo antiguo, as sucesivas centros produtores e os mercados, tanto dentro da
extensións dos séculos XVII y XVIII e a expansión cidade como co territorio circundante e máis alá
urbana ou ensache do século XIX e de principios do (estacións ferroviarias, portos, estradas...)
XX, e o posterior crecemento. • En materia de vivenda, os ensanches debían
proporcionar vivendas tanto para as novas clases
2. Análise dirixentes, co desenvolvemento de barrios burgueses,
• O barrio de Pescaderia foi, no seu día, o primeiro como para o aloxamento das clases traballadores,
ensache da cidade. Ocupa a parte norte do estreito principais protagonistas da explosión demográfica, que
istmo que separa a península coruñesa de terra firme e se acabaron localizando en barrios situados nos
discorre paralelo ao paseo marítimo ante a Praia do extrarradios das cidades, densificados e carentes dos
Orzán e ao porto. Aquí encóntranse as famosas galerías servizos e equipamentos básicos.
acristaladas fronte á dársena do porto e a praza de As infraestruturas que se constrúen nos ensanches das
María Pita co concello (1897, de estilo modernista) cidades son as ligadas ás necesidades da nova
A principios do século XX creouse o barrio do sociedade industrial e de masas, como mercados e
Ensache, para establecemento da nova burguesía redes de subministro de auga, gas ou electricidade,
5-24 METODOLOXÍA
redes sanitarias de sumidoiros, tamén infraestruturas de nacía e se desenvolvía un incipiente proletariado
transporte (estacións ferroviarias, transporte público) industrial, xunto a un grupo numeroso de artesáns e
ou equipamentos dedicados ao lecer (teatros, constru- menestrais e persoal de servizo, que forman o groso
cións deportivas). das clases populares urbanas.
RAZOA HISTORICAMENTE Argumentación
Causalidade O anarquismo desenvolveuse como parte do move-

mento obreiro, polo tanto a consecuencia do proceso de
• A escasa capacidade de compra da poboación como industrialización. Por esta razón en Cataluña e
resultado da pobreza da maioría do campesiñado, que concretamente en Barcelona, arraigaron con forza os
significou unha demanda interior escasa. ideais anarquistas. Froito do desencanto dos obreiros
• A ausencia dunha burguesía emprendedora e do cos partidos progresistas e republicanos aos que lles
capital necesario para financiar a industrialización, que deran o seu apoio, o movemento obreiro posicionouse
supuxo que boa parte dos investimentos foran en gran parte ao lado do anarquismo. Similares
realizados polo Estado ou por capital estranxeiro. circunstancias se dan en Andalucía, unha situación
económica de pobreza, e un afán de transformar a
• Os problemas de transporte, polo mal estado das sociedade, farán que o ideal anarquista triunfe en
estradas, polo atraso do ferrocarril e pola escaseza de Andalucía, pero non só no medio rural, senón tamén
fontes de enerxía. en cidades industriais como Málaga ou Cádiz.
• A posición afastada de España respecto dos núcleos
máis industrializados de Europa, o que dificultou a
adquisición de materias primas e a venda da produción Páxina 116
ao mercado exterior.
1. Fontes cartográficas. A economía española...
• Unha situación política inestable (guerras carlistas,
inxerencia do exército, revoltas populares...), que a) As principais zonas agrícolas e os seus cultivos son:
retraeu os investidores ante os continuos cambios vide (Ourense, Cádiz, Sevilla, Sur de Cataluña, Leste
políticos. de Valencia e Alacante, Málaga e Sur de Córdoba);
trigo (Norte de Estremadura, Castela-A Mancha e
Consecuencias Castela e León); oliveira (Sur de Aragón, Xaén e Norte
de Córdoba).
O proteccionismo foi promovido pola maioría do
sector industrial. Nos seus documentos, os industriais b) A minaría e as súas zonas son: mercurio (Almadén);
amósanse conscientes da situación de debilidade da cobre (Navarra e Huelva); ferro (País Vasco, Xaén e
industria española respecto á doutros países e Córdoba); chumbo (Santander, Salamanca, Murcia e
defenden, por isto, a necesidade de reservar o mercado Xaén); carbón (León, Asturias, País Vasco e Córdoba);
nacional para a industria propia. Por outra parte, esta cinc (Santander). Excepto o carbón, pouco competitivo
política proteccionista supuxo a consolidación dunha no mercado exterior, a maioría da produción mineira
situación de falta de competitividade nos mercados dedicábase á exportación.
internacionais e un freo á modernización. c) A exportación de minerais foi tan importante porque a
demanda interior era moi escasa. Destacou sobre todo a
Cambio e continuidade exportación de mineral de cobre e ferro, produtos dos
As revolucións liberal e industrial transformaron a que España foi o subministrador principal ao longo do
sociedade española, pero a débil industrialización e o século XIX.
peso do sector agrario tradicional en España d) As principais industrias son: siderometalúrxica
mantiveron a influencia da nobreza e a Igrexa. A nova (Málaga, León, País Vasco e Santander) e téxtil
clase dirixente formouse a partir da antiga nobreza (Cataluña).
terratenente, que perdera os dereitos señoriais pero que
conservaba a propiedade da terra, e a alta burguesía, e) As cidades máis poboadas eran: Madrid, Barcelona,
propietaria das industrias, as grandes compañías e os Valencia e Sevilla. Os principais centros financeiros
bancos. En Cataluña, debido ao seu maior localizábanse en: Madrid, Barcelona, Bilbao,
desenvolvemento industrial, tiveron un especial Santander, Valladolid, Cádiz, Xaén e Valencia.
protagonismo o pequeno empresariado industrial, os f) Aínda que a finais do século XIX a industria se
comerciantes e os profesionais liberais. A Igrexa estendera polo territorio español, continou habendo
continuou mantendo unha situación de privilexio importantes desequilibrios na súa distribución rexional.
social, a pesar de ver reducido o seu poder económico Por un lado, en Cataluña e o País Vasco consolidouse
tras a desamortización. un sector industrial, así como en Asturias e en Valencia,
As clases populares, tanto no campo como nas e Madrid converteuse na terceira rexión industrial
cidades, viviron un proceso de proletarización. Gran española.
parte dos campesiños debían traballar como Polo contrario, outras rexións, como as Canarias,
xornaleiros sen terra, mentres que nas zonas industriais Galicia, a actual Castela-A Mancha, Estremadura e
METODOLOXÍA 5-25
Andalucía, mantiñan un sector agrario tradicional e un moi lento en relación co resto de Europa.
peso reducido da industria na súa economía.
A crise agrícola de finais do século XIX afectou 4. Fontes documentais. O traballo nas minas
gravemente estas rexións. A situación superouse grazas a) As minas de azougue producen mercurio.
aos investimentos en novas terras e novos regadíos, á
b) O azougue ou mercurio é un elemento tóxico. A súa
diversificación e á especialización dos cultivos, así
extracción tiña consecuencias sanitarias importantes.
como ao aumento da gandería.
Segundo o texto, os mineiros sufrían enfermidades
Porén, continuaban existindo amplas zonas de como o tialismo, producido por respirar vapores
latifundio e a conveniencia dunha reforma agraria que mercúricos, e o tremor.
distribuíra a terra máis equitativamente e estimulara o
desenvolvemento agrario converteuse na gran reivin- c) O envelenamento por mercurio provocaba que os
dicación campesiña de finais do século XIX. mozos mineiros perdesen os dentes e os tremores
impedíanlles incluso comer por si mesmos.
2. Fontes gráficas. O peso da industria...
d) A denuncia de Madoz pódese incluír nas preo-
a) O sector industrial predominante en España era o cupacións hixienistas e filantrópicas que xorden na
alimentario, superando o 40% de media (85% en época á vista das condicións de traballo dos obreiros,
Canarias, cun 15% en Cataluña). Trátase dunha aínda que non será até principios do século XX que se
industria tradicional, o que indica o débil desenvol- empecen a tomar medidas de protección do traballador
vemento da industria en España. e de hixiene laboral.
b) En Cataluña predomina a industria téxtil, cun 55%, a
siderurxia no País Vasco, cun 30%. O sector que 5. Fontes dixitais. A muller obreira
engloba un conxunto diverso de actividades industriais
a) A muller antes da industrialización traballaba no
destaca Asturias, con algo máis do 40%, País Vasco,
campo e no fogar, sobre todo fiando seda e liño.
Valencia e Castela a Nova, cun 30%.
b) No século XVIII esta actividade acentúase e
c) Podemos deducir que nas rexións onde hai unha forte
incorpórase no sector industrial, poderíase dicir,
presenza da industria de transformación alimentaria
industria doméstica. A expansión da industrialización
predomina, como sector económico principal, a
provocou unha serie de cambios, como a proliferación
agricultura.
das fábricas, que fixeron desaparecer o fogar como
d) A mediados do século XIX soamente en Cataluña a zona de produción.
industrialización acadara un nivel similar ao das
c) Nas primeiras fábricas, a muller realizará traballos
rexións máis industrializadas de Europa. A finais do
que requiran pouco esforzo físico como fiar e
século a economía do País Vasco e zonas como
despuntar.
Madrid, Asturias ou Valencia tamén se pode considerar
como industrial. A maioría de país mantiña no cambio d) As condicións económicas caracterizábanse pola
de século un predominio do sector agrícola tradicional, constante presión xa que se non se cubría un obxectivo,
cunha industria débil, de lento crecemento, e pouco só cobraban o soldo base, sen incentivos nin primas.
desenvolta. As mulleres incorporábanse a idades moi temperás no
traballo fabril, concretamente, no sector téxtil, de
confección. O seu ingreso no traballo era por diferentes
motivos pero a maioría pola necesidade de gañar un
Páxina 117 soldo para a familia.
3. Organización da información. O retraso industrial e) As súas condicións laborais eran malas xa que o
abuso de poder por parte dos directivos e encargados
a) Os factores que explican a débil industrialización de
se facía notar, ademais da calor en verán, o estrés
España durante o século XIX son:
producido polo mesmo traballo, etc. As súas
− Un medio natural desfavorable, caracterizado polo condicións de vida estaban marcadas pola ideoloxía
illamento das terras do interior por elevadas da época, a muller estaba destinada a casar e formar
cordilleiras, o afastamento respecto aos países unha familia. Tamén padecen problemas de saúde
industriais de Europa e a escaseza de materias polos accidentes de traballo e derivados deste como
primas e fontes de enerxía. problemas de costas e pulso e nunca se consideraron
− Unha débil demanda interna, debida ao reducido enfermidades laborais.
poder adquisitivo da poboación e á insuficiencia dos
transportes. 6. Fontes audiovisuais. A vivenda burguesa
− Factores político-sociais, como a inestabilidade a) As casas do século XIX normalmente eran o reflexo da
política, o recurso ao proteccionismo e unha escasa orde vertical na que se organizaba a sociedade.
capacidade investidora.
Todo isto explica que, no conxunto de España, a b) As dependencias das plantas baixas estaban dedicadas
industrialización se caracterizara por un crecemento ás tendas, almacéns, obradoiros e portarías.
5-26 METODOLOXÍA
O primeiro piso estaba destinado á vivenda do grandes espazos e boa iluminación, o segundo e
propietario que podía ocupar toda a planta. Os terceiro piso e as plantas baixas tamén presentaban
propietarios elixían a primeira planta pola utilización condicións decentes e estaban mediante un réxime de
do ascensor, por considerarse o piso mellor ventilado, alugueiro. En cambio as bufardas non tiñan as
máis luminoso e poder ter amplos salóns para as condicións humanas necesarias para ter unha vivenda
visitas. digna.
O segundo e terceiro piso divídense en diferentes
vivendas. Son máis modestas, son en réxime de RETOS NA REDE
alugueiro. Adoitaban vivir familias ou coñecidos do Actividade persoal.
dono. No último piso, vivendas pouco luminosas e
pequenas onde se aloxaban o servizo do dono ou
alugadas a persoas con poucos recursos.
As diferenzas entre os pisos eran apalpables. O único
piso en condicións decentes era o do propietario con
METODOLOXÍA 5-27
xeraba a enerxía que movía as máquinas. Tamén
contaban con máquinas de vapor.
Actualmente, moitas destas colonias seguen habitadas
4. (Continuación) industria. Así, a escaseza de capital e convertéronse tamén nun destino turístico.
investidor constituíu un dos grandes problemas para a
innovación e o desenvolvemento industrial. (Vén da páxina 5-11)
5. O país que se adoita considerar como exemplo de
4. (Continuación) O trazado ferroviario español
industrialización é Gran Bretaña, dado o seu carácter
construíuse seguindo unha estrutura radial, con centro
pioneiro. Outros casos significativos, aínda que máis
en Madrid, que non favorecía a conexión entre os
serodios, serían os de Francia e Alemaña. A
centros industriais máis activos, e cun ancho entre
industrialización española sería máis comparable ao
carrís maiores que a maioría das liñas europeas,
dos países da área mediterránea e de Europa Central,
xustificado nas dificultades do relevo español. Isto
con puntos de partida e evolucións similares.
dificultou os intercambios co resto de Europa, xa que
6. Resposta persoal. O alumno deberá contrastar as dúas obrigaba a transbordar as mercadorías na fronteira, co
posicións e argumentar a súa elección. consecuente aumento de custos e tempo.
(Vén da páxina 5-7) 5. Véxase o cadro completo na Figura 1 da páxina 5-29.
4. (Continuación) A desamortización consistiu na (Vén da páxina 5-13)

expropiación e posterior venda en subasta pública das • A ensinanza primaria dependía dos concellos e era
terras da Igrexa (desamortización de Mendizábal, obrigatoria e de carácter gratuíto para ambos sexos
1836) e dos concellos (desamortización de Madoz, entre os 6 e os 9 anos. A pesar disto, a escolarización
1855). Os máis beneficiados por este proceso foron os dos nenos era moi superior á das nenas, pois non se
antigos propietarios rurais e burgueses, que puideron consideraba necesaria a súa escolarización.
comprar as terras en venda. En cambio, a maioría dos
campesiños non puido acceder á compra. Ademais, ao • A ensinanza secundaria dependía da provincia e en
privatizarse os bens comunais, o campesiñado perdeu cada capital reconstruíu un instituto público. Porén,
un complemento esencial da súa economía (pastos, só accedían a ela as familias con recursos. As
leña, hortos...). mulleres tiveron vetado o acceso, agás contadas
ocasións, até 1883.
Os efectos esperados sobre a modernización da
agricultura como motor da industrialización foron • O sistema universitario dependía do Estado, era
moito menores dos esperados, porque a maior parte dos moi centralista e existían moi poucas universidades.
novos propietarios usaron as terras adquiridas para O grao de doutor só se podía lograr na Universidade
arrendalas e vivir das rendas que xeraban, sen Central de Madrid.
producirse unha modernización real que convertira a O principal problema que dificultou a aplicación da lei
agricultura nunha fonte de capital para a industria e foron as grandes limitacións orzamentarias, de forma
nun mercado para os produtos industriais. que, pesar do progresos que significou esta lei, en
1887, o 52% dos varóns maiores de 10 anos e o 77%
(Vén da páxina 5-9) das mulleres seguían sendo analfabetos.
4. (Cont.) O gráfico amosa o progresivo predominio da 7. A nova corrente de pensamento que introduciu en
siderurxia vasca, que acabará practicamente España un modelo educativo máis innovador foi o
monopolizando o sector a inicios do século XX. krausismo, de orixe alemá, baesada no racionalismo e
5. A colonia industrial era a suma da fábrica e a vivenda o laicismo como base da ensinanza.
de todos aqueles que traballaban nela, desde o A adopción do seu modelo educativo debeuse a
empresario, interesado en controlar directamente a Francisco Giner de los Ríos, quen en 1876 inaugurou a
produción, até o último aprendiz; os obreiros e Institución Libre de Ensinanza. A Institución fomentou
empresarios das colonias tiñan máis preto o lugar de un novo modelo escolar baseado no coñecemento
traballo, a vivenda e os servizos básicos. Os obreiros científico, a liberdade de pensamento e crenzas e a
tiñan acceso á ensinanza, a cultura e ao lecer. formación integral dos estudantes.
Nalgunhas colonias, os obreiros tiñan vivendas
unifamiliares, a diferenza dos densos bloques de pisos
habituais noutras. Era moito máis económico construír c) (Continuación)... recortado ante a cortinaxe ofrécenos
unha aldea para os obreiros e as súas familias lonxe das o seu carácter astuto e sagaz, como bo estatista que foi
capitais, que construír unha fábrica na cidade. Desta mentres que os trazos de fidelidade e afecto se
forma, conseguíase o control total dos obreiros. Incluso manifestan nos marqueses de Moya.
nalgunhas colonias se lles pagaba con vales para
d) Eduardo Rosales é unha figura capital da pintura
cambiar no economato da mesma colonia, que tamén
española do século XIX. Desde as súas primeiras obras
era propiedade do empresario.
recoñécese un estilo persoal no que recupera os temas
A enerxía obtíñase do río. Desde unha represa, un históricos, os que lle deron importantes éxitos nas
canal dirixía a auga do río até a turbina hidráulica que exposicións nacionais.
5-28 METODOLOXÍA
FIGURA 1
Sector mineiro Sector ferroviario Sector financeiro

Leis importantes Lei de Minas, 1868 Lei Xeral de Creación da Bolsa de
Ferrocarrís, 1855 Madrid, 1831.
Creación do Bolsín
de Barcelona, 1861.
Peseta, 1868
Efectos da lexislación Explotación sistemática Expansión da Establecemento dun
construción de liñas novo sistema
financeiro
Financiamento Presenza maioritaria de Presenza maioritaria Banca pública e
capital estranxeiro de capital estranxeiro privada
Problemas Escasa demanda Elevado custo de Inicio tardío. Sistema
interior construción; escaseza bancario débil.
de mercadorías e
viaxeiros
transportados; crise
de 1866.
Efectos sobre a economía Importante sector Mellora da rede Unificación
exportador; fonte de española de monetaria.
divisas transportes Novo sistema
financeiro
TICHING WEBS
http://ntic.educacion.es/w3//eos/MaterialesEducativos/bachillerato/historia/rev_industri
al/factores.htm
http://www.tiching.com/76626 https://www.youtube.com/embed/umTyl_voVNw
http://www.tiching.com/76632 https://www.youtube.com/embed/EJXkrS72_sU
http://www.tiching.com/76657 https://www.youtube.com/embed/sZYnULMY8-OU
http://www.tiching.com/753081 http://www.vigoempresa.com/html/img/all/cronicas/111666.jpg
http://www.tiching.com/747549 https://www.youtube.com/embed/FLVcabNr2x0
http://www.tiching.com/753082 http://www.galiciaartabradigital.com/wp-content/uploads/2015/03/barcon-soto-2.jpg
http://www.tiching.com/747477 https://www.youtube.com/embed/tdsImM0vyHg
METODOLOXÍA 5-29
5-30 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 06
A época do imperialismo
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 6-1
6 A ÉPOCA DO IMPERIALISMO
Páxs 118 e 119
INICIAMOS O TEMA
Que imos traballar? − Durante o último terzo do século XIX a Segunda
Revolución Industrial transformou a economía e a
■ Nesta unidade as alumnas e os alumnos sociedade das potencias europeas.
estudarán os seguintes contidos:
− A produción, o comercio e os transportes
− A causas da expansión imperialista. desenvolvéronse grazas á aplicación dos descu-
− O triunfo do capitalismo industrial. brimentos científicos e técnicos e á nova
− A emigración europea do século XIX. organización do traballo.
− A conquista europea do mundo. − A superioridade técnica, militar e financeira de
Europa permitiulle o dominio político e económico
− A repartición do mundo dos imperios coloniais.
do resto do mundo.
− A herdanza do colonialismo.
− Algúns países europeos conseguiron a explota-
− A revolución artística do cambio de século. ción dos recursos de África, América Latina e Asia
− A influencia da arte asiática e africana na arte e a dominación política de gran parte destes
occidental. continentes.
− A transformación da ciencia e a tecnoloxía. A continuación observaremos o mapa e
pedirémoslles aos alumnos que fagan unha
Introducimos o tema valoración do nivel de ocupación territorial das
■ En primeiro lugar, introduciremos o tema potencias europeas con respecto aos Estados
formulando as cuestións que aparecen no apartado Unidos e Xapón.
Que sabemos? coa finalidade de coñecer os Acto seguido, fixarémonos no eixe cronolóxico para
coñecementos do alumnado sobre os contidos que distinguir as distintas etapas da época do
se deben desenvolver. Imperialismo e relacionarémolas co proceso da
A continuación leremos o texto, observaremos a Segunda Revolución Industrial.
imaxe: Gravado que amosa a conquista de Arxel..., e
6-2 METODOLOXÍA
Páxs 118 e 119

■ Texto páx. 118. Ler e comprender o texto para Os alumnos e as alumnas poderán aprender máis sobre
recoñecer as principais características do imperialismo. as diferentes causas do colonialismo consultando o
seguinte enlace tiching:
■ Acts 1 e 2 apartado Que sabemos? Utilizar o
vocabulario adecuado para definir imperialismo e http://www.tiching.com/74503
describir as características da Segunda Revolución
Unha vez que lean o texto e exploren todas as causas
Industrial.
contestarán as seguintes preguntas propostas:
APRENDER A APRENDER − Cales foron as principais causas económicas que
propiciaron o imperialismo?
■ Imaxes páxs 118-119. Identificar os datos repre-

sentados nas diversas fotografías e debuxos desta dobre − Que é o nacionalismo?
páxina para comprender as principais características do − Como influíu o nacioalismo no imperialismo?
imperialismo.
− Cales foron as principais causas científicas deste
■ Mapa páx. 118. Interpretar os datos representados movemento?
nun mapa sobre as diferentes colonias que existían no
− Que imperios coloniais existían durante o século
século XIX.
XIX?
■ Act. 1 apartado Que sabemos? Recoñecer as
características e as novidades que presentou a Segunda
Valoramos a diversidade humana Páxina 119

■ Neste tema estudarase a lexitimación europea para • A Segunda Revolución Industrial producida a partir
levar a cabo unha política colonial e, especialmente, a
do último terzo do século XIX, transformou a
ideoloxía racista.
economía e a sociedade das principais potencias
Para establecer un debate crítico sobre esta ideoloxía e europeas. As novidades que introduciu foron a
as consecuencias do imperialismo preguntaremos: aplicación de descubrimentos científicos e técnicos,
− Con que argumentos defendían os europeos a súa unha nova organización do traballo e novas fórmulas
intromisión no goberno das colonias? Cales eran as empresariais que permitiron o desenvolvemento da
verdadeiras razóns? produción, o comercio e os transportes.
− Que consecuencias cres que puideron derivarse da • O termo imperialismo fai referencia a unha actitude
repartición dos territorios africanos entre os europeos? ou doutrina que propugna ou practica a extensión ou o
− En que aspectos cres que influíu o imperialismo dominio dun país sobre outro ou outros por medio da
europeo na situación actual dos países pobres de forza económica, militar ou política.
África e Asia? A dominación do mundo a finais do século XIX por
■ Este diálogo ampliarase co rexeitamento da Guerra parte das potencias industriais pode ser cualificada de
como solución a calquera problema e, polo contrario, a imperialista porque se desenvolveu utilizando a forza
defensa da vía diplomática. militar, económica e política.
Libro dixital

METODOLOXÍA 6-3
Páxs 120 e 121
1. POR QUE SE PRODUCIU A EXPANSIÓN ...?
A. Os intereses económicos C. A rivalidade entre as potencias

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e ■ Leremos o texto e preguntaremos:
formularemos as seguintes cuestións: − Por que os países europeos se expandiron por África
− Que zonas foron o principal obxectivo dos países e Asia en vez de por Europa?
europeos? − Existía rivalidade entre as potencias europeas por
− Que lles permitiu dominar estas zonas? colonizar novos territorios? Por que?
A continuación, leremos o texto e destacaremos os fac- Despois, leremos o texto: En busca de..., e resolveremos
tores económicos impulsores do imperialismo: a actividade 3. Logo, observaremos a imaxe: Cartel de
− A procura de novos mercados onde vender o propaganda..., e pedirémoslles que interpreten a
excedente da produción industrial europea. mensaxe.
− A obtención de materias primas destinadas á industria D. O mito da raza superior
co menor custo posible.
− O investimento en zonas onde conseguir maiores ■ En primeiro lugar, leremos o texto e formularemos as
beneficios, debido ao menor custo da man de obra. seguintes cuestións:
− Que papel xogaron as concepcións racistas e
Acto seguido, observaremos o gráfico: O peso..., e
nacionalistas no desenvolvemento do imperialismo?
leremos o texto: A necesidade económica..., e resolve-
remos a actividade 1. − Impúxoselles algún límite aos medios utilizados para
exercer o dominio sobre outros pobos?
B. Unha poboación en ascenso Leremos o texto: As razas dominantes, e resolveremos a
■ Observaremos, o gráfico: Crecemento..., e leremos o actividade 4. Acto seguido observaremos a imaxe As
texto para remarcar o grande aumento da poboación en potencias... e pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas
Europa e o fenómeno migratorio que desencadeou. A que a interpreten.
continuación, resolveremos a actividade 1. Para terminar, resolveremos a actividade 5 a xeito de
síntese.
6-4 METODOLOXÍA
Páxs 120 e 121

■ Act. 5. Escribir, utilizando o vocabulario adecuado, as Os estudantes poderán repasar as principais causas do
causas do imperialismo colonial. imperialismo consultando o seguinte enlace:
APRENDER A APRENDER
Despois de observar o mapa conceptual,
■ Acts. 1 e 2 Recoñecer a situación que vivía Europa
formularánselles as seguintes preguntas:
durante o século XIX que propiciou os movementos
coloniais. − Cales foron as principais causas do colonialismo?
■ Act. 5. Argumentar as causas que produciron o − En que cres que consistían as misións
imperialismo e comparalas coa situación actual, evanxelizadoras?

valorando se é posible que ocorran de novo situacións − Cales foron as principais causas demográficas?
similares.
− En que tres factores principais se baseaban as
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR causas políticas do colonialismo?
■ Acts. 1-5 . Amosa iniciativa á hora de contestar de

forma autónoma as preguntas propostas nesta dobre
páxina.

 Na actividade 1 de Reforzo os alumnos e as alumnas
poderán revisar as principais consecuencias do
colonialismo.

responsabilidade de educar e civilizar os pobos
Páxinas 120 e 121 considerados retrasados.
5. O imperialismo colonial orixinouse a causa da
1. Europa gozaba dunha situación de superioridade na
necesidade dos países industrializados de Europa de
economía mundial. O interese de Europa ao ocupar as
buscar novos mercados desde os que vender o excedente
colonias baseábase no interse por obter novos mercados
da súa produción industrial, de obter materias primas e
onde vender o excedente da súa produción industrial,
de ter lugares onde investir os excedentes de capital. A
por comprar materias primas e produtos coloniais ao
isto engadíuselle o crecemento da poboación derivada
mellor prezo, e por conseguir novos lugares onde
dos cambios económicos producidos ao longo do século
investir excedentes de capital.
XX que estimularon a emigración e crearon a
2. A poboación europea no século XIX tendeu a aumentar necesidade de contar con colonias cara ás que emigrar.
de forma considerable como consecuencia dos cambios Por outro lado, a unificación de Italia e de Alemaña e a
económicos. Esta expansión demográfica xerou un estabilización das fronteiras fixo que a expansión de
volume de poboación excedente que estimulou a Europa só se puidera realizar ocupando outros
emigración. As colonias convertéronse nunha solución continentes.
ao excedente de poboación e á emigración para as
metrópole. Todo o proceso quedou lexitimido polas concepcións
racistas e nacionalistas subscritas por filósofos, cientí-
3. As posibilidades de expansionismo territorial e militar ficos, escritores e políticos que xustificaban a coloniza-
en Europa, a partir das unificacións de Italia e de ción doutros pobos por ser considerados inferiores á raza
Alemaña, que estabilizaron as fronteiras, só podían branca e a necesidade de civilizalos.
facerse realidade ocupando outros continentes. Jules
Actualmente, podemos observar como o fenómeno da
Ferry xustifica a política colonial de Francia como unha
globalización perpetuou actitudes similares nun mundo
necesidade para manter a súa influencia no mundo.
onde o fenómeno da globalización conduciu en moitos
4. Joseph Chamberlain afirma no seu discurso a grandeza casos a unha situación hexemónica da cultura
da raza británica e a súa obriga de manter unidos os occidental.
Estados Unidos, a paz do mundo e de asumir a
METODOLOXÍA 6-5
Páxs 122 e 123
2. O TRIUNFO DO CAPITALISMO INDUSTRIAL…
A Segunda Revolución Industrial (1880-1914) diminuír o tempo empregado e reducir custos.
■ Para empezar, leremos o texto e anotaremos no − O taylorismo introduciu unha organización científica
do traballo baseada na cadea de produción.
encerado as ideas clave:
− A aplicación da cadea de produción na fabricación de
− A finais do século XIX, o mundo entrou na Segunda
automóbiles Ford (fordismo) fixo posible unha
fabricación estandarizada a baixo custo.
− Europa Occidental e os Estados Unidos
convertéronse en economías industrializadas. Despois, observaremos no gráfico: Fabricación..., a
evolución da produción e dos prezos.
Acto seguido, leremos o texto, anotaremos no encerado
os trazos característicos da Segunda Revolución A banca e a concentración empresarial
Industrial e resolveremos a actividade 2 e 3:
■ A continuación, leremos o texto, preguntaremos e
− A partir do último terzo do século XIX apareceron
novas fontes de enerxía como a electricidade e o
petróleo e as súas múltiples aplicacións técnicas. − Por que se produciu a concentración industrial?
− Nesta época desenvolvéronse novos sectores O dominio do comercio e as finanzas...
industriais como a química, a metalurxia do aluminio,
a fabricación de automóbiles ou a aeronáutica. ■ Leremos o texto e preguntaremos:
Acto seguido observaremos os carteis publicitarios sobre − Por que a finais do século XIX os países indus-
a electricidade e realizaremos a actividade 1. trializados dominaban o comercio internacional?
− Que repercusión tivo a apertura dos canais de Suez e
Unha nova organización da produción de Panamá?
■ Tras ler o texto, anotaremos no encerado as ideas Para terminar, observaremos os gráficos: A produción... e
principais e resolveremos a actividade 4: Movementos de..., e resolveremos a actividade 6 a xeito
− Os métodos de produción orientáronse cara á de síntese.
fabricación en serie para aumentar a produtividade,
6-6 METODOLOXÍA
Páxs 122 e 123

■ Act. 1. Describir as vantaxes que supuxo para a Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
poboación a electricidade. información sobre o taylorismo consultando o seguinte
■ Acts. 2 e 3. Identificar e describir os principais enlace:
avances tecnolóxicos deste período de tempo. http://www.tiching.com/733090
■ Act. 4. Describir, utilizando o vocabulario adecuado, Unha vez que terminen de ler o texto, poderán contestar
en que consistía o taylorismo. as seguintes preguntas:
■ Act. 5. Describir as diferentes concentracións − En que consiste o Taylorismo?
empresariais que xurdiron neste período e explicar os
− Que é o Fordismo?

seus principais obxectivos.
− Por que cres que se implantaron estas novas formas
APRENDER A APRENDER de produción?
■ Acts 1 ,2 e 3. Recoñecer como afectaron os diferentes

avances tecnolóxicos desta época a vida diaria da
poboación.
■ Act. 6. Valorar a capacidade dalgúns países durante o

século XIX de controlar a economía mundial.

O obxectivo principal desta nova forma de organización
Páxinas 122 e 123 o traballo é aumentar a produtividade, diminuír o tempo
empregado e reducir os custos de fabricación coa
1. As primeiras aplicacións domésticas que permitiu a implantación de cadeas de produción onde cada obreiro
electricidade foron aparatos para quentar, ventilar, realiza unha parte moi concreta do proceso produtivo.
cociñar, pasar o ferro e lavar. A fábrica de automóbiles Ford, nos Estados Unidos, foi
2. As novas fontes de enerxía que apareceron nesta época unha das primeiras en implantar este sistema de produ-
foron a electricidade e o petróleo. A electricidade logrou ción en cadea. O resultado foi unha produción estanda-
múltiples aplicacións na industria, nos transportes, nos rizada e masiva cuns custos reducidos.
sistemas de comunicación e no lecer; e o petróleo, grazas á
5. As formas de concentración industrial que xurdiron
invención do motor de explosión, foi utilizado como
foron o cártel, o trust e o holding. O cártel concentraba
combustible para os automóbiles.
empresas para fixar produción e prezos, mentres que o
Os sectores industriais que se desenvolveron foron a trust se baseaba na fusión de empresas dun mesmo ramo
química, a metalurxia do aluminio, a fabricación de para crear unha mesma empresa. O holding centraba os
automóbiles e a aeronáutica, así como a de produción de seus intereses na creación dun grupo financeiro para
bens correntes. As industrias tradicionais como o téxtil, investir capital.
a siderurxia ou a minaría do carbón seguiron
desenvolvéndose. 6. Os países industrializados dominaban o comercio mun-
dial. Europa realizaba a metade das exportacións do
3. O enorme avance industrial de finais de século foi posi- mundo e absorbía tres cuartas partes das importacións
ble grazas ao gran salto tecnolóxico debido á unión entre mundiais. Polo que respecta aos investimentos de
a investigación científica e a industria a través da capital, Europa e posteriormente os Estados Unidos,
creación de laboratorios financiados polas empresas tiñan o dominio financeiro a través do investimento de
industriais, o Estado ou fundacións. capitais no mundo enteiro, o cal lle ofrecía grandes
4. O taylorismo é un sistema de produción no que se aplica posibilidades de controlar a economía mundial.
unha organización científica do traballo baseada na
fabricación en serie.
METODOLOXÍA 6-7
Páxs 124 e 125
3. OS EMIGRANTES EUROPEOS DO SÉCULO XIX…
A. A explosión demográfica europea B. As viaxes transoceánicas

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e ■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais,
anotaremos as ideas principais no encerado: observaremos a imaxe do transatlántico de vapor e
− O aumento de poboación desde finais do século XIX resolveremos a actividade 3:
até comezos do século XX provocó un excedente de − Os novos medios de transporte favoreceron as
poboación no campo. migracións.
− A emigración a outros continentes converteuse nunha − As migracións transoceánicas foron posibles grazas
vía de solución á falta de emprego e de oportuni- aos novos barcos de vapor que reduciron
dades. considerablemente a duración da viaxe.
Acto seguido leremos o texto, anotaremos no encerado C. Emigrantes pobres e elites coloniais
as ideas clave e realizaremos a actividade 1:
■ Posteriormente, leremos o texto e anotaremos no
− As reformas na agricultura, a industrialización e os encerado as principais diferenzas entre os emigrantes:
avances médicos e hixiénicos provocaron un
− Os países con amplas colonias ofrecíanlles
descenso da mortalidade.
oportunidades aos emigrantes na administración e no
− O saldo entre nacementos e defuncións provocou un traballo no campo
grande aumento da poboación en Europa
− Os emigrantes de países sen posesións
denominado explosión branca.
encontrábanse con maiores dificultades.
Despois, leremos o texto: O estímulo da emigración, e
Logo, remarcaremos as diferenzas entre a imaxe de
pedirémoslles aos estudantes que interpreten o obxectivo
emigrantes ingleses na India e de emigrantes en Nova
do anuncio.
York e realizaremos a actividade 4.
Logo, observaremos o gráfico: Países con maior …, e o
Para finalizar realizaremos a actividade 5 a xeito de
mapa: As migracións europeas, 1800-1914, e resol-
síntese e reflexión.
veremos a actividade 2.
6-8 METODOLOXÍA
Páxs 124 e 125

■ Acts. 1 e 3. Recoñecer as causas do crecemento Os estudantes poderán aprender máis sobre as
demográfico e explicar, utilizando o vocabulario adecua- diferentes ondas migratorias que tiveron lugar nos
do, como se viaxaba durante aquel período. séculos XIX e XX consultando o seguinte enlace:
■ Act. 4. Describir como sería a vida dos recén http://www.tiching.com/747637
chegados a Nova York desde Irlanda, os seus costumes
e as dificultades ás que se enfrontaron. Os alumnos e as alumnas lerán toda a información
recollida nesta páxina web e contestarán as seguintes
■ Act. 2. Indicar nun mapa os diferentes destinos que − Por que emigraron os europeos? A onde emigraron?

acolleron maior número de inmigrantes.
− En que consistiu a emigración transoceánica?
■ Acts. 4 e 5. Comprender e valorar as causas que − Que migracións forzosas tiveron lugar durante os
levan as persoas a emigrar a outros países e as
séculos XIX e XX? Busca información e elabora un
dificultades que deben enfrontar.
póster cunha delas.
DIXITAL − Que migracións voluntarias coñeces?
■ Act. 5. Buscar información sobre os movementos − Cal é a principal diferenza entre as migracións
migratorios actuais. forzosas e voluntarias?

poderán repasar as diferentes consecuencias que tivo o
colonialismo.

pasaxes máis baratos.
Páxinas 124 e 125 4. Resposta persoal. Os alumnos deberán facer referencia á
diferente orixe de clase social no país de orixe e a
1. As causas do crecemento demográfico europeo
reprodución de roles no de destino.
encóntranse nas reformas da agricultura, a indus-
trialización e os avances médicos e hixiénicos que 5. Na actualidade prodúcense movementos de poboación
provocaron un importante descenso da mortalidade. Ao semellantes. Podemos encontrar unha emigración de paí-
mesmo tempo, a natalidade até ben entrado o século XX, ses pobres cara a países ricos. Ao chegar ao país de
non descendeu ao mesmo ritmo, co cal o saldo entre acollida estes emigrantes adoitan ocupar os traballos
nacementos e defuncións provocou que a poboación menos cualificados e peor pagados, e adoitan vivir nas
europea case se dobrara. Este fenómeno foi denominado áreas máis humildes ou desfavorecidas. En cambio,
explosión branca prodúcese tamén unha migración de traballadores
cualificados entre países ricos, mantendo unhas
2. Os países que tiveron un maior número de emigrantes
condicións de vida similares ao chegar ao país de
foron o Reino Unido e Irlanda.
acollida.
Os principais destinos da emigración foron os Estados
Unidos e Canadá.
3. As migracións foron posibles pola existencia de
numerosos medios de transporte, especialmente os
barcos de vapor no caso das viaxes transoceánicas. Os
grandes barcos de vapor transatlánticos de vapor
revolucionaron o transporte marítimo pola súa gran
capacidad e pola súa rapidez que acurtou a duración das
travesías.
Miles de personas de todas as clases sociais embar-
caban neles, algúns nos camarotes superiores dotados de
mayor confort e a maioría amoreados nas bodegas cos
METODOLOXÍA 6-9
Páxs 126 e 127
4. EUROPA, Á CONQUISTA DO MUNDO
Exploración e conquista impulsou, no caso de África, a convocatoria da

Conferencia de Berlín para decidir as normas de
■ Para empezar, leremos o texto introdutorio e repartición do territorio.
− Os enfrontamentos entre Francia e Inglaterra polo
− Cal foi a causa que conduciu a buscar novas áreas de control de Fachoda estiveron a punto de acabar en
investimento e de negocio? guerra.
− Cal foi o principio que dominou a época do − As rivalidades entre británicos e colonos holandeses
imperialismo? polo dominio da zona sudafricana do Transvaal
A continuación, leremos o texto, anotaremos no encerado culminaron na guerra anglo-bóer.
as ideas principais e resolveremos a actividade 2: Despois leremos o texto: Un novo…, para subliñar as
− A procura de novos territorios nos que expandirse diferenzas con respecto ao colonialismo do século XVI
propiciou a realización de viaxes científicas e de
■ Leremos o apartado: A organización..., e remar-
exploracións xeográficas por parte de británicos e
caremos as diferenzas básicas entre as colonias de
franceses.
explotación e as de poboamento.
− Os europeos aproveitaron as rivalidades internas
entre as tribos para enfrontalas entre si e reclutar Despois, leremos o texto: Os colonizadores..., e resol-
tropas ao seu servizo. veremos a actividade 4. Logo, fixarémonos na imaxe:
Xefes indíxenas..., e pedirémoslles aos alumnos que a
Acto seguido, observaremos o mapa: As expedicións …,
interpreten.
e resolveremos a actividade 1.
Acto seguido observaremos o gráfico: Os distintos
Os enfrontamentos entre potencias coloniais tipos..., para distinguir os diferentes modelos de organi-
zación das colonias e realizaremos a actividade 5.
■ Despois de ler o texto, anotaremos as ideas princi-
pais no encerado, observaremos a imaxe: A repartición Finalmente, realizaremos a actividade 6 a xeito de
…, e resolveremos a actividade 3: síntese.
− O carácter belicoso do imperialismo do século XIX
6-10 METODOLOXÍA
Páxs 126 e 127

■ Act. 1. Describir as principais rutas de colonización Para repasar a distribución e organización dos diferentes
dos imperios durante o século XIX. imperios coloniais durante o século XIX, os alumnos e as
■ Act. 4. Ler e comprender un texto para contestar alumnas poderán consultar o seguinte enlace:
correctamente as preguntas propostas. http://www.tiching.com/74511
■ Acts 2, 3 e 5. Identificar e describir como se coloniza
Unha vez que lean o texto poderán contestar as
un territorio.
seguintes preguntas sobre a organización dos imperios
coloniais:
APRENDER A APRENDER
− Que eran os dominios?
■ Act. 1. Recoñecer as principais rutas dos imperios

− Que eran as concesións?
franceses, ingleses e holandeses.
■ Acts. 2, 3, 5 e 5. Aprender como se colonizaban os Logo poderán consultar o seguinte enlace proposto e
territorios, os diferentes tipos de colonias que había e realizar un póster cos diferentes territorios dominados
como era a vida nelas. polos franceses e indicalos nun mapa.
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR http://www.tiching.com/747639
■ Act. 6. Relacionar de forma autónoma, os principais

tipos de colonias co crecemento demográfico europeo.

poderán repasar os territorios das diferentes poten-
cias europeas.

ingleses Livingston e Stanley e o francés Brazza, que
percorreron e cartografiaron África Central.
Páxinas 126 e 127
3. Tras a exploración dun territorio, a conquista levouse a
1. As potencias que impulsaron as expedicións foron; cabo de forma relativamente rápida e fácil. Para isto, os
Francia, Gran Bretaña e Bélxica. europeos aproveitaban as rivalidades entre as tribos e
Os franceses estableceron dúas rutas en África. Unha etnias indíxenas, coa finalidade de enfrontalas entre si e
desde Guinea pasando por Tombouctou, até Tánxer, e recrutar tropas ao seu servizo.
outra, atravesando África central, desde a costa Oeste Os principais conflitos producíronse polo encontro de
ata a costa Leste, ata Djibuti. Os seus exploradores máis intereses entre as potencias rivais pola repartición de
famosos foron: Caillié, Brazza e Marchand. África. Así, Francia e Inglaterra enfrontáronse nun
Os británicos partiron desde O Cabo, na actual territorio ao Leste do lago Chad, chamado Fachoda e os
Sudáfrica, cara á costa Oeste até Luanda e cara á costa británicos e os colonos holandeses pola zona de
Transvaal.
Este ata Quelimane, e desde aquí ascenderon até o lago
Tanganica. Tamén exploraron o Norte de África, 4. O autor acusa os colonizadores de consumir os pobos
establecendo dúas rutas: unha desde O Cairo até Jartum que invadían e de exterminar as razas que se lle opuñan
e outra desde Trípoli, que pasando por Murzuk, chegaba co único obxectivo de enriquecerse. O autor profetiza
ata Tombouctou. Os seus exploradores máis famosos que esta situación non podería durar para sempre. na
foron: Livingstone, Barth e Kitchener. actualidade son poucos os territorios que seguen sendo
colonias, como por exemplo Bermudas ou as illas Virxes
Os belgas atravesaron África desde Zanzíbar, pasando Británicas.
polo lago Tanganica, o lago Vitoria e chegando até
Brazzaville, na desembocadura do Congo. O seu 5. As colonias organizábanse en colonias de explotación,
explorador máis famoso foi Stanley. de poboamento e outras como as concesións ou as que
constituían enclaves estratéxicos.
2. O inicio da colonización dun territorio era precedido
pola exploración de novos territorios. As primeiras As colonias de explotación dependentes da metrópole
expedicións europeas realizáronas principalmente tiñan como función proporcionar materias primas.
británicos e franceses. Destacaron os exploradores (Segue en páxina 6-28)
METODOLOXÍA 6-11
Páxs 128 e 129
5. COMO SE REPARTIRON O MUNDO ...
A. O imperio británico das imaxes.
■ En primeiro lugar leremos o texto introdutorio para B. O imperio francés

recordar o papel das potencias europeas na repartición
colonial, formularemos estas preguntas: ■ Leremos o texto, anotaremos no encerado as ideas
clave e resolveremos a actividade 2:
− Que territorios controlaron as grandes potencias?
− O imperio francés instalouse, especialmente, en
− Cales foron os principais imperios coloniais eu-
África do Norte e no Sudeste asiático.
ropeos? Que papel tiveron Alemaña e Italia?
− A ocupación de África de Leste a Oeste topou cos
− Por onde conseguiron expandirse Holanda, Portugal,
intereses británicos en Sudán, pero consolidouse
Rusia, España, os Estados Unidos e Xapón?
nunha ampla zona que se estendeu por Marrocos,
A continuación observaremos a imaxe do mapa: Os Arxelia e Túnez e máis ao Sur.
imperios..., para valorar a magnitude dos distintos
− A ocupación do Sudeste asiático ampliouse co
imperios e realizaremos as actividades 1 e 3:
establecemento de protectorados que formaron a
Acto seguido leremos o texto e anotaremos as ideas Indochina francesa (Cambodja, Vietnam e Laos)
principais no encerado:
C. Os imperios extraeuropeos: os Estados Unidos...
− A finais do século XIX, Gran Bretaña posuía o maior
imperio colonial. ■ Leremos o texto e formularemos as seguintes
preguntas:
− Os intereses británicos en África pretendían estable-
cer o control do continente de Norte a Sur. − Cales foron os motivos da expansión colonial dos
Estados Unidos? Cara a onde se expandiron?
− A principal colonia británica en Asia foi a India que se
converteu nun importante mercado e en provedora − Cal foi o papel de Xapón?
de materias primas. Acto seguido, observaremos a imaxe: Caricatura..., e
Acto seguido observaremos a imaxe: Mapa das..., e pedirémoslles aos alumnos que a interpreten.
pedirémoslles aos alumnos que interpreten o significado Finalmente, realizaremos a actividade 4 a xeito de
ampliación.
6-12 METODOLOXÍA
Páxs 128 e 129

■ Acts 1, 2 e 3. Utilizar o vocabulario adecuado para Os estudantes utilizarán o seguinte enlace para repasar
explicar os diferentes imperios coloniais durante o século a distribución das diferentes colonias que tiñan os
XIX. imperios europeos, como por exemplo os franceses e os
■ Act 4. Explicar en que consistiu a industrialización do ingleses.
Xapón e dos Estados Unidos. http://www.tiching.com/733315
APRENDER A APRENDER Unha vez que naveguen polos diferentes imperios,

contestarán as seguintes preguntas:
■ Act. 1 e 2. Recoñecer cales foron as principais − Que territorios tiña o imperio francés en África?
potencias colonizadoras do século XIX e os países que

− Que colonias tiña o imperio inglés en América? E en
colonizaron.
Oceanía?
■ Act. 3. Completar unha táboa cos diferentes países e − En que momento tivo o seu máximo apoxeo o imperio
as súas colonias. inglés?
− Que colonias tiña España?
DIXITAL
− Cal foi a última colonia inglesa en independizarse?
Cando?
■ Act. 4. Buscar información na Internet sobre o proceso
de industrialización dos Estados Unidos e do Xapón.

repasarán a expansión das principais potencias
colonizadoras do século XIX.

África Occidental Francesa, África Ecuatorial Francesa,
Madagascar.
Páxinas 128 e 129
Rusia: Siberia.
1. Os principais imperios coloniais europeos foron o Alemaña: África Sudoccidental, Tanganica e Camerún.
francés e o británico. En África, os británicos formaron Portugal: Cabo Verde, Angola, Mozambique.
un imperio de Norte a Sur, aínda que a principal colonia
foi a India. Holanda: Indonesia.
Bélxica: Congo.
Os franceses instaláronse especialmente en África do
Norte e no Sudeste asiático. España: Río de Ouro.
Italia: Somalia, Eritrea, Abisinia, Libia
2. Os británicos expandiron o seu imperio colonial en Áfri-
Dinamarca: Indias Occidentais danesas, Islandia,
ca desde O Cairo (Exipto) até Cidade do Cabo (Sudá-
Grenlandia.
frica). A vontade de protexer a India levounos a
conflitos con Francia polo control de Birmania e con EE.UU: Alasca, Filipinas, Porto Rico.
Rusia polo dominio de Afganistán e o Tíbet. Xapón: Manchuria, as illas Kurís, Corea, Formosa.
Os franceses, a pesar dos conflitos cos británicos, 4. A industrialización nos Estados Unidos desenvolveuse
lograron consolidar o seu dominio nunha ampla zona tras a guerra de Secesión (1861-1865), cando se impuxo
que se estendía por Marrocos, Arxelia e Túnez. Xa máis o modelo industrial do Norte e os seus enormes recursos
cara ao Sur consolidaron a África Occidental Francesa e enerxéticos e de materias primas, unidos á utilización da
a África Ecuatorial Francesa. tecnoloxía e os avances xa desenvoltos en Europa.
3. Reino Unido: Canadá, Australia, Nova Zelandia, Unión En Xapón, a industrialización foi dirixida polo Estado,
Sudafricana, India, Birmania, Nixeria, Guïana, Exipto, encabezado polo emperador Mitsuhito (época Meiji). co
Rodesia, Kenya, Uganda, Sudán, e outros enclaves máis asesoramento de técnicos occidentais, o apoio de
pequenos (Xibraltar, Adén, Hong Kong, Singapur, di- conglomerados financeiros e a subvención do Estado,
versas illas antillanas...). realizouse unha rápida industrialización.
Francia: Guïana, Indochina, Marrocos, Arxelia, Túnez,
METODOLOXÍA 6-13
Páxs 130 e 131
6. A HERDANZA DO COLONIALISMO...
A. A modificación do territorio ración?
■ Leremos o texto introdutorio e pedirémoslles aos Acto seguido, leremos o texto: O desprezo ás..., e
alumnos que valoren o impacto do colonialismo nos resolveremos a actividade 3.
territorios afectados.
D. As consecuencias económicas
Despois, leremos o texto e preguntaremos:
■ Despois, leremos o texto, anotaremos as ideas
− Cal foi a actuación dos europeos sobre os territorios principais no encerado observaremos o gráfico: As
colonizados? Cales foron as consecuencias desta consecuencias..., e resolveremos a actividade 2:
actuación?
− As grandes plantacións substituíron os cultivos
Acto seguido observaremos a imaxe: Un oficial..., tradicionais.
leremos o texto e realizaremos a actividade 1.
− A economía monetaria e de mercado impúxoselle á
B. O impacto demográfico poboación nativa e a propiedade da terra pasou aos
europeos.
■ Logo, leremos o texto, observaremos o gráfico: − A artesanía local arruinouse coa introdución de
Poboación aproximada..., e preguntarémoslles: produtos industriais procedentes da metrópole.
− Cales foron os efectos das medidas hixiénicas e da
construción de hospitais? E. A desarticulación das sociedades...
C. A colonización cultural ■ Posteriormente, leremos o texto e preguntaremos:

− Cal foi a actitude dos colonizadores respecto á
■ Leremos o texto e formularemos as seguintes estrutura social existente?
preguntas:
Acto seguido, leremos o texto: O desprezo..., e
− Por que as culturas autóctonas non se resistiron ao
realizaremos a actividade 4.
impacto da cultura occidental?
Finalmente, como reflexión final sobre o fenómeno do
− Onde tivo un maior impacto o proceso de acultu-
colonialismo, realizaremos a actividade 5.
6-14 METODOLOXÍA
Páxs 130 e 131

■ Acts 1 e 2. Utiliza as súas habilidades en Os alumnos e as alumnas poderán coñecer máis sobre
comunicación lingüística e o vocabulario adecuado para as consecuencias do imperialismo británico consultando
argumentar as súas respostas. o seguinte enlace:
■ Acts 4. Ler e comprender un texto sobre o colo- http://www.tiching.com/74516
nialismo para contestar de forma correcta e individual as
preguntas Despois de ler o texto, os estudantes deberán contestar
as seguintes preguntas propostas:
APRENDER A APRENDER
− Que eran as compañías das Indias Orientais?
■ Act. 2 Xustificar de forma razoada as súas respostas − Que territorios controlaban a compañía británicas das

sobre a herdanza do colonialismo.
Indias Orientais?
■ Acts 3 e 4. Obter e analizar a información dun texto − Quen eran os cipaios?
sobre as consecuencias do colonialismo sobre as
poboacións indíxenas. − Quen eran os Nababs? Cal era a súa función?
− Cando se independizou a India do imperio británico?
DIXITAL
− Cales foron as últimas colonias en obter a
■ Act. 5. Buscar información na Internet sobre o
independencia?
colonialismo na actualidade e as súas consecuencias
sobre as poboacións.

 Na actividade 2 de Ampliación poderán obter máis
información sobre as consecuencias do colonialismo
británico na India.

comunidades hutu, tutsi e twa. Estas comunidades
Páxinas 130 e 131 convivían con anterioridade á colonización, pero durante
este período introducíronse reformas administrativas
1. As fronteiras africanas da época colonial trazáronse destinadas a consolidar o poder dos tutsi primeiro e dos
seguindo meridianos e paralelos que crearon países hutu despois. Ademais, fomentou o odio e o rancor entre
artificiais sempre baixo os intereses dos colonizadores. ambas tribos dándolles responsabilidades ás autoridades
locais e dividindo de forma oficial a poboación ruandesa
2. A colonización supuxo para os pobos indíxenas un
coa creación dun documento de identidade que sinalaba
empeoramento das súas condicións de vida. Moitas
a orixe étnica de cada individuo.
terras pasaron a mans dos colonizadores e
abandonáronse os cultivos tradicionais, en favor de A finais do século XX, en 1994 produciuse un
grandes plantacións de produtos que beneficiaban a enfrontamento entre hutus e tutsis que tivo como conse-
metrópole. A artesanía local arruinouse por non poder cuencia un xenocidio da etnia tutsi.
competir cos produtos industriais procedentes da
metrópole. A nova economía de monetaria e de
mercado, descoñecida ata entón, obrigou os nativos a
traballar nas plantacións para poder comprar os produtos
para subsistir.
3. Jean-Paul Sartre acusa os colonizadores de negarlles aos
musulmáns o uso da súa propia lingua e de darlle a
consideración de lingua estranxeira. Ademais, acúsaos
de crear a desunión entre os árabes ao recrutar os
sacerdotes islámicos entre os seus asalariados.
4. Armand Dubarry amosa un total desprezo cara ás
sociedades africanas ao consideralas salvaxes e bárbaras
e carentes da idea de progreso e de moral.
5. En Ruanda a colonización uniu artificialmente as
METODOLOXÍA 6-15
Páxs 132 e 133
7. O CAMBIO DE SÉCULO, CARA A UNHA ...
A. O impresionismo Despois, observaremos as obras de Manet e Renoir e

■ En primeiro lugar, observaremos as imaxes que pedirémoslles aos alumnos que identifiquen algunhas
aparecen na páxina e formularemos as seguintes das características do Impresionismo.
preguntas para comprobar os coñecementos previos dos ■ A continuación leremos o apartado MemoArt para
alumnos: identificar as características do Postimpresionismo e
− A que tipo pertencen os temas representados? realizaremos a actividade 2.
− Como definirías a pincelada? Acto seguido, observaremos as obras de Van Gogh e de

Cézanne e pedirémoslles aos alumnos que busquen
− Observas diferenzas no estilo de cada unha? diferenzas con respecto ao Impresionismo.
Acto seguido, leremos o texto introdutorio e o texto
dedicado ao Impresionismo e anotaremos no encerado B. A arquitectura do ferro e do aceiro
as ideas principais e realizaremos a actividade 1: ■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais no
− Nas últimas décadas do século XIX sentáronse as encerado e resolveremos a actividade 3:
bases da revolución artística de principios do século − A utilización do ferro, do aceiro, do cemento e do
XIX. vidro permitiron o desenvolvemento dunha nova
− A fotografía fixo cada vez máis innecesaria a simple arquitectura máis funcional e práctica.
copia da realidade por parte da pintura. − Nos Estados Unidos, a Escola de Chicago levantou
− No último terzo do século XIX o Impresionismo os primeiros rañaceos
marcou como obxectivo da pintura a representación Despois, observaremos a imaxe da Torre Eiffel e
dos efectos cambiantes da luz sobre os obxectos ou realizaremos a actividade 4 despois de consultar
as persoas. @Amplía na Rede...
− A técnica impresionista caracterizouse pola pincelada
Finalmente, realizaremos a actividade FichaArt para
solta, a xuxtaposición de cores e o traballo ao aire
aplicar a través da análise da obra de Sullivan os
libre.
coñecementos adquiridos.
6-16 METODOLOXÍA
Páxs 132 e 133

■ Acts. 1-4. Utilizar o vocabulario adecuado para Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
identificar e describir as principais correntes artísticas do información sobre os diferentes movementos artísticos
século XIX. deste período de tempo no seguinte enlace:
■ Act. 1. Recoñecer cales eran as principais preocu- Unha vez que terminen de ler o documento, contestarán
pacións dos artistas impresionistas as seguintes preguntas propostas:
− Cales son as principais características do impre-
■ Act. 2. Identificar as características do postimpre-
sionismo? E do postimpresionismo?
sionismo e algún dos seus autores máis importantes

− Cales son os principais artistas do impresionismo? E
■ Acts. 3 e 4. Identificar e describir os materiais as súas obras máis famosas?
novidosos que se utilizaban na arquitectura e como se
construíu a Torre Eiffel. − Cales son os principais artistas do postimpre-
sionismo? E as súas obras máis famosas?
DIXITAL − Onde se orixinaron estes movementos artísticos?
■ Act. 4. Busca información sobre as diferentes fases de − Coñeces algún artista español impresionista ou post-
construción da Torre Eiffel. impresionista?

 Na actividade 3 de Reforzo repasarán as carac-
terísticas dos diferentes movementos artísticos deste
período.

cimentos de formigón instalados uns metros baixo o
Páxinas 132 e 133 nivel do chan sobre unha cama de grava compacta. A
torre montouse con axuda de andamios de madeira e
1. A principal preocupación dos pintores impresionistas foi pequenas grúas a vapor fixadas á mesma torre. A
a representación dos efectos cambiantes da luz sobre os montaxe da primeira planta realizouse coa axuda de
obxectos. Para conseguir os seus obxectivos realizaban o doce andamios provisionais de madeira. A unión das
seu traballo ao aire libre e utilizaban unha técnica de grandes vigas do primeiro nivel completouse o 7 de
pincelada solta e a xuxtaposición das cores. decembro de 1887. Só foron necesarios cinco meses
para construír os cimentos e vinte e un meses para
2. Os artistas postimpresionistas afastáronse das ensamblar a parte metálica da torre. A obra finalizou o
formulacións impresionistas e exploraron outras vías 31 de marzo de 1889 nun tempo récord, o cal se
como a xeometría, a cor, a liña e a expresividade. Os consideroiu unha fazaña técnica.
principais pintores desta corrente artística foron Edgar
Degas, George Seurat, Paul Cézanne, Vincent van Gogh, FichaArt
Henri Toulouse-Lautrec e Paul Gauguin.
a) Louis Sullivan desenvolvemento a súa actividade no
3. A utilización do ferro e do aceiro, a invención do último terzo do século XIX nos Estados Unidos dentro
cemento como material construtivo e a popularización da corrente arquitectónica denominada Escuela de
do vidro para os cerramentos permitiron idear e Chicago.
construír edificios moi novidosos. A todo isto,
uníronselles as necesidades da industria e das novas b) Os Almacéns Carson, Pirie Scott and Company
cidades que necesitaban construcións funcionais , localízanse na cidade de Chicago na confluencia de dúas
prácticas, espaciosas fáciles e rápidas de construír. rúas. Os materiais utilizados para a súa construción
foron o ferro, o formigón e o cristal. A estrutura do
4. As primeiras excavacións para a construción da Torre edificio realízase dispondo a fachada en cada rúa a
Eiffel realizáronse o 28 de xaneiro de 1887. A montaxe diferentes alturas cun claro predominio da liña recta,...
dos piares comeza o 1 de xullo de 1887 para terminar
vinte e un meses despois. Os piares repousan sobre
METODOLOXÍA 6-17
Páxs 134 e 135
8.A INFLUENCIA DA ARTE ASIÁTICA E...
A Acto seguido, fixarémonos na influencia xaponesa na

A. O descubrimento da arte asiática pintura de Gustav Klimt.
formularemos as seguintes preguntas: C. A influencia da estética africana
− Cal era o obxectivo da arte non europea?
■ Posteriormente, leremos o texto e preguntaremos:
− Como se produciu a difusión da arte non europea?
− Cando chegaron a Europa gran cantidade de máis-
Acto seguido, observaremos as obras: Xarrón chinés... e caras e esculturas africanas?
Pintura chinesa..., e pedirémoslles aos alumnos que
− Cales son as principais características da arte
busquen adxectivos para definir estas obras.
africana?
Logo, leremos o texto, anotaremos as ideas principais no
Logo, observaremos a escultura de Giacometti e a
encerado e realizaremos a actividade 1.
escultura tradicional africana e leremos o texto para
remarcar as conexións que podemos establecer entre
B. O xaponismo unha e outra.
■ A continuación leremos o texto, anotaremos as ideas Despois, fixarémonos na pintura de Picasso e a máscara
principais no encerado e resolveremos a actividade 2: africana para destacar a influencia da arte africana na
arte de vangarda.
− A fascinación e influencia das pinturas xaponesas
sobre os pintores da vangarda europea de finais do A modo de síntese, realizaremos a actividade 3
século XIX e principios do XX denominouse xapo- ■ Despois, realizaremos a actividade FichaArt para
nismo.
aplicarlle á análise da obra de Munch os coñecementos
− A influencia xaponesa traduciuse na incorporación adquiridos e recordar os traballados no apartado anterior.
das súas temáticas e das súas técnicas.
Para terminar, realizaremos a actividade 4 como síntese
Despois leremos o apartado MemoArt para estudar as
e reflexión do estudado.
características principais da arte xaponesa e
localizarémolas na pintura de Katsushika Hokusai.
6-18 METODOLOXÍA
Páxs 134 e 135

■ Fichart. Elaborar unha ficha coas principais No seguinte enlace os estudantes encontrarán máis
características do O Berro de Edward Munch. información sobre unha das correntes artísticas máis
■ Acts.1, 2 e 3. Identificar e describir as diferentes importantes do século XIX:
características da arte asiática e africana. http://www.tiching.com/747721
■ Act. 4. Utilizando o vocabulario adecuado, describir as Unha vez que terminen de ler a información contestarán
diferenzas e similitudes entre a arte asiática e africana as seguintes preguntas:
coa occidental.
− En que consiste o Xaponismo?
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS − Que son os ukiyo-e?

■ Fichart. Elaborar unha ficha analizando a obra O berro − Que características tiña o Xaponismo?
de Edward Munch.
− Que autores occidentais se viron influídos polo
■ Acts. 1, 2 e 3. Recoñecer as principais diferenzas e Xaponismo? Cita tamén algunhas das súas obras.
similitudes entre a arte asiática, africana e europea. − En que consiste a xilografía?
■ Act. 4. Observar e analizar as imaxes propostas
realizando unha valoración persoal sobre os diferentes
elementos estéticos que aparecen.

 Na actividade 3 de Reforzo poderán pór en práctica os
coñecementos adquiridos sobre os diferentes
movementos artísticos deste período de tempo.

As vangardas artísticas occidentais encontraron na arte
Páxinas 134 e 135 africana caracterizada pola deformación dos rostros, a
expresividade e o simbolismo, unha constante fonte de
1. A arte asiática caracterizábase pola expresión de inspiración.
conceptos estéticos profundos como o equilibrio, a
4. A escultura de Alberto Giacometti amosa unha clara
harmonía, a relación entre o cheo e o baleiro, a
influencia da simplicidade das formas para captar o
capacidade de captar o esencial e de transmitir
esencial.
emocións. Os pintores europeos sentíronse atraídos pola
súa sinxeleza e elegancia e pola profundiade da súa A pintura de Pablo Picasso amosa puntos de conexión
concepción estética. coa arte africana na deformación da realidade e a
esquematización do rostro tratado como unha máscara
2. O xaponismo é o termo utilizado para describir a africana.
fascinación e a influencia que as pinturas xaponesas
tiveron sobre os pintores da vangarda europea de finais A pintura de Eduard Munch incorpora a forza expresiva
do século XIX e principios do século XX. das máscaras africanas no rostro do personaxe.
As principais características da arte xaponesa eran a A pintura de Gustav Klimt recolle a simplicidade e a
procura da simplicidade e a austeridade de formas e captación do esencial propia da arte asiática.
mensaxes, o gusto pola asimetría e o irregular como
reflexo da natureza e a repetición e imitación como base
da formación do artista para levalo a crear FichaArt
espontaneamente.
a) A obra realizouse en 1893 e localízase na
3. A diferenza da arte europea, a arte africana é en esencia Nasjonalgalleriet de Oslo. Eduard Munch abandonou a
escultórica e realizada en madeira. Está formada por carreira de enxeñaría en 1880 para dedicarse á pintura.
tallas, máscaras, etc., realizadas con fins rituais
relacionados co culto aos antepasados ou ás forzas da (Segue na páxina 6-28)
natureza.
METODOLOXÍA 6-19
Páxs 136 e 137
9. DO SÉCULO XIX AO XX: UNHA...
A. Os avances da medicina produciu unha nova revolución tecnolóxica.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e Acto seguido, observaremos a imaxe do primeiro teléfono
anotaremos as ideas principais no encerado: e a do televisor, e leremos o texto O inicio da revolución
informática.
− Entre finais do século XIX e principios do XX a
sociedade industrial iniciou un progreso constante na
C. O progreso dos medios de transporte
investigación científica e tecnolóxica.
− Os avances transformaron a vida social e económica ■ Posteriormente, leremos o texto e formularemos as
da poboación. seguintes preguntas:
Despois leremos o texto sobre L. Pasteur e pedirémoslles − Cando apareceron o automóbil e o avión?E os
aos alumnos que valoren a importancia das súas foguetes espaciais?
achegas. Acto seguido, fixarémonos nas imaxes da chegada do
Acto seguido leremos o texto e preguntaremos. home á Lúa e do primeiro avión, e resolveremos a
actividade 2.
− Cales foron os progresos máis importantes da
medicina?
D. As transformacións da vida cotiá
Logo, observaremos o gráfico: Evolución de…, e resol-
veremos a actividade 1. ■ Leremos o texto, fixarémonos na imaxe Cartell
publicitario… e formularemos as seguintes preguntas:
B. A revolución da información... − Que beneficios achegaron as innovacións técnicas?
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais no − Que cambios introduciron na vida cotiá?
encerado: Logo, observaremos o eixe cronolóxico e resolveremos a
− O telégrafo, o teléfono e a radio significaron un avan- actividade 3.
ce revolucionario nos medios de comunicación. Para finalizar realizaremos a actividade 4 a xeito de
− O uso dos ordenadores a finais do século XX síntese e reflexión.
6-20 METODOLOXÍA
Páxs 136 e 137

■ Acts. 1-4. Utilizar o vocabulario adecuado para res- No seguinte enlace os alumnos poderán encontrar máis
ponder de forma correcta as preguntas propostas sobre información sobre Louis Pasteur:
os diferentes avances científicos e tecnolóxicos do século
XIX. http://www.tiching.com/747723
APRENDER A APRENDER Unha vez que escoiten o Podcast, proporánselles aos

estudantes as seguintes preguntas:
■ Act. .1 Observar e analizar os datos representados
− Que é a xeración espontánea?
nunha gráfica sobre a esperanza de vida media no século
XIX e os avances médicos. − Que experimento realizou Louis Pasteur para rexeitar
a teoría da xeración espontánea?

■ Acts. 2 e 3. Recoñecer os diversos avances cientí-
ficos e tecnolóxicos deste século e as persoas que o − Onde se encontra o Instituto Pasteur? Para que se
fixeron posible. creou?
■ Act. 4. Elaborar unha listaxe con obxectos da vida − Que é a pasteurización?
cotiá e averiguar cando e quen os inventaron.

■ Act. 4. Seleccionar vinte obxectos da vida cotiá e
buscar información sobre cando se inventaron.

 Na actividade 3 de Ampliación os alumnos e as alumnas
explicarán os cambios que produciron na sociedade
algúns dos avances científicos e tecnolóxicos.

principios do XX. A partir dese momento, a innovación
Páxinas 136 e 137 fíxose constante en todos os medios de transporte. Os
ferrocarrís foron alcanzando velocidades inimaxinables,
1. Os avances desde finais do século XIX contribuíron ao os voos puideron ser cada vez máis longos, rápidos e
aumento da esperanza de vida. No gráfico podemos seguros, e o automóbil perfeccionouse e abaratouse até
observar como entre 1900 e 1991 a esperanza de vida se converter nun obxecto de uso masivo. A mediados do
pasou dos 30 anos aos 70 no caso dos homes e de 38 a século XX inventáronse os primeiros foguetes espaciais,
80 no caso das mulleres. e en 1969 o home pisou a Lúa por primeira vez.
2. Durante o século XIX e primeiras décadas do século XX 3. O século XX estivo marcado por unha serie de
produciuse un avance revolucionario nos medios de innovacións tecnolóxicas que permitiron producir e
comunicación. Así, en 1838 co telégrafo, desenvolto por ofrecerlle á poboación novos bens de consumo, que
Samuel Morse, fíxose posible transmitir sinais eléctricas melloraron o seu nivel de vida e o seu confort,
a longa distancia e recibir as mensaxes gravadas sobre o especialmente os electrodomésticos. Así mesmo, a
papel. Posteriormente, Graham Bell descubriu que o son invención da fotografía revolucionou a percepción e o
tamén se podía transmitir e en 1876 patentou o teléfono. recordo das persoas, as paisaxes e os acontecementos. Por
Xa en 1896, Heinrich Herz demostrou que as ondas último, co cinematográfico naceu unha nova industria e
electromagnéticas viaxaban polo aire, e Marconi uns novos hábitos de lecer, que progresaron
baseouse nisto para inventar a radio. constantemente.
A partir do século XX o avance foi moi acelerado. A 4. Resposta persoal.
mediados do século, a fabricación de transistores revo-
lucionou a electrónica ao aplicarse a radios, televisores,
aparatos de reprodución de audio, video, ordenadores,
etc. O uso dos ordenadores iniciou, desde finais do
século, unha nova revolución tecnolóxica.
Polo que se refire aos transportes, o automóbil e o avión
fixeron a súa aparición entre finais do século XIX e
METODOLOXÍA 6-21
Páxs 138 a 141
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA diferentes consecuencias da colonización sobre as

poboacións.
■ Page 138, acts. 1-4; páx.139, act. Aprender a…; páx.
140, act. 1 e 2. Utilizar o vocabulario adecuado e as súas
SOCIAIS E CÍVICAS
habilidades na expresión escrita para contestar de forma
individual as preguntas propostas. ■ Páx. 141, act. 5. Realizar un traballo en equipo
■ Páx. 141, act. 4. Describir a fotografía relacionándoa respectando os demais compañeiros e aplicando as
cos conceptos estudados nesta unidade. normas de convivencia básicas.
■ Páx. 141, act 5 e 6. Describir as consecuencias da

DIXITAL
colonización sobre a sociedade colonizada e pór un
exemplo. ■ Páx. 139, act. 1; páx. 140, act. 3; páx. 141, act. 4. Os
alumnos e as alumnas analizarán a información repre-
APRENDER A APRENDER sentada en imaxes, fotografías e mapas.
■ Páx. 138, act Completa..; páx. 140, act. 2. Completar ■ Páx. 140, act. 1. Buscar información na Internet sobre
un mapa conceptual con todos os coñecementos o autor dun texto.
aprendidos nesta unidade, e organizar correctamente a
información.
■ Páx. 140, act 1 e 2. Utilizar os recursos dixitais para
contestar de forma individual e correctamente as
■ Páx. 139, act. Aprender a... Analizar os datos repre- preguntas propostas.
sentados nun mapa para contestar correctamente as
preguntas propostas. SENTIDO DA INICIATIAVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
■ Page 140, act. 3; páx. 141, act. 4. Analizar a infor- ■ Páx. 138, acts. 1-4; páx. 139, act. Aprender a; páx.
mación representada nas fotografías e contestar de
140 act 1-3; páx. 141, act. 4 e 6. Solucionar de forma
forma individual as preguntas.
individual e amosando iniciativa para responder as
■ Páx. 141, act. 5 e 6. Analizar de forma razoada as preguntas propostas.
6-22 METODOLOXÍA
A ÉPOCA DO IMPERIALISMO 6
Páxs 138 a 141

Páxina 138
■ A resolución da actividade Aprende a... ten por
obxectivos: COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
− Valorar a trascendencia mundial do Imperialismo • Causas:
− Aplicar os conceptos estudados á súa análise. económicas, busca de territorios para investir,
materias primas, man de obra.
Despois, a actividade 1 Fontes documentais... permitirá
analizar de maneira reflexiva un texto xustificativo do demográficas, excedente de poboación en Europa.
Imperialismo. • Desenvolvemento:
Acto seguido, a actividade 2 Organización da informa- formación de imperios en: África, Asia, América.
ción... permitirá sintetizar as características que definen o europeos: Gran Bretaña, Francia, Bélxica; extra-
taylorismo e as súas consecuencias. europeos: Xapón, EE.UU.
As actividade 3 e 4 Fontes gráficas... permitiranos Explotación colonial. Colonias de explotación /Colo-
reflexionar a través da imaxe sobre distintas inter-
nias de poboamento/ Concesións/ Enclaves estraté-
xicos.
pretacións sobre o fenómeno colonial.
• Consecuencias:
■ Despois, a actividade 5 Traballo colaborativo..., permi-
Territoriais: cambios de fronteira / modificación da
tiralles aos alumnos traballar as repercusións do
paisaxe.
Imperialismo.
Demográficas: aumento de poboación.
Acto seguido, a actividade 6 Fontes audiovisuais... per-
Culturais: perda de identidade / aculturación.
mitirá un achegamento máis dinámico ao fenómeno da
colonización e as súas consecuencias a través da análise económicas, explotación indíxena /economía mone-
da sociedade colonial da Guinea española. taria e de mercado / destrución da agricultura
tradicional.
cumpren co obxectivo de consolidar os conceptos clave. sociais: desorganización da vida tribal, segregación
social /miseria indíxena.
METODOLOXÍA 6-23
1. CONSOLIDA O APRENDIDO militar, económica e política. Este proceso tivo o seu
momento álxido na segunda metade do século XIX,
a) A Segunda Revolución Industrial producida a partir do
cando Europa, grazas á súa superioridade técnica,
último terzo do século XIX, transformou a economía e
económica, financeira e militar, se lanzou á conquista
a sociedade das principais potencias europeas.
de novos territorios, sobre todo en África e Asia.
As novidades que introduciu foron a aplicación de
• Colonia: asentamento de poboación, controlado e
descubrimentos científicos e técnicos, unha nova
administrado desde un territorio afastado, a metrópole.
organización do traballo e novas fórmulas empre-
no proceso de colonización desenvolto na segunda
sariais que permitiron o desenvolvemento da
metade do século XIX, Podíanse distinguir tres clases
produción, o comercio e os transportes.
de colonias, as de explotación, as de poboamento e as
b) O concepto explosión branca refírese ao fenómeno concesións e os enclaves estratéxicos.
demográfico que os países europeos sufriron durante a
• Aculturación: proceso de cambio cultural, resultado do
revolución industrial dos séculos XVIII e XIX
contacto entre culturas diferentes; habitualmente
(comezando por Inglaterra e seguindo polos países de
prodúcese a substitución dunha cultura a través da
Europa noroccidental, sendo máis tardía en Europa
imposición da cultura dominante
meridional e oriental), caracterizado por un forte descenso
da taxa de mortalidade (melloras na alimentación, • Repartición de África: adxudicación dos distintos terri-
desaparición das grandes epidemias, melloras hixiénico- torios africanos por parte das potencias europeas, que
sanitarias...) e o mantemento de altas taxas de natalidade. se realizou na Conferencia de Berlín en 1885.
O gran crecemento demográfico que se produciu foi • Dominio: denominación que o Imperio Británico lles
drenado grazas ás fortes taxas de emigración, sobre deu ás súas colonias de poboamento. Eran territorios
todo cara a América e aos respectivos imperios que, polas súas condicións climáticas, riquezas ou
coloniais das potencias europeas. escaso número de poboación indíxena, recibiron
numerosa poboación europea, que se estableceu de
c) As principais causas que impulsaron a expansión
forma permanente.
imperialista no último terzo do século XIX foron as
necesidades económicas do capitalismo, o aumento • Protectorado: territorio no que existía un Estado con
demográfico europeo, a competencia política e militar recoñecemento internacional, que a pesar de manter un
entre as potencias occidentais e o desexo nacionalista goberno indíxena, na práctica, era controlado pola
de converterse nas potencias hexemónicas europeas. metrópole, quen tomaba as principais decisións sobre
defensa e política exterior.
d) Os europeos ocuparon case a totalidade de África e
Asia, a maior parte das illas do océano Pacífico e de • Taylorismo: organización científica do traballo
Oceanía, e amplos territorios de América do Norte. Os inventada por Frederick Taylor que orientou a
imperios coloniais europeos máis importantes foron o produción cara á fabricación en serie para aumentar a
británico e o francés. produtividade, diminuír o tempo empregado e reducir
custos de fabricación.
e) A India era a principal colonia británica. Cunha numerosa
poboación, converteuse nun gran mercado para os • Metrópole: é unha nación que posúe colonias. Aplícase
produtos británicos e nunha importante provedora de en referencia ás potencias coloniais europeas
materias primas. Polo seu tamaño e riqueza era
• Fordismo: Sistema de produción en serie de auto-
considerada como “a xoia da Coroa” e permitiu
móbiles implantado na fábrica de automóbiles Ford
equilibrar a balanza comercial cando o comercio británico
que tivo como resultado unha produción estandarizada
empezaba a declinar fronte ao empurre doutras potencias.
e masiva cuns custos moi reducidos, que permitiu
f) As posesións coloniais foron organizadas en tres estender o consumo a sectores máis amplos da
clases: as colonias de explotación, destinadas á poboación.
explotación económica e nas que se exercía unha
• Migracións transoceánicas: movementos migratorios
política de ocupación, xa que o gobernador, o exército
entre continentes, propios da época da explosión
e os funcionarios eran europeos; as colonias de
branca, sobre todo entre Europa e América ou entre
poboamento, que recibían unha numerosa poboación
Europa e os seus territorios coloniais noutros
europea emigrante, establecida nelas de forma
continentes.
permanente, e que gozaban dunha certa autonomía no
seu goberno interior; e os protectorados, territorios que • Plantación: Cultivo en grandes extensións de terreo de
tras a ocupación europea, mantiveron un goberno produtos que beneficiaban a metrópole como cacao,
indíxena e unha organización estatal e administrativa café, algodón, froita ou caucho
propia, pero que na práctica, estaban dominados por un
goberno paralelo que impuña a metrópole. 3. IDENTIFICA OS PERSONAXES
• Henry Ford: fundador da Ford Motor Company e
creador das cadeas de produción modernas utilizadas
• Imperialismo: actitude ou acción política que levou para a produción en masa (fordismo). O seu modelo de
algúns Estados a imporse sobre outros mediante a forza automóbil, o Ford T, converteuse no primeiro coche de
6-24 METODOLOXÍA
consumo masivo polas clases populares norteame- Cartel: fusión de empresas dun mesmo ramo para crear
ricanas. unha única empresa e controlar así o mercado.
• Stanley: periodista e explorador estadounidense, famo- Holding: creación dun grupo financeiro para investir
so polas súas expedicións á África Central, sobre todo capital e administrar outras propiedades ou empresas.
na rexión do Congo. Nunha delas partiu en busca do
desaparecido David Livingstone, o cal encontrou ás RESPONDE A PREGUNTA INICIAL
beiras do lago Tanganika. Cara ao ano 1870, os países industrializados iniciaron
• Livingstone: médico e misioneiro escocés, explorou en unha etapa de prosperidade económica e de gran crece-
nome da Royal Geographical Society a África Central mento demográfico como resultado dos avances
e a rexión dos lagos buscando as fontes do Nilo. producidos pola Segunda Revolución Industrial.
Descubriu as cataratas Vitoria. As grandes potencias europeas, moi superiores ao resto
• Brazza: explorador francés de orixe italiana, contri- do mundo pola súa capacidade financeira, militar e
buíu a consolidar a presenza francesa no Gabón e no tecnolóxica, lanzáronse á conquista de novas terras
Congo, en competencia co dominio do rei belga onde investir os capitais excedentes para obter elevadas
Leopoldo II. rendibilidades, conseguir materias primas a baixo custo
e achar mercados para a súa produción industrial.
.• Raíña Vitoria: monarca británica entre 1837 e 1901,
cuxo reinado, coñecido como época vitoriana, foi un Especialmente en Asia e África, os europeos constituíron
período de cambio industrial, político, científico e mili- extensos dominios coloniais que explotaron
tar no Reino Unido, e que estivo marcado pola economicamente e controlaron politicamente. Os
expansión e consolidación o Imperio británico. imperios máis extensos foron o británico e o francés, pero
moitos outros países europeos e extraeuropeos, como os
• Leopoldo II: segundo rei dos belga, fundador e único Estados Unidos e o Xapón, tamén se lanzaron á conquista
propietario do Estado Libre do Congo, exemplo de
de novos territorios.
explotación colonial masiva, utilizando a poboación
nativa como man de obra forzada e escrava, causando
un xenocidio que provocou a redución da poboación
Páxina 139
congolesa nun 50%. Ao final da súa vida legoulle o
territorio ao Estado belga. 1. Identificación e presentación
• O mapa representa a repartición colonial do mundo e
4. ESTABLECE A CRONOLOXÍA as liñas de expansión colonial de diferentes potencias.
• Conferencia de Berlín: 1885 É un mapa de tipo político.
• Conflitos anglo-bóer: primeira guerra, 1880-1881; • O mapa non indica a data de referencia. Unicamente
segunda guerra, 1899-1902. nos refire a data da Emenda Platt, 1901, polo tanto,
podemos supor que se trata dun mapa de principios do
• Revolta dos bóeres: 1900. século XX, a época de consolidación dos imperios
Páxina 85
• Guerras do Opio: primeira guerra, 1839-1842; segunda coloniais.
APRENDE
guerra, A... COMPARAR DÚAS...
1856-1860. • Trátase dun mapamundi, abrangue polo tanto todo o
• Incidente de Fachoda: 1898. planeta.
• Construción do Canal de Suez: 1859-1869 • Aparecen marcados en cores diferentes os diversos
imperios coloniais; indica tamén, cunha cor diferente,
5. EXPLICA AS DIFERENZAS os estados independentes. As frechas indican as liñas
de expansión colonial das potencias extraeuropeas,
• Colonia de explotación/colonia de poboamento: EEUU e Xapón, e tamén do Imperio ruso.
Colonia de explotación: dependentes da metrópole, que
exercía unha verdadeira política de ocupación e 2. Análise
explotación, e sen goberno propio, tiñan como función
• Os grandes imperios coloniais foron o británico e o
proporcionar materias primas. As colonias de
francés, e abarcaban os seguintes territorios:
explotación cubriron moitas das necesidades de
materia prima do capitalismo europeo Reino Unido: Canadá, Australia, Nova Zelandia, Unión
Colonia de poboamento: constituíron unha solución ao Sudafricana, India, Birmania, Nixeria, Guïana, Exipto,
problema do excedente de poboación nas metrópoles, Rodesia, Kenya, Uganda, Sudán, e outros enclaves
xa que polas súas características climáticas, polo tipo máis pequenos (Xibraltar, Adén, Hong Kong,
de terras ou pola menor densidade de ocupación Singapur, diversas illas antillanas...).
indíxena eran lugares onde os habitantes da metrópole Francia: Guïana, Indochina, Marrocos, Arxelia, Túnez,
acudían a instalarse. África Occidental Francesa, África Ecuatorial
• Trust/cartel/holding: Francesa, Madagascar.
Trust: concentración de empresas para repartirse o Outros imperios coloniais foron:
mercado, fixar produción e prezos. Rusia: Siberia.
METODOLOXÍA 6-25
Alemania: África Sudoccidental, Tanganica e Came- partir da Segunda Revolución Industrial requiría unhas
rún. inxentes cantidades de materias primas e fontes de
Portugal: Cabo Verde, Angola, Mozambique. enerxía e uns mercados capaces de absorber a
produción e capitais xerados polo sistema económico e
Holanda: Indonesia.
financeiro. Por outro lado, o imperialismo tamén foi
Bélxica: Congo. unha importante válvula de escape para as tensións
España: Río de Ouro. sociais producidas na metrópole pola propia
Italia: Somalia, Eritrea, Abisinia, Libia industrialización.
Dinamarca: Indias Occidentais danesas, Islandia, Empatía
Grenlandia. Resposta aberta. Os alumnos poderán facer referencia
A expansión estadounidense dirixiuse cara ao Caribe aos problemas de tipo territorial, demográfico, cultural,
(Cuba, Porto Rico) e cara ao Pacífico (Filipinas, económico ou social que a colonización causou nos
Alasca). países colonizados.
A expansión xaponesa dirixiuse cara a Manchuria, ás
illas Kurís, Corea, Formosa Páxina 140
• O imperio colonial máis extenso foi o británico.
1. Fontes documentais. As xustificacións...
O continente que se viu máis afectado polo proceso de
colonización foi África, que foi repartida entre as a) Georges Clemenceau foi un político francés, do Partido
potencia europeas a partir do Congreso de Berlín de Radical Socialista, que chegou a ser primeiro ministro
1885; Asia tamén sufriu, en menor medida, un proceso do seu país durante a Terceira República.
análogo de repartición colonial. b) O texto corresponde a 1885. É coetáneo dos feitos que
refire, e polo tanto, é unha fonte primaria.
3. Contexto histórico
c) Clemenceau non comunga coas ideas das razas
• A expansión colonial europea produciuse no último superiores, habituais na época e elemento de xustifi-
terzo do século XIX. cación do imperialismo. O autor argumenta a súa posi-
• A Segunda Revolución Industrial transformou a econo- ción facendo referencia ás opinións que sabios alemáns
mía e a sociedade das potencias europeas. O novo manifestaran respecto á inferioridade racial francesa
sistema produtivo necesitaba grandes cantidades de respecto á alemá. Considera que, se esta posición é
materias primas e novos mercados onde expandirse, que insostible, o mesmo se pode dicir das que se refiren aos
soamente podían proporcionar as colonias. países colonizados.
• A colonización supuxo para os pobos indíxenas un d) Clemenceau amósase contrario ao colonialismo.
empeoramento das súas condicións de vida. Moitas Critica que se revista de tarefa civilizadora o que consi-
terras pasaron a mans dos colonizadores e dera unicamente violencia, abuso de poder e explota-
abandonáronse os cultivos tradicionais, en favor de ción económica.
grandes plantacións de produtos que beneficiaban a Resposta persoal.
metrópole. A artesanía local arruinouse por non poder
competir cos produtos industriais procedentes da 2. Organización da información. O taylorismo
metrópole. A nova economía monetaria e de mercado,
a) (De arriba a abaixo). Produción masiva; baixada de
descoñecida ata entón, obrigou os nativos a traballar
prezos; produción en serie; estímulo ao consumo.
nas plantacións para poder comprar os produtos para
subsistir. b) O taylorismo é o sistema de organización científica do
traballo inventado por Frederick Taylor que orientou a
4. Conclusións produción cara á fabricación en serie para aumentar a
• En xeral, os países actualmente subdesenvoltos produtividade, diminuír o tempo empregado e reducir
corresponden cos territorios colonizados polas custos de fabricación. A súa aplicación permitiu unha
potencias europeas no século XIX. A explotación produción en masa e a uns custos que facilitaron un
colonial, unha estrutura económica centrada habitual- consumo crecente por parte de amplas capas da
mente nuns poucos produtos (monocultivo de sociedade.
plantación, minaría...), do sector primario e en mans a
3. Fontes gráficas. O dereito de conquista
miúdo de grandes multinacionais (neocolonialismo),
creou unhas estruturas económicas subdesenvolvidas, a) O país ocupado polas tropas coloniais está repre-
que mantén unha gran parte da poboación na miseria. sentado como un soldado vencido tendido no chan. As
pirámides, a esfinxe de Gizeh e o terreo desértico fan
RAZOA HISTORICAMENTE referencia a Exipto.
Argumenta b) O colonizador preséntase como un soldado vitorioso
O imperialismo colonial converteuse nunha necesidade que pisa o nativo en sinal de prepotencia e superio-
para as potencias industriais no último terzo do século ridade. O nativo está en actitude de derrota e de sumi-
XIX porque o novo modelo económico desenvolto a sión.
6-26 METODOLOXÍA
c) O nacionalismo europeo e gran parte da opinión d) Resposta aberta
pública de Europa defendían unha superioridade,
cultural, que lles outorgaba o dereito a imporse sobre 6. Fontes audiovisuais. Guinea española
outros pobos, que consideraban inferiores.
a) Aínda que os españois contaban co territorio de Guinea
Ecuatorial desde finais do século XVIII, foi a partir de
Páxina 141 1900 cando empeza a colonización deste territorio. O
motivo foi a chegada de españois arrastrados pola
4. Fontes gráficas. O expansionismo dos EE.UU.
perda de Cuba e Filipinas. Instaláronse, sobre todo,
a) Na escea represéntase un mar de fondo e unha praia en militares, funcionarios, comerciantes e grandes e
forma semicircular, na que aparecen escritos os nomes de pequenos propietarios de fincas. As riquezas de Guinea
países como Panamá, México, Cuba e Santo Domingo. Ecuatorial eran o cacao e a madeira.
Paralela á costa navega unha flota de barcos de combate,
b) A metrópole obtiña uns beneficios da venda do cacao
que é arrastrada mediante unha corda por un xigante, que
ao exterior, o que reportaba gran cantidade de divisas.
representa o presidente estadounidense Theodore
A Igrexa católica desempeñaba un papel de
Roosevelt. Este encóntrase no mar Caribe: cunha man tira
evanxelización. Os misioneiros claretianos eran sacer-
da flota e coa outra suxeita un gran garrote.
dotes que facían e desfacían como os gobernadores dos
Estes elementos simbolizan a política de Roosevelt, lugares, e que crearon escolas, seminarios, igrexas e
que lles outorga aos Estados Unidos o dereito a utilizar centros de oficio.
a forza e intervir militarmente nos territorios de
Centroamérica e o Caribe, para defender os seus c) Os nativos africanos preséntanse como persoas traba-
intereses económicos. lladoras que asumen a súa condición de colonizados. Os
colonos brancos recordan, da súa presenza no país, que
b) A doutrina do “Gran Garrote”, é aquela que aplican os prosperaron grazas ao traballo, e que acudiron para
Estados Unidos nas súas relacións internacionais cos mellorar a súa situación. Lembran esta época como os
países de Latinoamérica a comezos do século XX. Esta mellores anos da súa vida, xa que as súas condicións de
expresión utilizada por Roosevelt, a toma dun vida eran moi boas se as comparamos coa situación de
proverbio africano “fala suavemente e leva un gran posguerra que se vivía en España. Ademais, tiñan a
garrote así chegarás lonxe”. Esta expresión manifesta a pasaxe, a roupa e a vivenda pagos e contaban con bos
idea do presidente estadounidense de negociar con soldos e cun servizo que os atendía.
outros países veciños de Latinoamérica e, se non é
posible o acordo, intervir militarmente. d) As relacións entre colonos e nativos era cordiais e de
respecto, sen problemas, pero os dous grupos estaban
5. Traballo colaborativo. Consecuencias... separados e cada un facía a vida pola súa conta. Os
guineanos eran ben tratados.
a) Os gobernos coloniais orientaron a economía das
colonias cara á produción de materias primas que e) Guinea Ecuatorial era unha colonia que contaba cun
necesitaba a metrópole, de forma que os países africa- proteccionismo por parte do goberno español. Era unha
nos se converteron en monoprodutores de cultivos especie de virreinato e o gobernador xeral era un
como o algodón ou os cereais. almirante da Armada.
A estrutura gobernamental estaba militarizada e con-
Esta introdución dun novo tipo de agricultura provocou
trolada totalmente polo réxime español, que designaba
o esgotamento do solo e a dedicación dos agricultores a
as persoas que formaban parte dos consellos de veciños
actividades en detrimento dos cultivos de subsistencia,
(como uns concellos) entre persoas aditas ao réxime. Na
o que xerou a aparición de fames e epidemias.
colonia construíronse infraestruturas como estradas ou
As comunidades campesiñas eran obrigadas a realizar pistas de aterraxe, para o desenvolvemento da actividade
traballos forzados, en condicións de sobreexplo-tación, comercial, pero tamén hospitais e escolas, cos que se
na construción de obras públicas e de determinados mellorou a sanidade no país e se conseguiu ter unha das
cultivos, minas e granxas dos colonos brancos. taxas máis altas de alfabetización de toda África.
Unha vez que conseguiron a súa independencia os países En marzo de 1969 o presidente do país, Francisco
tiveron que enfrontar unha serie de problemas, como a Macías decretara o estado de emerxencia e os españois
perda das súas formas tradicionais de vida, o amorea- empezaron a abandonar a colonia. Desde 1959, as
mento nas cidades, a pobreza crecente, a dificultade para ideas independentistas e unha resolución da ONU
acceder á auga potable, así como a propagación de empezaran a cambiar a situación no país. España
numerosas epidemias nunha redonda subalimentada. nacionalizou os guineanos e efectuou unhas eleccións
esperando que un candidato afín a seguir pertencendo a
Ademais, as estruturas económicas e políticas creadas
España as gañara. Pero a vitoria foi para Francisco
durante o dominio branco perviviron, polo que
Macías, que recibiu o poder en 1968 e que acabou
seguiron dependendo das metrópoles, especialmente na
levando o país cara á súa independencia.
súa economía.
b) Resposta aberta. RETOS NA REDE
c) Resposta aberta. Actividade persoal.
METODOLOXÍA 6-27
de Chicago en 1871 obrigou a reconstruír a cidade, co
(Vén da páxina 6-11) cal converteuse nun espazo para o desenvolvemento
das novas tendencias arquitectónicas ata o punto de
5. (Continuación) A colonia dependía da metrópole e non crear a chamada Escola de Chicago. Esta uniu a
tiña un goberno propio, mentres que o protectorado técnica e a arquitectura, a arte e as necesidades do
mantiña un goberno propio compartido coa metrópole. mundo dos negocios e inaugura un prototipo de
As concesións eran zonas cedidas a unha metrópole edificio, o rañaceos para oficinas e almacéns que
por un tempo mentres que os enclaves estratéxicos evolucionou ao longo do século XX até a actualidade
tiñan a función de controlar vías de navegación ou
rutas de comunicación (Vén da páxina 6-19)
6. As colonias de poboamento constituíron unha solución a) (Continuación) Afectado pola morte repentina da súa
ao problema do excedente de poboación nas nai e da súa irmá, a súa obra reflicte unha actitude
metrópoles, xa que polas súas características tráxida e desesperada da vida. En 1895, viaxa por
climáticas, polo tipo de terras ou pola menor densidade primeira vez a París, onde coñece as propostas máis
de ocupación indíxena eran lugares onde os habitantes vangardistas do momento e quedou admirado polo
da metrópole acudían a instalarse. As colonias de tratamento da cor e dos planos na obra de Gauguin. A
explotación cubriron moitas das necesidades de partir de aquí, crea un estilo persoal no que acentúa a
materia prima do capitalismo europeo. expresividade a través da liña, reduce de forma
esquemática as súas figuras e fai un uso simbólico da
cor. Esta visión escandalizou a crítica e o público, pero
(Vén da páxina 6-17) tivo grande influencia nos pintores xermánicos,
b) (Continuación) ...o cal contrasta coa esquina especialmente durante a súa estancia en Alemaña, entre
redondeada que serve de encaixe para os dous sectores 1892 e 1908, ano no que caeu nunha depresión
dos almacéns. profunda e ingresou nunha clínica en Copenhague.
Unha vez recuperado, Munch cambiou o seu estilo
Sullivan estrutura o edificio cun subterráneo onde sitúa pictórico e amosou unha actitude máis convencional e
as caldeiras e as instalacións de calefacción e ilumi- extravertida. En 1908 recibe algúns encargos oficiais
nación. Nas dúas primeiras plantas deseña amplos espa- en Oslo, onde viviu ata a súa morte.
zos para poder desenvolver actividades con moito
público e o resto deséñanse como oficinas. A verticali- b) Na escea represéntase un home sobre unha ponte que
dade do edificio queda atenuada pola horizontalidade berra angustiado, sensación que parece transmitirlle á
das xanelas e das bandas que separan os pisos. redonda natural que o rodea. á esquerda, en segundo
plano dúas persoas camiñan alleas ao seu delirio. A
O conxunto do edificio sostense grazas a unha estrutura escea non amosa unha realidade obxectiva, senón o
metálica que permite que o muro perda a súa función reflexo do mundo interior do personaxe.
estrutural e sexa posible xerar plantas diáfanas e colum-
nas coroadas por capiteis como elemento de soporte. c) A pintura está realizada en óleo sobre tea e as cores
O edificio ten unha función comercial e administrativa. deixan de lado a copia mimética da natureza para
centrarse nunha visión subxectiva da esce.a para isto,
c) O edificio realizouse en período de expansión nos mestúranse de forma violenta e irreal azuis, vermelos,
Estados Unidos a finais do século XIX onde a amarelos e alaranxados sen ningún tipo de transición
aparición de novos materiais construtivos e as para reforzar un estado de ánimo convulso. A orza
necesidades da industria, as comunicacións e as novas expresiva das máscaras africanas e a deformación da
cidades fixeron necesarios edificios e construcións realidade para expresar o esencial propio da arte
funcionais e prácticos. Ademais, o incendio da cidade africana quedan claramente recollidas no cadro.
6-28 METODOLOXÍA
TICHING WEBS
http://www.tiching.com/74503 http://claseshistoria.com/imperialismo/causas.htm
http://www.tiching.com/74511 http://www.claseshistoria.com/imperialismo/organizacion.htm
http://www.tiching.com/74516 http://historiaybiografias.com/india_britanica
http://www.tiching.com/733090 http://www.claseshistoria.com/revolucionindustrial/2formasorganizacion.htm
http://www.tiching.com/733315 http://www.claseshistoria.com/imperialismo/imperioscoloniales.htm
http://alerce.pntic.mec.es/~pong0000/CMAPCausasImperialismo/causas-
imperialismo.html
http://www.tiching.com/747637 http://sauce.pntic.mec.es/jotero/Emigra1/intro.htm
http://www.tiching.com/747639 https://es.wikipedia.org/wiki/Imperio_colonial_francés
http://contenidos.educarex.es/mci/2004/44/@rt.com/Impresionismo_y_postimpresioni
smo/Impresionismo.htm
http://www.tiching.com/747721 https://es.wikipedia.org/wiki/Japonismo
https://secure-
http://www.tiching.com/747723 hwcdn.libsyn.com/p/2/c/b/2cb758fa8659946b/bi023_pasteur.mp3?c_id=1651861&exp
iration=1462435181&hwt=b96fc3dc6fa059e6b499fcb7dff92a39
METODOLOXÍA 6-29
6-30 METODOLOXÍA
METODOLOXÍA 6-31
6-32 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 07
A Primeira Guerra Mundial e a Revolución Rusa
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 7-1
7 A PRIMEIRA GUERRA MUNDIAL E A REVOLUCIÓN RUSA
Páxs 142 e 143
INICIAMOS O TEMA
Seguiremos coa observación do eixe cronolóxico e
Que imos traballar? resolveremos a primeira cuestión que aparece no
apartado Que sabemos? para pór en común os
■ Nesta unidade as alumnas e os alumnos coñecementos previos sobre a Primeira Guerra Mun-
estudarán os seguintes contidos: dial e a Revolución rusa.
− A causas da guerra en Europa en 1914.
Posteriormente, analizaremos as consecuencias terri-
− O desenvolvemento da guerra toriais observando o mapa sobre o que desta-
− A vida dos soldados na fronte. caremos:
− A guerra total. − A Primeira Guerra Mundial orixinou a configura-
− As causas da Revolución en Rusia. ción dun novo mapa en Europa.
− O desenvolvemento da Revolución rusa. − O conflito causou a desaparición de tres grandes
imperios: o ruso, o alemán e o austrohúngaro.
− Europa ao finalizar a guerra.
A continuación, pedirémoslles aos alumnos e ás
− As vangardas artísticas.
alumnas que describan os cambios producidos no
Introducimos o tema mapa europeo como consecuencia da Primeira
Guerra Mundial.
■ En primeiro lugar leremos o texto e
Para terminar observaremos a ilustración de John
formularémoslles aos estudantes as seguintes
Nash: O bosque de Oppy, destacaremos a imaxe de
preguntas:
destrución propia dun campo de batalla e as
− Cal era a situación en Europa a inicios do século condicións dos soldados nas trincheiras que
XX? En que desembocou? aparecen representadas.
− Por que cres que a Primeira Guerra Mundial é un Para finalizar, pedirémoslles que respondan a
novo tipo de conflito? segunda pregunta do apartado Que sabemos?
− Cales foron as consecuencias da participación no
conflito para Rusia?
7-2 METODOLOXÍA
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA Viaxamos pola Internet
Páxs 142 e 143

■ Eixe cronolóxico páx. 142, Act. 1 apartado Que sabe- España declarou a súa neutralidade ante a I Guerra
mos? Interpretar a información contida nun eixe Mundial. Para coñecer o impacto deste acontecemento
cronolóxico cos feitos principais ocorridos durante a no noso país, o alumnado poderá consultar o seguinte
Primeira Guerra Mundial e a Revolución Rusa. enlace:
■ Mapa páx. 143. Identificar xeograficamente os impe- http://www.tiching.com/748183
rios europeos antes da Primeira Guerra Mundial e
recoñecer como o conflito cambiou as fronteiras e confi- Tras a lectura do texto, comentaremos os seus contidos
gurou novos estados. formulando en voz alta estas preguntas:
− Que declarou o rei o 7 de agosto de 1914? Que
DIXITAL

significa isto?
■ Act. 2 apartado Que sabemos? Interpretar a infor- − Por que Alfonso XII declarou a neutralidade de España
mación representada nunha ilustración e expola de forma ante a I Guerra Mundial? Que intereses perseguía?
oral ou por escrito de forma comprensible. − Respectouse a neutralidade ditada polo rei? Por que?
− Que impacto económico tivo a Primeira Guerra
Mundial en España?
■ Texto e preguntas páxs. 142 e 143. Ler o texto − Tiveron lugar en España accións militares relacio-
introdutorio e contestar as preguntas propostas para nadas co conflito? Cales?
comentalo e comprobar a súa comprensión.
− A poboación española, era aliadófila, xermanófila ou
■ Acts. 1 e 2 apartado Que sabemos? Demostrar o indiferente á guerra? Por que?
dominio do vocabulario propio das ciencias sociais − Sacou o rédito esperado España da súa
adquirido en temas anteriores. neutralidade?
■ Act. 2 apartado Que sabemos? Elaborar un texto
descritivo utilizando adxectivos seleccionados.
Rexeitamos a guerra Páxina 143

■ Neste tema estudaranse as condicións de vida dos • A Primeira Guerra Mundial desenvolveuse en tres
soldados na Primeira Guerra Mundial, así como as fases:
perdas humanas e materiais que orixinou o conflito.
– Nos primeiros meses do conflito, produciuse unha
Para valorar as consecuencias das guerras, a impor- guerra de movementos.
tancia de evitalas e loitar pola paz preguntaremos: – De finais de 1914 a principios de 1918, os exér-
− Como se debían sentir nas trincheiras os soldados citos enfrontáronse nunha guerra de trincheiras.
mobilizados durante a Primeira Guerra Mundial? Cres – Nos últimos meses tivo lugar a etapa final.
que acudiron voluntariamente a combater?
A Revolución rusa tivo lugar en 1917. Pretendía,
− Que secuelas físicas e psicolóxicas lles quedaron aos
nunha primeira fase, a abolición do tsarismo e a
soldados que combateron na Gran Guerra?
implantación dun réxime democrático; nunha segunda
− Cantas vidas humanas se cobrou a Primeira Guerra fase, o obxectivo era a construción dun Estado
Mundial? Que custo tivo a nivel material? socialista.
■ Este diálogo ampliarase co rexeitamento da guerra • A ilustración amosa a paisaxe dun campo de batalla
como solución a calquera problema e, polo contrario, a con trincheiras. A desolación é total. Os bombardeos
defensa das solucións dialogadas e a vía diplomática. mutuos, os asaltos repetidos, os campos de minas, o
tendido de arame de espiño, converten o campo nun
deserto arrasado e s soldados en carne de canón. As
Libro dixital trincheiras son a forma de guerra máis característica
da Primeira Guerra Mundial, e establecéronse en
todas as frontes, aínda que moi particularmente na
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá re-
Occidental.
METODOLOXÍA 7-3
Páxs 144 e 145
1. POR QUE ESTALOU UNHA GUERRA...?
A. Os enfrontamentos coloniais das rexións francesas de Alsacia e Lorena, e con

Gran Bretaña polo control comercial e económico de
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e Europa.
formularémoslles aos alumnos a seguinte pregunta:
− As aspiracións independentistas dalgúns pobos
− Cal é o significado da expresión paz armada? europeos da rexión dos Balcáns contribuíu ao
Acto seguido leremos as cuestións incluías no texto ascenso do nacionalismo.
introdutorio para formular o contido que se vai traballar.
C. Os conflitos balcánicos
A continuación, leremos o texto, observaremos a imaxe,
anotaremos as ideas principais no encerado e ■ Posteriormente, leremos o texto e formularemos as
resolveremos a actividade 1: seguintes preguntas:
− O ascenso de potencias como Alemaña, volveu − Cal é a orixe do conflito nos Balcáns?
reabrir o conflito colonial entre os países europeos. − En que bando se posicionan Rusia, Alemaña e
− Marrocos foi o escenario principal do conflito. Austria-Hungría?
Proseguiremos coa lectura do texto: A crise..., e Acto seguido, observaremos a ilustración e pedirémoslles
formularemos a seguinte cuestión: aos alumnos que describan a escea.
− Que países integran os dous bandos do conflito?
D. Alianzas militares e carreira...
B. As rivalidades entre as potencias... ■ En primeiro lugar, leremos o texto, observaremos os
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais, gráficos: Os sistemas... e O gasto..., e formularemos as
observaremos o mapa e resolveremos a actividade 2: seguintes cuestións:
− As defensa dos intereses en Europa e nos seus impe- − Que países integraban a Tripla Alianza e a Triple
rios coloniais fomentou as posicións nacionalistas por Entente?
parte das potencias europeas. − Cal foi a causa da carreira de armamentos?
− Alemaña enfrontouse con Francia pola ocupación Como conclusión, resolveremos as actividades 3 e 4.
7-4 METODOLOXÍA
Páxs 144 e 145

■ Act. 3. Definir o concepto "paz armada" e xustificar o Para reforzar o coñecemento do período coñecido como
seu uso para referirse aos anos previos ao estalido da "paz armada" e das crises que precederon ao estalido da
Primeira Guerra Mundial. Primeira Guerra Mundial, os alumnos e as alumnas
■ Acts. 1, 2 e 4. Elaborar textos expositivos utilizando o poderán consultar o seguinte enlace:
vocabulario propio das ciencias sociais que sinteticen as http://www.tiching.com/748184
ideas principais estudadas neste apartado.
Unha vez teminen de ler o texto e consultado os enlaces
APRENDER A APRENDER que nel encontrarán, poderán contestar, de forma
■ Acts. 1 a 4. Resumir os contidos estudados no individual, as seguintes preguntas:

apartado mediante as respostas ás preguntas formu- − Quen era Guillerme II? Por que se convocou a Con-
ladas coa finalidade de facilitar a súa aprendizaxe. ferencia de Alxeciras? Que consecuencias tivo?
− Que era a Triple Entente? Sabes como se deno-
AUTONOMÍA E INICIATIVA PERSOAL minaba a alianza entre Alemaña, Austria-Hungría e
■ Act. 3. Argumentar de forma lóxica e coherente a pro- Italia?
pia resposta, en función dos coñecementos adquiridos na − En que consistiu a crise que tivo lugar en 1808?
dobre páxina. − Que sucedeu en Agadir en 1911? Que consecuen-
■ Acts. 1 a 4. Autoavaliar a propia aprendizaxe, tomando cias tivo o incidente?
conciencia do que se sabe e do que falta por aprender. − Por que as guerras balcánicas provocaron un
envorcamento na situación da zona?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA − Cal foi a crise definitiva que conduciu ao estalido da
 A actividade 1 de Reforzo permitirá consolidar os Primeira Guerra Mundial?
coñecementos acerca das causas que desencadearon o − Como e cando se declararon a guerra as principais
estalido da Primeira Guerra Mundial. potencias europeas entre elas?

seus intereses en Europa, adoptaron posicións
Páxinas 144 e 145 nacionalistas. Produciuse unha exaltación dos valores e
a identidade de cada nación, que xerou un clima de
desconfianza mutua.
1. A Conferencia de Berlín (1885) intentara establecer
medidas de acordo e arbitraxe entre os imperios. Como Un exemplo é a rivalidade entre franceses e alemáns por
exemplo podemos citar a repartición do continente africano Alsacia e Lorena. Estes eran territorios fronteirizos cun
entre as potencias europeas. Pero o ascenso de potencias importante continxente de alemáns que pertencían a
como Alemaña, que chegara con retraso á carreira colonial, Francia. Tras a derrota dos franceses na guerra
reabriu os conflitos entre os países europeos. francoprusiana (1871) pasaron a mans alemás pero foron
reclamados por Francia e enturbiaron as relacións entre
A principios do século XX Marrocos foi o campo prin-
ambas nacións.
cipal de enfrontamentos. En 1805, o goberno alemán
ofreceulle o seu apoio ao sultán de Marrocos para que se Do mesmo xeito, ao ascenso dos nacionalismos
enfrontara aos franceses, que querían establecer un contribuíron as aspiracións de independencia dalgúns
protectorado na zona. A Conferencia de Alxeciras pobos europeos que querían librarse da tutela dos vellos
(1906) frustrou as aspiracións alemás ao establecer un imperios coloniais. Así, a rexión dos Balcáns, dominada
protectorado franco-español sobre Marrocos. desde había séculos polo Imperio turco e con intereses
en conflito por parte dos Imperios austro-húngaro e ruso,
En 1911, con motivo dunha insurrección no Sur de converteuse nun foco de importantes tensións
Marrocos, Alemaña enviou barcos de guerra ao porto de internacionais.
Agadir co pretexto da defensa dos súbditos alemáns.
Gran Bretaña apoiou a Francia, que considerou a 3. A principios do século XX, o ascenso económico de
intervención alemá como unha agresión pero tivo que Alemaña xerou recelos en Rusia, Francia e Gran
ceder, a cambio de territorios para ampliar a colonia Bretaña. A rivalidade, acentuada polas guerras balcá-
alemá do Camerún. nicas e o conflito marroquí, fixo que aumentaran os
orzamentos militares, as novas armas e os efectivos dos
2. Son varios os elementos que explican o auxe do grandes exércitos das potencias.
nacionalismo. En primeiro lugar, as potencias europeas,
exacerbadas polos conflitos coloniais e pola defensa dos (Segue na páxina 7-27)
METODOLOXÍA 7-5
Páxs 146 e 147
2. O DESENVOLVEMENTO DA GUERRA
O estalido da guerra principais no encerado:
■ Para empezar, observaremos a imaxe e pediré- − A construción de trincheiras e a inmobilización

das frontes, pola dificultade de gañarlle terreo ao
moslles aos alumnos e ás alumnas que identifiquen os
inimigo.
personaxes que aparecen e a quen representan.
− A entrada de novos contendentes: Turquía e Bulgaria
A continuación, leremos o texto e resolveremos as para os Imperios Centrais e Italia e Romanía para a
actividades 1 e 2 Entente.
Despois observaremos o gráfico: A extensión..., e Acto seguido, analizaremos o mapa: O desenvolvemento
realizaremos a actividade 3. da guerra..., e resolveremos a actividade 4.
A guerra de movementos 1917, a entrada dos EE.UU. e o fin da guerra

■ Posteriormente, tras ler o texto formularemos as ■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais no
seguintes cuestións: encerado:
− En que consistía a táctica dos alemáns para gañar a
− A retirada de Rusia da guerra, inmersa no proceso
guerra rapidamente?
revolucionario, coa firma de Brest-Litovsk.
− Cando se parou o avance dos exércitos alemáns?
− A entrada dos Estados Unidos na guerra ao lado de
− Como foi a evolución bélica na fronte oriental durante Triple Entente, que compensou o abandono ruso.
estes anos?
− As derrotas militares da Triple Alianza e as revoltas
en Alemaña obrigaron a firmar o armisticio.
A guerra de trincheiras
Leremos o texto: Os Estados Unidos.... e preguntaremos:
■ En primeiro lugar observaremos a imaxe e
pedirémoslles aos alumnos que describan as condicións − Que motivos expón o presidente Wilson para a
entrada na guerra dos Estados Unidos na guerra?
de vida nas trincheiras.
− Para acabar, resolveremos a actividade 5.
A continuación, leremos o texto e anotaremos as ideas
7-6 METODOLOXÍA
Páxs 146 e 147

■ Act. 4. Elaborar un texto descritivo utilizando o voca- Os alumnos e as alumnas encontrarán un mapa con-
bulario propio das ciencias sociais. ceptual sobre a Primeira Guerra Mundial no seguinte
■ Act. 5. Xustificar o uso da expresión mundialización do enlace:
conflito en referencia ao desenvolvemento da Gran http://www.tiching.com/74561
Guerra.
APRENDER A APRENDER Pedirémoslles que consulten os enlaces que se refiren

ás fases do conflito. Unha vez que terminen de ler os
■ Acts. 1 a 5. Resumir os contidos estudados no textos asociados, poderán contestar, de forma individual,
apartado mediante as respostas ás preguntas formu- as seguintes preguntas:
ladas coa finalidade de facilitar a súa aprendizaxe.

− Cando tivo lugar a primeira fase da guerra? Como se
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA coñece? Resume os principais movementos e
batallas nas frontes occidental e oriental.
■ Act. 4. Localizar xeograficamente, grazas á axuda do
mapa: O desenvolvemento..., as fases da guerra e as súas − Por que a segunda fase da guerra se coñece como
batallas. guerra de posicións ou trincheiras? Cando tovo
lugar?
AUTONOMÍA E INICIATIVA PERSOAL − Que características tivo a segunda fase do conflito?
■ Act. 1. Argumentar de forma lóxica e coherente a pro- Cales foron as batallas máis destacadas?
pia resposta, en función dos coñecementos adquiridos − Por que 1917 foi un ano de crise no desenvol-
até o momento. vemento da guerra? Que características comúns tivo
en todos os países participantes na contenda?
− Que potencia se incorporou ao teatro bélico en 1917?
 A actividade 1 de Reforzo permitirá consolidar o E cal o abandonou en 1918?
coñecemento dos feitos concretos que fixeron estalar a
− Como se desenvolveu a fase final do conflito?
Primeira Guerra Mundial.

a Alemaña (4 de agosto) porque durante as primeiras
Páxinas 146 e 147 campañas os exércitos alemáns, co fin de rodear os
franceses, invadiron Bélxica, país aliado de Gran
1. O episodio que actuou como detonante da Primeira Bretaña e Francia.
Guerra Mundial foi o asasinato do arquiduque Francis-
4. As principais fases da Gran Guerra son: o inicio do
co Fernando, herdeiro ao trono do Imperio austro-
conflito durante o verán de 1914; a guerra de trincheiras,
húngaro, e a súa esposa a arquiduquesa en Saraxevo o
desde a primeira batalla de Marne (setembro de 1914)
28 de xuño de 1914, a mans dun mozo estudante
até a Paz de Brest-Litovsk (marzo de 1918), durante esta
nacionalista serbio. A partir deste momento Austria
etapa houbo o Tratado de Londres (1915), a Batalla de
declaroulle a guerra a Serbia co fin de acabar con ela e
Verdún (1916), a Revolución Rusa e o seu abandono do
estender o seu dominio nos Balcáns. O mecanismo das
conflito (1917) e a entrada ao conflito dos EE.UU.
alianzas militares e os intereses contrapostos das
(1917); a grande ofensiva alemá finalizada coa segunda
potencias non tardarían en converter un conflito
Batalla do Marne (1918); e o fin da Gran Guerra co
orixinado nos Balcáns, nunha guerra europea.
Armisticio de Compiègne e o Tratado de Versalles
2. Os Balcáns eran unha zona de expansión para Austria- (1919).
Hungría, na que entraba en conflito con Rusia. Alemaña,
5. En 1917 a intervención dos Estado Unidos produciu un
tamén con intereses económicos na zona, apoiou os seus
envorcamento na guerra. A súa potencia industrial e
aliados austro-húngaros para acabar coa emerxente
militar desequilibrou a situación a favor dos Aliados.
Serbia e frear os intereses rusos. á vez, o enfrontamento
Ademais, aínda que xa se loitaba nas colonias (África,
nos Balcáns servía de pretexto para desencadear a guerra
Oriente Medio, Pacífico), a presenza dos Estados Unidos
en Occidente.
supuxo a definitiva mundialización do conflito.
3. Austria declaroulle a guerra a Serbia (28 de xullo).
Rusia inteveu contra Austria (30 de xullo) para protexer
Serbia, e Alemaña, aliada de Austria, declaroulle a
guerra a Rusia (1 de agosto) e Francia (3 de agosto).
nunha semana Gran Bretaña tamén lle declarou a guerra
METODOLOXÍA 7-7
Páxs 148 e 149
3. OS SOLDADOS NA FRONTE
A. O sufrimento humano Dix para remarcar o horror do uso do gas como arma de
guerra.
■ En primeiro lugar leremos o texto introdutorio e antes
de iniciar a exposición e para recordar as características Acto seguido leremos os dous textos do apartado: Fame
da guerra de trincheiras estudada no apartado anterior, e suciedade, e pedirémoslles aos alumnos que describan
formularemos estas preguntas: as condicións de vida dos soldados.
− En que anos se desenvolveu a guerra de trincheiras? Leremos o texto: Atender..., observaremos a imaxe e
remarcaremos o papel de médicos e enfermeiras na
− Cales foron as batallas máis importantes?
asistencia aos feridos, ademais de organizacións como a
− Que consecuencias tivo no avance das frontes e a Cruz Vermella.
conquista de terreo a creación de trincheiras?
− Cantas baixas se produciron neste período? B. A vida na trincheira: resistir e atacar
A continuación observaremos a imaxe: Unha trincheira..., ■ Leremos o texto e anotaremos no encerado as ideas
e pedirémoslle ao alumnado que identifique cada un dos clave:
seus elementos. Acto seguido resolveremos a actividade − A rutina diaria dos soldados consistía en resistir os
1. ataques da artillería inimiga protexidos nas trin-
Despois, leremos o texto do apartado: Artillería..., o texto cheiras.
de Poisot Mon journal..., observaremos os datos da − Periodicamente, a infantería abandonaba as trinchei-
batalla de Verdún e formularemos as seguintes ras e intentaba avanzar a campo aberto.
preguntas: Despois leremos o texto: Un ataque..., e formu-
− Que consecuencias tivo a Segunda Revolución larémoslles aos alumnos a seguinte cuestión:
Industrial sobre a fabricación de armamento? − Cal é a sensación que che produce o relato?
− Cal foi o efecto do emprego de novas armas? Para finalizar, realizaremos as actividades 2 e 3 a xeito
Seguiremos coa lectura do texto de Remarque: Sen de síntese.
novidade..., e observaremos a imaxe de Tropas... de Otto
7-8 METODOLOXÍA
SOCIAIS E CÍVICAS Viaxamos pola Internet
Páxs 148 e 149

■ Act. 3. Empatizar co sufrimento humano que supón A evolución bélica da Primeira Guerra Mundial viuse
calquera guerra, poñéndose na pel dun soldado da condicionada polo desenvolvemento tecnolóxico iniciado
Primeira Guerra Mundial, obrigado a vivir no horror das coa Revolución Industrial, que cambiou totalmente a
trincheiras. forma de facer a guerra. O alumnado poderá consultar o
■ Acts. 1-3. Coñecer as características da vida cotiá na seguinte enlace para coñecer estas novidades:
fronte durante a Primeira Guerra Mundial. http://www.tiching.com/748185
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA Unha vez que terminen de ler o texto, comentarémolo en

■ Acts. 1-2. Elaborar textos descritivos, a partir da voz alta mediante as seguintes preguntas:

observación dunha ilustración e da información que nos − Por que a Primeira Guerra Mundial foi unha guerra
proporciona o texto, utilizando o vocabulario propio das total? Con que argumentos o xustifica o artigo?
ciencias sociais. − Como influíron as novidades tecnolóxicas no
■ Act. 3. Realizar unha redacción sobre as característi- desenvolvemento da guerra por terra? Como
cas da vida na fronte durante a Primeira Guerra Mundial. cambiaron as batallas terrestres?
− Que invento substituíu con mellores resultados o
DIXITAL labor ao que quedara relegada a cabalaría?
■ Act. 1. Interpretar a información que proporciona un − Que país posuía a mellor flota naval? En que
debuxo esquemático sobre unha trincheira. escenarios marítimos se desenvolveu o conflito?
− Cal foi a misión inicial dos avións na guerra? Como
se ampliou posteriormente este labor?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA − Que "batalla" se librou na retagarda? Explica como
participou España deste "combate".
coñecementos sobre a vida nas trincheiras.

gases que acababan coa vida daqueles que non a tiñan.
Páxinas 148 e 149
2. No asalto a unha trincheira os soldados debían saír das
1. O sistema de trincheiras consistía en posicións excava- súas trincheiras, atravesar un espazo baleiro ata chegar
das no chan, detrás dun campo de arames nas que se ao campo inimigo, atravesar os arames e enfrontrase aos
situaban os soldados que disparaban con armas cubertos ocupantes da trincheira inimiga. Durante este traxecto os
polo terreo e sacos de area para evitar os disparos soldados recibían fogo inimigo desde que saían da súa
inimigos. trincheira ata que chegaban á inimiga, polo que moitos
soldados morrían no asalto.
As trincheiras comunicábanse entre si con outras
instalacións que se encontraban no subsolo. Tratábase de Os asaltos de trincheiras eran habitualmente un fracaso,
refuxios que se utilizaban para o descanso dos solda- preferíndose manter a posición que se tiña consolidada.
dúas, hospitais para atender os feridos, postos de mando Ante un ataque inimiogo utilizábanse as armas
e o almacén das municións. defensivas, en especial as metralladoras e cavábanse
diversos grupos de trincheiras para dificultar o avance
Entre as armas que se distinguen no debuxo figuran os inimigo.
fusís, as metralladoras, os canóns, os tanques e os
avións. Os tanques e os avións eran un armamento novo En caso de chegar ao combate corpo a corpo
pero pouco eficaces. A artillería foi o armamento máis empregábase a baioneta e incluso a pa e o pico de man
importante. A metralladora era un arma defensiva moi da dotación persoal dos soldados de infantería.
utilizada nas trincheiras que acabara coas cargas de
3. Resposta persoal.
cabalaría. En artillería fabricáronse canóns novos e máis
poderosos utilizados para bombardear as posicións
inimigas e intentar debilitalas, para posteriormente
atacalas.
No equipo dos soldados distínguese o casco, os fusís, as
granadas de man e as máscaras antigás. Estas últimas
eran moi necesarias cando se producía un ataque con
METODOLOXÍA 7-9
Páxs 150 e 151
4. UNHA GUERRA TOTAL
A implicación da poboación civil Propaganda e control da opinión

■ En primeiro lugar, leremos o texto e formularemos a ■ Observaremos as imaxes do cartel americano, do
seguinte pregunta: cartel británico e do cartel de recrutamento de 1916 e
− Por que se denominou a Gran Guerra a guerra de pedirémoslles ás alumnas e aos alumnos que interpreten
1914-1918? a mensaxe que transmite cada un deles.
A continuación, leremos o texto, anotaremos as ideas Acto seguido, leremos o texto e resolveremos a activi-
principais no encerado e resolveremos as actividades 1 e dade 3
2:
A continuación leremos o apartado: A economía..., e
− Un novo tipo de exército nacional xurdido coas anotaremos as ideas principais no encerado:
revolucións do século XIX implicou a participación de − Os gobernos instauraron economías de guerra nas
civís na guerra. que a industria se puxo ao seu servizo.
− A maior facilidade de desprazamento dos exércitos − O custo económico da guerra supuxo o endebe-
propiciou un dos primeiros grandes movementos de damento dos gobernos. Os aliados fixérono cos
refuxiados motivados por un conflito bélico no mundo Estados Unidos.
contemporáneo.
Despois observaremos a imaxe do cartel francés e o
− A industria púxose ao servizo da guerra, e mulleres e cadro: O esforzo bélico, para ilustrar as ideas expostas.
homes en idade non militar participaron na produción
de munición, armamento e avituallamento. A continuación, leremos o texto O papel..., observare-
mos a imaxe: Mulleres traballando... e Manifestación..., e
■ Acto seguido, leremos o texto: A contribución..., resolveremos a actividade 4.
observaremos a imaxe do cartel de 1917 e pedirémoslles
Como conclusión resolveremos a actividade 5.
aos alumnos que describan o papel das colonias na
guerra europea.
7-10 METODOLOXÍA
Páxs 150 e 151

■ Acts. 1-4. Elaborar textos descritivos utilizando o As mulleres asumiron novos roles sociais debido á
vocabulario propio das ciencias sociais que sinteticen os Primeira Guerra Mundial. Para falar deles, pedirémoslle
coñecementos adquiridos neste apartado. ao alumnado que observe o seguinte cartel e a súa
■ Act. 5. Xustificar o sentido da expresión "guerra total" descrición:
e expor por que se lle aplica á Primeira Guerra Mundial. http://www.tiching.com/748187
APRENDER A APRENDER Unha vez que consulten o enlace, pedirémoslles que

■ Acts. 1 a 5. Resumir os contidos estudados no busquen máis información na Internet para poder contes-
apartado mediante as respostas ás preguntas formu- tar, de forma individual, as seguintes preguntas:

ladas coa finalidade de facilitar a súa aprendizaxe. − Cando e por quen foi publicado este cartel? Que
obxectivo cres que perseguía?
AUTONOMÍA E INICIATIVA PERSOAL − Que tarefas realiza cada unha das mulleres repre-
■ Act. 5. Argumentar de forma lóxica e coherente a sentadas no cartel?
propia resposta, en función dos coñecementos adquiridos − Como podes relacionar estas tarefas cos novos roles
na dobre páxina. da muller durante a Primeira Guerra Mundial?
■ Acts. 1 a 5. Autoavaliar a propia aprendizaxe, tomando − Por que a muller se incorporou á vida laboral na
conciencia do que se sabe e do que falta por aprender. retagarda? Que postos de traballo foron ocupados
por mulleres?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA − Que relación existe entre a mobilización laboral das
mulleres durante o conflito e o seu acceso ao dereito
a voto?
coñecementos sobre o papel da muller na Primeira
Guerra Mundial. − As mulleres tamén estiveron presentes na fronte de
combate? En calidade de que?

homes en idade militar, producíronse enseguida
Páxinas 150 e 151 problemas de abastecemento e apareceu a fame.
3. As novas técnicas de propaganda permitiron mobilizar a
1. Na Primeira Guerra Mundial combateu un novo tipo de
opinión pública utilizando de forma recorrente a
exército nacional, xurdido das revolucións do século
exaltación da patria e o odio ao inimigo como forma de
XIX, que implica non mercenarios ou voluntarios, senón
comprometela activamente no esforzo bélico.
o groso da poboación civil masculina. O resto da
poboación masculina en idade non militar e as mulleres 4. Durante a Gran Guerra outorgúselles un novo papel ás
traballaron de forma masiva na industria de guerra e no mulleres, animándoas a traballar en fábricas, hospitais,
avituallamento dos combatentes. Ademais, o esforzo de etc. A incorporación das mulleres ao mundo laboral
guerra implicou non só todos os recursos e poboación contribuíu a aumentar a súa responsabilidade e indepen-
das potencias belixerantes senón tamén das súas dencia, e deulles un novo papel social. Isto fixo que as
colonias, que proporcionaron recursos económicos e mulleres tomaran consciencia de que posuían as mesmas
tropas coloniais. capacidades que os homes pero non os mesmnos
dereitos, por exemplo o dereito ao voto. A
2. A poboación civil participou activamente na guerra. Por
reivindicación deste dereito deu orixe aos movementos
un lado, traballando na industria bélica e contribuíndo á
sufraxistas, que sustentaron as súas demandas na
economía de guerra (homes en idade ou militar e
importancia da contribución das mulleres ao esforzo
mulleres); por outro lado, a guerra afectou directamente
bélico.
a retagarda que se converteu en obxectivo militar
(bombardeos e ataques aéreos), o cal deu orixe a un dos 5. A I Guerra Mundial foi considerada como unha “guerra
primeiros grandes movementos de refuxiados motivado total” porque supuxo a mobilización de todos os recur-
por un conflito bélico no mundo contemporáneo. Por sos e a implicación de toda a poboación, civil e militar.
outra parte, dado que as necesidades da guerra eran Afectou non só os combatentes nas frotes, senón tamén
prioritarias, a produción de bens de consumo resentiuse as respectivas retagardas. Por primeira vez a guerra
e a escasez converteuse en habitual. Á súa vez, dado que combateuse en todos os mares e continentes.
gran parte da poboación europea xa vivía en cidades e o
campo quedou desatendido pola mobilización dos
METODOLOXÍA 7-11
Páxs 152 e 153
5. POR QUE SE PRODUCIU UNHA REVOLUCIÓN…?
A. Un imperio autocrático − Onde empeza a xurdir o proletariado industrial?

■ Para empezar leremos o texto introdutorio como Despois fixarémonos no gráfico: Crecemento do
recordatorio da trascendencia da Primeira Guerra movemento obreiro.
Mundial na política europea e leremos as preguntas para
situar os alumnos nos porqués da revolución. C. A oposición ao tsarismo
Acto seguido leremos o texto, anotaremos as ideas ■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no
principais no encerado: encerado:
− O tsarismo era unha autocracia baseada no poder ab- − Onde aparecen os primeiros grupos de oposición?
soluto e no control do Imperio pola burocracia e o − Que ideas se difundiron entre os obreiros industriais?
exército. Que partido apareceu? Quen o liderou?
− A igrexa ortodoxa constituía un dos grandes piares − Que partidos liberal burgueses apareceron?
ideolóxicos do réxime.
Acto seguido, fixarémonos no gráfico: Os grupos políticos
Despois, observaremos a imaxe: O tsar Nicolás II..., e en Rusia, e na imaxe de León Trotski.
pedirémoslles aos alumnos que describan cales son os
Despois, leremos o texto: A revolta..., e pedirémoslles
símbolos de poder que ostentan.
aos alumnos que describan os feitos e que resolvan as
Logo, observaremos a imaxe: Procesión de..., e re- actividades 2 e 4.
marcaremos as diferenzas sociais e o poder da Igrexa.
Finalizaremos este apartado resolvendo a actividade 1. D. A conxuntura da Primeira Guerra Mundial
■ Proseguiremos coa lectura do texto e a análise do
B. Unha agricultura feudal e unha industria... esquema: O Imperio ruso..., para situar as consecuen-
cias da conxuntura da Primeira Guerra Mundial na
■ Leremos o texto e preguntaremos:
política rusa.
− Que significa que os campesiños estaban sometidos
Para finalizar, realizaremos a actividade 3.
a un réxime feudal?
7-12 METODOLOXÍA
Páxs 152 e 153

■ Acts. 1-2. Utilizar con corrección o vocabulario propio Para reforzar o coñecemento da revolta de 1905 na
das ciencias sociais incorporado neste apartado para Rusia tsarista, os alumnos e as alumnas poderán
describir o contexto sociopolítico ruso previo ao estalido consultar o seguinte enlace:
da Revolución de 1917.
■ Acts. 4. Elaborar un comentario a xeito de informe
sobre o Partido Obreiro Socialdemócrata Ruso. Unha vez que terminen de ler o texto, consultando os
documentos e enlaces propostos e navegando tamén
APRENDER A APRENDER pola páxina referida ás consecuencias da revolta,
■ Acts. 1 a 3. Resumir os contidos estudados no poderán contestar, de forma individual, as seguintes

apartado mediante as respostas ás preguntas formu- preguntas:
ladas coa finalidade de facilitar a súa aprendizaxe. − Por que estalou unha revolta en 1905 en Rusia?
Comenta as súas causas profundas e os feitos con-
DIXITAL cretos cos que estalou o proceso revolucionario.
■ Act. 3. Interpretar a información presentada en forma − Que pretendían conseguir coa revolta os seus instiga-
de esquema. dores? Que grupos sociais apoiaron o movemento?
− Como reaccionou o tsar ás protestas? Resume os
■ Act. 4. Buscar información na Internet sobre o Partido
puntos principais do Manifesto de Outubro.
Obreiro Socialdemócrata Ruso, seleccionando a máis rele-
vante e confiable para poder redactar un informe. − Cales foron as consecuencias políticas da Revolución
de 1905?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA − Que consecuencias económicas e sociais tivo a
Revolta de 1905?
 A actividade 2 de Reforzo permitirá reforzar os
coñecementos acerca do desenvolvemento cronolóxico
da Revolución Rusa.

En 1905 estalou unha revolución que esixía o fin da
Páxinas 152 e 153 autocracia. A represión (Domingo Sanguento) non freou as
protestas, e o tsar comprometeuse a convocar eleccións
1. A Rusia tsarista estaba gobernada por un tsar que conta- para elixir un Parlamento (Duma) e propiciar unha reforma
ba co poder absoluto. Era un réxime autocrático que agraria. Nada disto se cumpriu: o tsar clausurou a Duma e
contaba co apoio dunha fiel burocracia, un poderoso continuou gobernando de forma autocrática.
exército e a Igrexa ortodoxa. A economía, unha das máis
A participación rusa na Gran Guerra amosou a
atrasadas de Europa, baseábase na agricultura. A maioría
incapacidade do tsarismo para facerlle fronte á situación.
da poboación eran campesiños sometidos a un réxime
cun exército mal preparado e armado, unha industria de
case feudal. O proceso de industrialización estaba
guerra insuficiente e uns trasportes ineficaces, os
iniciándose e propiciou o xurdimento dun cuantioso
desastres militares sucedéronse. cos recursos
proletariado, pero o escaso crecemento da burguesía
económicos do país dedicados á guerra, a miseria e a
pola elevada presenza de investimentos estranxeiros.
fame apareceron nas cidades. A finais de 1916, o
A situación de Rusia contrastaba vivamente coa das descrédito do tsarismo era total. Enormes protestas
sociedades da Europa Occidental, plenamente populares amosaron a oportunidade de acabar co réxime.
industrializadas e urbanas, e con sistemas de goberno
practicamente democráticos. 3. O Imperio ruso tiña unha estrutura autocrática, represiva e
con grandes desigualdades sociais. Os grandes reveses na
2. Os primeiros grupos de oposición ao tsarismo, Guerra Mundial, froito dunha mala dirección no alto
populistas e anarquistas, xurdiran no século XIX. En mando e a carestía de alimentos causada por unha
1898 fundárase o Partido Obreiro Socialdemócrata economía de guerra acrecentaron os motíns no exército e o
Ruso, de tendencia marxista e cunha forte presenza entre descontento dos campesiños e dos obreiros, as capas sociais
o proletariado industrial. Pola súa parte, a principios do máis desfavorecidas. Todo isto supuxo o caldo de cultivo
século XX fundouse un partido liberal-burgués, o para a revolución en Rusia.
Partido Democrático Constitucionalista (“cadetes”), e o (Segue na páxina 7-27)
Partido Socialista Revolucionario (“eserista”), con
grande influencia entre os campesiños.
METODOLOXÍA 7-13
Páxs 154 e 155
6. A REVOLUCIÓN RUSA
A revolución de febreiro de 1917. Caída do... − En outubro de 1917 os bolxeviques co apoio dos
■ En primeiro lugar, leremos o texto, observaremos a soviets subleváronse contra o goberno e proclamaron
un goberno obreiro presidido por Lenin.
imaxe: Manifestación..., anotaremos as ideas principais
no encerado e realizaremos a actividade 1: − Tomáronse medidas como a expropiación de terras e
a firma do Tratado de Brest-Litovsk con Alemaña.
− En febreiro de 1917, tras unha folga xeral e o amo-
tinamento nos cuarteis, o tsar abdicou e proclamouse − En novembro de 1917 celebráronse eleccións para a
unha república dirixida por un goberno provisional Asemblea Constituínte, finalmente disolta por Lenin.
comprometida coa transformación de Rusia nunha Acto seguido, leremos o texto: As primeiras medidas...
democracia parlamentaria. para ilustrar as ideas expostas.
− O novo goberno iniciou unha serie de reformas, pero ■ A continuación, leremos o apartado: A guerra civil...,
mantivo os seus compromisos na guerra. O descon- formularemos as seguintes preguntas, observaremos a
tento popular aumentaba e os soviets empezaron a imaxe do tsar e resolveremos as actividades 4 e 5:
pedir a destitución do goberno.
− A quen representaba o exército branco? E o
A revolución de outubro. Os bolxeviques... vermello?
− Cal foi o resultado da guerra civil?
■ Posteriormente, leremos o primeiro parágrafo do texto
para coñecer o significado das Teses de abril Acto seguido leremos o texto: O poder..., e pedirémoslles
propugnadas polo líder dos bolxeviques, Lenin e aos alumnos que describan as características do poder
resolveremos a actividade 2. bolxevique e as consecuencias do seu ascenso.
Acto seguido, leremos o texto Lenin para profundar na Seguiremos coa observación do mapa: Repúblicas
figura do líder bolxevique. soviéticas..., a lectura do texto que o acompaña e do
texto: A Constitución... Despois pedirémoslles aos
A continuación, leremos os parágrafos restantes,
alumnos que describan a organización territorial e política
formularemos as ideas principais e resolveremos a
da URSS descrita nos documentos.
actividade 3:
7-14 METODOLOXÍA
Páxs 154 e 155

■ Acts. 1-5. Utilizar con corrección os conceptos relacio- Para reforzar o coñecemento da guerra civil rusa, os
nados coa Revolución Rusa incorporados neste apartado alumnos e as alumnas poderán consultar o seguinte
para elaborar as respostas ás actividades. enlace:
■ Act. 5. Elaborar un texto descritivo utilizando o http://www.tiching.com/74594
vocabulario propio das ciencias sociais que sintetice as
ideas principais estudadas neste apartado. Lerán os tres textos incluídos no apartado "O comunismo
de guerra". Despois da súa lectura atenta, contestarán,
APRENDER A APRENDER de forma individual, estas preguntas:
■ Acts. 1 a 5. Resumir os contidos estudados no − Periodiza a etapa coñecida como o "comunismo de

apartado mediante as respostas ás preguntas formu- guerra".
ladas coa finalidade de facilitar a súa aprendizaxe. − Que bandos se enfrontaron na guerra civil rusa? Por
que a vitoria final foi para os bolxeviques?
AUTONOMÍA E INICIATIVA PERSOAL
− Que outros conflitos bélicos tiveron lugar neste
■ Act. 5. Argumentar de forma lóxica e coherente a período? Que consecuencias acarrearon?
propia resposta, en función dos coñecementos adquiridos − En que medidas económicas e sociais se concretou o
na dobre páxina. "comunismo de guerra"?
■ Acts. 1 a 5. Autoavaliar a propia aprendizaxe, tomando − Cales foron os resultados da política económica
conciencia do que se sabe e do que falta por aprender. imposta durante a guerra civil?
− Que procesos políticos tiveron lugar durante esta
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA etapa?
 A actividade 2 de Reforzo permitirá reforzar os
coñecementos acerca do desenvolvemento cronolóxico
da Revolución Rusa.

campesiños, cederlles a dirección das fábricas aos
Páxinas 154 e 155 obreiros, nacionalizar a banda e recoñecer as nacio-
nalidades do Imperio.
1. En febreiro de 1917 produciuse unha gran manifestación
3. O 25 de outubro de 1917 os bolxeviques, co apoio dos
en Petrogrado, unha folga xeral e diversos amo-
soviets e a súa milicia armada, a Garda Vermella,
tinamentos nos cuarteis que fixeron que o tsar abdicara.
ocuparon Petrogrado, tomaron o Palacio de Inverno e
O seu réxime foi substituído por unha república dirixida
destituíron o goberno provisional. Inmediatamente
por un goberno provisional que se comprometeu a
instituíuse un goberno obreiro presidido por Lenin, que
convocar eleccións para converter Rusia nunha
decretou as primeiras medidas revolucionarias: expro-
democracia parlamentaria.
piación de terras para repartilas entre os campesiños,
O novo goberno, dominado polos partidos burgueses, control obreiro das fábricas e firma do Tratado de Brest-
iniciou unha serie de reformas políticas e sociais. Pero Litovsk (1918) con Alemaña, polo que Rusia
ao mesmo tempo decidiu manter os compromisos cos abandonaba a guerra e sufría grandes perdas territoriais.
seus aliados na guerra. Isto impedía acabar coa guerra,
En novembro de 1917 celebráronse as eleccións para a
mellorar as condicións de vida da poboación e iniciar a
Asemblea Constituínte que convocara o goberno
esperada reforma agraria.
provisional. Os bolxeviques, aínda que triunfaron nas
O descontento popular aumentou, e os soviets, que cidades e zonas industriais, só obtiveron o 25% dos
pedían a retirada da guerra, empezaron a esixir a escanos. Ante o temor de que os grupos contrarios á
destitución do goberno. A unidade que permitira o revolución se impuxeran na Duma, Lenin disolveu a
triunfo da revolución de febreiro rompíase e xerábanse Asemblea e púxolle fin ao pluralismo político na nova
unha dualidade de poderes que enfrontaba o goberno Rusia soviética.
provisional e os soviets.
4. A principios de 1918, os partidarios da volta do tsarismo
2. Nas Teses de Abril, Lenin establece o plan de acción dos (terratenentes, exército...) ou do liberalismo (burguesía)
bolxeviques: derrocar o goberno provisional e instaurar erguéronse en armas contra o goberno...
un goberno de soviets de obreiros, campesiños e
soldados, saír da guerra, repartir as terras entre os
METODOLOXÍA 7-15
Páxs 156 e 157
7. EUROPA, AO FINALIZAR A GUERRA
O desastre demográfico e económico − Nin os vencidos nin a URSS se integraron na

■ En primeiro lugar, leremos o texto, anotaremos as Sociedade de Nacións.
ideas principais e resolveremos a actividade 1: A continuación observaremos a imaxe da revista: J'ai vu,
− A guerra provocou un retroceso demográfico e pedirémoslles aos alumnos que interpreten a mensaxe.
xeralizado e significou a perda definitiva da Acto seguido leremos o texto: A Sociedade...,
hexemonía europea na economía mundial. pedirémoslles aos alumnos que resuman o seu contido e
− Os Estados Unidos foron os beneficiarios da guerra e realizaremos a actividade 2.
a súa economía converteuse no líder das finanzas Despois leremos o apartado: Os Tratados..., e
mundiais. formularemos as seguintes preguntas:
Acto seguido, analizaremos os datos do gráfico: Vítimas − Baixo que principio conformaron o novo mapa de
da..., para que os alumnos tomen conciencia da Europa os tratados de paz?
magnitude do desastre demográfico. − Que conflitos provocou?
A organización da paz Logo, leremos os textos: O Tratado... e As repara-

cións..., para profundar nas condicións impostas aos
A continuación leremos o texto, anotaremos no encerado vencidos.
as ideas clave
Acto seguido, analizaremos o mapa Fronteiras... e a
− A conferencia de París de 1919 estableceu as condi-
información que o complementa e resolveremos a acti-
cións da paz cunha serie de tratados entre os que
vidade 4.
destaca o Tratado de Versalles, que supuxeron a
remodelación das fronteiras europeas Novos problemas, novos conflitos
− A proposta do presidente estadounidense Wilson (14
■ Leremos o texto, para analizar as consecuencias das
puntos de Wilson) creouse a Sociedade de Nacións
condicións impostas aos vencidos e do novo escenario
que debía, como organización internacional, garantir a
creado pola Revolución rusa.
paz e a cooperación entre os Estados.
7-16 METODOLOXÍA
Páxs 156 e 157

■ Act. 4. Desenvolver a sensibilidade e a creatividade Para reforzar o coñecemento da postura dos países
para recoñecer os asuntos que quedaron pendentes tras vencedores tras a Primeira Guerra Mundial, os alumnos
a Primeira Guerra Mundial e que levaron a unha nova e as alumnas poderán consultar o seguinte enlace:
conflagración bélica a partir de 1939.
DIXITAL
Unha vez que terminen de ler o texto, poderán con-
■ Acts. 1, 2 e 4. Interpretar e combinar o uso das testar, de forma individual, as seguintes preguntas:
diferentes fontes primarias e secundarias desta dobre
− Que países participaron na Conferencia de París?
páxina para solucionar as actividades.
Que personaxes dirixiron as negociacións?

■ Act. 3. Interpretar a información disposta nun mapa − Que afirmaban os Catorce puntos de Wilson? Que
acerca das novas fronteiras europeas tras a Primeira pretendía Alemaña?
Guerra Mundial.
− Defendían os países vencedores as mesmas postu-
ras ou había diverxencias entre eles?
APRENDER A APRENDER
− Resume as principais aspiracións de cada país
■ Act. 4. Buscar explicacións multicausais para vencedor tras a Primeira Guerra Mundial.
comprender as razóns que conduciron ao conflito que
azotou a humanidade a partir de 1939. − Que papel xogaron os países perdedores nos
tratados de paz? Que che parece isto?
■ Acts. 1 a 4. Autoavaliar a propia aprendizaxe, tomando
conciencia do que se sabe e o que falta por aprender.
Para garantir a paz e a cooperación entre os Estados, o

Páxinas 156 e 157 presidente estadounidense Wilson propuxo a creación
dunha Sociedade de Nacións (SDN). As condicións
1. A guerra causou arredor de dez millóns de soldados
impostas nos tratados de paz levaron a que os vencidos
mortos en combate: A estas cifras hai que engadirlles
non se integraran na SDN. Tampouco o fixo a URSS
tamén as vítimas civís, o que provocou un retroceso
ni,n ao final, os EE.UU. A SDN acabou sen ningunha
demográfico xeralizado.
influencia na política internacional.
Economicamente a Gran Guerra supuxo unhas perdas
materiais que empobreceron os Estados afectados e que 3. Tras a Primeira Guerra Mundial, o Imperio austro-
xeraron unha grande inflación. Europa perdía defini- húngaro fragmentouse en Checoslovaquia, Austria e
tivamente a hexemonía. Os países máis afectados foron Hungría. Ademais, extensións dos seus antigos
Francia e Alemaña, e en menor medida Bélxica. O país territorios pasaron a formar parte de Polonia, Romanía,
que más se beneficiou foi EE.UU. o seu PIB duplicouse Iugoslavia e Italia. O Imperio turco perdeu as súas
nos anos de guerra e o dólar converteuse en moeda de posesións en Oriente Medio a favor de Francia e
referencia nas transaccións internacionais, ademais de Inglaterra viu aínda máis reducido o seu territorio
actuar como acredor dos países europeos fortemente europeo, con cesións a Grecia e Italia. Ao pouco tempo,
endebedados a causa da guerra. desaparecía o Sultanato substituído por unha república.
2. En xaneiro de 1919 inaugurouse a Conferencia de París, 4. Alemaña considerou o Tratado de Versalles como unha
que pretendía establecer as condicións de paz. Os humillación que acabaría por exacerbar o seu
Tratados que lle puxeron fin á Primeira Guerra Mundial nacionalismo e o desexo de desquite.
foron os de Saint-Germain, con Austria, Trianon, con
Hungría, Neuilly, con Bulgaria, Sèvres, con Turquía, e Presenza de problemas nacionais non resoltos: irreden-
Versalles, con Alemaña. A esta esixíaselle o pago de tismo italiano, minorías nacionais en Europa oriental,
fortes reparacións de guerra, o seu desarmamento, a etc. que contribuirán ao crecemento das tensións.
entrega do seu imperio e perdas territoriais importantes. Existencia dun novo conflito entre o capitalismo e o
En conxutno, os tratados impuxeron a desmembración comunismo.
dos imperios e a remodelación das fronteiras europeas.
METODOLOXÍA 7-17
Páxs 158 e 159
8. AS VANGARDAS ARTÍSTICAS
A. O fauvismo Kandinsky, e pedirémoslles aos alumnos e ás alumnas

que a partir das características que presenta a sitúen nun
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e dos grupos expresionistas e que expliquen as diferenzas
formularémoslles aos alumnos as seguintes preguntas: con respecto á obra de Kirchner.
− Cal é o denominador común das Primeiras
Vangardas? C. O cubismo
A continuación leremos o texto e preguntaremos: ■ Posteriormente, leremos o texto e preguntaremos:
− Cando naceu o Fauvismo? Que o caracteriza? − Con que tradición representativa rompeu o cubismo?
A continuación, observaremos as imaxes da habitación − Cal é o principio compositivo na fase analítica do
vermella de Matisse e A ponte de Westminster de Derain, cubismo? Que novidades introduce a fase sintética en
e pedirémoslles que describan as características do canto a materiais?
movemento fauvista que aparecen nelas: uso da cor e da
liña, composición... D. O futurismo
B. O expresionismo ■ Leremos o texto e formularémoslles a seguinte

pregunta:
■ A continuación observaremos a imaxe: Torre − Que intentaban representar os futuristas nas súas
vermella... de Kirchner, e leremos o texto e formularemos obras? Como o conseguiron?
a seguinte pregunta:
A resolución da FichaArt permitiralles ás alumnas e aos
− Cres que o pintor expresionista pretende representar
alumnos aplicar os coñecementos adquiridos sobre as
de forma real a escea?
Primeiras Vangardas.
A continuación, leremos o apartado MemoArt para
Para terminar, a realización das actividades 1 e 2 permitirán
profundar nos dous camiños que segue o movemento
sintetizar as características dos movementos que integran
expresionista.
as Primeiras Vangardas e reflexionar sobre a trascendencia
Despois, analizaremos a obra: Composición IV de do tal fenómeno artístico.
7-18 METODOLOXÍA
Páxs 158 e 159

■ Acts. 5. Elaborar un texto argumentativo utilizando o Para reforzar o coñecemento do expresionismo, os
vocabulario propio das ciencias sociais e expresando de alumnos e as alumnas poderán consultar o seguinte
forma razoada os propios puntos de vista. enlace cun documento audiovisual:
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS http://www.tiching.com/81405
■ Act. FichaArt. Analizar artisticamente algunha obra Unha vez que terminen de velo, poderán contestar, de
destacada das correntes artísticas das primeiras forma individual, as seguintes preguntas:
vangardas.
− En que principio se basea o expresionismo? Que
■ Acts. 1-2. Recoñecer as características das correntes movemento foi o seu precursor?

artísticas que conforman as primeiras vangardas. − A que vocábulo remite o termo expresionismo? Por
■ Act. 2. Valorar persoalmente as correntes artísticas que?
que conforman as primeiras vangardas, expresando as − Que períodos experimentou a arte expresionista?
propias preferencias artísticas. Caracterízaos brevemente.
− Que impacto tivo a Primeira Guerra Mundial na arte
DIXITAL expresionista?
■ Act. FichaArt. Localizar na Internet unha obra destaca- − En que país se desenvolveu especialmente o expre-
da das correntes artísticas que conforman as primeiras sionismo? Que grupos se formaron? Caracteriza as
vangardas para analizala artisticamente. obras de cada un deles.

 A actividade 3 de Reforzo permitirá identificar o estilo
de diversas obras de arte das primeiras vangardas así
como os seus autores.

Caracterízase por intentar reproducir nas súas obras a
Páxinas 158 e 159 sensación de velocidade, dinamismo e cambio; para isto
inventaron unha nova técnica formal, o simultaneísmo,
1. O fauvismo achegou unha nova concepción da cor e da que consistía en repetir as imaxes sucesivamente e de
súa función dándolle total autonomía con respecto á forma superposta, creando así unha especie de secuencia
forma e á realidade. fílmica.
O expresionismo pretendía expresar os sentimentos e as 2. Os alumnos deberán reflexionar sobre a nova función da
emocións humanas e estivo integrado por dous grupos: pintura como medio de representación ante as
Die Brücke (A ponte) e Der Blaue Reiter (O xinete innovacións tecnolóxicas que empezan a competir con
azul). Die Brücke reflectiu as tensións sociopolíticas que ela na capacidade de captación e representación da
precederon a Primeira Guerra Mundial, mentres que Der realidade. Así mesmo, terán que formularse cales son os
Blaue Reiter se caracterizou polo camiño cara á novos obxectivos dos artistas no seu proceso creativo e
abstracción a partir da esquematización das formas. argumentar a súa predilección por algún dos estilos
O cubismo caracterízase pola construción xeométrica do estudados.
espazo e a sobreposición nun mesmo plano de diferentes
visións dun obxecto ou figura. Desta forma, romper co FichaArt
punto de vista único establecido pola pintura a) Os alumnos e as alumnas deberán establecer o contexto
renacentista. Distínguense dúas etapas: a fase analítica xeográfico e cronolóxico da obra seleccionada, ademais
(1907-1911) e a fase sintética (1911-1914). A fase do autor e o estilo ao que pertence.
analítica caracterízase por unha forte restrición
cromática das tonalidades e pola xeometrización b) Analizarán que e como aparece representado na obra
compositiva, mentres que na fase sintética se producen escollida, ademais da técnica, os materiais e o
grandes innovacións na variedade de materiais coa cromatismo.
introdución do collage. c) Argumentarán o motivo da elección da obra e valorarán
O futurismo exalta o poder da máquina, o movemento e as sensacións que lles produciu.
a tecnoloxía, símbolos do mundo moderno.
METODOLOXÍA 7-19
Páxs 160 a 163
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA ■ Páx. 163, Acts. 6-7. Desenvolver o gusto pola apren-
dizaxe continua realizando pequenas investigacións.
■ Páx. 160, Acts. 2, 4. Definir e comparar conceptos
clave do vocabulario propio das ciencias sociais. MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA
■ Páx. 161, Act. Aprende a... Elaborar un texto des- ■ Páx. 163, Act. 5. Situar no tempo os feitos destacados
critivo para comentar un cartel de propaganda política. do primeiro cuarto do século XX en Rusia.
■ Páx. 162, Act. 1. Ler un texto histórico e comentalo SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
coa axuda das preguntas propostas na actividade.
■ Páx. 160-163, todas as actividades. Planificar o
APRENDER A APRENDER proceso de resolución das actividades propostas,
argumentando as respostas de forma lóxica, e tomando
■ Páx. 160, Act. Completa o...; Páx. 163, Act. 5.
conciencia do grao de adquisición dos coñecementos
Organizar a información traballada no tema en forma de
traballados no tema.
mapa conceptual e de eixe cronolóxico.
■ Páx. 160, Acts. 1, 3 e Responde...; Páx. 161, Act. DIXITAL
Razoa... Sintetizar os contidos traballados neste tema ■ Páx. 163, Acts. 6, 7 e Retos... Utilizar a Internet como
mediante a resposta de diversas preguntas clave. fonte de información, sabendo localizar os datos
■ Páx. 161, Act. Aprende a... Comentar un cartel de necesarios para resolver as actividades.
propaganda política tendo en conta o seu contexto CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS
histórico.
■ Páx. 161, Act. Aprende a..., Páx. 162, Act. 2. Valorar
■ Páx. 162, Act. 3. Interpretar a información contida nun
un cartel propagandístico e unha pintura como obras de
mapa e poñela por escrito.
arte e analizalas desde unha perspectiva histórica.
■ Páx. 162, Acts. 1, 3; Páx. 163, Act. 6, 7. Analizar
■ Páx. 163, Act. 4. Identificar as bandeiras de diferentes
diversas fontes históricas primarias e secundarias e
países e comparalas coas que actualmente os
utilizalas para obter información histórica relevante.
representan.
7-20 METODOLOXÍA
A PRIMEIRA GUERRA MUNDIAL E A REVOLUCIÓN RUSA 7
Páxs 160 a 163

Páxina 160
■ A resolución da actividade 1 Fontes documentais... e
da actividade 2 Espazo e tempo... permitiranos profundar COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
en dous dos focos de conflito importantes no camiño cara
De arriba a abaixo, de esquerda a dereita, en cursiva:
á Primeira Guerra Mundial.
Carreira de armamento
A continuación, a actividade 3 Interpreta o esquema...
axudaranos a sistematizar o entramado de alianzas nos Triple Alianza
dous bandos participantes na guerra. Triple Entente
Despois a resolución da actividade 7 Busca de Francia e Alemaña
información....e da actividade 2 A arte no seu contexto...
Austria-Hungría e Serbia por Balcáns
permitiranos sensibilizar o alumnado respecto ao horror e
ao alto custo humano da guerra. Austria-Hungría e Rusia por Balcáns
A resolución da actividade 6 Fontes audiovisuais... Causas... guerras balcánicas
permitiranos profundar na creación da Sociedade de Fases. Guerra de movementos / guerra de trincheiras
Nacións, ademais de reflexionar sobre a súa utilidade. / fase final
■ A continuación, a actividade 5 Cronoloxía..., Revolución de Febreiro
permitiranos sistematizar a cronoloxía do proceso revolu-
Revolución de Outubro impulsada por bolxeviques
cionario en Rusia.
Ditadura do proletariado
Posteriormente, a actividade Aprende a...Comentar un...
ten por obxectivo introducir os alumnos na análise e Consecuencias. Elevadas perdas humana / imposición
interpretación dun documento gráfico como fonte de duras condicións aos vencidos.
histórica. 1. CONSOLIDA O APRENDIDO
Finalmente, as actividades de síntese cumpren co
a) Entre finais do século XIX e principios do XX as
obxectivo de consolidar os conceptos clave.
potencias lanzáronse a un complexo sistema de
METODOLOXÍA 7-21
alianzas militares para prepararse ante un posible se estableceron as condicións de paz.
enfrontamento. En 1882, Alemaña, Austria-Hungría e
Italia firmaron a Triple Alianza. c) A guerra supuxo unha profunda remodelación do mapa
de Europa, no que o Imperio turco desapareceu case
Francia, temerosa do poderío e do expansionismo por completo, o Imperio austrohúngaro desintegrouse,
alemán, aliouse con Rusia e mellorou as súas relacións formándose os países de Austria, Hungría,
con Gran Bretaña, deterioradas polas disputas Checoslovaquia e Iugoslavia, e con obxecto de illar a
coloniais. As tres potencias firmaron a triple Entente en Rusia revolucionaria creáronse a gran Polonia e a Gran
1907. Romanía, e constituíronse como Estados independentes
O malestar existente orixinou unha carreira de Finlandia, Estonia, Letonia e Lituania.
armamentos entre as potencias. A principios do século Entre as consecuencias sociais sobresaen o elevado
XX todos se preparaban para a guerra e calquera número de mortos, arredor duns dez millóns de soldados
incidente podía desencadear o conflito.
mortos, e no terreo económico as perdas materiais que
Cando en xuño de 1914 o herdeiro ao trono austríaco empobreceron os Estados europeos e fixeron que se
foi asasinado en Saraxevo desencadeouse o mecanis- endebedaran pola guerra, o que provocou unha crise
mo das alianzas, e os intereses contrapostos das económica e unha grande inflación.
potencias non tardarían en converter un conflito Os problemas que tivo que enfrontar a Sociedade de
orixinado nos Balcáns, nunha guerra europea. Austria
Nacións respondían á situación de miseria, débedas e
declaroulle a guerra a Serbia (28 de xullo). Rusia
intereses non cumpridos que presentaba Europa
interveu contra Austria (30 de xullo) para protexer
despois da Primeira Guerra Mundial. Ademais, nin os
Serbia, e Alemaña, aliada de Austria, declaroulle a
Estados Unidos nin os países descontentos cos
guerra a Rusia (1 de agosto) e a Francia (3 de agosto).
resultados da paz, como Italia ou Alemaña, formarán
Nunha semana Gran Bretaña tamén lle declarou a
parte da Sociedade de Nacións, o que converteu a SDN
guerra a Alemaña (4 de agosto) porque durante as
na organización dos vencedores, sen medios para
primeiras campañas os exércitos alemáns, co fin de
impor as súas decisións.
rodear os franceses, invadiron Bélxica, país aliado de
Gran Bretaña e Francia. d) Nos artigos 231 e 232 do Tratado de Versalles
b) A Primeira Guerra Mundial divídese en tres etapas: declárase que Alemaña e os seus aliados son os únicos
responsables do estalido da Primeira Guerra Mundial, e
– Guerra de movementos: ao inicio do conflito os como tales, deben comprometerse a reparar todos os
exércitos alemáns atacaron Francia, entrando por danos que lles causaron aos países aos que se
Bélxica e Luxemburgo, coa intención de vencela enfrontaron. A declaración de culpabilidade de
rapidamente e poder dirixir máis tarde todos os seus Alemaña implicaba que se lle podía esixir o pago de
esforzos á fronte rusa. Aínda que inicialmente esta fortes reparacións de guerra.
táctica pareceu funcionar, os exércitos británico e
francés conseguiron reorganizarse e deter o avance Alemaña tivo que ceder parte do seu territorio, así
alemán na batalla do Marne. Na fronte oriental os como as súas colonias. Tamén lle cedeu temporalmente
alemáns tamén avanzaron rapidamente, pero os a explotación da cunca do Sarre a Francia e tivo que
rusos reaccionaron e chegaron ás fronteiras do pagarlles reparacións de guerra aos vencedores. Perdeu
Imperio austrohúngaro. a maior parte da mariña mercante, obrigóuselle a
desarmarse e tivo que reducir o seu exército. Ademais
– Guerra de trincheiras: tras estes rápidos move-
foi considerada como única culpable da guerra e tivo
mentos as frontes inmobilizáronse. Na fronte
prohibido o seu ingreso na Sociedade de Nacións e a
occidental abríronse trincheiras desde Suíza ata o
unión con Austria. As cláusulas políticas e morais
mar do Norte. Foi unha etapa moi dura da guerra,
xustificaban a esixencia do pago das reparacións de
xa que gañar un palmo do territorio inimigo
guerra e illaban o país no ámbito internacional. Con
significaba decenas de miles de mortos. Esta
estas cláusulas, os aliados pretendían que non xurdira
situación requiriu a procura de novos aliados que
de novo unha grande Alemaña que puidera ser causa
achegaran máis soldados á guerra, entrando Italia,
doutro conflito, e recibir fortes compensacións dos
Bulgaria e o Imperio turco.
alemáns polas terribles destrucións e custos da guerra.
– Final da Guerra: co triunfo bolxevique os rusos,
En 1919 Alemaña perdeu os territorios de Alsacia e
preocupados máis polos seus problemas internos,
Lorena, o corredor de Danzig, Eupen e Malmédy, e
firmaron a paz de Brest-Litovsk con Alemaña.
Schleswig. Alsacia e Lorena integráronse en Francia, o
Pero este abandono foi compensado coa entrada
corredor de Danzig pasou a Polonia, Eupen e Malmédy
dos EE.UU. a causa do afundimento do Lusitania
incorporáronse a Bélxica e Schleswig a Dinamarca. O
por un submarino alemán. En 1918 na fronte leste
corredor de Danzig foi unha franxa de territorio que
os británicos, franceses e italianos derrotaron a
pertencía ao Imperio alemán e que se lle cedeu a
Austria e os seus aliados, polo que o Imperio
Polonia, a nova nación creada como tapón fronte a
austro-húngaro e otomán pediron un armisticio e
Rusia, para dispor dunha saída ao mar Báltico.
cesaron os combates. Posteriormente a este
armisticio tamén se sumou Alemaña. Finalmente As imposicións de tipo económico foron as que tiveron
en 1919 firmouse o Tratado de Versalles, polo que un maior impacto sobre a economía e a sociedade
7-22 METODOLOXÍA
alemás. O pago das reparacións de guerra dificultou a 2. DEFINE CONCEPTOS CLAVE
recuperación económica do país, que ao estar tan • Paz armada: anos anteriores ao conflito da Primeira
endebedado sufriu unha grande inflación. Ademais, a Guerra Mundial que reciben este nome porque se esta-
posterior crise de finais da década de 1920 afectou ban producindo unha serie de conflitos internacionais en
máis profundamente unha economía debilitada e Europa que acabarían desencadeando a guerra.
trouxo moito paro e miseria para a poboación alemá.
• Carreira de armamentos: foi un aumento da produción
O Tratado de Versalles supuxo unha imposición humi- de armamentos por parte das potencias europeas antes
llante para moitos alemáns que acabaría exacerbando o da Primeira Guerra Mundial; os Estados investiron
seu nacionalismo e o desexo de desquite no futuro. O grandes sumas de diñeiro na fabricación de novas
nazismo soubo recoller ese desexo e no seu programa armas e o fortalecemento dos exércitos.
esixiu a abolición do acordado nos tratados de paz, á
vez que reclamaba de novo a constitución dunha Gran • Reparacións de guerra: pagos monetarios ou en especia
Alemaña cos territorios que perdera polas cesións do impostos polo vencedor a un vencido para cubrir os
Tratado de Versalles. O espírito de vinganza influíu no danos e prexuízos causados durante unha guerra.
ascenso do nazismo, que foi apoiado polas súas ideas • Movemento sufraxista: movemento que promovía a
contrarias ao Tratado de Versalles. extensión do sufraxio ou dereito a votar das mulleres
• Sociedade de Nacións (SDN): organismo internacional
e) A Rusia tsarista estaba gobernada por un tsar que
creado a raíz da Conferencia de Paz de París de 1919.
ostentaba un poder absoluto. Era un réxime autocrá-
Propúñase establecer as bases para a paz e a reorga-
tico que contaba co apoio dunha fiel burocracia, un
poderoso exército e a Igrexa ortodoxa. A economía, nización das relacións internacionais unha vez fina-
unha das máis atrasadas de Europa, baseábase na lizada a Primeira Guerra Mundial. Aínda que non logrou
agricultura. A maioría da poboación eran campesiños resolver os graves problemas que se formularon na
sometidos a un réxime case feudal. O proceso de época de entreguerras, é importante porque foi a
industrialización estaba iniciándose e propiciou o primeira organización dese tipo da historia e o
xurdimento dun cuantioso proletariado, pero o escaso antecedente da ONU.
crecemento da burguesía pola elevada presenza de • Autocracia tsarista: Tipo de goberno existente a princi-
investimentos estranxeiros. pios do século XX en Rusia: o tsar tiña o poder
absoluto e gobernaba por decreto sen estar suxeito a
En 1905 estalou unha revolución en Rusia pola derrota
ningunha constitución nin ter que responder ante o
que se producira nunha guerra con Xapón e que xerou
parlamento.
un descontento entre a poboación que esixía o fin da
autocracia. • Soviets: en ruso, consello; os primeiros apareceron a raíz
da Revolución rusa de 1905. Orixinariamente o termo
f) A caída do tsarismo produciuse polos desastres facía referencia ás asembleas de obreiros, soldados e
militares rusos na Gran Guerra e pola situación de campesiños, que foron fundamentais para o triunfo da
miseria e fame na que vivía a poboación. En febreiro Revolución de Outubro de 1917.
de 1917 produciuse unha gran manifestación en Petro- • Bolxevismo: Forza política rusa que se escindiu en
grado, unha folga xeral e diversos amotinamentos que
1912 do Partido Socialdemócrata Ruso e que sostiña a
fixeron que o tsar abdicara. O seu réxime foi
necesidade dunha revolución obreira para acabar co
substituído por unha república dirixida por un goberno
tsarismo.
provisional. O goberno provisional optaba por un
réxime democrático e liberal, mentres que o partido
bolxevique o facía por un de soviets obreiros e
campesiños. Falábase dunha dualidade de poderes • Arquiduque Francisco Fernando: herdeiro do trono
porque as forzas que derrocaran o tsar non estaban imperial austro-húngaro, foi asasinado en Saraxevo por
unidas, senón que había un enfrontamento entre o un nacionalista serbio. Este feito precipitou a declara-
goberno provisional e os soviets. ción de guerra de Austria a Serbia que desencadeou a
Primeira Guerra Mundial.
g) A guerra civil rusa (1918-1921) enfrontou o Exército
Branco, formado por restos do exército tsarista e as • Guillerme II: emperador alemán, presidiu a etapa de
antigas clases privilexiadas, e o Exército Vermello, expansión alemá que converteu o país nunha potencia
formado polos bolxeviques que conseguiron imporse: mundial e que acabou na Primeira Guerra Mundial. A
O comunismo de guerra supuxo a nacionalización de derrota na Gran Guerra supuxo a súa abdicación a
toda a industria, a colectivización das terras e a obriga abolición da monarquía.
dos campesiños de entregarlle as súas colleitas ao • Thomas Wilson: presidente dos Estados Unidos entre
Estado. A partir da vitoria na guerra, o Partido 1913 e 1921. En 1918 expuxo os seus famosos Catorce
Comunista da Unión Soviética (PCUS) tiña o Puntos para asegurar a paz. Participou na Conferencia
monopolio do poder na URSS. Tratábase dun Estado de Paz de París e impulsou a creación da Sociedade de
totalitario porque o PCUS tiña unha estrutura moi Nacións, aínda que non conseguiu que o Senado
xerarquizada, e porque o Estado e o Partido se estadounidense autorizara a adhesión do país ao novo
identificaban completamente. organismo.
METODOLOXÍA 7-23
• Nicolás II: último tsar de Rusia, durante o seu reinado Páxina 161
o Imperio ruso sufriu a debacle militar e económica
que supuxo a participación na Primeira Guerra APRENDE A... COMENTAR UN CARTEL...
Mundial. Foi derrocado pola Revolución de Febreiro 1. Identificación e presentación
de 1917. Prisioneiro dos bolxeviques, foi fusilado
• Trátase dun cartel de propaganda política
xunto á súa familia en xullo de 1918.
• O cartel foi publicado en Rusia en 1919.
• Lenin: líder bolxevique e principal inspirador da
Revolución de Outubro de 1917. En 1897 foi encarce- • O cartel presenta a figura de Lenin varrendo figuras de
rado e deportado a Siberia polas súas actividades monarcas, capitalistas e clero. A lenda indica “O
contra a autocracia tsarista. Tras a súa liberación en camarada Lenin limpando o mundo de lixo”.
1900 exiliouse a Suíza. Ao triunfar a revolución de 2. Análise
febreiro, regresou a Rusia para dirixir a toma do poder
• O personaxe principal é Lenin, líder da Rusia sovié-
polos bolxeviques. Dirixiu a URSS ata a súa morte en
tica. Podémolo identificar polos seus trazos faciais
1924.
caricaturizados e pola súa característica gorra. Está
utilizando unha vasoira vermella, cor simbólica da
4. EXPLICA AS DIFERENZAS Revolución.
• Triple Entente / Triple Alianza. A Triple Entente era a • A vasoira de Lenin varre os monarcas que representan a
alianza que se estableceu entre as potencias europeas autocracia, un banqueiro que representa o capitalismo e
de Francia, Rusia e Gran Bretaña. A Triple Alianza era un pope que representa a Igrexa ortodoxa rusa, os tres
a alianza contraria, na que se agrupaban Alemaña, poderes dominantes da Rusia tsarista.
Italia e Austria-Hungría. • O cartel utiliza unha simboloxía clara e sinxela, facil-
• Guerra de movementos / Guerra de trincheiras. A gue- mente interpretable, para transmitirlle á poboación os
rra de movementos foi a fase inicial da Primeira Guerra obxectivos da revolución bolxevique. A imaxe de
Mundial, na que as operacións foron de movementos Lenin sobre a bóla do mundo indica que a revolución
rápidos de tropas. A guerra de trincheiras foi a que se tiña en principio como obxectivo estenderse a todo o
iniciou a partir da batalla do Marne, e caracterizouse mundo.
porque as frontes se inmobilizaron. 3. Contexto histórico
• Revolución de febreiro / Revolución de outubro. A • En 1919 Rusia estaba inmersa na guerra civil. Tras a
Revolución de Febreiro de 1917 foi a que significou en Revolución de Outubro de 1917 os bolxeviques
Rusia o fin do tsarismo e a proclamación dunha repú- tomaran o poder e iniciaran a construción do primeiro
blica dirixida por un goberno provisional. A Revo- Estado socialista do mundo. O cartel pretende
lución de Outubro levou os bolxeviques ao poder e transmitirlle á poboación rusa e ao conxunto da
proclamou un goberno obreiro. poboación mundial a vontade de Lenin e dos
bolxeviques de estender a revolución a todo o globo.
• Bolxevique / Menxevique. Fraccións nas que a partir
de 1903 se divide o Partido Obreiro Socialdemócrata 4. Conclusións
Ruso, unha maioritaria denominada bolxevique, • A enorme masa de analfabetos e o apoio de moitos
liderada por Lenin, e unha minoritaria ou menxevique, artistas de vangarda ás ideas revolucionarias explican a
dirixida por Mártov. difusión dos carteis de propaganda nesta época. Tamén
posteriormente, como durante a Guerra Civil española
RESPONDE A PREGUNTA INICIAL ou a II Guerra Mundial. Actualmente, coa difusión dos
medios de comunicación de masas e as redes sociais, o
A principios do século XX, as rivalidades económicas cartel político perdeu a importancia que tiña hai uns
coloniais e nacionais entre os Estados europeos anos. O seu principal uso actualmente é en campañas
conduciron a unha escalada de tensións e unha carreira electorais, aínda que cada vez menos.
de armamentos que desembocaron na Primeira Guerra
Mundial. Tratouse dun novo tipo de conflito que
implicou países do todo o mundo, mobilizou non só os RAZOA HISTORICAMENTE
exércitos senón tamén a poboación civil e deixou un Argumenta
terrible saldo de mortos e destrución.
Os tratados non foron capaces de preservar a paz porque en
O fin da guerra supuxo o fin dos imperios e a vez de solucionar os problemas que levaran á guerra,
reordenación do mapa europeo. Ante a perda da crearon novas discordias. Por exemplo, Alemaña
hexemonía europea, os Estados Unidos convertéronse considerou o Tratado de Versalles como unha humillación
na primeira potencia económica da postguerra. que acabaría por favorecer a chegada ao poder do nazismo.
A participación do Imperio ruso na guerra provocou un Empatía
gran descontento entre a poboación e, en 1917, unha
Resposta persoal.
dobre revolución derrocou o tsarismo e instaurou o
primeiro Estado socialista no mundo. Causalidade
7-24 METODOLOXÍA
• Nacionalismo: as diferentes potencias europeas mente na fronte, senón tamén na retagarda. A matanza,
adoptaron posicións nacionalistas na defensa dos seus que afectou sobre todo unha xeración de homes mozos,
intereses. Produciuse unha exaltación dos valores e a provocou unhas xeracións baleiras na pirámide
identidade de cada nación, que xerou un clima de demográfica dos países que participaron na guerra,
desconfianza mutua. sobre todo en Francia e Alemaña.
• Imperialismo: producíronse diversos conflitos colo- Por outra parte, o horror da matanza creou a cons-
niais entre imperios, en Marrocos e nos Balcáns; tamén ciencia de que a Gran Guerra sería a última das
xurdiron rivalidades comerciais e económicas entre guerras, que nunca máis se repetiría unha tal situación.
potencias coloniais. A xestión da paz provocou o efecto contrario, senti-
• Alianzas militares: as diferentes potencias lanzáronse a mentos de humillación e de vinganza por un lado, de
un complexo sistema de alianzas militares para prepa- vitoria escamoteada por outro, que encontraremos entre
rarse ante un posible enfrontamento. O mecanismo as causas do estalido dunha nova guerra en 1939.
destas alianzas explica o estalido da guerra no verán de 3. Espazo e tempo. O conflito nos Balcáns
1914.
a) No mapa aparece representado o espazo dos Balcáns
entre 1878 e 1913. Nesta época e nesta zona
Páxina 162 producíronse dúas guerras entre 1912 e 1913. O seu
resultado foi a expulsión definitiva do Imperio turco
1. Fontes documentais. Alemaña cara á guerra
dos Balcáns, cuxa presenza se reduciu a unha pequena
a) Trátase dun artigo periodístico publicado no diario rexión arredor de Estambul. Por outra parte, as disputas
alemán Die Post en febreiro de 1914. Trátase dunha territoriais entre os países balcánicos non quedaron
fonte primaria, contemporánea dos feitos que trata. O resoltas.
artigo está destinado aos lectores do diario en concreto,
b) Nesta zona tiñan intereses as grandes potencias. O
e á opinión pública alemá en xeral.
Imperio turco, desexoso de manter a súa presenza na
b) O diario argumenta que o crecemento da súa rexión pero en plena decadencia; o Imperio ruso,
poboación e da súa industria xustifica a necesidade desexoso de abrir unha saída ao Mediterráneo a través
dunha política expansiva por parte de Alemaña. Expón do Bósforo e os Dardanelos; o Imperio austro-húngaro,
tamén as dificultades das demais potencia: a falta de que tamén aspira a expandirse na zona. Rusia deulles o
preparación de Francia, as dificultades interiores e seu apoio aos pobos eslavos dos Balcáns, parti-
coloniais de Inglaterra, o medo de Rusia a unha cularmente a Serbia; Austria-Hungría, que ocupara
revolución interior. Ante esta situación, o artigo Bosnia e Herzegovina en 1908, temía un levantamento
defende que Alemaña aproveite o momento favorable xeral dos pobos eslavos baixo o seu dominio, buscou o
para imporse. apoio alemán.
c) Alemaña, a partir da súa unificación en 1871, c) A situación de tensión, as rivalidades entre imperios, a
convértese nunha das principais potencias europeas. A existencia de movementos nacionalistas nos pobos
principios do século XX a industria alemá supera o balcánicos, convertía esta zona nunha polvoreira que
nivel da británica. Alemaña pugna por acceder a podía estalar en calquera momento. O asasinato do
maiores mercados, a novos territorios, polo control herdeiro austro-húngaro en xuño de 1914 en Saraxevo,
económico do continente, coas demais potencia a mans dun nacionalista serbio, serviu de chispa para
europeas. Unha amosa disto son os conflitos en detonar todas as tensións acumuladas, non só na
Marrocos e a intervención nos Balcáns. A política de rexión, senón en toda Europa.
alianzas, co liderado alemán nun dos dous bloques,
plasma estas tensións e indica a preparación para a
guerra. O estalido de 1914 porá en xogo o sistema de Páxina 163
alianzas e un conflito puntual converterase nunha
guerra europea e mundial. 4. Análise. O sistema de alianzas
2. A arte no seu contexto. Efectos da guerra a) Imperios Centrais: Alemaña, Austria-Hungría, Imperio
turco, Bulgaria. Entente: Gran Bretaña, Francia, Rusia,
a) Descrición Serbia, Bélxica, Xapón, Italia, Estados Unidos.
Os personaxes son representados como caricaturas As bandeiras que cambiaron son a alemá (agora negra,
esperpénticas, como máquinas que xogan os seus vermella e amarela), a austro-húngara (cada país ten a
intereses ás cartas sen importarlles as consecuencias súa propia bandeira), a búlgara (cambio de escudo);
das súas decisións. O horror da guerra aparece nesta entre os países da Entente, a bandeira italiana (xa non
visión deformada da realidade, nestes corpos mutilados ten o escudo real) e a xaponesa (sol nacente simple
que amosa con minuciosidade analítica e descarnada. sobre fondo branco).
b) Contexto histórico b) O bloque A representa a Triple Alianza; o bloque B
A Gran Guerra é a primeira guerra industrial da representa a Triple Entente.
historia. As novas armas e as tácticas de guerra
provocaron unha enorme cantidad de baixas, non soa- 5. Cronoloxía. Rusia (1900-1924)
METODOLOXÍA 7-25
a) Etapas: Imperio tsarista (ata 1917); revolución illas Aaland, o conflito entre Alemaña e Polonia pola
bolxevique e guerra civil (entre 1917 e 1921); Alta Silesia, o enfrontamento fronteirizo entre Grecia e
formación da URSS (a partir de 1922). Bulgaria, a reclamación turca da provincia de Mosul, a
arbitraxe na guerra do Chaco entre Bolivia e Paraguai, e
b) Acontecementos: revolución de 1905 (1905); inicio da
a arbitraxe fronteiriza entre Perú e Colombia. E
Primeira Guerra Mundial (1914); caída do tsarismo
sentenzou nos conflitos de posesión de Vilna entre
(1917); revolución de outubro (1917); asasinato do tsar
Polonia e Lituania, no incidente de Corfú, na invasión
(1918); morte de Lenin (1924); Constitución soviética
xaponesa de Manchuria e a invasión italiana de Abisinia.
(1923); Tratado de Brest-Litovsk (1918).
d) A escasa efectividade da Sociedade de Nacións estivo
6. Fontes audiovisuais. SDN motivada, principalmente por dúas causas: a ausencia
de potencias claves no concerto mundial, como os
a) A Sociedade de Nacións foi un organismo interna-
EE.UU. que se negaron a entrar, Alemaña ou a URSS
cional, creado polo Tratado de Versalles, en 1919, que
que tiveron vetada a súa entrada, ou Xapón e Italia que
propuña as bases para a paz e a reorganización das
a abandonaron; e a falta de medios económicos ou
relacións internacionais
militares para impor as súas resolucións.
b) Os países integrantes, orixinalmente, da Sociedade de
e) A ONU foi o organismo que substituíu a Sociedade de
Nacións eran os 32 membros do anexo ao Pacto do
Nacións ao finalizar a Segunda Guerra Mundial, aínda
Tratado de Versalles e 113 Estados que foron invitados
que presentaba diferenzas na súa composición, estrutura e
a participar, quedando aberto o ingreso futuro do resto
funcionalidade. A súa función era a de facilitar a coopera-
de países do mundo. Vetouse a entrada de Alemaña,
ción no Dereito internacional, a paz, a seguridade
Turquía e a URSS. Os dous primeiros pola súa
internacional, o desenvolvemento económico e social, os
categoría de países derrotados na Primeira Guerra
asuntos humanitarios e os dereitos humanos.
Mundial, mentres que a URSS non foi aceptada polo
carácter revolucionario do seu réxime. 7. Procura de información
c) A Sociedade de Nacións fomentou unha política a) Resposta persoal
mundial de desarmamento e seguridade colectiva.
RETOS NA REDE
Interveu logrando unha solución pacífica en diversos
conflitos como a disputa de Suecia e Finlandia polas Actividade persoal.
7-26 METODOLOXÍA
zacións marxistas. A partir de 1903 configuráronse
(Vén da páxina 7-5) dúas fraccións, unha maioritaria denominada
bolxevique, liderada por Lenin, e unha minoritaria ou
3. (Continuación) Denomínase “paz armada” polas menxevique, dirixida por Mártov. A diferenza
complexas relacións internacionais que se estable- fundamental entre os dous grupos era que mentres que
ceron en Europa ante esa situación, e que acabaron os menxeviques consideraban que antes de poder
desencadeando a Primeira Guerra Mundial. implantar unha sociedade socialista era necesario pasar
4. Causas que provocaron a Primeira Guerra Mundial: por unha revolución burguesa, os bolxeviques,
seguindo as ideas de Lenin, sostiñan que era posible
– A rivalidade entre as potencias coloniais pola
pasar, a través dunha revolución e dunha rigorosa
adquisición de novos territorios fuera de Europa. O
ditadura do proletariado, dunha sociedade capitalista
principal escenario foi Marrocos, onde Alemaña
atrasada, como a rusa, a unha sociedade socialista.
quixo imporse a Gran Bretaña e Francia.
Respecto ao partido, os menxeviques propuñan un
– As loitas para posuír a hexemonía continental modelo parecido a dos grandes partidos obreiros
europea entre Francia e Alemaña e o control das occidentais, o SPD alemán ou o Labour británico,
rutas marítimas entre Gran Bretaña e Alemaña. dedicados a organizar a clase obreira (prensa,
– O conflito dos Balcáns onde se cruzaban os sindicatos..); en cambio, os bolxeviques propuñan un
intereses de distintas potencias europeas e os novos partido fortemente centralizado e profesionalizado que
países emerxentes. actuara como vangarda da revolución.
– O establecemento dun complexo sistema de
alianzas militares para prepararse ante un posible (Vén da páxina 7-15)
enfrontamento: Triple alianza (1882) entre Alema-
ña, Austria-Hungría e Italia; Triple Entente (1907) 4. (Continuación) ...dos soviets. Neste contexto de guerra
entre Francia, Gran Bretaña e Rusia. civil, no verán de 1918 o tsar e a súa familia foron
executados polos bolxeviques.
– Este malestar entre as potencias desencadeou unha
carreira de armamentos. 5. Na guerra civil, as forzas opositoras aos soviets
formaron o Exército Branco, que contou coa axuda de
A principios do século XX, todas as potencias se
tropas francesas, británicas, xaponesas e norteame-
preparaban para a guerra e calquera incidente podía
ricanas, que ocuparon diversas partes do territorio ruso.
desencadear o conflito. O episodio que actuou como
Os bolxeviques organizaron o Exército Vermello, que
detonante da Primeira Guerra Mundial foi o asasinato
foi dirixido por Trostki e que logrou imporse
herdeiro ao trono do Imperio austrohúngaro en
militarmente en 1921. Endurecido por tres anos de
Saraxevo, o 28 de xuño de 1914, a mansd dun mozo
guerra civil, o partido bolxevique, denominado desde
estudante nacionalista serbio, pero as causas
1918 Partido Comunista da Unión Soviética (PCUS),
estivéranse fraguando durante décadas.
fíxose co monopolio do poder, reprimiu toda oposición e
organizou unha policía política para perseguir
actividades contrarrevolucionarias. Establecérase un
4. O Partido Obreiro Socialdemócrata Ruso foi fundado sistema totalitario de partido único, que se xustificaba
en 1898, a partir da unificación de diversas organi- coa teoría da ditadura do proletariado.
METODOLOXÍA 7-27
TICHING WEBS
http://www.tiching.com/74561 http://www.claseshistoria.com/c-maps/mapa-1guerramundial.html
http://www.tiching.com/74583 http://www.historiasiglo20.org/IGM/tratados.htm
http://www.tiching.com/74594 http://www.claseshistoria.com/c-maps/mapa-revolucionrusa.html
http://www.tiching.com/81405 https://www.youtube.com/embed/UQXA7KXgjps
http://www.elmundo.es/especiales/primera-guerra-mundial/vivencias/neutralidad-
espana.html
http://www.tiching.com/748184 http://www.historiasiglo20.org/ISXX/caminoguerra.htm
http://www.tiching.com/748185 http://www.teinteresa.es/cultura/primera-guerra-total_0_1181283293.html
http://www.tiching.com/748187 https://www.wdl.org/es/item/4651/
http://www.tiching.com/748188 http://www.claseshistoria.com/revolucionrusa/crisisrevol1905.htm
7-28 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 08
O período de entreguerras
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 8-1
8 O PERÍODO DE ENTREGUERRAS
Páxs 164 e 165
INICIAMOS O TEMA
− A política exterior dos países totalitarios
Que imos traballar? desencadeou a Segunda Guerra Mundial.
■ Nesta unidade os alumnos e as alumnas estu- A continuación, observaremos o eixe cronolóxico,

darán os seguintes contidos: fixaremos a súa atención nos principais
acontecementos entre 1917 e 1939 en Rusia,
– As causas da Segunda Guerra Mundial. EE.UU., Italia e Alemaña, e resolveremos a primeira
– Os “felices” anos vinte", o crac bolsista de 1929 e actividade do apartado Que sabemos?
a Gran Depresión nos Estados Unidos. Posteriormente, observaremos o mapa e
– O ascenso dos réximes totalitarios en Alemaña e pedirémoslles ás alumnas e aos alumnos que
Italia e as ideoloxías fascista e nazi. resolvan a segunda actividade do apartado: Que
sabemos?, para localizar xeograficamente a orixe e
– A ditadura estalinista na Unión Soviética. expansión da crise económica de 1929.
– A arte do período de entreguerras. Despois, fixaremos a nosa atención na pintura de
George Grosz e formularemos as seguintes
Introducimos o tema preguntas:
■ En primeiro lugar, leremos o texto e anotaremos − A quen representa o personaxe que aparece no
as ideas principais: centro? Observas algún símbolo característico?
− O período de entreguerras estivo marcado pola − A quen representan os personaxes que aparecen
inestabilidade política e económica, agravada arredor?
pola crise de 1929 nos Estados Unidos.
Para terminar, resolveremos a última actividade do
− O triunfo da Revolución soviética agravou o temor apartado: Que sabemos?, para analizar o significado
á expansión do comunismo e favoreceu o da pintura.
ascenso de réximes totalitarios en Italia e
Alemaña.
8-2 METODOLOXÍA
Páxs 164 e 165

■ Páx. 157. Ler e comprender o texto sobre a situación Para situar os alumnos e as alumnas no contexto
en Europa no período de entreguerras e contestar, histórico deste período de tempo, proporáselles que
utilizando o vocabulario adecuado, as preguntas consulten o seguinte enlace:
propostas.
APRENDER A APRENDER
Unha vez que terminen de ver o vídeo contestarán as
■ Act. 1 apartado Que sabemos?. Observar e analizar seguintes preguntas:
os datos representados no eixe cronolóxico e recoñecer
− Que ocorreu en 1929? Onde?
os acontecementos destacados do período de
entreguerras. − Que consecuencias tivo esta catástrofe e que

favoreceu?
■ Act. 2, apartado Que sabemos? Observar un mapa e
describir como e onde se iniciou a crise económica deste − Cal era a situación dos Estados Unidos en 1919?
período.
− Que eran os bonos Liberty?
■ Act. 3 apartado Que sabemos? Analizar o papel de − Que é o capitalismo?
Adolf Hitler nesta época.

■ Act. 3 apartado Que sabemos? Observar e describir
unha pintura e analizar que é o que quere representar e a
súa relación co tema.
Educamos en valores SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADEES
O respecto á diferenza Páxina 165

■ Neste tema abordaremos a discriminación da que foi • No eixe cronolóxico, entre os anos 1917 e 1939,
obxecto a poboación xudía durante a Segunda Guerra podemos observar as seguintes etapas e feitos
Mundial e o trasfondo moral do Holocausto. relevantes:
Explicarémoslles que o Holocausto foi un exemplo brutal Rusia: revolución (1917); guerra civil e goberno de
de ata onde pode chegar o odio racial. Lenin (1917-1921); época de Stalin (desde 1926).
A continuación, analizaremos os prexuízos e os métodos EE.UU.: Felices Anos Vinte; Gran Depresión (1929);
empregados polos nazis para lograr a aceptación, por New Deal-presidencia de Roosevelt (1932).
parte das masas, do racismo e do antisemitismo: Italia: monarquía de Vítor Manuel III; Benito
− Que preconizaba a ideoloxía antisemita? Mussolini, Duce de Italia (desde 1922).
− Que medidas implantou o III Reich para hostigar e, Alemaña: República de Weimar (1919-1933);
posteriormente, exterminar os xudeus? ditadura nazi, Hitler, führer do III Reich (desde 1933).
− Que outras prácticas racistas e discriminatorias se
• No mapa podemos observar que a crise económica,
levaron a cabo en nome da arianización?
que se desencadeou na década de 1930, tivo os seus
■ Finalmente, reflexionaremos sobre o respecto ás inicios nos Estados Unidos. Desde este país
diferenzas e o dereito de cada persoa a ser valorada por expandiuse cara a Europa e Latinoamérica.
si mesma, independentemente da súa raza ou cultura.
• A pintura de George Grosz amosa a Hitler como un
axitador e manipulador de masas. Denuncia o milita-
Libro dixital rismo e a violencia da ideoloxía nazi e a
irracionalidade da súa mensaxe dirixida a unhas
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá masas dispostas a acollelo de forma acrítica.
METODOLOXÍA 8-3
Páxs 166 e 167
1. QUE PROBLEMAS CONDUCIRON...?
A. Os desequilibrios económicos mundiais B. Os efectos da Revolución rusa

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e cen- ■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no
traremos a atención do alumnado nas ideas clave: encerado
− A etapa comprendida entre 1918 e 1939 é un dos − A Revolución rusa converteuse nun referente para os
máis convulsos da historia contemporánea. sindicatos e os partidos socialistas e comunistas nas
súas reivindicacións sociais e laborais.
− As consecuencias da Primeira Guerra Mundial, a crise
− A oposición á democracia xeralizouse entre un
do 1929, a Revolución rusa e o ascenso do
proletariado revolucionario e unha burguesía
totalitarismo fixeron inevitable o estalido do conflito. temerosa da revolución.
■ A continuación, leremos o texto, anotaremos as ideas Despois, observaremos a imaxe: Masacre..., leremos o
principais no encerado: texto que a acompaña e resolveremos a actividade 3
− Tras a Primeira Guerra Mundial, os Estados Unidos
convertéranse convertido na primeira potencia C. A crise das democracias: o ascenso...
económica mundial. ■ Posteriormente, leremos o texto, anotaremos as ideas
− Parte de Europa empobrecérase coa guerra e principais no encerado:
ademais estaban endebedados cos Estados Unidos. − Os países con arraigo democrático conseguiron inte-
grar o socialismo emerxente.
− A crise económica iniciada nos Estados Unidos
conduciu á depresión das economías dependentes e − Nos países con pouca tradición democrática
xerou unha grave crise social. acabáronse impondo sistemas políticos autoritarios.
Acto seguido, observaremos os gráficos: A produción... e Despois, leremos o apartado Que é…? e resolveremos a
Déficit comercial..., e resolveremos a actividade 1. actividade 5.
Despois leremos o texto: A posguerra..., e resolveremos Para finalizar, observaremos o mapa: Avance e retroce-
a actividade 2. so... e realizaremos a actividade 4 a modo de síntese.
8-4 METODOLOXÍA
Páxs 166 e 167

■ Acts 1, 2 e 3. Utilizar o vocabulario adecuado para Os estudantes poderán obter máis información sobre as
describir as características da sociedade europea durante causas e consecuencias da Primeira Guerra Mundial
este período de tempo. consultando o seguinte enlace:
■ Acts 4. Explicar as causas económicas e políticas que http://www.tiching.com/747761
contribuíron á crise na Europa de posguerra.
Unha vez que terminen de ler o documento,
proporánselles as seguintes preguntas:
APRENDER A APRENDER
− Entre que anos tivo lugar a Primeira Guerra Mundial?
■ Act. 1 Identificar as principais potencias europeas
durante a década de 1920. − Cal era a situación política antes da Primeira Guerra

Mundial?
■ Act. 3. Identificar as consecuencias que tivo a
Revolución rusa na posguerra europea. − Cal foi o inicio da guerra?
■ Act. 5. Relacionar a aparición dos totalitarismos e a − Que países tomaron parte da guerra?
violencia co estalido dunha nova guerra mundial durante − Como se produciu o fin da guerra?
este período de tempo.
− Que consecuencias tivo a Primeira Guerra Mundial?

poderán ter máis información sobre as diferenzas e
similitudes dos diferentes réximes totalitarios desta
época.
SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADEES

por parte da burguesía que temía as consecuencias desta
Páxinas 166 e 167 situación.
1. Na década de 1920 a produción industrial dos Estados Os espartaquistas formaban parte da Liga Espartaquista,
Unidos aumentou respecto á situación anterior á guerra, os comunistas, que en xaneiro de 1919 se levantaron en
mentres que a produción de Alemaña, Reino Unido, Alemaña coa intención de proclamar un goberno de
Francia e Rusia baixou. Os Estados Unidos consellos obreiros segundo o modelo soviético.
convertéronse na primeira potencia económica mundial, 4 Os problemas económicos foron especialmente graves
chegando a representar un 44,8% do total mundial, en Alemaña, que non podía pagar as reparacións de
grazas ao papel desenvolvido durante a Gran Guerra; a guerra esixidas polo Tratado de Versalles. A crise que se
venda de armas, alimentos e produtos industriais aos desencadeou a partir de 1929 agravou a situación
aliados fortaleceron o dólar e incrementaron o económica do país, alentando o auxe do nazismo.
desenvolvemento da súa economía.
As dificultades económicas da Europa de entreguerras
2. Europa, tras a guerra, enfrontábase á tarefa de provocaron unha grave crise social, que en ocasións
reconstruír a súa economía. A produción agrícola e revestiu características revolucionarias, duramente
industrial estaba en retroceso, había un elevado número reprimidas pola policía e o exército.
de parados e uns prezos en ascenso. A isto hai que
Ante a crise económica e a axitación social, os países
sumarlle os pagos da débeda da guerra. Esta situación
con forte arraigo do parlamentarismo e a democracia
foi especialmente grave en Alemaña, onde se produciu
conseguiron integrar o socialismo emerxente a través da
unha grande inflación, un aumento do paro e un
súa participación política e institucional. En cambio, nos
descenso no nivel de vida.
países con pouca tradición parlamentaria, os partidos
3. A Revolución rusa, que levara ao poder a clase obreira, liberais víronse impotentes ante a revolta social e
convertiuse nun referente para os sindicatos e os acabaron impoñendo réximes autoritarios que prometían
partidos socialista e comunistas nas súas reivindi- restablecer a orde e combatir as ideas socialistas e
cacións laborais e sociais. Todo isto conduciu a unha comunistas.
forte oposición á democracia por parte do proletariado,
insatisfeito coa represión dos seus dereitos, pero tamén (Sigue en páxina 8-28)
METODOLOXÍA 8-5
Páxs 168 e 169
2. OS ESTADOS UNIDOS...
Os “felices anos vinte” consumo, fronte á alta cantidade de produtos

fabricados conduciu a unha crise de sobreprodución.
■ Para empezar, leremos o texto e anotaremos no
encerado as seguintes preguntas: O crac bolsista de 1929
− O crecemento económico americano prolongouse ■ A continuación, leremos o texto, anotaremos as ideas
entre o ano 1919, e o ano 1929.
− Fundamentouse na innovación tecnolóxica e a nova
− A venda masiva de accións pola desconfianza e a súa
organización do traballo.
perda de valor conduciu ao crac bolsista de 1929.
− Permitiu o aumento dos salarios da clase media e o
− En poucos anos a crise estendeuse e provocou unha
xurdimento da sociedade de consumo.
recesión económica xeralizada.
Acto seguido, fixarémonos na táboa: Vivendas con…, e Acto seguido, observaremos o gráfico: Cotizacións...,
resolveremos a actividade 1. leremos o texto: Os efectos..., e resolveremos a
Despois, observaremos a imaxe, leremos o texto: A actividade 4 completándoa con @Amplía na...
defensa …, e realizaremos a actividade 2.
A loita contra a crise, o New Deal
As contradicións da prosperidade ■ Leremos o texto e anotaremos no encerado as ideas
■ Posteriormente, tras ler o texto, anotaremos no principais
encerado as ideas principais, observaremos o gráfico: − O presidente Roosevelt propuxo un programa
Prezos e…, e resolveremos a actividade 3: baseado na intervención do Estado na economía.
− Os prezos agrícolas non aumentaban e o mercado − Axudáronse as empresas privadas en dificultades,
non podía absorber a produción obtida grazas aos creáronse empresas públicas e controlouse a banca.
investimentos dos agricultores, incapaces de facerlle − Impulsáronse as obras públicas para paliar o paro, os
fronte ao financiamento de máquinas e terra. salarios subiron e diminuíu a xornada laboral.
− Na industria, a diminución do poder adquisitivo e do Para terminar, realizaremos a actividade 5.
8-6 METODOLOXÍA
Páxs 168 e 169

■ Act. 4. Explicar, utilizando o vocabulario adecuado, a Para obter máis información sobre os chamados “felices
crise financeira de 1929 e describir as súas anos vinte” os alumnos e as alumnas consultarán o
consecuencias para a poboación seguinte enlace:
■ Act. 5. Describir coas súas propias palabras en que http://www.tiching.com/79119
consistiu o New Deal.
APRENDER A APRENDER proporánselles as seguintes preguntas:
− En que consistía o “american way of life”?
■ Acts 1-3. Recoñecer as características da sociedade
estadounidense durante os chamados “felices anos − Que características tiña a sociedade estadounidense

vinte”. durante estes anos?
− En que consistiu a “lei seca”?
■ Act. 4. Identificar as consecuencias mundiais, tanto
sociais como económicas, que tivo o Crac da bolsa en − En que consistía o “inmigration act” de 1924?
1929. − A que se referían as siglas WASP?
− Cales eran os principais valores da sociedade
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA estadounidense durante estes anos?

poderán analizar as causas e consecuencias que tivo a
caída da bolsa en 1929.
 Na actividade 1 de Ampliación poderán revisar o modo

de vida dos estadounidenseres durante os “felices anos
vinte”.

agrícolas non aumentaban tan rápido como os indus-
Páxinas 168 e 169 triais. Moitos campesiños endebedáranse para adquirir
novas terras e maquinaria co fin de aumentar a
1. O crecemento de EE.UU. baseouse nunha transfor- produción. Porén, o mercado non puido absorber toda
mación do proceso de produción, bseado na innovación esa produción. As existencias acumuláronse, os prezos
tecnolóxica. As novas fontes de enerjxía xeraron a baixaron e moitos campesiños non puideron devolver os
aparición de ovas industrias (automóbil, electro- eus préstamos e perderon as súas terras, as súas
domésticos...) e novos medios de comunicación. O máquinas e as súas casas.
traballo en cadea aumentou a produtividade e reduciu os Nas industrias, o aumento dos salarios foi moito menor
custos. Paralelamente, o aumento dos salarios obreiros, que o dos beneficios ou o da cantidade dos produtos
as campañas de publicidade, a compra a prazos e os fabricados. Unha parte dos americanos cada vez tiña
préstamos bancarios abriron o camiño á era do consumo menos capacidade adquisitiva e a sobreprodución
de masas, de tal forma que as comodidades se empezou a ser un problema.
estenderon polos fogares norteamericanos.
4. A desconfianza xerada pola sobrevaloración da
2. Os felices anos vinte foron a década de prosperidade da cotización das accións na Bolsa estalou en pánico o 24
economía americana que seguiu ao fin da I Guerra de outubro de 1929. Unha ondada vendedora provocou a
Mundial. Nestos anos impúxose o American way of life, caída en picado do valor das accións, desencadeando o
é decir o “modo de vida americano”. Caracterizouse por crac bolsista de 1929.
un consumo elevado e individual de bens e os seus
valores (iniciativa, esforzo individual, éxito) prometían Miles de investidores arruináronse e cando os cidadáns
o enriquecemento e o benestar. acudiron aos bancos para retirar os seus aforros, estes
víronse obrigados a pechar por falta de fondos, ao non
3. A prosperidade non beneficiou a todos por igual nos poder cobrar os préstamos a particulares e empresas
EE.UU. e, a partir de 1926-1927 as debilidades da arruinados. Ao crac bolsista sucedeulle a quebra
economía americana anunciaron a crise que se bancaria.
aproximaba.
En poucos anos, a crise estendeuse a todos os sectores
A agricultura coeñceu graves dificultades. Os prezos
METODOLOXÍA 8-7
Páxs 170 e 171
3. 1929, EXEMPLO DE CRISE...
A. Un ciclo de prosperidade − Que problemática propón o senador King?

■ Para empezar, leremos o texto introdutorio e
C. Da crise bolsista á crise económica
anotaremos as ideas principais no encerado e
resolveremos a actividade 1: ■ A continuación, leremos o texto, anotaremos as ideas
− O sistema capitalista en 1929 caracterizábase pola principais no encerado, observaremos o gráfico: Efectos
absoluta liberdade de empresa e de mercado. acumulativos..., e realizaremos a actividade 2:
− A crise de 1929 demostrou que as crises cíclicas son − A primeira consecuencia da crise bolsista de 1929 foi
consubstanciais ao capitalismo e a súa gravidade a crise bancaria, xa que os bancos tamén parti-
chegou a cuestionar o capitalismo liberal. cipaban do negocio especulativo da bolsa.
− A disolución do diñeiro confiado aos bancos levou a
■ Acto seguido, leremos o texto, observaremos o
un colapso do sistema económico e ao estalido da
gráfico: As reservas..., e formularemos as seguintes
crise na industria, na agricultura e no comercio.
preguntas:
− Cal era a fonte de prosperidade dos Estados Unidos D. A mundialización da crise
en 1920? A que problemas se enfrontaban a agri-
cultura e a industria? ■ Despois, leremos o texto, observaremos o gráfico: A
caída do comerció internacional, e a imaxe: Entrega....,
B. A especulación bolsista anotaremos as ideas principais no encerado e
realizaremos a actividade 3:
■ Leremos o texto, fixarémonos no gráfico: O auxe... e
− O crédito estadounidense a Europa reduciuse e
caeron os investimentos.
− O convencemento dos investidores de grandes opor-
− Os efectos foron a quebra de bancos, o descenso da
tunidades de beneficio só coa vendas e compra de
produción e o comercio e o aumento do paro.
accións levou á desconexión entre a economía real e
a economía produtiva. Para terminar, realizaremos a actividade 4 a xeito de
Despois, leremos o texto: Xogar a..., e preguntaremos: síntese.
8-8 METODOLOXÍA
Páxs 170 e 171

■ Act. 4. Elaborar un informe sobre a onda de Os alumnos e as alumnas poderán obter máis infor-
prosperidade dos anos 20, e o comezo da crise nos mación sobre a Gran Depresión consultando o seguinte
Estados Unidos. enlace:
APRENDER A APRENDER
■ Act. 1. Recoñecer as características da economía
capitalista.
− Que ocorreu durante o chamado “xoves negro”?
■ Acts 2 e 3. Identificar e recoñecer as causas e as
consecuencias da crise financeira de 1929. − Que consecuencias tivo sobre a economía dos

Estados Unidos?
DIXITAL − Que países foron os máis afectados por esta crise?
■ Act. 4. Buscar información na Internet sobre a ondas − Que sectores industriais se viron máis afectados por
de prosperidade dos Estados Unidos durante os anos 20 esta crise?
e as consecuencias que tivo para a poboación a crise
− Que medidas económicas se tomaron?
financeira de 1929.

 Na actividade 3 de Reforzo os estudantes poderán
repasar as causas e as consecuencias que tivo a crise
financeira de 1929.

diminuíron os seus investimentos en Europa. Así
Páxinas 170 e 171 mesmo, as importacións estadounidenses caeron en
picado, co cal o comercio mundial sufriu unha gran
1. O sistema económico caracterizábase, en 1929, pola recesión.
absoluta liberdade de empresa e de mercado. É dicir, A crise en EE.UU. nos anos 30 arrastrou moitos países
non existía planificación económica que determinase de Europa e do resto do mundo, provocando a quebra de
canto ou que debía producirse e propugnaba a escasa bancos en moitos lugares, o descenso da produción e o
intervención e control dos gobernos nos circuítos comercio, e o aumento do paro.
económicos.
4. Resposta persoal. Os alumnos deberán analizar criti-
As crise cíclicas son consubstanciais ao sistema capita-
camente as fontes consultadas na Internet e, coa axuda
lista: a unha fase de suba de prezos, de beneficios e de
do profesor ou da profesora, asegurarse da súa
produción, adoita sucedela outra de depresión, con satu-
solvencia.
ración do mercado, caída de prezos e de produción, e
aumento do paro.
2. O sistema capitalista funciona co diñeiro en circulación
e co crédito. Os bancos non posúen en metálico o
diñeiro que se deposita neles. Invísteno tamén en bolsa
ou préstano con intereses a particulares (investidores.
empresas...).
Cando o diñeiro que posúen se disolve, desaparece,
porque o perderon ou porque non o poden recuperar,
todo o sistema económico se colapsa e prodúcese a crise
da industria, do comercio e da agricultura.
3. O crac bolsista converteuse nunha crise mundial porque
os bancos dos Estados Unidos retiraron os capitais que
tiñan nos bancos europeos e as empresas americanas
METODOLOXÍA 8-9
Páxs 172 e 173
4. A CRISE DA DEMOCRACIA...
Italia na posguerra − En 1921 transformáronse no Partido Nacional

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e Fascista que baseaba o seu programa na construción
dun Estado forte protector da propiedade privada e
preguntaremos:
garante dunha política exterior expansionista.
− Que consecuencias tivo a Gran Guerra en Italia?
Acto seguido, leremos o terceiro e cuarto parágrafo,
Acto seguido leremos o texto e anotaremos as ideas
observaremos a imaxe: Mussolini encabeza...,
− Italia encontrábase baixo o sentimento de decepción resolveremos a actividade 3:
polo incumprimento dos acordos do Tratado de
− O novo partido contou co apoio da burguesía, os
Londres de 1915 e a inestabilidade política dos
grandes propietarios agrícolas e industriais e a
gobernos da monarquía de Vítor Manuel III.
tolerancia do monarca e da igrexa
− As secuelas humanas e económicas da guerra
agraváronse coa crise económica e a tensión social ■ A continuación, leremos o apartado: Os principios
aumentou. ideolóxicos..., fixarémonos na imaxe de Benito Mussolini
e o texto que a acompaña, e formularemos as seguintes
Acto seguido, observaremos o cadro: Índice de prezos..., preguntas:
e resolveremos a actividade 1.
− Que sucedeu en Italia despois das eleccións de
1924?
O ascenso do fascismo
− Como lles fixo fronte o goberno de Mussolini ás
■ A continuación leremos os dous primeiros parágrafos tensións sociais e á crise económica?
do texto, anotaremos as ideas principais no encerado,
leremos o texto: Programa..., e resolveremos a actividade Acto seguido, leremos os textos: A simboloxía... e
2: Características..., e resolveremos a actividade 4.
− Benito Mussolini creou os Fasci di Combattimento Logo, leremos o texto: Contra a democracia, e resol-
para combater o auxe do movemento obreiro. veremos a actividade 5.
8-10 METODOLOXÍA
Páxs 172 e 173

■ Act. 1. Describir, utilizando o vocabulario adecuado, a Para obter máis información sobre o fascismo, os
situación de Italia na posguerra e o desenvolvemento do alumnos e as alumnas poderán consultar o seguinte
fascismo. enlace:
■ Act. 4. Explicar as principais características do http://www.tiching.com/79126
fascismo italiano, os seus símbolos e as medidas que
adoptou o goberno. Unha vez que terminen de ler toda a información,
APRENDER A APRENDER − Que condicións existían en Europa que fomentaron a
aparición do fascismo?
■ Acts 2 e 3. Identificar as principais características do

Partido Nacional Fascista e como accedeu ao poder − Cales son as principais características do fascismo?
Mussolini.
− Elabora un póster no que se resuma a biografía de
Benito Mussolini.
SOCIAIS E CÍVICAS
− Cando e como chegou Mussolini á presidencia de
■ Act. 5. Valorar que significou para a democracia a Italia?
chegada do fascismo e recoñecer os principais valores
deste movemento.

lerán máis información sobre Benito Mussolini e
describirán cales eran os seus poderes.

conseguiron poucos deputados, pero Mussolini
Páxinas 172 e 173 organizou unha Marcha sobre Roma para amosar a súa
forza e o monarca nomeouno xefe do goberno.
1. Os italianos sentíanse decepcionados cos acordos de paz
4. O réxime fascista italiano caracterizábase polo seu
porque non lles outorgaban territorios que reivin-
autoritarismo, que restrinxiu as liberdades e perseguiu
dicaban. Ademais, sufriron graves secuelas humanas e
coa forza os adversarios políticos, aínda que mantendo a
económicas e a crise económica levou a un aumento da
estrutura aparente dun réxime parlamentario. A través
conflitividade social e ao desenvolvemento dos move-
do Partido, o Estado exercía un forte control na vida
mentos de carácter revolucionario. O temor das clases
social do país. Os fascistas utilizaron símbolos romanos
conservadoras a que se repetiran os feitos ocorrido en
como o feixe de varas que rodea un machado, que
Rusia facilitou o ascenso do fascismo ao poder.
representaba a autoridade, o nome de Duce, que deriva
2. O Partido Nacional Fascista foi o partido político creado de dux, que significa “guía”, e o saúdo fascista, brazo en
por Benito Mussolini en 1921 tomando como base os alto.
Fasci de Combattimento. O seu programa estaba O goberno de Mussolini atallou as tensións sociais
baseado na construción dun Estado forte, que garantise a prohibindo as folgas e substituíndo os sindicatos por un
propiedade privada e unha política exterior sistema de corporacións que englobaba traballadores e
expansionista. A súa actuación caracterizouse pola empresarios e a crise económica coa aplicación dunha
imposición a través da forza, o control da sociedade a política autárquica.
través do partido que dirixía a vida social e dominaba os
medios de comunicación, e a restrición das liberdades e 5. A chegada ao poder do fascismo significou a instau-
a persecución dos seus adversarios. ración dun réxime autoritario, coa eliminación dos
principios democráticos, como o dereito de parti-
3. En 1919, ante a situación de crise e axitación social que cipación e o pluralismo político, e das súas institucións
vivía Italia, Mussolini creou os Fasci de Comba- principais, como o Parlamento. As folgas foron
ttimento, grupo paramilitar que pretendía frear o auxe do prohibidas e instaurouse un férreo control da sociedade.
movemento obreiro. En 1921 os Fasci transformáronse
no Partido Nacional Fascista. nas eleccións de 1922
METODOLOXÍA 8-11
Páxs 174 e 175
5. ALEMAÑA, O ASCENSO DO NAZISMO
A Alemaña da posguerra (Mein Kampf), onde expresou o desprezo pola demo-

cracia parlamentaria, o seu odio ao bolxevismo, o
■ Para empezar leremos o texto, anotaremos no antisemitismo, a superioridade da raza aria e a nece-
encerado as dificultades que tivo que enfrontar a sidade de forxar un grande imperio, o Reich, que
República de Weimar creada en 1929 e resolveremos a unise todos os pobos de lingua alemá.
actividade 1:
− A demagoxia foi o principal método para convencer a
− Humillación pola derrota militar e polas duras clase traballadora con promesas de melloras laborais
condicións de paz e reparacións impostas polos e salariais. Ademais de culpabilizar a xudeus,
aliados. comunistas e demócratas da crise en Alemaña.
− Grave crise económica caracterizada por unha alta ■ Acto seguido leremos os tres primeiros parágrafos do
inflación, depreciación monetaria e elevadas cifras de apartado: A chegada de Hitler ao poder, observaremos o
paro. gráfico: Aumento do paro..., anotaremos as ideas princi-
− Axitación social protagonizada por movementos revo- pais no encerado e resolveremos a actividade 3:
lucionarios de esquerda e grupos de extrema dereita. − A crise de 1929 provocou en Alemaña a quebra de
A continuación, observaremos o gráfico: A crise econó- moitos bancos, paro e descontento social.
mica... e a pintura de Hans Grundig, e pedirémoslles aos − O nazismo conseguiu atraer unha parte da poboación
alumnos e ás alumnas que interpreten o seu significado. desesperada. Así, nas eleccións de 1932 consiguiu
13 millóns de votos e en xaneiro de 1933 logrou que o
Adolf Hitler e a aparición do Partido Nazi presidente Hindenburg nomease a Hitler chanceler.
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais no Despois, leremos o texto: Como consiguiu..., e resol-
encerado e realizaremos a actividade 1: veremos a actividade 4.
− Adolf Hitler erixiuse en líder do Partido Nacional-
Para terminar leremos os textos: Destruír a democracia e
socialista dos Traballadores de Alemaña.
O apoio ao gran capital, e realizaremos as actividades 5
− A súa ideoloxía foi recollida no libro A miña Loita e 6.
8-12 METODOLOXÍA
Páxs 174 e 175

■ Act. 1-5. Contestar utilizando o vocabulario adecuado, Os alumnos e as alumnas poderán consultar o seguinte
as diferentes preguntas sobre a situación de Alemaña enlace para obter máis información sobre a orixe do
tras a guerra e o ascenso do nazismo. nazismo en Alemaña:
■ Act. 6. Explicar razoadamente por que concorreu o http://www.tiching.com/79138
Nazismo ás eleccións xerais.
Os estudantes deberán ler todo o documento. Unha vez
APRENDER A APRENDER que terminen, proporánselles as seguintes preguntas:
− Cales son as orixes do Partido Nazi?
■ Act. 1-5. Comprender as características da Alemaña
da posguerra e relacionalo co ascenso do partido Nazi. − Cando e por que chega Hitler a liderar o Partido

Nazi?
SOCIAIS E CÍVICAS − Que son as SA?
■ Act 3 e 4. Valorar como os diferentes acontecementos − Que ocorre o 30 de xaneiro de 1920?
na sociedade alemá da posguerra favoreceron o auxe do
partido Nazi. − Que era a Gestapo?
− Que é a chamada “noite dos coitelos longos”?

 Na actividade 2 de Reforzo os estudantes poderán
repasar as principais características do Partido Nazi e
cales foron as súas principais políticas, tanto econó-
micas como expansionistas.

para saír da situación de crise.
Páxinas 174 e 175 4. Hitler fíxose co poder grazas á crise económica que lle
proporcionou 13 millóns de votos nas eleccións de 1932.
1. A República de Weimar foi o goberno que se proclamou
En xaneiro de 1933 o presidente Hindenburg nomeouno
en Alemaña ao finalizar a Primeira Guerra Mundial.
chanceler. O incendio do Reichstag (Parlamento) por
Este goberno de tipo socialdemócrata tivo que aceptar a
parte dos nazis foi o pretexto para suprimir os outros
firma do Tratado de Versalles, que supuña o recoñe-
partidos políticos alemáns.
cemento da culpa de Alemaña no conflito bélico e unha
paz humillante que obrigaba o país a pagar sancións 5. Os grandes industriais apoiaron a Hitler porque no
económicas e a perder territorios. Tamén tivo que se momento de crise que vivía Alemaña (derrota na guerra
enfrontar aos radicais movementos revolucionarios e aos e crise económica de 1930) sentían a necesidade dun
movementos de extrema dereita. liderado firme para o país e para os seus intereses
económicos. Por isto, os votos que os industriais lles
2. O NSDAP era o Partido Nacionalsocialista dos
terían dado aos conservadores déronllos ao partido de
Traballadores de Alemaña. O seu líder era Adolf Hitler.
Hitler.
A súa ideoloxía foi recollida no libro A miña loita onde
expresou o seu desprezo pola democracia parlamentaria, 6. O nazismo concorre ás eleccións como medio para
o seu odio ao bolxevismo, o antisemitismo, a defensa da conseguir introducirse no sistema democrático e desde o
raza aria e a necesidade de crear un grande imperio, o seu interior destruílo. O seu obxectivo é paralizar a
Reich, que unise todos os pobos de lingua alemá. democracia e que sexa esta a que financie o seu labor de
A difusión ideolóxica utilizou como arma a demagoxia e axitación, non só na rúa, senón tamén nas sedes
nalgunhas ocasións recorreu á violencia para oporse á parlamentarias.
república.
3. Alemaña vivía unha forte crise económica acompañada
de miseria e paro que se agudizou co Crac do 1929 e que
produciu o peche de fábricas e afundiu moitos bancos.
Por este motivo, a xente apoiou os partidos extremistas
METODOLOXÍA 8-13
Páxs 176 e 177
6. O RÉXIME NAZI, UN SISTEMA...
A. Un sistema totalitario Logo, observaremos a imaxe: A queima..., leremos o

■ Leremos o texto introdutorio, observaremos a imaxe: texto: As Leis..., e resolveremos a actividade 5.
Cartel nazi... e pedirémoslles ás alumnas e aos alumnos
C. Autarquía económica e rearmamento
que interpreten o seu significado:
■ Posteriormente, leremos o texto, anotaremos as ideas ■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no
encerado:
− A política económica nazi respondía aos proxectos
− Que sucedeu cos partidos políticos, os sindicatos a
militaristas e expansionistas de Hitler e pretendía
partir de 1934? Por que a ditadura nazi foi un réxime
facer autosuficiente a Alemaña.
de terror?
− Que medidas se aplicaron na administración e o Despois, observaremos o gráfico: Gastos..., e resolve-
poder xudicial? remos a actividade 4.
Logo, leremos o texto: O poder..., e realizaremos a D. Unha política expansionista

actividade 1.
■ Despois, leremos o texto e preguntaremos:
B. A imposición da ideoloxía nazi − Por que Hitler iniciou unha política expansionista? En
que consistiu?
■ Despois, leremos o texto e anotaremos as ideas
claves no encerado e realizaremos a actividade 2: Acto seguido, leremos o texto A defensa...
− A unidade ideolóxica baixo ideas racistas e E. O adoutrinamento da poboación

nacionalistas caracterizou o Estado nazi.
■ Posteriormente, leremos o texto e resolveremos a
− A persecución de xudeus e minorías consideradas
actividade 3.
inferiores materializouse na creación de campos de
concentración a partir de 1933 e na promulgación da Logo, observaremos a pintura de Grosz e pedirémoslles
Leis de Nuremberg en 1935. aos alumnos e ás alumnas que a interpreten
8-14 METODOLOXÍA
Páxs 176 e 177

■ Act.1. Describe, utilizando o vocabulario adecuado, as Os estudantes poderán obter máis informacón sobre as
principais características do réxime nazi e define que é un políticas do partido Nazi consultando o seguinte enlace:
sistema totalitario.
■ Act. 5. Explica as medidas represivas que sufriron os
xudeus durante a Alemaña nazi. Unha vez que terminen de ler o documento,
proporémoslles as seguintes preguntas:
APRENDER A APRENDER − Que é o antisemitismo? Defíneo.
■ Acts. 1-3. Identificar as principais características do − Que características tiñan os arios?
réxime Nazi e a vida baixo o seu mandato.

− En que consistiu a lei da Restauración da
■ Act. 4. Recoñecer a relación que existía entre a Administración Pública?
expansion militar nazi e a súa política económica.
− En que consistían as leis de Nuremberg?
DIXITAL − Que medidas se tomaron despois da chamada

“Kristalnacht”?
■ Act. 5. Buscar información sobre a persecución dos
xudeus e as médidas represivas durante a Alemaña Nazi.

 Na actividade 2 de Ampliación os estudantes poderán
describir as diferenzas e similitudes que existían entre
o réxime totalitario nazi e a ditadura estanilista vivida
en Rusia.

militar expansionista, xa que novos territorios asegura-
Páxinas 176 e 177 rían o sustento da poboación alemá. Aspirábase á
autarquía porque Hitler quería converter Alemaña nun
1. O réxime nazi transformou Alemaña nunha ditadura. estado autosuficiente que non dependera do exterior.
Prohibíronse todos os partidos políticos e sindicatos,
5. 1933: Boicot aos comercios xudeus. Expulsión da
clausurouse o Parlamento, suprimíronse as eleccións e
función pública.
as liberdades individuais e o poder quedou monopo-
lizado polo Partido Nazi. 1934: Aparición de carteis “Os xudeus non son
benvidos”.
2. O Estado nazi pretendía cohesionar a sociedade alemá
mediante unha doutrina baseada na superioridade da 1935: Prohibición dos matrimonios con non-xuceus.
raza aria e a ideoloxía nacional socialista. 1936: Prohibición de exercer calquera profesión liberal.
3. Hitler converteu Alemaña nun estado policial, no que 1937: Expropiación de negocios e propiedades.
impuxo o terror a través de novos corpos policiais. 1938: Primeiras deportacións a campos de concen-
Creáronse as SS e a GESTAPO, que perseguiron todos tración.
aqueles disidentes co réxime. Ademais creáronse
1939: Obriga de residir en guetos.
campos de concentración para recluír todos os inimigos
e opositores do Reich. 1940: Deportación masiva a campos de concentración.
Para conseguir a adhesión da poboación, fíxose uso da 1941: Obriga de levar a estrela de David como
propaganda e do medo, pero tamén do atractivo do distintivo.
proxecto hitleriano que exaltaba o orgullo da raza e 1942: Solución final: exterminio dos xudeus de Europa.
prometía un futuro de progreso. Todo isto permitiulle ao
nazismo presentarse ante o mundo como un réxime
irrebatible que contaba co apoio masivo da poboación.
4. O obxectivo económico de Hitler era chegar á autosu-
ficiencia do país. Para isto era necesario un proxecto
METODOLOXÍA 8-15
Páxs 178 e 179
7. A UNIÓN SOVIÉTICA, A DITADURA...
A chegada ao poder de Stalin agricultura.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e Acto seguido, observaremos o cadro: A socialización..., e
recordaremos as consecuencias da Revolución rusa de resolveremos a actividade 2
1917. ■ A continuación, leremos os dous primeiros parágrafos
Leremos o texto e destacaremos as seguintes ideas do apartado: Como impuxo Stalin...?, e anotaremos as
sobre a sucesión de Lenin á fronte da URSS e resol- ideas principais no encerado:
veremos a actividade 1:
− Stalin exerceu o poder mediante unha ditadura
− Trotski propuña a exportación da revolución, mentres persoal baixo a que se someteu o Partido Comunista
que Stalin a construción do socialismo nun só país
− A pertenza ao partido foi imprescindible para exercer
para converter a URSS nunha potencia industrial.
cargos de responsabilidade.
− Stalin, Secretario Xeral do PCUS, fíxose dono da
situación a partir de 1927 Logo, observaremos a imaxe: Propaganda soviética...,
leremos o texto: O culto..., e resolveremos a actividade 3.
Despois, leremos os tres últimos parágrafos e anota-
O socialismo nun só país
remos as ideas principais no encerado:
■ Logo, leremos o texto, anotaremos as ideas princi-
− Os opositores ao réxime foron perseguidos e repri-
pais no encerado e fixarémonos na imaxe: Cartel de...
midos duramente a través da creación de gulags.
− Stalin impuxo unha economía planificada e dirixida
− Os líderes do Partido Comunista e do Exército
polo Estado e converter a URSS nunha gran potencia.
Vermello foron purgados, para evitar disidencias
− Prohibiuse a propiedade privada e en 1929 iniciouse internas.
un programa de colectivizacións forzosas no campo
que se organizou en koljós e sovjós. Despois, leremos os textos: A represión... e As purgas...,
e fixarémonos no gráfico Represión...
− A industria pesada converteuse na base para o
desenvolvemento industrial en detrimento da Para terminar, resolveremos a actividade 4.
8-16 METODOLOXÍA
Páxs 178 e 179

■ Act. 3. Describir as características do réxime totalitario Os alumnos e as alumnas poderán obter máis informa-
de Stalin e sinalar as diferenzas fronte aos réximes de ción sobre a Revolución rusa consultando o seguinte
Hitler e Mussolini. enlace:
■ Act2. 1 e 2. Explicar as diferentes medidas que http://www.tiching.com/74601
adoptou Stalin para converter a Unión Soviética nunha
potencia mundial. Unha vez que terminen de ver o vídeo proporánselles as
APRENDER A APRENDER − Que características tiña a Rusia tsarista?
■ Acts 1 e 2. Recoñecer as medidas que adoptou Stalin − Que tres orzas tiñan o poder?

para impulsar a URSS como potencia mundial. − Quen foi Lenin? Elabora unha pequena redacción
■ Act. 4. Identificar as características do réxime sobre el.
totalitario de Stalin e como trataba os seus opositores. − En que consistiu a revolución bolxevique?

poderán sinalar as diferenzas e similitudes entre os
réximes totalitarios de Hitler ou Mussolini e a ditadura
estalinista.

Stalin. O Partido Comunista consolidouse como o eixe
Páxinas 178 e 179 vertebrador que dirixía e controlaba todos os órganos do
Estado. E tamén quedou sometido á vontade de Stalin.
1. A proposta de Stalin sustentábase na creación do A diferenza do totalitarismo soviético respecto ao nazi
socialismo nun só país, mediante a transformación da alemán ou ao fascista italiano radica tanto na orixe co-
URRS nunha gran potencia que fora o berce das futuras mo no obxectivo final. Mentres que o Estado soviético
revolucións. Polo contrario, Trotsky mantiña que era xurde dunha revolución socialista e se converte en
necesario exportar a revolución, provocándoa noutros totalitario ao imporse a opción política de Stalin de
países. Finalmente, Stalin, xa Secretario Xeral do PCUS, construír o socialismo nun só país; os totalitarismos nazi
fíxose dono da situación a partir de 1927 e converteuse e fascista son a resposta da burguesía alemá e italiana ao
no principal dirixente da URSS. medo á revolución obreira e á mala resolución da I
2. Stalin impuxo unha economía e unha sociedade Guerra Mundial. Hai que destacar tamén o seu carácter
colectivistas co obxectivo de transformar a URSS nunha nacionalista e racista, sobre todo no caso alemán
potencia industrial. Para isto, instituíu unha economía 4. Stalin impuxo o seu poder mediante unha ditadura
planificada e dirixida polo Estado que elaboraba plans persoal afastada dos principios que inspiraran a revolu-
quinquenais para organizar a produción agrícola e ción bolxevique, ditadura na que se sementou o terror e
industrial. Ademais, prohibiuse a propiedade privada e unha dura represión.
iniciouse un programa de colectivización forzosa da
agricultura que se organizou en dous tipos de A represión foi especialmente dura entre os campesiños
explotacións: os koljós, que funcionaban como unha propietarios que se opuñan á colectivización forzosa,
cooperativa xestionada polos funcionarios e os sovjós, pero tamén os disidentes políticos e moitos membros do
que constituía unha granxa propiedade do Estado. Partido Comunista.
Porén, a prioridade ao desenvolvemento industrial xerou A mayor persecución tuvo lugar du-rante os procesos de
un retraso considerable na agricultura. Moscú nos que se depuró á mayoría dos antiguos
dirigentes bolcheviques que podían disputar o....
3. O Estado soviético conformouse como un estado totali-
tario a partir da consolidación da ditadura persoal de (Sigue na páxina 8-28)
METODOLOXÍA 8-17
Páxs 180 e 181
8. A ARTE DO PERÍODO DE ENTREGUERRAS
A. O dadaísmo acompaña e pedirémoslles aos alumnos que establezan

as diferenzas entre as distintas correntes.
resolveremos a actividade 1. Logo, como síntese resolveremos a actividade 2.
■ A continuación leremos o texto e anotaremos as C. O surrealismo

ideas clave sobre o dadaísmo no encerado: ■ Leremos o texto, anotaremos as ideas clave no
− Destruíu todas as convencións establecidas na arte e encerado e realizaremos a actividade 3:
practicou unha arte ilóxica e absurda. − O Surrealismo naceu en 1924 en París e influenciado
− Defendeu o caos fronte á orde e a imperfección, e as polas teorías da psicoanálise de Sigmund Freud
súas manifestacións eran provocativas e antirracio- perseguiu plasmar a través de formas abstractas o
nais. Marcel Duchamp foi o seu principal expoñente. subconsciente humano.
Acto seguido, observaremos a obra de Marcel Duchamp Despois, pedirémoslles aos alumnos que observen os
e pedirémoslles aos alumnos que interpreten que cadros de Dalí e de Miró e que identifiquen as súas
mensaxe pretende transmitir o autor. diferenzas e realizaremos a actividade FichaArt
B. As correntes da abstracción D. A nova obxectividade

■ Posteriormente, leremos o texto, anotaremos as ideas ■ Posteriormente, leremos o texto e anotaremos as
principais: ideas principais:
− A abstracción foi iniciada por Vasili Kandinsky e − A nova obxectividade retomou a estética expresionista
rexeita a figuración e a representación da realidade. para amosar o horror da Primeira Guerra Mundial.
− Construtivismo, Suprematismo e Neoplasticismo fo- − Os seus principais representantes son Georg Grosz e
ron as principais correntes abstractas. Otto Dix.
Acto seguido, observaremos as pinturas de Torres Gar- Para terminar, observaremos a pintura de Otto Dix e
cía, Malevich e Mondrian, leremos o texto que as realizaremos as actividades 5 e 6.
8-18 METODOLOXÍA
Páxs 180 e 181

■ Act. 1-3. Describir as diferentes correntes artísticas Os alumnos e as alumnas poderán encontrar máis infor-
deste período utilizando para isto o vocabulario ade- mación sobre o surrealismo consultando o seguinte
cuado. enlace:
■ Act. 5. Describir unha obra pictórica utilizando para http://www.tiching.com/747829
isto a linguaxe adecuada.
Unha vez que terminen terminado a visualización do
APRENDER A APRENDER vídeo, proporánselles aos estudantes que resolvan de
maneira individual as seguintes preguntas:
■ Act. 1-3. Identificar as principais características e os
− Que é o surrealismo?
pintores máis famosos do dadaísmo, arte abstracta e

surrealismo − Que defende este movemento artístico?
■ Act. 4. Recoñecer a influencia da Gran Guerra nas − Que papel xogou Sigmund Freud nesta corrente
diferentes correntes artísticas. artística?
■ Act.5 e 6. Analizar varios cadros, sinalar a que − Que características principais ten o surrealismo?
corrente artística pertencen e explicar o que o artista − A quen se considera fundador do movemento
quería expresar. surrealista?
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS − Busca información sobre a obra dalgún pintor

surrealista e expón a información obtida na clase.
■ Act. 1-3. Recoñecer as principais características dos
diferentes movementos pictóricos desta época.
■ Act. 4 e 5. Observar unhas obras de arte deste

período de tempo e analizar a mensaxe que queren
transmitir os artistas.

ocasionados polo conflito bélico nos representantes de
mundo da cultura e da arte. Este sentimento orixinou
Páxinas 180 e 181 numerosas correntes de protesta que desexaban romper
1. O dadaísmo é unha corrente artística iniciada en 1916 coa arte antiga, símbolo dunha sociedade que levara a
que pretende destruír todas as convencións establecidas humanidade a unha confrontación sen precedentes.
na arte. Maniféstase a través dunha arte ilóxica e 5. A pintura de Otto Dix amosa un home vendendo mistos
absurda, como reflexo da loucura autodestrutiva do ser na rúa. O seu corpo mutilado e a indiferenza das persoas
humano durante a Primeira Guerra Mundial. Era unha que pasan polo seu lado transmiten as horribles
arte caótica, imperfecta, irracional e provocadora. consecuencias da guerra.
Marcel Duchamp enfrontouse ás convencións artísticas 6. A terrible situación de Alemaña tras a I Guerra Mundial
demostrando que unha obra de arte pode ser realizada a tivo un grande impacto no mundo da arte e a cultura e os
partir de calquera obxecto cotián. artistas da década de 1920 propuxeron unha arte
tremendamente agresiva e cargada dunha crítica feroz
2. A arte abstracta foi iniciada por Vasili Kandinsky a contra a sociedade e as institucións do poder. Esta
partir de 1910, e pretendía provocar emocións exclusi- tendencia, que toma o nome de Nova Obxectividade,
vamente a través da harmonía das liñas e das cores. retoma a estética expresionista, utilizando un detallismo
Posteriormente, apareceron tres movementos abstractos meticuloso e desgarrado para mostrar e denunciar as
con tendencia xeométrica: o Construtivismo, o atrocidades causadas pola guerra. Nesta unidade e na
Suprematismo e o Neoplasticismo. anterior encontramos os seguintes exemplos:
3. O surrealismo foi un movemento artístico e literario O vendedor de mistos (Otto Dix, 1920): denuncia a
nacido en1924 en París. Intentaba plasmar por medio de miseria dos excombatentes na Alemaña de postguerra.
formas abstractas ou figuras simbólicas a realidade máis Xogadores de cartas (Otto Dix, 1920): os personaxes
profunda do ser humano e o subconsciente. Dentro do son representados como caricaturas esperpénticas, como
surrealismo existiron dúas correntes: a Automatista e a máquinas que xogan os seus intereses ás cartas sen
Onírica. importarlles as consecuencias das súas decisións.
4. A Gran Guerra provocou unha sensación de fastío e
amargura como resultado dos grandes desastres (Segue na páxina 8-28)
METODOLOXÍA 8-19
Páxs 182 a 185
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA película proposta e sobre as condicións necesarias para

impor unha ditadura.
■ Páx. 182, act. 1-4; páx. 183, act. Aprender a…: páx.
184, act. 1-3; páx. 185, act. 4-6. Utilizar o vocabulario ■ Páx. 185, act. 6. Elaborar un traballo en equipo
adecuado e as súas habilidades de expresión escrita respectando as normas de convicencia e a opinión dos
para contestar correctamente e de forma individual as compañeiros.
DIXITAL
■ Páx. 183, act. Aprender a…; Páx. 184, act. 1.
Comentar correctamente unha película e un texto ■ Páx. 183, act. Aprender a… Os estudantes verán
relacionado coa temática vista nesta unidade. unha película e comentarana relacionándoa co contido
desta unidade.
APRENDER A APRENDER ■ Páx. 185, acts 4 e 5. Observar e analizar o contido
■ Páx. 182, act. completa…; Páx. 184, act. 2 e 3. dunhas ilustracións e fotografías, e relacionalas co
Organizar a información vista nesta unidade en mapas contido desta unidade.
conceptuais, esquemas e organigramas. ■ Páx. 185, act. 6. Utilizar os recursos didácticos dixitais
■ Páx. 185, acts. 4 e 5. Utilizando fontes documentais para realizar un traballo en equipo sobre o racismo.
primarias describir diferentes situacións da vida durante o
período de entreguerras. SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
■ Páx. 185, act. 6. Recoñecer a persecución sufrida ■ Páx. 184, act. 2. Realiza un organigrama de forma
polos xudeus na Alemaña nazi e reflexionar sobre o individual coa información tratada neste tema.
racismo na sociedade actual.
■ Páx 185, Act. 5. Amosa iniciativa á hora de realizar
traballos en equipo, respectanto sempre a opinión dos
SOCIAIS E CÍVICAS.
demais compañeiros.
■ Páx. 183, act. aprender a … Reflexionar sobre a
8-20 METODOLOXÍA
O PERÍODO DE ENTREGUERRAS 8
Páxs 182 a 185

ACTIVIDADES FINAIS SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADEES
Páxina 182
■ A resolución da actividade Aprende a... comentar
unha película ten por obxecto: COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
− Identificar os elementos característicos do fascismo.
1. Completa o mapa conceptual
− Tomar conciencia da pervivencia desta ideoloxía.
Acto seguido, a actividade 2 Análise permitirá sintetizar O PERÍODO DE ENTREGUERRAS, foi unha época de
as causas da crise de 1929. crise.
A actividade 3 Espazo e tempo..., permitiranos profundar • Económica, iniciada en 1929 a causa da especulación
na evolución do proceso de industrialización soviética bolsista, e a sobreprodución, orixinaron a Gran
entre 1928 e 1939. Depresión, freada polo New Deal impulsado por
■ Despois a resolución da actividade 4 Fontes pri- Roosevelt que supuña intervención do Estado na
marias… permitiranos analizar a utilización da educación economía.
como instrumento de adoutrinamento por parte do réxime • Social e política, desembocou en:
nazi.
− Debilitamento das democracias (Reino Unido,
A actividade 5 Fontes iconográficas... permitirá o Francia...), resultado da crise social e económica,
achegamento aos signos identificativos do fascismo que provocou temor á revolución social e
italiano. expansión dos fascismos.
A actividade 6 Traballo de reflexión... ten por obxectivo − Ascenso do totalitarismo en Italia con fascismo
favorecer a reflexión sobre o racismo e as súas conse- liderado por Mussolini e Alemaña, con nazismo
cuencias. liderado por Adolf Hitler; desenvolveron política
exterior agresiva, e na URSS cunha ditadura
■ Finalmente, as actividadees de Síntese e Razoa liderada por Stalin que desenvolveu unha
historicamente cumpren co obxectivo de consolidar os economía planificada e as purgas políticas.
conceptos clave.
METODOLOXÍA 8-21
1. CONSOLIDA O APRENDIDO defender a súa soberanía. Persegue a necesidade de
facer coincidir Estado e nación.
a) Por “felices anos 20” enténdese a situación de benestar
económico vivido polos Estados Unidos na primeira • Totalitarismo. Ideoloxía que impón a restrición da
posguerra. O final desa década de prosperidade foi o liberdade e na que o Estado exerce todo o poder sen
crac da Bolsa en 1929. A Gran Depresión foi a divisións nin restricións. En xeral, estes réximes están
situación na que entrou a economía estadounidense e dirixidos por un partido único que se confunde coas
mundial tras o Crac bolsista de 1929. En poucos anos, institucións do Estado; contan cun líder carismático,
a crise bolsista propagouse a gran parte da industria, o que acumula todos os poderes, o cal se exalta cun culto
comercio e a agricultura, o que provocou nos Estados á personalidade. Impulsan un movemento de masas no
Unidos unha recesión económica xeralizada. O intento que se pretende encadrar a toda a sociedade; fan un
de acabar con ela foi representado pola intervención intenso uso da propaganda e dos mecanismos de
estatal na economía, o chamado New Deal. control social e de represión, chegando á eliminación
física de toda oposición.
b) O fascismo é un tipo de réxime ditatorial e o seu termo
deriva da palabra italiana fascio. Caracterízase pola • “Espazo vital”. En alemán, lebensraum. Termo
concentración do poder nas mans dun líder, a supresión acuñado polo xeógrafo alemán Ratzel que establece a
do sistema parlamentario e dos sindicatos, e o relación entre o espazo xeográfico e a poboación,
mantemento da economía capitalista. Ante a situación asegurando que a existencia dun Estado quedaba
de crise en Italia tras a Gran Guerra, Mussolini creou garantida cando dispuxera de espazo suficiente para
os Fasci di Combattimento, coñecidos polas súas atender as súas necesidades. Esta teoría foi utilizada
camisas negras, para frear o avance do movemento polo nazismo para xustificar o seu proxecto de
obreiro. no 1921 os Fasci transformáronse no Partido expansión territorial e de exterminio das minorías.
Nacional Fascista. En 1922, ante a incapacidade do
• Ditadura. Forma de goberno na cal unha persoa ou un
goberno para manter a orde ante diversas folgas,
partido único concentra todo o poder. Este sistema
Mussolini organizou a Marcha sobre Roma
caracterízase pola falta de división de poderes, a
acompañado de 300.000 camisas negras. O rei de Italia
carencia de liberdades, o non respecto aos dereitos
nomeou a Mussolini xefe do goberno.
humanos, etc.
c) O ascenso do Hitler ao poder en Alemaña foi propi-
• Sobreprodución. Proceso económico polo que a oferta
ciado pola crise económica na que se encontraba o país
de produtos supera a demanda; á longa xera crise pola
tras a Gran Guerra e polo descrédito da República de
imposibilidade de desfacerse dos excedentes
Weimar, que firmara o Tratado de Versalles e aceptara
as duras consecuencias das condicións de paz. Hitler • Nazismo. Ideoloxía do réxime que gobernou Alemaña
obtivo 13 millóns de votos nas eleccións democráticas de 1933 a 1945. Defendía a superioridade da raza aria,
de 1932. En xaneiro de 1933 o presidente Hindenburg o imperialismo, o totalitarismo e o antisemitismo.
nomeouno chanceler. O incendio do Reichstag
• Fascismo. Movemento político que xurdiu no período
(Parlamento) por parte dos nazis foi o pretexto para
de entreguerras en Italia. Caracterizouse por oporse á
suprimir os outros partidos políticos alemáns. As ideas
democracia liberal e ás ideoloxías do movemento
principais do nazismo son: o totalitarismo, o
obreiro e tiña un marcado carácter nacional e
antisemitismo e o imperialismo.
militarista.
d) Os aspectos ideolóxicos do nazismo que prepararon o
• Especulación bolsista. Consiste en comprar ou vender
camiño cara á Segunda Guerra Mundial foron, sobre
accións ou outro valor en bolsa esperando que o seu
todo: a idea de superioridade da raza aria, como único
prezo evolucione máis tarde para obter unha gañancia.
motor para perpetuar o pobo alemán, e a teoría do
“espazo vital” que xustificaba a necesidade de • Depresión económica. Forte crise económica que se
expansión de Alemaña como grande imperio. caracteriza por un descenso da produción e o consumo.
Vai acompañada de quebra das empresas e un aumento
e) Tras a morte de Lenin, en 1924, Stalin fíxose o dono da
do paro.
situación e impñuxose aos seus rivais a finais de 1927,
aproveitando o seu cargo de Secretario Xeral do PCUS. • Burbulla especulativa. Fenómeno que se produce nos
Exerceu o poder na URSS mediante unha ditadura mercados debido á especulación, que se caracteriza
persoal, denominada estalinismo, na que o Partido pola suba anormal e prolongada do prezo dun activo ou
Comunista quedaba completamente sometido á produto, de forma que o prezo se afasta cada vez máis
vontade de Stalin e cuxo liderado quedou reforzado do valor real ou intrínseco do produto. O proceso
mediante o culto á súa personalidade. Para consolidar o especulativo leva a novos compradores a comprar co
seu poder sementou o terror e exerceu unha dura fin de vender a un prezo maior no futuro, o que
represión contra os seus opositores a través do Gulag e provoca unha espiral de suba continua e afastada de
de xuízos como os procesos de Moscú. toda base factual. O prezo do activo alcanza niveis
irracionalmente altos até que a burbulla acaba
estalando (crac), debido ao inicio da venda masiva do
• Nacionalismo. É unha ideoloxía política, que sostén o activo cando hai poucos compradores dispostos a
dereito dos pobos a decidir sobre eles mesmos e a adquirilo. Isto provoca unha caída repentina e brusca
8-22 METODOLOXÍA
dos prezos, levándoo a prezos moi baixos, incluso condenado polo seu sucesor, Jruchov, que iniciou un
inferiores ao seu nivel natural, deixando tras de si un proceso de desestalinización da URSS.
regueiro de débedas.
• Duce / Führer
• Franklin D. Roosevelt. Presidente dos EE.UU. (1932-
1944). Dixiriu a recuperación do país tras a Gran Duce: Benito Mussolini, líder do Partido Nacional
Depresión coa súa política económica New Deal e a Fascista.
participación norteamericana na II Guerra Mundial, Führer: Adolf Hitler, líder do Partido Nacionalsocia-
promovendo a creación da Organización das Nacións lista Alemán.
Unidas.
• Propaganda / Adoutrinamento
• John M. Keynes. Economista británico (1883-1946)
Propaganda: actuación dos poderes do Estado para
que defendeu a intervención do Estado para superar a
difundir as súas políticas e a súa ideoloxía.
crise económica. Consideraba que o investimento
público, por exemplo en infraestruturas, lles daría Adoutrinamento: nos sistemas totalitarios, un dos
traballo ás empresas e reduciría o paro, estimulando así obxectivos do Estado é adoutrinar a poboación e
a recuperación da economía. Ante a necesidade de encadrala ao longo de toda a vida como sistema de
potenciar o consumo, tamén defendeu a conveniencia control e para asegurar a súa fidelidade aos principios
ideolóxicos do réxime.
de aumentar os salarios obreiros e de axudar os parados
con subsidios. As súas teorías aplicaríanse despois da • Partido nazi / SS
Segunda Guerra Mundial e poden considerarse a orixe Partido nazi: Partido Nacionalsocialista Obreiro Ale-
do Estado do benestar. mán (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter Partei-
• Benito Mussolini. Político italiano (1983-1945). Funda- NSDAP), de ideoloxía racista e ultranacionalista. O
dor e duce do fascimo, chegou ao poder en 1922 tras a termo socialista utilizouse para atraer a clase obreira e
Marcha sobre Roma, establecendo un réxime cuxas afastala do comunismo e a socialdemocracia, mentres
características foron o nacionalismo, o militarismo, a que o termo nacional se utilizou para atraer os sectores
loita contra o liberalismo e contra o comunismo. nacionalistas e conservadores. Desde 1921, o líder do
Interveu na Guerra Civil española a favor de Franco. partido nazi foi Adolf Hitler. Tras a derrota alemá na II
Aliado de Hitler, implicou a Italia na Segunda Guerra Guerra Mundial, o partido foi declarado organización
Mundial. Deposto en 1943, fundou no norte do país a criminal.
República Social Italiana como estado títere baixo o SS: Schutzstaffel ou Escuadras de Defensa, establecidas
dominio alemán. Foi fusilado polos partisanos nos en orixe como garda persoal de Hitler, convertéronse
último días da guerra, en 1945. na máis poderosa organización militar, policial e de
• Adolf Hitler. Político alemán (1889-1945). Líder do seguridade da Alemaña nazi.
Partido Nacionalsocialista Obreiro Alemán, chegou ao
• Colectivización / kulaks
poder en 1933, liderando un réxime totalitario deno-
minado Terceiro Reich, baseado no panxermanismo, o Colectivización: socialización dos medios de pro-
anticomunismo e un antisemitismo feroz, que provocou dución.
unha política de expansión territorial, a persecución de Kulaks: termo ruso utilizado para referirse a propie-
toda oposición, e a posta en práctica da “solución tarios rurais que posuían propiedades e podían contra-
final” ou extermino da poboación xudía durante a tar traballadores asalariados. A partir de 1929 o Estado
Segunda Guerra Mundial (Holocausto), xunto á doutras soviético desenvolveu un proceso de colectivización
minorías consideradas inferiores (xitanos, disca- das súas terras e os kulaks sufriron a represión estali-
pacitados, homosexuais, etc.). nos últimos días da nista.
guerra, suicidouse no búnker da Chancelería de Berlín.
RESPONDE A PREGUNTA INICIAL
• Paul von Hindenburg. Prestixioso militar alemán
(1847-1934), fíxose cargo da presidencia da República O período comprendido entre os anos 1918 e 1939
de Weimar entre 1925 e 1934. Pouco antes da súa foron unha época de grande inestabilidade política,
morte designou a Hitler como chanceler e aceptou a económica e social. Ademais, o triunfo da Revolución
concentración de todos os poderes no novo Führer, bolxevique en Rusia fixo temer, entre as clases
liquidando de feito a República. conservadoras, a expansión do comunismo.
A Primeira Guerra Mundial desestabilizou a economía
• Iósif Stalin. Político soviético (1878-1953), chegou ao
europea e os Estados Unidos convertéronse na primeira
poder na URSS á morte de Lenin en 1924, substituíndo
potencia económica mundial. Despois dunha etapa de
a ditadura do proletariado preconizada pola Revolución
euforia económica, os “felices anos vinte”, o Crac da
bolxevique por sistema totalitario centrado na súa
bolsa de Nova York en 1929 desatou unha gran
persoa, tras eliminar os seus inimigos, en sucesivas
depresión económica que se estendeu por Europa e
purgas como é o caso de Trotski. Dixiriu a URSS
outras partes do mundo.
durante a II Guerra Mundial tras a cal o país se
converteu nunha superpotencia, iniciándose o período A crise económica e o descontento social e político
da guerra fría. Tras a súa morte, o seu réxime foi prepararon o terreo para o xurdimento de réximes
METODOLOXÍA 8-23
autoritarios e o retroceso da democracia. Os seus Karo, a súa moza, o fan ver que a situación foi máis
máximos exemplos foron a Italia fascista e a Alemaña alá. Entón é o único que ten a capacidade de volver
nazi, que propugnaron unha política militarista e atrás e pedirlle ao profesor que free o movemento.
agresiva que desembocou na Segunda Guerra Mundial. Lisa: Alumna tímida, sempre nun segundo plano,
adhírese á Onda porque co espírito de comunidade se
sente máis segura.
Páxina 183
Karo: Unha das alumnas máis carismáticas da escola,
APRENDE A... COMENTAR UNHA PELÍCULA desde un primeiro momento amósase en contra do
movemento. A súa actitude fará que pase de ser unha
1. Identificación e presentación persoa apreciada a que o grupo a repudie.
• A película está cualificada como drama polo desen- Sinan: Estudante de orixe turca, pouco a pouco
lace final no que un dos alumnos, Tim, acaba gústalle o experimento e, ademais de adherirse a el,
suicidándose diante dos seus compañeiros. achega as súas habilidades artísticas, xa que é o
encargado de crear o logo.
• O director, Dennis Gansel, estaba interesado no na-
zismo xa que un dos seus avós foi oficial do Terceiro Bomber: Aínda que inicialmente non lle gusta o
Reich, o que lles xerara grandes problemas ao seu pai e experimento, acaba convertíndose nun dos principais
aos seus tíos. Ao realizar esta película propúxose membros do grupo. Utiliza a forza bruta para impor as
responder preguntas como: Poderíase repetir de novo normas do grupo.
hoxe en día? Como podería funcionar o fascismo hoxe – Mona non quere participar no experimento porque
de novo? Sería posible? Podería algo así suceder aquí e encontra absurdas as súas normas de disciplina. Karo
agora? mantense ao principio pero, pouco a pouco, desconfía
2. Análise e comparación da transformación nas actitudes dos seus compañeiros
e solicítalle ao profesor que o finalice.
• A película parte da realización da denominada semana
de proxectos nun instituto alemán. O profesor Wenger – Resposta persoal. A uniformidade, segundo as opinións
é designado para dar a clase de autocracia e decide dos protagonistas da película, é un elemento positivo
realizar un experimento aplicando unha serie de porque elimina todas as diferenzas sociais, mentres que
normas de disciplina e reforzando o sentimento de para outros é negativa porque acaba con toda
comunidade na súa clase. Os alumnos e o propio individualidade. Para Tim, queimar a roupa supón
profesor vanse entusiasmando co movemento, que eliminar as diferenzas cos seus compañeiros e estar ao
denominan A Onda. Pero o experimento convértese seu mesmo nivel.
nun movemento real que ao profesor se lle vai das – O profesor empeza a darse de conta de que o experi-
mans. mento se lle foi das mans cando le a noticia da pintada
– Poderían valer subtítulos como A manipulación das no concello co símbolo da Onda, unha acción que
masas, A volta do fascismo na actualidade, De novo se considera de gran perigosidade. Posteriormente, a
repite, etc. actitude violenta do público e dos xogadores no partido
de waterpolo confírmalle que a situación se lle foi das
– Esceas significativas son cando o profesor Wenger lle mans. E, finalmente, a visita de Marco pedíndolle que
pide ao alumnado que pise forte para molestar a clase acabe co experimento.
de abaixo, como se dun desfile nazi se tratara. Tamén a
chegada á clase de Karo, vestida de vermello mentres O profesor Wenger trata de resolver o problema cun
todos os seus compañeiros visten de branco, amosa o discurso final e facendo reflexionar os seus alumnos
rexeitamento e a marxinación a calquera “oposición” cando tratan de agredir a un dos seus compañeiros por
ás ideas do movemento. Ou o discurso final do “traidor”. Cando parece que conseguiu convencelos, a
profesor Wenger, que se asemella ao de calquera actitude de Tim rompe a resolución do problema.
xerarca nazi ou fascista. Tim adherírase ao movemento dunha forma
incondicional. Sentíase seguro co apoio da
– Profesor Wenger: Creador do movemento para darlle á
Comunidade e as directrices do profesor, a quen
súa clase unha maior motivación irá asumindo pouco a
admiraba profundamente, que guiaban os pasos da súa
pouco un papel de líder, no que se sente cómodo, xa
vida. Cando o profesor lle di que o movemento finaliza
que é admirado polos seus alumnos e incluso felicitado
reencóntrase coa realidade e prefiere suicidarse.
pola directora do instituto.
Tim: Alumno con grandes carencias afectivas, tanto no 3. Contexto histórico
seu mundo familiar como na escola, busca conseguir • A implantación dunha ditadura lévase a cabo coa
amizade e non rexeitamento. Adhírese rapidamente ao aplicación dunha disciplina como a que leva a cabo o
movemento e participa en todas as súas accións cun profesor Wenger na súa clase. Exáltase o sentimento de
entusiasmo enfermizo. Comunidade, e para resaltar a pertenza ao grupo
Marco: nun principio este alumno séntese atraído polo búscase unha uniformidade, un nome, un símbolo e un
movemento até que as actuacións violentas ocorridas saúdo. Unha ditadura ten que ter un líder, neste caso
no partido de waterpolo e o seu enfrontamento con autoproclámase o profesor.
8-24 METODOLOXÍA
– O profesor trata de transmitirlles aos seus alumnos a Versalles con Alemaña; de Saint Germain-en-Laye,
facilidade coa que as masas poden ser manipuladas. con Austria; de Neully, con Bulgaria; de Trianon, con
Pero mentres sofre a manipulación, o alumnado non é Hungría; de Sèvres, con Turquía). Os problemas da
consciente de que está sendo manipulado e actúa total- aplicación dos tratados e sobre o pago das com-
mente convencido do que fai, á vez que o profesor pensacións de guerra poñen en perigo as relacións
acaba tamén absorbido polo experimento. Por isto, a internacionais, que se intentan estabilizar en diversas
transmisión da mensaxe educativa non é correcta conferencias internacionais e tratados. En 1925, a
porque non hai unha distancia que permita reflexionar Conferencia de Locarno significa unha mellora nas
sobre o que están facendo no experimento. relacións entre os Estados europeos e Alemaña
intégrase na Sociedade de Nacións. O Pacto Briand-
4. Conclusións
Kellog, firmado por quince países en 1928 establecerá
• Resposta persoal. Quizais intentar dirixirse ao profesor o rexeitamento á guerra como mecanismo para a solu-
ou á dirección do instituto, ou falar cos compañeiros ción de conflitos internacionais.
para facerlles ver o que en realidade estaba sucedendo. A nova crise económica a partir de 1929 e a chegada
– Resposta persoal. dos nazis ao poder acaban con este sistema de rela-
cións internacionais. As potencias europeas reármanse
e Alemaña rompe coas limitacións do Tratado de
RAZOA HISTORICAMENTE Versalles. A Alemaña nazi e a Italia fascista achéganse
diplomaticamente e firman en 1939 o Pacto de Aceiro.
Argumentación O Pacto de Non Agresión xermano-soviético firmado
Os lemas “Un Pobo, un Imperio, un Führer”, no caso en agosto de 1939, déixalle a Alemaña as mans libres
do nazismo alemán, e “Mussolini sempre ten razón”, para a súa agresión a Polonia, o que dará lugar á II
no caso do fascismo italiano, expresan unha Guerra Mundial.
característica dos dous réximes e, en xeral, de calquera
réxime totalitario, como é o culto á personalidade do
líder carismático, que co que se identifica o Estado, a Páxina 184
nación e o pobo e contra o cal non cabe ningún tipo de 1. Fontes documentais. A política do New Deal...
oposición ou cuestionamento críticos.
a) O discurso foi realizado por Franklin D. Roosevelt,
Empatía presidente dos Estado Unidos na inauguración do seu
mandato, en 1933.
Resposta persoal.
b) A política económica e social proposta por Roosevelt
Causalidade para paliar os efectos da Gran Depresión susténtase no
principio da intervención do Estado. Baséase nas
• Ideoloxía: crise das democracias. As consecuencias da
teorías do economista John Maynard Keynes.
I Guerra Mundial e a crise económica da posguerra
provocaron o ascenso de opcións políticas c) No discurso Roosevelt formula o aumento dos prezos
nacionalistas e autoritarias. A isto contribuíu tamén o dos produtos agrícolas para aumentar así a capacidade
medo ao contaxio revolucionario que provocou o adquisitiva dos agricultores, ademais de planificar e
triunfo da Revolución bolxevique de 1917 entre a supervisar a nivel nacional todas as formas de
burguesía europea. Todo isto levou á instauración de transporte, comunicación e servizos. O Estado tamén
réximes antidemocráticos e autoritarios en gran parte debería establecer unha estrita vixilancia de todas as
do continente europeo. actividadees bancarias, financeiras e de investimento.
• Desequilibrios económicos. As dificultades económi- Polo que respecta á política social, establece como
cas da Europa de entreguerras provocaron unha grave prioridades a axuda ás vítimas da crise e a creación de
crise social, que en ocasións revestiu características postos de traballo, incluso mediante o recrutamento
revolucionarias, duramente reprimidas pola policía e o directo por parte do goberno.
exército. d) Roosevelt pretendía facerlle fronte á extensión da crise
Ante a crise económica e a axitación social, os países para paliar os seus efectos e propiciar a recuperación
con forte arraigo do parlamentarismo e a democracia da economía, con medidas entre as que destacaban un
conseguiron integrar o socialismo emerxente, a través programa de recuperación industrial, o control
da súa participación política e institucional. En cambio, bancario, os investimentos en obras públicas, as
nos países con pouca tradición parlamentaria, os subvencións á agricultura e medidas sociais, entre elas
partidos liberais víronse impotentes ante a revolta a loita contra o paro, o aumento salarial e a redución da
social e acabaron impondo réximes autoritarios que xornada laboral a 40 horas semanais
prometían restablecer a orde e combater as ideas A crise orixinárase a partir da desconfianza xerada pola
socialistas e comunistas. sobrevaloración da cotización das accións na Bolsa,
• Alianzas internacionais. Tras a I Guerra Mundial que estalou en pánico o 24 de outubro de 1929. Unha
asinouse o conxunto de tratado de paz que sela a paz e ondada vendedora provocou a caída en picado do valor
establecen un novo mapa europeo (Tratado de das accións, desencadeando o crac bolsista de 1929.
METODOLOXÍA 8-25
Miles de investidores arruináronse e cando os cida- do Transiberiano. A función destes campos era a de
dáns acudiron aos bancos para retirar os seus aforros, recluír os opositores ao réxime.
estes víronse obrigados a pechar por falta de fondos, ao Os presos políticos traballaron na construción de
non poder cobrar os préstamos a particulares e diversas cidades e infraestruturas, como canles, liñas
empresas arruinados. Ao crac bolsista sucedeulle a ferroviarias ou centrais hidroeléctricas.
quebra bancaria.
c) A principios do século XX Rusia tiña un proceso de
En poucos anos, a crise estendeuse a todos os sectores
industrialización débil, baseado na construción do
da economía e provocou unha recesión económica
ferrocarril e caracterizado polo predominio da industria
xeralizada (Gran Depresión).
pesada e a concentración en grandes empresas. A partir
da suba ao poder de Stalin, o modelo de
2. Análise. O crac de 1929 desenvolvemento industrial basearase na industria
pesada, a produción de enerxía e a construción de
a) O esquema completo é o seguinte:
infraestruturas, todo isto a partir dunha economía
planificada e dirixida polo Estado. Como resultado de
todo isto, a finais da década de 1930, a URSS
converteuse nunha das grandes potencias industriais do
mundo.
Páxina 185
4. Fontes primarias. A educación nazi

a) No debuxo esaxéranse os supostos trazos étnicos dos
xudeus (nariz prominente, pelo escuro...) e dos arios
(rubios...) como elemento de identificación e, á vez, de
discriminación dos primeiros respecto aos segundos.
Para Hitler, a xuventude debía ser violenta, orgullosa,
intrépida e cruel, sen nada de debilidade ou ternura,
coa forza e a beleza das feras mozas.
b) No debuxo, os nenos xudeus e o seu mestre son expul-
sados da escola polos nenos arios. Incítase, así, á
b) O crac bolsista converteuse nunha crise mundial discriminación activa da poboación xudía e xustifícase
porque os bancos dos Estados Unidos retiraron os a violencia contra eles. Pretendíase unha suposta
capitais que tiñan nos bancos europeos e as empresas pureza racial, que se estendeu como ideal do réxime
americanas diminuíron os seus investimentos en nazi a través da propaganda, converteuse en norma
Europa. Así mesmo, as importacións estadounidenses legal, e culminou coa aplicación da Solución Final, o
caeron en picado, co cal o comercio mundial sufriu exterminio dos xudeus.
unha gran recesión.
5. Fontes iconográficas. O fascismo italiano
A crise nos EE.UU. nos anos 30 arrastrou moitos
países de Europa e do resto do mundo, provocando a a) Os personaxes da fotografía van vestidos con uni-
quebra de bancos en moitos lugares, o descenso da formes militares. Están practicando un desfile. A
produción e o comercio e o aumento do paro, con- pintada di: Crer, obedecer, combater. Era un dos lemas
vertíndose nunha crise xeralizada da economía do fascismo italiano.
mundial. b) Os elementos que aparecen na fotografía podémolos
relacionar coas características do fascismo italiano Así,
3. Espazo e tempo, A industrialización soviética. podemos observar a uniformización e o encadramento
da poboación, o culto ao militarismo, a autoridade, a
a) Antes de 1928, as rexións industriais do Imperio ruso
negación do individualismo e o seu sometemento ao
localizábanse preto de Moscú, Leningrado, preto do
Estado e a obediencia cega ao líder.
Mar Negro e na zona dos Urais. Durante a etapa
estalinista desenvolvéronse novas zonas industriais no 6. Traballo de reflexión. Racismo
Leste dos Urais, e nos arredores de Novosibirsk,
Karaganda e Komsomolsk. Os sectores potenciados a) O racismo afirma que as características innatas deter-
foron: a industria pesada, a produción de enerxía e a minan bioloxicamente o comportamento humano. O
construción de infraestruturas. antisemitismo é un termo que fai referencia aos
prexuízos ou odio cara aos xudeus. En 1931 as SS esta-
b) Os campos de traballo ou Gulag eran unha rede de bleceron unha Oficina de Raza e Asentamento para
campos de prisioneiros a quen se lles obrigaba a facer realizar investigación de razas e estudar posibles
traballos forzosos. Instaláronse no Noroeste de Rusia e cónxuxes para os membros das SS. Durante a guerra,
en zonas do interior de Siberia, próximas ao percorrido os médicos nazis realizaron falsos experimentos
8-26 METODOLOXÍA
médicos intentando encontrar probas físicas que salvadoreño, José Arturo Castellanos, que foi nomeado
demostrasen a superioridade da raza aria fronte á raza cónsul do Salvador en Xenebra, quen á súa vez
non aria. Os nazis non puideron encontrar ningunha nomeou a Mandel secretario do consulado. Mandel
proba da superioridade aria. emitiu documentos que identificaban miles de euro-
peos como cidadáns do Salvador; calcúlase que emitiu
b) Un dos fundamentos da ideoloxía nazi era a creación
arredor de cinco mil certificados. Moitas persoas que
dunha “Comunidade Nacional”, que estaría formada
recibiron os documentos sobreviviron. Algunhas
pola unión racial de todos os alemáns arios. O benestar
marcharon a Suíza, outros foron enviados a campos
xeral da comunidade anteporíase ao individual. Neste
especiais e serviron para salvar a vida de miles de
mito da Comunidade Nacional, a propaganda definía
xudeus.
publicamente os grupos que estaban excluídos, é dicir,
xudeus, xitanos, homosexuais, etc. Dentro deles, os a) Xenofobia é o odio e rexeitamento ao estranxeiro, que
xudeus eran unha “raza estranxeira” que corrompía a pode ir acompañado de violencia. A pesar de vivir nun
nación alemá. As exhibicións públicas do país multicultural, na sociedade hai actitudes dis-
antisemitismo adoptaron diversas formas, letreiros, criminatorias por diversos motivos, xa sean relixiosos,
periódicos, discursos na radio, filmacións, incluso étnicos, económicos, etc. Estas actitudes aumentan en
profesores universitarios e líderes relixiosos incluían tempos de crise, xa que resulta sinxelo botarlles as
ideas antisemitas nos seus discursos. A propaganda culpas a outros dos problemas sociais.
antisemita difundiuse incluso a través de exposicións,
b) Resposta persoal.
como a celebre “O Xudeu Eterno”. Toda esta campaña
aplanou o camiño para a promulgación de “As Leis de c) Unha mellor educación, baseada no coñecemento
Nuremberg” polas que se prohibían o matrimonio e as doutras culturas, que destaque a importancia da tole-
relacións sexuais entre xudeus e persoas de “sangue rancia podería erradicar as actitudes xenófobas.
alemá”.
RETOS NA REDE
c) George Mandel realizou unha das maiores tareas de
rescate do Holocausto. Amigo dun diplomático Resposta persoal.
METODOLOXÍA 8-27
Tropas de asalto avanzando baixo un ataque de gas
(Vén da páxina 8-5) (Otto Dix, 1924): os soldados avanzan cara á morte, e a
máscara de gas parece unha caveira. Dix denuncia a
5. O concepto totalitarismo designa os réximes políticos
matanza que supuxo a guerra, nunha obra fortemente
que rexeitaban os principios da democracia liberal e
antiheroica e de denuncia.
pretendían controlar totalmente a sociedade.
Propugnaban o culto ao xefe, o partido único, o O axitador (George Grosz, 1929): a pintura amosa a
adoutrinamento e a imposición das súas ideas a través Hitler como un axitador e manipulador de masas.
do terror, a violencia e a persecución e aniquilación da Denuncia o militarismo e a violencia da ideoloxía nazi
oposición. e a irracionalidade da súa mensaxe dirixida a unhas
masas dispostas a acollelo de maneira acrítica.
Estas prácticas alentaron un clima de sacralización da
violencia e a guerra que contribuíron a alentar o FichaArt
estalido dunha nova guerra mundial en 1939. a) Identificación
O autor da obra é o pintor Salvador Dalí (Figueres,
1904-Barcelona, 1989), un dos máximos expoñentes
4. (Continuación) ...da economía e provocou unha rece- do Surrealismo
sión económica xeralizada (Gran Depresión). Este movemento, que pretendeu a través dos símbolos
No texto descríbense os efectos da Depresión na amosar o subconsciente do ser humano dividiuse á súa
poboación, de forma que se tiveron que implantar vez en dúas correntes:
comedores sociais para intentar remediar a fame que se − Automatista, retrata un universo de símbolos abs-
estendeu entre os grupos sociais máis desfavorecidos. tractos xurdidos do inconsciente, do mundo interior
5. Para paliar os efectos da Gran Depresión o goberno do individuo e do azar.
estadounidense elaborou un conxunto de medidas, − Onírica, representa figurativamente obxectos
inspiradas nas ideas do economista John Maynard estraños do mundo dos soños e imaxes deformadas e
Keynes, para a recuperación económica, o chamado sen sentido aparente. Dalí inscríbese nesta corrente.
New Deal, entre as que destacaban un programa de
b) Descricición
recuperación industrial, o control bancario, os
investimentos en obras públicas, as subvencións á A persistencia da memoria é unha obra composta por
agricultura e medidas sociais, entre elas a loita contra o unha serie de símbolos. O escenario está inspirado na
paro, o aumento salarial e a redución da xornada zona do cabo de Creus, na costa catalá. Á esquerda da
laboral a 40 horas semanais. imaxe hai unha árbore calcinada petrificada que
simboliza o paso do tempo. Tamén no lado esquerdo e
en primeiro plano aparece un reloxo polo que corren
formigas, que simbolizan recordos e remordementos.
4. (Continuación) liderado a Stalin, e a parte da Os elementos máis chamativos da obra son os reloxos
oficialidade do exército moles, que simbolizan a flexibilidade e a acumulación
do tempo que pasa inexorablemente. Dalí pretendía
(Vén da páxina 8-19) que o espectador fora máis alá do que se ve a simple
vista.
6. (Continuación) O horror da guerra aparece nesta visión
deformada da realidade, nestes corpos mutilados que c) Valoración
amosa con minuciosidade analítica e descarnada. Resposta persoal.
8-28 METODOLOXÍA
TICHING WEBS
http://www.tiching.com/74601 https://www.youtube.com/embed/5R-MYwjr8gY
http://www.tiching.com/79119 http://www.claseshistoria.com/entreguerras/periodofelices20.htm
http://www.tiching.com/79120 https://www.youtube.com/embed/psohY9ee7Is
http://www.tiching.com/79121 http://www.historiasiglo20.org/HM/3-3.htm
http://www.tiching.com/79126 http://historiaybiografias.com/facismo/
http://www.tiching.com/79138 http://www.paralibros.com/passim/p20-suc/dr1933naz.htm
http://www.tiching.com/79144 https://www.ushmm.org/wlc/es/article.php?ModuleId=10007419
http://www.tiching.com/747761 http://redul.wikispaces.com/Primera%20Guerra%20Mundial
http://www.tiching.com/747829 https://www.youtube.com/embed/GgbwjeH_ABg
METODOLOXÍA 8-29
8-30 METODOLOXÍA
METODOLOXÍA 8-31
8-32 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 09
España no primeiro terzo do século XX (1902-1939)
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 9-1
9 ESPAÑA NO PRIMEIRO TERZO DO SÉCULO XX (1902-1939)
Páxs 186 e 187
INICIAMOS O TEMA
− A Segunda República tampouco tivo os apoios
Que imos traballar? necesarios. Por conseguinte, en 1936, tras un
golpe de Estado, empezou a Guerra Civil.
■ Nesta unidade os alumnos estudarán os se-
guientes contidos: ■ Acto seguido, formularemos as tres cuestións que
aparecen no apartado Que sabemos? coa finalidade
− A crise do sistema da Restauración.
de presentar o tema.
− A ditadura de Primo de Rivera.
Logo, antes de resolver as preguntas do libro,
− A Segunda República española. observaremos o mapa das eleccións do febreiro do
− As reformas da Segunda República. 1936 e preguntaremos:
− A educación na Segunda República. − Onde se concentraban os votantes de dereita? E
− O Bienio Conservador e o Fronte Popular. os de esquerda? Quen gañou as eleccións?
− A Guerra Civil e os seus bandos. Posteriormente, pedirémoslles aos alumnos e

alumnas que resolvan as preguntas e corrixirémolas.
− As fases da Guerra Civil.
Despois, fixaremos a nosa atención no eixe crono-
− Os desastres da Guerra.
lóxico sobre o que preguntaremos:
− Galicia no primeiro terzo do século XX.
− Cales son os principais feitos políticos do século
Introducimos o tema XX en España?
− Cantos anos reinou Alfonso XIII? Canto durou a
■ A partir da lectura do texto pedirémoslles aos
Segunda República?
alumnos que anoten as ideas principais:
− A Restauración non soubo canalizar as demandas − Cando empezou e cando terminou a Guerra Civil?
sociais nin políticas e por iso foi derrocada. Que batalla foi a máis importante?
− Implantouse a ditadura de Primo de Rivera e logo ■ Finalmente, observaremos a fotografía e comen-

a Segunda República. tarémola entre todos.
9-2 METODOLOXÍA
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA Viajamos por Internet
Páxs 186 e 187

■ Páx. 187. Ler e comprender o texto desta páxina para Co fin de situar os alumnos no contexto histórico deste
contestar correctamente as preguntas propostas. período de tempo, proporáselles que consulten o
■ Páx. 187, Que sabemos? A resposta á terceira seguinte vídeo:
cuestión significará a correcta comprensión dun texto http://www.tiching.com/751452
explicativo sobre a situación española no primeiro terzo
do século XX. Unha vez os hayan visualizado, poderán responder as
APRENDER A APRENDER
− Cando foi coroado rei de España Alfonso XIII? Que
■ Páx. 187, Que sabemos? A segunda actividade réxime político existía naquel momento?

implicará a correcta interpretación dun mapa sobre as − Onde nacen os diferentes nacionalismos? Que
eleccións de 1936. principios defendían cada un?
■ Páx. 187, Que sabemos? Para contestar a primeira − Cal é a situación dos movementos obreiros a
cuestión, os alumnos deberán ser capaces de interpretar principios do século XX?
o eixe cronolóxico coas etapas e sucesos acontecidos − Cales foron as causas que levaron á folga xeral? En
entre 1902 e 1939. que consistiu a Semana Tráxica?
− Que foi o pistoleirismo?
■ Acts. 1-3, apartado Que sabemos? Amosar iniciativa á Finalmente, podemos formular aos alumnos que sinalen
hora de realizar as actividades correctamente e de forma os principais acontecementos sucedidos durante o
individual. primeiro terzo do século XX en España.
A cultura da paz Páxina 187

■ A Guerra Civil quebrou o país en dous e saldouse con • A monarquía de Alfonso XIII foi substituída pola
moitos mortos e exiliados. Reflexionaremos sobre as Segunda República.
consecuencias económicas e sociais da guerra:
• Tras as eleccións de febreiro de 1936 España quedou
– Que efectos materiais e psicolóxicos tivo a guerra? dividida en dúas; os votantes da Fronte Popular e os
– Que relación mantiveron os bandos enfrontados tras o partidarios da dereita.
conflito? Cres que houbo algún vencedor?
Os territorios da costa levantina, as Illas Canarias,
■ Explicarémoslles que os conflitos entre distintas Madrid e o Sur do país eran partidarios da Fronte
ideoloxías foron constantes na historia, pero que hai Popular, mentres que o centro de España e as Illas
mecanismos non violentos para resolvelos. Por exemplo: Baleares apoiaban a dereita. Galicia estaba dividida
– A eliminación dos factores sociais e económicos que entre as dúas opcións e o País Vasco era máis de
poden xeralos. centro.
– O control e autocontrol da agresividade e o diálogo, a • O acontecemento central da historia contemporánea
mediación entre as partes enfrontadas, etc. de España é a Guerra Civil provocada polo golpe de
Estado do xeneral Franco no 1936 e que durou 3 anos,
até abril de 1939.
Libro Dixital
METODOLOXÍA 9-3
Páxs 188 e 189
1. POR QUE ENTROU EN CRISE SISTEMA...?
A. Unhas reformas... / B. O fortalecemento... C. A revolta de 1909... / D. A crise de 1917

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e cen- ■ Pasaremos a ler o texto do epígrafe C e sinalaremos
traremos a atención dos alumnos nas ideas clave: as súas ideas principais:
− Alfonso XIII iniciou o seu reinado en 1902, data que − En 1909 desencadeouse unha revolta popular, a Se-
coincidiu cunha forte crise provocada polo desastre mana Tráxica, causada pola oposición ao recruta-
do 98. miento de soldados para a Guerra de Marrocos.
− O sistema da Restauración amosouse incapaz de − Esta revolta supuxo un estalido antimilitarista e
democratizar a vida política e a conflitividade social anticlerical. Foi aplastada polo exército despropor-
era cada vez maior. cionadamente.
A continuación, leremos o texto do primeiro epígrafe e, − Os sucesos do 1909 foron un golpe duro para o
tras ler o texto A corrupta política da Restauración, sistema da Restauración. Antonio Maura dimitiu e
formularemos as seguintes preguntas: formouse un goberno liberal pero en 1912 asasinaron
o liberal Canalejas e volveu a inestabilidade.
− Que reformas levaron a cabo o Partido Conservador e
o Partido Liberal? Acto seguido, traballaremos o último apartado e
observaremos o gráfico que o acompaña. Logo,
− Foron suficientes? Por que non o foron?
responderemos as seguintes preguntas:
− Como define a política española José Ortega y
− Por que volveu estalar o descontento en 1917?
Gasset?
− Cal foi o impacto económico da Primeira Guerra
■ Seguidamente, pasaremos a ler o texto do segundo Mundial no noso país?
apartado e formularemos as seguintes preguntas:
− En que anos baixaron máis os salarios e subiron máis
− Quen era Alexandre Lerroux? Que conseguiu? os prezos?
− Cal foi a evolución da oposición socialista? Quen era ■ A modo de conclusión proporemos a resolución das
o seu líder? actividades do libro e corrixirémolas conxuntamente entre
− Como se explica o aue do sindicalismo? toda a clase.
9-4 METODOLOXÍA
Páxs 188 e 189

■ Acts. 1-4. Utilizar correctamente o vocabulario Para obter máis información sobre os principais factores
adquirido para contestar razoadamente as preguntas que propiciaron a crise de 1917, os alumnos poderán ver
propostas. o seguinte vídeo:
■ Act. 4. Explicar coa linguaxe adecuada por que entrou http://www.tiching.com/751037
en crise o sistema da Restauración, facendo alusión aos
aspectos mencionados na actividade. Unha vez que vexan o vídeo, poderán contestar as
APRENDER A APRENDER − Que forzas políticas españolas se declaran “alia-
dófilas” no inicio da Primeira Guerra Mundial? E cales
■ Act. 4. Contestar a pregunta formulada de forma

“xermanófilas”? Por que motivos?
razoada, relacionando diversos coñecementos adquiri-
dos nesta unidade. − Quen é o presidente en España nesta época?
− Que significou desde o punto de vista económico o
■ Act. 3. Comparar os sucesos de 1909 e 1917 e buscar estalido da Primeira Guerra Mundial?
as similitudes e as diferenzas.
− Que eran as Xuntas de Defensa?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − En que consistiu a Asemblea de Parlamentarios?
− Cando estalou a folga xeral? Que obxectivos
■ Acts. 1-4. Amosar autonomía á hora de realizar de perseguía esta folga?
forma individual as actividades propostas.

Os nacionalismos ascenderon en Cataluña e o País
Páxina 189 Vasco e o seu principal obxectivo era conseguir máis
autonomía polos seus territorios. A meta dos sindicatos
1. Os conservadores de Maura efectuaron “a revolución era mellorar a situación dos traballadores.
desde arriba” con leves reformas fiscais e de regulación
3. Os sucesos de 1909 e 1917 teñen en común que ambos
do dereito de folga. Os liberais de Canalejas limitaron a
foron dúas revolucións populares desencadeadas por
influencia da Igrexa na vida pública e na educación,
motivos políticos e sociais que terminaron coa
introduciron as primeiras leis de protección social aos
intervención do exército e algúns cambios políticos
traballadores, e permitiu a creación da Mancomunidade
pouco reformadores.
de Cataluña, un primeiro paso na descentralización do
Estado. A súa diferenza principal é que en 1917 os sectores
revolucionarios estaban máis organizados. Os sindicatos
Non conseguiron unha reforma en profundidade do
organizaron unha folga xeral como protesta.
sistema xa que o caciquismo e a manipulación electoral
continuaban debilitándoo. O sistema foi atacado tamén Ambas revoltas evidenciaron a crise do sistema político
por acontecementos como a Semana Tráxica e o da Restauración xa que a sociedade xa non quería o
asasinato de Canalejas. sistema de quenda de partidos que demostrara a súa
ineficacia para resolver os problemas sociais da
2. As principais forzas de oposición eran: os republicanos, poboación.
os nacionalistas, os socialistas e os sindicatos anarquista
e socialista. 4. Actividade persoal. A modo de exemplo:
As fiorzas da oposición non compartían exactamente os O sistema da Restauración entrou en crise por diferentes
mesmos obxectivos e tiñan os seus apoios en distintos motivos: en primeiro lugar, pola incapacidade dos
territorios peninsulares. partidos políticos dinásticos para democratizar o sistema
político xa que a práctica do sistema de quendas de
Os republicanos, populistas e extremistas, estaban en
partidos non era democrática.
contra da monarquía. Os socialistas querían que o
Estado fora máis intervencionista e un dos seus sectores,
o máis extremista creou o Partido Comunista de España. (Segue na páxina 9-31)
METODOLOXÍA 9-5
Páxs 190 e 191
2. A DITADURA DE PRIMO DE RIVERA
A. O problema... / B. A crise... / C. O golpe de... Acto seguido, leremos o texto A xustificación do golpe e
■ Para empezar, despois de ler a introdución, traba- responderemos as seguintes preguntas:
llaremos o texto e o mapa do primeiro apartado e − Como xustifica o texto o golpe de Estado? A que lle
anotaremos no encerado as seguintes preguntas: quere pór fin?
− Que se acordou na Conferencia de Alxeciras de D. A ditadura... / E. A crise da ditadura...
1906?
− A guerra contaba co apoio da sociedade española? ■ Proseguiremos lendo o seguinte apartado. Concen-
Por que? trarémonos na imaxe e o gráfico que o acompañan e
preguntaremos:
− Que foi o expediente Picasso?
− Que accións realizou Primo de Rivera? Houbo un
Acto seguido, leremos o apartado B e observaremos a crecemento económico? A que se debeu?
táboa sobre o Pistoleirismo... Logo, anotaremos as súas
ideas máis importantes: − Que representa a fotografía? Con que contexto
histórico a podedes relacionar?
− Xunto coa crise de Marrocos existía unha grave crise
social con folgas de traballadores industriais e de − Cal foi a evolución da construción de estradas? Por
campesiños. que motivo aumentou?
− O goberno quixo controlar a situación creando Seguidamente, traballaremos o último apartado.
sindicatos e con grupos armados contra os obreiros. Lerémolo conxuntamente cos textos que o acompañan e
− Os dirixentes obreiros tamén responderon con apuntaremos as súas ideas principais:
violencia (pistoleirismo). − A crise de 1929 repercutiu na economía española e,
por conseguinte a ditadura perdeu os seus apoios e
■ Continuaremos coa lectura do terceiro epígrafe e
Primo de Rivera dimitiu.
anotaremos a súa idea principal no encerado:
− Convocáronse unhas eleccións en abril de 1931.
− En 1923 ante a crise xeralizada o xeneral Primo de
Rivera dirixiu un golpe de Estado contando co Para terminar, realizaremos as actividades a modo de
consentemento da coroa. síntese.
9-6 METODOLOXÍA
Páxs 190 e 191

■ Acts 1-4. Contestar as preguntas utilizando o Os estudantes poderán profundar na ditadura do xeneral
vocabulario adecuado desta unidade, avaliando desta Primo de Rivera mediante a visualización do seguinte
forma os seus coñecementos. vídeo:
■ Acts. 1-4. Traballar a capacidade de expresión escrita http://www.tiching.com/751456
dos alumnos para responder as actividades.
Despois da súa visualización, formularémoslles aos
APRENDER A APRENDER alumnos as seguintes cuestións:
■ Act. 1. Recoñecer que intereses tiña España en − Cando se produce o golpe de estado do xeneral
Marrocos e os problemas que formulaba a ocupación do Primo de Rivera?

Rif. − Que parte da poboación española aplaudiu o golpe
militar? Que actitude adoptou o rei?
■ Act. 2. Sintetizar a información estudada nesta dobre
páxina e concretar as principais medidas tomadas por − Que medidas tomou o novo réxime? Que eran os
Primo de Rivera á súa chegada ao poder. somaténs?
− Que buscaba Primo de Rivera cando decidiu fundar
DIXITAL un novo partido? Como se chamaba?
− Que postura adoptaron os movementos de esquerda
■ Act. 4. Buscar información na Internet sobre o ante o novo réxime militar?
Expediente Picasso e extraer conclusións.
− Por que se aliou militarmente España con Francia
nas campañas de Marrocos?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA − Cal foi a evolución económica española durante a
ditadura de Primo de Rivera?
 Na Actividade de Reforzo 1, deberase completar unha
− Cales foron os factores da decadencia do réxime?
táboa coas causas que propiciaron o golpe de Estado de
Primo de Rivera e as súas actuacións posteriores.

bindo o uso público das súas linguas.
Páxina 191 3. A crise de 1929, o clima de oposición á ditadura e a
1. Os intereses que tiña España en Marrocos eran, sobre perda de confianza de Alfonso XIII fixeron que dimitira
todo, a extracción dos seus minerais e, como todo o ditador (1930).
territorio colonial, a exportación e venda de produtos O obxectivo dos seus sucesores foi a proclamación
nacionais. dunhas eleccións democráticas.
A ocupación do Rif encontrou a oposición dos 4. Actividade persoal. A modo de exemplo:
bereberes, e orixinou unha guerra permanente.
Finalmente, os españois foron derrotados en Annual o O Expediente Picasso é o nome co que se coñece o
1921. Ademais, a guerra non contaba co apoio da informe relacionado co Desastre de Annual, derrota das
sociedade española. tropas españolas na guerra de Marrocos.
Este expediente redactouno o xeneral de división Juan
2. Os conflitos sociais, ocasionados pola deterioración das Picasso, destinado no Consello Supremo de Guerra e
condicións de vida dos traballadores, provocaron Mariña en 1921.
mobilizacións obreiras (folgas, guerra social) e As conclusións do informe foron que os altos mandos do
campesiñas (ocupación de terras). Os gobernos de exército actuaron con irresponsabilidade e efectuaron
concentración non lle deron solución á crise política, que alarmantes irregularidades, como o avance temerario
acabou co golpe de Estado e a ditadura de Primo de cara á baía de Alhucemas, expondo os seus homes a un
Rivera. perigo desmedido sen as precaucións máis elementais.
A ditadura de Primo de Rivera suspendeu a Constitu- Además, había unha corrupción xeralizada: os oficiais
ción, disolveu as Cortes e prohibiu os partidos políticos gastaban o dobre do que lles correspondía, o armamento
e algúns sindicatos, como a CNT. Tamén recortou as era inadecuado, os hospitais eran focos de infección...
liberdades na prensa, a educación e os intelectuais Os resultados do expediente ocultáronse co golpe de
contrarios á ditadura. Ademais, suprimiu a Manco- Estado de Primo de Rivera. Deste modo ao rei non se lle
munidade e pserseguíronse os nacionalismos prohi- relacionou co Desastre de Annual.
METODOLOXÍA 9-7
Páxs 192 e 193
3. A SEGUNDA REPÚBLICA ESPAÑOLA
A proclamación... / O goberno provisional... A Constitución republicana de 1931

■ Para empezar, leremos o primeiro apartado, e ■ Proseguiremos coa lectura do texto do epígrafe e
preguntarémoslles aos alumnos: anotaremos as ideas principais:
− Como foron entendidas pola poboación as eleccións − A nova Constitución estableceu as bases dunha
municipais de abril de1931? república democrática e de progreso.
− Cal foi o resultado das eleccións? Que fixo o rei ante − Os grupos conservadores non estaban de acordo
os resultados das eleccións? coas cuestións sociais, relixiosas e autonómicas que
defendía a Constitución.
− Cando se proclamou a Segunda República?
A continuación leremos os artigos constitucionais
Acto seguido leremos o texto Alfonso XIII abandona o
destacados no cadro e preguntaremos:
trono e comentarémolo na clase.
− Como define España o artigo primeiro? De que fala o
■ A continuación, seguiremos traballando o segundo artigo 25?
apartado, lerémolo e apuntaremos as súas ideas máis
destacadas: − Que artigo fala da liberdade de expresión? E da
aconfesionalidade do Estado?
− O novo goberno puxo en marcha distintas reformas: a
legalización de todos os partidos e sindicatos, a − De que falan os dous últimos artigos?
amnistía xeral para os presos políticos... Para terminar de traballar o apartado, leremos conxun-
− Algúns sectores eclesiásticos amosáronse hostís ante tamente o texto sobre o voto feminino e destacaremos a
a República e os anarquistas máis radicais querían súa idea principal:
unha revolución social. − A pesar do debate tan controvertido nas Cortes, a
− En xuño de 1931 convocáronse eleccións e as novas Constitución de 1931 recoñece, por primeiro vez en
Cortes elaboraron unha Constitución. España, o dereito ao sufraxio feminino.
Para terminar o apartado comentaremos o gráfico, a ■ Como síntese das ideas traballadas, pedirémoslles
táboa e o texto que o complementan. aos alumnos que realicen as actividades.
9-8 METODOLOXÍA
Páxs 192 e 193

■ Act. 1. Explicar de forma razoada e utilizando a Para ampliar os coñecementos sobre o dereito ao sufraxi
linguaxe adecuada por que as eleccións municipais de feminino, os alumnos poden consultar o seguinte enlace:
1931 foron plebiscitarias.
■ Act. 5. Ler e comprender un texto sobre o voto
feminino recoñecido na Constitución de 1931 e sintetizar Despois de ver os vídeos propostos e consultar os
as dúas posturas que se recollen. distintos textos, os alumnos deberán reflexionar a partir
da seguinte cuestión:
APRENDER A APRENDER − Cal era a situación da muller española ao iniciarse o
século XX?
■ Act. 3. Observar e analizar os datos representados

nun gráfico e contestar correctamente a pregunta Posteriormente, os alumnos poden analizar a cronoloxía
proposta. que se presenta neste recurso e indicar cales foron os
acontecementos máis importantes na conquista dos
■ Act. 4. Organizar as características da Constitución de dereitos das mulleres até 1931.
1931 en forma de táboa.
MATEMÁTICAS, CIENCIAS E TECNOLOXÍA

recollidos nunha táboa acerca da representación que
obtiveron as diferentes tendencias políticas nas eleccións
de xuño de 1931.

 As Actividades de Reforzo 2 e 3 permitiranlles aos
alumnos repasar o proceso de proclamación da Repú-
blica e analizar os seus principios constitucionais.

esquerdas foron Esquerra Republicana de Catalunya
liderada por Macià Goya;
e a Fernando, príncipe
Organización de
Republicana
Páxina 193
Asturias; María Josefa de Borbón, hermana do rei; unha figura femenina coa cara
Galega vuelta,. con Casares Quiroga á fronte.
Autónoma
1. Tras o descontento político existente, estas eleccións, Logo, encontramos os partidos e sindicatos obreiros,
aínda que municipais, foron percibidas como un todos de ideoloxía de esquerdas: o PSOE de Prieto,
plebiscito entre monarquía e república, polo que o Besteiro; a UGT de Largo Caballero; a CNT e FAI de
triunfo republicano levou á súa proclamación. Montseny, Durruti; o PCE da Pasionaria e o POUM de
2. As primeiras medidas reformistas da República foron: Nin.
unha amnistía para todos os presos políticos e liberdade Por último estaban os partidos contrarios á República.
de partidos e sindicatos; leis sociais para mellorar a Todos de ideoloxía de dereitas: A Renovación Española
situación dos traballadores e o establecemento da de Calvo Sotelo, a Falanxe Española de Primo de
Generalitat provisional de Cataluña. Rivera, as JONS de Ledesma e a Comunión
Con esta reforma os grupos sociais máis beneficiados Tradicionalista liderada por antigos carlistas.
foron os traballadores, os partidos e sindicatos até este Nas eleccións xerais de 1931, foron os partidos de
momento prohibidos, os presos políticos e os esquerda quen obtiveron máis da metade dos escaños.
nacionalistas cataláns. Tiveron a maioría absoluta. En segundo lugar, quedaron
3. En 1931 había unha amalgama de partidos e sindicatos. os partidos cunha ideoloxía máis de centro e en terceiro
Por un lado estaban os partidos republicanos: os de e último lugar estarían os partidos de dereitas.
esquerdas como Esquerda Republicana liderada por 4. As características da Constitución de 1931 foron as
Azaña e o Partido Radical Socialista de Domingo. Gil seguintes:
Robles lideraba o CEDA, partido de dereitas
− Tipo de Estado: Estado integral con posibles autonomías.
republicano e coa mesma ideoloxía estaba o Partido
Radical de Lerroux. − Sufraxio: universal masculino e feminino.
Por outro lado, estaban os partidos autonomistas: os de − Poder lexislativo: residía nas Cortes.
dereitas eran a Lliga Regionalista de Cambó e o Partido (Segue na páxina 9-31)
Nacional Vasco de Aguirre. Os autonomistas de
METODOLOXÍA 9-9
Páxs 194 e 195
4. QUE REFORMAS EMPRENDEU A REPÚBLICA?
A. A modernización… / B. A reforma… − Que diferenzas hai entre a educación laica e a reli-

xiosa? Que tipo de educación promoveu o goberno?
■ Empezaremos lendo o texto introdutorio para sinalar
as principais reformas que debeu emprender a ■ Por último, leremos os textos sobre a reforma territorial
República, así como os sectores contrarias a elas. e preguntaémoslle ao alumnado:
− Que cambios introduciu a Constitución na organi-
Despois observaremos a imaxe alegórica da Segunda
zación territorial do Estado? Como se concretou?
República e preguntaremos:
■ Seguidamente, leremos o subapartado dedicado á
− Que elementos se identifican coa República? Hai
reforma agraria e formularemos estas cuestións:
algún inspirado na Revolución Francesa?
− Cales eran os obxectivos da reforma agraria? Que
■ Centrarémonos en cada unha das reformas implan- institución se creou para levala a cabo?
tadas para modernizar o Estado, empezando coa lectura
− Que medidas se aplicaron no campo español?
dos textos referidos á do exército; sinalaremos:
− A reforma pretendía modernizar a institución e dimi- Profundaremos neste tema co Amplía…, observando o
nuír a oficialidade, sobre todo a contraria ao réxime. mapa Propiedade… e realizando a actividade 3.
− A Lei de Retiros, a redución de capitanías e o peche C. A oposición ao goberno…

da Academia permitiro diminuír a oficialidade.
■ Leremos o testo deste subapartado e pregunta-
− O traslado de militares hostís e a creación da Garda rémoslles aos alumnos:
de Asalto garantiron a lealdade do corpo.
− Que sectores se opuxeron ás reformas desde o
Podemos resolver a actividade 2 para ilustrar algunhas conservadurismo? Por que se opuñan?
das medidas anteriores emprendidas polo goberno.
− Cales foron os principais grupos sobre os que se
■ A continuación, comentaremos a reforma do sistema formou a dereita política?
educativo coa lectura dos textos correspondentes:
■ Finalmente, realizaremos o exercicio 4 para profundar
− Que medidas adoptou o goberno para facer efectiva a nesta cuestión e, posteriormente, a actividade 1 para
separación entre Igrexa e Estado? revisar os contidos traballados neste tema.
9-10 METODOLOXÍA
Páxs 194 e 195

■ Act. 2. Comprender o texto sobre o exceso de oficiais Os alumnos e as alumnas poderán profundar nas
para contestar as preguntas propostas. dificultades do Goberno republicano consultando o
seguinte enlace:
■ Acts 1-4. Expresar por escrito correctamente a
resposta ás preguntas propostas. http://www.tiching.com/80638
APRENDER A APRENDER Despois poderán responder as seguintes preguntas

propostas:
■ Act. 1. Elaborar, de forma individual, un cadro sintético
sobre as reformas do bienio reformista procesando a − Que quixo dicir Azaña cando declarou “España
información do apartado. deixou de ser católica”? Por que se interpretou mal?

■ Act. 3. Observar os datos representados nun mapa de − En torno a que sindicatos xiraba o problema social
España e contestar as preguntas propostas. que envolvía a República?
■ Act. 4. Desenvolver o gusto pola aprendizaxe continua − Que dúas rexións se acolleron á prerrogativa
realizando unha pequena investigación. autonómica? En que ano se aprobou o Estatuto de
Autonomía catalán?
− Cal das reformas republicanas preocupaba máis o
■ Act. 4. Busca información de forma individual sobre o Exército? Por que?
levantamento de Casas Viejas.
− Foi efectiva a reforma agraria que propuxo a
Republica?
 Na Actividade de Reforzo 4, os alumnos deberán sinalar
as principais reformas iniciadas pola República nos
ámbitos do exército, territorio e agrario.

2. O texto respondía ao exceso de persoal nas distintas
Páxina 195 escalas do exército, froito das guerras civís e coloniais e
a un sistema erróneo de recrutamento. En consecuencia,
1. Actividade personal. Os alumnos deberían incluír as o goberno da República promulgou unha lei que
seguintes reformas: posibilitaba a xubilación de case a metade dos oficiais,
– Reforma militar. Reducir o número de mandos a así como pechar a Academia Militar de Zaragoza, onde
través dunha lei de retiros e someter o exército ao se formaban altos mandos.
poder civil. 3. As provincias que concentraban os maiores latifundios
– Reforma relixiosa e educativa. Separación da Igrexa eran Huelva, Badaxoz, Cáceres e Cidade Real, e gran
e o Estado; introdución do matrimonio e o enterro parte de Sevilla e Cádiz.
civís; lei do divorcio; educación laica. A táboa amosa as medidas que a República emprendeu
– Reforma territorial. Descentralización do Estado; no ámbito agrario para terminar coa situación de
elaboración de estatutos de autonomía; establece- extrema miseria que sufrían miles de xornaleiros:
mento de gobernos autónomos. expropiación e ocupación de terras sen cultivar e asen-
– Reforma agraria. Expropiación das grandes fincas tamento de familias campesiñas.
que non se cultivaban e distribución entre os campe- 4. Actividade persoal.
siños sen terras; Instituto de Reforma Agraria para
indemnizar os propietarios e facilitar o asentamento Os sucesos de Casas Viejas é o nome co que pasaron á
das familias campesiñas. historia os episodios que tiveron lugar entre o 10 e o 12
de enero de 1933 na pequena localidade de Casas
As consecuencia destas medidas resúmense en: Viejas, na provincia de Cádiz. En pleno contexto
– Enfrontamento coas clases dominantes: grandes insurreccional de parte do movemento anarquista
propietarios agrarios, a Igrexa católica, parte do español, en Casas Viejas un grupo de campesiños
exército e sectores das clases altas e medias-altas. afiliados á CNT atacaron o cuartel da Garda Civil,
causando dous mortos. Entre o 11 e o 12 de xaneiro o
– Os sectores de esquerda máis radicais, debido á
goberno enviou reforzos para sufocar o levantamento, o
lentitude dalgunhas reformas.
que causou novos mortos.
METODOLOXÍA 9-11
Páxs 196 e 197
5. AS MESTRAS E OS MESTRES...
A. O novo papel… / B. A escola … C. A reforma … / D. A incorporación…

■ Leremos o texto introdutorio deste apartado e ■ Leremos o texto do terceiro subapartado e o cadro
formularémoslles a seguinte cuestión aos alumnos para Unha educación… e anotaremos no encerado os concep-
suscitar o debate: tos fundamentais desta lei para comentalos:
− Por que é importante para o futuro dun país reforzar o − Educación pública como función do Estado.
seu sistema educativo? − Laicidade da educación pública.
■ Acto seguido leremos o primeiro subapartado e anota- − Gratuidade da educación pública.
remos as principais innovacións que introduciu a Repú- − Carácter activo e creador da educación pública.
blica en materia de igualdade de sexos:
− Colaboración entre todos os axentes educativos.
− Concesión do voto feminino.
Seguidamente, resolveremos a actividade 2 co fin de
− Fomento da coeducación.
consolidar a aprendizaxe sobre o plan de promoción da
− Acceso a postos de traballo tradicionalmente reser- lectura.
vados aos homes.
■ Posteriormente, leremos o último subapartado, así
Despois comentaremos o cadro sobre destacadas
como o cadro Estender…, e formularémoslles aos alum-
mulleres pedagogas e mestras e incentivaremos os alum-
nos as seguintes preguntas:
nos para que busquen máis información sobre elas.
− Por que os medios rurais equirían unha atención
■ A continuación, leremos o texto do segundo educativa especial?
subapartado e os dúas recadros asociados e
− Que funcións desempeñaba a figura do mestre ou a
formularémoslles aos alumnos as seguintes cuestións:
mestra no medio rural?
− Que significa que a política educativa tiña unha
orientación laica? Que obxectivos ideolóxicos perse- Logo proporémoslles aos alumnos que realicen a acti-
guía o novo modelo educativo? vidad 3 para profundar nas Misións Pedagóxicas.
− Cal era unha das maiores resistencias ao cambio? ■ Por último, os alumnos farán a actividade 1.
9-12 METODOLOXÍA
Páxs 196 e 197

■ Acts. 3. Utilizar as súas habilidades coa expresión Os estudantes poderán obter máis información sobre a
escrita para redactar un texto imaxinario sobre as súas Institución Libre de Ensinanza consultando o seguinte
sensacións como alumno das Misións Pedagóxicas. enlace:
■ Act. 2. Explicar coa linguaxe adecuada en que http://www.tiching.com/747549
consistía o plan de promoción da lectura e os seus
principais obxectivos. Despois da visualización do vídeo proposta, poderán
APRENDER A APRENDER − Quen foi o fundador da Institución Libre de
Ensinanza?
■ Act. 1. Identificar e describir os obxectivos da

República respecto á educación e a cultura así como o − Cando foi creada?
novo papel da muller neste ámbito.
− En que consistía?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − Que personaxes famosos estudaron na Institución

Libre de Ensinanza?
■ Act. 3. Amosar iniciativa á hora de pórse no lugar dun
alumno da época das Misións Pedadagóxica. − Que diferenzas existían entre os diferentes
estamentos da sociedade?
DIXITAL − Que foron as misións pedagóxicas?
■ Act. 3. Utilizar os recursos dixitais dispoñibles para
obter máis información sobre as actividades das misións
pedagóxicas.
2. O plan de promoción da lectura foi unha iniciativa da

Páxina 197 Segunda República destinada a mellorar o nivel
educativo e cultural dos estudantes e da poboación en
1. A Segunda República impulsou en gran medida a edu-
xeral. Creáronse 5.000 bibliotecas nas que se podían
cación e a cultura porque pretendía terminar co
tomar libros prestados, especialmente nas zonas rurais a
analfabetismo de boa parte da sociedade e formar unha
través das Misións Pedagóxicas, onde era máis difícil o
xeración de españois capaz de levar a cabo a necesaria
acceso a estes equipamentos.
modernización do país e competir con outros estados
desenvolvidos. 3. Actividade persoal.
Esta nova política cultural reflectiuse nas medidas Os alumnos poderían indicar as seguintes actividades
orientadas a incorporar as mulleres na vida social, das Misións Pedagóxicas:
política e cultural do país en termos de igualdade cos – Organización de bibliotecas.
homes, polo que se eliminaron as trabas legais que o
impedían e concedéuselle o dereito a voto. – Audicións de música.
A posición da mestra non debeu ser nada sinxela, xa que – Proxeccións de cine.
tivo que loitar contra varios prexuízos da sociedade, – Realización de obras de teatro.
especialmente daqueles sectores conservadores que – Organización de coros populares.
identificaban a figura feminina do docente cos novos
valores republicanos. – Museos circulantes.
Por este motivo, as mestras foron represaliadas tras o fin – Cursos para mestres.
da República, xa que a existencia desta figura
contradicía os principios ideolóxicos dos sectores sociais
vencedores da Guerra Civil, segundo os cales o rol da
muller debía sempre estar subordinado ao do home e as
súas tarefas debían estar limitadas ao ámbito do fogar,
ao coidado dos fillos e dos avós.
METODOLOXÍA 9-13
Páxs 198 e 199
6. O BIENIO CONSERVADOR E A FRONTE...
O Bienio Conservador − O centro-esquerda, que se presentou unido na Fronte

Popular, que contou co apoio anarquista.
■ Leremos o subapartado e formularemos estas pre-
− A dereita presnetouse en coalicións que agrupaban
guntas para comprobar a comprensión do alumnado:
cedistas, radicais, monárquicos e tradicionalistas.
− Por que Manuel Azaña presentou a súa dimisión co-
mo xefe do goberno? Cales foron as consecuencias? Analizaremos a campaña electoral observando os carteis
e logo compararemos os resultados das eleccións de
− Que partidos gañaron as eleccións de novembro de
1933 e 1936 a partir da correspondente gráfica.
1933? Como actuou o novo goberno?
− Como responderon os sindicatos e partidos obreiros Da Fronte Popular á Guerra Civil
ante a suba das dereitas ao poder?
■ Leremos o texto principal deste subapartado e o
■ Despois de ler o texto deste subapartado, recadro sobre O contexto… e preguntaremos:
centrarémonos no texto Peticións … e formularémoslles − Que clima social provocaron as continuas tensións
aos alumnos as seguintes cuestións: entre esquerdas e dereitas?
− Que militancia política tiñan os participantes na − Que pasou tras o asasinato de Calvo Sotelo? Que
revolución de Asturias? medidas querían implantar os sublevados?
− Que demandas formulaban? Como se lle puxo fin á − Como influíu o contexto internacional no estalido da
insurrección? Guerra Civil?
A continuación, incentivaremos un debate entre os alum-
■ Seguidamente, leremos o texto do recadro O inicio…
nos sobre a lexitimidade de cada unha das demandas
e describiremos o mapa da división….
desde o seu punto de vista.
Logo resolveremos a actividade 4 para que os alumnos
A Fronte Popular (1936-1939) coñezan a situación inicial do conflito en 1936.
■ Leremos este subapartado e destacaremos as dúas ■ Finalmente, realizaremos as actividades 1,2,3 e 5 co
coalicións que concorreron ás eleccións de 1936, reflexo fin de consolidar os contidos deste apartado.
da polarización da sociedade:
9-14 METODOLOXÍA
Páxs 198 e 199

■ Acts. 1-5. Utilizar as súas habilidades coa expresión Para coñecer máis detalles sobre a vitoria da Fronte
escrita para contestar de forma individual e correctamente Popular e as conspiracións contra a República, os
as preguntas propostas. alumnos consultarán o seguinte enlace:
■ Act. 1. Interpretar a información que dá o texto sobre Unha vez que lean o texto, deberán contestar as
as revoltas de Cataluña e Asturias e establecer unha seguintes preguntas:
comparación entre elas. − Que partidos integraban a Fronte Popular? Por que
■ Act. 3. Recoñecer e identificar as reformas do Bienio se creou?

Reformista e as impulsadas pola Fronte Popular e − Quen obtivo a vitoria nas eleccións de febreiro de
xustificar razoadamente preguntas propostas. 1936?
■ Act. 4.. Observar os datos representados nun mapa − Que partido experimentou o maior crecemento tras
de España e contestar correctamente a pregunta coñecerse o resultado das eleccións?
proposta.
− Como se posicionou o Exército ante o triunfo da
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR Fronte Popular?
■ Acts. 1-5. Resolver de forma individual autónoma as

actividades desta dobre páxina.

 A Actividade de Ampliación 2 ten como obxectivo anali-
zar o estalido da Guerra Civil española a partir da
lectura dun texto.

Nas eleccións, os partidos de centro e de dereita
Páxina 199 uníronse en coalición na maioría das provincias, mentres
que os partidos republicanos de esquerda concorreron
1. En 1933 subiron ao poder os partidos de dereita e de xuntos formando a chamada Fronte Popular. A vitoria
centro gañadores das eleccións. Alejandro Lerroux, do correspondeu a este por escasa marxe de votos.
Partido Radical, foi elixido presidente co apoio
parlamentario da CEDA. A súa política foi a de 3. As medidas impulsadas pola Fronte Popular seguían as
desmantelar a obra reformista anterior: paralizou as iniciadas durante o bienio reformista pero con maior
reformas agraria e militar, propiciou un achegamento á firmeza: a reforma do exército, cambiando o destino dos
Igrexa e amnistiu os sublevados do golpe de Sanjurjo. militares sospeitosos de ser golpistas; profundar na
separación entre a Igrexa e o Estado; seguir coa
En outubro de 1934, tras a entrada no goberno de tres descentralización política, reinstaurando a Generalitat de
ministros da CEDA, desencadeárnse revoltas en Asturias Cataluña e desenvolvendo os procesos autonómicos de
e Cataluña. En Asturias, un movemento insurreccional, Galicia e o País Vasco; e, finalmente, aplicando a
impulsado por socialistas e comunistas, declarou a reforma agraria para terminar co latifundismo.
revolución social e ocupou a cunca mineira. En
Cataluña, a Generalitat proclamou o Estado catalán den- 4. O triunfo da Fronte Popular nas eleccións implicou a
tro da República federal española. oposición dos sectores conservadores da sociedade, que
se manifestou nos enfrontamentos violentos entre
Estes movementos foron reprimidos, causando nume- milicias de esquerda e dereita. Este clima de confronta-
rosas vítimas e detidos en Asturias e a suspensión do ción social serviulles de pretexto ás forzas contrarias á
Estatuto catalán e o encarceramento do goberno. República para acelerar os seus plans de golpe de
2. Os sucesos de outubro de 1934 afondaron nas diferenzas Estado, sucedido entre o 17 e 19 de xullo de 1936. O
do Partido Radical e a CEDA, que se acentuaron despois levantamento triunfou en Galicia, Castela-León, a
dos escándalos de corrupción de 1935, que implicaban Rioxa, Navarra, Illas Canarias, Baleares (excepto
algúns ministros radicais. Ante esta situación, o Menorca) e en parte de Aragón, Estremadura e algunhas
presidente da República viuse obrigado a convocar cidades andaluzas, ademais de Marrocos.
eleccións para febreiro de 1936. (Segue na páxina 9-31)
METODOLOXÍA 9-15
Páxs 200 e 201
7. A GUERRA CIVIL: OS BANDOS ...
A República en guerra Os sublevados: a creación dunha ditadura

■ Leremos os catro primeiros parágrafos deste ■ Leremos este subapartado e formularémoslle ao
subapartado, dedicados a explicar o inicio da Guerra alumnado a seguinte pregunta:
Civil, e preguntarémoslle ao alumnado: − En que aspectos se manifestaba a inspiración fas-
− Que eran os Comités obreiros? Que medidas fixeron cista do Estado que querían crear os sublevados?
estes órganos durante o proceso revolucionario? ■ Acto seguido, leremos a carta do xeneral Sanjurjo e
− Que papel xogou o goberno republicano durante os resolveremos a actividade 3.
primeiros meses do conflito?
A revolución social no bando republicano
− Que grupos sociais foron obxecto de represión? Quen
foron os autores desta represión? ■ Despois leremos o texto do subapartado A
revolución… e anotaremos as súas dúas ideas principais:
Para ilustrar o proceso revolucionario, observaremos e
comentaremos conxuntamente o cartel propagandístico − Heteroxeneidade ideolóxica das esquerdas.
sobre o goberno encabezado por Largo Caballero. − Dimensións co sector máis radical da esquerda.
■ Logo, leremos os dous últimos parágrafos deste Seguindo con esta última idea, leremos os cadros Guerra
subapartado e destacaremos os motivos da división no e… e Os milicianos e preguntaremos:
bando republicano e que estalaron en maio de 1937: − A que sector da esquerda pertencía Durruti?
− Os anarquistas e os trotskistas defendían acelerar a − Que papel xogaron os milicianos durante a guerra?
revolución social para despois gañar a guerra. ■ Logo leremos os textos dedicados ás colectivizacións
− Os republicanos, comunistas e socialistas querían da economía e preguntaremos:
priorizar o esforzo bélico e conxelar a revolución.
− Como explicaríais en que consistiu a colectivización?
■ Antes de terminar este subapartado, leremos Os En que ámbitos económicos se practicou?
Trece Puntos… propostos por Juan Negrín e realizare- ■ Finalmente, leremos o texto dedicado ao novo papel
mos conxuntamente a actividade 2. da muller e realizaremos as actividades 1 e 4.
9-16 METODOLOXÍA
Páxs 200 e 201

■ Act. 3. Ler e comprender o texto do xeral Sanjurjo Para coñecer máis detalles sobre a sublevación militar e
para contestar correctamente as preguntas propostas. o desenvolvemento da guerra civil, os alumnos
consultarán o seguinte enlace:
■ Acts. 1-4. Utilizar as súas habilidades coa expresión
escrita para contestar de forma individual e correctamente http://www.tiching.com/80642
as preguntas propostas.
Unha vez que lean o texto, deberán contestar as
APRENDER A APRENDER
− Cando e onde se iniciou a insurrección militar?
■ Act. 1. Identificar e describir os principais problemas
internos aos que se enfrontou a República en guerra. − En que rexións triunfou o golpe? En cales fracasou?

■ Act. 2. Contestar de forma razoada a pregunta − En que dúas zonas se dividiu o país ao inicio da
guerra? Cal delas contaba co exército máis
proposta.
preparado?
■ Act. 4. Analizar a información deste apartado e
contestar de forma individual as preguntas propostas.

3. Segundo a carta de Sanjurjo, o principal obxectivo dos

Páxina 201 insurxentes era liquidar o actual sistema liberal e par-
lamentario, prohibir os partidos políticos e establecer un
1. O principal problema interno ao que se enfrontou a
novo goberno formado por militares que servise para
República consistiu nunha falta de estratexia conxunta
abolir as reformas impulsadas pola República.
entre os diversos sectores da esquerda que defendían a
súa legalidade: mentres que o goberno intentaba darlle A teor das medidas tomadas na zona baixo o control dos
prioridade ao esforzo militar para gañar a guerra, os sublevados, o obxectivo expresado polo xeneral Sanjurjo
grupos de esquerda máis radicais, especialmente os materializouse, xa que en 1937 Franco decretou a
anarquistas, defendían a necesidade de profundar na unificación de falanxistas e tradicionalistas nun único
revolución social. partido (FET e das JONS), prohibiu o resto de partidos e
sindicatos, suprimiu a Constitución, os estatutos de
2. O socialista Juan Negrín formou un goberno en 1937 co autonomía e a lexislación republicana e recuperou o
apoio dos comunistas. Un ano despois formulou unha catolicismo como relixión oficial do Estado.
proposta de paz, os chamados Trece Puntos, que foi
rexeitada polo xeneral Franco. 4. Os sectores máis radicais pretendían aproveitar o
contexto bélico para derrotar os grupos sublevados e, ao
A grandes trazos, os Trece Puntos pretendían salvar a
mesmo tempo, afondar no proceso revolucionario.
legalidade republicana e as principais reformas que se
emprenderan, aínda que renunciando á ambición que En consecuencia, a partir de 1936 impuxéronse, nas
amosara a Fronte Popular en 1936: entre outras medidas, zonas controladas pola República, a colectivización da
pedíase respectar as liberdades rexionais (Cataluña, País produción e a supresión da propiedade privada. Así
Vasco e Galicia) sen menoscabar a unidade do Estado; mesmo, tamén se formaron no campo comunas
garantíase a propiedade lexítima; ou reinstauráase o autoxestionadas de campesiños.
exército ao servizo da Nación, aínda que sen amosar
tendencias políticas. Ademais, concedíase unha ampla
amnistía para evitar represalias despois do fin do
conflito.
METODOLOXÍA 9-17
Páxs 202 e 203
8. A GUERRA CIVIL: AS FASES MILITARES
■ Leremos o texto introdutorio e o primeiro epígrafe, Ebro, que foi a máis dura longa de toda a guerra.
observaremos o mapa correspondente e anotaremos no − En febreiro de 1938 Cataluña cae en mans de Fran-
encerado as ideas principais: co, e en Marzo faino Madrid e a zona centro.
− O exército rebelde, mellor organizado e equipado,
■ A continuación centrarémonos no subapartado da
levou a iniciativa na guerra, que durou tres anos. Os
páxina 195 Que apoios internacionais recibiu cada
republicanos, pouco eficaces, actuaron á defensiva.
bando?, así como o recadro As Brigadas Internacionais e
− En novembro de 1936 as tropas sublevadas chegan preguntarémoslles aos alumnos:
ás portas de Madrid. As forzas republicanas resisten e
− Como foi visto o conflito da Guerra Civil española no
Franco decide abandonar a fronte de Madrid.
ámbito internacional?
Resolveremos a actividade 1 a modo de síntese.
− En que consistiron as Brigadas Internacionais? Quen
Acto seguido seguiremos coa lectura do seguinte re- foi Juan Negrín?
cadro e a observación do mapa adxunto e resolveremos
Observaremos a imaxe que acompaña o texto e re-
o exercicio 2 despois de expor o seguinte:
solveremos as actividades 4 e 6.
− Na Batalla do Norte as tropas franquistas atacaron as
cidades máis importantes da costa cantábrica. Finalizaremos coa lectura dos recadros A axuda militar…,
O Comité de Non Intervención e a observación da imaxe
− Os republicanos non lograron o dominio franquista da
e a táboa da intervención estranxeira. Despois
zona norte. A aviación alemá axudou a Franco co
exporemos as seguintes ideas:
bombardeo de Gernika de abril de 1937.
− Italia, Alemaña e Portugal foron os grandes aliados do
Finalizaremos a primeira páxina coa lectura do último
réxime franquista durante a guerra. A Unión Soviética
recadro e a observación do seu mapa e resolveremos o
apoiou o goberno republicano.
exercicio 3 despois de expor o seguinte:
− O resto de potencias europeas decidiron manterse
− En febreiro de 1938 as tropas franquistas ocuparon
neutrais no conflito, temerosos de Hitler.
Aragón e chegaron ao Mediterráneo.
− Os republicanos concentraron tropas na Batalla do Para acabar, proporemos a realización da actividade 5 a
modo de síntese sobre a táboa.
9-18 METODOLOXÍA
Páxs 202 e 203

■ Acts. 1-6. Utilizar as súas habilidades coa expresión Os alumnos consultarán o seguinte enlace que ofrece
escrita para contestar de forma individual e correctamente información sobre o desenvolvemento do conflito bélico
as preguntas propostas. e das diferentes batallas até o final da guerra:
■ Act. 6. Ler e comprender o texto de Negrín e o apar- http://www.tiching.com/80649
tado sobre as Brigadas Internacionais para contestar
correctamente as preguntas propostas. Unha vez que lean o texto, deberán contestar as
APRENDER A APRENDER − Cara a que sectores se dirixiu especialmente a
represión na zona nacional? E na zona republicana?
■ Act. 4. Relacionar a falta de apoio das democracias

occidentais á República coa situación internacional. − Quen eran as Brigadas Internacionais? A que bando
axudaron?
■ Act. 5. Interpretar a información recollida nunha táboa
para contestar de forma individual as preguntas pro- − Cando se produciu o bombardeo de Gernika? Por
postas. que tivo graves consecuencias para a ofensiva
republicana a conquista do norte?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − Que batalla foi a máis cruenta de toda a guerra?
■ Acts 1-6. Resolver de forma individual e autónoma as

recollidos nunha táboa sobre a intervención estranxeira
na Guerra Civil.

avance de Hitler e por iso crearon un Comité de Non
Páxina 203 Intervención, que proclamaba a súa neutralidade ante o
conflito. O bando republicano só contou coa axuda
1. Até marzo de 1937 as tropas republicanas controlaban mediante armamento, tanques, avións e oficiais por parte
desde Madrid cara ao sur e o leste até o norte e o leste de da Unión Soviética, mentres que o bando franquista
Andalucía, Cataluña e o leste de Aragón e no norte a recibiu o apoio de Italia con material de guerra e
franxa cantábrica que vai desde Oviedo até San soldados; Alemaña, con novo armamento e a lexión
Sebastián. As illas e o resto de España estaba controla- Cóndor e Portugal, con voluntarios e dando permiso
do polas tropas franquistas. para operar desde o seu territorio.
2. A Batalla do Norte, librada entre abril e outubro de 5. O bando franquista recibiu unha axuda estranxeira moito
1937, consitiu no ataque por parte das tropas fran- maior, tanto en avións, carros de combate e armamento
quistas sobre as cidades máis importantes da costa como, sobre todo, en soldados e técnicos. Esta
cantábrica. O País Vasco e a súa produción mineira e in- circunstancia axudou en gran medida a vitoria do bando
dustrial caeron en mans rebeldes. Finalmente, tamén se rebelde sobre o republicano.
fixeron con Cantabria e Asturias.
6. As Brigadas Internacionais foron unidades militares que
3. A principios de 1938 as tropas franquistas xa controla- agruparon uns 30.000 voluntarios de máis de 50 países,
ban Teruel, gran parte de Aragón e chegaron ao mar. que apoiaron o bando republicano. As razóns eran
Para frear os rebeldes, os republicanos concentráronse variadas, pero os voluntarios das Brigadas Inter-
na Batalla do Ebro, que foi a máis longa e dura da nacionais érano na súa maioría por ideoloxía, para loitar
guerra. Foi unha batalla crucial, xa que as tropas contra o fascismo de Franco. Loitaron desde setembro
republicanas finalmente tiveron que retroceder ante o de 1936 até setembro de 1938. Negrín valora as
avance franquista e xa entre finais do 38 e inicios do 39 Brigadas Internacionais como xente de todos os pobos
Cataluña quedou en mans rebeldes. Entón xa unido mundo que viñeron defender España xogando a vida
camente resistía Madrid e a zona centro, que aguan- e para defender a xustiza, o restablecemento do dereito e
taron dous meses, até o 1 de abril de 1939. a liberdade do mundo enteiro.
4. As democracias occidentais estaban temerosas ante o
METODOLOXÍA 9-19
Páxs 204 e 205
9. OS DESASTRES DA GUERRA
A. O sufrimento da poboación civil B. Persecución e represión

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio para ■ A continuación, leremos o texto do epígrafe e siste-
presentar o tema, observaremos a imaxe e resolvere- matizaremos os conceptos do seu contido mediante os
mos a pregunta final. Exporemos as seguintes ideas: seguintes puntos:
− A poboación civil tamén sufría as consecuencias da − Por motivos políticos e persoais exerceuse a violen-
guerra na retagarda, sometida a bombardeos e cia contra a poboación civil.
sufrindo a fame e a represión. − Os republicanos exerceron represión violenta espe-
Observaremos a ilustración Un refuxio durante a Guerra cialmente ao principio do conflito.
Civil e preguntaremos: − En zona franquista perseguíronse sistematicamente
− Como é o refuxio da Guerra Civil que aparece na dirixentes e militantes de organizacións de esquerda.
ilustración? Descríbeo. Posteriormente leremos os recadros “Paseos” ou “sa-
Acto seguido leremos o epígrafe, o recadro Os refu- cas” e Destruír o inimigo e formularemos esta pregunta:
xiados, observaremos a imaxe e exporemos os se- − Que eran os “paseos” ou “sacas”? Como xustifica o
guintes conceptos, e logo faremos as actividades 1-3: xeneral Mola as accións violentas?
− A Guerra Civil foi unha das primeiras guerras con
bombardeos sobre poboación civil, que acodía a refu- C. As consecuencias da guerra
xios subterráneos, ás veces improvisados no metro. Finalizaremos coa lectura do epígrafe e coa observación da
− Os bombardeos causaron unhas 120.000 vítimas imaxe e a táboa. Preguntaremos o seguinte:
mortais, das cales 11.000 en zona republicana. − En que catro aspectos a guerra deixou unha impronta
− A fame foi en aumento, sobre todo en zona repu- na sociedade española?
blicana. Xurdiu o racionamento e o mercado negro. − Cantas mortes totais se deron na guerra civil,
− Ante o avance das tropas franquistas os refuxiados contando as dos dous bandos?
aumentaron, sobre todo en Valencia e Cataluña. Seguidamente responderemos o exercicio 4 a forma de
Enviáronse nenos a Francia e Rusia. síntese do subapartado.
9-20 METODOLOXÍA
Páxs 204 e 205

■ Act. 3. Utilizar as súas habilidades na expresión Os alumnos poderán saber máis sobre o exilio ao que se
escrita para redactar un texto sobre as experiencias dos viu forzada unha parte da poboación, consultando o
“nenos de Rusia” recollidas en dúas recursos de Tiching. seguinte enlace:
DIXITAL
■ Act. 3. Consultar dous enlaces Tiching para explicar Unha vez que lean o texto, poderán contestar as se-
guintes preguntas:
as experiencias dos nenos exiliados a Rusia durante a
Guerra Civil. − Por que tiveron que fuxir moitos españois ao finalizar
a Guerra Civil?

APRENDER A APRENDER
− Cantos españois se calcula que se exiliaran a Francia
■ Act. 2. Interpretar a información contida no debuxo cando finalizou a Guerra?
dun refuxio e contestar a pregunta que se propón. − Cales foron os principais países de destino dos
■ Acts. 1-4. Contestar de forma razoada as preguntas españois exiliados?
propostas. − Que consecuencias tivo para España o exilio dunha
parte da poboación?
■ Act. 3. Amosar iniciativa á hora de recrear unha si-
tuación similar á que viviron os nenos exiliados durante a
guerra.
– Políticas, cunha ditadura que se alongou durante case

Páxina 205 40 anos.
1. A poboación civil durante a guerra sufría bombardeos, – Sociais, pola división entre vencedores e vencidos e a
fame provocada pola escasez de alimentos (espe- oposición de Franco á reconciliación.
cialmente en zona republicana), que orixinou
enfermdiades e morte, a represión do bando oposto e, en
ocasións, a necesidade de marchar das súas casas e
emigrar para sobrevivir.
A penalidade de maior impacto na vida cotiá eran os
bombardeos, xa que ademais de ser moi perigosos,
obrigaban a refuxiarse os habitantes que os sufrían e
ocasionaban graves danos físicos e psicolóxicos.
2. O refuxio subterráneo servía para resgardar a poboación

civil fronte aos bombardeos.
3. Actividade de resposta persoal.
4. As consecuencias con impacto a curto prazo foron:

– As demográficas, pola perda de poboación froito da
confrontación pero tamén polo gran número de
exiliados,
– As económicas, pola destrución de infraestruturas e a
merma na produción agraria e industrial.
Por outro lado, as consecuencias a longo prazo foron:
METODOLOXÍA 9-21
Páxs 206 e 207
10. GALICIA NO PRIMEIRO TERZO...
A crise da Restauración en Galicia (1898-1931) a República? Quen gañou en febreiro de 1936?
■ Leremos este subapartado, observaremos a imaxe do Acto seguido, leremos o resto deste subapartado e
marqués de Riestra e destacaremos as opcións políticas sinalaremos as características da Guerra Civil en Galicia:
con certa relevancia en Galicia ata 1931 e resolveremos − As autoridades republicanas negáronse a repartir
a actividade 1: armas entre a poboación despois do Golpe de
− O caciquismo garantiu a repartición do poder entre o Estado.
partidos da Restauración: o Liberal e o Conservador. − Os militares golpistas, co apoio de monárquicos e
− O republicanismo só obtivo representación no ámbito falanxistas, controlaron rapidamente o territorio
municipal, no Concello da Coruña. galego.
− O nacionalismo fundou Solidaridad Gallega, pero non O pronunciamento triunfou en Galicia, quedando en zona
logrou obter representación parlamentaria. nacional e dando lugar a unha temible represión.
Ilustraremos o explicado observando a táboa Estima-
− O agrarismo aglutinou moitos campesiños e logrou a
ción… e logo resolveremos as actividades 2, 3 e 4
aprobación da Lei de Redención de Foros en 1926.
■ Leremos o texto do epígrafe O Nacionalismo…,
Profundaremos no coñecemento sobre este último
observaremos a imaxe Portada... e preguntaremos:
movemento social mediante a consulta de @Amplía…
− Que eran as Irmandades da Fala?Que consecuencias
A Segunda República e a Guerra Civil tivo para o nacionalismo galego a ditadura de Primo
de Rivera?
■ Logo, leremos os tres primeiros parágrafos deste
subapartado e formularemos estas preguntas: − Que significou para o nacionalismo galego a
proclamación da Segunda República?
− Que candidaturas triunfaron nas eleccións municipais
de abril de 1931 en Galicia? E posteriormente? Logo leremos o texto O Estatuto…, comentaremos os
seus artigos, e descubriremos quen foi Rodríguez
− Por que se mobilizou Galicia durante a Segunda
Castelao coa lectura do recadro Castelao...
República? Como se desenvolveu o proceso
estatutario? Que partidos xurdiron en Galicia durante Finalmente, resolveranse as actividades 5 e 6.
9-22 METODOLOXÍA
Páxs 206 e 207

■ Act. 2. Asimilar textos explicativos co fin de elaborar Os alumnos poderán saber máis e ampliar os seus coñe-
un mapa que expoña as diversas opcións políticas cementos sobre a figura de Castelao consultando o se-
galegas durante a crise da Restauración. guinte enlace:
■ Acts. 2-5. Contestar de forma razoada as preguntas http://www.tiching.com/753085
propostas.
Unha vez que observen a imaxe, poderán contestar as
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA seguintes preguntas:
■ Act. 2. Utilizar as habilidades na expresión escrita pa- − Coñecías esta estampa de Castelao?
ra redactar un texto sobre a evolución política de Galicia
− Explica o que significa. Sobre que temas trataban as

entre 1931 e 1936.
estampas de Castelao?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − Coñeces a obra de Castelao? Investiga e elabora un-
■ Act. 6. Amosar iniciativa á hora de buscar información ha listaxe de todos os libros que publicou, tanto de
sobre publicacións que contribuiron na formación do ensaio como de ficción.
nacionalismo galego
DIXITAL
■ Act. 6. Traballar a recolla de información en medios di-
xitais expoñendo publicacións que contribuiron a formar o
nacionalismo galego.

 A Actividade de Ampliación 1 ten como obxectivo anali-
zar a Guerra Civil dentro do contexto galego.

igualdade de voto e control sobre aspectos como as
Páxina 207 obras públicas, ferrocarrís e a banca.
4. O 18 de xullo, cando se produciu o golpe de Estado, as
1. As opcións políticas durante a crise da Restauración
autoridades republicanas galegas negáronse a entregarlle
foron: o Partido Liberal, representado por Manuel
armas ao pobo, o que lles facilitou o control da situación
García Prieto, o Partido Conservador, representado polo
aos militares golpistas, aos monárquicos e aos
Marques de Riestra, o republicanismo e o nacionalismo
falanxistas. Así, o pronunciamento militar triunfou en
representado por Solidaridad Gallega.
Galicia e a rexión quedou en zona nacional.
2. Nas eleccións municpais de abril de 1931 triunfaron 5. Entre os aspectos máis importantes debemos destacar o
nalgunhas cidades as candidaturas republicanas. recoñecemento de Galicia como unha Rexión Autónoma
Proclamada a República, o 14 de abril de 1931, nas dentro de España, o establecemneto duns órganos
eleccións constituíntes de xuño de 1931 produciuse a propios de goberno (Asemblea Lexislativa, Xunta de
vitoria da Conxunción Republicana-Socialista, coa Galicia e Presidente da Rexión), a cooficialidade da
Organización Republicana Galega Autónoma (ORGA) e lingua galega e castelá, a posibilidade de desenvolver a
o seu líder Casares Quiroga. Coa Republica, crecen as súa propia lexislación e ter competencias sobre o réxime
forzas nacionalistas para conseguir o Estatuto de agrario, obras públicas, sanidade e educación.
Autonomía de Galicia, pero o Bienio Conservador
(1933-1936), deterá as súas aspiracións. Nas eleccións 6. Á parte da revista Nós, danse en Galicia algunhas outras
de febreiro de 1936, gaña o esquerdista Fronte Popular, publicacións que contribuíron á formación e extensión
que incluía a ORGA e que ratificou o Estatuto de do nacionalismo galego. A modo de exemplo, podemos
Autonomía. En xullo de 1936 prodúcese o Golpe de sinalar a publicación A Nosa Terra, inicialmente
Estado e Galicia queda dentro da zona nacional. portavoz de Solidaridad Gallega e posteriormente
órgano de expresión das Irmandade da Fala (1916-1932)
3. O nacionalismo galego defendía unha personalidade e do Partido Galeguista (1932-1936). .Nos seus inicios,
nacional galega. As súas propostas eran a consecución foi una publicación bilingüe, pero posteriormente
da autonomía integral para Galicia, institucións propias editouse integramente en galego e foi fundamental para
de goberno, a cooficialidade do galego e do castelán, a extensión do ideal galeguista.
METODOLOXÍA 9-23
Páxs 208 a 211
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA ■ Páx. 209 aprende a… Comentar unha obra teatral

tendo en conta o seu contexto histórico.
■ Páx 208, completa..; páx. 209 aprende a…; páx. 210,
act. 3. Utilizar o vocabulario adecuado e as súas
habilidades na expresión escrita para contestar DIXITAL
correctamente as preguntas propostas. ■ Páx. 210, acts. 1 e 2. Observar o mapa e o gráfico e
■ Páx. 210, act. 3. Ler un texto histórico e comentalo contestar as preguntas propostas utilizando os datos
coa axuda das preguntas propostas na actividade. neles representados.
■ Páx. 209, aprende a.. Ler e comprender unha obra ■ Páx 211, act.5 Observar o cadro O Guernica de
teatral e contestar as preguntas que se propoñen sobre Picasso e contestar de forma individual as preguntas.
ela.
■ Páx. 211, acts 5 e 6. Utilizar os recursos dixitais
dispoñibles, como por exemplo os enlaces Tichings, para
APRENDER A APRENDER
obter información e contestar correctamente as
■ Páx. 208, Completa... Organizar a información preguntas propostas.
traballada no tema en forma de mapa conceptual e de
cadro sintético. CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS
■ Páx. 210, act. 1. Interpretar a información contida nun
■ Páx. 211, act 5. Coñecer o cadro O Guernica de
mapa sobre as etapas militares da Guerra Civil e
Pablo Picasso, descubrir o seu contido simbólico e rela-
contestar as preguntas propostas.
cionalo co contexto histórico.
■ Páx. 210, act 2. Analizar a información representada
nun gráfico e contestar as preguntas propostas. SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
■ Páx. 211, act. 4. Comentar dous carteis de propa-
■ Páxs. 210 e 211. Realizar de forma individual e
ganda política tendo en conta o seu contexto histó-
autónoma as actividades propostas.
rico.
9-24 METODOLOXÍA
ESPAÑA NO PRIMEIRO TERZO O SÉCULO XX (1902-1939) 9
Páxs 208 a 211

Páxina 208
cumpren co obxectivo de consolidar os conceptos clave. COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
■ A actividade Aprende A… Comentar unha obra de fic- ESPAÑA EN 1902-1939
ción histórica dános a oportunidade de comentar unha
Crise da Restauración (1902-1923)
película situada na Guerra Civil. Isto permitiranos am-
pliar o coñecemento sobre como afectou o conflito a vida Orixinada por: perda das colonias en 1898; reformas
cotiá da xente sinxela. insuficientes: caciquismo, manipulación de elec-
cións, Semana Tráxica, asasinato de Canalejas.
■ A resolución da actividade 1, Espazo e tempo. As
etapas militares da Guerra Civil permitirá traballar a tra- Provocou: Fortalecemento da oposición, do sindi-
vés da análise dun mapa como evolucionou a Guerra calismo, ditadura de Primo de Rivera.
Civil mediante as súas etapas militares. Ditadura de Primo de Rivera (1923-1931)
Acto seguido, a actividade 2, Fontes gráficas. Conflitivi- Causas: incapacidade dos partidos para reformar o
dade social permitiranos analizar o número de folgas que sistema, conflitividade social, derrotas militares en
se deron en España durante o primeiro terzo do século Marrocos. / Características do réxime: prohibición de
XX para comprender a súa conflitividade social. partidos políticos e sindicatos; recorte de liberda-
A actividade 3 Fontes documentais. Programa da CEDA. des; represión de nacionalismo vasco e catalán; par-
Permitiranos incidir na situación política de España tido único e órgano lexislativo non democrático; cre-
durante a República mediante a análise dunha fonte cemento económico, control do Protectorado de
primaria sobre o programa da CEDA. Marrocos. / Crise: aumento da oposición despois da
crise de 1929, que en 1930 reivindica eleccións
As actividades 4, 5 e 6 permitiranos desenvolver e pro-
democráticas e unha república.
fundar na propaganda durante a Guerra Civil, nunha obra
de arte inspirada nos horrores desta e investigaremos II República (1931-1936)
dixitalmente sobre a Semana Tráxica.
Etapas
METODOLOXÍA 9-25
Bienio Reformista: reformou: exército, Igrexa Estado, á vez que se prohibiu a ensinanza nas ordes
Católica, educación, distribución territorial, relixiosas e disolveuse a Compañía de Xesús.
agricultura. / Bienio Conservador durante o cal Tamén se introduciu o matrimonio e o enterro civís
estalaron un movemento insurreccional en Asturias e e elaborouse unha lei do divorcio.
en Cataluña a Generalitat proclama o Estado catalán – A reforma educativa, que promovía a educación
causados pola paralización das reformas iniciadas laica e na que o Estado asumiu a responsabilidade
anteriormente. / Goberno de Manuel Azaña, formado da escola pública. Así, destináronse grandes
pola Fronte Popular: os partidos republicanos de investimentos para construcións escolares e para
esquerda; reiniciou as reformas iniciadas en 1931. incrementar o número de profesores.
Guerra Civil (1936-1939) – A reforma territorial, que levou adiante un proceso
Inicio: 18 de xullo de 1936. / bandos: republicano e de descentralización do Estado, ofrecendo a posi-
sublevado. / final: 1 de abril de 1939. / Consecuencias: bilidad de elaborar estatutos de autonomía e esta-
miles de mortos, de exiliados, crise económica, des- blecer gobernos autónomos. En Cataluña e o País
trución da democracia durante 40 anos e ausencia de Vasco redactáronse estatutos que foron aprobados
reconciliación. posteriormente.
– A reforma agraria, que estableceu unha lei que
decretou expropiables as grandes fincas que non se
cultivaran e permitiu distribuílas entre os cam-
a) Consistiu na aplicación de leves medidas de reforma pesiños sen terras, para facerlle fronte ao problema
fiscal e de regulación do dereito de folga, que se deron do latifundismo e á situación de miseria en que
durante os gobernos de Alfonso XIII, entre 1902 e vivían miles de xornaleiros sen terras.
1923.
e) As causas da Guerra Civil hai que buscalas en pro-
b) Durante a ditadura de Primo de Rivera suspendeuse a blemas non resoltos na sociedade española do primeiro
Constitución, diosolveuse o Parlamento e prohibíronse terzo do século XX. Unha economía atrasada, incapaz
os partidos políticos e os sindicatos. Tamén se de satisfacer as necesidades do pobo, unha estrutura
destituíron a todos os cargos electos, estableceuse unha social con diferenzas entre pobres e ricos e unha forte
ríxida censura de prensa, suprimiuse a Mancomunidade polarización da sociedade en dous bandos. A Guerra
de Cataluña e todas as expresións públicas dos Civil enfrontou os sublevados e o goberno re-
nacionalismos catalán e vasco e exerceuse unha gran publicano. Ao primeiro grupo pertencía un sector im-
represión sobre os intelectuais, profesores uni- portante do exército que estaba apoiado polos grupos
versitarios e organizacións de esquerda. sociais que se opuxeran ás reforma republicanas e
polas organizacións políticas antirrepublicanas
c) Primo de Rivera perdeu a confianza do rei e dimitiu en
(falanxistas, tradicionalistas, monárquicos…). E
xaneiro de 1930. Este último nomeou como xefe de
mantivéronse fieis ao goberno republicano algúns
goberno o xeneral Berenguer, que foi substituído por
núcleos do exército e da Garda Civil, a maioría da
outro militar, o almirante Aznar, mentres gran parte da
Garda de Asalto, as clases populares e parte das clases
oposición reivindicaba eleccións democráticas e unha
medias.
república. Finalmente, Aznar convocou eleccións
municipais para o 12 de abril de 1931. Estas eleccións f) No ámbito internacional, os sublevados recibiron o
foron vistas pola poboación como un plebiscito sobre a apoio de Alemaña e Italia (e de Portugal en menor
monarquía e república. O triunfo republicano foi grao), mentres que a República tivo axuda da URSS e
evidente nas grandes cidades e centros industriais. de miles de voluntarios de diversos países que
Despois destes feitos e de manifestacións a favor da formaron as Brigadas Internacionais.
República, Alfonso XII suspendeu a potestade real,
abandonou o país e exiliouse. Dous días despois 2. DEFINE CONCEPTOS CLAVE
proclamouse a Segunda República española.
• Trienio Bolchevique. Período entre 1919 e 1923 no que
Gran parte da oposición firmou o Pacto de San Se-
se produciron revoltas, manifestacións e folgas no
bastián en agosto de 1930, que reivindicaba eleccións campo de España, especialmente en Andalucía.
democráticas e a instauración dunha república.
• Cortes Constituíntes. Primeira volta das eleccións
d) As principais reformas do réxime republicano durante xerais de España de 1931, celebrada o 28 de xuño de
o Primeiro Bienio (1931-1933) foron: 1931.
– A reforma militar, cuxa finalidade era reducir os • Comité de Non Intervención. Grupo dos países demo-
mandos do exército cunha Lei de Retiros e o cráticos de Europa Occidental que decidiu non intervir
sometento do exército ao poder civil coa redución na Guerra Civil para manter a súa neutralidade no
do número de capitanías xerais e o cambio de conflito.
mandos considerados non leais á República.
• Coeducación. Educación de nenos e nenas en
– A reforma relixiosa, coa que se pretendía diminuír o igualdade de condicións que se implementou durante a
peso da Igrexa católica separando a Igrexa do Segunda República.
9-26 METODOLOXÍA
Autónomas (CEDA). Coalición de partidos políticos
• Latifundismo. Fomento das propiedades agrarias de
católicos e de dereitas que existiu en España durante a
gandes dimensións.
etapa da Segunda República.
• Miliciano. Pertencente ás forzas civís voluntarias,
• Franquistas: Seguidores de Francisco Franco, o mili-
organizadas por sindicatos ou partidos, que
tar que dirixiu o levantamento de 1936 e que, a partir
participaron na Guerra Civil ao lado da República.
de 1939, foi ditador de España até 1975. Repu-
blicanos: Seguidores do sistema político da Segunda
3. IDENTIFICA OS PERSONAXES República española (1931-1939).
• Canalejas. Avogado e político rexeneracionista e li-
beral, sendo presidente do Consello de Ministros, RESPONDE A PREGUNTA INICIAL
morreu asasinado nun atentado terrorista en 1912.
A resposta a esta pregunta pódese responder a partir da
• Primo de Rivera. Militar que foi ditador de España pregunta e) do apartado Consolida o aprendido.
entre 1923 e 1930.
• Alcalá Zamora. Xurista e político que foi Presidente da
República Española entre 1931 e 1936. Páxina 209
• Lerroux. Político español de ideoloxía republicana que APRENDE A... COMENTAR UNHA OBRA...
ocupou a presidencia do goberno en varias ocasións
durante a Segunda República Española. 1. Tema e resumo do argumento.
• Azaña. Político e escritor español que desempeñou os • O tema da obra son as consecuencias que ten a Guerra
cargos de presidente do Goberno de España (1931- Civil sobre os personaxes que aparecen nela. O seu
1933, 1936) e presidente da Segunda República autor, ademais, pretende amosarnos como era a
Española (1936-1939). sociedade daqueles tempos difíciles.
• Largo Caballero. Sindicalista e político marxista. • No verán de 1936 estala a Guerra Civil e, en Madrid,
Durante a Segunda República Española foi ministro de unha familia formada por don Luís, a súa esposa Do-
Traballo (1931–1933) durante o seu primeiro bienio, e lores e os seus dous fillos, Manolita e Luisito,
presidente do Goberno (1936–1937). comparten a cotidianeidade da guerra coa criada e os
veciños da finca. Os proxectos e ilusións destes
• Mola. Militar durante a ditadura de Primo de Rivera e a personaxes van verse profundamente alterados polos
Segunda República. Cabeza do golpe de Estado de acontecementos.
1936 que, tras o seu fracaso inicial, deu orixe á guerra
civil. Destacou na dirección das operacións militares 2. Estrutura e situación cronolóxica
ao mando do Exército do Norte durante a contenda, • A obra consta de dúas partes: a primeira parte vai
especialmente na zona do País Vasco. desde o prólogo até o cadro VII e a segunda abarca
• Franco. Militar que dirixiu o levantamento militar de desde o cadro VIII até o XV.
1936 que deu lugar á Guerra Civil. Ditador de España • O prólogo e o epílogo fan referencia ao comezo e o fin
até 1975. da guerra: no primeiro os espazos son zonas arboradas,
• Negrín. médico fisiólogo e político, presidente do edificios a medio construír, óesne cantar os paxaros…,
Goberno da II República entre 1937 e 1945, no exilio. no epílogo os edificios foron destruídos, hai
trincheiras, niños de metralladoras, etc.
4. ESTABLECE A CRONOLOXÍA • A obra transcorre desde o 12 de xullo de 1936 até uns
días despois de que se acabase a guerra. Está dividida
Barranco do lobo (1909), Pacto de San Sebastián (1930),
en pequenos cadros ou esceas e cada cambio implica
Revolución de outubro (1934), Fronte Popular (1936).
un cambio de espazo ou de tempo, aínda que a súa
distribución non é homoxénea.
3. Caracterización dos personaxes e ambientación
• Annual: Durante a Guerra do Rif no período do
protectorado español, nas súas proximidades comezou • Don Luís é un home maior pero inmaduro, o pai da
o 22 de xullo de 1921 a batalla que se coñece como familia; Dona Dolores, a nai, é unha muller simpática e
desastre de Annual, que supuxo entre 7.000 e 11.000 agradable, pero que enseguida se preocupa polas
baixas para os españois. / Alhucemas: Penedo da cousas; o seu fillo Luís, un mozo simpático, estudoso e
cidade do mesmo nome que actualmente permanece despreocupado; a súa irmá Manolita, moza responsable
baixo control español directo desde que se deu por que mantén os seus ideais a pesar da opinión dos seus
terminado o protectorado en 1956. pais; Dona Antonia, veciña, persoa maior; Dona
• PSOE: Partido Socialista Obreiro Español. Partido fun- Marcela, veciña, unha anciá; Don Ambrosio, veciño ; e
dado en 1879 por Pablo Iglesias, de clase obreira e de María, a criada de Dona Dolores, nova e traballadora.
ideoloxía marxista e socialista durante a Segunda Re- • Don Luís é republicano; Dona Dolores mantén as súas
pública. CEDA: Confederación Española de Dereitas ideas republicanas; Luís ten ideas republicanas pero
METODOLOXÍA 9-27
acaba alistándose na División Azul e cambiando de Páxina 210
ideoloxía; Manolita, con ideas republicanas; Dona An-
tonia, que se identifica cos nacionais; Dona Marcela, 1. Espazo e tempo. As etapas militares da Guerra...
sen ideoloxía; Don Ambrosio republicano; María, a) As distintas ofensivas e batallas por parte de ambas
republicana. frontes foron:
• Resposta persoal. − En xullo de 1936 o golpe de Estado dos militares
• Os efectos acústicos métennos na historia porque nos sublevados dividira España en dúas zonas: a
contan a gravidade da situación que se está vivindo no controlada polas rebeldes, constituída por
exterior, son anuncio de novidades ou desgrazas. A Andalucía, Castela e León, Galicia, Baleares e un
radio proporciona a información sobre o que ocorría na sector de Estremadura e Aragón; e a parte fiel á
fronte, a situación en que estaban os políticos, etc. República, que era a zona norte, Cataluña, todo o
centro-leste peninsular, Madrid, Castela-A Mancha
4. Contexto histórico e parte de Andalucía.
• Acontecementos previos á Guerra Civil ou do seu de- − En agosto de 1936 os sublevados iniciaron o avance
senvolvemento aparecen referenciados na obra. Así, os cara a Madrid e ocuparon Estremadura, e en
protagonistas comentan o asasinato de Calvo Sotelo, a setembro Toledo. Pero en novembro a ofensiva
sublevación dos militares ou as novidades da fronte franquista foi freada polas republicanos e os
explicadas na visita dun primo de Luís. sucesivos intentos de penetrar na cidade (batallas de
Guadalaxara e Xarama) fracasaron.
• As penalidades cotiás da guerra abundan en toda a obra
(fame, medo, pobreza) nun grupo de persoas que son − Entre abril e outubro de 1937 librouse a Batalla do
xente corrente que se ve obrigada a adaptarse a unha Norte. Tras o bombardeo de Gernika pola Lexión
situación adversa. Cóndor en abril, no mes de xuño os sublevados
ocuparon Bilbao. A pesar das ofensivas repu-
• Os enfrontamentos ao inicio da sublevación, os blicanas de Brunete e Belchite para diminuír a
bombardeos, a resistencia ao avance das tropas presión no Norte, non se puido evitar a caída de
franquistas e a caída final de Madrid son aspectos que Santander en agosto e a de Asturias dous meses
aparecen na obra. máis tarde.
5. Punto de vista do autor − En 1938 os franquistas avanzaron sobre Aragón e
• O autor formula un punto de vista realista e pretende chegaron ao Mediterráneo pola zona de Castellón.
introducir o espectador na vida cotiá dalgunhas Cataluña quedou illada do resto do territorio
familias de clase media durante a Guerra Civil, cunha republicano e, para impedir o avance dos
visión neutral. sublevados, a República lanzou a ofensiva da
batalla do Ebro. En novembro e tras duros com-
• O título refírese a que as bicicletas son para ser libres, bates, os republicanos repregáronse e o avance
pero que coa chegada da Guerra Civil xa non hai franquista por Cataluña foi imparable. Barcelona foi
liberdade. E don Luís refírese ao verán como unha tomada o 26 de xaneiro de 1939 e, pouco despois,
época de liberdades que non regresará até pasado chegaban os sublevados á fronteira francesa.
moito tempo.
− En febreiro de 1939 soamente quedaba Madrid e a
• Ao referirse a que chegou a vitoria pero non a paz zona centro en mans republicanas. Entre febreiro e
indica que, aínda que terminou a guerra, os ideais dun marzo, os sublevados ocuparon ese territorio e o 1
e outro bando mantéñense e non haberá auténtica paz. de abril de 1939 o conflito finalizou.
6. Valoración persoal b) O exército franquista estivo mellor preparado desde o
principio da contenda, xa que contou cunha im-
• Resposta persoal.
portante axuda de Alemaña e Italia. Alemaña
achegoulles aos sublevados artillería, carros de
combate, equipos de transmisión e un importante apoio
da aviación (Lexión Cóndor). Italia axudou con
Empatía soldados e material de guerra. Tamén contaron con
voluntarios procedentes de Portugal.
Resposta persoal. O alumno deberá incidir no feito de que
nunha guerra civil se enfrontan persoas dun mesmo país: A República non encontrou a axuda das democracias
veciños, familiares, amigos, etc. europeas, xa que Francia e Gran Bretaña mantiveron
unha política de neutralidade e non inxerencia na
Argumentación guerra española. Así pois, a URSS converteuse no
O réxime de Primo de Rivera foi unha ditadura porque único apoio militar que proporcionou armas e asesores
recortou ou eliminou totalmente as diversas liberdades que militares. A República contou tamén coa colaboración
debe ter un país democrático: a liberdade de sindicación, das Brigadas Internacionais, un grupo de miles de vo-
de asociación, de pluralidade política, lexislativa, de luntarios de distintos países que chegaron a España
prensa, etc., e derrogou a Constitución vixente. para combater en defensa da República.
9-28 METODOLOXÍA
protagonismo a Franco, cuxo nome aparece por par-
c) A imposibilidade de conquistar Madrid por parte do
tida triple.
exército franquista nos inicios do conflito ocasionou
que este se centrase noutras frontes da guerra. A partir c) Desde os inicios da Guerra Civil grandes rexións
de entón os sublevados centráronse na Batalla do agrícolas como Galicia e Castela quedaron en mans
Norte. dos golpistas.
d) O bando republicano pareceu tomar a iniciativa du- d) O proceso de colectivización consistiu na repartición
rante a Batalla do Ebro (xullo-outubro de 1938), onde das terras e a supresión da propiedad privada no campo
concentrou todas as súas forzas. Pero ante o avance e a formación de comunas autoxestionadas de
franquista finalmente tivo que retroceder, e entre campesiños.
novembro de 1938 e febreiro de 1939 o exército
5. Busca de información. O Guernica
franquista ocupou toda Cataluña, seguido do centro da
Península e Madrid e o 1 de abril anunciábase o fin do a) 1. Toro. Esta figura parece volverse para mirar e
conflito. amósase aturdido. Este animal, segundo Picasso, repre-
senta a “escuridade e a brutalidade”.
2. Fontes gráficas. Conflitividade social 2. Nai co seu fillo morto. Unha muller sostén o seu fillo
a) A evolución do número de folgas no primeiro terzo do morto nos seus brazos, a muller desesperada pola dor
século XX en España foi bastante irregular: durante a mira ao ceo. Para algúns críticos este modelo
primeira quincena o número era reducido e regular, iconográfico está baseado na representación tradicional
pero a partir de entón aumentaron moito até 1920, que da Virxe María na arte cristiá.
se reduciron até 1930. Foi a partir de entón cando as 3. Lámpada. Hai diversas interpretacións sobre esta
folgas aumentaron en gran medida, houbo unha imaxe, para uns simboliza o avance científico e por
baixada importante en 1934 e finalmente en 1936 tanto social, pero tamén é unha forma de destrución da
volveron subir. humanidade. Para outros o significado é que o fume
b) A maior conflitividade social deuse coas crises dos dos bombardeos empequeneceu o sol e a única
anos anteriores á ditadura de Primo de Rivera, entre iluminación debe ser artificial.
1918 e 1920, durante as insurreccións en Asturias e a 4. Cabalo. O animal retórcese sobre si mesmo. A súa
proclamación do Estado catalán en 1934, e durante o cabeza diríxese cara á esquerda, pero o seu corpo está á
ano de inicio da Guerra Civil en 1936. dereita. O animal aparece coa boca aberta, axitado
polos acontecementos.
3. Fontes documentais. Programa da CEDA 5. Guerreiro morto. desta figura só aparece a cabeza e
os brazos. Nunha man sostén unha espada rota e unha
a) A CEDA pretendía derrogar as reformas que se ini-
flor, que pode interpretarse como símbolo de
ciaron no Bienio reformista (1931-1939): do exército,
esperanza.
da Igrexa Católica, do territorio e da agricultura.
Porque, sostiñan, destruían o patrimonio moral e a 6. Muller ferida. É a figura dunha muller que se
riqueza da sociedade. Definíanse así mesmos como arrastra agonizante, intentando apoiarse no cabalo, e
antimarxistas. ten a perna rota ou ferida.
b) As eleccións de 1933 iniciaron o chamado Bienio Con- 7. Muller do quinqué. Esta muller ilumina a escea
servador, unhas eleccións que gañou o centro-dereita, cunha lámpara, e representa o horror causado pola
co Partido Radical e CEDA, e un goberno presidido guerra. Algúns críticos quixeron ver nela unha alegoría
por Lerroux fíxose co poder, que durou até febreiro de da República.
1936. 8. Muller dentro dunha casa en chamas. Esta é unha
muller que mira cara ao ceo, berrando e rogando que
c) O programa político da CEDA aplicouse posterior-
cesen os bombardeos. Pode ser unha forma de dicir
mente, cando ministros da confederación se incor-
basta xa á barbarie e a guerra.
poraron ao goberno en outubro de 1934.
b) A realización do cadro foi motivada polo bombardeo
da localidade vasca de Guernica por parte a aviación
Páxina 211 alemá. Este foi o primeiro bombardeo que se produciu
4. Fontes iconográficas. Carteis da Guerra Civil en Europa contra civís de forma indiscriminada.
Picasso denuncia os crimes contra a poboación
a) Nos dous carteis amósase a un campesiño, a favor da indefensa que se produciron neste bombardeo. O cadro
República un e o outro a favor de Franco. No cartel representa unha crítica á sinrazón da guerra, que causa
prorrepublicano a liberdade ilústrase mediante as a morte e a destrución, infrinxindo sufrimento á
cadeiras rotas nos brazos do campesiño. O personaxe humanidade. A imaxe do horror transmítese a través da
do cartel profranquista está acompañado dun decreto. expresividade dos distintos personaxes, que berran,
b) No cartel prerrepublicano dáselle protagonismo ao sofren e xesticulan. Para acentuar máis o dramatismo
campesiño e ao pobo para o cal traballa, e que ao da composición, Picasso renuncia ao cor empregará
mesmo tempo liberou. No outro cartel dáse total soamente cores brancas, negras e grises.
METODOLOXÍA 9-29
c) O cadro foi un encargo que o goberno español b) Os soldados recrutados para ir á guerra foron os
republicano lle fixo a Picasso. Encargáronlle unha reservistas, soldados que xa fixeran o servizo militar e
pintura mural que cubrira un espazo de 11x 4 metros que non podían pagar as 1.500 pesetas necesarias para
para o pavillón español da Exposición Internacional de librarse. Moitos deles eran pais de familia.
París. O 12 de xullo de 1937 foi exposto por primeira
vez ao público na Exposición Internacional de París. c) Ante o embarque de soldados a Marrocos na cidade de
En 1981 a obra chega finalmente a España. Por Barcelona desátase un sentimento de indignación
vontade do propio Picasso, o cadro foi custodiado no contra a aventura colonial e os anarquistas, socialistas e
Museo de Arte Moderno de Nova York. Tamén foi a republicanos convocan unha folga xeral. A derrota do
súa vontade que o cadro regresara a España cando o Barranco do Lobo, en Marrocos, na que morren mil
país recuperara a democracia, motivo polo que per- soldados, fai que a folga se converta na cidade condal
maneceu tantos anos fóra. Expúxose ao público por nunha insurrección. Érguense barricadas e quéimanse
primeira vez no Casón do Bo Retiro e logo, desde edificios relixiosos. O motín dura unha semana e a
1992, no Museo Reina Sofía de Madrid, onde se revolta será sufocada polo exército. O balance final
encontra en exhibición permanente. será de 113 mortos.
6. Fontes audiovisuais. A Semana Tráxica d) A execución de Ferrer e Garda desata, por parte da
esquerda europea e americana, unha campaña contra o
a) España viuse forzada na Conferencia Internacional de
goberno español, xa que a Ferrer se lle considera un
Alxeciras de 1906 a asumir a responsabilidade de
mártir do pensamento libre.
controlar a zona que se acha arredor de Ceuta e Melilla,
incluída a rexión do Rif, e a incrementar a inversión nas
súas minas. As tribos rifeñas, que hostigaban os RETOS NA REDE
mineiros, mataron algúns deles, polo que o goberno
español decidiu aumentar o número de soldados. Actividade de resposta persoal.
9-30 METODOLOXÍA
e o Presidente da República.
− Poder xudicial: asentábase a súa independencia.
(Vén da páxina 9-5) Tratábase dunha Constitución progresista xa que tiña
4. (Continuación) Era o rei quen decidía que sector, o en consideración as diferentes realidades entre os
conservador ou o liberal, tiña que formar goberno sen territorios do Estado posibilitando as autonomías, había
ter en conta a opinión da poboación nin os outros unha separación de poderes e implantou o sufraxio
partidos existentes como o republicano, o socialista ou feninino por primeira vez en España.
os nacionalistas. Esta marxinación da oposición e a 5. No debate sobre a conveniencia do sufraxio feminino
manipulación electoral creaba un descontento político enfrontáronse dúas posturas: por un lado, a dereita
xeral respecto o sistema da Restauración. opúñase ao voto feminino xa que crían que o lugar da
Outro factor influínte na crise da Restauración foi o muller era o seu fogar e os asuntos públicos tíñanse
incremento da conflitividade obreira que vía como que reservar para os homes. Á súa vez, dentro da
baixaban os salarios e subían os prezos e os políticos esquerda tamén había dous bandos; os que defendían a
non facían nada para resolver tal situación. Isto igualdade entre homes e mulleres e polo tanto querían
provocou a convocatoria da folga xeral revolucionaria o sufraxio feminino e por outro lado, menos
por parte dos sindicatos da CNT e a UGT en 1917. convencidos, estaban os que pensaban que o voto
Para terminar, o exército tamén estaba descontento feminino os prexudicaría xa que crían que sería un voto
pola oposición ao recrutamento de soldados para a moi conservador.
Guerra de Marrocos e polo sistema de ascenso desigual
que favorecía os africanistas.
5. A Guerra Civil iniciouse polo fracaso do alzamento
(Vén da páxina 9-9) militar, que non puido imporse en todo o territorio
español, especialmente nas grandes cidades e zonas
4. (Continuación) industriais do país. Así mesmo, os sublevados trataron
− Poder executivo: estaba en mans do Consello de Ministros de ocupar a capital, pero Madrid tamén resistiu.
METODOLOXÍA 9-31
TICHING WEBS
http://www.tiching.com/63319 http://www.historiasiglo20.org/sufragespana/sufragismo_v2.swf
http://www.tiching.com/80638 http://www.guerracivil1936.galeon.com/problemas.htm
http://www.tiching.com/80641 http://www.guerracivil1936.galeon.com/fpopular.htm
http://www.tiching.com/747549 https://www.youtube.com/embed/FLVcabNr2x0
http://www.tiching.com/751037 https://www.youtube.com/watch?v=Gl0WxR9zgag
http://www.tiching.com/751452 https://www.youtube.com/embed/tl99z0EEH48?wmode=transparent
http://www.tiching.com/751456 https://www.youtube.com/watch?v=7QC-AmXIKXE
http://3.bp.blogspot.com/_dJ6iFTTCEck/SEVqQKKL1HI/AAAAAAAAAEw/3ukhltwx6Q
Y/s400/castelao2.jpg
9-32 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 10
A Segunda Guerra Mundial
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 10-1
10 A SEGUNDA GUERRA MUNDIAL
Páxs 212 e 213
INICIAMOS O TEMA
− O enfrontamento foi unha guerra total que afectou
Que imos traballar? a poboación civil e puxo a economía, a ciencia e a
técnica ao seu servizo.
■ Nesta unidade os alumnos estudarán os
− O enfrontamento dos defensores da democracia e
seguintes contidos:
do socialismo, e os defensores do fascismo
− As causas da Segunda Guerra Mundial. convertírona nunha guerra ideolóxica.
− O desenvolvemento da Segunda Guerra Mundial.
■ Posteriormente, pedirémoslles aos alumnos que
− A guerra total.
observen a imaxe A cidade de Berlín en agosto... e
− Ocupación e violencia durante a guerra. que describan os devastadores efectos da guerra
− Os xudeus e o Holocausto. que se poden observar na imaxe e que valoren as
− As consecuencias da guerra. consecuencias da guerra sobre a poboación civil.
− A Organización das Nacións Unidas Acto seguido, observaremos o mapa e fixarémonos
nas modificacións que se produciron respecto ao
Introducimos o tema mapa definido despois da Primeira Guerra Mundial.
■ En primeiro lugar, anotaremos as ideas principais ■ A continuación, pedirémoslles aos alumnos que
no encerado: resolvan a segunda actividade do apartado Que
− A duración e intensidade dos combates, os sabemos?
recursos empregados e a perda de vidas Despois, fixaremos a nosa atención no eixe
humanas fixeron da Segunda Guerra Mundial cronolóxico para definir as fases da guerra e
(1939-1945) o conflito máis brutal e devastador do resolveremos a primeira actividade do apartado Que
século XX sabemos?
− O expansionismo nazi e xaponés e a
incapacidade das democracias occidentais para
frealo foron os desencadeantes da guerra.
10-2 METODOLOXÍA
Páxs 212 e 213

■ Páx. 213. Ler e comprender o texto sobre a Segunda Para introducirnos no conflito da Segunda Guerra
Guerra Mundial e contestar de forma individual as Mundial, os alumnos e as alumnas poderán ver seguinte
preguntas propostas. vídeo:
■ Act. 1, apartado Que sabemos? Recoñecer as fases http://www.tiching.com/751072
da guerra e as diferentes frontes que participaron nela.
Unha vez visto o vídeo, poderán responder as seguintes
APRENDER A APRENDER preguntas.
■ Páxs. 212 e 213. Observar a liña do tempo e o mapa − Que significa a frase de Stalin “Unha morte é unha
desta dobre páxina e interpretar correctamente os datos traxedia, un millón de mortes é unha estatística”?

neles representados. − Que quixo dicir Erasmo de Rotterdam con “A paz
■ Act. 2, apartado Que sabemos? Observar o mapa da máis desvantaxosa é mellor que a guerra máis
páxina 213 e identificar os antigos imperios disoltos xusta”.
despois da I Guerra Mundial − Que é a violencia segundo o vídeo? E o racismo?
− Que imaxes do vídeo vos impactaron máis? Por que
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS motivos?
■ Páxs. 212 e 213. Observar a fotografía da dobre − Que tanto por cento da poboación mundial morreu
páxina e describir o seu contido. durante a Segunda Guerra Mundial?
DIXITAL
■ Páxs. 212 e 213. Observar a liña do tempo e o mapa e
Páxina 213
O respecto á diferenza
■ Neste tema abordaremos a discriminación da que foi • A Segunda Guerra Mundial desenvólvese entre 1939
obxecto a poboación xudía durante a Segunda Guerra e 1946 e pódese dividir en dous períodos:
Mundial e o trasfondo moral do Holocausto.
Dominio nazi (1939-1942): en 1939 iníciase a guerra
Explicarémoslles que o Holocausto, con máis de seis coa invasión de Polonia; 1940 invasión de Dina-
millóns de vítimas, foi un exemplo brutal de ata onde marca, Noruega; Países Baixos, Bélxica e Francia, e
pode chegar o odio racial e xenófobo. batalla de Inglaterra; en 1941 conquista de Iugoslavia
A continuación, analizaremos os prexuízos e os métodos e Grecia, e o exército alemán chega ás portas de
empregados polos nazis para lograr a aceptación, por Leningrado e Moscú; en 1941 Xapón ataca a flota
parte das masas, do racismo e o antisemitismo: estadounidense en Pearl Harbor.
– Que preconizaba a ideoloxía antisemita? Que me- Ofensivas aliadas (1942-1945): en 1942 fréase o
didas implantou o III Reich para hostigar e, posterior- avance xaponés nas batallas de Midway e Guadal-
mente, exterminar os xudeus? canal; en 1942 derrota alemá en El-Alamein; entre
– Que outras prácticas racistas e discriminatorias se 1942 e 1943 Stalingrado aguanta o ataque alemán; en
levaron a cabo en nombre da arianización? 1943 conquista do Sur de Italia; en 1944 desembarco
de Normandía; en 1945, lánzase a bomba atómica.
■ Finalmente, reflexionaremos sobre o respecto ás dife-
renzas e o dereito de cada persoa a ser valorada por si mes- • A Segunda Guerra Mundial adquiriu unhas dimen-
ma, independentemente da súa raza ou da súa cultura. sións xeográficas como xamais unha guerra tivera con
anterioridade, xa que contou con países dos cinco
Libro Dixital continentes e as operacións bélicas desenvolvéronse
non só en Europa, senón tamén en África, Asia e
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá Oceanía, superando así o ámbito xeográfico da
resolver individualmente e comprobar as solucións. Primeira Guerra Mundial
METODOLOXÍA 10-3
Páxs 214 e 215
1. POR QUE SE CHEGOU...?
A. O belicismo dos réximes totalitarios A continuación, observaremos a imaxe, leremos o texto

que o acompaña e resolveremos a actividade 2
preguntaremos: C. A debilidade das democracias
− Que relación podemos establecer entre o orde
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais no
internacional xurdida tras a Primeira Guerra Mundial?
encerado e resolveremos a actividade 3:
■ Logo, leremos o texto do epígrafe e formularemos as − A debilidade das democracias occidentais e o fra-
seguintes preguntas: caso da Sociedade de Nacións estimulou o belicismo
− Cal foi o obxectivo da política expansionista dos dos réximes nazi e fascista.
réximes fascistas italiano e nazi? − A Conferencia de Múnich acabou coa claudicación
− Que instrumentos utilizaron estos réximes para levar das democracias ante as promesas de Hitler.
a cabo a súa política exterior agresiva Acto seguido, observaremos a imaxe O ministro...
Acto seguido, observaremos a imaxe Ilustración es-
colar…, leremos o texto O programa... e realizaremos a D. Preparando a guerra: a formación...
actividade 1. ■ A continuación, leremos o texto e formularemos as
B. Unha escalada de agresións
− Que pactos firmou Alemaña? Quen eran os aliados?
■ Seguidamente, pasaremos a ler o texto deste Acto seguido, leremos o texto O pacto… e pedirémoslles
apartado e formularemos as seguintes preguntas: aos alumnos que interpreten a imaxe.
− Cales eran as aspiracións territoriais de Xapón? Que
Logo leremos o texto A invasión... e realizaremos a
territorios ocupou? Que territorios invadiu Italia?
actividade 4.
− Cal foi o papel de Italia e Alemaña na Guerra Civil
Para terminar, resolveremos a actividade 5 a xeito de
española?
síntese.
− Que territorios ocupou Alemaña?
10-4 METODOLOXÍA
Páxs 214 e 215

■ Acts. 1 a 5. Utilizar correctamente o vocabulario Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
adquirido para contestar razoadamente as preguntas información sobre as causas da Segunda Guerra
propostas. Mundial vendo o seguinte vídeo:
■ Act. 1. Ler e interpretar un texto da época e analizar Unha vez que vexan a presentación, poderán contestar
os datos para contestar correctamente as preguntas. as seguintes preguntas:
■ Act. 2.. Observar un mapa sobre os cambios − Cales foron as principais causas da Segunda Guerra
territoriais nas fronteiras de Alemaña e analizalo para Mundial?

contestar correctamente as preguntas. − Que países adoptaron unha política expansionista?
Cales eran os seus obxectivos?
− Que relación existe entre a crise de 1929 e a
■ Act. 5. Saber argumentar de forma lóxica e coherente chegada ao poder de Adolf Hitler?
os propios puntos de vista.
− Por que o Tratado de Versalles foi unha causa da
Segunda Guerra Mundial?

 Na Actividade de Reforzo 1, os alumnos deberán re-
sumir as tensións internacionais que levaron ao estalido
da Segunda Guerra Mundial.
4. Tras o Tratado de Versalles, a Polonia fóralle

Páxina 215 adxudicado o corredor de Danzig, que lle facilitaba unha
saída ao Báltico. Esta franxa separaba a Prusia Oriental
1. O memorando secreto de Hitler deixa claros os seus
do resto de Alemaña. Hitler estaba decidido a anexionar
plans belicistas ao establecer como obxectivo a
estes territorios, de forma que en 1939 invadiu Polonia,
necesidade dun exército preparado para entrar en acción
o que provocou que Francia e o Reino Unido lle
e dunha economía en condicións de soster unha guerra.
declararan a guerra a Alemaña
2. No momento no que se publica o cartel, e tras a anexión
5. A Segunda Guerra Mundial foi un conflito longamente
de Austria, Hitler pretendía reclamarlles Checoslovaquia
preparado con causas profundas xeradas desde o final da
aos Sudetes, que tiñan unha parte de poboación alemá, e
Primeira Guerra Mundial. Así, o rexeitamento de
a zona polaca de Danzig para unir Alemaña coa Prusia
Alemaña ás duras medidas tomadas no Tratado de
Oriental. En 1938 produciuse a anexión de Austria e do
Versalles ao finalizar a Primeira Guerra Mundial; a crise
territorio checoslovaco que desapareceu como Estado.
económica tras o crac bolsista de 1929 que fomentou un
Finalmente, Polonia foi invadida en 1939.
descontento xeral; o temor ao comunismo por parte dos
3. Ante a política agresiva dos réximes autoritarios, as gobernos co apoiodas burguesías capitalistas; e as
democracias empeñáronse en manterse á marxe ou en pretensións expansionistas para crear grandes imperios
preocuparse polos seus propios problemas internos. por parte de Alemaña, Italia e Xapón conduciron ao
conflito. A agresión bélica que levou ao conflito armado
A Conferencia de Múnich, convocada polo propio
foi a invasión de Polonia en 1939, como consecuencia
Hitler, como resposta ás queixas de Francia, Gran
das pretensións expansionistas alemás.
Bretaña e outras potencias pola súa avidez
expansionista, acabou coa claudicación das democracias
ante as promesas de Hitler de deter o seu avance.
Ademais, este conseguiu a aceptación de Francia e de
Gran Bretaña para a ocupación dos Sudetes, unha parte
de Checoslovaquia.
METODOLOXÍA 10-5
Páxs 216 e 217
2. O DESENVOLVEMENTO DA GUERRA
As victorias do Eixe (1939-1942) Logo, fixaremos a atención dos alumnos no mapa A

■ En primeiro lugar, leremos o texto, anotaremos no ofensiva xaponesa e o texto que o acompaña e
encerado as ideas principais, observaremos a imaxe resolveremos as actividades 2 e 3.
Soldados alemáns... e resolveremos a actividade 1:
As ofensivas aliadas (1942-1945)
− A guerra lóstrego iniciada por Hitler permitiu a rápida
invasión de Polonia que foi dividida entre Alemaña e a ■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no
URSS. encerado:
− -En 1940, a maior parte de Europa Occidental fora − A entrada da URSS e dos EE.UU. no conflito deulle
invadida polos exércitos alemáns e Hitler un envorcamento á guerra
desencadeou a Batalla de Inglaterra para preparar un − O avance xaponés freouse nas batallas de Midway e
hipotético desembarco en Gran Bretaña.. Guadalcanal. Os británicos derrotaron os alemáns en
El-Alamein e os estadounidenses en Túnez.
− -En abril de 1941, o Norte de África, Iugoslavia, e
Grecia foron conquistados polas tropas alemás − O fracaso do asalto de Hitler sobre Stalingrado
favoreceu a ofensiva soviética e o desembarco anglo-
− O ataque de Hitler a Rusia na Operación
estadounidense iniciou a liberación de Europa
Barbavermella, conduciu á incorporación da URSS
aos Aliados. − O avance ruso polo Leste expulsou os alemáns de
Polonia, Romanía e Bulgaria e finalmente produciuse
− O ataque xaponés á flota estadounidense en Pearl
a capitulación de Alemaña.
Harbor provocou a entrada dos Estados Unidos na
guerra. O fin da guerra no Pacífico
Acto seguido, observaremos o mapa A expansión...,
■ Leremos o texto e observaremos a imaxe A cidade
leremos o texto O Reino Unido... e pedirémoslles aos
de... e pedirémoslles aos alumnos os efectos
alumnos que localicen sobre o mapa as distintas fases de
devastadores da bomba atómica
expansión do Eixe e que describan a posición de
Churchill ante esta situación. Para finalizar resolveremos a actividade 5
10-6 METODOLOXÍA
Páxs 216 e 217

■ Acts 1 a 5. Contestar as preguntas utilizando o Os estudantes poderán aprender máis sobre o episodio
vocabulario adecuado desta unidade, avaliando desta que provocou o final da Segunda Guerra Mundial, o
forma os seus coñecementos. lanzamento da Bomba Atómica.
■ Act. 2. Enumerar e explicar as diferentes fases das http://www.tiching.com/751045
ofensivas dos aliados en Europa e o Norte de África.
Cuando terminen de ver a web, poderán contestar as
■ Acts. 1 e 4. Explicar algúns dos episodios máis − Quen era “Little boy”?
destacados das diferentes fases da guerra. − Que consecuencias tivo o lanzamento da Bomba

Atómica?
DIXITAL
− Cal foi o proceso previo ao bombardeo de
■ Act. 5. Estimular o traballo coas TIC fomentando a Hiroshima?
busca de información a través da Internet.
− Que características tiña a Bomba Atómica? Como
afectou Hiroshima?

 A Actividade de Reforzo 4 permitiralles aos alumnos
revisar os principais sucesos durante o desenvolvemento
da Segunda Guerra Mundial.

Unidos á guerra envorcou o conflito.
Páxina 217 4. As diferentes fases das ofensivas dos aliados en Europa
e o Norte de África foron:
1. As potencias do Eixe expandíronse ata 1942 a través de
conquistas militares. As fases de conquista foron: − En xuño de 1942, os Estados Unidos frean o avance
xaponés no Pacífico, nas batallas de Midway e
– De 1939 a 1940: Ocupación de Polonia e Europa
Guadalcanal.
occidental (Dinamarca, Noruega, Países Baixos,
Bélxica e parte de Francia). Intento fracasado de − En 1942, no Norte de África, os británicos derrotaron
invasión do Reino Unido. os alemáns en El-Alamein. En 1943, Eisenhower
vence os alemáns en Túnez e iníciase o desembarco
– En 1941: ocupación de Iugoslavia, Grecia e o Norte
dos angloamericanos en Italia.
de África e invasión da parte occidental da URSS.
− En 1942, fracasa o asalto alemán sobre Stalingrado,
En xuño de 1941, Hitler lanzou a Operación
os soviéticos pasaron á ofensiva e liberarían máis
Barbavermella e atacou Rusia chegando ás portas de
tarde Leningrado, en 1944.
Moscú e Leningrado. Ante esta situación a URSS
incorporouse aos Aliados e enfrontouse ás potencias do − En xuño de 1944 prodúcese o desembarco aliado en
Eixe. Normandía.
2. En decembro de 1941, Pequín formaba parte do imperio Alemaña rendeuse o 8 de maio de 1945.
xaponés. Ademais entre 1941 e 1942, os xaponeses 5. As bombas de Hiroshima e Nagasaki lanzáronse para
conquistaron os territorios de Singapur, Borneo, precipitar a rendición de Xapón. Por outro lado, esta
Indonesia, Filipinas, parte Norte de Nova Guinea, illas circunstancia serviu de excusa para probar as novas
Palau, illas Guam, illas Carolinas, illas Marianas, illas armas, que nunca antes foran utilizadas e que
Marshall, illas Gilbert, etc. provocaron unha destrución de proporcións
3. En decembro de 1941, Xapón atacou a flota descoñecidas ata ese momento.
estadounidense en Pearl Harbor e os Estados Unidos
declaráronlle a guerra. A incorporación dos Estados
METODOLOXÍA 10-7
Páxs 218 e 219
3. UNHA GUERRA TOTAL
Un alcance mundial A continuación observaremos o cadro O investimento

■ Para empezar, leremos o texto introdutorio e humano... e resolveremos a actividade 3.
preguntaremos: Logo, fixarémonos na imaxe Traballadoras... e
− Por que razón non houbo opcións para negociar a paz resolveremos a actividade 4.
e evitar a Segunda Guerra Mundial? ■ Posteriormente, leremos o apartado A batalla
Acto seguido leremos o texto do epígrafe e formularemos ideolóxica e anotaremos no encerado as ideas prin-
as seguintes preguntas: cipais:
− Por que cualificamos a Segunda Guerra Mundial − As armas para gañar a guerra foron a mobilización de
como unha guerra total? conciencias, ademais dos medios materiais.
A continuación, observaremos o mapa Os países − Os aliados centraron as súas campañas na exaltación
implicados e resolveremos a actividade 1. dos valores democráticos fronte ás ditaduras, mentres
que as potencias do Eixe, en especial Alemaña,
Poboación e economía ao servizo da guerra defenderon a superioridade da raza aria e
■ Proseguiremos coa lectura do texto, anotaremos as denunciaron un complot xudeu e comunista.
ideas principais e resolveremos a actividade 2: Acto seguido, leremos o texto Vencer... e interpretarán o
− Os bombardeos eliminaron o concepto tradicional de significado das palabras de Roosevelt.
retagarda e implicaron a poboación civil ■ Despois, fixarémonos na imaxe Detrás de... e As
− O conflito requiriu a intervención do Estado para pór a mans... e pedirémoslles aos alumnos que identifiquen a
produción, a ciencia e a técnica ao servizo do conflito que bando pertence cada unha.
e organizar a escasez por medio do racionamento. Logo, leremos o texto As mulleres..., observaremos o
− As necesidades produtivas ao servizo provocaron en cartel de propaganda e pedirémoslles aos alumnos que
Gran Bretaña, Xapón e nos Estados Unidos a valoren o papel da muller no conflito.
mobilización masiva da muller e a súa incorporación Para terminar, realizaremos a actividade 5
ao traballo.
10-8 METODOLOXÍA
Páxs 218 e 219

■ Act. 2. Explicar, utilizando a linguaxe adecuada, que Para ampliar os seus coñecementos sobre as
motivou o enorme número de baixas civís da Segunda innovacións da industria militar durante a Segunda
Guerra Mundial. Guerra Mundial, os alumnos e as alumnas poderán
consultar o seguinte enlace:
APRENDER A APRENDER
■ Act 1. Observar un mapa e unha táboa e coa súa
Despois de ver a web, os alumnos deberán contestar as
información, xustificar por que realmente esta foi unha
seguintes preguntas propostas:
guerra mundial.
− Que significa o acrónimo RADAR? Por que foi clave
■ Act. 3. Explicar como afectou o factor económico a

na guerra?
Segunda Guerra Mundial.
− Que innovaciones médicas apareceron durante a
■ Act 5. Seleccionar a información buscada en función primeira metade do século XX? Como afectaron a
de diferentes criterios. Segunda Guerra Mundial?
− Que eran os Katiuska? Cando se empezaron a
DIXITAL utilizar os cócteles Molotov?
■ Act. 4. Observar unha fotografía da época e
relacionala co contido do temario.
■ Act. 5. Consultar a Internet para encontrar carteis da
época da Segunda Guerra Mundial.

 Na Actividade de Reforzo 3, os estudantes deberán ser
capaces de explicar de forma argumentada a impor-
tancia da “batalla ideolóxica” durante a guerra.

EE.UU., Alemaña, Xapón e o Reino Unido.
sobre os obreros era de protección, a cambio de que éstos fuesen menos reivindicativos.dro; Goya; Fernando, príncipe de
Páxina 219 4. O Proxecto Manhattan foi o nome en clave do proxecto
Asturias; María Josefa de Borbón, hermana do rey; unha figura femenina coa cara vuelta,.
científico desenvolvido polos Estados Unidos, coa axuda
1. Os datos do mapa amosan claramente o número de
de Canadá e o Reino Unido, para o desenvolvemento da
países que integraban o bando dos Aliados e as
primeira bomba atómica. É un exemplo claro de unión
potencias que se agruparon arredor do Eixe. Ademais, o
de esforzos entre a industria militar e o
ataque de Pearl Harbor precipitou a entrada dos Estados
desenvolvemento científico que encontrou nesta un
Unidos e dos seus aliados no conflito e ampliou os seus
espazo onde pór en práctica os seus descubrimentos.
límites xeográficos. Polo contrario, o número de países
neutrais é moi reducido. 5. Resposta persoal. Esta actividade pódese formular como
exposición oral no ámbito do grupo-clase.
Así, o conflito contou con países dos cinco continentes e
as operacións bélicas producíronse, non só en Europa,
senón tamén en África, Asia e Oceanía, o cal a
converteu nunha guerra total polas súas dimensións
xeográficas e a cantidade de contendentes.
2. O enorme número de baixas civís produciuse porque o
concepto tradicional de retagarda desapareceu a causa
dos bombardeos que buscaban sementar o terror das
cidades e desmoralizar a poboación civil.
3. A economía viuse modificada polas necesidades do
conflito. Desta forma, requiriuse a intervención do
Estado para pór a produción, a ciencia e a técnica ao
servizo da guerra e un cambio na organización da
produción para satisfacer as necesidades da industria
militar. No cadro podemos observar a importante
porcentaxe do PIB destinada ao gasto militar na URSS,
METODOLOXÍA 10-9
Páxs 220 e 221
4. OCUPACIÓN E VIOLENCIA DURANTE A GUERRA
A. O dominio político Acto seguido, leremos o texto Expoliar a... e resolvere-

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e mos a actividade 2
preguntaremos: Logo, fixaremos a atención dos alumnos no gráfico Os
− Cales foron os efectos da ocupación nazi en Europa e traballadores... e realizaremos as actividades 3 e 4.
a do Imperio xaponés en Asia?
C. O sometemento da poboación
Acto seguido leremos o texto do epígrafe e anotaremos
as ideas principais: ■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no
encerado:
− Os alemáns quixeron impor a nova orde nazi sobre o
conxunto de Europa. − A implantación dun réxime de violencia e terror foi
consubstancial ao dominio militar e político durante a
− Os territorios conquistados clasificábanse en rexións
ocupación alemá .A Gestapo e a SS alemás foron
incorporadas ao Reich, estados satélites e territorios
instrumentos ao seu servizo.
ocupados
Logo, leremos o texto A utilización… e resolveremos a
Despois, observaremos o mapa O Terceiro..., consulta-
actividade 5.
remos @Amplía na Rede e resolveremos a actividade 1.
Despois, leremos o texto A invasión… e pedirémoslles
B. A explotación económica aos alumnos que describan os medios represivos utiliza-
dúas durante a invasión xaponesa
■ Despois de ler o texto do epígrafe anotaremos as
ideas principais no encerado: D. Colaborar ou resistir
− A ocupación nazi expoliou materias primas, produtos
agrícolas, bens industriais e explotou traballadores. ■ Acto seguido, leremos o texto, observaremos a imaxe
O goberno… e preguntaremos:
− A participación de capital alemán nas empresas
estranxeiras, o control da produción alimentaria e − Cales foron as respostas á ocupación nazi?
mineira e os requisamentos sen ter en conta as Para terminar, leremos o texto Resistir… e resolveremos
necesidades da poboación foron habituais. a actividade 6
10-10 METODOLOXÍA
Páxs 220 e 221

■ Acts. 1 a 6. Ler e comprender a información Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
presentada en diferentes formatos, e contestar, utilizando información sobre as SS de Hitler consultando o
o vocabulario adecuado, as preguntas propostas. seguinte enlace:
APRENDER A APRENDER
■ Act. 1. Observar un mapa do III Reich e contestar Despois poderán responder as seguintes preguntas
propostas:
− Que eran as Schutzstaffel? Cal foi a súa orixe?
■ Acts 2 e 3. Analizar o contido dun texto e un gráfico
sobre a economía do III Reich e contestar as preguntas − Que papel representou Heinrich Himmler dentro das

planteadas. SS?
■ Act. 5. Explicar como someteron os alemáns a − Que era a Gestapo? Que relación tiña coas SS?
poboación.
− Como declararon os Xuízos de Nuremberg as
Schutzstaffel?
DIXITAL
■ Act. 6. Estimular o traballo coas TIC fomentando a
procura de información a través da Internet.

poboación autóctona. No texto de Hans Frank,
Páxina 221 considérase Polonia como unha colonia ao servizo de
Alemaña e os polacos como escravos do Reich alemán.
1. Os territorios ocupados pola potencias do Eixe en
Europa foron: Polonia, Dinamarca, Noruega, Holanda, 3. No gráfico Os traballadores estranxeiros en Alemaña
Bélxica, Luxemburgo, Francia, Iugoslavia e Grecia; con podemos observar como entre 1939 e 1944 se produce
anterioridade á guerra, Alemaña incorporara Austria e un incremento moi considerable da poboación civil e
parte de Checoslovaquia, e Italia conquistara Albania. moito maior con respecto aos prisioneiros de guerra.
Alemaña organizou os territorios conquistados en:
rexións incorporadas ao Reich (Alsacia, Lorena, 4. Os traballadores estranxeiros convertíronse nun
Luxemburgo, Bohemia, Austria); estados satélite instrumento ao servizo da industria de guerra alemá.
(Francia de Vichy, Eslovaquia, Romanía, Noruega...) e Mostra disto foi que en 1944, o 30% dos traballadores
territorios ocupados (Polonia Oriental, países bálticos, da industria alemá eran estranxeiros.
territorios soviéticos...).
5. Os alemáns someteron a poboación coa implantación
Quedaron fóra do seu dominio os estados que se dun réxime de violencia e terror. A Gestapo e as SS
mantiveron neutrais (Portugal, España, Suecia, Suíza, alemás foron brutais instrumentos deste réxime para
Irlanda), ou os que non foron vencidos, como o Reino disuadir calquera disidencia e de represión sobre os
Unido. resistentes, que foron sometidos a arresto, tortura,
deportación ou execución.
2. As zonas ocupadas eran explotados en beneficio de
Alemaña. Desta forma, eran obrigados a prover o Reich 6. O ejercicio se pode resolver en forma de tabla indicando
de materias primas, produtos agrícolas, bens industriais o tipo principal de resistencia en cada país, entendiendo
e traballadores. Ademais, esixiuse a participación de que encontraremos siempre combi-nacións dos dúas
capital alemán nas empresas estranxeiras, controlábase a modelos. Proporcionamos estos cuatro exemplos, pero
produción alimentaria e mineira, e procedíase a os alumnos poden buscar outros.
requisamentos forzosos, sen atender ás necesidades da (Segue na páxina 10-24)
METODOLOXÍA 10-11
Páxs 222 e 223
5. O HOLOCAUSTO XUDEU
A. Persecución e detención pedirémoslles aos alumnos que a describan.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio, B. A deportación: o camiño ao exterminio

anotaremos no encerado as ideas principais e
realizaremos a actividade 1: ■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no
encerado:
− O racismo, o autoritarismo e a xenofobia contidos no
ideario nazi xustificaron crimes contra todos aqueles − En 1942, levouse a cabo a “solución final”, é dicir, a
considerados inferiores, diminuídos físicos ou eliminación total dos xudeus.
psíquicos, xitanos, comunistas ou opositores políticos. Logo, leremos o texto A chegada…, observaremos a
Acto seguido, observaremos o gráfico O exterminio... e imaxe Xudeus... e pedirémoslles aos alumnos que des-
pedirémoslles aos alumnos que relacionen os datos co criban como se organizaba a chegada aos campos.
termo Holocausto
C. Vida e morte nos campos de...
■ A continuación, leremos o texto e anotaremos as
ideas principais: ■ A continuación, leremos o texto e preguntaremos:
− Os xudeus foron perseguidos e forzados a levar un − Cales eran as condicións de vida nos campos?
distintivo na roupa e, en moitos casos, trasladados a Logo leremos o texto Os prisioneiros…e pedirémoslles
campos de concentración onde eran obrigados a aos alumnos que sinteticen a mensaxe de Primo Levi.
realizar traballos forzados.
Despois, leremos o texto, As cámaras… e pedirémoslles
− A partir de 1940, os xudeus en Polonia foron aos alumnos que resuman a sensación que lles produciu
obrigados a vivir en guetos e en 1941 empezaron as a lectura do texto.
masacres na URSS e Europa Oriental.
Logo, observaremos o gráfico O campo...., obser-
Logo, leremos o texto As masacres … e pedirémoslles varemos a imaxe e pedirémoslles aos alumnos que
aos alumnos que describan como formula o comandante describan a organización do campo.
Jager as accións contra os xudeus.
Para terminar, realizaremos a actividade Ponte no seu
Despois observaremos a imaxe xudeus detidos... e lugar.
10-12 METODOLOXÍA
Páxs 222 e 223

■ Act. 1. Explicar, utilizando o vocabulario adecuado, en Os estudantes poderán obter máis información sobre o
que consistiu o Holocausto. Holocausto xudeu consultando o seguinte enlace:
■ Act. 2. Escribir correspondencia contextualizada http://www.tiching.com/79181
dentro da Segunda guerra Mundial utilizando o
vocabulario adecuado. Despois de analizar a información do web as preguntas
máis frecuentes sobre o Holocausto, poderán contestar
APRENDER A APRENDER as seguintes cuestións:
■ Act. 2. Seleccionar a información buscada en función − Que é o Holocausto? Cando empezou a

de diferentes criterios. discriminación nazi cara aos xudeus?

− Que foi o “Kristallnacht”?
− Que é un gueto? Cal foi o máis grande durante o
■ Act. 2. Expor de forma razoada as propias Holocausto? Como se vivía nos guetos?
preferencias persoais e participar de forma activa en
actividades colaborativas. − Que eran os campos de exterminio? Cal era o seu
obxectivo?
DIXITAL − En que consistían as marchas da morte?
procura e creación de información a través da Internet.

 A Actividade de Ampliación 1 servirá para que o
alumnado profunde na traxedia do Holocausto xudeu a
través da consulta de recursos audiovisuais.

Para completar a seguinte actividade os alumnos e as
Páxinas 222 e 223 alumnas terán que realizar un exercicio persoal de
empatía que lles permita pórse no lugar dos xudeus que
1. Os principios ideolóxicos que conduciron á persecución, sufriron o Holocausto.
á tortura e á morte de opositores políticos e minorías
étnicas ou relixiosas foron o racismo, o autoritarismo e a Primeiro, consultarán os enderezos tiching propostos no
xenofobia contra todos aqueles que foron considerados libro. Ademais, poden buscar máis información na
inferiores, diminuídos físicos ou psíquicos , eslavos, seguinte bibliografía:
xitanos, comunistas, xudeus ou opositores políticos a) Kertész, I. Sin destino. El Acantilado, 2008.
Desde a suba ao poder dos nazis, os xudeus foron b) Levi, P. Si esto es un hombre. El Aleph, 2013.
perseguidos e forzados a levar un distintivo na roupa e c) Frank, A. Diario de Ana Frank. Plaza & Janes
trasladados a campos de concentración coa imposición Editores, 2010.
de realizar traballos forzados.
d) Hrabal, B. Trenes rigurosamente vigilados. O Aleph,
De entre todos os grupos étnicos, foron escollidos por 2012.
Hitler como colectivo para exterminar, o cal conduciu a Finalmente, podemos ver o seguinte enlace que nos
un verdadeiro Holocausto, é dicir o exterminio de presenta unha parte do documental Shoah de Claude
millóns de seres humanos, culpables só de ter nacido Lanzmann:
xudeus.
En 1942, os xerarcas alemáns decidiron levar a cabo a
solución final, é dicir a eliminación total dos xudeus.
A partir dese momento, os campos de concentración
convertéronse en campos de exterminio masivo para os
prisioneiros
2. Actividade en grupo.
METODOLOXÍA 10-13
Páxs 224 e 225
6. AS CONSECUENCIAS DA GUERRA
As perdas humanas e económicas Acto seguido, leremos o texto Os xuízos..., con-

C.
■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no sultaremos @Amplía na rede e pedirémoslles aos
encerado alumnos que resolvan a actividade 3.
− As armas, as bombas e os avións utilizados A continuación, observaremos a imaxe Altos dirixentes e

aumentaron o poder de destrución nas frontes, pero pedirémoslles aos alumnos que a describan.
tamén entre a poboación civil. ■ A continuación, leremos o apartado das conferencias
− As destrucións materiais non afectaron os países que de paz... e anotaremos as ideas principais no encerado:
quedaran á marxe do conflito que obtiveron un claro − Na Conferencia de Teherán tomáronse medidas
beneficio económico. militares conxuntas para acelerar o final da guerra.
− Os desprazamentos de poboación, habituais durante − Na Conferencia de Yalta decidiuse a desnazificación
a guerra, seguiron na posguerra. e partición de Alemaña, a celebración de eleccións
− A situación de ruína material e moral de Europa deu democráticas nos países liberados e a creación da
paso ao protagonismo de dúas novas potencias: os ONU como organismo internacional para garantir a
Estados Unidos e a URSS. paz.
A continuación, observaremos o gráfico Vítimas... e − -Na Conferencia de Postdam acordouse a devolución
pedirémoslles aos alumnos que realicen a actividade 2. dos territorios europeos anexionados por Alemaña, e
o proceso contra os líderes nazis
O impacto moral A continuación, fixarémonos na caricatura A
■ A continuación leremos o texto e anotaremos as ideas Conferencia... e resolveremos a actividade 4
principais no encerado Acto seguido, observaremos os cambios fronteirizos no
− Os campos de concentración, o lanzamento da mapa Europa… e consultaremos @Amplía na Rede.
bomba atómica, as masacres soviéticas en Polonia Despois, leremos o texto A repartición de Europa e
entre moitos dos actos de barbarie cometidos pro- realizaremos a actividade 5.
vocaron un trauma moral na sociedade occidental.
10-14 METODOLOXÍA
Páxs 224 e 225

■ Acts. 1 e 2. Explicar e facer unha valoración, utilizando Para coñecer máis detalles sobre as consecuencias da
o vocabulario adecuado, sobre que foron os xuízos de Segunda Guerra Mundial, os alumnos consultarán o
Núremberg. seguinte enlace:
APRENDER A APRENDER
■ Acts. 1 e 2. Establecer relacións entre o número de Unha vez traballada a presentación, deberán contestar
as seguintes preguntas:
baixas civís e militares co tipo de guerra que foi a
Segunda Guerra Mundial. − Canta xente morreu durante a Segunda Guerra
Mundial? Por que a maioría das vítimas foron civís?
■ Act. 4. Observar unha caricatura e relacionala coas

consecuencias da Segunda Guerra Mundial. − Cales foron as modificacións máis significactivas nas
fronteiras despois da Segunda Guerra Mundial?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − Cales foron as consecuencias morais tras a Segunda
■ Acts 1 a 5. Resolver de forma individual autónoma as Guerra Mundial?
■ Act. 5. Obter información a través de fontes de diversa
natureza: cartográficas, iconográficas, textuais, etc.

 A Actividade de Reforzo 2 servirá para revisar os
acordos tomados as distintas conferencias de paz.
 A Actividade de Ampliación 2 posibilitará formular unha
reflexión crítica sobre os Xuízos de Núremberg.
4. A imaxe amosa tres personaxes no acto de “xogar” cun

Páxinas 225 mapa: Roosevelt (presidente dos Estados Unidos), Stalin
1. A URSS, Alemaña e Polonia foron os países que (xefe de goberno da URSS) e Churchill (primeiro
sufriron o maior número de baixas totais en referencia ministro británico). Estes mesmos dirixentes políticos
ao total de poboación antes da guerra. As armas, as participaron na conferencia de Yalta, en 1945, que
bombas e os avións utilizados na Segunda Guerra eliminou o réxime nazi alemán e decretou a partición do
Mundial aumentaron o poder de destrución non só nas territorio alemán en catro áreas de influencia. As
frontes, senón tamén na poboación civil. principais conferencias e os seus acordos foron:
2. O armamento utilizado na Segunda Guerra Mundial fixo Na Conferencia de Teherán reuníronse Gran Bretaña, os
desaparecer o concepto tradicional de retagarda e Estados Unidos e a URSS, e tómáronse medidas
sementou o pánico e a destrución entre a poboación militares conxuntas para acelerar o final da guerra.
civil, ademais de xerar un ambiente de desmoralización Na Conferencia de Yalta de febreiro de 1945 decidiuse a
e incapacidade de resistencia desnazificación e partición de Alemaña e Austria en
3. Os xuízos de Nuremberg foron impulsados polos catro zonas de ocupación e unha división similar das
vencedores da guerra e neles definiuse un nvo concepto cidades de Berlín e Viena, incorporando a Francia na
no dereito internacional, os crimes de guerra. repartición, a celebración de eleccións democráticas nos
O xuízo principal de Nuremberg (20 de novembro de países liberados e a creación da ONU como organismo
1945-30 de setembro de 1946) permitiu sentar no banco internacional para garantir a paz.
21 dirixentes nazis ante un tribunal formado por Na Conferencia de Postdam de agosto de 1945 acordou-
maxistrados dos Estados Unidos, da URSS, de Gran se a devolución dos territorios europeos anexionados por
Bretaña e de Francia.
Alemaña, a separación de Austria, o desmantelamento
Este proceso permitiu facer un balance público das da industria militar e o proceso e castigo contra os líde-
atrocidades do nazismo e sentou un precedente para res nazis.
evitar a impunidade dos actos criminais contra a
humanidade. (Segue na páxina 10-24)
METODOLOXÍA 10-15
Páxs 226 e 227
7. A ORGANIZACIÓN DAS NACIÓNS...
A. A fundación da ONU − O Consello de Seguridade é o órgano executivo for-

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e mado por quince membros, dos cales os EE.UU., a
URSS, Gran Bretaña, Francia e China son perma-
nentes con dereito de veto e o resto elixidos
− En 1941 formulouse entre os aliados a necesidade de periodicamente pola Asemblea Xeral.
crear un organismo que substituíra a Sociedade de
− O Secretario Xeral é escollido pola Asemblea Xeral a
Nacións.
proposta do Consello de Seguridade.
− Na Conferencia de San Francisco aprobouse a carta
da Organización da Nacións Unidas. Logo, leremos o texto A Carta… e o texto que aparece no
recadro e resolveremos as actividades 2 e 3.
■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no
encerado: C. O labor da ONU
− A organización pretendía o mantemento da paz e a
■ Leremos o texto, formularemos as seguintes pre-
seguridade internacionais, e a cooperación eco-
guntas e resolveremos a actividade 4 e 5:
nómica e social entre as nacións.
− Que outros organismos ten a ONU? Cal é o seu
− O rexeitamento da forza, da inxerencia nos asuntos
papel?
internos de cada nación, e a igualdade soberana de
todos os seus membros eran os principios que rexían Logo, fixarémonos no gráfico O funcionamento…
a organización.
D. A ONU na actualidade
B. Os órganos de goberno
■ A continuación, leremos o texto e preguntaremos:
■ A continuación, leremos o texto, observaremos a − Que direccións tomou a ONU na actualidade?
imaxe e anotaremos as ideas principais no encerado:
Para terminar, leremos o texto A protección… e
− A Asemblea Xeral é o órgano deliberativo onde todos
os Estados membros están representados e teñen
voto.
10-16 METODOLOXÍA
Páxs 226 e 227

■ Acts. 1 a 5. Utilizar o vocabulario adecuado para Os alumnos e as alumnas poderán aprender máis sobre
contestar de forma individual e correctamente os a creación da ONU consultando o seguinte enlace:
exercicios propostos.
DIXITAL Unha vez que lean o texto, poderán contestar as
■ Acts 4 e 5. Utilizar os recursos dixitais dispoñibles
para obter información e contestar correctamente as − En que consistiu a Declaración dos Aliados? E a
preguntas propostas. Carta do Atlántico?
− Que dous puntos se acordaron na Declaración das

SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR Nacións Unidas de 1942?
■ Acts. 1 a 5. Realizar de forma individual e autónoma − Quen concibiu o nome das “Nacións Unidas”? Cando
as actividades propostas. se empregou por primeira vez?
− Cando adquiriron existencia oficial as Nacións
APRENDER A APRENDER Unidas?
■ Acts. 1 a 5. Organizar a información para contestar
correctamente as preguntas.

observarán obras de arte do século XIX e describirán
as súas principais características.

O Consello de Seguridade ten especial relevancia como
Páxinas 226 e 227 consecuencia do dereito de veto dos seus membros
permanentes co que se asegura o predominio das
1. Na Conferencia de San Francisco de xuño de 1945 grandes potencias.
aprobouse a Carta da Organización das Nacións Unidas
3. Na actualidade a ONU está formada por 193 países
co obxectivo de manter a paz e a seguridade
membros, a totalidade dos Estados recoñecidos no
internacionais e a cooperación económica e social entre mundo excepto o Vaticano, que só está como
as nacións. A ONU substituíu a Sociedade de Nacións observador. En 2012 tamén foi admitida Palestina como
e situou a súa sede, desde 1950, en Nova York. Estado observador.
2. Os organismos esenciais da ONU son: 4. O Consello Económico e Social da Organización das
A Asemblea Xeral é o órgano deliberativo onde Nacións Unidas asiste á Asemblea Xeral en promocionar
todos os Estados membros están representados e tñeen a cooperación e desenvolvemento económico e social
voto. A súa autoridade é basicamente moral, xa que só internacional, a partir de recursos humanos e financeiros
pode emitir recomendacións. de todo o sistema das Nacións Unidas.
O Consello de Seguridade é o órgano executivo formado Compóñeno 54 estados membros, ten por obxectivo
por quince membros, dos cales os EE.UU., a URSS, examinar os problemas económicos e sociais, elaborar
Gran Bretaña, Francia e a China son permanentes e o recomendacións e propor políticas fronte a esas
resto elixidos periodicamente pola Asemblea Xeral. Nel problemáticas, e convocar conferencias internacionais
recóllense as recomendacións da Asemblea que poden para presentar proxectos, programas, entre outros. O
ser transformadas en decisións de obrigado ECOSOC é o encargado de coordinar o labor dos quince
cumprimento para os Estados membros, se ben calquera organismos especializados, das dez comisións orgánicas
dos membros permanentes teñen dereito de veto. e das cinco comisións rexionais da ONU; recibe
informes de once fondos e programas da organización...
O Secretario Xeral é escollido pola Asemblea Xeral a
proposta do Consello de Seguridade por un período de 5
anos.
METODOLOXÍA 10-17
Páxs 228 a 231
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA ■ Páx. 229, act. aprende a… Interpretar os datos

■ Páx 228, síntese; páx. 229 aprende a…; páx. 230, recollidos en gráficos correctamente e contestar as
acts. 1, 2 e 3. Utilizar o vocabulario adecuado e as súas preguntas propostas.
habilidades na comprensión e expresión escrita para ■ Páx. 230, act. 1. Analizar a información representada
nun mapa e contestar correctamente as preguntas
■ Páx. 231, act. 7. Explicar conceptos claves vistos propostas.
durante esta unidade.
■ Páx. 231, act. 5. Identificar e describir o papel da
muller durante o conflito bélico da Segunda Guerra
DIXITAL Mundial.
■ Páx. 229. act. aprende a… e páx. 230. act.1.
Observar un gráfico de barras e un mapa e contestar as
preguntas propostas utilizando os datos neles ■ Páx. 230. act. 3. Analizar unha pintura do século XX e
representados. i extraer a información histórica que nos achegue.
■ Páx. 231. acts 6 e 7. Utilizar os recursos dixitais

SOCIAIS E CÍVICAS
dispoñibles, como por exemplo os enlaces tichings, para
obter información e contestar correctamente as ■ Páx. 230, act. 3 e páx. 221 act. 5. Identificar e explicar
preguntas propostas. o papel da muller na Segunda Guerra Mundial.
■ Páx 231. act. 5. Analizar a información contida nunha
imaxe e contestar de forma individual as preguntas. SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
■ Páxs. 228 a 231. Realizar de forma individual e
APRENDER A APRENDER autónomas as actividades propostas.
■ Páx. 228, síntese; páx. 231, act. 4. Organizar a
información para contestar correctamente as preguntas.
10-18 METODOLOXÍA
A SEGUNDA GUERRA MUNDIAL 10
Páxs 228 a 231

■ A actividade Aprende A… Analizar un gráfico ten Páxina 228

como obxectivo a aplicación dos coñecementos COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
adquiridos á análise de datos.
Causas /Política expansionista/ de / Alemaña / Italia.
■ A resolución da actividade 4, Organización da
información... permitiranos sintetizar as distintas etapas Causas/escalada de agresións en / Prusia Oriental /
da Segunda Guerra Mundial Sudetes / Austria / Corredor de Danzig.
Acto seguido, a actividade 6, Fontes dixitais... Debilidade das democracias /mostrada en/
permitiranos valorar o papel do cine como fonte de Conferencia de Múnich
coñecemento histórico. Formación de alianzas: Eixe Roma-Berlín / Pacto
A actividade 1, Espazo e tempo... permitiranos realizar un Anti-komintern / Pacto Xermano-Soviético.
achegamento reflexivo á realidade dos campos de Desenvolvemento/ vitorias do Eixe (1939-1942) /
concentración nazis. invasión de Polonia/ invasión de Europa Occidental/
A actividade 5, Fontes gráficas... permitiranos coñecer o batalla de Inglaterra / batalla do Atlántico / conquista
papel dos movementos de resistencia na loita contra o do Norte de África / conquista de Grecia e Iugoslavia
fascismo e o nazismo. / ataque a Rusia / ataque a Pearl Harbor.
A continuación, a actividade 3, A arte no seu contexto..., Desenvolvemento / vitorias dos Aliados (1943-1945)/
permitiralles aos alumnos valorar o papel da muller na batalla de Inglaterra/ batalla de El-Alamein/ batalla de
guerra e a súa repercusión na conquista dos seus Stalingrado / batalla de Midway e Guadalcanal /
dereitos. desembarco de Normandía / bomba atómica sobre
A actividade 2, Fontes documentais... daralles a opor- Hiroshima e Nagasaki.
tunidade aos alumnos de valorar a transcendencia do Consecuencias/explotación nazi dos países ocupados /
lanzamento da bomba de Hiroshima. violencia e terror sobre a poboación / Gestapo e SS.
■ Finalmente, as actividades de Síntese e Razoa Consecuencias / perdas humanas, económicas e
historicamente cumpren co obxectivo de consolidar os morais /50 millóns de mortos /destrucións materiais /
conceptos clave.
METODOLOXÍA 10-19
desprazamento da poboación / 30 millóns de gran fracaso de Hitler, ademais de provocar a ruptura
desprazados. do pacto xermano-soviético e a incorporación da URSS
Consecuencias/ conferencia de paz / Conferencia de aos Aliados.
Teherán / Conferencia de Postdam / Conferencia de e) O dominio nazi de Europa supuxo a invasión de
Yalta / Conferencia de París. Polonia e a súa división entre Alemaña e a URSS,
ademais da invasión de maior parte de Europa
1. CONSOLIDA O APRENDIDO Occidental (Dinamarca, Noruega, Países Baixos,
a) A agresión bélica que desencadeou a Segunda Guerra Bélxica e o Norte e Oeste de Francia). Estes territorios
Mundial foi a invasión de Polonia por parte de e os seus habitantes foron sometidos á opresión
Alemaña en 1939. Alemaña e Italia firmaron un pacto, política, á persecución ideolóxica e á explotación
o Eixe Roma-Berlín, que máis tarde renovarían co económica.
nome de Pacto de Aceiro. Alemaña tamén asinou un f) O Holocausto foi o exterminio de millóns de seres
tratado con Xapón, o Pacto Antikomintern contra a humanos, culpables só de ter nacido xudeus. O
URSS, ao mesmo tempo que firmaba con Stalin un racismo, o autoritarismo e a xenofobia contidos na
tratado secreto, o Pacto Xermano-Soviético, polo cal ideoloxía nazi supuxo crimes contra todos aqueles que
se comprometían a non atacarse mutuamente, nin a foran considerados inferiores, diminuídos físicos ou
apoiar a terceiros países en conflito con algún dos psíquicos, eslavos, xitanos, comunistas ou opositores
firmantes. E o Reino Unido e Francia firmaron un políticos.
tratado defensivo con Polonia.
g) As consecuencias inmediatas da Segunda Guerra
b) Os dous bloques que se enfrontaron foron as potencias Mundial foron as perdas humanas e económicas,
do Eixe (Alemaña, Italia e Xapón) contra os aliados ademais do impacto moral ante a cultura da violencia e
occidentais (Reino Unido e os Estados Unidos e a a crueldade imposta. A partir de 1947, evidenciáronse
URSS. as diferentes concepcións económicas e políticas que
c) Unha primeira fase foi a do dominio nazi (1939-1941), separaban as grandes potencias. Os Estados Unidos
que se iniciou coa invasión de Polonia en 1939 por representaban a economía capitalista e a democracia
parte de Alemaña. En 1940, o exército alemán invadiu parlamentaria e a URSS defendía o comunismo e un
Dinamarca e Noruega, e en maio deste mesmo ano sistema político de partidos únicos. O mundo da
ocupou os Países Baixos, Bélxica, Luxemburgo e posguerra quedou marcado pola rivalidade entre as
Francia. En xuño Italia entrou na guerra como aliada dúas grandes potencias vencedoras da guerra.
de Alemaña. No verán de 1940, Hitler bombardeou os 2. DEFINE CONCEPTOS CLAVE
portos e cidades británicos, pero o Reino Unido
resistiu. En 1941 alemáns e italianos enfrontáronse • Eixe Roma-Berlín Alianza de apoio mutuo establecida
contra británicos no Norte de África e Próximo entre Alemaña e Italia en 1936, posteriormente
Oriente. Neste ano Iugoslavia e Grecia son renovada en 1939 co nome de Pacto de Aceiro.
conquistadas. En xuño, os alemáns atacan Rusia • Pacto xermanosoviético. Pacto firmado por Hitler en
(Operación Barbavermella) e chegan ás portas de 1939 coa URSS co obxectivo de evitar que esta se
Leningrado e Moscú. En decembro Xapón atacou a aliara con Francia e Inglaterra.
flota estadounidense en Pearl Harbor e EE.UU.
declaroulle a guerra. A segunda fase corresponde ás • Guerra total. A Segunda Guerra Mundial
ofensivas aliadas (1942-1945). En xuño de 1942, os caracterizouse por ser total. Nela non se buscou a
americanos frearon a expansión xaponesa no Pacífico rendición do inimigo, máis ben a súa absoluta
nas batallas de Midway e Guadalcanal. Neste ano, no aniquilación e participaron nela non só militares, senón
norte de África os británicos derrotaron o exército tamén civís
alemán en El-Alamein. En agosto, produciuse o asalto • ONU. Organización internacional creada en 1945 co
alemán contra Stalingrado; a cidade resistirá e será o obxectivo de manter a paz e a seguridade
primeiro gran fracaso de Hitler. En xullo de 1943, os internacionais, e a cooperación económica e social
aliados desembarcaron en Sicilia e conquistaron o sur entre as nacións
de Italia. En xuño de 1944, produciuse o desembarco
angloestadounidense de Normandía, liberouse parte de • Holocausto. Xenocidio dos xudeus levado a cabo pola
Francia e chegouse ata Alemaña. Por outro lado, os Alemaña nazi.
rusos avanzaban polo leste, expulsando os alemáns de • Campos de exterminio. Campos de concentración que
Polonia, Romanía e Bulgaria. O 8 de maio de 1945 convertidos en lugares de aniquilación masiva de
Alemaña capitulaba. En agosto 1945, para precipitar a prisioneiros, especialmente desde a posta en práctica
rendición xaponesa, o presidente Truman decidiu da solución final por parte dos xerarcas nazis.
lanzar dúas bombas atómicas sobre Hiroshima e
Nagasaki. O 2 de setembro Xapón capitulaba. • Colaboracionistas. Sectores da poboación dos países
ocupados que lles deron o seu apoio aos invasores
d) O ataque xaponés de Pearl Harbor provocou a entrada nazis.
dos Estados Unidos na Segunda Guerra Mundial • Guerra lóstrego. Táctica militar que combina as
mentres que a batalla de Stalingrado foi o primeiro divisións acourazadas cun importante apoio aéreo que
10-20 METODOLOXÍA
lle permite ao exército un rápido avance. aliados occidentais (Gran Bretaña, Estados Unidos,
Francia...) e a URSS. Foi un enfrontamento ideolóxico,
• Expansionismo nazi. Política que aspiraba a engran-
entre fascismo, democracia e comunismo, entre
decer as fronteiras territoriais da Alemaña nazi e
imperios de alcance mundial, e unha guerra total, que
desafiaba o consenso establecido na Sociedade de
afectou toda a poboación dos países contendentes, que
Nacións.
puxo a economía, a ciencia e a técnica ao servizo das
• Imperialismo nipón. Política expansionista xaponesa necesidades bélicas e que perseguía a aniquilación total
que buscaba ampliar os seus territorios nas costas da do inimigo..
China e no Pacífico.
• Conferencia de Yalta. Acordos firmados en febreiro de Páxina 229
1945 entre EE.UU., a URSS e Gran Bretaña onde se
decidiu a desnazificación e partición de Alemaña e APRENDE A... COMENTAR A ANALIZAR UN...
Austria en catro zonas de ocupación e unha división 1. Identificación e presentación
similar das cidades de Berlín e Viena, incorporando a
Francia na repartición, a organización de eleccións nos • Tema: o gráfico trata sobre a produción na URSS en
territorios liberados e a creación da ONU. 1945.
• Tipo: trátase dun gráfico de barras. no eixe horizontal
3. ESTABLECE A CRONOLOXÍA exprésase a cantidade de produción (índice) de
determinados produtos que aparecen no eixe vertical.
• Batalla de Stalingrado. Novembro 1942-febreiro 1943.
• O gráfico corresponde á URSS. Sitúase ao finalizar a
• Desembarco de Normandía. Xuño 1944. Segunda Guerra Mundial.
• Bombardeo de Hiroshima. Agosto 1945. 2. Análise
• Batalla de Guadalcanal. Agosto-febreiro 1943. • Considérase como índice 100 a produción no ano 1940.
• Operación Barbavermella. Xuño 1941. Isto permítenos establecer a comparación coa
produción de 1945.
4. IDENTIFICA OS PERSONAXES • Por debaixo do índice 100 encontramos todos os

produtos excepto a industria de armamento. Destaca a
• Neville Chamberlain. Primeiro ministro británico entre baixada na produción de bens de consumo (zapatos,
maio de 1937 e maio de 1940 defensor dunha política tecidos) e produtos agrícolas. nunha posición
de apaciguamento con respecto á política expansionista intermedia encontramos os produtos enerxéticos
da Alemaña nazi. (petróleo, electricidade, carbón) e os da industria
• Henri-Philippe Pétain. Xeneral e político francés que pesada (aceiro).
ocupou o posto de xefe de estado do réxime de Vichy, • A industria de armamento, en cambio, chegou ata o
na Francia ocupada pola Alemaña nazi. índice 251.
• Clement Attle. Primeiro ministro británico entre 1945 e • O aumento desta produción e o descenso dos outros
1951. No seu mandato estableceu o estado do benestar sectores explícanse pola concentración da actividade
en Gran Bretaña. económica na produción bélica. O feito de que o país
• Erwin Rommel. Militar alemán, coñecido co alcume de fora arrasado pola guerra explica tamén o descenso
Raposo do deserto, pola súa habilidade como doutras producións, como a agraria.
comandante do Afrika Korps alemán durante as 3. Contexto histórico
campañas militares en África do norte entre 1941 e
1943 • A principios de 1945 a Unión Soviética encara os
últimos esforzos para vencer na guerra. Toda a
• Charles De Gaulle. Militar e político francés, líder da economía do país se concentrara en cubrir as
resistencia contra os alemáns e presidente da República necesidades bélicas, como sucedeu na maioría dos
entre 1958 e 1969; foi promotor da reconciliación países implicados no conflito, sobre todo os
francoalemá e unha das figuras máis influíntes na contendentes principais.
historia do proceso de construción da Unión Europea.
4. Conclusións
• Hermann Goering. Político e militar alemán membro
do Partido Nazi, lugartenente de Hitler e comandante • A Segunda Guerra Mundial considérase unha guerra
supremo da Luftwaffe. total tamén porque todo o aparato produtivo dos
diferentes países contendentes se puxo ao servizo da
• Friedrich Paulus Xeneral alemán que liderou a guerra, primando os sectores produtivos directamente
frustrada conquista da cidade soviética de Stalingrado relacionados. Isto tivo como consecuencia o abandono
RESPONDE A PREGUNTA INICIAL ou a perda de importancia relativa de sectores non
relacionados directamente coa guerra, como a industria
Na Segunda Guerra Mundial enfrontáronse as de bens de consumo ou a agricultura, o cal produciu
potencias fascistas (Alemaña, Italia e Xapón) contra os situacións de desabastecemento da poboación civil,
METODOLOXÍA 10-21
cando non directamente de fame. 2. Fontes documentais. Hiroshima
a) O autor do texto é Michihiko Hachiya, un supervivinte
RAZOA HISTORICAMENTE do bombardeo de Hiroshima, que escribiu un diario das
súas vivencias en 1955. Trátase dunha fonte primaria,
Argumentación
posto que o autor relata os feitos de primeira man.
A actitude das democracias occidentais foi de
apaciguamento respecto á Alemaña nazi nun intento de b) O texto describe o efecto devastador do bombardeo
frear o afán expansionista desta a través de medios sobre a poboación da cidade de Hiroshima. Por un lado,
diplomáticos que evitaran a confrontación. a gran cantidade de mortos e por outro o indescritible
sufrimento dos superviventes aos que califica de
Empatía fantasmas de procesión de fantasmas
Resposta aberta c) Os efectos da bomba de Hiroshima causaron tal
Causalidad devastación que puxeron en evidencia o perigo das
armas de destrución masiva e do mantemento de
A actitude agresiva e expansionista de Alemaña foi carreiras armamentísticas ilimitadas.
determinante no estalido da Segunda Guerra Mundial
porque as potencia europeas viron nela un perigo para a 3. A arte no seu contexto. As mulleres e a guerra
súa integridade territorial e para os valores que encarnaban
(liberalismo, democracia...). a) O artista representa unha obreira nunha fábrica de
guerra como mostra do papel da muller no seu
A incorporación á guerra dos Estados Unidos supuxo pór
desenvolvemento. En Gran Bretaña produciuse a
toda a súa enorme capacidade industrial ao servizo da masiva mobilización da muller e a súa incorporación ao
causa aliada, o cal foi un factor determinante para traballo. As mulleres foron esenciais en Gran Bretaña
conseguir a vitoria. durante a Segunda Guerra Mundial tanto nas funcións
Igualmente, a entrada da URSS na guerra supuxo o civís como nas militares. Os seus esforzos
principio do fin da Alemaña nazi. Unha guerra en dúas materializáronse no ámbito doméstico e nas fábricas de
frontes, a imposibilidade de conquistar un territorio tan municións
grande e a achega incesante de homes para a guerra
converteu a URSS nun factor tamén fundamental para a b) Resposta aberta. Os alumnos deberán utilizar a
vitoria aliada. información do tema correspondente á Primeira guerra
Mundial e relacionala coa presente unidade para
elaborar a súa resposta.
Páxina 230
Páxina 231
1. Espazo e tempo. Os campos de concentración nazis
4. Organización da información. A Segunda...
a) No mapa represéntase a distribución dos campos de
Páxina 85
concentración e exterminio na Alemaña nazi de 1942. a) 1939-42: Fronte oriental: invasión de Polonia,
O documento é representativo do réxime de terror e ofensiva contra Rusia, os alemáns chegan ás portas de
violencia instaurado durante a ocupación alemá que Leningrado
chegou ao seu momento culminante en 1942 cando os Fronte occidental: ofensiva alemá contra os Países
xerarcas nazis decidiron levar a cabo a denominada Baixos, Bélxica, Luxemburgo e Francia, intento de
solución final que pretendía a eliminación total dos invadir Gran Bretaña (batalla de Inglaterra).
xudeus.
Asia: Expansión xaponesa no Pacífico e posterior freo
b) O mapa abarca os territorios da Grande Alemaña, que americano ao avance xaponés.
comprendía o Reich alemán, o protectorado de bohemia África: Os alemáns intérnanse en Libia e Exipto nun
e Moravia e a Polonia ocupada. intento de controlar o canal de Suez e son derrotados
Os círculos verdes indican os campos de concen- polos británicos en El-Alamein. O xeneral Eisenhower
tración, e os vermellos os de exterminio. O tamaño vence os alemáns en Túnez.
destes círculos indica a estimación de vítimas 1944-45. Fronte oriental: Os rusos avanzan polo Leste,
producidas en cada un deles. recuperan Ucrania e liberan Leningrado; expulsan os
c) O racismo, o autoritarismo e a xenofobia contidos no alemáns de Polonia, Romanía e Bulgaria.
ideario nazi conduciu a cometer delitos contra todos Fronte occidental: Liberación de Europa, desembarco
aqueles considerados inferiores, diminuídos físicos e angloestadounidense de Normandía.
psíquicos, eslavos ou xitanos. De entre todos, os Asia: O presidente norteamericano Truman lanza a
xudeus foron escollidos por Hitler como o colectivo bomba atómica contra Hiroshima e Nagasaki.
que exterminar, primeiro amoreándoos en campos de África: O norte de África desde 1943 é controlado
traballo, que en moitos casos foron convertidos en polos aliados.
campos de exterminio.
b) En ambas etapas Europa foi o continente que dominou
d) Resposta personal. a guerra, xa que o volume máis importante de
10-22 METODOLOXÍA
enfrontamentos se produciu no seu territorio, aínda que e) A pesar de que era coñecido o marcado antisemitismo do
a guerra adquiriu un alcance mundial desde case o réxime nazi polas deportacións, os guetos, etc., en 1945,
principio, coa súa extensión a África desde 1940 e a cando liberaron os campos de concentración, a opinión
América e Asia desde 1941. pública quedou horrorizada ante a brutalidade nazi. Por
c) En 1942, coa entrada da URSS e EE.UU. no conflito a iso Chaplin manifestou que se tivese tido coñecemento
guerra empezou a envorcar. Os EE.UU. frearon o dos horrores sucedidos nos campos de concentración non
avance xaponés no Pacífico, os británicos derrotaron a tería podido rodar a película.
Alemaña no norte de África, a URSS freou a ofensiva 7. Fontes documentais. A declaración de Dereitos...
alemá no seu territorio e pasou á ofensiva desde o
bando aliado. Desde 1942, as potencias do Eixe están a) O art. 1 da declaración de Dereitos Humanos establece
en retroceso mentres que os aliados pasan á ofensiva en que todos os seres humanos nacen libres e iguais en
todas as frontes. dignidade e que deben comportarse fraternalmente entre
eles. No art. 2 establécese que toda persoa ten todos os
5. Fontes gráficas. A resistencia ao fascismo
dereitos e liberdades proclamados na Declaración sen
a) Na imaxe aparecen un grupo de mulleres partisanas en distinción de raza, cor, sexo, idioma, relixión, opinión
Milán en abril de 1945. As mulleres van armadas e política, orixe nacional ou social, posición económica,
vestidas como civís. nacemento ou calquera outra condición.
b) A resistencia partisana foi un movemento armado de b) Os artigos do 3 ao 11 recollen os dereitos de carácter
oposición ao fascismo e ás tropas de ocupación nazi persoal como o dereito á liberdade, á vida á seguridade a
instaladas en Italia durante a Segunda Guerra Mundial. non ser sometido a escravitude, nin a torturas, penas ou
Desenvolveron unha guerra de guerrillas desde a tratos degradantes, ao recoñecemento da súa
invasión alemá ata abril do 1945 en que se produciu a personalidade xurídica e igualdade ante a lei, a non ser
rendición alemá e conseguiron o control de case todas deitdo arbitrariamente, a ser oída publicamente por un
as cidades do norte do país. Calcúlase que máis de tribunal independente e á presunción de inocencia.
300.000 persoas participaron na loita armada, das cales
Os artigos 12 a 17 recollen dereitos do individuo en
35.000 foron mulleres
relación á comunidade como o de entrar e saír do seu
c) Os partisanos tiveron un papel protagonista na vitoria país, ou de asilo, á nacionalidade.
sobre o fascismo e o nazismo. En moitos casos liberaron Os artigos 18 a 21 recollen dereitos de pensamento, de
pobos e cidades, obrigando as tropas alemás a retroceder conciencia, de relixión e liberdades políticas como o
antes da chegada dos aliados. dereito á non inxerencia na vida privada e á libre
6. Fontes dixitais. O gran ditador circulación, o dereito de asilo, á nacionalidade, á
propiedade individual e colectiva, á liberdade de
a) A maquinaria de propaganda nazi preparaba escenarios, pensamento e de expresión, de reunión e de asociación
como estadios ou ao aire libre, onde se congregaban miles e á participación política.
de persoas para escoitar os discursos de Hitler. Este
E nos artigos 22 a 28 recoñécense os dereitos
acenaba con mans e brazos para darlles maior forza ás
económicos, sociais e culturais como o dereito ao
súas palabras. A multitude rendíase á súa linguaxe política
traballo, a unha remuneración equitativa e ao descanso,
e á sonoridade das súas palabras. Chaplin fai unha parodia
o dereito á educación e á cultura.
dos discursos de Hitler, esaxerando a súa linguaxe, que
non é senón unha burla ás violentas formas de Hitler nos Nos artigos 29 e 30 recollen as condicións e límite con
seus discursos, e os seus acenos ata a ridiculez. Manipula que estes dereitos deben exercerse.
ás masas e os seus colaboradores máis próximos, estes c) A declaración de Dereitos Humanos ten unha grande
berran cando termina as súas palabras e calan cun golpe importancia porque lles outorgou aos dereitos das
de man do orador. persoas un recoñecemento xurídico internacional fora
b) Hai unha parte do discurso na que se refire aos xudeus. cal fora a raza, relixión, xénero, idade ou calquera outra
Comenza cun ruído que imita o son que fan os porcos, característica destas, que podían opor ás leis estatais
en clara alusión aos xudeus. Esta é unha das inxustas ou opresivas.
onomatoeas máis evidentes que son parte do seu Ten o seu precedente fundamental na Declaración de
discurso groseiro e baleiro de contido. Dereitos do Home e do Cidadán de 1789.
c) No discurso, a través da ridiculización de Hitler, critica Actualmente aínda non se respectan estes Dereitos en
o antisemitismo do ditador e a situación que se está todo o mundo e prodúcense violacións deles de forma
vivindo en Alemaña e noutros lugares de Europa con frecuente sobre todo en zonas de conflito.
respecto ao pobo xudeu. Opinión: resposta persoal.
d) A película estreouse ao pouco tempo de iniciarse a
guerra. Polonia e Checoslovaquia xa foran invadidas.
A proxección da película coincidiu coa entrada dos RETOS NA REDE
alemáns en París. Actividade persoal
METODOLOXÍA 10-23
grandes potencias. Os Estados Unidos representaban a
economía capitalista e a democracia parlamentaria e a
(Vén da páxina 10-11) URSS defendía o comunismo e un sistema político de
partido único. Arredor desta disxuntiva, Europa foi
Resistencia civil e Guerrillas dividíndose en dúas zonas de influencia: o Leste, que
colaboración coas armadas contra fora liberado do dominio nazi polo exército soviético, e
forzas aliadas o inimigo o Oeste, que o fora polo angloamericano.
URSS X
Francia X (Vén da páxina 10-17)
Iugoslavia X 4. (Continuación) ...; e emite recomendacións de política

dirixidas ao sistema das Nacións Unidas e aos estados
Italia X
membros. Para desempeñar o seu mandato, o Consello
Económico e Social consulta con representantes dos
(Vén da páxina 10-15) sectores académico e empresarial e con máis de 2.100
organizacións non gobernamentais rexistradas.
4. (Continuación) Finalmente, na Conferencia de París de
1946 elaboráronse os tratados de paz co resto de Os alumnos poden consultar a páxina web do Consello
aliados de Alemaña. O tratado con Austria non se Económico e Social da ONU para completar a
firmou ata 1955 e mentres tanto o país estivo intervido resolución do exercicio de forma persoal.
polos aliados.
5. Resposta aberta. Os alumnos pódense referir ás
5. Ao final da guerra evidenciáronse as diferentes misións no Sáhara Occidental, en Haití, Líbano, Timor
concepcións económicas e políticas que separaba as Oriental, Kosovo, entre outras.
TICHING WEBS
http://www.tiching.com/79181 http://www.yadvashem.org/yv/es/index.asp
http://www.tiching.com/79191 http://www.fmmeducacion.com.ar/Onu/1informacion/origen.htm
http://www.tiching.com/751044 http://www.claseshistoria.com/2guerramundial/causas.html
http://www.tiching.com/751045 http://estaticos.elmundo.es/elmundo/2005/graficos/ago/s1/littleboy.swf
http://www.elmundo.es/especiales/2009/09/internacional/segunda_guerra_mundial/ar
mas/index.html
http://www.tiching.com/751062 https://es.wikipedia.org/wiki/Schutzstaffel
http://www.tiching.com/751069 http://www.claseshistoria.com/2guerramundial/consecuencias.html
http://www.tiching.com/751072 https://www.youtube.com/watch?v=Ex4HX2xYH70
http://www.tiching.com/751121 https://www.youtube.com/watch?v=RYr1NdPxERg
10-24 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 11
Un mundo dividido: Guerra Fría e descolonización
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 11-1
11 UN MUNDO DIVIDIDO: GUERRA FRÍA E DESCOLONIZACIÓN
Páxs 232 e 233
INICIAMOS O TEMA
independentes, aínda que as metrópoles
mantiveron os seus intereses económicos.
Que imos traballar?
Posteriormente, observaremos o eixe cronolóxico e
■ Nesta unidade os alumnos estudarán os fixaremos a atención dos alumnos nos momentos
seguintes contidos: clave.
− A división de Europa polo Telón de Aceiro.
A continuación, observaremos o mapa e resolve-
− Alemaña, centro da Guerra Fría. remos a primeira e a terceira actividade do apartado
− Os conflitos da Guerra Fría. Que sabemos?
− A coexistencia pacífica. Para terminar, observaremos a imaxe Os retratos dos
− O proceso de descolonización. gobernadores holandeses... e realizaremos a
segunda actividade do apartado Que sabemos?
− O conflito de Oriente Próximo.
− Descolonización e neocolonialismo.
Introducimos o tema
− Desde 1990, o mundo estivo dirixido por dous blo-
ques antagónicos baixo tensión permanente, a
denominada Guerra Fría
− Na década de 1960, a tensión diminuíu e
iniciouse un novo modo de relacións internacio-
nales: a coexistencia pacífica.
− En 1945 iníciase o proceso de descolonización.
Este proceso conduciu á creación de Estados
11-2 METODOLOXÍA
TRABALLAMOS AS COMPETENCIAS CLAVE RECURSOS DIDÁCTICOS
11
■ Páx. 233. Ler e comprender o texto sobre a Guerra
Páxs 232 e 233

Para saber máis sobre a Revolución indonesia, os
Fría e a Descolonización e contestar de forma individual alumnos e as alumnas poderán visitar o seguinte web:
■ Act. 2, apartado Que sabemos? Relacionar o contido
dunha fotografía coa situación internacional que Unha vez que traballen o texto, poderán responder as
representa. seguintes preguntas.
APRENDER A APRENDER − Cales foron os antecedentes do conflito?
■ Páxs. 232 e 233. Observar a liña do tempo e o mapa − Quen enfrontou a Revolución indonesa? Cando tivo
desta dobre páxina e interpretar correctamente os datos lugar?

neles representados. − Que supuxo a Revolución?
■ Act. 1, apartado Que sabemos? Observar o mapa da − Como reaccionaron os holandeses fronte a
páxina 233 e identificar os dous grandes bloques que se declaración de independencia de Indonesia?
crearon ao finalizar a Segunda Guerra Mundial.
− Como terminou o conflito?
■ Páxs. 232 e 233. Observar a fotografía da dobre
páxina e describir o seu contido.
DIXITAL
■ Páxs. 232 e 233. Observar a liña do tempo e o mapa e
A loita polos dereitos civís Páxina 233

■ Neste tema estudaremos a loita non violenta polo • Tras a II Guerra Mundial, Europa quedou dividida en
acceso aos dereitos civís plenos e á igualdade ante a lei dous bloques antagónicos:
dos cidadáns afroamericanos en EE.UU. – Na parte oriental, os países socialistas, que
En primeiro lugar, pedirémoslles aos alumnos que se fixen formaban o Pacto de Varsovia e que estaban
na fotografía que se encontra na seguinte páxina web: liderados pola URSS, o máis extenso de todos eles.
http://www.tiching.com/81671 – Na parte occidental, os países capitalistas, a maior
parte dos cales pertencía á OTAN estaban
A continuación, comentaremos a discriminación racial de liderados por un país non europeo, os Estados
que era obxecto a poboación negra con estas preguntas: Unidos de América.
– Que representa a imaxe? Por que había fontes de A liña de división entre os dous grupos de países era
auga para negros e outras para brancos? coñecida co nome de telón de aceiro e a
– Sabes se había tamén outros espazos nos que se confrontación ideolóxica que mantiveron coñécese
producise esta segregación racial? Que opinas? como Guerra Fría.
http://www.tiching.com/81672 Tamén a partir de 1945 e de forma paralela ao
■ Logo, visitaremos esta páxina web e comentaremos co desenvolvemento da Guerra Fría produciuse outro
alumnado contra que tipo de discriminación se rebelou Rosa fenómeno de suma importancia nas relacións
Parks e por que o seu acto é un feito histórico: internacionais: o proceso de descolonización dos
territorios ocupados polas grandes potencias coloniais
no século XIX e primeiro terzo do XX. Moitos de
Libro dixital estos novos países rexeitaron a política de bloques e
fundaron, a partir de diversas conferencias, o
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá Movemento de Países Non Alineados.
METODOLOXÍA 11-3
11 UN MUNDO DIVIDO: GUERRA FRÍA E DESCOLONIZACIÓN
Páxs 234 e 235
1. POR QUE EUROPA QUEDOU DIVIDIDA POR...?
A. A desconfianza entre os aliados capitalista de mercado.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e Acto seguido, observaremos a imaxe O mundo... e
formularemos as seguintes preguntas: realizaremos a actividade 2.
− Que sucedeu despois da Segunda Guerra Mundial na C. A consolidación de dous bloques...

alianza dos vencedores do nazismo?
− En que bloques se dividiu Europa entre 1945 e 1989?
■ Despois leremos o texto, anotaremos as ideas − Cando se produciu a ruptura entre os aliados? En
principais no encerado e resolveremos a actividade 1: que consistía a doutrina Truman?
− A maior influencia da URSS ao finalizar a guerra,
Logo, leremos o texto O Plan..., observaremos o mapa e
aumentou o temor dos aliados á expansión do
resolveremos as actividades 3 e 4.
comunismo.
− Os soviéticos acusaban os seus antigos aliados de D. Os diferentes sistemas de alianza
querer manter o seu dominio imperialista.
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais no
B. Dous sistemas opostos e enfrontados encerado e realizaremos a actividade 5:
− A OTAN e o Pacto de Varsovia foron as dúas
■ A continuación, leremos o texto e anotaremos as organizacións militares organizadas polos dous blo-
ideas principais no encerado:
ques para garantir a súa seguridade.
− A rivalidade entre os Estados Unidos e a URSS
− A OCDE e o COMENCON daban soporte económico
reflectía a oposición entre dous sistemas políticos e
nos territorios de cada bloque.
económicos.
Para finalizar, leremos o texto O telón de…, obser-
− Os Estados Unidos representaban a democracia
varemos a caricatura e resolveremos a actividade 6.
liberal baseada na pluralidade de partidos, no
respecto dos dereitos individuais, e unha economía
11-4 METODOLOXÍA
Páxs 234 e 235

■ Acts. 1 a 6. Utilizar correctamente o vocabulario Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
adquirido para contestar razoadamente as preguntas información sobre o Pan Marshall visionando o seguinte
propostas. vídeo:
APRENDER A APRENDER
■ Act. 2.. Observar unha caricatura sobre as dúas Unha vez hayan visto a gravación, poderán contestar as
grandes potencias xurdidas despois da Segunda Guerra seguintes preguntas:
Mundial e analizala para contestar correctamente as − Por que lle interesaba a EUA que Europa se
preguntas. recuperase tras a Segunda Guerra Mundial?

■ Act. 3. Ler e interpretar un epígrafe sobre o Plan − Que propuxeron os americanos para a súa
Marshall para contestar correctamente as preguntas. recuperación? Que lle pareceu a proposta americana
á URSS?
− Cantos países europeos formaron parte do Plan
■ Act. 6. Saber argumentar de forma lóxica e coherente Marshall? Que lles preocupaba?
os propios puntos de vista.
− Como regresaba o diñeiro do Plan Marshall a
América?
− Que relación houbo entre o Plan Marshall e a Guerra
 Na Actividade de Reforzo 1, os alumnos deberán ex- Fría?
plicar as doutrinas Truman e Jdanov e relacionalas coa
configuración dos dous bloques antagónicos.

delas sitúase un personaxe que representa os EE.UU. e
sobre a outra un que representa a URSS. Os dous
Páxina 235 preparan as súas armas.
1. Tras a Segunda Guerra Mundial os aliados encontraron 3. O Plan Marshall foi un programa de asistencia
problemas para conciliar os diferentes tipos de réximes económica dos EE.UU. aos países de Europa a cambio
políticos, posto que na Europa occidental e oriental se dun certo control na economía e a contribución á loita
implantaron modelos políticos, sociais e económicos contra o comunismo. Ofrecía axudas e créditos que
antagónicos. A ruptura produciuse pola toma do poder debían repartirse entre os países que aceptasen. Foi o
polos comunistas nos países da Europa oriental. motor para a reconstrución de Europa.
Formáronse dous bloques ideolóxicos e militares. Un,
4. A URSS e os seus aliados negáronse a aceptar a axuda
liderado polos Estados Unidos, formado pola maior
americana por entendela como unha forma de
parte dos países da Europa occidental. Outro, liderado
imperialismo utilizada polos norteamericanos para
pola URSS, agrupaba os países da Europa oriental.
manter baixo o seu dominio os países europeos (doutrina
2. As diferenzas ideolóxicas existentes entre os dous Jdanov).
bloques eran claras. O bloque americano rexíase pola 5. As dúas grandes potencias organizaron os seus
orde social do capitalismo, baseada na liberdade respectivos bloques mediante sistemas de alianzas
económica e na propiedade privada, e por un réxime económicas e militares.
político asentado na democracia liberal, caracterizada
En 1949 asinouse o Pacto Atlántico, que integraba os
por ser representativa e defender os dereitos e as
EE.UU., Canadá e dez países da Europa Occidental. Foi
liberdades. En cambio, o bloque soviético seguía a
a orixe da OTAN, organismo de cooperación militar para
ideoloxía do socialismo, caracterizada pola
defenderse de calquera agresión estranxeira e baixo a
colectividade da vida social e económica e un réxime
dirección de Washington. En 1960 crearon a OCDE para
político marcado polo control totalitario do Partido
fomentar o desenvolvemento económico dos países de...
Comunista.
A caricatura alemá representa esta división a través da (Segue nan páxina 11-25)
imaxe dun globo divido en dúas metades. Sobre unha
METODOLOXÍA 11-5
Páxs 236 e 237
2. ALEMAÑA, CENTRO DA GUERRA FRÍA
A. O bloqueo de Berlín a Occidente.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e − En 1958 os soviéticos esixiron a integración do Berlín-
Oeste na RDA ou a súa integración na zona neutral
controlada pola ONU.
− Que escenario se creou en Alemaña a partir de 1948?
− A oposición dos Estados Unidos a esta situación
− Cal foi o seu desenlace? conduciu ao levantamento do muro que dividiu a
Logo observaremos a imaxe O oso… e pedirémoslles cidade de Berlín en dúas en 1961.
aos alumnos que a interpreten
Acto seguido, leremos o texto A defensa de… para
Acto seguido, leremos o texto e formularemos as se- coñecer a posición do Pacto de Varsovia respecto á
guintes preguntas: construción do muro contida nunha declaración de 1961
− En que zonas foi dividida Alemaña polos vencedores? e resolveremos a actividade 2.
− Que zonas ocuparon os soviéticos? Como actuaron Posteriormente, leremos o texto Eu son un Berlinés para
nelas? coñecer o contido do discurso do Kennedy na súa visita
− Cal foi a resposta dos aliados? ao Berlín-Oeste en 1931 e realizaremos a actividade 4.
Despois, leremos os textos A partición de… e A posición Logo, observaremos o debuxo do muro e resolveremos
de…, observaremos o mapa O subministro… e as actividades 3 e 5.
Para terminar, pedirémoslles aos alumnos unha
B. Berlín, dividida por un muro valoración persoal sobre os efectos da construción do
muro na vida cotiá dos berlineses.
■ En primeiro lugar, leremos o texto, observaremos a
imaxe O muro… e anotaremos as ideas principais no
encerado:
− A fronteira que dividiu Alemaña en dúas zonas de
influencia provocou a fuxida de moitos cidadáns cara
11-6 METODOLOXÍA
Páxs 236 e 237

■ Acts 1 a 5. Contestar as preguntas utilizando o Os estudantes poderán aprender máis sobre a división
vocabulario adecuado desta unidade, avaliando desta de Alemaña durante a Guerra Fría a través desta páxina
forma os seus coñecementos. web:
■ Act. 5. Elaborar unha ficha con todos os datos http://www.tiching.com/79997
técnicos do muro de Berlín.
Cando terminen de analizar o web, poderán contestar as
■ Act. 3. Explicar como funcionaban os sistemas de − Que é a Guerra Fría?

vixilancia do muro de Berlín a partir da interpretación dun − Que pasou en Alemaña ao finalizar a Segunda

debuxo. Guerra Mundial?
■ Act. 2 e 4. Ler e interpretar dous textos sobre o Pacto − Que é o muro de Berlín? Cando e quen o levantou?
de Varsovia e o discurso de J. F. Kennedy en Berlín para − Por que e como se endureceron as relacións entre os
contestar correctamente as preguntas. dous bloques?
DIXITAL
procura de información a través da Internet.

 Na Actividade de Reforzo 3, os alumnos explicarán
como se manifestou a división do mundo en dous bloques
en Alemaña e, máis concretamente, en Berlín.

substitución do aramado que dividía Berlín e co
Páxina 237 obxectivo de parar as migracións de Oriente a Occi-
dente.
1. Tras a guerra, Alemaña foi ocupada polas catro O Pacto de Varsovia xustifica a construción do muro
potencias vencedoras, os Estados Unidos, a Unión para defenderse da propaganda, da chantaxe e da
Soviética, o Reino Unido e Francia. O país dividiuse en corrupción da RFA, que incitaba á fuxida cara ao
zonas de ocupación que foron asignadas a cada unha territorio occidental. Xustifican a toma de todas as
delas. De forma análoga, a cidade de Berlín tamén foi medidas necesarias para garantir a seguridade da RDA
dividida en catro zonas de ocupación, unha para cada ante o que consideran unha política agresiva e
potencia. ameazante da RFA e os aliados da OTAN.
En 1948, e como resposta á implantación do sistema 3. Desde a zona oriental, en primeiro lugar encontrábase
comunista na zona de ocupación soviética de Alemaña, unha parede con sistemas de protección electrificados. A
os aliados occidentais decidiron unificar os seus continuación, un camiño de ronda que seguía todo o
territorios e crear un Estado federal alemán. Os perímetro do muro, balizado por torres de vixilancia e
soviéticos responderon illando o Berlín occidental outros sistemas de detección, que percorrían patrullas
(formado polas zonas de ocupación francesa, británica e armadas e cans de garda. Logo situábase unha banda de
norteamericana). Os EE.UU. estableceron unha ponte area que permitía detectar as trazas de pasos, unha zona
aérea para abastecer a cidade, que se mantivo iluminada con reflectores, un foso antivehículos e unha
ininterrumpidamente ata que en 1949, tras 11 meses de franxa de protección antitanque (minas, aramados,
bloqueo, Stalin decidiu pórlle fin ao cerco. ourizos...). Finalmente, o muro propiamente dito.
A crise xerada polo bloqueo de Berlín acelerou a 4. A intención de Kennedy é contrapoñer o sistema político
división de Alemaña en dous estados. A República e económico occidental co soviético. O muro de Berlín é
Federal de Alemaña (RFA) naceu oficialmente en maio o símbolo da división e o enfrontamento entre os
de 1949 e a República Democrática de Alemaña (RDA) bloques e, para Kennedy, a existencia do muro indica o
creouse en outubro do mesmo ano. fracaso do modelo comunista, que necesitou da súa...
2. O muro de Berlín construíuse o 13 de agosto de 1961 en (Segue na páxina 11-25)
METODOLOXÍA 11-7
Páxs 238 e 239
3. OS CONFLITOS BÉLICOS DA GUERRA FRÍA
Que foi exactamente a Guerra Fría? tropas baixo a dirección do xeneral MacArthur e
iniciouse a expansión cara ao Norte.
− A intervención da China fíxoos retroceder e o conflito
recrudeceuse contribuíndo a acelerar a carreira de
− A Guerra Fría enfrontou os Estados Unidos e a Unión armamentos. Finalmente, en 1953 a Paz de
Soviética e implicou os seus aliados desde a década Panmunjom púxolle fin á guerra e consagrou a
de 1950 ata a caída do bloque soviético na década de división das dúas Coreas.
1990.
Acto seguido, observaremos a imaxe Tropas... e os
− O período caracterizouse por unha carreira de arma-
mapas da guerra de... e resolveremos a actividade 2.
mentos e unha actitude belixerante, e de
confrontación ideolóxica. ■ A continuación, leremos o apartado A longa guerra...,
− Esta rivalidade nunca chegou ao enfrontamento anotaremos as ideas clave no encerado e resolveremos
armado directo, pero manifestouse en conflitos a actividade 3:
localizados fóra do seu territorio. − Ao finalizar a Segunda Guerra Mundial, a procla-
mación de independencia de liderada por Ho Chi Minh
A continuación, observaremos o gráfico Os meca-
iniciou un longo conflito con Francia que finalizou coa
nismos... e realizaremos a actividade 1.
derrota francesa.
A Guerra de Corea − O fin da guerra levou á división entre o Norte, baixo
un goberno comunista, e o Sur, cun réxime
■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no prooccidental.
encerado:
− Os Estados Unidos interviñeron en apoio de Vietnam
− Tras a derrota de Xapón, Corea do Norte foi ocupada
do Sur pero tivo que retirarse e os norvietnamitas ocu-
por tropas rusas e o Sur por tropas estadounidenses.
paron o Sur e implantaron un réxime comunista.
Esta división consolidouse.
Para terminar, observaremos a imaxe Unha guerrilleira...,
− Stalin estimulou os seus aliados a invadir Corea do
o mapa Guerra..., leremos o texto A visión... e
Sur, que recibiu o apoio da ONU e aceptou o envío de
realizaremos as actividades 4 e 5.
11-8 METODOLOXÍA
Páxs 238 e 239

■ Act. 2. Escribir, utilizando a linguaxe adecuada e as Para ampliar os seus coñecementos sobre a Guerra do
fontes propostas, un informe sobre a guerra de Vietnam. Vietnam poderán consultar o seguinte enlace:
APRENDER A APRENDER
■ Act. 1. Definir conceptos básicos da unidade e explicar Despois de ver a web, os alumnos deberán contestar as
determinados enfrontamentos. seguintes preguntas propostas sobre o apartado da
guerra:
■ Act 2. Observar un mapa sobre a guerra de Corea e − Durante a guerra do Vietnam morreron máis civís ou
explicar o seu desenvolvemento. militares? Por que?

■ Act 5. Escoller e argumentar por que unha − Por que fumigaron os conreos vietnamitas con
determinada afirmación explica mellor un feito histórico axentes tóxicos? Que consecuencias supuxo?
determinado.
− Cal era a media de idade dos soldados americanos
DIXITAL que participaron na Guerra do Vietnam?
■ Acts. 2 e 4. Observar un mapa e ler uns textos da − Cantos soldados americanos loitaron en Vietnam?
época e relacionalos co contido do temario.

 A Actividade de Reforzo 2 servirá para revisar en que
consistiu a Guerra Fría e os seus principais conflitos.
 As Actividades de Ampliación 1 e 2 permitirán profun-

dar nas guerras de Corea e Vietnam.

retirada de soviéticos e norteamericanos, a división
Páxina 239 consolidouse, entre unha Corea do Norte, dirixida polo
comunista Kim Il Sung, e unha Corea do Sur gobernada
1. Guerra Fría é un termo creado polo periodista por unha ditadura militar prooccidental dirixida por
norteamericano Walter Lippman, que se refire ao Siman Rhee.
sistema de relacións internacionais desenvolvido tras o Estimulado pola vitoria da revolución chinesa en 1950,
final da II Guerra Mundial entre os Estados Unidos e a Stalin animou os seus aliados de Corea do Norte a
URSS. invadir Corea do Sur (1ª etapa). A ONU condenou a
Durante a Guerra Fría desenvolvéronse moitos conflitos, agresión e aceptou o envío dun continxente de tropas
de tipo ideolóxico, económico e técnico e diplomático e estadounidenses dirixidas polo xeneral MacArthur.
militar, aínda que nunca nos territorios das dúas Estas rexeitaron a invasión e iniciaron a súa expansión
potencias. Entre eles hai que mencionar a toma do poder cara ao Norte (2ª etapa), pero a intervención chinesa
por parte comunista na China (1949), a Guerra de Corea obrigounos a retroceder (3ª etapa). Para evitar a
(1953), o conflito polo canal de Suez (1956), a crise dos extensión do conflito, o presidente norteamericano
mísiles de Cuba (1962) e a Guerra de Vietnam Truman destituíu o radical e anticomunista MacArthur,
(finalizada en 1975). que pretendía bombardear a China con armamento
Carreira de armamentos: competencia entre as dúas nuclear.
superpotencias por desenvolver armas, sobre todo O enfrontamento durou tres anos e custou máis dun
nucleares, cada vez máis potentes e mortíferas e de millón de mortos. Finalizou en 1953 coa firma da Paz de
maior alcance. Panmunjom, que consagrou a división das dúas Coreas.
Equilibrio do terror: refírese á capacidade das dúas A Guerra de Corea é un exemplo de conflito da Guerra
superpotencias de destruírse mutuamente, o cal evitaba Fría. O conflito ideolóxico, tecnolóxico e militar entre as
que calquera delas iniciara un ataque sobre a outra. dúas superpotencias, a URSS e os EE.UU. producíase en
2. Tras a derrota xaponesa, o Norte de Corea foi ocupado territorio periférico, a escala menor e de forma indirecta.
polas tropas rusas, e o Sur, a partir do paralelo 38, polas (Segue na páxina 11-25)
tropas estadounidenses. Cando en 1949 se produciu a
METODOLOXÍA 11-9
11 UN MUNDO DIVIDIDO: GUERRA E DESCOLONIZACIÓN
Páxs 240 e 241
4. KENNEDY / JRUSCHOV: CARA...
A. Dous dirixentes cun novo talante estratéxico.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio, − As relacións intensificáronse con visitas mutuas e o
contacto permanente entre a Casa Branca e Moscú a
anotaremos as ideas principais e realizaremos a
partir de 1963 co chamado teléfono vermello.
actividade 1:
− A finais da década de 1950, a tensión entre os Acto seguido, observaremos as imaxes Entrevista
bloques pasou á distensión e o diálogo e iniciouse a entre… e Portada do periódico…, e pedirémoslles aos
chamada etapa de coexistencia pacífica. alumnos que identifiquen os personaxes e que a
interpreten.
− O temor a unha guerra nuclear e ás súas
devastadoras consecuencias, o custo da carreira Logo, fixarémonos no cadro de acordos sobre
armamentística e o cambio de actitude foron factores armamento nuclear e pedirémoslles aos alumnos que
determinantes. valoren a súa trascendencia.
Acto seguido, observaremos a imaxe Entrevista… e C. A crise dos mísiles

pedirémoslles aos alumnos que a interpreten.
■ Leremos o texto, observaremos a imaxe O conflito…,
Logo, leremos o apartado John F. Kennedy… e apartado anotaremos no encerado as ideas clave e
Nikita Jruschov… e resolveremos a actividade 2. realizaremos a actividade 4:
A continuación, leremos os textos dos discursos de − En 1959 a guerrilla revolucionaria de Fidel Castro
Kennedy e Jruschov e realizaremos a actividade 3. fíxose co poder en Cuba e en 1960 firmou un tratado
de cooperación económica e militar coa URSS.
B. O freo da carreira de armamentos
− O momento de máxima tensión produciuse en 1962
■ Logo, leremos o texto e anotaremos as ideas cando, ante a ameaza de que a URSS instalara
principais no encerado: mísiles nucleares na illa, Kennedy ordenou o bloqueo
− O temor a unha nova guerra xerou o diálogo entre os naval de Cuba.
novos dirixentes das dúas superpotencias para frear a Para terminar leremos o texto Unha vitoria...? e
carreira armamentística e conseguir un equilibrio resolveremos a actividade 5.
11-10 METODOLOXÍA
Páxs 240 e 241

■ Acts. 1 a 4. Ler e comprender a información Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
presentada en diferentes formatos, e contestar, utilizando información sobre a crise dos mísiles de Cuba
o vocabulario adecuado, as preguntas propostas. consultando o seguinte enlace:
■ Act. 5. Escribir un discurso político con diferentes http://www.tiching.com/751350
argumentos e utilizando o vocabulario específico da
unidade. Despois poderán responder as seguintes preguntas
propostas:
APRENDER A APRENDER − Como reaccionou EUA respecto á chegada ao poder
de Fidel Castro?
■ Act. 3. Analizar o contido dos textos de Kennedy e

Jruschov e contestar as preguntas formuladas. − Como empezou o conflito dos mísiles de Cuba?
■ Act. 4. Explicar en que consistiu a crise dos mísiles e − Que papel xogou Kennedy no conflito? Que decisións
como se resolveu. tomou ao respecto?
− Como terminou o conflito? Por que se considera un
DIXITAL conflito mundial?
■ Acts. 1 a 5. Obter información a través de fontes de
diversa naturaleza: cartográficas, iconográficas, textuais,
etc.

 A Actividade de Reforzo 2 implicará que os alumnos
deban relacionar o chamado “teléfono vermello” coa
política coñecida como “coexistencia pacífica”.

creación dunha nova diplomacia baseada nas
Páxina 241 conversacións e nos acordos.
Na URSS, tras a morte de Stalin (1953), no XX

1. A coexistencia pacífica foi o período que seguiu á crise Congreso do PCUS celebrado en 1956, o novo se-
dos mísiles, dominado pola distensión e o diálogo. A cretario xeral do partido, Nikita Jruschov, denunciou
isto contribuíron o temor a unha guerra nuclear, o publicamente os erros e os crimes do estalinismo e
elevado custe da carreira de armamentos, a iniciou un proceso de desestalinización.
imposibilidade de destruír o rival sen pór en perigo toda
a humanidade, e o cambio de actitude dos novos Tamén se aprobaron novas directrices en política
dirixentes tanto da Unión Soviética como dos Estados exterior que propuñan a coexistencia pacífica entre os
Unidos, que mantiveron relacións directas a través do bloques, a non exportación da revolución e a
teléfono vermello e indirectas a través de negociacións posibilidade de acceder ao socialismo por diversas vías,
diplomáticas; o obxectivo deste contacto permanente incluída a democrática. Ademais acordouse a disolución
entre os líderes políticos era evitar que calquera do Kominform, considerado polos occidentais como
incidente puidese desencadear un conflito armado que unha organización ameazadora.
tería significado a destrución do planeta
3. Kennedy argumenta a necesidade da coexistencia
2. Nos Estados Unidos, o 1956 foi reelixido o presidente pacífica polo custo abrumador da carreira de
republicano Dwight Eisenhower, quen apartou do poder armamentos e o risco nuclear; aduce tamén a necesidade
os sectores máis anticomunistas, como o senador de chegar a acordos para limitar a carreira armamen-
McCarthy. Tamén lle puxo fin á persecución de tística e garantir o control das armas nucleares en aras da
sospeitosos de simpatizar co comunismo (caza de seguridade colectiva. Pola súa parte, Jruschov insiste na
meigas) A elección no ano 1960 dun presidente inevitabilidade da coexistencia nun planeta que podería
demócrata, John F. Kennedy, marcou un envorcamento ser destruído nunha conflagración nuclear e na
importante na política exterior norteamericana. Esta necesidade de que as dúas grandes opcións ideolóxicas
nova orientación baseábase na non agresión e a non convivan sen pretender imporse pola violencia.
inxerencia nos asuntos internos do outro bloque, e na
METODOLOXÍA 11-11
Páxs 242 e 243
5. O PROCESO DE DESCOLONIZACIÓN
Un novo marco internacional nalistas,...) tivo forzas para enfrontarse aos

colonizadores.
■ Para empezar leremos o texto introdutorio, − A Carta do Atlántico de 1941, a Declaración da ONU
anotaremos as ideas principais no encerado e de 1946 e a Declaración Universal de Dereitos
resolveremos a actividade 1: Humanos de 1948 proclamaron o dereito de autode-
terminación dos pobos como reflexo da opinión
− As condicións creadas pola Segunda Guerra Mundial
internacional.
desataron o inicio do proceso descolonizador.
− O apoio á descolonización dos Estados Unidos e a
− Gran Bretaña e Francia foron derrotadas nas súas URSS polo seu interese en debilitar as potencias
colonias asiáticas e africanas por Xapón e Alemaña, coloniais.
que ocuparon gran parte dos territorios coloniais.
Acto seguido, leremos o texto As dúas superpotencias…
− O proceso de descolonización desenvolveuse no e realizaremos a actividade 2.
contexto da Guerra Fría.
Logo, observaremos o dbuxo de Gandhi e pedirémoslles
aos alumnos que interpreten o seu significado.
As causas da descolonización
O proceso descolonizador
■ Leremos o texto, anotaremos as principais causas da
descolonización, observaremos a imaxe Debuxo do... e ■ Leremos o texto e os distintos apartados que
resolveremos a actividade 3: acompañan ao mapa A descolonización para analizar os
− A explotación exercida polas metrópoles sobre os principais acontecementos de cada etapa.
recursos das colonias e a pobreza da poboación Logo, localizaremos no mapa os países citados no texto
xerou o desexo de independencia. e relacionaremos cada país coa súa antiga metrópole
− A puxanza dos movementos nacionalistas inspirados Para finalizar, realizaremos a actividade 4 a modo de
en novas ideoloxías (comunistas, islamistas nacio- síntese.
11-12 METODOLOXÍA
Páxs 242 e 243

■ Act. 1. Explicar, utilizando o vocabulario adecuado, Os estudantes poderán obter máis información sobre o
que contexto internacional favoreceu o proceso proceso de descolonización consultando o seguinte
descolonizador. enlace:
APRENDER A APRENDER
■ Act. 2. Analizar o contido dos textos dos mandatarios Despois de analizar a información do apartado balance
estadounidense e soviético e contestar as preguntas da descolonización, poderán contestar as seguintes
formuladas. cuestións:
■ Act. 3. Explicar que factores motivaron a eclosión dos − En que consistiu o espellismo do desenvolvemento

creado pola descolonización?
movementos descolonizadores.
− Quen ten o poder político nos novos países? Como
■ Act. 4. Seleccionar a información adecuada nun mapa
afectan a poboación as elites corruptas?
e realizar un eixe cronolóxico.
− Que é o neoimperialismo? Como afecta os novos
COMPETENCIA MATEMÁTICA países?
■ Act. 4. Interpretar a información de distintas escalas − Que responsabilidade teñen as antigas colonias
fronte á situación actual dos novos países?
numéricas e gráficas e relacionala con feitos históricos.

ás demandas de independencia das colonias.
Páxina 243 3. As causas do movemento emancipador das colonias
tense que buscar tras o fin da II Guerra Mundial. Entre
1. As derrotas de Francia e Gran Bretaña nos seus
elas destacan:
territorios coloniais africanos e asiáticos ante Alemaña e
Xapón durante a II Guerra Mundial, puxo de manifesto a – O desexo de independencia de moitos pobos
debilidade das potencias europeas para manter o seu colonizados.
dominio colonial e agravou as súas dificultades – O auxe de movementos políticos nacionalistas.
económicas, Ademais, supuxo a diminución do prestixio – A perda de forza da imaxe do colonizador occidental.
dos colonizadores e púxolle fin á lenda da superioridade – O apoio á descolonización dos Estados Unidos e a
da raza branca e da imbatibilidade das potencias URSS, que querían debilitar as vellas potencias
europeas. europeas.
O proceso descolonizador desenvolveuse no contexto da Ademais, difundiuse con especial protagonismo da
Guerra Fría e as dúas grandes potencias, os EE.UU. e a ONU, unha opinión internacional desfavorable á
URSS, rivalizaron para atraer á súa causa os novos colonización, manifestada a través da Declaración da
países xurdidos da descolonización. ONU (1946) e a Declaración Universal dos Dereitos
Humanos (1948), que proclamaron o dereito dos pobos a
2. Nas súas declaracións, Roosevelt rexeita que Indochina dispor de si mesmos (dereito de autodeterminación).
volva quedar baixo dominio francés tras a derrota
xaponesa na guerra e propón que quede baixo tutela 4. As etapas principais da descolonización foron as
internacional. Jdanov defende que as metrópoles non seguintes:
poden continuar co seu dominio sobre as colonias, e que – A fase asiática (1945-1954). En Oriente Medio,
non aceptar os movementos de liberación só conduce a Líbano, Siria, Jordania e Israel; en Asia, India,
guerras de longa duración. Pakistán, Indonesia, Filipinas, Birmania, Malasia; os
A posición dos dúas mandatarios amosa que as dúas franceses abandonaron Indochina.
grandes potencias xurdidas da guerra non estaban
dispostas a favorecer o mantemento dos antigos
imperios coloniais. Así, a súa posición daralles impulso (Segue na páxina 11-26)
METODOLOXÍA 11-13
Páxs 244 e 245
6. O CONFLITO DE ORIENTE PRÓXIMO
A.
A. A creación do Estado de Israel Acto seguido, fixarémonos na imaxe O barco Exodus.
Acto seguido, leremos os textos A posición palestina e A
■ Leremos o texto introdutorio e anotaremos no posición israelí e resolveremos a actividade 2.
encerado as ideas principais:
− Ao finalizar a II Guerra Mundial, na zona de Oriente B. As guerras árabe-israelís
Próximo coexistían países independentes, como Irán
e Iraq e algúns protectorados franceses e ingleses ■ Posteriormente, leremos o texto e formularemos as
como Siria, Líbano, Xordania e Palestina.
− A situación máis complexa localizábase en Palestina
− Que países integran a Liga Árabe? Cantas guerras
a causa das aspiracións independentistas da
árabe-israelís houbo? Con que resultado?
poboación xudía.
− Como se organizaron os palestinos? Resolveuse
■ Despois, leremos o texto, anotaremos as ideas clave actualmente o conflito árabe-israelí?
no encerado, fixarémonos no mapa Partición de… e Acto seguido, observaremos nos mapas os movementos
resolveremos a actividade 1: fronteirizos que produciron as diferentes guerras. Logo,
− As reivindicacións xudías conseguiran o apoio resolveremos a actividade 3.
británico a través da Declaración Balfour. Despois, fixarémonos no gráfico Cronoloxía do conflito
− O desprazamento masivo de xudeus a esta rexión palestino e subliñaremos os momentos clave da súa
incrementouse ao finalizar a II Guerra Mundial e en evolución.
1947 a ONU propuxo a partición de Palestina en dous
estados. ■ A continuación, leremos o texto O problema palestino
e subliñaremos os momentos clave da súa evolución.
− En 1948, coa finalización do mandato británico, Ben
Gurion proclamou o Estado de Israel que non Para terminar, resolveremos a actividade 4 a modo de
recoñeceu os Estados árabes. reflexión sobre a situación actual do conflito árabe-israelí.
11-14 METODOLOXÍA
Páxs 244 e 245

■ Act. 2. Analizar o contido dos textos de Ben Gurión e Para coñecer máis detalles sobre o conflito
da OLP e contestar as preguntas propostas. palestino/israelí, os alumnos consultarán a seguinte web:
■ Act. 3. Observar uns mapas sobre as guerras árabe- http://www.tiching.com/751357
israelís e contestar as preguntas formuladas.
Unha vez traballado o texto, deberán contestar as
■ Act. 4. Investigar sobre a situación actual do conflito seguintes preguntas:
árabe-israelí.
− Segundo o texto, por que se orixina o conflito
palestino/israelí?
− Como e por que se creou o estado de Israel? Que

■ Acts 1 a 4. Resolver de forma individual autónoma as papel xogou Gran Bretaña na súa creación?
− En que consistiu a guerra dos Seis Días? Que
consecuencias supuxo?
DIXITAL
O conflito palestino/israelí é aínda un conflito vivo.
■ Act. 4. Estimular o traballo coas TIC fomentando a Pedirémoslles aos alumnos que fagan unha procura
busca e creación de información a través da Internet. nos medios para ver en que fase se encontra
actualmente.

 A Actividade de Ampliación 3 requirirá que os alumnos
busquen información e escriban unha crónica sobre a si-
tuación actual do conflito entre Israel e Palestina.

palestinos. Estaba dirixida por Yaser Arafat. A partir de
Páxina 245 1974 a estratexia da OLP foi cambiando paulatinamente.
A violencia terrorista foi subtsituída pola vía da
1. Palestina era antigo protectorado británico, habitado negociación con Israel
maioritariamente por poboación árabe pero cun
3. Entre 1949 e 1973 sucedéronse catro guerras árabei-
importante continxente de xudeus emigrados doutros
sraelís (1949, 1956, 1967, e 1973). Todas deixaron en
países, que vían neste territorio, onde se refuxiaran, as
evidencia a superioridade militar israelí. O resultado
súas raíces. Estes subleváronse para forzar a retirada dos
destes conflitos foi a anexión de novos territorios por
británicos e premer a opinión pública internacional para
parte de Israel.
a creación dun Estado xudeu que acollese os
superviventes do holocausto. A guerra de 1948-1949 iniciouse ao non aceptar os
palestinos e os seus veciños musulmáns a partición
En 1947, a ONU propuxo repartir o territorio palestino
territorial da ONU e a creación do Estado israelí.
en dous Estados, un árabe e outro xudeu. Segundo esta
Enfrontáronse Israel e os territorios árabes-palestinos
resolución das Nacións Unidas, un 55 % do territorio
apoiados pola Liga Árabe. O resultado da guerra foi a
correspondería ao Estado xudeu e o resto ao Estado
vitoria de Israel, que ocupou o antigo territorio de
árabe-palestino.
Palestina, excepto a franxa de Gaza, incumprindo a
2. A OLP defende a unidade territorial de Palestina e o partición prevista pola ONU. Á súa vez, Xordania
dereito do seu pobo á autodeterminación. Considera a anexionou Cisxordania.
presenza xudía como unha invasión e polo tanto chama á Tras a súa vitoria de 1967, Israel incorporou os territo-
loita contra o sionismo. rios palestinos de Cisxordania e Gaza, os altos do Golán,
Ben Gurión considera Israel como a terra de orixe do que pertencían a Siria, e a península exipcia do Sinaí.
pobo xudeu e, polo tanto, como o país que debe acoller A península do Sinaí foi devolta por Israel en 1978, tras
os xudeus dispersos polo mundo. Xustifica a súa postura os acordos de Camp David. Esta devolución foi o
no Holocausto sufrido polo seu pobo durante a Segunda resultado dos esforzos de Washington para chegar a...
Guerra Mundial.
A OLP creouse en 1964 para defender os intereses
METODOLOXÍA 11-15
Páxs 246 e 247
7. DESCOLONIZACIÓN E NEOCOLONIALISMO
A. Unha terceira vía á política de bloques:... establecer unha alianza entre os Estados neutralistas.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio, Acto seguido fixarémonos no mapa Participantes… e
fixarémonos na imaxe Caricatura… e formularemos as pedirémoslles aos alumnos que localicen os Estados
seguintes preguntas: independentes e non independentes que participaron na
Conferencia de Bandung.
− Cal foi o contexto internacional no que se
desenvolveu a descolonización? Cal foi a actitude dos Despois leremos o texto A Conferencia declara... e
novos Estados? consultaremos @Amplía na Rede.
− Que realidade puxo de manifesto o proceso desco- B. Neocolonialismo e dependencia
lonizador?
■ .Despois, leremos o texto e anotaremos as ideas
■ Logo, observaremos leremos o texto, anotaremos as principais no encerado.
ideas clave no encerado e realizaremos as actividades 1,
2 e 3: − As relacións coloniais baseadas na dependencia
económica mantivéronse a pesar da independencia
− A Conferencia de Bandung de 1955 reuniu algúns dos
económica, dando paso ao neocolonialismo.
países que accederan á independencia.
− O mundo poscolonial perpetuou a existencia de
− Os acordos reafirmaron o dereito de autode-
desigualdade entre países ricos e países
terminación, a soberanía e a igualdade de todas as
empobrecidos á marxe dos grandes fluxos da
nacións, a condea á discriminación racial e o
economía mundial.
rexeitamento á intervención estranxeira e á política de
bloques. Logo, leremos o texto A dependencia…, observaremos o
mapa O nivel de… e interpretaremos a imaxe Caricatura
− A denominación Terceiro Mundo designou os países
do… e resolveremos as actividades 4 e 5.
que non desexaban alinearse con ningún dos blo-
ques. Para terminar, resolveremos a actividade 6 a modo
de reflexión sobre as consecuencias do neocolonialismo.
− A Conferencia de Belgrado de 1961 estableceu o
Movemento de Países Non Alineados co obxectivo de
11-16 METODOLOXÍA
Páxs 246 e 247

■ Acts. 1 a 6 Utilizar o vocabulario adecuado para Os alumnos e as alumnas poderán debater sobre a
contestar de forma individual e correctamente os compravenda de terras nos países pobres:
exercicios propostos.
DIXITAL Unha vez que vexan o documental, poderán contestar as
■ Act. 6. Utilizar os recursos dixitais dispoñibles para
obter información e contestar correctamente as preguntas − Cal é a actual febre do ouro?
propostas.
− Por que os países ricos e en crecemento lles
compran terras aos territorios pobres?

− Que pasou en Mozambique? E en Ucraína?
■ Act. 6. Establecer nexos de causa-efecto entre
− Credes que estas compravendas de terras son
colonialismo e pobreza.
oportunidades económicas ou mostras do neocolo-
nialismo actual?
APRENDER A APRENDER
■ Acts. 1 a 6. Organizar a información para contestar
correctamente as preguntas.

 A Actividade de Reforzo 4 posibilitará que os alumnos
revisen as características dos procesos de descolo-
nización e neocolonialismo.

menos formalmente, pero supón unha gran dependencia
Páxina 247 económica dos Estados máis ricos, que lideran a
economía mundial.
1. A Conferencia de Bandung (1955) foi organizada por Tras a independencia política, a mairía dos novos
países que accederan recentemente á independencia. Os Estados mantivéronse baixo o dominio dos intereses
acordos de Bandung reafirmaron o dereito dos pobos a económicos das antigas metrópoles.
dispor de si mesmos, a soberanía e igualdade de todas as
nacións, a condea de toda discriminación racial e o 5. As grandes desigualdadees do mundo actual
rexeitamento á intervención estranxeira nos asuntos establécense entre uns países ricos, que monopolizan a
internos dun Estado. tecnologxía punta e o capital, e un gran número de
países empobrecidos, cada vez máis afastados do nivel
Defenderon a coexistencia pacífica, o desarmamento e a
de renda por habitante dos primeiros, e en gran medida,
prohibición de armamento atómico, e reclamaron a
á marxe dos grandes fluxos da economía mundial.
cooperación internacional na loita contra a pobreza dos
novos países. Os países máis pobres e cun baixo nivel de
desenvolvemento humano concéntranse, sobre todo, no
2. Na Conferencia de Bandung, os países participantes continente africano.
expresaron a súa vontade neutralista e o seu afastamento
da política de bloques. Así, estableceron na Conferencia 6. Os países máis pobres foran anteriormente colonias. De
de Belgrado (1961) unha alianza de Estados neutralistas, feito, a explotación colonial primeiro e a situación de
o Movemento de Países Non Alineados, que integrou 25 dependencia neocolonial despois (que se expresa en tres
países. grandes indicadores: dependencia comercial,
dependencia tecnolóxica e dependencia financeira)
3. A expresión Terceiro Mundo designa o conxunto de explica que estes países se manteñan n esta situación de
novos países que non desexaban alinearse con ningún pobreza e baixo nivel de desenvolvemento humano.
dos dous bloques.
4. O neocolonialismo é unha nova forma de dominación
que respecta a soberanía política dos Estados, cando
METODOLOXÍA 11-17
Páxs 248 a 251
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA ■ Páx. 250, act. 1. Traballar dúas fontes documentais

para responder un seguido de preguntas.
■ Páx 248, síntese; páx. 249 aprende a…; páx. 250,
act. 1. Utilizar o vocabulario adecuado e as súas ■ Páx. 250, act. 2. Analizar a información representada
habilidades na comprensión e expresión escrita para nun mapa e contestar correctamente as preguntas
contestar correctamente as preguntas propostas. propostas.
■ Páx. 251, act. 3. Explicar conceptos claves vistos
durante esta unidade. ■ Páx. 251, act. 3 Interpretar os datos recollidos nun
gráfico correctamente e contestar as preguntas
DIXITAL propostas.
■ Páx 249 aprende a…; Analizar a información contida CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS
nunha imaxe e contestar de forma individual as
preguntas. ■ Páx. 249 aprende a…;. Analizar unhas caricaturas do
século XX e extraer a información histórica que nos
■ Páx. 251. act.3. Observar un gráfico e contestar as acheguen.
preguntas propostas utilizando os datos neles
representados.
SOCIAIS E CÍVICAS
■ Páx. 251. acts 5 e 6. Utilizar os recursos dixitais
dispoñibles, como por exemplo os enlaces tichings, para ■ Páx. 251, act. 4. Identificar e explicar os diferentes
obter información e contestar correctamente as conflitos da Guerra Fría a partir da compleción dunha
preguntas propostas. táboa.
APRENDER A APRENDER SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
■ Páx. 248, síntese; Organizar a información para ■ Páxs. 248 a 251. Realizar de forma individual e
contestar correctamente as preguntas. autónomas as actividades propostas.
11-18 METODOLOXÍA
UN MUNDO DIVIDIDO: GUERRA FRÍA E DESCOLONIZACIÓN 11
Páxs 248 a 251

Páxina 248
■ A actividade Aprende a...Analizar... ten por obxectivo:
− Valorar o papel crítico da caricatura. COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
− Aplicar os conceptos estudados na súa análise Guerra Fría / ruptura dos aliados / detonantes /
Doutrina Truman.
A resolución da actividade 6 Fontes gráficas... permitirá
profundar no valor da caricatura como fonte histórica. Guerra Fría/ ruptura dos aliados/2 bloques/OTAN.
Acto seguido, a actividade 4 Organización da infor- Guerra Fría/ruptura dos aliados//2 bloques/Pacto de
mación permitirá sintetizar as características dos Varsovia/por/ URSS.
principais conflitos da Guerra Fría. Guerra Fría/ relacións entre bloques/enfrontamentos
A actividade 1 Fontes documentais...., permitiranos periféricos/en/ Corea/ Vietnam/ Cuba/ Alemaña.
comparar as posicións de H.Truman e A. Jdanov no Descolonización/ causas/ desexo de independencia/
contexto da Guerra Fría. movementos nacionalistas/ opinión internacional/
■ Despois, a actividade 5 Busca da información... apoio dos EE.UU. e URSS.
permitirá o achegamento á figura de Mahatma Gandhi Descolonización/ 1945-1954 / 1951-1962 / 1955-1965
como líder da descolonización. / 1975-1993.
A actividade 6 Espazo e tempo... permitirá localizar os Descolonización / Conferencia de Bandung / Nehru /
novos países xurdidos da descolonización. Nasser / Sukarno / Terceiro Mundo /Non Alineados.
Descolonización/consecuencias//neocolonialismo/
Logo, a actividade 3 Fontes gráficas… axudaranos a
Desenvolvemento comercial/Desenvolvemento
reflexionar a partir dos datos sobre a relación entre
tecnolóxico
desigualdade económica e descolonización.
■ Finalmente, as actividades de Síntese e Razoa 1. CONSOLIDA O APRENDIDO
historicamente cumpren co obxectivo de consolidar os a) As Conferencias de Yalta e Potsdam dividiran Europa
conceptos clave. en dúas zonas de influencia: a parte occidental, baixo
METODOLOXÍA 11-19
influencia dos Estados Unidos, e a parte oriental, baixo • Teléfono vermello. Desde 1963 os gobernos dos
dominio da URSS. A rivalidade entre as dúas grandes Estados Unidos e da URSS iniciaron unhas relacións
potencias reflectía a oposición entre dous sistemas máis fluídas e estableceron un contacto permanente co
económicos e políticos. Os Estados Unidos erixíronse chamado teléfono vermello, unha comunicación directa
en defensores do mundo libre e representantes dun entre a Casa Branca e o Kremlin.
sistema de democracia liberal baseado na pluralidade
• Doutrina Truman. A Doutrina Truman foi proclamada
de partidos, o respecto aos dereitos individuais e a
polo presidente estadounidense e tiña como obxectivo
economía capitalista. Polo contrario, a URSS
prioritario a contención do comunismo no mundo.
presentábase como unha garantía contra a expansión do
imperialismo capitalista e fundamentábase no poder • Carreira de armamentos. A carreira de armamentos
dun único partido, o Partido Comunista e negaba o tivo lugar durante o período da Guerra Fría entre os
sufraxio libre e as liberdades individuais. Estados Unidos e a URSS, e tivo como consecuencia o
desenvolvemento parte de cada unha das forzas
b) Denomínase Guerra Fría o conxunto de tensas
armadas máis poderosas e das armas máis eficaces.
relacións internacionais que se desenvolveron desde o
final da Segunda Guerra Mundial até 1990. Ditas • Telón de aceiro. Expresión usada por Winston
relacións fundamentábanse na confrontación Churchill para indicar a fenda que dividiu o mundo en
permanente entre os bloques liderados polos Estados dous bloques antagónicos en conflito.
Unidos e a Unión Soviética. Este enfrontamento nunca
• Apartheid. O apartheid foi o sistema de segregación
chegou a ser directo. A coexistencia pacífica foi a
racial en Sudáfrica e Namibia, entón parte de
etapa que se desenvolveu desde finais da década dos
Sudáfrica, en vigor até 1992. Foi designado así porque
anos 50 até a década dos anos 70, e que deu lugar a
significa separación en afrikaans.
unha fase de distensión e de maior tolerancia nas
relacións entre as dúas potencias grazas tamén a unha • Doutrina Jdanov. Proclamada polo dirixente da URSS
nova xeración de dirixentes (Jruschov, na URSS, e como manifestación do seu rexeitamento e dos seus
Kennedy, nos EE.UU.). aliados ao Plan Marshall, amosa do imperialismo
americano
c) O movemento de descolonización foi orixinado polo
desexo de independencia das poboacións das colonias,
a influencia dos diferentes movementos nacionalistas, a
diminución do prestixio das potencias coloniais debido • Ho Chi Minh. Político comunista vietnamita e
ás derrotas padecidas durante a guerra, a oposición á Presidente da República Democrática do Vietnam do
colonización da opinión pública internacional, o apoio Norte entre 1954 e 1969.
á descolonización dos EE.UU. e a URSS que querían • Kim II Sung. Xefe de Estado de Corea do Norte desde
debilitar o poder das vellas potencias europeas. 1948 até a súa morte en 1994, momento no que a
A descolonización supuxo o xurdimento de case un Asemblea Suprema do Pobo designou a o seu fillo,
centenar de novos Estados, moitos dos cales sufriron Kim Jong II como sucesor.
un proceso de emancipación moi dificultoso baixo o • Yaser Arafat. Líder palestino. Fundador da OLP e
que se produciron cruentas guerras de liberación. Tal primeiro Presidente da Autoridade Nacional Palestina.
foi o caso de Vietnam, Arxelia ou o Congo.
• Eisenhower. Presidente dos Estados Unidos entre 1953
d) Os novos países independentes tiveron que facerlles e 1961. Durante a Segunda Guerra Mundial foi
fronte a importantes dificultades económicas, xa que a responsable da planificación e supervisión da invasión
explotación dos seus recursos e a dependencia das súas do norte de África e do desembarco en Normandía e a
economías continou existindo baixo novas formas de invasión de Alemaña entre 1944 e 1945.
colonización. • John F. Kennedy. Presidente dos Estados Unidos
Os acordos da Conferencia de Bandung expresaron a entre1961 e 1963. O seu mandato caracterizouse pola
vontade neutralista dos novos Estados e o seu coexistencia pacífica e distensión entre os bloques.
afastamento da política de bloques. A partir dese • Nikita Jruschov. Dirixente da Unión Soviética durante
momento empezou a estenderse a expresión Terceiro gran parte da Guerra Fría. Caracterizouse o seu
Mundo que designa o conxunto de novos países que mandato pola desestalinización para mellorar a
desexaban non alinearse con ningún dos dous bloques. situación da URSS.
• Douglas MacArthur. Militar estadounidense que
2. DEFINE CONCEPTOS CLAVE actuou como Comandante Supremo das Forzas Aliadas
• Plan Marshall. Programa de asistencia económica a na Fronte do Pacífico do Sur durante a Segunda Guerra
Europa de catro anos de duración, creado por George Mundial.
Marshall, que ofrecía axudas e créditos que debían • Winston Churchill. Político británico que asumiu o
repartirse entre os países que o aceptasen. cargo de primeiro ministro entre 1940 e 1945,
liderando o país durante a Segunda Guerra Mundial, e
• Non alineamento. Postura dalgúns países de manterse
entre 1951 e 1955.
neutrais e non alinearse nin cos Estados Unidos nin coa
Unión Soviética. • Ben Gurion. Líder sionista que proclamou oficialmente
11-20 METODOLOXÍA
a independencia do Estado de Israel en 1948. francesa, británica e estadounidense, de orientación
• Mahatma Gandhi. Pensador e político indio, líder da occidental capitalista.
independencia da India. Utilizou a non violencia, a • Corea do Norte/Corea do Sur
desobediencia civil e a resistencia pasiva para poder
Corea do Norte. Estado creado a partir da división de
conseguir os seus obxectivos
Corea en 1949, baixo a administración do goberno
• Fidel Castro. Presidente de Cuba entre 1976 e 2008. comunista de Kim II Sung.
Caracterízase por ser un dos personaxes máis Corea do Sur. Estado creado a partir da división de
importantes da Revolución cubana e como defensor do Corea en 1949, baixo unha ditadura prooccidental
comunismo. dirixida por Sygman Rhee.
• OTAN / Pacto de Varsovia RESPONDE A PREGUNTA INICIAL
OTAN: Organismo de cooperación militar creado polos Os Estados Unidos durante a posguerra lexitimaron a
Estados Unidos e que agrupaba diversos países de súa posición hexemónica dentro do mundo capitalista
Europa Occidental en defensa ante o bloque soviético. mediante o desenvolvemento dun programa masivo de
axuda a Europa, o Plan Marshall, e fomentando a
Pacto de Varsovia: Alianza militar creada en 1955 que
creación dunha rede de alianzas, pactos e bases
unía a URSS e os países do Leste para garantir
militares, a OTAN. Con estas accións os EE.UU. non
militarmente a seguridade e integridade do territorio
só mantiñan a súa primacía sobre o mundo capitalista,
comunista.
senón que tamén intentaba illar a URSS.
• Colonialismo/neocolonialismo Ao mesmo tempo, a URSS, aínda que estaba
Colonialismo: Actitude ou acción política que levou destrozada no aspecto material, saíu enormemente
algúns Estados a imporse sobre outros mediante a forza reforzada no seu papel de líder dos países comunistas.
militar, económica e política. Este proceso tivo o seu A URSS durante a posguerra caracterizouse por
momento álxido na segunda metade do século XIX, presentar un sistema político totalitario e un
cando Europa, grazas á súa superioridade técnica, desequilibrio no ámbito económico por ter reforzado a
económica, financeira e militar, lanzouse á conquista industria pesada. Durante a segunda metade do século
de novos territorios, sobre todo en África e Asia XX, o comunismo expandiuse inicialmente aos países
Neocolonialismo: Forma de dominio que desde finais de Europa Oriental Alemaña Oriental, Polonia,
de 1970 subtituíu as vellas relacións coloniais Romanía, Hungría, Bulgaria, Checoslovaquia,
Caracterízase por respectar a soberanía política dos Iugoslavia e Albania. Estes países europeos vinculados
Estados, pero supón unha gran dependencia económica ao réxime soviético foron coñecidos como
dos Estados máis ricos, que lideran a economía “democracias populares”.
mundial. As relacións entre ambos pasaron por períodos de gran
tensión como a chamada Guerra Fría definida pola
• Colonia/metrópole
carreira armamentística, a creación do telón de aceiro e
Colonia: territorio, controlado e administrado desde un de organizacións militares en cada bando como a
territorio afastado, a metrópole. No proceso de OTAN e o Pacto de Varsovia, ademais de conflitos
colonización desenvolvido na segunda metade do como a guerra de Vietnam ou a de Corea. A este
século XIX, podíanse distinguir tres clases de colonias, sucedeulle o chamado período de coexistencia pacífica
as de explotación, as de poboamento e os protectorados dominado pola distensión e o diálogo polo temor á
Metrópole: Nación que posúe colonias. Aplícase en guerra nuclear, o custo da carreira armamentística e un
referencia ás potencias coloniais europeas. cambio de actitude en ambos bandos.
• Doutrina Truman/doutrina Jdanov
Doutrina Truman: Proclamada polo presidente Páxina 249
estadounidense Harry Truman e tiña como obxectivo
prioritario a contención do comunismo no mundo APRENDE A... ANALIZAR CARICATURAS...
Doutrina Jdanov Proclamada por este dirixente da 1. Identificación e presentación
URSS como manifestación do rexeitamento desta e dos
seus aliados ao Plan Marshall, amosa do imperialismo • Ambas imaxes caricaturizan personaxes relevantes da
americano. política internacional. Para isto, maximizan os trazos
característicos de cada un deles e da súa relación.
• RDA/RFA
• A caricatura da esquerda foi publicada en 1962 e a da
RDA: República Democrática Alemá. Estado formado dereita en 1963. Ambas intentan amosar o nivel de
en 1949 no territorio baixo ocupación soviética, de tensión entre ambos personaxes.
orientación comunista.
2. Descrición, análise e comparación
RFA: República Federal Alemá. Estado formado en
1949 a partir da unión das zonas de ocupación • Na caricatura aparecen Jruschov e Kennedy en pleno
METODOLOXÍA 11-21
pulso sentados sobre dous mísiles e a punto de pulsar da dereita pertence ao informe de Jdanov sobre a
un botón co dedo. situación internacional. Truman representa o poder dos
• A figura de Kennedy amósase máis nova e atlética, Estados Unidos, mentres que Jdanov representa o
mentres que a de Jruschov se amosa con exceso de poder da URSS
peso e maior idade. Ambos se encontran nunha corda b) En 1947 produciuse a ruptura entre os aliados da
frouxa en pleno equilibrio. O metro e a corda amosan a Segunda Guerra Mundial cando o presidente Truman
fraxilidade do equilibrio da relación entre ambos. fixou como obxectivo prioritario da súa política a
• En ambas caricaturas dirixen as súas miradas un ao contención do comunismo no mundo e promoveu
outro fixamente. Porén, Kennedy aparece máis políticas como a deseñada polo secretario de Estado,
fortalecido. George Marshall, o Plan Marshall, que creu que unha
axuda económica para a reconstrución posbélica
3. Contexto histórico constituiría a mellor arma para frear a expansión
• En 1959 a guerrilla revolucionaria de Fidel Castro comunista. A proposta americana foi criticada polos
fíxose co poder en Cuba e en 1960 firmou un tratado soviéticos formalmente coa doutrina Jdanov como
de cooperación económica e militar coa URSS, unha forma de imperialismo para manter baixo o seu
consolidando así a aproximación cubana ao bloque dominio os países europeos. A URSS opúxose á axuda
comunista. O momento de máxima tensión produciuse económica e obrigou a rexeitala aos países do Leste
en 1962 cando ante a ameaza de que a URSS instalara baixo o seu control.
mísiles nucleares na illa Kennedy ordenou o bloqueo
c) Truman acusa os que pretenden impor réximes
naval de Cuba. Finalmente, Jruschov ordenou o regreso
totalitarios e privar os cidadáns de gobernos
dos barcos que se dirixían cara a Cuba e
representativos e de eleccións libres. Polo contrario,
comprometeuse a retirar as armas nucleares. A
Jdanov acusa os Estados Unidos dunha actitude
continuación, o goberno de Kennedy levantou o
imperialista, intentando mediatizar coa súa axuda
bloqueo naval da illa.
económica a independencia dos países que a reciben.
• A situación que se ironiza é a do difícil equilibrio de
forzas entre ambas potencias, xa que con episodios d) O Plan Marshall pretende eliminar a miseria posbélica
como o intento de invasión de Cuba por parte de onde poden proliferar os réximes totalitarios.
cubanos exiliados apoiados polos norteamericanos e a e) O Plan Marshall consistiu na concesión de axudas para
posterior instalación de mísiles nucleares na illa que a reconstrución posbélica co obxectivo de evitar a
apuntaban aos EE.UU., a Guerra Fría chegara a un expansión do comunismo. A URSS e os seus aliados
grao de altísima tensión que os seus dous máximos recibírona como unha imposición imperialista dos
dirixentes se viron obrigados a solucionar como se de Estados Unidos que aproveitando a necesidade de
dous equilibristas se tratase ante o perigo dunha guerra moitos países impuña a súa ideoloxía e freaba a
nuclear. difusión do comunismo.
4. Conclusións f) O enfrontamento favoreceu a división de Europa en
•Páxina 85
Os mísiles sobre os que se sentan os personaxes e a dous bloques antagónicos e hostís e as dúas
corda frouxa son fundamentales superpotencias iniciaron unha guerra de propaganda
APRENDE A... COMPARAR DÚAS... para transmitir a para defender a súa causa. Nos Estados Unidos
mensaxe.
detivéronse moitos sospeitosos de comunismo e na
• Resposta aberta URSS sometéronse a duras purgas os acusados de
• Resposta aberta traizón. Todo isto consolidou o desenvolvemento da
Guerra Fría entre ambos bloques.
Comparación 2. ESPAZO E TEMPO. A DESCOLONIZACIÓN
Os tres grandes conflitos da Guerra Fría son unha mostra a) 1. Arxelia. 2. Libia. 3. Congo. 4. Kenya. 5. Angola. 6.
das tensións producidas en tal contexto entre o bloque India. 7. Paquistán. 8. Indonesia. 9. Vietnam.
occidental e o bloque comunista, e os seus lideres (os
Estados Unidos e a URSS). Todos eles, son conflitos b) Arxelia /Francia 1962.
localizados fóra do seu territorio nos que o desafío entre Libia / Italia 1951
ambos se producía a través de aliados periféricos.
Congo/ Francia 1960
Empatía
Kenya / Gran Bretaña 1963
Resposta aberta. Angola / Portugal 1975
Páxina 250 India / Gran Bretaña 1947
1. FONTES DOCUMENTAIS. DÚAS VISIÓNS... Paquistán / Gran Bretaña 1947
a) O texto da esquerda pertence ao discurso de Truman á Indonesia /Holanda 1949

Cámara de Representantes dos Estados Unidos. O texto Vietnam / Francia 1954
11-22 METODOLOXÍA
c) A letra A representa á cidade de Bandung onde se Guerra de Vietnam / Causas / Proclamación de
celebrou a Conferencia de Bandung. independencia por Ho Chi Minh
Guerra de Vietnam / Desenvolvemento / Ao finalizar a
Páxina 251 Segunda Guerra Mundial, a proclamación de
independencia iniciou o conflito con Francia que
3. FONTES GRÁFICAS. AS DESIGUALDADES... finalizou coa derrota francesa. O fin da guerra levou á
a) Os Estados Unidos, Canadá, Europa Occidental e o división entre o Norte baixo un goberno comunista e o
Xapón concentraban a maior parte da produción Sur, cun réxime prooccidental. Os Estados Unidos
mundial, mentres que os unha porcentaxe moi pequena interviñeron en apoio de Vietnam do Sur pero tiveron
quedaba en mans do Terceiro Mundo. que retirarse.
Guerra de Vietnam / Consecuencias / En 1975, os
b) A expresión Terceiro Mundo designa os países que non
norvietnamitas ocuparon o Sur e implantaron un
pertencían a ningún dos dous bloques enfrontados na
réxime comunista.
Guerra Fría, o bloque occidental e o bloque comunista.
Actualmente, utilízase para referirse aos países Crisis dos mísiles/ Cronoloxía/ 1962
subdesenvolvidos ou en vías de desenvolvemento e Crisis dos mísiles /Localización xeográfica/ Cuba
comprende países de Asia, África e América do Sur.
Crisis dos mísiles /Países implicados / Estados Unidos,
c) Os novos Estados xurdidos da descolonización tiveron URSS e Cuba
que facerlle fronte a dificultades económicas derivadas Crisis dos mísiles /Militares destacados / Fidel Castro.
da explotación dos seus recursos e da dependencia das
súas economías que se mantivo baixo formas máis Crisis dos mísiles / Líderes políticos/ Kennedy,
sutís, o denominado neocolonialismo. Desta forma, a Jruschov e Fidel Castro
desigualdade económica converteuse nun problema Crisis dos mísiles /Causas/ Ameaza de instalación de
que se perpetuou no tempo. mísiles rusos en Cuba
Crisis dos mísiles /Desenvolvemento/ En 1959 a
4. ORGANIZACIÓN DA INFORMACIÓN... guerrilla revolucionaria de Fidel Castro fíxose co poder
a) Guerra de Corea/ Cronoloxía / 1950-1953 en Cuba e en 1960 firmou un tratado de cooperación
económica e militar coa URSS O momento de máxima
Guerra de Corea / Localización xeográfica / Corea do tensión produciuse en 1962 cando ante a ameaza de
Norte e Corea do Sur. que a URSS instalara mísiles nucleares na illa,
Guerra de Corea / Países implicados / Estados Unidos, Kennedy ordenou o bloqueo naval de Cuba
URSS e China Crisis dos mísiles /Consecuencias/ Retirada da URSS e
Guerra de Corea / Militares destacados / MacArthur levantamento do bloqueo naval norteamericano de
Guerra de Corea / Líderes políticos / Truman, Stalin, Cuba.
Kim II Sung e Sygman Rhee
Guerra de Corea / Causas / Invasión de Corea do Sur 5. BUSCA DE INFORMACIÓN. MAHATMA...
por parte de Corea do Norte.
a) Mahatma Gandhi naceu en Probanar (India británica)
Guerra de Corea / Desenvolvemento / Stalin estimulou en1869. Estudou dereito na universidade de Londres
os seus aliados a invadir Corea do Sur, que recibiu o aínda que non exerceu a avogacía. Conseguiu traballo
apoio da ONU e aceptou o envío de tropas baixo a en Natal (Sudáfrica) nunha compañía hindú. Durante a
dirección do xeneral MacArthur. Este iniciou a súa estancia puido observar e palpar a crúa realidade e
expansión cara ao Norte. A intervención da China a discriminación racial que padecían os indios en
fíxoos retroceder e o conflito recrudeceuse. En 1953 a Sudáfrica. Ante esta situación, Gandhi fundou o
Paz de Panmunjom púxolle fin á guerra e consagrou as Partido Indio do Congreso de Natal, que conseguiu
dúas Coreas. unir a comunidade india de forma homoxénea e loitar
Guerra de Corea / Consecuencias / Aceleración da contra tal inxustiza. A partir de aquí, Gandhi decidiu
carreira de armamento e consolidación da división das trasladarse con toda a súa familia para empezar a súa
dúas Coreas. loita de forma non violenta baseada na resistencia
Guerra de Vietnam / Cronoloxía/ 1945-1975 pacífica.
Guerra de Vietnam /Localización xeográfica. Indo- b) Regresou á India en 1915 cunha imaxe totalmente
china, sudeste de Asia. cambiada, cos hábitos e estilos de vida tradicionais da
Guerra de Vietnam / Países implicados / Vietnam do India. O título relixioso de Mahatma adxudicóuselle
Norte; Vietnam do Sur; Estados Unidos. pola súa actuación da non violencia e pola fundación
dunha comunidade baseada no tradicional. O tipo de
Guerra de Vietnam / Militares destacados / Le Duc vida de Gandhi caracterizouse pola súa sinxeleza, por
Tho; Ngo Dinh Diem; William Westmoreland. regresar á tradición hindú tanto na vestimenta como na
Guerra de Vietnam/ Líderes políticos / Ho Chi Minh; alimentación. Levou unha vida marcada pola non
Nguyen Van Thieu; Kennedy; Johnson; Nixon. violencia.
METODOLOXÍA 11-23
c) En 1894 entrou no mundo da política para poder 6. FONTES GRÁFICAS. CARICATURAS...
defender os dereitos do pobo hindú. Foi presidente do
En primeiro lugar, a modo de exemplo, o mestre esco-
Partido Indio do Congreso de Natal. Foi encarcerado
llerá unha caricatura da web para traballar entre todos.
por pór resistencia mediante a desobediencia civil á lei
de rexistro que obrigaba todos os indios a inscribirse Seguidamente, darémoslles uns minutos aos alumnos
nun rexistro especial coas súas pegadas dactilares. para que a observen detidamente e pensen no seu
significado e o seu contexto histórico.
d) En 1930 protagoniza outro movemento coñecido como
a Salt Satyagraha ou a marcha do sal coa finalidade de Despois, empezaremos a analizala entre todos:
conseguir a independencia da India. O seu obxectivo
O primeiro será traducir o texto e o título da caricatura
foi boicotear o monopolio británico no comercio do sal
para comprender toda a súa información.
mediante a postura de non violencia.
Acto seguido, fixarémonos na data para poder
e) Gandhi xogou un papel fundamental para a
relacionala co seu contexto histórico.
independencia da India xa que conseguiu unha
concienciación do pobo hindú para obter dereitos como Por último, describiremos a escea, identificaremos os
cidadáns e poder conseguir o control do seu país.. personaxes e finalmente, realizaremos un pequeno
Despois da independencia da India propúxose a debate para discutir as súas posibles interpretacións.
partición do territorio entre hindús e musulmáns. Esta
Unha vez realizada a primeira análise conxuntamente,
situación provocou conflitos armados entre os dous
por parellas, escollerán unha caricatura e analizarana
bandos. Gandhi empezou movementos de non
seguindo os pasos traballados.
violencia para apaciguar o conflito pero desencadeou
unha maior ira dos máis radicais. Morreu asasinado por
un mozo hindú o 30 de xaneiro de 1948 RETOS NA REDE
f) Resposta personal Actividade persoal.
11-24 METODOLOXÍA
guerrilla, que contaba co apoio soviético e controlaba o
(Vén da páxina 11-3) Norte do país, e o exército francés, que tiña o soporte
estadounidense.
• A fotografía amósanos unha escea da independencia de
A guerra finalizou en 1954, coa derrota francesa, e
Indonesia en 1949. Os retratos dos antigos
consolidou a división entre o Norte, dirixido por un
gobernadores coloniais holandeses son retirados das
goberno comunista, e o Sur, cun réxime prooccidental.
dependencias oficiais.
Tras a retirada francesa, os EE.UU. enviaron un
• Libia, Arxelia, Kenia, República Democrática do continxente militar en apoio de Vietnam do Sur para
Congo, Angola. evita a reunificación do país baixo un réxime
comunista. Iniciouse entón unha nova guerra, na que
(Vén da páxina 11-5) EE.UU. empregou armas mortíferas e con elas
5. (Continuación) ... libre mercado. masacraron a poboación vietnamita.
A URSS e os países do Leste europeo tamén A denuncia dos métodos utilizados polo exército
estreitaron os seus vínculos. En 1949 fundou o norteamericano e a oposición dos mozos
COMECON, unha organización que lle ofreció axuda estadounidenses a enrolarse no exército provocaron un
ao bloque socialista, e en 1955 creouse unha alianza movemento de protesta contra a guerra nos EE.UU.
militar, o Pacto de Varsovia, que unía a URSS e os A pesar da súa superioridade militar, EE.UU. foi
países do Leste para garantir militarmente a seguridade incapaz de gañar a guerra e iniciou a súa retirada. En
e integridade do territorio comunista. 1975, as forzas norvietnamitas ocuparon o sur e
6. A expresión telón de aceiro, usada por Winston implantaron un réxime comunista.
Churchill, indica a fenda que dividiu o mundo en dous 4. O mapa amósanos o desenvolvemento da Guerra de
bloques antagónicos en conflito. Vietnam, que empezou en 1954 e terminou en 1975,
Resposta persoal. cuxo obxectivo era evitar a creación dun estado
comunista. Pódese visualizar o avance do Vietcong en
(Vén da páxina 11-7) 1975 até chegar a ocupar o territorio de Vietnam do
4. (Continuación) ... construción para evitar a fuxida dos Sur.
seus cidadáns. Tamén nos indica os obxectivos dos bombardeos
A frase “Ich bin ein Berliner” expresa o valor norteamericanos e a situación das bases deste país
simbólico da cidade dividida entre os dous bloques. tanto en territorio vietnamita como en países veciños o
cal amosa a implicación de toda a rexión (Laos,
5. Lonxitude do muro: 45 quilómetros dividindo a cidade Cambodja, Tailandia) no conflito de Vietnam.
en dúas; 115 quilómetros rodeando o Berlín Occidental
e separándoo da RDA. 5. Resposta persoal. Ademais de escoller unha opción os
alumnos deberán argumentala en base á información
Altura: de 2,5 a 3,6 metros.
traballada no epígrafe.
Sistema de portas: daban acceso ao outro lado do
muro, tecnicamente tamén territorio da RDA. Só
podían acceder o soldados de garda. (Vén da páxina 11-11)
Sistema de alarmas silenciosas: detectaban o contacto 4. En 1959, a guerrilla revolucionaria de Fidel Castro
co chan sen que os fuxitivos se decataran de que foran fíxose co poder en Cuba. A súa política de nacio-
descubertos. nalización dos recursos económicos provocou a
hostilidade do goberno de EE.UU., que declarou o
Muro de protección visual: primeira barreira do
boicot económico á illa.
complexo fronteirizo do muro.
A Unión Soviética ofreceulle a súa axuda ao réxime
Franxa da morte: zona fronteiriza na que os gardiáns
castrista e, en 1960, ambos países firmaron un tratado
do muro estaban autorizados a disparar contra calquera
de cooperación económica e militar, consolidando así a
que se adentrara nela.
aproximación cubana ao bloque comunista.
Disparos automáticos: activábanse ao detectar
O momento de máxima tensión viviuse en 1962 cando,
fuxitivos. Disparaban proxectís de aceiro con arestas
ante a ameaza de que a URSS instalaría mísiles
cortantes.
nucleares na illa, Kennedy ordenou o bloqueo naval de
(Vén da páxina 11-9) Cuba para impedir a chegada das pezas nucleares que
transportaban barcos soviéticos.
3. No territorio da colonia francesa de Indochina, ao
finalizar a Segunda Guerra Mundial iniciouse unha Finalmente, despois de días de angustia, Jruschov
longa guerra, primeiro contra Francia e logo contra os ordenou o regreso dos barcos que se dirixían cara a
Estados Unidos. Cuba e comprometeuse a retirar as armas nucleares.
Como contrapartida, o goberno de Kennedy levantou o
En 1945, as forzas comunistas do Vietminh, lideradas
bloqueo naval da illa.
por Ho Chi Minh, proclamaron a independencia.
Francia non a aceptou e iniciouse unha guerra entre a 5. Resposta persoal.
METODOLOXÍA 11-25
(Vén da páxina 11-13) Estado soberano.
Neste mapa aparecen os territorios autónomos
4. (Continuación)
palestinos establecidos en 1993 tras os acordos de
– A fase “norteafricana” (1951-1962), que Oslo. Os territorios responden á necesidade de crear un
involucrou a Libia, Marrocos, Túnez e Arxelia. territorio autónomo baixo a autoridade palestina. O
– A fase “subsahariana” (1955-1965). Nesta área a primeiro acordo de paz entre palestinos e israelís foi
descolonización tivo lugar sobre todo en Kenya e firmado en 1993, en Oslo. As condicións estipuladas
Nixeria (británicas), Mauritania, Madagascar e neste tratado foron o recoñecemento por parte dos
Guinea (francesas), e Congo (belga). palestinos, liderados por Yasser Arafat, do Estado de
Israel, que pola súa parte secundaba o plan de
– A fase “do cono sur de África” (1975-1993). Aquí autonomía limitada para Gaza e Cisxordania e se
desapareceron en 1975 as colonias portuguesas de postergaban a futuras negociacións o estatus da cidade
Angola e Mozambique; en 1990 Namibia; e de Xerusalén.
Sudáfrica, xa declarada independente polos colonos
brancos en 1961, mantivo un réxime de segregación Os territorios que conformaron a Autoridade Nacional
racial chamado apartheid até 1993. Palestina foron a Franxa de Gaza e parte de
Cisxordania.
Os maiores conflitos bélicos por obter a inde-
pendencia tiveron lugar nos seguintes países: Vietnam, 4. Resposta persoal. Hoxe en día o conflito palestino está
Arxelia, Angola, Madagascar e Mozambique. vixente xa que se mantén a loita entre o Estado de
Israel e os seus veciños os palestinos. Este conflito
(Vén da páxina 11-15) afecta sobre todo a poboación civil, e converte todo o
territorio de Oriente Medio nunha zona de permanente
3. (Continuación) uns acordos de paz entre as dúas inestabilidade ante as ondadas de ataques terroristas
potencias da zona: Israel e Exipto. A cambio da que loitan no conflito. Esta situación prexudica
península do Sinaí, Exipto recoñecía Israel como economicamente a zona.
11-26 METODOLOXÍA
TICHING WEBS
http://www.tiching.com/23370 https://www.youtube.com/watch?v=TySoEHafTrI
http://www.dw.com/es/divisi%C3%B3n-de-Alemaia-durante-la-guerra-fr%C3%ADa-
1945-1989/a-2309746
http://www.tiching.com/79998 http://www.elmundo.es/internacional/vietnam/index.html
http://www.tiching.com/81671 http://www.loc.gov/exhibits/civilrights/images/cr0005s.jpg
http://www.publico.es/culturas/26201/rosa-parks-la-mujer-negra-que-desafio-a-la-
america-blanca
http://www.tiching.com/751313 https://www.youtube.com/watch?v=ou-iMK-M8RFM
http://www.tiching.com/751350 https://www.youtube.com/watch?v=nOAHe_HL4w4
http://iris.cnice.mec.es/kairos/ensenanzas/bachillerato/mundo/descolonizacion_01_01
.html
http://www.tiching.com/751357 http://www.mgar.net/africa/israel.htm
http://www.tiching.com/751367 https://www.youtube.com/watch?v=FPP3H9sZ-3o
http://www.tiching.com/751368 https://es.wikipedia.org/wiki/Revoluci%C3%B3n_indonesia
METODOLOXÍA 11-27
11-28 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 12
Capitalismo e comunismo: dous sistemas enfrontados
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 12-1
12 CAPITALISMO E COMUNISMO: DOUS SISTEMAS ENFRONTADOS
Páxs 252 e 253
INICIAMOS O TEMA
liderado polos Estados Unidos e o bloque
comunista encabezado pola URSS.
Que imos traballar?
– Os países capitalistas tiveron a época de maior
■ Nesta unidade os alumnos estudarán os se- desenvolvemento económico e social, que se viu
guintes contidos: freada pola crise enerxética iniciada en 1973.
– As diferenzas entre o bloque comunista e o – Os países comunistas tamén tiveron un
bloque capitalista. importante desenvolvemento económico e social,
– A construción dunha Europa unida. aínda que diversas causas os levaron ao colapso
nas décadas de 1980 e 1990.
– Do crecemento económico á crise enerxética.
Acto seguido, observaremos o mapa da división de
– O Estado do benestar. Europa e pedirémoslle ao alumnado que resolva a
– A loita das mulleres pola igualdade e a paridade. segunda actividade do apartado Que sabemos?
A continuación, fixarémonos nas fotografías do
– A evolución do bloque comunista.
supermercado estadounidense e do soviético e
– A crise do mundo soviético. pedirémoslle ao alumnado que identifique as
diferenzas entre os dous modelos económicos que
– Dúas concepcións da arte: EEUU e a URSS.
se derivan delas.
Introducimos o tema Para finalizar que realicen a terceira actividade do
apartado Que sabemos?
■ En primeiro lugar, leremos o texto, anotaremos as
ideas principais, fixarémonos na imaxe da esquerda
e resolveremos a primeira pregunta do apartado Que
sabemos?
– Desde 1945 até 1991, o mundo estivo dividido en
dous bloques antagónicos: o bloque capitalista,
12-2 METODOLOXÍA
Páxs 252 e 253

■ Páx. 253. Ler e comprender o texto sobre o bloque Para obter máis información sobre que foi o Telón de
capitalista e o bloque comunista e contestar de forma Aceiro, os alumnos e as alumnas poderán consultar o
individual as preguntas propostas. discurso de Winston Churchill no seguinte enlace:
■ Act. 1, apartado Que sabemos? Utilizar as súas http://www.tiching.com/65640
habilida-des coa expresión escrita para contestar de
forma individual e correctamente a pregunta proposta. Unha vez que vexan o vídeo, poderán responder as
seguintes preguntas.
APRENDER A APRENDER
– Que personaxe aparece no vídeo? Cal é a súa
■ Páx. 252 e 253. Observar a liña do tempo e o mapa importancia?

desta dobre páxina e interpretar correctamente os datos
– Que anuncia no seu discurso?
neles representados.
– Que cidades cita Winston Churchill integradas no
■ Act. 2, apartado Que sabemos? Contestar de maneira
bloque soviético?
razoada a pregunta proposta.
– Busca máis información sobre a ruptura entre os
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR dous bloques. Expón o tema na clase.
■ Páx. 253. Amosar autonomía á hora de realizar de
DIXITAL
■ Páx. 252 e 253. Observar a liña do tempo e os mapas
e obter correctamente todos os datos neles represen-
tados.
Dous modelos de sociedade Páxina 253

■ Neste tema estudaremos dous modelos de sociedade • As diferenzas ideolóxicas entre os dous bloques son
antagónicos: o capitalista e o comunista. que o bloque capitalista se rexía por unha orde social
Podemos formularlle estas cuestións ao alumnado para baseada na liberdade económica e a propiedade
reflexionar sobre os valores inherentes a ambos modelos: privada, e por un réxime político asentado na
– Que riscos pode supor un modelo económico como o democracia liberal. Pola súa parte, o bloque soviético
americano, baseado nun consumo masivo? seguía a ideoloxía do socialismo, caracterizada pola
colectividade da vida social e económica e un réxime
– No modelo soviético só estaba permitido o Partido
político marcado polo control totalitario do Partido
Comunista. Que riscos pode implicar a falta dun
Comunista.
sistema multipartido nas prácticas do goberno?
• A URSS estendeu a súa influencia por Europa
■ Tamén veremos como durante a segunda metade do Oriental tras a Segunda Guerra Mundial. Os acordos
século XX se desenvolveu o Estado do Benestar:
de Yalta estableceron a división do continente entre
– En que consiste? Por que é importante o seu unha zona de influencia occidental e outra de
mantemento para a sociedade? influencia soviética. Nestes países impúxose o sistema
político e económico soviético.
■ Finalmente, analizaremos o movemento sufraxista do
século XX e reflexionaremos sobre a situación actual da • O estilo de vida americano era un novo modelo de
muller respecto ao home en termos de igualdade. vida baseado no consumo masivo (electrodomésticos,
automóbiles, etc.), grazas á produción masiva de bens,
Libro Dixital á redución dos custos e ao aumento dos salarios e da
capacidade de compra de amplas capas da sociedade.
METODOLOXÍA 12-3
Páxs 254 e 255
1. QUE DIFERENCIABA O BLOQUE...
A. A hexemonía dos Estados Unidos... ■ Seguidamente, pasaremos a ler o texto deste

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e apartado e anotaremos as ideas principais no encerado:
preguntaremos: – O modelo económico dos países comunistas
– Como quedou organizado o mundo posterior á baseábase na propiedade estatal, o dirixismo
Segunda Guerra Mundial? económico do estado e a planificación centralizada.
A continuación, leremos o texto do epígrafe e os cadros – Entre 1950 e 1970 estes países, que partían dun nivel
de texto O crecemento económico, O American way of económico moi baixo, conseguiron elevadas taxas de
life, O bipartidismo e As desigualdades sociais e crecemento e melloraron o nivel de vida da
observaremos as fotografías que os acompañan. poboación.
Anotaremos as ideas principais no encerado:
– Os elementos que levaron ao colapso o sistema
– EEUU. exercía a hexemonía económica no bloque soviético foron: un sistema político autoritario, a falta
occidental. de liberdades, o exceso de burocracia e a ineficacia
económica
– O American way of life baseábase na abundancia de
produtos e no consumo masivo. Logo leremos os cadros de texto Un crecemento
desequilibrado, Partido único e nomenklatura e Os
– O sistema político estadounidense baseábase na avances do sistema: observaremos a táboa A produción
alter-nancia de dous partidos, o demócrata e o industrial na URSS e a pintura de Deineka e fixarémonos
republicano. na diferente tipoloxía de información que proporcionan...
– As fortes desigualdades económicas deixaban fóra do Todo isto serviranos para responder o exercicio 3.
sistema os sectores sociais máis débiles. Pedirémoslles aos alumnos que desenvolvan
especialmente a segunda parte do exercicio a modo de
Para sintetizar o traballado neste epígrafe, resolveremos
síntese.
os exercicios 1 e 2.
■ Finalmente, con toda a información recollida neste
B. A URSS, líder do mundo comunista apartado, resolveremos o exercicio 4. Podemos formular
12-4 METODOLOXÍA
Páxs 254 e 255

■ Act. 1. Describir coas súas propias palabras as razóns Os alumnos e as alumnas poderán obter máis infor-
que levaron os EEUU. a erixirse en líder do mundo mación sobre os bloques comunista e capitalista no
capitalista tras a Segunda Guerra Mundial. seguinte enlace:
■ Acts. 1-4. Utilizar o vocabulario adecuado para http://www.tiching.com/751081
Unha vez que consulten o texto, poderán contestar estas
■ Act. 2. Observar un esquema sobre o – Describe as principais características do mundo

desenvolvemento económico entre 1945 e 1973 e capitalista e do mundo comunista.

analizar os datos para contestar correctamente a – Que caracterizaba o modelo económico dos países
pregunta. do bloque occidental? E o dos países comunistas?
■ Acts. 4. Contestar as preguntas de forma razoada, Os alumnos poderán resolver as actividades auto-
relacionando diversos coñecementos adquiridos nesta correctivas que se propoñen ao finalizar cada un dos
unidade. apartados do recurso.
■ Acts. 3. Sintetizar os contidos traballados nesta páxina

sobre as características políticas, económicas e sociais
do sistema soviético.

• Unha elevada taxa anual de crecemento próxima ao
Páxinas 254 e 255 5%.
1. A hexemonía americana baseábase na súa potencia • A consolidación de grandes empresas multinacio-
económico-militar e no seu prestixio político. Até 1953 nais, que estendían os intereses americanos por todo
predominaron o intervencionismo estatal e as leis o mundo.
sociais; despois produciuse un xiro conservador. A partir • O papel do dólar como moeda de referencia das
de 1960 entrou en crise a superioridade americana; transaccións internacionais e a conversión da Bolsa
realzáronse a economía e a tecnoloxía, e tomáronse de Nova York na máis potente do mundo.
medidas para paliar as desigualdades sociais e raciais.
A economía norteamericana aumentou máis do dobre 3. O modelo económico e social soviético da posguerra
entre os anos 1950 e 1973. Neste período tamén caracterizábase por desembocar nun modelo
aumentaron os salarios e o consumo de enerxía. profundamente desequilibrado: dábaselle prioridade á
As causas foron: a superioridade económica, militar e industria pesada para desenvolver a industria
tecnolóxica; o aumento do seu prestixio político tras a armamentística en detrimento da de consumo.
vitoria da Segunda Guerra Mundial, e a inexistencia de As melloras do nivel de vida efectuadas eran a garantía
competencia posto que a maioría dos países se estaban para todos os cidadáns da seguridade social, as pensións,
recuperando dos efectos da guerra. as vacacións pagas, a vivenda ou a educación, así como
o dereito ao traballo.
2. A hexemonía da economía norteamericana sustentábase Porén, un sistema político autoritario, a falta de
en: liberdades, o exceso de burocracia e a ineficacia
• Unha elevada produtividade grazas á súa económica supuxeron un crecemento económico e un
superioridade tecnolóxica, a un alto nivel de nivel de vida máis limitado que o dos países occidentais,
investimetod, á produción en cadea e aos baixos o que provocou o crecente descontento da poboación e o
prezos das materias primas e da enerxía. progresivo colapso do sistema.
METODOLOXÍA 12-5
Páxs 256 e 257
2. A CONSTRUCIÓN DUNHA NOVA...
Os primeiros pasos cara á colaboración... desenvolvendo o exercicio 2.

Logo continuaremos formulando preguntas sobre o texto:
■ Para empezar, leremos o texto do apartado e
anotaremos no encerado as seguintes preguntas: – Cales eran os eixes principais da política económica
común?
– Que feito fixo que algúns gobernos europeos tomara
conciencia da necesidade da unidade europea? – Que quere dicir que a realización das políticas
comunitarias se baseaba nunha transferencia de
– Cales foron as primeiras etapas cara á colaboración competencias dos Estados cara á CEE?
europea? Que países participaron?
– Como se elaboraba o orzamento comunitario? Como
Acto seguido, observaremos a caricatura de Plantu e
se utilizaba?
proporemos a resolución do exercicio 1.
Acto seguido, observaremos o mapa A ampliación da
O Tratado de Roma e a creación da CEE Europa comunitaria e resolveremos o exercicio 3.
■ Continuaremos coa lectura do epígrafe e anotaremos ■ Proseguiremos co apartado As institucións

as ideas principais no encerado: comunitarias. Leremos o texto introdutorio e
formularemos a seguinte pregunta:
– O Tratado de Roma (1957) creou as primeiras institu-
cións comunitarias: CEE e EURATOM. – Que quere dicir que os países membros delegaron
unha parte da súa soberanía nas institucións
– Os obxectivos eran a abolición das barreiras supranacionais?
alfandegarias, a libre circulación de mercadorías,
servizos e capitais entre os países membros e o A continuación, centraremos a atención no gráfico O
desenvolvemento dunha política económica común. orzamento comunitario e resolveremos o exercicio 4.
Logo traballaremos sobre o esquema Os órganos de
Seguidamente pedirémoslles aos alumnos que sinteticen decisión da Europa Unida e desenvolveremos o exercicio
os primeiros pasos no proceso de constitución da CEE 5 a modo de síntese do apartado.
12-6 METODOLOXÍA
Páxs 256 e 257

■ Act. 1. Interpretar o contido da caricatura de Plantu e Os estudantes encontrarán información sobre o Tratado
relacionalo cos aspectos que conduciron algúns de Roma e os avances na integración europea
dirixentes europeos a propor a conveniencia dunha unión consultando o seguinte enlace:
de países europeos.
■ Act. 3. Analizar a información representada nun mapa
e contestar de forma individual a pregunta proposta. Cando terminen de consultar esta páxina, poderán
■ Act. 4. Interpretar a información contida nun gráfico e – Que dúas comunidades se instituíron coa firma do
analizala para contestar as preguntas propostas. Tratado de Roma?

■ Act. 5. Interpretar a información dun esquema sobre – Cal era o principal obxectivo político deste Tratado?
os órganos de decisión europea e sintetizar os datos que Que foi o que se creou na práctica?
se recollen. – Que era o Mercado Común?
– Cal foi o principal problema político co que arrancou a
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA
CEE? Por que razóns se negaban os británicos a
■ Act. 4. Analizar e comprender os datos cuantitativos entrar na CEE?
recollidos nunha táboa sobre o orzamento comunitario .
– Que países integraron a “Europa dos Nove”?
– En que ano ingresou España na CEE?
 A Actividade de Ampliación 1 será útil para que os alum-
nos coñezan mellor o proceso de construción europea
tras a Segunda Guerra Mundial.

Tratado de Roma, onde se estableceron os puntos para
Páxinas 256 e 257 crear a Comunidade Económica Europea (CEE) e así
fomentar a libre circulación de bens entre os países
membros.
1. Despois da Segunda Guerra Mundial, nun contexto
marcado pola loita entre os Estados Unidos e a URSS e
pola internacionalización da economía, os europeos 3. En 1948 entrou en vigor o Benelux, unión alfandegaria
establécense como obxectivo a necesidade de formar formada por Bélxica, Holanda e Luxemburgo. En 1951
unha integración europea para poder conseguir un lugar estes países firmaron un tratado con Alemaña, Francia e
entre as grandes potencias. Esta integración xorde a raíz Italia para formar a Comunidade Europea do Carbón e
de analizar que tras a Segunda Guerra Mundial a do Aceiro que asentaba as bases da organización
influencia de Europa no mundo estaba moi debilitada. comunitaria posterior. En 1957, os mesmos países
firmaron o Tratado de Roma, onde se creaba a
Comunidade Económica Europea e a Comunidade da
2. Unha vez que se establece a necesidade de formar unha
Enerxía Atómica coa finalidade de ter unha unidade
integración europea para fortalecer a influencia de
económica e política. En 1973 adhírense Gran Bretaña,
Europa no mundo, xorden diferentes organismos que
Irlanda e Dinamarca, máis tarde, en 1981, Grecia, e en
fomentan a cooperación e a unión entre os países
1986, España e Portugal. En 1995 incorporáronse
europeos, como a Organización para a Cooperación e o
Suecia, Austria e Finlandia, formando a Europa dos 15.
Desenvolvemento Económico (OCDE), organismo con-
sultivo para temas políticos, sociais e culturais, ou a
Comunidade Económica do Carbón e do Aceiro (CECA) 4. O orzamento da CEE se formaba a partir dos ingresos
para unir economicamente Francia e a República Federal monetarios que realizaban os Estados membros. Este
de Alemaña, á que se engadiron Italia, Bélxica, os Países presuposto actuaba como unha forma redistribuidora da
Baixos e Luxemburgo. O resultado desta última riqueza, porque os países con maior renda achegaban
organización foi tan exitoso que os países que a máis para axudar ao crecemento dos menos avanzados.
formaban crearon outros proxectos para fortalecer a
economía. Así, o 25 de marzo de 1957 asinouse o
METODOLOXÍA 12-7
Páxs 258 e 259
3. DO CRECEMENTO ECONÓMICO...
A idade dourada do capitalismo (1950-1973) – Que factores posibilitaron o liderado económico

■ En primeiro lugar fixarémonos na gráfica O mundial dos EEUU.?
crecemento económico nos EEUU. como punto de – En que se baseou o crecemento económico da
partida para a análise deste primeiro apartado. Despois Europa Occidental?
leremos o texto do epígrafe e formularemos as ideas
principais: – Cal é a principal característica do crecemento
económico xaponés?
– Entre 1950 e 1973 os países capitalistas viviron unha
época de gran prosperidade económica, que terminou A continuación resolveremos o exercicio 2.
coa crise do petróleo de 1973. ■ Seguidamente traballaremos o epígrafe Por que o
– Este crecemento fundamentouse no elevado petróleo desencadeou unha crise económica? Empeza-
consumo de enerxía e de materias primas a baixo remos lendo o primeiro parágrafo de texto, comparándoo
prezo, as novas tecnoloxías e a produción en masa. co gráfico O prezo do petróleo e preguntaremos:
– Todo isto posibilitou a consolidación da sociedade de – En que momentos se produce un aumento do prezo
consumo e estes países alcanzaron o nivel de vida do petróleo?
máis alto da súa historia. – Con que feitos históricos o podemos relacionar?
Tras observar a fotografía Publicidade... responderemos
Continuaremos coa lectura dos outros dous parágrafos e
os exercicios 1 e 3.
compararémolo cos gráficos Evolución do PNB... e
Aumento do paro.... e preguntaremos:
Os líderes do crecemento: EEUU., Europa...
■ Proseguiremos coa lectura do texto do epígrafe. – Hai algunha relación entre a evolución de PNB e a do
paro?
Fixarémonos no gráfico Taxas de crecemento anual para
comparar a evolución dos EEUU., Europa e Xapón. , e Como síntese das ideas traballadas, pedirémoslles aos
formularemos as seguintes preguntas: alumnos que realicen o exercicio 4.
12-8 METODOLOXÍA
Páxs 258 e 259

■ Acts. 1-4. Utilizar as súas habilidades coa expresión Para analizar as características do estilo de vida
escrita para contestar de maneira individual e correc- norteamericano, os alumnos e as alumnas poderán
tamente as preguntas propostas. con-sultar o seguinte enlace:
■ Acts 3. Xustifica, utilizando as súas palabras, a cualifi- http://www.tiching.com/80011
cación de idade dourada do capitalismo ao período
comprendido entre 1950 e 1970. Despois de ler o texto, deberán contestar as seguintes
preguntas propostas:
APRENDER A APRENDER – En que consistía o “american way of life”? Que dous
■ Act. 4. Observar e interpretar a información elementos eran imprescindibles para fomentar este

estilo de vida?
representada en varios gráficos sobre a crise do petróleo
para contestar correctamente as preguntas propostas. – Xunto ao consumismo, que outros valores difundía
este estilo de vida?
■ Acts 2. Identificar os principais trazos do sistema
económico xaponés e como chegou a se converter na – En que consiste a sociedade de consumo? Que dous
segunda potencia económica mundial. elementos axudaron a estendela?
– Que foi a cultura beat?
■ Acts. 1-4. Amosasr autonomía á hora de realizar de

 A Actividade de Reforzo 2 servirá para que os alumnos
revisen as causas e as consecuencias da crise económica
de 1973.
3. Consideramos o período 1950-1973 como a “idade

sobre os obreros era de protección, a cambio de que éstos fuesen menos reivindicativos.dro; Goya; Fernando, príncipe de
Páxinas 258 e 259 dourada
Asturias; María Josefa de Borbón, hermana do rei; unha figura femenina coa carado capitalismo” porque neste período, a
vuelta,.
poboación dos países capitalistas avanzados alcanzou o
1. A recuperación económica da posguerra foi seguida nos
nivel de vida máis alto da súa historia e consolidouse a
países capitalistas de case tres décadas de gran
“sociedade de consumo”, baseada no continuo
crecemento económico, que se coñecen como a “idade
crecemento da produción e do consumo.
dourada do capitalismo” (1950-1973).
Este crecemento fundamentouse sobre o elevado 4. En 1973, no contexto da guerra árabe-israelí, e como
consumo de enerxía (petróleo) e de materias primas a arma política, os países árabes produtores de petróleo,
baixo prezo. Ademais, as novas tecnoloxías permitiron a organizados na OPEP, cuadriplicaron o prezo do barril,
produción a grande escala, a mellora da produtividade e que continuou aumentado nos anos seguintes.
a redución do custo de produción e do prezo de venda O petróleo eixou de ser unha enerxía barata e isto tivo
Todo isto permitiu o aumento de salarios e o consumo un grande impacto sobre a economía mundial. O
masivo de bens e servizosd. aumento do prezo do combustible repercutiu na suba dos
custos de produción, no aumento da inflación e na
2. Xapón converteuse, en menos de vinte anos, na segunda
diminución da demanda. Ademais, como o prezo do cru
potencia económica mundial, grazas a alcanzar unha
estaba establecido en dólares, os países que debían
taxa de crecemento anual superior ao 10%, a máis
importar o petróleo aumentaron os seus déficits
elevada de todos os países capitalistas. O crecemento
comerciais, co consecuente crecemento da débeda
xaponés caracterizouse polo elevado investimento e a
exterior.
innovación tecnolóxica, así como pola abundancia de
man de obra cunha escasa cobertura social. Esta conxuntura freou o crecemento económico das
décadas anteriores e o PNB dos países occidentais caeu
Todo isto permitiu unha produción masiva de bens,
en picado. Moitas empresas quebraron e o paro alcanzou
sobre todo de bens de elevada tecnoloxía (electrónica,
cifras moi elevadas.
informática, robótica, etc.), e con baixos custos de
produción. A competitividade dos seus produtos
convirteu o Xapón no primeiro exportador mundial.
METODOLOXÍA 12-9
Páxs 260 e 261
4. QUE É O ESTADO DO BENESTAR?
A. A intervención do Estado imaxe e resolveremos a actividade 2.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e B. Os piares do Estado do Benestar

preguntaremos:
■ Despois de ler o texto do epígrafe anotaremos as
– Que fixo posible a implantación e desenvolvemento ideas clave no encerado e resolveremos a actividade 3:
do Estado do benestar? – O Estado do benestar garántelles aos cidadáns as
– En que consiste? prestacións sociais básicas.
Acto seguido leremos o texto do epígrafe e anotaremos – A educación obrigatoria e a sanidade como un
as ideas principais e resolveremos a actividade 1: principio universal e gratuíto son dous piares do
Estado do benestar.
– Na década de 1960, os partidos socialdemócratas
– A seguridade social, fundamentalmente as pensións
defenderon a intervención do Estado na economía
de xubilación, e os servizos sociais son os outros
para fomentar políticas que axudasen a diminuír a
piares básicos.
desigualdade, a regular o mercado ou impedir a espe-
culación. Acto seguido, fixarémonos no mapa A protección... e
– O Estado implementou políticas sociais para garantir
servizos públicos universais e prestacións sociais, e ■ Acto seguido, leremos o texto Suecia, un modelo... e
fomentar a cohesión social. realizaremos a actividade 5:
Finalmente, compararemos o modelo do benestar
– O aumento do sector público e o crecemento da
nórdico e español a partir dos datos que aparecen no
Administración xerou numerosos postos de traballo
cadro O modelo do... e pedirémoslles ao alumnado que
■ En acto seguido, observaremos o esquema O describan as principais diferenzas.
funcionamento... e pedirémoslle ao alumnado que describa Para finalizar, realizaremos o exercicio 6 co fin de
a función do Estado na xestión dos gastos e dos ingresos. analizar a posición do gasto en protección social de
Logo, leremos o texto A fiscalidade..., fixarémonos na España en relación ao resto dos países europeos.
12-10 METODOLOXÍA
■ Act. 5. Ler e comprender a información recollida nun
Páxs 260 e 261

Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
texto e contestar, utilizando o vocabulario adecuado, as información sobre o estado de benestar consultando
preguntas propostas. o seguinte enlace:
■ Acts 1-6. Expresar por escrito correctamente a
resposta ás preguntas propostas.
APRENDER A APRENDER propostas:
■ Act. 2 e 4. Interpretar a información recollida en
– Que é o Estado do benestar?
mapas e esquemas para contestar de forma individual as
preguntas propostas. – Cando se orixinou a idea de Estado de benestar?

■ Act. 5. Ler e analizar a información dun texto e – Cales son os tres elementos relevantes para o
elaborar razoadamente unha opinión persoal. Estado de benestar que cita o recurso?
■ Act. 6. Desenvolver o gusto pola aprendizaxe continua – Cita algunhas das principais cuestións que regula o
realizando unha pequena investigación. Estado do benestar.
DIXITAL – Cres que o Estado de benestar é un modelo vixente
■ Act. 6. Consultar un enlace Tiching sobre o PIB que na actualidade?
destina España para as prestacións sociais e responder
de maneira individual a pregunta proposta.
RECURSOS DIDÁCTICOS DE LA GUÍA

 Na Actividade de Reforzo 3, os alumnos deberán
explicar en que consiste o Estado do Benestar e as súas
principais características.

garantan as prestacións sociais básicas:
Páxinas 260 e 261 • A educación, obrigatoria e gratuíta nas primeiras
etapas, e subvencionada nos niveis superiores.
1. Na década de 1960, os partidos socialdemócratas
europeos defenderon que o Estado podía facer unha • A sanidade, como un principio universal e gratuíto,
xestión mellor que o libre mercado, intervindo na aínda que nalgúns lugares de Europa o cidadán debe
economía para fomentar políticas que axudasen a contribuír parcialmente a financiar o seu custo.
diminuír as desigualdades sociais. Deste xeito, o Estado • A seguridade social, fundamentalmente as pensións
asumía un papel protagonista nunha parte importante da de xubilación, que varían en función das cotizacións
economía. Tamén interviña na regulación do mercado, realizadas polos traballadores, e os seguros que
lexislando para impedir os movementos especulativos, atenden diferentes situacións (orfandade, viuvedade,
as situacións de monopolio e outras practicas abusivas, enfermidade, etc.).
fomentando a cohesión social a través de políticas de • Os servizos sociais, que son axudas destinadas a
protección social. cubrir necesidades de certos colectivos menos
2. O Estado do Benestar consiste na intervención dos favorecidos. Neste punto destaca a atención ás
poderes públicos na vida económica e social para persoas dependentes.
regular unha distribución máis equitativa da riqueza e 4. Do 40 ao 45% do PIB: Finlandia, Suecia, Dinamarca,
garantirlles a todos os cidadáns unhas condicións de Alemaña, Austria, Luxemburgo, Francia, Italia.
vida dignas.
Do 35 ao 40% do PIB: Reino Unido, Irlanda, Países
A posta en práctica destas políticas sociais aséntase nun Baixos, Bélxica, España, Portugal, Polonia. Bulgaria.
aumento da fiscalidade e nas políticas redistributivas
destes impostos. O Estado debe recadar impostos, que os Do 30 ao 35% do PIB: Estonia, Letonia, Lituania,
cidadáns pagan en proporción á súa riqueza, e debe Chequia, Eslovaquia, Hungría, Romanía, Eslovenia,
destinar parte deles a atender as necesidades sociais de Croacia, Grecia.
toda a poboación. Do 25 ao 30% do PIB: Chipre.
3. O Estado do Benestar descansa sobre catro piares que (Segue na páxina 12-27)
METODOLOXÍA 12-11
Páxs 262 e 263
5. AS MULLERES, A LOITA POLA IGUALDADE...
A. Nas leis e nos costumes – Cal é a porcentaxe de acceso das mulleres a todos os
niveis de ensino en España?
recordaremos o papel das sufraxistas na loita polo – Cales son os obstáculos no mercado laboral para as
dereito ao voto feminino e a repercusión da incorporación mulleres?Existen diferenzas nos salarios?
da muller ao traballo despois da Segunda Guerra Mundial Acto seguido fixarémonos na gráfica Taxa bruta... e
estudados en unidades anteriores: pedirémoslle ao alumnado que a describan.
Acto seguido, realizaremos a actividade 1.
C. Na política e na toma de decisións
■ A continuación, leremos o texto do epígrafe,
■ A continuación, leremos o texto e formularemos as
realizaremos a actividade 6
– Cal é o nivel de participación das mulleres nos postos
– A Constitución de 1978 consagrou a igualdade entre
de toma de decisións?
ambos xéneros e leis posteriores protexeron a
maternidade, a conciliación da vida familiar e laboral e – Que medidas se tomaron para melloralo?
actuaron contra a violencia de xénero.
Acto seguido, fixarémonos no cadro Altos cargos… e
– No ano 2007, a Lei para a Igualdade Efectiva entre pedirémoslle ao alumnado que realice un gráfico de
Homes e Mulleres aspiraba a facer real o principio de barras a partir os datos e que os interpreten.
oportunidades.
D.Existe un teito de cristal para as mulleres?
Posteriormente, leremos o texto Os movementos …,
observaremos a imaxe Celebración do Día... e ■ A continuación leremos o texto e introduciremos o
resolveremos a actividade 3. concepto Teito de cristal, fixarémonos no gráfico e
resolvemos as actividades 2 e 4.
B. Na educación e no traballo
Para terminar, resolveremos a actividade 5 a modo de
■ Leremos o texto e formularemos as seguintes preguntas: síntese.
12-12 METODOLOXÍA
Páxs 262 e 263

■ Acts. 1, 3, 4, 5 e 6. Utilizar o vocabulario adecuado Os estudantes poderán obter máis información sobre a
visto neste apartado sobre a situación das mulleres para desigualdade en España entre xénero e traballo
contestar correctamente as preguntas. doméstico consultando o seguinte enlace:
■ Act. 3. Explicar que propuxeron os movementos http://www.tiching.com/751052
feministas das décadas de 1960 e 1970.
Despois da lectura deste artigo poderán contestar as
APRENDER A APRENDER
– A que lle atribúe este artigo a desigualdade de
■ Act. 2. Observar e interpretar a información recollida
xénero no traballo doméstico en España?
nestas páxinas para contrastala coas desigualdades

existentes actualmente na vida cotiá. – Que conclusións poden extraerse do Gráfico 1 no
que se comparan as horas diarias de traballo
■ Act. 4. Interpretar un esquema sobre o teito de cristal doméstico que empregan homes e mulleres?
e contestar as preguntas que se propoñen.
– Que relación establece o artigo entre as horas
DIXITAL dedicadas ao traballo doméstico por homes e
mulleres e o seu perfil laboral?
■ Act. 5. Consultar un enlace Tiching sobre a diferente
situación das mulleres en distintas épocas e realizar unha – Que medidas propón o texto para reducir a
entrevista a mulleres da familia de dúas xeracións desigualdade entre homes e mulleres no traballo
diferentes. doméstico? Explica que outras medidas
implementarías ti para reducir esta desigualdade de
xénero.
 Na Actividade de Ampliación 2, o alumnado deberá
explicar de forma argumentada a situación da muller na
sociedade actual.

moito menor á dos homes.
Páxinas 262 e 263 3. Os movementos feministas das décadas de 1960 e 1970
formularon un cambio revolucionario respecto ao que as
1. Resposta persoal. A modo de exemplo, o alumnado pode
mulleres esperaban de si mesmas e ao lugar que debían
responder que efectivamente as mulleres avanzaron na
ocupar na sociedade.
consecución da igualdade cos homes durante o século
XX, e sobre todo a partir da súa segunda metade, O dereito á súa propia sexualidade, a necesidade de
conseguindo diversos dereitos que as fixeron avanzar compartir as tarefas domésticas, a rebelión contra o
neste obxectivo, como por exemplo: maltrato e a opción de optar a todos os traballos ou
cargos en igualdade convertéronse nas principais
A Constitución de 1976 consagrou a igualdade entre
demandas esixidas polos colectivos de mulleres.
homes e mulleres e en 2007 aprobouse unha lei para
facer efectiva esta igualdade. Outros exemplos son o 4. A pesar do progreso considerable da paridade entre
acceso á educación superior, ou o progresivo acceso da homes e mulleres nas esferas educativa, laboral e
muller á dirección de empresas e ás institucións. política, e tamén nos ámbitos familiar e persoal, e do
establecemento dunha igualdade legal entre homes e
2. Actualmente segue sen existir unha repartición
mulleres, existe un teito de cristal, un obstáculo
equitativa nas tarefas domésticas entre home e muller, e
invisible que lles impide ás mulleres situarse nunha
isto supón que recaia sobre estas unha dobre xornada
igualdade real cos homes e acceder aos niveis máis altos
laboral.
no ámbito político, empresarial e académico, tanto no
A violencia de xénero continúa presente. sector público como no privado.
A incorporación das mulleres ao mercado laboral non se No debuxo aparece representado como un baleiro de
efectuou en condicións de igualdade e vense talento, unha perda de valor representado por esas
discriminadas tanto en responsabilidades profesionais mulleres que non logran acceder a eses niveis que teñen
como nos salarios. restrinxidos por ese “teito de cristal”.
A presenza de mulleres que ocupan postos directivos de 5. Resposta persoal.
responsabilidade a nivel político, económico e social é
METODOLOXÍA 12-13
Páxs 264 e 265
6. A EVOLUCIÓN DO BLOQUE COMUNISTA
As democracias populares da Europa ... Acto seguido, observaremos a imaxe Cartel… e

C. resolveremos a actividade 4.
■ Leremos o texto introdutorio, observaremos o mapa
As democracias... e realizaremos a actividade 1 A URSS, unha potencia inmobilista
■ A continuación, leremos o texto do epígrafe, ■ A continuación leremos o texto deste apartado,
anotaremos as ideas principais no encerado e anotaremos as ideas principais e realizaremos a
realizaremos a actividade 2: actividade 3:
– A vitoria da URSS tras a Segunda Guerra Mundial
– Nas chamadas democracias orientais o Partido
permitiulle expandir a súa influencia e converterse
Comunista instalouse no poder como partido único, e
nunha superpotencia económica e militar que lle
a oposición ou disidencia prohibidas.
disputou o dominio mundial aos Estados Unidos.
– A propiedade industrial e agraria pasou a mans do – Nikita Jrushov promoveu a desestalinización
Estado que dirixía a produción a través de plans intentando pórlle fin á represión indiscriminada e ao
quinquenais e que promovía unha rápida industria- culto a Stalin.
lización.
– Tras a súa caída en 1964, Breznev freou o proceso
– A URSS facilitou recursos económicos para potenciar reformista, aumentou a burocratización e instalou o
o desenvolvemento económico dos seus países inmobilismo político e o estancamento económico.
satélite, a través de organismos de cooperación como
■ A continuación leremos o epígrafe A expansión
o COMECON.
mundial.. e preguntaremos:
– O grao de desenvolvemento foi desigual a causa do – Que consecuencias tivo a adopción do modelo
diferente nivel de partida de moitos países. soviético en Cuba e na China?
– A imposición do modelo soviético encontrou oposición – Cal foi a influencia soviética nos países xurdidos da
en Hungría en 1956 e en Checoslovaquia en 1968. descolonización?
Ambos levantamentos foron sufocados pola Para terminar, fixarémonos no mapa A expansión
intervención do exército soviético. soviética e resolveremos a actividade 5.
12-14 METODOLOXÍA
Páxs 264 e 265

■ Acts. 2 e 3. Explicar, utilizando o vocabulario Para saber máis sobre a revolución cubana, os alumnos
adecuado, preguntas relacionadas coa evolución do consultarán o seguinte enlace:
bloque comunista.
■ Act. 4. Explicar, utilizando as súas palabras, a
influencia da descolonización e a Guerra Fría na Unha vez que lean o texto, deberán contestar as
expansión do comunismo en lugares como Cuba, a China seguintes preguntas:
ou algúns países de África. – Cales eran os reclamos da resistencia contra a
ditadura de Fulgencio Batista?
APRENDER A APRENDER
– Quen foron os líderes da revolución cubana?

■ Act. 1. Interpretar a información recollida nun mapa – En que consistiu a Reforma Agraria que comezou a
sobre as democracias populares en Europa para aplicar o goberno revolucionario?
– Que razóns levaron os Estados Unidos a illar Cuba e
■ Act. 4. Analizar a información recollida nun cartel de sometela a un bloqueo económico e marítimo?
propaganda soviético e explicar o seu simbolismo a
través das imaxes e cores que utiliza.
■ Act. 5. Observar e interpretar os datos representados

no mapa da expansión soviética para contestar as
preguntas que se propoñen.

■ Acts 1-5. Resolver de maneira individual autónoma as

oposición ou disidencia foi prohibida e perseguida, e
Páxinas 264 e 265 unha burocracia de afiliados ao partido fíxose coa
administración do país.
1. Tras a Segunda Guerra Mundial a influencia soviética A nivel económico, a propiedade agraria e industrial
estendeuse por Europa Oriental. Polonia, Checoslova- pasou maioritariamente a mans do Estado e a imitación
quia, Hungría, Bulgaria, Romanía, Iugoslavia, Albania e do modelo soviético, intentouse levar a cabo unha rápida
a República Democrática Alemá convertéronse en industrialización baseada na industria pesada. A
repúblicas populares. produción pasou a estar dirixida polo Estado a través de
plans quinquenais, que impuñan os ritmos de produción
O Pacto de Varsovia foi un acordo de cooperación
e os prezos.
militar firmado en 1955 pola URSS e as repúblicas
populares do Leste de Europa, co obxectivo de
3. Á morte de Stalin (1953) Jruschov promoveu a
contrarrestar a ameaza que supuña a OTAN.
desestalinización, intentando pórlle fin á represión
O COMECON estaba integrado pola URSS, Polonia, indiscriminada e ao culto a Stalin, para mellorar o nivel
Checoslovaquia, Hungría, Romanía, Bulgaria e Albania. de vida da poboación, estableceu novas medidas
O obxectivo de formar parte do COMECON era poder económicas co fin de aumentar a produción, sobre todo
integrar todos os países da área soviética dentro dun a agrícola. A política exterior baseouse na aplicación
mercado común para poder estar máis controlados por dunha coexistencia pacífica entre os bloques.
parte da URSS. Iugoslavia era un caso especial do
COMECON, xa que o goberno deste país iniciou unha 4. O cartel quere transmitir a mensaxe do carácter
forma orixinal de construír o socialismo diferente ás imparable do socialismo. O tren vermello lanzado a toda
directrices e intereses de Moscú. Por este motivo velocidade, supera a tartaruga capitalista en declive.
Iugoslavia tiña o título de país asociado ao COMECON.
5. O modelo soviético resultou atractivo para países sen
2. Nas repúblicas populares da Europa Oriental creáronse tradición democrática e con graves problemas...
sistemas políticos similares ao da URSS. O partido
Comunista instalouse no poder como partido único, toda (Segue na páxina 12-27)
METODOLOXÍA 12-15
Páxs 266 e 267
7. A CRISE DO MUNDO SOVIÉTICO
O estancamento económico preguntarémoslles aos alumnos:
■ Leremos o texto introdutorio e preguntaremos: – Que servizos garnatía o sistema comunista para toda
a poboación? Que problemática supuña?
– Que situación económica tivo a URSS mentres se
erixía como a segunda potencia militar do mundo? – Cales eran as causas desta situación?Por que o
Estado soviético se converteu nunha xerontocracia?
■ A continuación leremos o texto e anotaremos as ideas
principais no encerado: Observaremos a imaxe Caricatura sobre a falta de... e
– A principios de 1970, a economía da URSS comezou
a estancarse a causa do custo da defensa do bloque ■ A continuación, leremos o epígrafe A Perestroika, un
socialista, que obrigaba ao mantemento do aparato proxecto reformista e resolveremos a actividade 5:
militar e da industria armamentística. – En 1985, Gorbachov accedeu ao poder e puxo en
– O modelo estatalizado supuxo baixos niveis de marcha un programa de reformas: a perestroika
produtividade e un retraso tecnolóxico que se viu (reconstrución) e a glasnost (transparencia).
agravado pola recesión económica mundial de 1973. – Os principais campos de actuación foron o político, o
– A reconversión tecnolóxica e empresarial dos países económico, o reequilibrio das relacións entre as
occidentais para saír da crise evidenciou o colapso do repúblicas soviéticas, e un mellor entendemento con
sistema soviético. Occidente e os países socialistas.
Despois, fixarémonos na táboa Taxa anual… e rea- Acto seguido, observaremos as imaxes As reformas... e
lizaremos a actividade 2. Logo, leremos o texto O Selo...,e pedirémoslle ao alumnado que as describan.
colapso do sistema soviético. e pedirémoslle ao Logo, leremos o texto A problemática... e realizaremos a
alumnado que sintetice a situación que describe. actividade 1.
Para finalizar, recuperaremos a lectura dos dous textos
O descontento social
de Gorbachov e realizaremos a actividade 4. a modo de
■ A continuación leremos o texto deste apartado e síntese.
12-16 METODOLOXÍA
■ Acts. 1-5. Utilizar as súas habilidades coa expresión
Páxs 266 e 267

Para ampliar coñecementos sobre o estancamento
escrita para contestar de forma individual e correctamente económico da era de Breznev na URSS, os alumnos
as preguntas propostas. consultarán o seguinte enlace:
■ Act. 4. Ler e comprender os dous textos de Gorbachov
e contestar correctamente as preguntas.
■ Act. 2. Analizar a información deste apartado e – A que se refire refiereo texto cando fala de
explicar as razóns polas que o sistema soviético entrou involución?
en colapso na década de 1980.

– Cales foron os principais problemas estruturais que
■ Act. 3. Observar unha caricatura e analizar a
revelou o estancamento da economía nestes anos?
información que recolle para contestar a pregunta
proposta. Busca información sobre que foi a doutrina de
■ Act. 4. Sintetizar a información que proporcionan dous “soberanía limitada” que impuxo Breznev en relación aos
países “satélite”.
textos de Mijail Gorbachov.
– Que cres que quere dicir a frase “a URSS estaba
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS gobernada por unha xerontocracia”?
■ Acts 3. Valorar a caricatura da actividade como obra
de arte e analizala desde unha perspectiva histórica.

 A Actividade de Reforzo 1 permitiralle ao alumnado
revisar as causas da crise do mundo soviético a partir
da lectura dun texto de Mijail Gorbachov.

innovación tecnolóxica. Todo isto supuxo o colapso
Páxinas 266 e 267 económico, científico e tecnolóxico do sistema soviético
e o aumento da fenda respecto aos países occidentais.
1. Gorbachov atribúelle os problemas da economía No aspecto político, o sistema de partido único, a
soviética á corrupción e á ineficacia, que provocan, por represión de toda disidencia e a negación das liberdades
exemplo, que un dos maiores produtores do mundo de democráticas comezaron a racharse por falta de apoi
cereais deba comprarlle ao exterior o gran que necesita osocial. Ademais, a falta de renovación dos dirixentes
para alimentar a súa poboación, ou que, a pesar de comunistas, convertiu o Estado soviético nunha
contar cun elevado número de médicos, o sistema verdadeira xerontocracia, cada vez máis burocratizada,
sanitario padeza insuficiencias cada vez maiores. ineficiente e afastada da realidade social.
Gorbachov tamén se refire á contradición existente entre A t´boa da taxa de crecemento amosa a debacle da
o éxito da alta tecnoloxía soviética (no campo espacial, economía soviética entre 1970 e 1979, cunha caída moi
por exemplo), e a súa insuficiencia na súa aplicación aos substancial de todos os indicadores.
bens de consumo.
3. A caricatura denuncia o desequilibrio da economía
2. O colapso do sistema soviético prodúcese a partir de tres soviética, centrada na industria pesada pero incapaz de
elementos: o estancamento económico, o baixo nivel de promocionar bens de consumo básicos para a poboación.
vida da poboación e a falta de liberdades. Todo isto
conduciu a un descontento social que puxo en cuestión o 4. Á súa chegada ao poder Gorbachov denuncia os
sistema. problemas económicos da URSS: ineficacia, corrupción,
incapacidade de atender as necesidades da poboación,
A nivel económico, o mantemento do gasto en defensa,
baixa produtividade... Denuncia tamén a incapacidade
que consumía a maior parte do orzamento soviético,
do sistema político e administrativo, que baixo unha
reduciu enormemente a oferta de alimentos e de bens de
aparente unidade ideolóxica, se baseaba na mentira
consumo básicos, obrigando a poboación a realizar
oficial, a hipocrísía e o cinismo.
grandes esforzos para conseguilos; por outra parte, o
modelo estatalizado de economía supuxo baixos niveis
de produtividade e un retraso considerable na
METODOLOXÍA 12-17
Páxs 268 e 269
8. DÚAS CONCEPCIONES DA ARTE: OS EUA...
A. O Pop Art concepción artística do Pop Art ao momento actual.
■ Leremos o texto introdutorio e preguntaremos: B. O realismo socialista

– Cal foi a repercusión da oposición entre os modelos ■ A continuación leremos o texto deste apartado e
de organización social propostos por EE.UU. e a anotaremos as ideas principais no enceado:
URSS na maneira de concebir a arte?
– O realismo socialista naceu como reacción á arte
■ A continuación leremos o texto deste apartado e burguesa e converteuse no único estilo artístico
anotaremos as ideas principais no encerado: autorizado nos países do bloque comunista.
– O Pop Art xurdiu paralelamente en Londres e Nova – A suá finalidade era eminentemente propagandística
York, distinguiuse polo seu carácter figurativo e a e tiña por obxectivo educar os traballadores no
utilización de imaxes propias de mundo do consumo. espírito do comunismo.
– Esta arte contrapúñase ás correntes abstractas, – Obreiro e campesiños eran os protagonistas das
consideradas intelectualizadas e socialmente elitistas. obras, representados en ambientes laborais e
exaltados como heroes
– Entre os seus representantes destacan os estado-
unidenses Roy Lichtenstein e Claes Oldenburg, e os – Os logros conseguidos polo Estado comunista e a
británicos Eduardo Paolozzi e David Hockney. veneración dos seus líderes eran tamén protagonistas
das súas obras.
O líder indiscutible do movemento foi Andy Warhol.
Despois, fixarémonos na imaxe Aleksandr... e
Acto seguido, fixarémonos nas imaxes Roy Lichtenstein...
pedirémoslle ao alumnado que a describa.
e Andy Warhol..., e pedirémoslle ao alumnado que
identifique algunhas das características do movemento. A continuación, observaremos a imaxe Vera... e
realizaremos a actividade FichaArt.
Logo, fixarémonos na imaxe Douane Hanson... e
realizaremos a actividade FichaArt. Para terminar, realizaremos as actividades 1, 2 e 3 a
modo de síntese.
A continuación, realizaremos a actividade 4 para aplicar a
12-18 METODOLOXÍA
■ Act. 1 e 2. Recoñecer as diferentes características do
Páxs 268 e 269

Para coñecer máis detalles sobre o movemento artístico
Pop Art e do realismo socialista e relacionalas co modelo do Pop Art, os alumnos consultarán o seguinte enlace da
social ao que corresponden. Tate Modern:
■ Act. 3. Observar a diferente visión das mulleres que se
dá nos dous tipos de arte e xustificar a resposta.
■ Act. 4. Representar a través dun debuxo propio a – A páxina ofrece unha ampla información sobre este
cultura actual seguindo os parámetros artísticos do Pop movemento artístico: biografías dos principais
Art. representantes deste movemento, comparativa entre
■ Ficha Art. Valorar as dúas obras de arte que se propoñe o desenvolvemento do Pop Art americano e británico
e diversos vídeos coa obra exposta nas salas do

e analizalas desde unha perspectiva artística e histórica.
museo.
APRENDER A APRENDER – Os alumnos distribuiranse en grupos e buscarán máis
■ Act. 1. Analizar as pinturas que propón este dobre información sobre este movemento artístico. Exporán
apartado e sintetizar as características dos dous a información na clase.
movementos artísticos.


 A Actividade de Ampliación 3 permitiralles aos alumnos
profundar no movemento artístico norteamericano
coñecido como Pop Art.

propia dunha sociedade de consumo, un obxecto de
Páxinas 268 e 269 compravenda e un reclamo para vender, ou ben
personaxes populares da televisión ou o cine. No
1. O Pop Art caracterízase polo seu carácter figurativo, a Realismo socialista preséntase a muller como heroína do
utilización de imaxes propias do mundo do consumo mundo do traballo, representante das esencias do
(publicidade, televisión, revistas, periódicos, produtos de comunismo.
consumo, cómics, personaxes populares...). As súas Nos dous casos, a muller é representada como un
obras dirixíanse a unha audiencia masiva, ofrecéndolles estereotipo de cada modelo de sociedade.
unha arte banal, producida en serie efímera, enxeñosa,
sexy, e moi fácil de comprender. 4. Resposta persoal.
O Realismo socialista naceu como reacción á arte FichaArt páxina 268
burguesa e converteuse na arte oficial e practicamente o
a) Douane Hanson, 1960. A obra pertence a un
único estilo artístico autorizado nos países do boque movemento xurdido do Pop Art denominado
comunista. Foi unha arte eminentemente Hiperrealismo.
propagandística, ao servizo do Estado, que pretendía
trasladar os ideais do comunismo ao terreo da arte. b) A escultura mimetiza a realidade. Incluso o acabado
policromado imita cunha precisión inquietante a textura
2. Pop Art: figurativo; arte de masas; temas propios da da pel, aparentando ser figuras de carne e óso.
sociedade de consumo: publicidade, televisión, Acompáñase con obxectos reais, como o carro do
cómics...; protagonistas: personaxes populares, produtos supermercado e os produtos que contén.
de consumo, esceas banais...
c) A obra artística coñecida como Supermarket Lady foi
Realismo socialista: arte figurativa; intención creada no ano 1969-1970. É unha escultura exenta
propagandística; temas principais: mundo do traballo, tridimensional feita cos materiais de resina, de polivinilo
ideais do comunismo; protagonistas: obreiros e e fibra de cristal policromada en pintura de aceite,
campesiños; ambientes laborais, logros do Estado, acompañado cun carro de supermercado de metal,
líderes políticos. vestimenta e compra reproducida en tamaño real.
3. No Pop Art, a imaxe que se transmite da muller é a (Segue na páxina 12-28)
METODOLOXÍA 12-19
Páxs 270 a 273
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA DIXITAL

■ Páx 270, completa..; páx. 271 aprende a…; páx. 262, ■ Páx 271, aprende a… Buscar información na Internet
acts. 2, 3, 4, 5 e 6. Utilizar o vocabulario adecuado e as sobre aspectos relacionados coa creación da CEE
súas habilidades na expresión escrita para contestar utilizando os recursos dixitais dispoñibles.
■ Páx 271, aprende a… Facer presentacións gráficas
■ Páx. 272, act. 2. . Ler un texto histórico e comentalo de textos, imaxes e vídeos familiarizándose co programa
coa axuda das preguntas propostas na actividade. Prezi.
APRENDER A APRENDER ■ Páx. 273, acts 6 e 7. Utilizar os recursos dixitais

dispoñibles, como, por exemplo, os enlaces tichings, para
■ Páx. 271 aprende a. Analizar diversas fontes dixitais, obter información histórica e contestar correctamente as
e utilizalas para obter información relevante sobre un dos preguntas propostas.
temas propostos na actividade.
■ ■ Páx. 271 aprende a.. Desenvolver o gusto pola CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS
aprendizaxe continua realizando unha investigación.
■ Páx. 273, act 5. Analizar unha pintura que compara a
■ Páx. 272, act 1. Interpretar a información contida nuns Rusia tsarista coa Rusia soviética, descubrir o seu
mapas sobre a fundación/ampliación da CEE e contestar contido simbólico, relacionalo co contexto histórico e
as preguntas propostas. contestar as preguntas que se propoñen.
■ Páx. 272, act 3.Observar unha caricatura e analizar a
información que transmite desde unha perspectiva SENTIDO DE INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
histórica.
■ Páxs. 272 e 273. Planificar o proceso de resolución
■ Páx. 273, acts 6 e 7. Analizar diversas fontes dixitais das actividades propostas, argumentando as respostas
primarias e secundarias, e utilizalas para obter de forma lóxica e tomando conciencia do grao de
información histórica relevante. adquisición dos coñecementos.
12-20 METODOLOXÍA
CAPITALISMO E COMUNISMO: DOUS SISTEMAS ENFRONTADOS 12
Páxs 270 a 273

Páxina 270
■ A actividade Aprende a… Usar tecnoloxías... dános a
oportunidade de profundar no coñecemento da Unión COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
Europea a través da Internet.
Bloque capitalista
■ A resolución da actividade 1, Organización da Características económicas: sistema capitalista,
información... permitirá traballar a través da análise de
propiedade privada, sociedade de consumo.
distintos mapas as diferentes etapas da CEE.
Características políticas: democracia parlamentaria;
Acto seguido, a actividade 3, Fontes iconográficas...
pluralismo político, eleccións libres, recoñecemento
axudará a interpretar a posición de Europa no orde
de dereitos individuais.
internacional.
Características sociais: existencia de fortes desi-
A actividade 4, Fontes estatísticas... ten por obxectivo
gualdades económicas e sociais.
analizar a evolución do papel da muller en Europa.
EEUU. / primeira potencia... / elevada produtividade;
A actividade 2, Fontes documentais... permitiranos
elevada taxa anual de crecemento; empresas
identificar as bases do proceso de desestalinización.
multinacionais; gran volume de comercio exterior;
A actividade 6, Fontes documentais... permitirá coñecer a alta renda nacional; dólar como moeda de referencia.
instauración do sistema comunista na China. Europa Occidental / reconstrución... / Longo período
A actividade 7, Fontes audiovisuais..., daranos a de crecemento (superior ao 5% anual); novas
oportunidade de sintetizar o proceso de esboroamento da industrias e crecemento do sector servizos; mellora
URSS. da renda per cápita, suba de salarios e baixo índice
A actividade 5, A arte no seu contexto..., permitirá aplicar de paro.
os coñecementos sobre o realismo socialista. Xapón / gran crecemento... / taxa de crecemento
■ As actividades de Síntese e Razoa historicamente superior ao 10% anual; produción masiva de bens,
sobre todo de alta tecnoloxía; baixos custos de
produción; gran competitividade; primeiro
METODOLOXÍA 12-21
exportador mundial. Enerxía Atómica coa finalidade de ter unha unidade
económica e política. En 1973 adhírense Gran Bretaña,
Bloque comunista
Irlanda e Dinamarca, máis tarde, en 1981, Grecia, e en
Características económicas: economía dirixida e 1986, España e Portugal. En 1995 incorporáronse
planificada polo Estado; planificación centralizada; Suecia, Austria e Finlandia. En 2004 incorpóranse a
crecemento desequilibrado e insuficiente. República Checa, Chipre, Eslovaquia, Estonia,
Características políticas: sistema político autoritario de Hungría, Letonia, Lituania, Malta e Polonia; en 2007
partido único; persecución da oposición; falta de adhírense Romanía e Bulgaria e en 2013 Croacia.
liberdades. c) A sociedade do benestar europea é o resultado dunha
Características sociais: igualitarismo social, extensión política estatal centrada na protección social á
de dereitos sociais. cidadanía, favorecendo a ensinanza, a sanidade e as
URSS / crecemento económico desequilibrado... / pensións. Baixo esta política estipulouse a
prioridade á industria de armamento, a enerxía e as redistribución da renda e dos sistemas de impostos,
comunicacións; produción de alimentos e de bens de gravados en función da riqueza.
consumo insuficientes para abastecer a poboación. d) Os movementos feministas das décadas de 1960 e 1970
Europa Oriental / adopción do modelo soviético / formularon un cambio revolucionario respecto ao que
procesos de desenvolvemento económico moi desiguais as mulleres esperaban de si mesmas e ao lugar que
segundo cada país; COMECON, organismo de debían ocupar na sociedade.
cooperación económica, liderado pola URSS. O dereito á súa propia sexualidade, a necesidade de
Expansión mundial / Impulsada por... / Revolución compartir as tarefas domésticas, a rebelión contra o
chinesa; revolución cubana; guerrilla maltrato e a opción de optar a todos os traballos ou
latinoamericana; influencia na descolonización. cargos en igualdade convertéronse nas principais
demandas esixidas polos colectivos de mulleres.
Bloque capitalista / Guerra Fría / Coexistencia pacífica /
Bloque comunista. e) A Unión Soviética ao finalizar a Segunda Guerra
Mundial, aínda que estaba destrozada no aspecto
1. CONSOLIDA O APRENDIDO material, saíu enormemente reforzada no seu papel de
a) Os Estados Unidos durante a posguerra lexitimaron a líder dos países comunistas. A URSS durante a
súa posición hexemónica dentro do mundo capitalista posguerra caracterizouse por presentar un sistema
mediante o desenvolvemento dun programa masivo de político totalitario e un desequilibrio no ámbito
axuda a Europa, o Plan Marshall, e fomentando a económico por ter reforzado a industria pesada. E a
creación dunha rede de alianzas, pactos e bases sociedade rusa presentaba dous grandes grupos sociais:
militares, a OTAN. Con estas accións EEUU. non só os asalariados e os campesiños, a maioría da
mantiña a súa primacía sobre o mundo capitalista, poboación, e os traballadores intelectuais e os
senón tamén intentaba illar a URSS. profesionais –militares, funcionarios, artistas, etc. –
que gozaban dalgún privilexio. A clase dominante
O modelo social norteamericano caracterizábase pola estaba formada por aqueles que ostentaban o poder
abundancia e o consumo. Deste modelo estaban político, vinculado ao partido comunista.
excluídos amplos sectores sociais como os parados, os
xubilados, os asalariados agrícolas, os mozos sen Durante a segunda metade do século XX, o comunismo
formación, etc. no ámbito económico, os Estados expandiuse inicialmente aos países de Europa Oriental:
Unidos presentaban un modelo capitalista. Alemaña Oriental, Polonia, Romanía, Hungría,
Bulgaria, Checoslovaquia, Iugoslavia e Albania. Estes
b) A reconstrución de Europa Occidental foi posible por países europeos vinculados ao réxime soviético foron
unha serie de medidas de tipo económico tomadas coñecidos como “democracias populares”.
inmediatamente despois da Segunda Guerra Mundial:
Posteriormente, o comunismo expandiuse a distintos
os Acordos de Bretton Woods garantiron a estabilidade
países sen tradición democrática e con graves
das moedas europeas fixando o dólar como moeda de
problemas económicos e sociais. Estas novas áreas de
cambio; creáronse organismos para garantir a
influencia soviética encontrábanse en América Latina,
reconstrución posbélica, como o FMI ou o BIRD;
Asia, o Magreb e o África subsahariana
varios países acolléronse ao Plan Marshall, que era
xestionado pola OECE; e creouse unha entidade f) En 1973, no contexto da guerra árabe-israelí, e como
económica de colaboración supranacional. arma política, os países árabes produtores de petróleo,
En 1948 entrou en vigor o Benelux, unión alfandegaria organizados na OPEP, cuadriplicaron o prezo do barril,
formada por Bélxica, Holanda e Luxemburgo. En 1951 que continou aumentado nos anos seguintes.
estes países firmaron un tratado con Alemaña, Francia O petróleo deixou de ser unha enerxía barata e isto tivo
e Italia para formar a Comunidade Europea do Carbón un grande impacto sobre a economía mundial. O
e do Aceiro que asentaba as bases da organización aumento do prezo do combustible repercutiu na suba
comunitaria posterior. En 1957, os mesmos países dos custos de produción, no aumento da inflación e na
firmaron o Tratado de Roma, onde se creaba a diminución da demanda. Ademais, como o prezo do
Comunidade Económica Europea e a Comunidade da cru estaba establecido en dólares, os países que debían
12-22 METODOLOXÍA
importar o petróleo aumentaron os seus déficits accidentes, onde cabe destacar a súa colección de
comerciais, co consecuente crecemento da débeda fotografías de accidentes, coa que elaborou a serie
exterior. Desastre. O máis representativo e orixinal da súa obra é
A crise económica dos anos 70 e 80 conduciu a que só a utilización de elementos da vida cotiá da clase media
as empresas máis fortes sobreviviran, producíndose americana, como as súas famosas latas de sopas
unha maior concentración do poder económico. Campbell ou as botellas de Coca-Cola.
Ademais, para rebaixar os niveis de custos fiscais e • Ernesto “Che” Guevara. Político, militar, periodista e
salariais algunhas empresas trasladáronse a países do médico arxentino-cubano, foi un dos ideólogos e
Terceiro Mundo, iniciándose así un proceso de comandantes da Revolución cubana. Tras o triunfo
deslocalización industrial. desta impulsou a creación de focos guerrilleiros
A inicios dos anos 80, a URSS padecía unha profunda noutros países latinoamericanos, como en Bolivia,
crise económica e social: presentaba uns gastos onde morreu ejecutado polo exército dese país en
militares enormes, o nivel de vida da poboación era colaboración coa CIA en 1967.
moi baixo, o seu nivel tecnolóxico era pouco
desenvolto e o seu prestixio estaba bastante 3. DEFINE CONCEPTOS CLAVE
deteriorado. Para resolver estes problemas, Gorbachov • Desestalinización. É o recoñecemento dos erros
iniciou un proceso reformista tanto económico, a cometidos durante o goberno de Stalin. Este proceso
perestroika, como político, a glasnost. Ademais, no iníciase tras a morte de Stalin en 1953 e abre un
ámbito da política exterior propiciouse o diálogo cos período de cambios na Unión Soviética.
Estados Unidos, co fin de negociar os conflitos e • Perestroika. É un proceso reformista, creado por Mijail
avanzar no desarmamento. Tamén se estimulou que os Gorbachov en 1985, para facerlles fronte aos
outros países que formaban parte do bloque comunista problemas económicos da URSS. Cacterízase por
iniciaran o seu propio proceso reformista. introducir o espírito de empresa, a noción de mercado e
2. IDENTIFICA OS PERSONAXES a innovación tecnolóxica.
• Realismo socialista. Corrente estética cuxo propósito é
• Iosef Stalin. Máximo dirixente da URSS e do Partido
Comunista entre 1920 e 1953. Conduciu o país á levar os ideais do comunismo ao terreo da arte e
vitoria despois da Segunda Guerra Mundial. converteuse no estilo artístico oficial desde 1934.
Desde a URSS exporteouse aos demais estados
• Mijail Gorbachov. Presidente da URSS desde 1989 até socialistas.
1991. Caracterizouse pola introdución de reformas • Democracia popular. É un réxime político xurdido a
económicas, coñecidas como a Perestroika, e reformas partir de 1945 e establecido nos países da Europa do
políticas, a glasnost. Levou a cabo a desintegración da Leste. Caracterízase por crear unha sociedade socialista
URSS. a partir da implantación dun modelo político
• Leónidas Breznev. Secretario xeral do PCUS e líder da económico e social como o vixente na URSS.
URSS entre 1964 e 1982. O seu longo mandato • American way of life. “Modo de vida americano”,
caracterizouse pola expansión militar do país, pero enténdese a gran prosperidade económica americana
tamén polo estancamento económico que, finalmente que se produciu durante a década de 1920.
en 1991, levaría á disolución da Unión Soviética. Caracterizouse por un consumo elevado e individual de
• Mao Zedong. Máximo dirixente da República Popular bens e os seus valores prometían o enriquecemento e o
Chinesa e do Partido Comunista Chinés. benestar.
Caracterizouse por ser o pesonaxe máis importante da • Fiscalidade progresiva e redistributiva. Para financiar
Revolución chinesa baixo o comunismo. Esta ideoloxía políticas sociais e de benestar o Estado debe recadar
pasou a chamarse maoísmo. impostos, que os cidadáns pagan en proporción á súa
• Andy Warhol. Foi a figura máis influínte de arte pop. riqueza, e debe destinar parte deles a atender as
Empezou realizando deseño gráfico e ilustración necesidades sociais de toda a poboación
comercial. Máis tarde, nos anos 50, destacará polos • Sociedade de consumo. Termo utilizado en economía e
seus debuxos fantásticos, collages dourados e libros de socioloxía para designar o tipo de sociedade que
imaxes colorados a man. Comezou a pintar en 1962, corresponde a unha etapa avanzada de
tomando como fonte de inspiración os cómics e a desenvolvemento industrial capitalista e que se
publicidade. caracteriza polo consumo masivo de bens e servizos,
Unha das técnicas que empregou foi o fotomatón, no dispoñibles grazas á súa produción masiva.
que manipulaba imaxes con outros recursos. Outra • Arte Pop. A arte popular estaba dirixida a unha
técnica moi utilizada polo artista foi a serigrafía, que lle audiencia masiva, polo tanto, debía ser barato e fácil de
permitía repetir tantas veces como quixera unha mesma recoñecer, de aí o seu marcado carácter figurativo. A
imaxe, sobre a cal aplicaba pintura acrílica. En canto á súa temática baseouse no mundo do consumo e da
temática, Warhol tivo como modelo a estrelas de cine cultura popular, dos que tomou anuncios televisivos,
da época, como Marilyn Monroe, Elizabeth Taylor ou cómics, personaxes famosos, revistas, periódicos, etc.
Elvis Presley. Outro tema da súa obra son os Segundo Richard Hamilton, o Pop Art debía ter unha
METODOLOXÍA 12-23
serie de cualidades: debía dirixirse a unha audiencia Desde 1945 até 1991 o mundo estivo dividido en dous
masiva e ser fácil de recoñecer, debía ser unha arte bloques antagónicos, que representaban dúas formas
efímera, barata, producida en serie, banal, enxeñosa e opostas de organizar a sociedade: o bloque capitalista,
sexy. liderado polos Estados Unidos, e o bloque comunista,
• Xerontocracia. nos últimos anos da URSS, os seus encabezado pola URSS.
dirixentes caracterizáronse pola súa elevada idade. En A evolución interna de ambos bloques seguiu dinámi-
1980, a media de idade dos membros do Politburó era cas moi diferentes. Os países capitalistas coñeceron a
de 70 anos; Breznev morreu aos 76 anos e os seus época de maior desenvolvemento económico e social
sucesores Andropov e Chernenko aos 68 e 73 da súa historia, que se viu freada pola crise enerxética
respectivamente. O último líder da URSS, Mijail iniciada en 1973.
Gorbachov, rompeu esta tendencia, xa que chegou ao
Os países comunistas, que partían dun nivel de renda
poder con 54 anos.
moi baixo, tamén tiveron un notable desenvolvemento
• Nomenklatura. Elite da antiga Unión Soviética, e por económico e social, pero o retraso na innovación
extensión a do resto de países do bloque comunista, tecnolóxica, a escasa competitividade e o exceso de
formada case exclusivamente por membros do PCUS. burocratización levaron a un colapso do sistema nas
Dirixían a burocracia estatal, o exército e o goberno, décadas de 1980 e 1990.
obtendo grandes privilexios derivados desa posición.
• Prestacións sociais. Son os piares do estado do Páxina 271
benestar: a educación, obrigatoria e gratuíta nas
primeiras etapas, e subvencionada nos niveis APRENDE A... USAR TECNOLOXÍAS...
superiores; a sanidade, como un principio universal e Resposta aberta.
gratuíto; aínda que nalgúns lugares de Europa o
cidadán debe contribuír parcialmente a financiar o seu
custo; a seguridade social, fundamentalmente as Páxina 272
pensións de xubilación, que varían en función das 1. Organización da información. As etapas...
cotizacións realizadas polos traballadores, e os seguros
que atenden diferentes situacións (orfandade, C. 1957: Alemaña, Bélxica, Francia, Holanda, Luxem-
viuvedade, enfermidade, etc.); os servizos sociais, que burgo.
son axudas destinadas a cubrir necesidades de certos B. 1973: Dinamarca, Irlanda, Reino Unido.
colectivos menos favorecidos. Neste punto destaca a
atención ás persoas dependentes. A. 1981: Grecia; 1986: España, Portugal.
D. 1994: Austria, Finlandia, Suecia.
4. IDENTIFICA AS SIGLAS
2. Fontes documentais. A desestalinización
• PCUS: Partido Comunista da Unión Soviética.
Italia a) O autor do texto é Nikita Jruschov, secretario xeral do
• EURATOM:
Páxina 85 Comunidade Europea da Enerxía PCUS. Trátase do informe secreto presentado ao XX
Atómica. Congreso do partido, en 1956, no que, tras a morte de
• COMECON. Consello de Axuda Económica Mutua. Stalin, que dominara o partido entre a súa chegada ao
poder en 1924 e a súa morte en 1953, o novo secretario
• CEE. Comunidade Económica Europea. xeral denuncia os crimes do estalinismo.
• OPEP. Organización de Países Exportadores de b) Jruschov critica as persecucións que sufriron algúns
Petróleo. membros do partido comunista, a quen se acusaba de
• CECA. Comunidade Europea do Carbón e do Aceiro. inimigos, espías ou saboteadores. Tamén critica o culto
ao individuo, amplamente exaltado por Stalin.
• URSS. Unión de Repúblicas Socialistas Soviéticas.
A desestalinización tamén pretendía o establecemento
5. ESTABLECE A CRONOLOXÍA de novas medidas económicas para mellorar a
produción, sobre todo a agrícola, para superar os
• Tratado de Roma: 1957. desequilibrios da economía soviética.
• Entrada de España na CEE: 1986. c) Os obxectivos en política exterior de Jruschov baséanse
• Primavera de Praga: 1968. na aplicación dunha coexistencia pacífica entre distintos
estados e bloques para conseguir unha paz duradeira
• Crise do petróleo: 1973.
3. Fontes iconográficas. O lugar de Europa
• Revolución chinesa: 1949.
a) O pesonaxe número 1 simboliza os Estados Unidos, e
• Revolución cubana. 1959 aparece caracterizado a través da figura típica do Tío
Sam. O pesonaxe número 3 simboliza a URSS, que
RESPONDE A PREGUNTA INCIAL aparece representada por un oso.
O debuxante representouno en actitude altiva, de
12-24 METODOLOXÍA
superioridade, e enfrontados entre eles. arte e converteuse no estilo artístico oficial desde 1934.
Desde a URSS exportouse aos demais estados
b) Os personaxes co número 2 representan os doce países
socialistas.
da CEE. O do centro en cores representa a Francia. Os
demais levan tamén a inicial do país no pecho. O obxectivo do realismo socialista é exaltar o
traballador común, obreiro industrial ou campesiño, ao
Entre todos están construíndo un castelo humano, que
presentar a súa vida e traballo como algo admirable. O
representa a unión dos países europeos.
seu obxectivo é educar o pobo nas miras e o
c) A imaxe transmite a mensaxe dunha Europa unida significado do socialismo. A meta fina é crear o que
como alternativa á división do mundo en dous bloques Lenin chamou un tipo de ser humano completamente
enfrontados liderados por EEUU. e a URSS. novo, o Novo Home soviético.
Representa unha clara posición europeísta, nunha Os pintores representan campesiños alegres e
momento de ampliación da Comunidade, en 1986, coa musculosos, traballadores de fábricas e granxas
entrada de España e Portugal. colectivas. As paisaxes industriais e agrícolas que
4. Fontes estatísticas. A muller en Europa exhibían os logros da economía soviética eran temas
moi comúns Durante o estalinismo reproducían
a) A presenza de mulleres no Parlamento europeo numerosos retratos heroicos de Stalin e a arte
duplicouse entre 1979, data da primeira elección, e utilizouse como elemento fundamental no culto á
1999. Podemos achacar este cambio ao papel histórico personalidade do líder. Outro tema moi importante era
do movemento feminista e a súa loita por conseguir a a pintura de guerra, que reflicte de forma desgarrada a
igualdade efectiva entre homes e mulleres. emoción, o orgullo, o estoicismo e o heroísmo do
En cambio, entre 1999 e 2008 observamos un lixeiro Exército Vermello e do pobo soviético, tanto durante a
retroceso ou estancamento na presenza de mulleres no Revolución como sobre todo durante a Gran Guerra
Parlamento europeo. As dificultades do avance na Patriótica (II Guerra Mundial).
igualdade real entre homes e mulleres refírense ao Por todo isto, o realismo socialista converteuse nun
denominado teito de cristal das mulleres. instrumento de propaganda, ao servicio da ideoloxía
b) Estes datos amósannos que, a pesar dos avances dominante e do poder establecido na URSS e nos
significativos conseguidos polas mulleres desde a demais países comunistas.
segunda metade do século XX, aínda se está lonxe
dunha paridade perfecta. 6. Fontes documentais. A revolución chinesa
A pesar do progreso considerable da paridade entre a) A Revolución produciuse despois da Segunda Guerra
homes e mulleres nas esferas educativa, laboral e Mundial. Durante esta guerra, a China foi invadida por
política, e tamén nos ámbitos familiar e persoal, e do Xapón, sendo defendida polos comunistas. No
establecemento dunha igualdade legal entre homes e contexto de negociación entre os comunistas e o
mulleres, existe un teito de cristal, un obstáculo Kuomintang, apoiados polos Estados Unidos, estalou
invisible que lles impide ás mulleres situarse nunha unha guerra civil. Esta finalizou coa proclamación por
igualdade real cos homes e acceder aos niveis máis Mao da República Popular Chinesa o 1 de outubro de
altos no ámbito político, empresarial e académico, 1949. Os dous grandes obxectivos do novo goberno
tanto no sector público como no privado. comunista foron iniciar un proceso de crecemento
económico e intentar instaurar unha sociedade
comunista nun país ancorado aínda no feudalismo
Páxina 273 agrario.
5. A arte no seu contexto. O realismo socialista b) Nunha primeira etapa, a nova China, que contaba co
único apoio da URSS, orientouse cara ao modelo
a) 1: toma do Palacio de Inverno; 2: cidade tsarista; 3: soviético colectivización da terra (cooperativa
vitoria do Exército Vermello; 4: novos home e muller agrícolas) e prioridade á industria pesada. Pero en
comunista; 5: logros do réxime comunista. 1956, en pleno proceso de desestalinización, Mao
As dúas datas son: 1917, ano da revolución rusa, e propuxo un novo modelo socialista que significou unha
1924 ano da formación da URSS coa nova ruptura coa URSS xa que anteriormente se aplicara o
constitución. modelo soviético e non obtera os resultados esperados.
O autor presenta unha visión idílica da nova sociedade O modelo propio cara ao desenvolvemento do
soviética. Na obra represéntanse personaxes do pobo, socialismo (Gran Salto Adiante) baseouse na creación
dunha maneira arquetípica e idealizada. de comunas populares, centros económicos,
administrativos e culturais cunha vida totalmente
b) Deneika presenta unha visión idílica da historia e da
colectivista. A experiencia das comunas, que resultou
sociedade soviética cunha forte idealización dos
un gran fracaso económico, impulsou algúns sectores
personaxes, representados como arquetipos heroicos de
do partido a desprazar a Mao do poder e intentaron
réxime socialista.
reorientar o proceso revolucionario.
O realismo socialista é unha corrente estética cuxo
propósito é levar os ideais do comunismo ao terreo de c) Mao reaccionou e, en 1965, lanzou unha campaña de
denuncia contra os novos líderes, na que se lles
METODOLOXÍA 12-25
acusaba de conducir a China cara ao capitalismo. Foi a noutros ámbitos como o político, coñecido como
chamada revolución cultural, que pretendía transformar Glasnost. A poboación viu en Gorbachov o cambio do
ou eliminar todos os referentes culturais anteriores á país.
revolución maoísta. Apoiándose, sobre todo, nos máis b) En política exterior propiciouse o diálogo cos Estados
mozos (Garda Vermella), iniciouse unha sistemática Unidos para negociar os conflitos e o desarmamento.
persecución de todos os sospeitosos acusados de En relación cos países do Leste, animounos a seguir o
capitalistas ou contrarrevolucionarios, que eran seu propio proceso reformista xa que a URSS non
enviados a capos de reeducación. interviría nos seus asuntos internos. Con esta reforma
d) Tras a morte de Mao, os dirixentes do partido melloráronse as relacións en política exterior.
comunista reorientaron a economía chinesa cun c) Gorbachov tivo a oposición dos sectores reacios ás
socialismo de mercado no que coexisten a economía reformas e tamén de compoñentes do seu goberno,
colectivizada e os elementos capitalistas. Pero non hai como Boris Yeltsin, que pretendían acelerar o proceso
unha apertura política e o poder segue monopolizado de cambios. O enfrontamento cos dous sectores
polos comunistas. levaron á súa destitución do cargo tras o golpe do
e) Tras a represión dos movementos reformistas de 1989, verán de 1991.
a China, liderada por Deng Xiaoping, lanzouse a un d) Yeltsin converteuse entre as masa populares no seu
programa de crecemento económico masivo e apertura líder xa que defendía os seus dereitos e a necesidade de
económica, que levaron o país a converterse na terceira que as reformas se aceleraran.
potencia económica mundial. Isto contrasta co
e) O 19 de agosto de 1991 produciuse un golpe de Estado
mantemento do sistema de partido único, dándose a
por parte de membros do goberno ruso. O motivo foi
particularidade de ter un sistema económico de tipo
que as reformas de Gorbachov foran demasiado lonxe
capitalista baixo a ditadura dun partido comunista.
e que a firma do Novo Tratado da Unión dispersaba ao
goberno central das repúblicas. Boris Yeltsin
7. Fontes audiovisuais. O esboroamento...
converteuse nun dos opositores aos golpistas.
a) Gorbachov intentou co seu proceso reformista facerlles Aproveitou a conxuntura para firmar o acordo da
fronte aos problemas existentes na URSS. Primeiro foi Comunidade de Repúblicas Independentes como
no campo económico coa Perestroika e despois representante de Rusia. Así caía a URSS.
12-26 METODOLOXÍA
6. Gasto en protección social sobre o PIB por funcións
(2012):
(Vén de páxina 12-5)
– Vellez: 9,2% (Euro Área: 11,4%).
4. As diferenzas ideolóxicas existentes entre os dous – Enfermidade: 6,7% (Euro Área 8,6%).
bloques son que o bloque americano se rexía pola orde
social do capitalismo, baseado na liberdade económica – Familia: 1,4% (Euro Área 2,3%).
e a propiedade privada, e por un réxime político – Invalidez: 1,8% (Euro Área 2,1%)
asentado na democracia liberal, caracterizada por ser – Supervivencia: 2,4% (Euro Área 2,0%).
representativa e defender os dereitos e as liberdades.
Pola súa pare, o bloque soviético seguía a ideoloxía do – Desemprego: 3,6% (Euro Área 1,8%).
socialismo, caracterizada pola colectividade da vida – Exclusión social: 0,2% (Euro Área 0,5%).
social e económica e un réxime político marcado polo – Vivenda: 0,1% (Euro Área 0,4).
control totalitario do Partido Comunista.
– Total: 25,4% (Euro Área 29,1%).
Nos Estados Unidos, a existencia de fortes
desigualdades económicas deixaba os sectores sociais España encóntrase por debaixo da media dos países da
máis débiles fóra da opulencia e o consumo masivo. Á Euro Área en achega do PIB a prestacións sociais en
súa vez, a permanencia de actitudes racistas marxinaba todos os aspectos e en datos totais. Soamente supera a
a poboación negra, que encabezou un movemento de media no caso das prestacións por desemprego debido
protesta para conseguir a igualdade de dereitos. Tamén, á alta taxa de paro no noso país.
a contestación do modelo social consumista e da (Vén da páxina 12-15)
intervención americana na guerra de Vietnam xerou
movementos de protesta xuvenil. 5. (Continuación) ...económicos e sociais, e tamén foi
adoptado por algúns dos novos Estados xurdidos da
Na URSS, os progresos económicos e sociais (traballo, descolonización.
pensións, vacacións, vivenda, educación, sanidade...)
non compensaron un crecemento económico moi O 1949, tras unha cruenta guerra civil. Mao Zedong
desequilibrado que non conseguiu igualar os niveis de fíxose co poder na China e implantou un comunismo
vida dos países occidentais nin desenvolver sectores de inspiración soviética, aínda que a partir de 1956
económicos de tecnoloxía punta nin consolidar unha rompeu coa URSS e desenvolveu un modelo propio.
economía competitiva no ámbito mundial. Todo isto O 1959, unha revolución popular liderada por Fidel
provocou o crecente descontento da poboación e o Castro e Ernesto “Che” Guevara, acabo coa ditadura
progresivo colapso do sistema. proamericana de Batista. A ameaza de intervención de
EEUU e o boicot económico achegaron Cuba á URSS,
(Vén da páxina 12-7) polo que se converteu nun país baixo a influencia
soviética.
5. COMISIÓN EUROPEA: Órgano executivo da UE. Con
O Vietnam, as guerrillas comunistas do Vietcong, que
sede en Bruselas e Luxemburgo, elabora o orzamento e
derrotaran os franceses, continuaron a súa loita contra
garante o cumprimento dos acordos e tratados.
os estadounidenses e o goberno proamericano do
CONSELLO DA UNIÓN: Órgano lexislativo da UE Vietnam do Sur. En 1975 a vitoria do Vietcong
xunto ao Parlamento. Agrupa os ministros dos Estados significou a expulsión dos norteamericanos e a
membros en función dos temas que deben ser tratados. unificación de Vietnam baixo un goberno comunista.
Cando os asuntos son de importancia máxima,
A influencia comunista tamén se fixo sentir noutros
reúnense os xefes de Estado ou de goberno no Consello
procesos de descolonización. no Magreb, países como
Europeo.
Argelia ou Libia adoptaron réximes socializantes. A
TRIBUNAL DE XUSTIZA: Poder xudicial da UE. Ten a influencia soviética tamén se estendeu por Etiopía e
súa sede en Luxemburgo. A misión do Tribunal de outros países do África subsahariana (Guinea, Mali,
Xustiza das Comunidades Europeas é asegurar o Benín, Angola, Namibia).
respecto ás normas europeas e aos tratados.
En América Latina, o triunfo da revolución cubana
PARLAMENTO EUROPEO: Órgano lexislativo da UE. impulsou as guerrillas comunistas e antiimperialistas
Elabora as normas e aproba os presupostos, ademais de por todo o continente: Venezuela, Colombia, Perú, etc.
controlar o resto de organismos da UE. Desde 1979, os En 1979 triunfou a revolución sandinista en Nicaragua,
seus deputados son elixidos polos cidadáns dos Estados feito que alentou o avance guerrilleiro no Salvador e
membros cada cinco anos. Guatemala.
(Vén da páxina 12-11) (Vén da páxina 12-17)

5. Os cidadáns suecos están de acordo en pagar entre un 5. As reformas de Gorbachov no ámbito económico
29 e un 44% de impostos, en función do seu salario, resúense na perestroika, un plan para revitalizar a
porque saben o acubillo estatal que isto lles economía e aumentar a produción de bens de consumo
proporciona. a partir da introdución do espírito de empresa pero sen
Resposta persoal. suprimir a propiedade colectiva. No ámbito político, a
METODOLOXÍA 12-27
glasnost suprimiu a censura, iniciou a reforma das tanto, ao intentar ser parte da sociedade consumista,
institucións e introduciu certa democratización ao estase facendo un gran dano para a saúde. Todo este
recoñecerse outros partidos políticos. Tamén estimulou sentido da superabundancia de gastos crea un sentido
os países que conformaban o bloque soviético a seguir de repugnancia e desgusto no espectador pero á vez
o seu propio proceso reformista. E en política exterior evoca lástima por esta persoa que é vítima de todo o
propiciouse o diálogo cos EE.UU. para negociar os que acontece ao seu arredor.
conflitos e avanzar no desarmamento. En fin, Duane Hanson reflicte, a través desta escul-
tura, que a nosa sociedade está baseada nunha ilusión á
(Vén da páxina 12-19) que todos queremos pertencer. Ao igual que o consumo
é algo innegable que non podemos previr, si que
c) (Continuación) Esta escultura Hiperrealista, podemos controlar os nosos gastos. Simplemente
pertencente á súa colección American Dream, plasma a Hanson, a base dunha sátira e critica, deixa unha
vivencia dunha muller que intenta pertencer a unha mensaxe para a sociedade e intenta cambiar a forma na
vida ao estilo americano exitoso. que vemos as cousas. El dálle unha voz individual a
Neste relevo represénase unha muller obesa da época esta muller. A pesar de que as súas obras sen excluír
dos anos setenta do século XX, de aproximadamente Supermarket Lady, non son de carácter fermoso,
trinta e cinco anos de idade. No seu corpo resaltan as grotescas ou comúns, déixanos saber sobre a realidade
veas varicosas e algúns negróns. Tamén ten rulos dunha sociedade en decadencia e intenta fcernos re-
acompañados cun pano de satín de cor amarela no seu flexionar sobre o pouco que se pode conseguir ao
cabelo, o cal pode indicar que realiza as súas compras intentar alcanzar un soño difícil de concebir; o da vida
na mañá ou simplemente que os utiliza todo o día. fácil baseada no consumo e perfección corporal. De
Como vestimenta utiliza zapatillas azul celeste, unha igual forma, este soño americano baseado en apa-
blusa rosada e unha saia azul marino. Ambas están riencias só marca un baleiro interior seguido pola re-
axustadas ao seu corpo. Ela está camiñando cun carro signación e desolación ao intentar aspirar a algo ao que
de supermercado cheo de comida, que por certo non non pertence. Non obstante, a pesar das inquedanzas
son nada saudables e algúns artigos de necesidade. que adoita ocasionar o extremo choque coa realidade
Toda esta comida lixo lévanos a entender o porqué da que transfire esta figura, deixa de ser un suxeito anóni-
súa obesidade. Ademais, esta fémina ten un cigarro na mo e comeza a formar parte das nosas vidas, rom-
súa boca e vaino fumando mentres fai compras, cousa pendo así, coa barreira da arte e a realidade.
que era moi común para a época na que foi realizada. d) O Pop Art é unha arte que reflicte a cultura de masas do
Isto novamente serve de testemuño do tipo de vida insa século XX, xa que se caracteriza pola súa utilización de
ao que esta muller se encontra sometida. No relativo imaxes propias do mundo do consumo masivo, como a
aos seus accesorios, carga no seu brazo esquerdo unha publicidade, a televisión, as revistas, os periódicos, os
carteira negra e ten un colar amarelo no seu pescozo. A produtos de consumo, etc. As súas obras dirixíanse á
cor amarela no aspecto psicolóxico simboliza envexa e masa da poboación, eran frívolas, producidas en serie e
tamén se pode referir aos produtos de consumo rápido de interpretación sinxela. Exemplos disto son as obras
en masas e de baixo prezo, noutras palabras comida do seu representante máis coñecido, Andy Warhol,
rápida. O que o autor nos quere deixar saber, dunha coas súas famosas latas de sopa, ou a súa
forma directa e concisa é que a obra se refire ao tema representación de series de fotografías coloreadas de
do consumo excesivo. Primeiro, utiliza a obesidade da personaxes famosos, como Marylin Monroe. Tamén as
muller, logo o carro de compras completamente cheo representacións en gran formato de viñetas de cómic,
de comida e a cor do colar. levadas a cabo por Roy Lichtenstein.
No seu aspecto psicolóxico, esta muller vese esgotada,
FichaArt páxina 269
preocupada e triste. A súa mirada está perdida, non
mira ao seu arredor e vese que se sente como se a) Escultura de 24,5 metros, de aceiro inoxidable. A obra
estivera distante ou non pertencera a ese mundo do que foi un encargo do goberno soviético para ser a peza
quere ser partícipe. Ademais, ese mundo estaa central do pavillón da URSS na Exposición
controlando e lévaa a ser unha persoa pouco admirable, Internacional de París de 1937.
que cae no grotesco. A través desta distancia
b) O conxunto escultórico representa un obreiro, que
establecida é que o espectador pode caer na conta do
enarbora un martelo, e unha campesiña dun koljós ou
que sucede e en que se basea o noso estilo de vida e
granxa colectiva, que sostén unha fouce. Os personaxes
diario vivir. Así mesmo, deixándonos levar toda a
adoptan unha posición heroica, trascendente, inspirada
comida no seu carro parece ser unha compradora
en obras clásicas como os Tiranicidas ou Niké de
compulsiva de comida rápida que nin sequera ten que
Samotracia, ou a Marsellesa de Rudé, do Arco de
confeccionar ela misma. Este acto de compras é unha
Triunfo de París, e forman, ao achegar os seus brazos,
rutina que segue a diario e que, ao parecer, xa lle
o símbolo comunista da fouce e o martelo.
resulta aburrido. Se nos deixamos levar polos
estereotipos, esta muller aparenta ser unha persoa c) A obra, concebida para coroar o pavillón soviético,
desorganizada; ao parecer non lle interesa moito o que pretendía demostrar a consolidación da URSS, a súa
as demais persoas opinen sobre o seu atuendo. Polo modernidade, a súa potencia tecnolóxica e a confianza
12-28 METODOLOXÍA
no futuro do sistema comunista. comunismo a través da arte. O pavillón da URSS da
Exposición Internacional de París de 1937 é un
d) A obra de Moukhina é unha dos mellores expoñentes exemplo paradigmático deste uso propagandístico.
do realismo socialista, cun dinamismo e unha textura Ademais, o pavillón soviético estaba situado xusto
metálica que dialogaba coa tradición das vangardas enfronte do pavillón da Alemaña nazi, obra do
rusas e soviéticas das décadas anteriores. arquitecto favorito de Hitler, Albert Speer, que estaba
coroado pola aguia xermánica que sostiña entre as súas
O realismo socialista é unha arte ao servizo do poder, gadoupas unha esvástica. A confrontación estética dos
cunha clara intencionalidade propagandística ao dúas pavillóns prefiguraba o próximo enfrontamento a
servizo do Estado, que pretendía trasmitir os ideais do morte entre eles nos campos de batalla.
METODOLOXÍA 12-29
TICHING WEBS
http://www.tiching.com/65640 https://www.youtube.com/watch?v=SFUqeh3P71w
http://www.tiching.com/80011 http://historiaybiografias.com/estilo_americano/
http://www.tiching.com/80015 http://www.historiasiglo20.org/europa/traroma.htm
http://www.tiching.com/80019 http://iris.cnice.mec.es/kairos/ensenanzas/bachillerato/mundo/comunista_01_02.html
http://www.tiching.com/80026 http://historiaybiografias.com/cubana/
http://www.tiching.com/751051 http://www.definicionabc.com/historia/estado-de-bienestar.php
http://www.eldiario.es/piedrasdepapel/Genero-domestico-Tiende-Espana-
igualdad_6_345125504.html
http://www.tiching.com/751053 http://www.tate.org.uk/learn/online-resources/glossary/p/pop-art
http://www.tiching.com/751081 http://www.aularagon.org/files/espa/espad/sociales/bloque4/Unidad_04/pagina_3.html
12-30 METODOLOXÍA
METODOLOXÍA 12-31
12-32 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 13
España: a ditadura franquista (1939-1975)
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 13-1
13 ESPAÑA: A DITADURA FRANQUISTA (1939-1975)
Páxs 274 e 275
INICIAMOS O TEMA
− Quen é o personaxe que aparece no centro desta
Que imos traballar? imaxe? Como aparece caracterizado?
■ Nesta unidade os alumnos estudarán os se- − Que personaxes o rodean? Que simbolizan? Que
guientes contidos: actitude amosan cara ao personaxe principal?
− As características do réxime franquista. − Cres que a imaxe suxire culto á personalidade do
ditador? En que réximes se daba?
− A posguerra: miseria e autarquía.
− A sociedade española baixo o franquismo. ■ Leremos o seguinte parágrafo e comentaremos o
mapa das migracións destacando estas ideas:
− O desenvolvementismo (1959-1975) e a crise do
réxime. O exilio e a oposición ao franquismo. − Durante a década de 1960 millóns de españois
abandonaron as zonas rurais en busca de traballo.
− O franquismo en Galicia.
− Uns 2 millóns de españois marcharon ao es-
Introducimos o tema tranxeiro, a maioría a Alemaña, Suíza e Francia.
■ Leremos os dous primeiros parágrafos do texto − Tamén se produciron importantes migracións no
introdutorio e caracterizaremos o franquismo: interior de España.
− Foi unha ditadura militar totalitaria e os seus Precisamente profundaremos neste tema mediante a
principios políticos non variaron ao longo do tempo. realización destas preguntas
− Impúxose pola forza das armas e todos os − Sabéis se algún de vuestros pais ou avós emigrou
poderes se concentraban no ditador. na década de 1960? Por que o fixo?
− Eliminouse o sufraxio, os partidos políticos demo- − Como variou o fenómeno migratorio en España a
cráticos, a Constitución e negáronse as liberdades. partir de 1980? Que sucede actualmente?
Destacaremos que a ditadura de Francisco Franco ■ Finalmente, leremos o último parágrafo do texto
rexeu España entre 1939 e 1975. Para identificar o introdutorio, periodizaremos a ditadura grazas ao eixe
xeneral e aos apoios cos que contou o réxime, cronolóxico e resolveranse as actividades propostas na
observaremos o mural e preguntaremos: páxina 265.
13-2 METODOLOXÍA
Páxs 274 e 275

■ Texto e preguntas páxs 274-275. Ler o texto Para obter unha visión xeneral sobre as características
introdutorio e contestar as preguntas propostas para do réxime franquista e a súa evolución histórica até a
comentalo e comprobar a súa comprensión. década de 1950, os alumnos e as alumnas poderán
■ Acts. 1 e 2, apartado Que sabemos? Elaborar textos consultar o seguinte enlace:
descritivos e argumentativos utilizando o vocabulario http://www.tiching.com/65900
propio das ciencias sociais.
Unha vez que vexan o documento audiovisual, poderán
MATEMÁTICA, CIENCIAS E TECNOLOXÍA responder as seguintes preguntas.
■ Eixe cronolóxico páx. 274. Interpretar a información − Por que o réxime de Franco se tilda de réxime
persoal no documental?

contida nun eixe cronolóxico cos feitos principais
ocorridos en España durante a ditadura franquista. − Que tres piares sostiñan o réxime? Que función
desempeñaba cada un deles?
■ Act. 3 apartado Que sabemos?. Identificar xeográfi-
camente as provincias emisoras e receptoras de persoas − Que é o Movemento Nacional?
migrantes na década de 1960. − Como se organizou a oposición na posguerra?
Explica que era o maquis.
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS − En que situación quedou a economía española tras a
■ Páx. 274 e 275. Observar o mural da dobre páxina e guerra? Que política económica adoptou o réxime
analizalo artisticamente e historicamente, obtendo del durante os primeiros anos?
información relevante para o estudo do réxime franquista. − Como se posicionou o franquismo ante a Segunda
Guerra Mundial?
DIXITAL
− Describe o lecer e a cultura na posguerra.
■ Act. 3, apartado Que sabemos? Interpretar a
− Que transformación nas relacións internacionais se
información contida nun mapa grazas á súa lenda e
produciu na década de 1950? Que consecuencias
comentala con precisión.
tivo no ámbito económico e político?
Os dereitos fundamentais Páxina 275

■ A ditadura franquista fundamentouse en principios • O franquismo foi un sistema de goberno ditatorial xa
alleos aos sistemas liberais democráticos. que se impuxo mediante a forza das armas e porque
Reflexionaremos sobre a peda de liberdades individuais e non existía división de poderes, todos se concentraban
de dereitos civís e políticos que se produciu tras a en mans do ditador, quen ostentaba o poder de forma
derrogación da Constitución de 1931. absoluta e vitalicia. Así mesmo, foi unha ditadura
polo feito de que se suspenderon os dereitos e
■ Tras ler os tres primeiros apartados das páxinas 266- liberdades propios dunha democracia: prohibíronse os
267 do libro de texto comentaremos as medidas partidos políticos, suspendéronse as Cortes
represivas que impuxo o réxime franquista: democráticas, as eleccións libres, a Constitución, as
– Que dereitos foron abolidos polo réxime franquista? liberdades individuais e colectivas, etc.
Como se organizaba o poder?
• Tras a derrota das potencias do Eixe na Segunda
– Que leis promulgadas polo goberno da Segunda Guerra Mundial, España quedou illada a pesar dos
República foron anuladas? Por que? seus esforzos por lavar a súa imaxe, reducindo o
– Como castigou o réxime a oposición? Cres que as protagonismo de todos os símbolos que recordaran ao
mulleres perderon dereitos durante a ditadura? fascismo ou ao nazismo. O inicio da Guerra Fría
permitiulle ao réxime de Franco pasar do illamento ao
■ Finalmente, reflexionaremos acerca de como viviu a
recoñecemento internacional. A hostilidade cara á
poboación esta perda de dereitos e liberdades.
URSS provocou un xiro na posición norteamericana,
que pasou a valorar positivamente o anticomunismo
Libro Dixital de Franco nas novas relacións internacionais. España
empezou a romper o illamento na década de 1950,
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá firmando acordos de colaboración cos Estados Unidos
resolver individualmente e comprobar as solucións. e un Concordato coa Santa Sede.
Actividades abertas que o alumnado poderá solucionar e (Segue na páxina 13-24)
METODOLOXÍA 13-3
Páxs 276 e 277
1. CALES FORON AS BASES...
A. Unha ditadura militar − Por que podemos afirmar que neste sistema político
■ Leremos o parágrafo introdutorio e preguntaremos: non había separación de poderes?
− Que tipo de sistema político foi o réxime encabezado Despois comentaremos conxuntamente o texto A obe-
por Francisco Franco? diencia debida… e resolveremos a actividade 3.
− A que ideoloxías se opuña e cales defendía? Que B. O apoio dos grupos... / D. A adaptación…
poderes concentraba Franco nas súas mans? ■ Leremos o texto do subapartado B e formularémoslle
A continuación, leremos o apartado e destacaremos as estas preguntas ao alumnado:
características da ditadura franquista: − De que vantaxes gozou a gran burguesía durante a
− Imposición dun partido único, FET e das JONS, e dun ditadura franquista? E a Igrexa católica?
sindicato vertical, a CNS. − Que razóns cres que podía ter Franco para
− Supresión das Cortes, as eleccións, a Constitución de outorgarlles tanto poder político aos militares?
1931 e as liberdades individuais e colectivas.
■ Leremos o subapartado D e anotaremos no encerado
− Prohibición das manifestacións nacionalistas catalás, os períodos das relacións exteriores do réxime:
vascas e galegas, así como a abolición dos seus
− 1939-1943: Apoio ás potencias fascistas na II Guerra
estatutos de autonomía.
Mundial, sen entrar formalmente no conflito.
Logo, traballaremos o esquema A concentración…
− 1945-1953: Illamento internacional e condena do
mediante a actividade 1.
réxime por parte da ONU.
C. A represión á oposición − 1953-1975: Recoñecemento do réxime franquista por
parte das potencias democráticas.
■ Seguidamente, pasaremos a ler o texto deste
apartado e formularemos as seguintes preguntas: Ampliaremos os contidos deste subapartado co recurso
Tiching e logo resolveremos os exercicios 2 e 4.
− Que significa que o réxime franquista elaborou un
entramado de leis represivas? ■ Finalmente, o alumnado realizará a actividade 5.
13-4 METODOLOXÍA
Páxs 276 e 277

■ Act. 1. Interpretar un esquema e relacionalo co contido O seguinte enlace corresponde a unha páxina web
do texto co fin de comprender o entramado institucional informativa sobre as leis fundamentais promulgadas polo
do réxime franquista. Estado franquista:
■ Act. 5. Exercitar as habilidades de análise, relación e http://www.tiching.com/79731
síntese dos contidos.
Posteriormente, podemos formularlles aos alumnos que
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA relacionen as seguintes afirmacións co nome da lei á
que aluden:
■ Act. 5. Traballar a capacidade de expresión escrita
− A través desta lei España configurouse como un
dos alumnos mediante a redacción dun texto explicativo

reino (Lei de Sucesión do Xefe do Estado de 1947).
sobre as bases do réxime franquista.
− Esta lei establecía os principios directivos da orde
■ Acts. 1-3. Traballar a capacidade de comprensión xurídica franquista (Lei dos Principios do Movemento
lectora dos alumnos mediante a resolución das preguntas Nacional de 1958).
formuladas.
− Nesta carta fixábanse os dereitos e os deberes dos
españois (Carta dos españois de 1945).
− Esta carta, influenciada pola Carta di Lavoro italiana,
■ Act. 5. Explicar por que o réxime franquista era unha regulaba e organizaba o traballo e a economía (Carta
ditadura militar de forma argumentada e baseada no do Traballo de 1938).
material traballado.
− Nesta lei enumerábanse os fins do Estado, fixáase o
poder do seu e xefe e declarábase a súa respon-
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA sabilidade política (Lei Orgánica do Estado de 1967).
 Na actividade 1 de Reforzo, os alumnos poderán repasar
o significado de conceptos ligados á política franquista.

dos partidarios á causa republicana e de novos
Páxina 277 movementos de oposición mediante a promulgación de
leis e a supeditación da xustiza aos ditados do Goberno.
1. Francisco Franco, como Xefe do Estado, do Partido,
4. Xusto despois da Guerra Civil, España apoiou as
Caudillo de España e Xeneralísimo dos Exércitos,
potencias fascistas, pero tras a Segunda Guerra Mundial
concentraba na súa persoa o poder executivo, o
entrou nun período de forte illamento internacional. A
lexislativo, o xudicial e o militar.
partir da década de 1950, España empezou a romper o
Co fin de darlle unha apariencia de legalidade ao réxime seu illamento mediante uns acordos de colaboración cos
creáronse unhas Cortes consultivas en 1942, aínda que Estados Unidos, convertíndose nun dos seus aliados
non eran elixidas por sufraxio, e promulgáronse o Foro máis fieis na loita contra o comunismo, e o Concordato
dos Españois (1945) e o Foro do Traballo (1938), que co Vaticano, que garantía a preeminencia da Igrexa
pretendían recoller os dereitos dos españois pero sen católica.
base democrática.
5. Resposta persoal. Os alumnos deberían sinalar e
2. O franquismo intentou restaurar a vella orde social desenvolver os seguintes aspectos do réxime para
apoiándose cos grupos sociais contrarios ás reformas xustificar que se trataba dunha ditadura militar:
impulsadas pola República: a gran burguesía
– Un entramado institucional que concentraba os po-
terratenente e industrial (mantivo o seu dominio econó-
deres na figura de Franco.
mico), o exército e a Falanxe (os seus membros
desempeñaron múltiples cargos políticos, incluso en – O apoio dos grupos sociais contrarios á causa
certas empresas) e a Igrexa católica, que recuperou a súa republicana: o exército, a Falanxe, a Igrexa católica e
preeminencia social coa confesionalidade do Estado e o a burguesía terratenente e industrial.
restablecemento do orzamento para o culto e o clero – A represión militar e policial.
(nacionalcatolicismo).
3. O fenómeno da represión foi permanente no réxime
franquista e tivo un papel fundamental para asegurar a
súa pervivencia. A represión baseouse na persecución
METODOLOXÍA 13-5
Páxs 278 e 279
2. A LONGA POSGUERRA...
As pegadas da Guerra Civil ■ Acto seguido, leremos o recadro A defensa..., re-

■ Leremos o texto deste subapartado e, acto seguido, solveremos a actividade 2 e valoraremos os efectos
preguntarémoslles aos alumnos: desta política coa lectura do seguinte subapartado:
− Cales foron as consecuencias demográficas da − Que efectos económicos tivo a política autárquica?
Guerra civil? Cantas vítimas houbo? E exiliados? − Credes que un país pode vivir de forma autárquica?
− Como afectou a guerra as infraestruturas? E a vida Por que? Que ámbitos poden verse prexudicados?
cotiá da poboación?
Que eran o mercado negro…?
Posteriormente, analizaremos as dúas táboas da páxina
■ Leremos este subapartado, así como os recadros
268 mediante as seguintes preguntas:
dedicados á Cartilla de Racionamento e ao Auxilio Social,
− Que partida era a máis importante no presuposto e definiremos os principais conceptos do texto:
familiar en 1936 e 1943? Que diferenzas observas?
− Racionamento: distribución ordenada dos alimentos e
− Podían aforrar as familias españolas en 1936? E en produtos de primeira necesidade por parte do Estado,
1943? Como cres que sobrevivían? que tamén fixa o seu prezo de venda.
Autarquía… / O colapso… − Mercado negro: venda clandestina de bens escasos
■ Leremos o texto deste subapartado e anotaremos no no mercado legal, violando a fixación de prezos e o
encerado os dúas trazos principais da política económica racionamento imposto polo goberno.
aplicada polo franquismo na posguerra: ■ Logo, leremos o texto O mercado… e resolveremos
− Intervencionismo do Estado, determinando a pro- conxuntamente a actividade 6.
dución, distribuíndo os bens, fixando salarios, prezos, Posteriormente, organizaremos os alumnos en grupos
leis laborais e controlando o comercio. reducidos para que realicen a actividade 5.
− Autarquía económica para conseguir a produción ■ Finalmente, os alumnos resolverán, de forma indivi-
nacional e o autoabastecemento dos produtos dual, as actividades 1, 3 e 4 para consolidar a aprendi-
consumidos en España para non depender do zaxe dos contidos tratados neste apartado.
exterior.
13-6 METODOLOXÍA
Páxs 278 e 279

■ Act. 5. Traballar a capacidade de expresión escrita Este enlace corresponde a un artigo sobre o período de
dos alumnos mediante a redacción dun texto explicativo racionamento en España despois da Guerra Civil,
sobre o mercado negro e o estraperlo. ilustrado co testemuño de varias persoas:
■ Acts. 2 e 6. Fomentar a capacidade de análise dun http://www.tiching.com/79735
texto histórico por parte dos alumnos para extraer o
contexto no que se inscribe. Podemos formularlles aos alumnos as seguintes pregun-
tas sobre o contido deste artigo:
■ Act. 5. Traballar a capacidade de comprensión lectora
mediante a resposta á pregunta formulada. − Por que se considera o 22 de marzo de 1952 o fin da
posguerra española?

DIXITAL − Como funcionaba unha cartilla de racionamento?
■ Act. 5. Buscar a orixe histórica da palabra estraperlo − Que función tiñan as persoas chamadas “os de
en fontes e medios dixitais. abastos”? Como reaccionaban os campesiños cando
os vían chegar?
APRENDER A APRENDER − O racionamento afectou a todo o mundo por igual?
■ Acts. 1 e 3. Interpretar un gráfico e unha táboa Quen se beneficiou?
numérica para explicar as razóns do colapso económico Finalmente, podemos incentivar entre os alumnos un
de España na década de 1950. coloquio sobre o racionamento e o fenómeno do mer-
cado negro a partir dos testemuños do artigo.

 Na actividade 2 de Reforzo, os alumnos poderán
repasar o significado de conceptos ligados á economía
franquista.

vestimentos, incluíndo o capital estranxeiro, condu-ciron
Páxina 279 a economía española ao borde do colapso.
1. Ao finalizar a Guerra Civil España era un país destro- 4. O sistema de racionamento baseábase na repartición de
zado. Calcúlase que o conflito produciu unhas 550.000 cartillas entre a poboación, mediante as cales se distri-
vítimas e uns 400.000 exiliados. Economicamente tamén buían os produtos de primeira necesidade. Igualmente,
estaba desgarrado, xa que parte da industria, a agricul- un sistema de cupos distribuía entre as industrias as es-
tura, as vías de comunicación e os medios de transporte casas materias primas ou fontes de enerxía.
sufriran importantes destrozos. O sistema de racionamento non foi suficiente para ali-
mentar toda a poboación, xa que xurdiu un mercado
2. A política económica durante a posguerra caracterizouse
negro á marxe do control da administración.
por un forte intervencionismo do Estado na produción e
a distribución dos bens, a fixación de prezos, a regu- 5. O mercado negro era un sistema de venda de produtos á
lamentación dos salarios e o control sobre o comercio marxe do mercado oficial controlado por estraperlistas, é
exterior. Ademais, o réxime aspiraba á autarquía econó- dicir, vendedores clandestinos.
mica, é dicir, a autoabastecerse dos produtos e limitar ao A orixe da palabra estraperlo é un escándalo político
máximo as importacións. ocorrido durante a Segunda República Española,
Esta era a postura que defendía Franco no seu discurso, producido como consecuencia da introdución dun xogo
xa que consideraba o país capaz de producir todo aquilo de ruleta eléctrica de marca Straperlo, nome derivado
indispensable para a subsistencia dos seus habitantes e, dos seus promotores, Strauss, Perel e Lowann.
polo tanto, sen necesidade de importar ningún produto. O Auxilio Social era unha institución de beneficencia
Os resultados desta política económica foron desas- creada pola Falanxe para intentar paliar a fame entre os
trosos. O crecemento da agricultura e a industria foi moi máis necesitados.
lento, mentres que o comercio exterior era mínimo, o 6. As mercadorías eran lanzadas porque lle foran
que dificultou o acceso aos bens de consumo. compradas a un estraperlista de Segovia e, se chegaban á
3. A escasez de materias primas, o baixo nivel de produ- estación, podían ser requisadas pola policia. Estes
ción, o escaso comercio exterior e a falta de in- produtos adquiridos no mercado negro permitían a
subsistencia das familias españolas.
METODOLOXÍA 13-7
Páxs 280 e 281
3. AS MULLERES DURANTE O FRANQUISMO
A. O modelo falanxista − O ideal doméstico era o da muller na casa e carecía

■ Para empezar, leremos o texto introdutorio e extra- de practicamente calquera dereito laboral.
eremos as seguintes ideas clave: A continuación leremos o recadro A desigualdade legal e
− O réxime de Franco anulou os avances en igualdade O destino da muller e preguntaremos, antes de resolver a
xurídica da muller realizados durante a II República, actividade 3:
xustificándoo na suposta superioridade do home. − Que artigo che parece máis inxusto respecto á mu-
− A igrexa católica e Falanxe influíron notablemente ller? Temos hoxe en día algunha norma deste tipo?
neste retroceso de dereitos. Para ampliar datos consultaremos @Amplía na Rede…
Acto seguido leremos o texto do epígrafe e, despois de C. Unha educación distinta
contestar as preguntas resolveremos os exercicios 1 e 2
a xeito de síntese: Despois de ler o epígrafe e o recadro A esposa perfecta
e de observar a imaxe, preguntaremos, antes de resolver
− En que consistía o Servizo Social? Quen o orga-
a actividade 4:
nizaba? Cales eran as súas funcións?
− Que obxectivos cres que tiña a eliminación da
− A igrexa católica e Falanxe influíron notablemente
coeducación por parte do franquismo?
neste retroceso de dereitos.
− Que opinas do texto da esposa perfecta?
B. A desigualdade xurídica e social
D. A resistencia das mulleres
■ Proseguiremos coa lectura do texto do epígrafe e
anotaremos as ideas principais: Despois de ler o epígrafe e os recadros A defensa… e A
incorporación…, preguntaremos o seguinte:
− A desigualdade entre homes e mulleres quedou
fixada no código civil, castigando só o adulterio e o − Realiza un breve resumo sobre a resistencia das
concubinato femininos, por exemplo. mulleres durante o franquismo.
− A muller non podía ter bens propios e non podia ter ■ Finalizaremos coa actividade 5 a xeito de resumo de
conta corrente ao seu nome. todo o apartado.
13-8 METODOLOXÍA
Páxs 280 e 281

■ Acts. 1 e 3. Utilizar o vocabulario adecuado e traballar Co seguinte documento multimedia podemos profundar
a expresión escrita para contestar as preguntas pro- na condición da muller española baixo o franquismo:
postas durante esta unidade.
■ Act. 5. Traballar a elaboración de táboas de informa-
ción contrastando a situación e dereitos actuais das Despois de consultar o apartado, en Contidos, que
mulleres cos que tiñan no franquismo. abarca de 1939 a 1975, deberán contestar as seguintes
preguntas e propostas:
APRENDER A APRENDER − Que significa que a sociedade española volveu ser
patriarcal?
■ Act. 2. Demostrar a asimilación de contidos do tema

− Por que cres que as autoridades franquistas fo-
expondo con palabras propias o significado dun artigo
mentaron a natalidade?
legal.
− Que se incluíu na reforma do Código Penal de 1944?
■ Acts 5. Aprender a realizar táboas coa información − Como controlaba a educación a Sección Feminina?
recollida no tema e contrastándoa cos datos que se teñen
ienen na actualidade. − Que porcentaxe de mulleres non sabía ler nin escribir
en 1940?
■ Act. 5. Fomentar a autonomía e a iniciativa propia
para elaborar unha táboa que compare a situación da
muller no franquismo e na actualidade.

 Na actividade 3 de Reforzo, os alumnos coñecerán os
roles do home e da muller en época franquista.

científicos e humanisticos, co fin de preparalas para
sobre os obreros era de protección, a cambio de que éstos fuesen menosadministrar
reivindicativos.dro; Goya; Fernando,
a vida doméstica e o seupríncipe de
comportamento
Páxina 281
Asturias; María Josefa de Borbón, hermana do rey; unha figura femenina coa en
cara vuelta,.
social público.
1. O franquismo relegou a muller ao ámbito doméstico e 5. Actividade persoal. A modo de exemplo:
estableceu a desigualdade de sexos ante a lei,
xustificándoo na superioridade física e intelectual do – Situación legal: Franquismo: duro castigo ante o
home, o cal debía encargarse en exclusiva dos asuntos adulterio e o concubinato en comparación ao home;
públicos e de proporcionarlle ingresos á familia. supresión do matrimonio civil e o divorcio;
prohibición de posuír bens propios da muller casada;
2. A Sección Feminina era unha organización dentro da prohibición de exercer determinadas profesións sen o
Falanxe Española, que organizaba o Servizo Social, e permiso escrito do marido. Actualidade: posibilidade
cuxa función era inculcar nas mulleres os ideais fa- de matrimonio civil e divorcio; dereitos a posuír
lanxistas e nacionalcatólicas, é dicir, fomentar unha bens; dereitos a traballar en calquera profesión.
muller sumisa e obediente, esposa e nai e que se dedica- – Situación laboral: Franquismo: salario menor en re-
se en exclusiva ás tarefas domésticas. lación ao home; despido non penalizado; non podía
acceder ás subvencións familiares. Actualidade:
3. As leis franquistas a desigualdade xurídica da muller ao
salarios iguais aos do home, aínda que os datos
sometela á autoridade do marido, xa que este era o
demostran que, en realidade, continúan sendo máis
administrador dos bens da esposa, o seu representante
baixos de media; despido penalizado; dereitos a
legal e esta debe obedecelo e está obrigada a seguilo alá
acceder ás axudas públicas.
onde resida.
– Educación: Franquismo: educación mixta; menos
A frase quere dicir que a muller perdeu os dereitos a ter
contidos científicos e humanísticos; formación
bens propios, xa que o marido ten dereitos a ad-
centrada na realización das tarefas do fogar; difícil
ministralos.
acceso aos niveis educativos superiores. Actualidade:
4. A coeducación consistía nunha educación mixta de posibilidade de coeducación; acceso a todos os
nenos e nenas. Durante o franquismo anulouse, xa que contidos e niveis de formación.
as mulleres recibían unha educación de menos contidos
METODOLOXÍA 13-9
Páxs 282 e 283
4. DESENVOLVEMENTISMO E CRISE DO...
A reorientación política dade 3, e formularemos estas preguntas:
■ En primeiro lugar, leremos os dous primeiros − Cales eran os obxectivos do Plan de Estabilización?
Como se aplicou practicamente
parágrafos do subapartado e realizaremos estas
preguntas sobre os cambios que se produciron no réxime − Que pretendían fomentar os Plans de Desen-
a partir do seu recoñecemento internacional: volvemento?
− Quen impulsou a nova reorientación do réxime? Os anos do crecemento económico
Cales eran os obxectivos do seu programa?
■ Despois de ler o texto do epígrafe e do recadro Houbo
− O franquismo sufriu cambios na súa esencia política
un milagre … e preguntaremos aos alumnos:
coa entrada dos tecnócratas? E económicos?
− Que sucedeu en España entre 1960 e 1973?
Acto seguido leremos os dous últimos parágrafos e
anotaremos as medidas que impulsaron os tecnócratas − Como se reflectiu o crecemento económico nos di-
para maquillar o réxime ditatorial: ferentes sectores produtivos españois?
− Elimináronse os símbolos fascistas do réxime e − A que se debeu o chamado “milagre económico”?
denominouse ao partido único Movemento Nacional. ■ Acto seguido, traballaremos o apartado da páxina 273
− Impulsáronse novas leis e reformas administrativas A crise final…, observaremos as imaxes e leremos os
que definían a ditadura como democracia orgánica. recadros sobre o Sáhara e Inmobilistas e aperturistas e
− Designouse a Juan Carlos de Borbón como sucesor preguntaremos:
de Franco na xefatura do Estado, a título de Rei. − A partir de cando entrou en crise o franquismo? Que
Leremos o recadro Leis modernizadoras e resolveremos freou o crecemento económico?
as actividades 1 e 2. − Que grupos terroristas empezaron a actuar? Que
conflito colonial se lle engadiu a estes problemas?
Estabilización e plans de desenvolvemento − Quen foron os mobilistas e os aperturistas?
■ A continuación, leremos o texto, observaremos a Finalmente, realizaremos os exercicios 4 a 7 a xeito de
gráfica Investimentos …, que comentaremos coa activi- síntese do contido do capítulo.
13-10 METODOLOXÍA
Páxs 282 e 283

■ Acts. 1-4 e 6. Ler e comprender a información reco- Os alumnos poderán obter máis información sobre o
llida nun texto e contestar, utilizando o vocabulario ade- Plan de Estabilización consultando o seguinte enlace:
cuado, as preguntas propostas.
■ Acts. 5 e 7. Practicar a expresión escrita para inter-
pretar dúas viñetas e dúas portadas de revista Trátase dun breve vídeo que expón as ideas principais
relacionadas coa etapa final do franquismo. deste plan. Despois poderán responder as seguintes
preguntas propostas:
APRENDER A APRENDER − Que consecuencias ten a autarquía para a España
de 1957?
■ Act. 4. Observar os datos representados nun mapa de

España e contestar correctamente as preguntas − Que consecuencias ten a liberalización da economía
propostas. española en 1959?
■ Acts. 5 e 7. Aprender a ler e interpretar viñetas de − Sabes o que é unha devalación? Por que cres que as
humor e portadas de revista sobre inmobilistas e apertu- autoridades económicas favoreceron a devalación da
ristas no franquismo e sobre a morte de Franco. peseta?

■ Acts. 5 e 7. Fomentar a inventiva e a expresión escrita
co fin de interpretar viñetas de humor e portadas de
revista sobre inmobilistas e aperturistas no franquismo e
sobre a morte de Franco, respectivamente.

Os beneficios sobre a economía foron un crecemento a
Páxina 283 gran velocidade, incrementándose a renda nacional, os
salarios e o poder adquisitivo da poboación. Tamén
1. O recoñecemento internacional do franquismo contri- creceu a un gran ritmo a produción industrial, ademais
buíu institucionalizar o réxime. A Lei de Principios do de mellorarse a produción agropecuaria. Finalmente, o
Movemento Nacional e a Lei Orgánica do Estado (que sector servizos, especialmente o turismo, creceu e
definiu o réxime como “democrácia orgánica”) serviron converteuse nun puntal económico do país.
para renovar a imaxe da ditadura.
4. Durante os últimos anos da vida de Franco España sufriu
2. Os tecnócratas eran dirixentes católicos pertencentes ao o impacto da crise económica internacional de 1973, con
Opus Dei que entraron no goberno en 1959. Propuxeron aumento de paro e inflación, provocando conflitividade
obxectivos de estabilización da economía, como a obreira e de protesta social. Ademais, multiplicáronse os
redución da inflación, a estabilización dos prezos e a atentados terroristas de grupos como FRAP, GRAPO e
conxelación dos salarios, ademais da restrición dos ETA. Finalmente, tamén cabe destacar o conflito
créditos. Tamén se estimulou a exportación, devalouse a colonial do Sáhara.
peseta e tomáronse medidas para atraer o investimento
estranxeiro. 5. Os immobilistas non aceptaban cambios no réxime e os
aperturistas avogaban por certas reformas. Nas viñetas
3. O Plan de Estabilización e os Plans de Desenvolvemento os immobilistas están representados polo búnker e os
consistiron no seguinte: aperturistas por querer liberdade, pero até certo punto.
O primeiro (1959) pretendía substituír unha economía
6. No Sáhara, colonia española, a Fronte Polisaria avo-
pechada e con forte control estatal por unha economía
gaba pola independencia. Pero a colonia era ambi-
vinculada ao capitalismo internacional e con maior peso
cionada por Marrocos, que en 1975 organizou unha
da iniciativa privada.
invasión pacífica, que tolerou o Goberno de Franco,
Os Plans de Desenvolvemento (1964-1975) pretendían cedéndolle finalmente o Sáhara a Marrocos e
fomentar o progreso industrial e diminuír os desequili- Mauritania.
brios entre as diferentes rexións españolas.
(Segue na páx. 13-24)
METODOLOXÍA 13-11
Páxs 284 e 285
5. QUE IMPACTO TIVO O CRECEMENTO...
A. O crecemento… / B. Migracións… C. A mellora … / D. A modernización…

■ Leremos o parágrafo introdutorio do apartado e ano- ■ Leremos o texto do terceiro subapartado e anotare-
taremos no encerado as principais características deste mos os indicadores que amosan que a sociedade espa-
período: ñola se modernizou na década de 1960:
− Éxodo rural ás cidades e a Europa. − A poboación agrícola descendeu e creceu a
− Crecemento económico. poboación urbana, dedicada aos servizos e á
industria.
− Aparición do turismo.
− As clases medias incrementáronse notablemente
■ Seguidamente, leremos o texto do primeiro subapar- fronte a sectores menos favorecidos socialmente.
tado e observaremos a táboa Evolución… para coñecer o
aumento demográfico español entre 1940 e 1970. − O incremento da renda familiar permitiulles aos
españois adquirir máis bens de consumo.
A continuación, resolveremos a actividade 1 co fin de
Ilustraremos este último aspecto coa táboa Indicado-
consolidar os contidos do subapartado.
res…, que comentaremos resolvendo o exercicio 3.
■ Posteriormente, leremos o segundo subapartado e ■ A continuación, observaremos a imaxe do folleto
escribiremos no encerado as características das turístico e leremos o último subapartado; despois
migracións españolas da década de 1960: formularemos estas preguntas:
− As causas das emigracións foron a procura de − Que fenómenos lles permitiron aos españois tomar
traballo e de mellores oportunidades de vida. contacto co exterior na década de 1960?
− Uns dous millóns de españois emigraron ao estran- − Que puideron observar no exterior? Como influíu este
xeiro, principalmente a Alemaña, Suíza e Francia. contacto na sociedade española?
− Unha gran cantidade de persoas emigraron desde as − Que leis contribuíron a incrementar o benestar da
zonas rurais cara aos núcleos industriais. cidadanía española nos anos 60?
Despois comentaremos o gráfico Poboación… e o mapa
■ Finalmente, realizaremos as actividades 4 e 5 para
da páxina 274 mediante a actividade 2.
revisar e ampliar o fenómeno do turismo en España.
13-12 METODOLOXÍA
Páxs 284 e 285

■ Acts. 3-4. Traballar a capacidade de comprensión Os alumnos poden ver o seguinte vídeo dedicado ás
lectora e expresión escrita dos alumnos mediante a migracións interiores e exteriores de España entre os
resposta ás preguntas formuladas. anos 1961 e 1975:
APRENDER A APRENDER
■ Act. 2. Observar e interpretar os datos recollidos Despois da visualización do vídeo, podemos proporlles aos
alumnos a elaboración dunha táboa coas comunidades
nunha táboa e un mapa para contestar correctamente a
emisoras de emigrantes e os seus principais destinos.
pregunta proposta.
Tras a elaboración da táboa, podemos complementar o seu
■ Act. 5. Interpretar e comprender fontes de informa-

contido con algunhas preguntas referidas á migración
ción de distinta natureza co fin de analizar o fenómeno do
exterior dos españois:
turismo en España en 1960.
− Que cantidade de emigrantes españois saíron rumbo
DIXITAL a outros países europeos? E en dirección a países do
resto do mundo?
■ Act. 5. Buscar información sobre o fenómeno do tu-
rismo na España da década de 1960 en fontes e medios
dixitais.

 Na actividade 4 de Reforzo os alumnos describirán
como era a sociedade española dos anos sesenta e
setenta

novas tecnoloxías e aumento da produción e a
Páxina 285 produtividade) e a renovación agrícola (aumento da
mecanización e a diversificación da oferta de produtos).
1. A poboación española entre 1940 e 1970 creceu en Ademais, o sector dos servizos adquiriu unha gran
7.951.947 habitantes. Este crecemento supón un importancia coa chegada do turismo e o comercio
aumento do 30% respecto da poboación inicial. exterior presentou unha melloría.
Este augmento da poboación foi consecuencia dun Os indicadores da táboa reflicten unha mellora do nivel
descenso da mortalidade, sobre todo infantil, e dunha de benestar en 1970 ao comparalos cos resultados de
elevada natalidade, resultado dunhas mellores 1960. En 1970 non só aumentou a renda por habitante,
condicións de vida. senón tamén o acceso a certos bens como o teléfono, o
automóbil, o televisor, o frigorífico, a lavadora e a
2. En España producíronse dous tipos de migracións:
enerxía eléctrica.
exteriores, é dicir, españois que se trasladaron a outros
países, especialmente europeos, onde existía unha forte 4. A urbanización e o contacto co estranxeiro contribuíron
demanda de man de obra; e interiores, persoas proce- a cambiar a mentalidade dos españois: a muller empezou
dentes de zonas agrícolas que se desprazaron a rexións a incorporarse de forma máis xeralizada ao mundo
industriais. laboral, a influencia moral da Igrexa descendeu e a
As principais provincias españolas de saída de educación pública comezou a expandirse. Ademais,
emigrantes foron Sevilla, Huelva, Córdoba, Granada, foise estendendo un amplo movemento social a favor da
Almería, Badaxoz, Cáceres, Murcia, Cidade Real, democratización da vida española.
Cunca, León, Soria, Huesca, Teruel, Asturias e Lugo. As 5. Actividade persoal. Algúns dos principais países de
principais provincias receptoras de inmigrantes españois procedencia dos turistas foron Gran Bretaña, Francia,
foron Barcelona, Madrid, Biscaia, Áraba e Guipúscoa. Alemaña e Suecia. En 1969 España recibiu un máximo
3. As condicións de vida da poboación española na década de case 22 millóns de turistas estranxeiros. O eslogan
de 1960 melloraron polo gran crecemento da súa intentaba sacar partido do xuízo negativo da ditadura,
economía. Un desenvolvemento manifestado no avance sinalando a súa especificidade no contexto europeo.
industrial (renovación dos bens de equipo, adopción de
METODOLOXÍA 13-13
Páxs 286 e 287
6. O EXILIO E A OPOSICIÓN...
A. Os exiliados − Cando se produciron as primeiras accións contra o

C.
■ Leremos o texto introdutorio e anotaremos no réxime? Indica cales foron.
encerado as ideas principais: Resolveremos as actividades 2 e 3 a modo de síntese.
− Todos aqueles que se opuñan á ditadura eran
perseguidos e reprimidos, con douscentos mil presos C. O fortalecemento da oposición
republicanos ao finalizar a guerra. ■ En primeiro lugar leremos o recadro As orixes de
− Outra parte dos republicanos tiveron que exiliarse. Comisións Obreiras e formularémoslles aos alumnos as
− A oposición interior comezou cos maquis e a partir seguintes preguntas:
dos anos 60 con novos movementos. − Que se denuncia? Que puntos se demandan?
Responderemos as preguntas finais e leremos o poema Despois, leremos o texto do epígrafe e sintetizaremos o
e o epígrafe, sobre o cal comentaremos, para pos- seu contido mediante os seguintes puntos:
teriormente responder a actividade 1: − Durante a década de 1960 aumenta a oposición ao
− Numerosos exiliados republicanos uníronse á loita réxime e esténdese a diversos grupos sociais.
contra o nazismo na II Guerra Mundial. − O PCE é o partido que máis participa na clandesti-
− Parte deles foron regresando durante a posguerra e nidade, creando Comisións Obreiras. Celébranse nu-
algúns non regresaron até 1977. merosas folgas a partir de 1962.
− PSOE, PNV e organizacións en Cataluña piden de-
B. A primeira resistencia: dos maquis … mocracia e liberdade, estudantes participan en protes-
■ A continuación leremos o texto deste subapartado, tas e xorden voces críticas na igrexa católica.
observaremos o mapa e preguntarémoslles aos alumnos: Leremos o texto da amnistía á memoria histórica,
− Quen eran os maquis? Cal era o seu obxectivo? Cal observaremos a imaxe que o acompaña e resaltaremos a
foi a súa acción máis importante? Tivo éxito? importancia das dúas leis que trata o texto.
− Cando se reorganizaron na clandestinidade os ■ Para acabar proporemos a realización da actividade 6
partidos e sindicatos de oposición ao réxime? a xeito de síntese.
13-14 METODOLOXÍA
Páxs 286 e 287

■ Acts. 2-4. Explicar, utilizando o vocabulario adecuado, Para coñecer máis detalles sobre o maquis, que loitou
diversos aspectos sobre os movementos de oposición ao contra o franquismo na posguerra, os alumnos con-
franquismo desde o principio até os anos 60. sultarán o seguinte enlace:
■ Act. 5. Practicar a expresión escrita expondo diversas http://www.tiching.com/79831
cuestións sobre a memoria histórica.
APRENDER A APRENDER
− Cando xurdiron os primeiros fuxidos ao monte?
■ Act. 6. Fomentar a procura de información en dife-
retes fontes e a descrición de fenómenos históricos a − Canto tempo sobreviviu o movemento de resistencia

través da realización dunha actividade de exposición antifascista dos guerrilleiros?
sobre a folga de tranvías de Barcelona. − Onde se refuxiaban os guerrilleiros ou maquis?
− Que propósito tiñan os seus actividades?
DIXITAL
− Como foi a represión franquista dos maquis?
■ Act. 6. Realizar unha actividade de procura de infor-
mación na Internet para desenvolver unha actividade
sobre a folga de tranvías de Barcelona.

 Na actividade 2 de Ampliación, os alumnos traballarán
os sindicatos obreiros na última etapa franquista.

sindicatos como Comisións Obreiras e grupos católico
Páxina 287 de base como as Xuventudes Obreiras Cristiás.
5. Por recuperación da memoria histórica enténdese a
1. 400.000 republicanos fuxiron cara ao exilio, por temor
reparación das vítimas dun conflito mediante o
ás represalias franquistas. Despois de cruzada a fronteira
esclarecemento da verdade dos feitos e o exercicio da
esperábanos campos de concentración en Francia.
xustiza sobre estas vítimas. Os seus obxectivos con-
Outros puideron fuxir desde Alacante en 1939 pouco
sisten na preservación e o acceso da poboación ao
antes da chegada das tropas franquistas. Algúns
patrimonio histórico. En 1977, en plena transición á
sumáronse á resistencia ao nazismo durante a II Guerra
democracia, aprobouse a Lei de Amnistía co fin de
Mundial, acabando en campos de concentración e exter-
eximir de responsabilidade a quen sufriran a represión
minio nazis.
franquista. E finalmente en 2007 aprobouse a Lei de
2. Os maquis eran grupos de partidarios da República que Memoria Histórica.
actuaron entre 1939 e 1944. A súa intervención máis
6. Actividade persoal. A modo de exemplo, os alumnos
importante foi o intento frustrado de ocupación do Val
poden expor o seguinte:
de Arán. A súa actuación decaeu pola reorganización
dos partidos da oposición na clandestinidade, a partir de A folga de tranvías de Barcelona se desenvolveu en mar-
1945. zo de 1951 e consistiu no boicot da poboación da cidade
ao uso do tranvía e na participación en manifestacións
3. O feito de que os partidos da oposición ao réxime de protesta. Os usuarios protestaban polo aumento do
franquista actuasen na clandestinidade limitaba en gran prezo do billete (un agravio comparativo co prezo en
parte a súa actividade. Madrid), que se unía ao malestar da poboación polas
4. A partir de 1960 os diferentes grupos sociais e políticos condicións de vida desde o fin da guerra. nun principio
implicados na loita antifranquista foron o Partido xurdiu dun movemento popular espontáneo, aínda que
Comunista de España (PCE), o PSOE (Partido So- máis adiante se sumaron partidos como o PSUC e
cialista Obreiro Español), o PNV (Partido Nacionalista sindicatos como a CNT, FENEC ou FNC. Despois
Vasco), organizacións catalás como a Front Nacional de dunha dura represión, a folga finalizou despois de
Catalunya e o Moviment Socialista de Catalunya e anularse a suba de prezos.
METODOLOXÍA 13-15
Páxs 288 e 289
7. O FRANQUISMO EN GALICIA
A posguerra modificou a estrutura produtiva galega.
■ Leremos o texto introdutorio e continuaremos coa Os cambios sociais

lectura dos seguintes parágrafos deste subapartado.
■ Leremos este subapartado, a continuación destaca-
Acto seguido, observaremos a imaxe Aldea…, resolve-
remos as características da emigración en Galicia e
remos a actividade 1 e preguntaremos:
− En que situación se encontraba a economía galega
− A emigración durante o período franquista afectou
na década de 1940? máis de medio millón de galegos.
− Que grupos controlaban a vida social e política − O éxodo rural dirixiuse ás zonas máis industrializadas,
galega? como Madrid, Barcelona e o País Vasco.
Acto seguido, leremos o texto A represión…e − A emigración exterior dirixiuse principalmente cara a
realizaremos a actividade 3. Suíza e Alemaña.
Reforzaremos este tema lendo o texto A emigración… e
A década de 1960: recuperación agraria...
resolvendo a actividade 2.
■ Leremos o texto e sinalaremos as características da
economía galega nos anos 1960, observaremos a imaxe A oposición politica e sindical
As dársenas... e resolveremos a actividade 4: ■ Leremos este subapartado e, mentres observamos a
− A agricultura e a gandería mecanizáronse, especia- fotografía do monumento de Ferrol, preguntaremos:
lizáronse tecnicamente e orientáronse ao mercado. − Cando lograron as organización antifranquistas
− Os montes veciñais expropiáronse para plantar piñei- reconstruír a súa organización?
ros e eucalipto e así fomentar a industria madeireira. − Que mobilizacións protagonizou o movemento obrei-
− O sector público foi o principal axente industrializador, ro? E o movemento estudantil?
en sectores como o hidroeléctrico ou o naval.
Finalmente, resolverase a actividade 6 a modo de
− A limitada e moi localizada industrialización non síntese.
13-16 METODOLOXÍA
Páxs 288 e 289

■ Act. 1. Explicar e interpretar, utilizando o vocabulario Para coñecer máis detalles sobre a industria estaleira en
adecuado, o contido dunha imaxe da Galicia rural da Galicia no século XX, os alumnos consultarán o se-
posguerra nos anos 40. guinte enlace:
■ Act. 3. Practicar a expresión escrita explicando de que http://www.tiching.com/753094
xieto se desenvolveu a posguerra en Galicia.
Unha vez que observen a image, deberán contestar as
APRENDER A APRENDER
− Sabías algunha cousa dos estaleiros de Astano? En
■ Act. 2. Traballar a comprensión lectora traballando un que concello se atopaban?
texto explicativo sobre algunhas características da emi-

gración galega. − Cando se iniciou a empresa Astano? Cando pechou?
■ Acts. 5 e 6. Expoñer os principias cambios sociais da − Foi sustituída por outra empresa de estaleiros? Como
se chama?
década dos 60 en Galicia e os focos e medios de protesta
contra o franquismo. − Sabes onde se atopan os estaleiros máis importantes
de Galicia hoxe en día?
■ Act. 3. Promover a autonomía e a iniciativa persoal
mediante a explicación sobre a posguerra en Galicia des-
pois de ler textos explicativos sobre o tema.

 Na actividade 1 de Ampliación, os alumnos responderán
unha serie de preguntas sobre o franquismo e a cultura
galega.

que controlaban a vida social, base principal do
Páxina 289 franquismo en Galicia.
4. No sector primario destaca o fomento da industria da
1. A imaxe transmite unha poboación rural baseada na
madeira mediante a expropiación de montes veciñais
agricultura e na gandería cunhas condicións de vida e de
para reforestar con especies de crecemento rápido como
traballo moi duras. As familias rurais eran pobres, como
o eucalipto e o piñeiro. No sector secundario, destaca a
se ve nos vestidos das mulleres da imaxe e as técnicas
construción naval, centrada nas cidades de Ferrol e de
agrarias non evolucionaran como se reflicte na
Vigo e a produción de enerxía hidroeléctrica,
fotografía co uso de carros conrodas de madeira. Así
transportada a outras rexións de España. Así pois,
mesmo, as construcións rurais seguían sendo de pedra
mantívose a estrutura produtiva.
cos tellados de palla, mostrando o baixo nivel
económico e o estancamento da aldea. 5. A sociedade galega durante este período caracterizouse
pola emigración de máis de medio millón de galegos.
2. Os emigrantes galegos dirixíanse preferentemente aos
Por unha banda, temos o éxodo rural, no que a
destinos europeos de Alemaña, Suíza e Francia. Os
poboación se desprazou a Madrid, Barcelona ou ao País
destinos franceses e alemán eran basicamente das
Vasco, onde a industria era máis dinámica. Por outra
provincias de Ourense e Pontevedra e o en Suíza
banda, temos a emigración exterior, a Suíza e a
instaláronse máis emigrantes da Coruña. O ciclo
Alemaña.
migratorio creou en Galicia, pola súa magnitude e
intensidade, o baleirado de mozos do país debido ao 6. Os principais focos de protesta contra o franquismo
descenso da idade do emigrante. foron: os maquis, os intentos de reconstrución do PCE,
as folgas, paros e concentracións do movemento obreiro,
3. A posguerra en Galicia padeceu de fame, do paro e do
o nacionalismo galego organizado no Partido Comunista
mercado negro. A economía baseábase na produción
de Galicia, o Partido Socialista Galego e a Unión do
agraria e gandeira. A poboación quedou no campo
Pobo galego. As universidades foron tamén un foco de
porque non podía emigrar debido á situación mundial e
oposición, que culminaron a súa actuación cunha
as condicións de vida e de traballo eran duras. Ademais
manifestación que supuxo unha folga xeral que
xuntáronse os poderes da burguesía, igrexa e de Falanxe
paralizou Vigo.
METODOLOXÍA 13-17
Páxs 290 a 293
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA APRENDER A APRENDER

■ Páx. 293, Act. 4. Definir de forma precisa termos ■ Páx. 291, Aprende a… Aprender a contrastar o con-
utilizados para coñecer o estado económico dun país, tido de varios artigos periodísticos en base a unha serie
como balanza comercial, de bens e servizos ou básica. de parámetros.
■ Páx. 293, Act. 5. Traballar a capacidade de expresión ■ Páx. 292, Act. 1. Interpretar un mapa sobre o Sahara
escrita dos alumnos mediante a redacción dun texto Occidental co fin de extraer conclusións acerca do
argumentativo sobre a canción protesta. suceso coñecido como a “Marcha verde”.
■ Páx. 293, Act. 7. Fomentar a capacidade de síntese
■ Páx. 292, Act. 2. Aprender a contextualizar un texto
dos alumnos mediante a redacción dun resumo sobre o
mediante o uso de fontes de distinta natureza e saber
fenómeno do 600 na década de 1960.
establecer vínculos co presente.
DIXITAL ■ Páx. 292, Act. 3. Interpretar unha táboa numérica

sobre as causas da conflitividade laboral entre 1963 e
■ Páx. 293, Act. 5. Buscar información en medios e
1972 e relacionalo co contexto do franquismo.
fontes dixitais relacionada co fenómeno da canción
protesta. ■ Páx. 293, Act. 4. Interpretar un esquema sobre o
■ Páx. 293, Acts. 6-7. Buscar recursos audiovisuais estado da economía española na década de 1970.
concretos en medios dixitais e sabelos manexar ■ Páx. 293, Act. 7. Coñecer os códigos da publicidade e
adecuadamente. comprender o contexto social no que se producen.

MATEMÁTICA
■ Páx. 292, Act. 1. Coñecer a situación política actual
do pobo saharaui e establecer a relación coa evolución ■ Páx. 293, Act. 4. Familiarizarse co significado de
desta rexión no pasado. termos económicos básicos.
13-18 METODOLOXÍA
ESPAÑA: A DITADURA FRANQUISTA (1939-1975) 13
Páxs 290 a 293

Taller de Historia Páxina 290

■ Aprende a... Nesta actividade os alumnos aprende-
rán a analizar criticamente o contido de varios artígos 1. Consolida o aprendido:
periodísticos referidos a un mesmo feito. a) O réxime franquista contou co apoio daqueles
■ Actividade 1. Nesta actividade o alumnado interpre- grupos ou colectivos sociais que pretendían acabar
tará un mapa sobre o proceso de descolonización do coas reformas republicanas: o exército, a Falanxe
Sáhara Occidental. ou partido único, a Igrexa católica e a gran
burguesía terratenente e industrial.
■ Actividade 2. Os alumnos deberán comprender un
texto histórico sobre a oposición ao réxime franquista. A represión pode considerarse un sistema dentro
do réxime franquista porque se practicou regular-
■ Actividade 3. Nesta actividade foméntase a análise mente durante a ditadura co fin de eliminar as
dunha táboa numérica sobre a conflitividade laboral na
persoas afectas á causa republicana e impedir o
ditadura franquista entre 1963 e 1972.
xurdimento de novos movementos opositores en
■ Actividade 4. Os alumnos interpretarán un esquema España.
sobre a situación económica da España franquista.
b) A grandes trazos, as relacións internacionais do
■ Actividades 5-6. O alumnado deberá buscar informa- franquismo pasaron do illacionismo, despois do
ción sobre varios movementos de protesta á ditadura. seu apoio ás potencias fascistas na Segunda Guerra
■ Actividade 7. Nesta actividade se estudará o fenóme- Mundial, á apertura progresiva a partir da década
non do 600 mediante a consulta a anuncios publicitarios. de 1950. As relacións internacionais do
franquismo poden dividirse en tres etapas:
Síntese
– Desde 1939 até o fin da Segunda Guerra
■ Actividade 1. A través das preguntas os alumnos Mundial amosou un apoio absoluto ás potencias
revisarán os contidos do tema. fascistas (Alemaña e Italia).
■ Actividades 2-5. Os alumnos aprenderán conceptos e – Coa derrota do fascismo en 1945 iniciouse unha
sucesos clave sobre o período da ditadura franquista.
METODOLOXÍA 13-19
etapa de illamento internacional. En 1946 a ONU ideoloxía franquista, baseada nos principios da
condenou o réxime franquista, recomendando a Falanxe e a Igrexa católica, defendía a
retirada de España dos embaixadores de todos os superioridade física e intelectual dos homes fronte
países democráticos. ás mulleres. Así pois, o réxime inculcou desde a
escola o ideal de esposa sumisa e obediente
– A partir de 1953 o illamento empezou a romperse
encargada de administrar o fogar, e elaborou un
grazas a pactar unha serie de acordos de
Código Civil e Código Penal nos que non podía
colaboración con Estados Unidos e firmar un
actuar legalmente sen o consentimento do marido.
concordato co Vaticano. Neste momento
converteuse nun fiel aliado de EE.UU. na súa A pesar destas limitacións morais e legais, moitas
loita contra o comunismo. mulleres traballaron no franquismo, xa fose por
imperativo económico ou para afirmar a súa
c) A autarquía era un modelo económico consistente capacidade e o seu dereito a unha vida laboral
en fomentar a autosuficiencia do país, é dicir, que independente. Esta última convición levou a
todos os bens e servizos necesarios se produciran no algunhas mulleres a participar nos grupos de
seu interior, limitando ao mínimo as importacións. oposición ao réxime, onde introduciron a demanda
Este sistema veu acompañado por un altísimo da igualdade de sexos, ou a incorporarse nos move-
intervencionismo do Estado, fixando prezos mentos feministas que se desenvolveron na década
obrigatorios e forzando aos agricultores a de 1970.
entregarlle ao Estado parte da produción.
f) Á etapa final do franquismo chegouse por unha
Este tipo de política propiciou un período de
conxunción de varios factores: en primeiro lugar, o
crecemento moi lento cun comercio exterior case
impacto da crise internacional de 1973, a cal freou o
nulo que provocou durante longo tempo a escasez
crecemento económico e desencadeou unha forte
dos bens de consumo, polo que a posguerra se
inflación, paro e protestas sociais; en segundo lugar,
caracterizou por ser un período de gran miseria e
o aumento da violencia política, especialmente a de
penuria. Demograficamente era un país afundido,
ETA, organización independentista vasca que
xa que a guerra provocara miles de vítimas e
atentou contra a vida do sucesor de Franco, Carrero
exiliados. A escala social, existían diferenzas entre
Blanco; finalmente, a crise polo control de Sáhara e
obreiros, campesiños e clase media, que
a morte do ditador o 20 de novembro de 1975
presentaban salarios moi baixos e unha capacidade
fixeron irreversible o fin do réxime.
adquisitiva moi escasa; e os xerarcas do réxime,
grupos sociais vinculados ao poder e especuladores, Os cambios acontecidos a partir da década de 1960,
que viviron tempos de euforia e de gran especialmente a apertura cara ao exterior e a
enriquecemento. crecente urbanización da sociedade contribuíron á
caída do réxime, xa que propiciaron un cambio de
d) A finais da década de 1950, o fracaso da política mentalidade entre a poboación: a muller comezou a
autárquica, o recoñecemento internacional do incorporarse de forma máis xeralizada ao mundo
franquismo e o descontento popular convenceron ao laboral, a influencia da Igrexa diminuíu e a
réxime da necesidade de reorientar a política educación pública expandiuse. En xeral, as
económica. transformacións desta década favoreceron o
Dese modo xurdiu o desenvolvementismo entre xurdimento dun amplo movemento social a favor da
1959 e 1973. Esta nove política foi impulsada pola democratización de España.
entrada de novos ministros, os denominados
tecnócratas, quen intentaron promover unha 2. Define conceptos clave:
apertura económica que posibilitase o achegamento
• Racionamento: É o proceso que implantou o
a Europa e o desenvolvemento industrial do país.
goberno do réxime franquista para controlar os
Para isto puxeron en marcha o Plan de
produtos básicos. A posguerra caracterizouse pola
Estabilización (1959), cuxo obxectivo era pasar a
miseria da poboación e a escasez dos bens de
unha economía vinculada aos circuítos
consumo.
internacionais e con maior peso da iniciativa
privada. Posteriormente, impulsáronse os Plans de • Democracia orgánica: É o sistema político que
Desenvolvemento (1964-1975), que pretendían adoptou o réxime franquista, que consideraba que a
fomentar a industria e diminuír os desequilibrios representación popular e a asociación debían
entre as distintas rexións españolas. A aplicación facerse mediante “corporacións” sociais como a
destas medidas propiciou un gran crecemento familia, o municipio e o sindicato, controlados polo
económico visible en todos os sectores –agrícola, partido ou sindicato único.
industrial e dos servizos– que supuxo o aumento do • Maquis: grupos de partidarios da República que,
poder adquisitivo e dos salarios dos españois e, en entre 1939 e 1944, resistiron escondidos en zonas
consecuencia, a mellora do seu nivel de vida. de montaña, onde realizaban emboscadas armadas
e) Durante o réxime franquista a muller quedou rele- coa esperanza de que a derrota das potencia do Eixe
gada ao ámbito doméstico e estableceuse a desi- causara a caída do franquismo. En 1944 acometeron
gualdade de sexos no ámbito xurídico, xa que a o intento fracasado de ocupar o Val de Arán
13-20 METODOLOXÍA
(Lleida). Estas partidas de guerrilleiros continuaron
O Plan de Desenvolvemento implementouse entre
actuando até principios de 1950.
1964 e 1975 co obxectivo de fomentar o progreso
• Exiliado: persoa obrigada pola forza a residir fóra industrial e diminuír os desequilibrios entre as
da súa patria. No caso español, preto de 400.000 diferentes rexións españolas.
persoas partidarias da causa republicana tomaron o
camiño do exilio despois da Guerra Civil. 5. Identifica as siglas:
• Tecnócrata: funcionario que exerce un cargo públi- • FET e das JONS: Falanxe Española Tradiciona-
co en virtude da súa preparación técnica e sitúa a lista e das Xuntas de Ofensiva Nacional Sindica-
eficacia por encima doutros factores políticos, eco- lista.
nómicos, sociais ou ideolóxicos. Este perfil de
dirixente tomou o mando da política económica de • FRAP: Fronte Revolucionario Antifascista e
España a partir de finais da década de 1950. Patriota.
• Estraperlo: negocio ilegal de produtos intervirdos • PCE: Partido Comunista de España.
polo estado vendidos a prezos máis elevados, ás
• JOC: Xuventude Obreira Cristiá.
veces de forma abusiva.
• CNS: Central Nacional Sindicalista.
3. Establece a cronoloxía:
• JOC: Xuventude Obreira Cristiá.
A orde cronolóxico é o seguinte: condena da ONU
• ETA: Euskadi Ta Askatasuna.
(1946); acordos cos Lei de Sucesión (1947);
concordato e acordos con Estados Unidos (1953); Lei
de Principios do Movemento Nacional (1958); Código
Responde a pregunta inicial:
Civil (1958); Plan de Desenvolvemento (1964-1975);
asasinato de Carrero Blanco (1973). O franquismo foi unha ditadura porque suprimiu todas
as liberdades democráticas existentes en tempos da
4. Explica as diferenzas: República: as eleccións foron suprimidas; prohibíronse
os distintos partidos políticos e sindicatos,
• Autarquía/Desenvolvementismo. A autarquía
substituíndoos por estruturas únicas, o partido da FET
consiste nun sistema económico, impulsado polo
e das JONS e a Central Nacional Sindicalista; e
réxime franquista entre 1939 e 1959, que se basea
concentráronse os poderes na figura do caudillo
en fomentar a autosuficiencia do país, é dicir, que
Francisco Franco, xa que as facultades lexislativo,
todos os bens e servizos necesarios se produzan no
executiva e xudicial eran controladas por este.
interior, limitando ao mínimo as importacións.
Ademais, durante toda a ditadura practicouse a
Porén, ao ser España un país sen materias primas ni
represión permanente contra os partidarios da causa re-
fontes de enerxía propias, a autarquía promovida
publicana e os movementos de oposición ao réxime.
polo franquismo acabou en desastre e o afundimento
económico foi especialmente grave.
En cambio, desde finais da década de 1950, Páxina 291
introduciuse en España unha nove política econó-
mica, chamada o desenvolvementismo, aberta ao Aprende a… Contrastar fontes históricas
exterior e vinculada ao capitalismo internacional. En
1. Identificación das fontes:
consecuencia, devalouse a peseta para estimular as
exportacións, tomáronse medidas para atraer a • Os documentos que se nos presentan son publica-
inversión estranxeira e fomentouse o progreso ciones periódicas correspondentes á prensa esrita. Polo
industrial. Así pois, entre 1960 e 1973, a economía tanto, son consideradas fontes históricas primarias, xa
española creceu a gran velocidade: aumentouse a que se crearan ao mesmo tempo que os feitos que
renda nacional, os salarios, o poder adquisitivo da relatan.
poboación e a produción industrial. • Os autores das fontes son periodistas que relatan a folga
• Inmobilistas/aperturistas. Despois da morte de mineira asturiana de 1962. Entrevístase a diferentes
Francisco Franco en 1975, debuxáronse dúas claras protagonistas que participaron ou participan no feito. O
tendencias no seno do réxime: por un lado, os seu nivel de implicación, polo tanto, é elevada, xa que son
inmobilistas, que non aceptaban ningún tipo de os protagonistas do acontecemento. Outra cousa é a
cambio; e, por outro lado, os aperturistas, partidarios opinión que teñan e a forma de ser relatada.
de certas reformas.
• Pódese observar que os relatos corresponden ao mesmo
• Plan de estabilización/Plan de Desenvolvemento. O feito pero contados de diferentes formas e puntos de vista,
Plan de Estabilización implantouse en 1959 e o seu segundo a ideoloxía do periódico.
obxectivo era substituír unha economía pechada e
cun forte control estatal (autarquía), por unha eco- O artigo da Vanguardia Española, intentando minimizar
nomía vinculada ao capitalismo internacional e un os efectos da folga, e do Fronte de Liberación Popular,
maior peso da iniciativa privada. alentando a mantela, son visións parciais e interesadas do
METODOLOXÍA 13-21
episodio. Seguramente, a versión máis aproximada á
Páxina 292
realidade é a de Le Monde, xa que non era parte tan
interesada como as dúas anteriores.
1. Espazo e tempo. O conflito do Sáhara.
2. Contextualización histórica: a) O Sáhara era unha colonia de España desde 1958.
Comprendía dous grandes territorios: na parte se-
• Estas fontes foron escritas nun contexto de aumento tentrional Saguia el Hamra, cuxa capital era El
dos conflitos laborais que reivindicaban diferentes Aaiún; e na parte central e meridional, o chamado
aspectos para mellorar a vida do traballador. Río do Ouro, cuxa capital era Dajla. Os países
• España vivía un proceso de apertura cara ao exterior e veciños do Sáhara occidental eran Marrocos,
un auxe na economía. Tamén ocorría un cambio na Arxelia e Mauritania. O Sáhara Occidental era rica
sociedade, xa que se convertía en máis aberta e en fosfatos.
provocaba cambios na mentalidade dos españois. b) A Marcha Verde foi unha invasión pacífica do terri-
Esta situación causou un aumento da oposición ao torio do Sáhara Occidental, concretamente iniciada
réxime, xa que ía perdendo o medo á ditadura pola súa parte setentrional, organizada polo rei de
Marrocos en 1975.
Dentro deste cambio tamén se produciu un crecemento
do número de asalariados e unha maior organización Hasán II instou ao pobo marroquí a realizar unha
dos sindicatos clandestinos. marcha pacífica para ocupar os territorios do Sáhara
español, forzar ao Goberno a que retirase as súas
3. Contraste das fontes: tropas da rexión e incorporar a zona ao reino de
Marrocos.
• Actividade persoal.
c) No momento de producirse a Marcha Verde, Es-
• O artigo da Vanguardia Española reproduce a paña encontrábase nunha situación de crise
entrevista cun mineiro asturiano co obxectivo de económica, política e social. A crise internacional
trasladar á opinión pública unha visión favorable á de 1973 freou o crecemento e desencadeou unha
versión do réxime franquista, é dicir, que a folga forte inflación e paro, que se traduciron en confli-
estivera inducida por axentes externos que enganaran tividade obreira e protestas sociais. Tamén aumen-
os traballadores. tou a violencia política con atentados terroristas de
Por outra parte, o artigo do Fronte de Liberación grupos de extrema esquerda que lle custaron a vida
Popular tamén era parcial, xa que alentaba aos mi- ao sucesor de Franco, Carrero Blanco, cando o
neiros asturianos a seguir coa súa folga e ao resto dos estado de saúde do ditador xa estaba empeorando.
obreiros a solidarizarse con eles. Por todo isto, España xa estaba preparando a des-
Probablemente, o artigo de Le Monde era o máis colonización do territorio cando se produciu a
obxectivo porque intentaba describir a folga dos Marcha Verde, que precipitou os feitos.
mineiros
Páxina 85 asturianos desde a distancia dun periódico d) En plena crise social, económica e política, debido
estranxeiro, desmintindo a versión oficial proporcio- ao gravísimo estado de saúde do ditador, o goberno
APRENDE A... medios
nada polos COMPARAR DÚAS...
afectos ao réxime franquista. español firmou un acordo que establecía a cesión do
Sáhara Occicental a Marrocos e Mauritania.
4. Avaliación das fontes:
e) A Fronte Polisaria era unha formación nacionalista
• O artigo da Vanguardia Española utiliza o e socialista creada en 1973 que aspiraba á indepen-
testemuño dun só mineiro para ofrecer unha visión dencia saharaui. Instalou os seus campamentos en
paternalista dos folguistas, xa que traslada a visión Arxelia, moi preto da fronteira nororiental do
que foran enganados por persoas forasteiras, Sáhara Occidental.
posiblemente axentes afectos ao comunismo, e que,
de terse sabido a boa vontade do goberno, non terían f) Actividade persoal.
organizado a folga. Os alumnos deberían sinalar que, actualmente, a
Algo parecido facía o artigo do Fronte de Liberación situación segue sen resolverse, xa que Marrocos re-
Popular pero en sentido contrario: utilizaba o caso xeita a posibilidade de realizar un referendo de
concreto da folga dos mineiros asturianos para autodeterminación do pobo saharaui; consulta que
xeralizar a situación inxusta de todos os traballadores as Nacións Unidas demanda.
españois e promover a oposición ao réxime.
2. Fontes documentais. O “contubernio”…
• Os dous artigos anteriores reflicten dúas visións
contrarias e subxectivas do mesmo feito, xa que eran a) Os asistentes a esta reunión esixíanlle a España que
parte implicada no conflito político e social que se iniciase un proceso democratizador do país, instau-
vivía en España en aquel momento. A versión máis rando institucións representativas, preservando as
fiable da folga é a de Le Monde, xa que se trataba da liberdades individuais dos seus cidadáns e recoñe-
visión dun periódico estranxeiro. cendo as distintas comunidades que integraban
España.
13-22 METODOLOXÍA
b) A reunión de Munich respondía á petición do Estes tres indicadores diferéncianse entre si polo
goberno franquista de ingresar na Comunidade número de datos que incorporan: efectivamente, a
Europea, xermolo da actual Unión Europea. Os balanza comercial só ten en conta as importacións e
asistentes na asemblea, opositores internos e as exportacións; a balanza de bens e servizos
externos ao réxime franquista, concluíron que incorpora o turismo; e, por último, a balanza básica,
España non podía pertencer á Comunidade Euro- ademais deste, ten en conta a achega dos emigrantes
pea mentres non tivese un sistema democrático. e o capital estranxeiro.
c) Actividade persoal. b) O saldo da balanza comercial española era negativo,
Ante a resolución da reunión de Munich, o réxime xa que as importacións superaban de forma
franquista amosou o seu rexeitamento frontal. O significativa as exportacións.
diario falanxista Arriba calificou a reunión de c) O saldo final da balanza básica era positivo, ao
“sucio contubernio contra España” e o resto da contrario que a balanza comercial. A diferenza
prensa adheriuse ás descualificacións. As debíase ás importantes achegas do turismo, os
manifestacións de apoio ao réxime inundaron pobos emigrantes que traballaban fóra de España e os
e cidades. investimentos en capital estranxeiro.
Os oitenta opositores interiores tomaron diferentes d) As divisas que achegaban os emigrantes españois
camiños ante a virulencia das reaccións desatadas que traballaban no estranxeiro era un dos factores
contra eles: detención, exilio, acoso, etc. que contribuía a equilibrar o potencial déficit da
balanza básica, xunto co turismo e o investimento
3. Fontes gráficas. Conflitos laborais. de capital estranxeiro.
a) Un conflito laboral enfronta os traballadores, a
través dos seus representantes, cos empresarios co 5. Busca de información. A canción protesta.
fin de defender os seus dereitos ou obter melloras
Respostas persoais. Pódense consultar as seguintes
nas súas condicións. Normalmente, o conflito adoita
páxinas web:
manifestarse mediante as folgas dos traballadores.
b) Entre 1963 e 1964, os conflitos laborais estiveron
relacionados coa negociación dos convenios
colectivos e, sobre todo, coas melloras salariais. En
1967 os conflitos centráronse en motivos político- a) Os principais cantautores das décadas de 1960 e
sociais, mentres que 1970 foi un ano especialmente 1970 foron, entre otros, Joan Manuel Serrat,
conflitivo, xa que estas causas, xunto cos convenios Raimon, Lluís Llach, Paco Ibáñez, Rosa León, Luis
colectivos e, en menor medida, as melloras Eduardo Aute, Pablo Guerrero, Joaquín Carbonell,
salariais, tiveron unha grande incidencia na María do Mar Bonet, Jarcha, Mikel Laboa e José
conflitividade laboral. Antonio Labordeta. A maioría destes cantautores
c) A conflitividade laboral entre 1960 e 1972 estivo baséaronse na corrente musical xurdida en Estados
moi vinculada ao crecemento da oposición ao Unidos e que se desprazou a Europa. En España a
réxime durante este período, froito dos cambios canción de autor converteuse en canción protesta,
sociais e económicos. A creación ou reorganiza- unha forma de expresar o malestar social e o desexo
ción de asociacións e partidos políticos, especial- de cambio. Algúns destes cantautores tamén lles
mente o Partido Comunista, uniu a demanda de puxeron música ás obras poéticas de autores
liberdades políticas coas reivindicacións laborais. A desterrados polo franquismo.
partir de 1962, as folgas proliferaron nas zonas máis b) Actividade persoal.
industrializadas de España, como Madrid, Cataluña,
País Vasco ou Asturias. O alumnado debe ter en conta que os cantautores
utilizaban a música e as súas letras para reivindicar
un cambio en España, defendendo a liberdade, a
Páxina 293 xustiza e os dereitos, así como a mellora de vida dos
cidadáns.
4. Organización da información. A balanza…
a) A balanza comercial consiste na diferenza entre as 6. Fontes audiovisuais. Mulleres antifranquistas.
importacións e as exportacións dun país durante un a) As mulleres que aparecen no vídeo e que narran os
período determinado. A balanza de bens e servizos seus recordos son mulleres que estiveron presas en
é a conta estatística que recapitula o conxunto dos centros penitenciaros durante a época franquista. Os
intercambios de mercadorías e de servizos entre un motivos do seu encarceramento foron ter relación
país e o resto do mundo. Finalmente, a balanza coa República, afinidades co comunismo ou, en
básica trata de avaliar se a balanza de pagos dun definitiva, por ter relación con organizacións
país presenta equilibrio desde o punto de vista contrarias ao réxime. Estas mulleres realtan a
económico; o seu saldo é un indicador da situación dureza da vida en prisión: os sentimentos xurdidos
económica do país.
METODOLOXÍA 13-23
cando algunha das súas compañeiras fora executada Coa súa execución, o réxime quería enviar unha
e o día a día en xeral. mensaxe exemplarizante á sociedade e unha
advertencia aos sectores opositores á ditadura.
b) A Igrexa foi parte esencial no entramado do sistema
f) Resposta persoal.
represivo da ditadura franquista, xa que achegaba
persoal ao aparato carcelario e prestaba inmuebles Os alumnos poderían indicar que o título alude á
para habilitalos como prisións, primeiro necesidade de non esquecer aquelas persoas vítimas
gratuitamente e despois en réxime de arrendo da arbitrariedade do réxime franquista.
c) A prensa española tratou o caso de Isaac Gabaldón
7. Fontes documentais. O 600.
con intención exemplarizante, xustificando o
castigo e utilizándoo como advertencia, pero en a) O SEAT 600 empezouse a producir nos anos 60.
ningún momento dixo fusilaran trece mulleres e que Fabricouse nas instalaciones de SEAT na Zona
sete delas eran menores. A prensa internacional Franca de Barcelona. O seu custo era de 66.000
fíxose eco do caso das trece rosas, de modo que o pesetas. Vehículo de 4 prazas, pesaba 600 kg cun
réxime se abstivo en adiante de fusilar menores. motor de 633 cm3 que rendía a unha potencia de
24.5 CV e podía alcanzar unha velocidade máxima
d) As protagonistas lembran as relacións coas demais
de 90 km/h.
presas de fraternidade, amizade e complicidade
entre elas. Algunhas comentan que a prisión foi b) A publicidade utilizada para vender o coche
como un colexio político e intelectual xa que se baseouse en amosar o proceso de fabricación.
encontraban mulleres de todo tipo. Ademais vendíase como un vehículo fácil de
conducir, baseándose nos roles sexistas, ao indicar
e) “As trece rosas” foi o nome que se lle deu á
que a muller o podía conducir. Os cambios que
execución na madrugada do 5 de agosto de 1939 a
propiciou a compra deste vehículo foi facilitar o
trece mulleres de entre 17 e 23 anos. Este grupo de
desprazamento pola cidade e, en xeral, o
mulleres foron executadas ao ser condenadas a
desenvolvemento da vida cotiá.
morte polo asasinato dun comandante da Gardia
Civil, Isaac Gabaldón, a súa filla e o seu chófer. c) Resposta persoal.
inmigrantes eran as que tiñan unha economía máis
activa, e estaban moi industrializadas. A maioría
(Vén da páxina 13-3) localizábanse na periferia do Estado (Girona,
Barcelona, Tarragona, Castellón, Valencia, Alacante,
• A grande emigración da década de 1960 afectou Biscaia, Guipúscoa, Árava), coa excepción de Madrid,
diversos territorios españois. As principais provincias a capital e un dos centros receptores por excelencia.
emisoras de persoas migrantes situábanse no interior de
España e eran as menos desenvolvidas a nivel
económico, cun carácter fortemente rural e pouco (Vén da páxina 13-11)
industrializado (Zamora, Palencia, Ávila, Segovia,
Soria, Guadalaxara, Teruel, Cunca, Cáceres, Badaxoz, 7. Nas viñetas os inmobilistas están representados polo
Córdoba, Cidade Real, Xaén, Granada, Albacete). En búnquer, e os aperturistas queren a liberdade pero até
cambio, as principais provincias receptoras de certo punto.
13-24 METODOLOXÍA
TICHING WEBS
http://www.rtve.es/alacarta/audios/documentos-rne/documentos-rne-cantautores-
rapsodia-critica-transicion-27-11-10/943147/
http://www.tiching.com/65900 https://www.youtube.com/embed/79WbCd3unLs?wmode=transparent
http://www.tiching.com/66010 https://www.youtube.com/embed/TbwseOuOyBM?wmode=transparent
http://www.tiching.com/68336 https://www.youtube.com/embed/pkNzKd8tSI8?wmode=transparent
http://www.tiching.com/75111 https://es.wikipedia.org/wiki/Canci%C3%B3n_de_protesta
http://www.tiching.com/79731 http://www.infoguerracivil.com/espana-leyes-fundamentales-estado.html
http://www.tiching.com/79735 http://servicios.laverdad.es/panorama/reportaje030602-1.htm
http://www.tiching.com/79740 http://www.historiasiglo20.org/sufragespana/
http://www.asociacionbuxa.com/wp-
content/uploads/2010/02/Foto_0533_19720115_C.jpg
METODOLOXÍA 13-25
13-26 METODOLOXÍA
METODOLOXÍA 13-27
C UARTO C URSO
Tema 14
Transición e democracia en España
GUÍA DIDÁCTICA
dic • Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 14-1
14 TRANSICIÓN E DEMOCRACIA EN ESPAÑA
Páxs 294 e 295
INICIAMOS O TEMA
− As reformas políticas instauraron unha monarquía
constitucional e parlamentaria, e as reformas na
Que imos traballar?
organización territorial creou o Estado das
■ Nesta unidade os alumnos estudarán os se- Autonomías.
guintes contidos:
− As medidas sociais e económicas asentaron o
− As causas da non supervivencia do franquismo. Estado do benestar en España.
− A transición á democracia (1975-1977). Acto seguido, fixarémonos no mapa e pedirémoslle
− O novo Estado xurdido da Constitución de 1978. ao alumnado que describa a organización territorial
que reflicte.
− As mobilizacións populares.
Logo fixarémonos no eixe cronolóxico e resolv-
− Os gobernos da democracia.
eremos a primeira actividade do apartado Que
− Cambio económico e social a partir de 1985. sabemos?
− A construción e a crise do Estado do benestar. Para finalizar, observaremos a pintura O abrazo de
− Galicia en democracia. Juan Genovés e pedirémoslle ao alumnado que
interprete o significado do abrazo entre estas persoas
− As correntes artísticas do século XX en España. no contexto histórico da Transición.
− A arte contemporánea en Galicia.
Introducimos o tema
■ A partir da lectura do texto pedirémoslles aos
alumnos anoten as ideas principais:
− Nas últimas décadas España recuperou as
liberdades democráticas, descentralizouse o Estado
e integrouse plenamente na Unión Europea.
14-2 METODOLOXÍA
Páxs 294 e 295

■ Páx. 295. Ler e comprender o texto sobre a transición Para obter máis información sobre a transición
en España e contestar de forma individual as preguntas democrática e a creación do Estado de Autonomías, os
propostas. alumnos e as alumnas poderán consultar o seguinte
■ Act. 2, apartado Que sabemos?. Utilizar as súas enlace:
habilidades na expresión escrita para describir a http://www.tiching.com/65980
ilustración da dobre páxina.
Unha vez que lean todo o texto, poderán responder as
APRENDER A APRENDER seguintes preguntas.
■ Páx. 294 e 295. Observar a liña do tempo e o mapa − A partir de que momento se considera que se inicia a

desta dobre páxina e interpretar correctamente os datos transición democrática?
neles representados. − Quen estivo á fronte do goberno durante os primeiros
■ Act. 1, apartado Que sabemos? Observar o eixe da momentos da monarquía?
páxina 294 e contestar as preguntas que se propoñen. − Por que se valora 1977 como o ano clave da
transición?
CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS − Busca información sobre a constitución de 1978 e a
■ Act. 2, apartado Que sabemos? Observar a pintura de creación do Estado das Autonomías.
Genovés da dobre páxina e describir a sociedade que
reflicte.
DIXITAL
■ Páxs. 294 e 295. Observar a liña do tempo e os
mapas e obter correctamente todos os datos neles
representados.
A igualdade de dereitos entre homes e mulleres Páxina 295

■− Neste tema reflexionaremos sobre a á discriminación
• España é unha democracia a partir da celebración, en
que padecen as mulleres. A continuación invitaremos os
1977, das primeiras eleccións democráticas tras
alumnos a que compartan as súas opinións co resto do
grupo: corenta anos de franquismo. Adóitase considerar o
triunfo electoral do PSOE en 1982 como o momento
– Paréceche xusto que as mulleres cobren menos por no que a democracia queda asentada en España, ao
facer o mesmo traballo? A que cres que é debido? producirse a alternancia política.
– Por que algúns empresarios discriminan laboralmente
Os partidos políticos que desde 1977 formaron
as mulleres que deciden ter fillos?
gobernos democráticos foron tres: UCD, PSOE e PP.
– Por que cres que as mulleres teñen máis dificultades
Feitos máis destacables: promulgación da
para acceder a postos de responsabilidade?
Constitución en 1978; intento de golpe de Estado de
Finalmente analizaremos as desigualdades no fogar: as 1981; o ingreso na CEE e na OTAN.
mulleres dedican unha media de 3h e 47 minutos ás
• O abrazo, de Juan Genovés, é unha das iconas da
tarefas domésticas e os homes soamente 2h e 21
transición española. A pintura fora utilizada pola
minutos.
Xunta Democrática como cartel en favor da amnistía,
a consecuencia ao cal o autor foi detido.
A obra amosa o anhelo colectivo de liberdade e
Libro Dixital amnistía e a vontade de construír un país democrá-
tico. Por representar estes valores, actualmente o
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá cadro está exposto no Congreso dos Deputados.
METODOLOXÍA 14-3
Páxs 296 e 297
1. POR QUE O FRANQUISMO NON ...
A. Un sistema en crise e dividido C. A organización da oposición

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e ■ Pasaremos a ler o texto do epígrafe e sinalaremos as
preguntaremos: ideas principais, antes de resolver a actividade 3:
− Cal cres que é o significado das expresións − Os partidos democráticos coordináronse en
testamento político e atado e ben atado? plataformas unitarias como a Xunta Democrática e a
A continuación, leremos o texto do epígrafe, sinalaremos Plataforma Democrática.
as ideas clave e realizaremos a actividade 1: − As demandas eran a concesión de amnistía, o
− Juan Carlos I deixou entrever a súa vontade de recoñecemento das liberdades e a convocatoria de
promover o cambio político. Ademais, a división eleccións libres
dentro do franquismo entre inmobilistas e aperturistas Logo leremos o texto O illamento…, fixarémonos na
converteuse nunha pugna polo poder. imaxe Represión policial… e pedirémoslle ao alumnado
Acto seguido, observaremos a imaxe Cerimonia… e que resuma as principais demandas.
consultaremos Tiching.
D. O illamento internacional
B. A crise económica e a protesta social ■ A continuación, leremos o texto anotaremos as ideas
■ Seguidamente, pasaremos a ler o texto, anotaremos clave e resolveremos a actividade 4:
as ideas clave, fixarémonos nos gráficos A evolución… e − Os cambios en Grecia e Portugal, e a posición
A variación…e realizaremos a actividade 2: favorable de EE.UU. e os países europeos ao fin da
− A crise económica de 1973 chegou a España algo ditadura evidenciaron o illamento internacional.
máis tarde e deu paso a unha profunda recesión Logo, leremos o texto O illamento... e pedirémoslle ao
económica. alumnado que resuma a situación descrita.
− En 1975, aumentó a inflación, creceu o paro, o
Para terminar, resolveremos a actividade 5 a xeito de
turismo retrocedeu e se produjo unha redución das
síntese.
investimentos estranxeiros.
14-4 METODOLOXÍA
Páxs 296 e 297

■ Act. 1. Explicar de forma razoada e utilizando Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
alinguaxe adecuada cal era a situación política do país á información sobre a organización da oposición ao réxime
morte de Franco. franquista durante a transición consultando o seguinte
■ Acts. 1-5. Utilizar correctamente o vocabulario enlace:
adquirido para contestar razoadamente as preguntas http://www.tiching.com751074
propostas.
Unha vez haxan consultado o recurso, poderán contestar
APRENDER A APRENDER as seguintes preguntas:
■ Act. 2. Observar uns gráficos de evolución sobre a − Cando se creou a Xunta Democrática? Quen a

situación económica de España e analizar os datos para integraba?
contestar correctamente as preguntas. − Que proposta política perseguía?
■ Act. 3. Ler un texto, sintetizar a información desta − Que outro tipo de mobilizacións se estaban levando a
páxina e enumerar as demandas da Xunta Democrática. cabo ao mesmo tempo desde a rúa?
■ Act. 5. Relacionar os diferentes aspectos traballados
para xustificar unha resposta á pregunta clave “por que o
franquismo non sobreviviu a Franco”.

 Na actividade 1 de Reforzo poderán repasar as causas
que favoreceron a desaparición do réxime franquista
tras a morte de Franco.

reduciu a entrada de divisas, e unha diminución dos
Páxina 297 investimentos estranxeiros.
Todo isto afectou directamente o poder adquisitivo das
1. Á morte de Franco presentábanse tres opcións diferentes clases populares e medias. As dificultades económicas,
na política española: unidas ás reivindicacións a favor do cambio político,
Dentro do franquismo se definían dúas posicións: desencadearon protestas obreiras, manifestacións e
− Inmobilista: defendida polos sectores máis radicais folgas por todo o país.
do franquismo, quería manter o autoritarismo. 3. A Xunta Democrática era un organismo de coordinación
− Aperturista: propugnada polos sectores máis evolu- da oposición antifranquista, fundada en 1974. As súas
cionistas do franquismo, propuña unha reforma demandas eran:
progresiva para chegar á democracia. − A formación dun goberno provisional democrático.
A oposición democrática antifranquista propugnaba − A amnistía política.
unha opción rupturista, que esixía de forma inmediata a − A legalización dos partidos políticos.
amnistía para os presos político e a legalización de todos
− Liberdade sindical.
os partidos políticos e os sindicatos.
− Dereito de folga e manifestación.
O novo rei Juan Carlos I, na súa mensaxe de
proclamación, deixou entrever a súa vontade de − Liberdade de prensa, radio, opinión e información.
promover o cambio político en España. − Independencia xudicial.
2. A crise económica de 1973, provocada polo aumento do − Recoñecemento da personalidade política dos pobos
prezo do petróleo e das materias primas, chegou algo catalán, vasco e galego.
máis tarde a España, pero deu paso a unha profunda − Separación da Igrexa e o Estado.
recesión económica
4. A ditadura franquista non contaba con apoios
Os seus principais efectos, xa evidentes en 1975 foron internacionais significativos. Fora excluída da CEE e
un alza continua dos prezos (inflación), un importante non formaba parte da OTAN.
crecemento do paro, un retroceso do turismo, que
METODOLOXÍA 14-5
Páxs 298 e 299
2. A TRANSICIÓN Á DEMOCRACIA ...
O desmantelamento do franquismo o gráfico As eleccións…, anotaremos as ideas clave no

encerado e realizaremos a actividade 4:
■ Para empezar, leremos os tres primeiros parágrafos
− O 15 de xuño de 1977 celebráronse as primeiras
do epígrafe, anotaremos as ideas principais e
eleccións democráticas.
resolveremos as actividades 1 e 3:
− Unión de Centro Democrático (UCD), liderado por
− En 1976, Adolfo Suárez foi nomeado presidente do
Adolfo Suárez obtivo a maioría e o Partido Socialista
goberno e iniciou o camino legal para o desmante-
Obreiro Español (PSOE), encabezado por Felipe
lamento do franquismo.
González, consolidouse como o principal partido da
− A oposición aceptou un compromiso entre todas as oposición.
forzas políticas para instaurar a democracia.
− Adolfo Suárez foi investido presidente e as novas
Acto seguido, leremos os dous últimos apartados, Cortes iniciaron o proceso constituínte e crearon unha
anotaremos as ideas clave e realizaremos a actividade 2: comisión integrada por representantes de dos
− A Lei de Reforma Política, que propuña a creación partidos políticos para elaborar a Constitución.
dunha Congreso de Deputados e un Senado elixidos
■ A continuación, observaremos a imaxe Ponencia…,
por sufraxio universal, foi aprobada pola Cortes
leremos o apartado O goberno de... e preguntaremos:
franquistas en 1976.
− Cal era a situación durante os primeiros anos do
− En 1977, legalizáronse os partidos políticos e os
restablecemento da democracia? Que medidas
sindicatos e concedéuselles un indulto aos presos por
urxentes emprendeu o goberno de UCD?
delitos políticos.
− Cales foron os motivos que levaron á dimisión de
Logo, observaremos a imaxe A legalización…, leremos o
Adolfo Suárez?
texto A lei… e pedirémoslle ao alumnado que resuma o
seu contido. Acto seguido, leremos o texto O fracaso… e pedirémoslle
ao alumnado que describan que sucedeu o 23-F.
As primeiras eleccións democráticas Para terminar, observaremos o gráfico As vítimas...,
■ Continuaremos coa lectura do epígrafe, anali-zaremos leremos o texto O auxe... e resolveremos a actividade 5.
14-6 METODOLOXÍA
Páxs 298 e 299

■ Acts 1-5. Contestar as preguntas utilizando o Para saber máis sobre os Pactos da Moncloa, os
vocabulario adecuado desta unidade, avaliando desta alumnos e alumnas poden consultar o seguinte enlace:
forma as súas coñecementos.
■ Act. 3. Utilizar as súas habilidades na expresión
escrita para describir o papel que xogou a oposición Cando terminen de ler o artigo, contestarán ás seguintes
democrática no cambio político. preguntas:
− Que son os Pactos da Moncloa?
APRENDER A APRENDER
− Como era a situación económica española no ano
■ Act. 2. Describir que foi a lei de Reforma Política e 1977?

xustificar razoadamente a afirmación sobre o desman-
telamento do franquismo. − Que partidos políticos firman os Pactos da Moncloa?
■ Act. 4. Analizar a información representada nun − Foron efectivas as medidas que se firmaron nos
Pactos? Xustifica a resposta.
gráfico e contestar de forma individual as preguntas
propostas.

actividades desta páxina.

 Na actividade 2 de Reforzo, os alumnos contestarán
unhas preguntas sobre a transición democrática.

papel activo, liderando as mobilizacións populares. Ante
Páxina 299 a iniciativa de Suárez, a maioría de sectores buscaron o
pacto co goberno para favorecer unha legalización que
1. O rei Juan Carlos I, proclamado tras a morte de Franco, lle permitira xogar un papel no próximo futuro
forzou a dimisión do presidente Arias Navarro, político democrático.
continuísta que non estaba disposto a realizar unha Imporase así a idea dunha ruptura pactada, é dicir, un
verdadeira reforma. O rei nomeou presidente do goberno compromiso entre todas as forzas políticas partidarias de
a Adolfo Suárez, partidario dunha reforma política instaurar a democracia en España.
pactada entre as distintas forzas políticas. En novembro
de 1976 apróbase a Lei para a Reforma Política. Esta lei 4. As primeiras eleccións democráticas celebráronse o 15
permitiu o cambio do réxime autoritario de Franco ao de xuño de 1977. Os resultados déronlle a maioría á
sistema democrático constitucional. Modificou as leis e UCD de Adolfo Suárez; o PSOE de Felipe González
institucións franquistas, estableceu a soberanía popular e consolidouse como o principal partido da oposición. A
substituíu as Cortes franquistas por un Congreso e un unha maior distancia situáronse o PCE de Santiago
Senado. Tamén posibilitou a legalización dos partidos Carrillo e AP, presidida por Fraga. En Cataluña e o País
políticos e a celebración de eleccións democráticas. Vasco, os partidos nacionalistas ocuparon un importante
espazo político.
2. A Lei de Reforma Política foi o principal instrumento
Os primeiros anos do restablecemento da democracia
posto en marcha polo goberno de Adolfo Suárez para
foron de enormes dificultades e estiveron marcados por
facer efectiva a transición desde unha ditadura a un
unha política de consenso que consistía en chegar a
sistema democrático. A lei, que propuña a creación dun
acordos entre as diferentes forzas políticas e sindicais.
Congreso e un Senado elixidos por sufraxio universal foi
Así, puxéronse en marcha unha serie de medidas
aprobada polas Cortes franquistas. Isto interprétase
urxentes:
como o desmantelamento legal do franquismo, e foi
ratificado polos españois en referendo en decembro de − Nombrar unha ponencia parlamentaria integrada por
1976. as forzas parlamentarias para redactar unha
Constitución democrática.
3. A oposición democrática mantivo en todo o período un
METODOLOXÍA 14-7
Páxs 300 e 301
3. QUE NOVO ESTADO XURDIU...
A. Unha monarquía constitucional parlamentaria − Neste aspecto, ampara dereito civís, establece
■ Para dereitos sociais e fixa deberes cidadáns
fixarémonos no gráfico Referendo...e preguntaremos: A continuación, leremos o texto Os dereitos… e
− Cando e como se aprobou a Constitución de 1978? pedirémoslle ao alumnado que confeccione unha lista
dos dereitos que aparecen.
− Cales foron os resultados do referendo?
Acto seguido, leremos o texto do epígrafe e resolveremos B. O Estado autonómico
o exercicio 1 e anotaremos as ideas principais no
■ A continuación, observaremos a imaxe Cons-
encerado:
titución…, leremos o texto e anotaremos as ideas prin-
− A Constitución define o Estado español como un cipais no encerado:
Estado social e democrático de dereito, organizado
− O recoñecemento da Constitución da existencia de
como un monarquía parlamentaria, no que a
nacionalidades e rexións con dereito a autogoberno
soberanía popular reside no pobo.
supuxo unha organización descentralizada.
Acto seguido, observaremos o gráfico O sistema…,
− A forte reivindicación autonómica en Cataluña, o País
recordaremos o concepto de división de poderes e
Vasco e Galicia supuxo o inicio dun proceso
preautonómica anterior á aprobación da Constitución.
B. Un sistema de dereitos e liberdades − Tras a aprobación da Constitución configuráronse 17
Comunidades Autónomas e 2 Cidades Autónomas
■ Proseguiremos coa lectura do texto do epígrafe, rexidas polo seu propio Estatuto de Autonomía
anotaremos as ideas principais e resolveremos a que fixa as institucións de goberno e as com-
actividade 4: petencias.
− A Constitución garante a igualdade ante a lei de todos
Para terminar, fixarémonos no mapa A España…,
os españois e españolas, e desenvolve unha ampla
leremos o texto O dereito… e realizaremos a activida-
declaración de dereitos e deberes, e liberdades civís
de 3.
e políticas.
14-8 METODOLOXÍA
Páxs 300 e 301

■ Act.1. Explicar de forma razoada e utilizando a Para ampliar os seus coñecementos sobre as
linguaxe adecuada os trazos esenciais da Constitución de autonomías españolas, os alumnos e as alumnas
1978. poderán consultar o seguinte enlace:
■ Acts 4. Elaborar textos xustificando se están asegurados http://www.tiching.com/80476
os principios da política social e económica que se recollen
no Título I, Capítulo Terceiro da Constitución. Despois de consultar este recurso, deberán contestar as
seguintes preguntas propostas:
APRENDER A APRENDER − Que cres que significa a frase “café para todos” que
encabeza o artigo sobre o modelo territorial?
■ Act. 2. Interpretar a información recollida nun

esquema sobre o sistema político español para contestar − Que dúas comunidades foron as primeiras en
de forma individual as preguntas propostas. aprobar os seus Estatutos de Autonomía?.
■ Acts 5. Explicar como se concibe a organización − Que dúas formas de acceso á autonomía estableceu
territorial de España e sintetizar a información estudada a Constitución?
sobre o Estado das Autonomías e a súa constitución.
− Os alumnos buscarán a información relativa á súa
Comunidad Autónoma no apartado “Estatutos” e
DIXITAL elaborarán un breve resumo do que leron.
■ Act. 6. Consultar un enlace tiching para sintetizar os
principios de política social e económica que recolle a
Constitución.

través do Presidente e os Ministros, e dos Gobernos
autonómicos, Goxa; Fernando,
que contan príncipe de
con Presidente e
Páxina 301
Asturias; María Josefa de Borbón, hermana do rei; unha figura femenina coa cara vuelta,.
Conselleiros
– O poder lexislativo está en mans das Cortes Xerais,
1. A Constitución Española aprobada en 1978 establece
formadas polo Congreso dos Deputados e o Senado;
que o Estado español se define como un Estado social e
e polos Parlamentos autonómicos.
democrático de dereito, cuxa forma política é a
monarquía parlamentaria. A soberanía reside no pobo, – O poder xudicial desempéñao o Consello Xeral do
que por sufraxio universal a delega nos seus repre- Poder Xudicial e Tribunal Constitucional, encargado
sentantes. Garántense os dereitos e deberes dos de velar pola suxección á Constitución das leis e
cidadáns, que son iguais ante a lei. polo que se refire aos actuacións dos poderes do Estado.
dereitos, ampara tanto os de tipo civil e como os de tipo
social. A Constitución tamén regula o funcionamento do 3. A organización territorial de España concíbese como
Estado e as súas institucións. Recoñece a existencia de unha unidade indivisible, pero recoñece o dereito á
nacionalidades e rexións en España, que poden autonomía das nacionalidades e rexións. Poden
constituírse en Comunidades Autónomas. Establece a constituírse en autonomías as provincias limítrofes con
división de poderes, exercidos polas Cortes bicamerais características comúns de tipo histórico, cultural e
(poder lexislativo), o goberno (poder executivo) e os económico, as illas e as provincias con entidade rexional
tribunais independentes (poder xudicial). Finalmente, a histórica.
Constitución tamén crea o Tribunal Constitucional e a
A España das Autonomías é un novo modelo de Estado
figura do Defensor do Pobo.
recoñecido pola Constitución que lles dá dereito ás
nacionalidades e rexións españolas a formar o seu
2. A Constitución de 1978 define ao Estado español como
propio goberno. Constituíuse coas 17 Comunidades
unha monarquía parlamentaria na que o Xefe do Estado
Autónomas, todas elas reguladas polos seus estatutos.
é o Rei, cargo honorífico e hereditario. Ademais,
establece a división de poderes:
– O poder executivo é exercido polo Goberno central, a
METODOLOXÍA 14-9
Páxs 302 e 303
4. AS MOBILIZACIÓNS POPULARES
A. A loita polas liberdades políticas − Desde a década de 1960, no seo da igrexa existía
unha corrente crítica contra o franquismo.
− Na década de 1970, os sectores católicos máis liga-
preguntaremos:
dos ao movemento obreiro e á oposición democrática
− Cal foi a actitude da cidadanía ao longo dos anos da colaboraron na protesta social.
transición?
Acto seguido leremos o texto do epígrafe, anotaremos as C .As mobilizacións feministas.
ideas principais e realizaremos a actividade 1: ■ Posteriormente, leremos o texto, observaremos a
− As mobilizacións populares organizadas polos imaxe Manifestación…, anotaremos as ideas principais
partidos e os principais sindicatos , o movemento no encerado e resolveremos a actividade 4:
estudantil apoiaron as demandas de liberdades − A transición e a chegada da democracia permitiulle ao
políticas e a instauración da democracia. movemento feminista organizarse e iniciar unha forte
mobilización en defensa dos dereitos das mulleres.
− O movemento obreiro, estimulado polas conse-
cuencias sociais da crise económica desempeñou un D. As asociacións cívicas e veciñais
papel fundamental.
■ A continuación, observaremos a imaxe Manifes-
Despois, analizaremos no gráfico Os conflitos... e
tación…, leremos o texto, anotaremos as ideas princi-
pais e realizaremos a actividade 5:
Acto seguido, fixarémonos na imaxe Panfleto..., leremos
− Tras o franquismo, numerosos colectivos como
o texto As demandas... e pedirémoslle ao alumnado que
asociacións cívicas e de veciños e colexios profe-
describa a situación.
sionais participaron na reivindicación de mellores
condicións de vida.
B. O compromiso da Igrexa
Finalmente, resolveremos a actividade 6 como expe-
■ Despois ide ler o texto do epígrafe, anotaremos as riencia práctica sobre o aprendido.
ideas clave e realizaremos a actividade 3:
14-10 METODOLOXÍA
Páxs 302 e 303

■ Act. 1-6. Ler e comprender a información recollida Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
neste apartado e contestar, utilizando o vocabulario información sobre as mobilizacións sociais que se
adecuado, as preguntas propostas. produciron durante a transición consultando o seguinte
enlace:
■ Acts 1, 4 e 5. Expresar por escrito correctamente a
resposta ás preguntas propostas. http://www.tiching.com/751076
Despois de ver o vídeo e ler o artigo poderán responder

APRENDER A APRENDER
as seguintes preguntas propostas:
■ Act. 2. Observar os datos representados nun gráfico
− Cal foi o motivo do encerro destas mulleres no
sobre a evolución dos conflitos labirais en España e

Arcebispado de Asturias?
− Que importancia tivo que foran mulleres as que
■ Act 6. Desenvolver o gusto pola aprendizaxe continua protagonizaran o encerro?
realizando unha actividade con outros alumnos e
alumnas. − Foi ben acollido pola sociedade este encerro?
− Busca información sobre outras mobilizacións sociais
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR relevantes que se levaron a cabo durante a transición
■ Act. 6. Amosar iniciativa á hora de recrear unha española
asociación estudantil da época e de pensar posibles
demandas xunto co resto do seu equipo de traballo .

Conferencia Episcopal, impulsou unha política de apoio
Páxina 303 á democratización do país e á reconciliación entre os
bandos enfrontados durante a Guerra Civil, que lle valeu
1. As mobilizacións sociais, organizadas polos partidos, os o odio dos sectores máis inmobilistas do réxime.
principais sindicatos, o movemento estudantil e
4. A condición das mulleres foi especialmente reprimida
diferentes asociacións foron constantes durante a década
baixo o franquismo. co establecemento da democracia, o
de 1970. Todas elas apoiaban, ademais das
movemento feminista puido organizarse e iniciar unha
reivindicacións propias de cada colectivo, as demandas
forte mobilización en defensa dos dereitos das mulleres.
de liberdades públicas e a instauración da democracia.
Foron un factor fundamental na chegada e consolidación As súas principais reivindicacións centrábanse no
da democracia. divorcio, o aborto, a igualdade laboral ou a violencia de
xénero.
2. Nos anos finais do franquismo observamos un aumento
significativo da conflitividade laboral. A partir de 1975, 5. A reivindicación de melloras nas condicións de vida e de
cando se acentúan en España os efectos da crise do aumento da igualdade producíase de forma inseparable
petróleo, o gráfico amosa un crecemento moi ao proceso de recuperación da democracia. Estas
significativo dos conflitos e da súa intensidade. demandas estaban protagonizadas por numerosas
entidades de carácter cívico, como os colexios
As principais reivindicacións eran de tipo salarial ou
profesionais, que se mobilizaron para ofrecer
laboral, pero a isto uníanselles a demanda de liberdade
asesoramento legal, ou para promover cambios urba-
sindica e o desexo de democracia en España.
nísticos; as asociacións cívicas de carácter diverso (de
3. Desde a década de 1960, no seo da Igrexa española estudantes, de pais e nais...) que organizaban a
existía unha forte corrente crítica contra o franquismo. poboación en defensa dos seus dereitos; ou as aso-
na década de 1970, os sectores católicos máis ligados ao ciacións de veciños, moi activas na reivindicación de
movemento obreiro e á oposición democrática colabo- escolas, servizos, transportes e equipamentos básicos
raron e animaron moitas das actividades e mobilizacións dos que carecían a maioría dos barrios menos
de protesta social. favorecidos.
Desde 1971, o cardenal Tarancón, presidente da (Segue na páxina 14-32).
METODOLOXÍA 14-11
Páxs 304 e 305
5. AS GOBERNOS DA DEMOCRACIA
1982-1996: os gobernos do Partido Socialista a actividade 3:
■ Para − O goberno do Partido Popular orientouse cara á re-

dución do déficit do Estado, a reforma das leis do
anotaremos as ideas principais, e resolveremos a
goberno socialista e o achegamento aos Estados
actividade 1:
Unidos.
− As eleccións de 1982 significaron un cambio res-
− O atentado do 11 de marzo de 2004 precipitou a
pecto ás forzas da transición
vitoria socialista.
− A partir de 1996 se foi consolidando un modelo bi-
partidista no que PSOE e PP se alternaron no 2004-2011: o retorno do PSOE, …
goberno.
■ Despois, leremos o texto, anotaremos as ideas
Logo, observaremos no gráfico Resultados… e
principais e realizaremos a actividade 4:
pedirémoslles aos alumnos que o describan
− O goberno socialista ordenou a retirada das tropas de
A continuación, leremos o texto do epígrafe, fixarémonos Irak e impulsou leis de carácter social.
na imaxe Cartel..., anotaremos as ideas principais e
− A crise económica precipitou a convocatoria de
eleccións anticipadas en 2011.
− O PSOE gobernou cun programa de melloras
destinado á recuperación económica, a extensión dos 2011-2015: a nova lexislatura do Partido…
servizos sociais e a integración na CEE.
■ Logo leremos o texto, observaremos a imaxe O
− As dificultades económicas e os casos de corrupción movemento...e preguntaremos:
levaron á convocatoria de eleccións anticipadas en
− Cales foron as consecuencias da crise económica
1996 e á vitoria do Partido Popular.
nesta lexislatura?
1996-2004: os gobernos do Partido Popular Acto seguido, leremos o texto A Lei de...
■ Leremos o texto do epígrafe, fixarémonos na imaxe Para terminar leremos o texto As eleccións... e
Cartel..., anotaremos as ideas principais e realizaremos realizaremos a actividade 4.
14-12 METODOLOXÍA
Páxs 304 e 305

■ Acts. 1-4. Utilizar as súas habilidades coa expresión Os estudantes poderán obter máis información sobre os
escrita para contestar de forma individual e correctamente gobernos que se sucederon durante a democracia
as preguntas propostas. consultando o seguinte enlace:
■ Acts. 2 e 3. Explicar cales foron as principais liñas de http://www.tiching.com/751068
actuación dos gobernos que se sucederon no poder.
Despois da lectura do artigo, poderán contestar as
APRENDER A APRENDER
− Que medidas das tomadas polos diferentes gobernos
■ Act. 1, 2, 3 e 4. Observar e interpretar os datos
tiveron máis trascendencia para a poboación
recollidos nun gráfico sobre os resultados electorais de

española?
diferentes anos para contestar correctamente as
preguntas propostas. − Que aspectos desgastaron máis os seus respectivos
gobernos?
■ Acts. 1- 4 Responder de forma autónoma as
preguntas propostas sobre os diferentes gobernos da
democracia.

 Na actividade 3 de Reforzo os alumnos relacionarán os
diferentes períodos democráticos cos seus líderes
políticos.

realizáronse profundase reformase do exército e
Páxina 305 iniciouse unha política antiterrorista, sobre todo contra
ETA.
1. As eleccións de 1982 supuxeron un cambio respecto ás Nos últimos anos, o goberno socialista amosou síntomas
forzas da transición. UCD foi desaparecendo e Alianza de desgaste debido ao empeoramento da situación
Popular (convertida máis tarde en Partido Popular) económica. Ademais, o estalido de escándalos políticos,
consolidouse como a primeira forza da oposición. O como o dos GAL, e o xurdimento de casos de
PCE sufriu un descenso electoral e nel xurdiron corrupción, debilitaron enormemente o goberno. Ante
discrepancias internas que culminaron, coa creación en esta situación convocáronse eleccións anticipadas en
1986, de Izquierda Unida. A partir desta data foise 1996, que gañou o Partido Popular.
consolidando un modelo bipartidista no que se
alternaron no goberno o PSOE e o PP. 3. O PP gobernou durante dúas lexislaturas, entre 1996 e
2004. Na primeira delas os seus esforzos orientáronse á
2. O PSOE chegou ao poder en 1982 co lema polo cambio. redución do déficit do Estado, mediante unha política de
As principais liñas de actuación dos gobernos socialistas privatización de empresas públicas, e á diminución do
concretáronse nun programa de reformas que tiña por paro. A mellora da situación económica permitiu a
prioridade a recuperación da economía, a extensión dos entrada de España no euro.
servizos sociais e o ingreso de España na CEE, que se
produciu en 1985. Na segunda legislatura, con maioría absoluta do PP,
reformáronse algunhas leis do período socialista,
Durante os primeiros anos predominou a loita contra a relacionadas coa ensinanza, o mundo laboral, a chegada
inflación e levouse a cabo unha profunda reestruturación de inmigrantes e a lita antiterrorista. En política exterior,
industrial. Para reducir os efectos sociais desta política, propiciouse o achegamento aos EE.UU, que supuxo o
que chegou a provocar varias folgas xerais, apoio á intervención militar en Irak en 2003, que non
incrementáronse os servizos públicos e as prestacións contaba co apoio da ONU. Este feito provocou unha
sociais e déuselles un grande impulso ás obras públicas. ondada de manifestacións contra a decisión do goberno.
En política interior, aprobouse unha nova lei de ensino,
que ampliaba a obrigatoriedade ata os 16 anos,
METODOLOXÍA 14-13
Páxs 306 e 307
6. CAMBIO ECONÓMICO E SOCIAL A PARTIR...
As transformacións económicas − A estrutura familiar evolucionou co crecemento das

C. familias monoparentais e das parellas de feito, as
■ Leremos o texto, fixarémonos no gráfico A adopcións e o matrimonio entre persoas do mesmo
evolución..., anotaremos no encerado as ideas principais sexo.
e realizaremos a actividade 1:
− A estrutura social modificouse co predominio das
− A partir de 1986, España experimentou un crece- clases medias.
mento económico superior á media comunitaria e
reduciu as distancias cos países máis desenvolvidos. Acto seguido, leremos o texto O novo… e pedirémoslle
Porén, mantivéronse problemas estruturais ao alumnado que describa que medidas se tomaron para
incrementar a participación política, social e laboral da
muller.
Os cambios demográficos
■ A continuación, observaremos a imaxe España ...,
■ A continuación leremos o texto deste apartado e
leremos o apartado España na esfera ... e anotaremos as
preguntarémoslles aos alumnos:
ideas principais no encerado:
− Cales foron os cambios demográficos que se − A instauración da democracia en España permitiu a
produciron en España nas últimas décadas? entrada en organismos internacionais
Observaremos o gráfico A población... e resolveremos a − O 12 de xullo de 1985 produciuse a entrada de
actividade 2. España na Comunidade Económica Europea.
Acto seguido, leremos o texto A entrada…, analizaremos
A modernización da sociedade
o gráfico A converxencia … e realizaremos a actividade
■ Proseguiremos coa lectura do texto, anotaremos as 4.
ideas clave no encerado e resolveremos a actividade 3: Para terminar, leremos o texto A integración…, fixaré-
− Nas últimas décadas produciuse un aumento da monos no cadro Referendo … e resolveremos a activi-
renda nacional bruta que se traduciu nun aumento dade 5.
das condicións materiais e do consumo.
14-14 METODOLOXÍA
Páxs 306 e 307

■ Acts. 1-4. Utilizar as súas habilidades coa expresión Para coñecer máis detalles sobre a incorporación de
escrita para contestar de forma individual e correctamente España á OTAN, os alumnos consultarán o vídeo do
as preguntas propostas. seguinte enlace:
■ Act. 3. Xustificar razoadamente cales foron os http://www.tiching.com/66082
cambios sociais nas últimas décadas en España.
Unha vez que vexan o vídeo, poderán realizar as
seguintes actividades:
APRENDER A APRENDER
− Explica a opinión de Felipe González sobre a con-
■ Act. 2. Observar os datos representados nun gráfico veniencia de ter celebrado a consulta.
de poboación e responder as preguntas que se propoñen.

− Por parellas, buscade información sobre as
■ Act. 4. Recoñecer as medidas económicas que se campañas que se fixeran antes do referendo
levaron a cabo para preparar a adhesión de España á convocado en 1986 sobre a permanencia de España
CEE. na OTAN. Recompilade os argumentos a favor de
cada postura e expoñédeos na clase.
recollidos nun gráfico de poboación.

 Na actividade 4 de Reforzo os alumnos discriminarán
frases verdadeiras e falsas relacionadas coa España de
finais do século XX.

tou un descenso na taxa de natalidade e un retraso na
Páxina 307 idade de reprodución. Estas circunstancias unidas ao
incremento na esperanza de vida provocaron un
1. A partir de 1986, España experimentou un crecemento envellecemento da poboación.
económico anual superior á media comunitaria e reduciu Este envellecemento viuse compensado pola chegada a
as distancias cos países máis desenvoltos. –o seu PIB España nos últimos anos de 4 millóns de persoas en
aumentou de forma considerable e a economía coñeceu busca de traballo. Este crecemento viuse freado pola
un proceso de crecente terciarización. redución da emigración, e incluso o retorno de parte dela
A pesar do crecemento, a economía española continuou aos seus países de orixe, debido aos efectos da crise de
mantendo algúns problemas estruturais. O déficit da 2008.
balanza comercial era elevado, a produtividade
3. O incremento da renda supuxo un aumento do consumo
industrial era baixa, e persistía o retraso na innovación
e, polo tanto, novos hábitos, utilizamos o coche, a
tecnolóxica. Ademais, o crecemento a partir do ano
informática, viaxamos, etc. Esta nova sociedade rouxo
2000 apoiouse excesivamente no sector inmobiliario.
un cambio na estrutura familiar, evolucionouse cara a
Cando a partir de 2008 se produciu a crise mundial, a
familias monoparentais, matrimonios entre
economía española resentiuse gravemente.
homosexuais, etc. produciuse unha secularización social,
2. O crecemento vexetativo é a diferenza entre os que a Igrexa perdeu influencia.
nacen e os que morren, polo tanto, na gráfica o
4. Para entrar na Unión Europea, España tivo que facer
crecemento vexetativo descende desde 1975 ata 1999
unha profunda reestruturación da economía e da
porque o aumento da esperanza de vida non compensa a
lexislación española para adecuarse aos países europeos.
diminución da natalidade.
As reformas foron as seguintes: reconversión industrial,
Os datos do gráfico demostran a crecente inmigración establecemento de cotas de produción agropecuaria,
cara a España. Isto permite que a poboación española descenso da inflación e diminución do déficit público,
creza de forma continuada, a pesar do descenso do reforma fiscal, investimento en políticas sociais, etc.
crecemento vexetativo.
Nas últimas décadas, a poboación española experimen- (Segue na páxina 14-33)
METODOLOXÍA 14-15
Páxs 308 e 309
7. CONSTRUCIÓN E CRISE DO ESTADO...
A. Cara ao modelo europeo do benestar C. A debilidade do Estado do benestar...

■ Leremos o texto introdutorio, observaremos a imaxe ■ Despois, leremos o texto, analizaremos o gráfico
Manifestación..., e preguntaremos: comparativo de gasto social entre España e a Unión
− Que sistema social se construíu en España desde Europea en % do PIB e preguntaremos:
1978? Cales foron os efectos da crise de 2008? − Que diferenzas se poden observar entre España e a
A continuación, leremos o texto e anotaremos as ideas Unión Europea na porcentaxe do PIB destinado a
clave no encerado: gastos sociais? Cales cres que son as súas conse-
cuencias?
− O Estado do benestar consolidado nas últimas
décadas garántelles a todos os cidadáns uns niveis D. A crise de 2008
mínimos de protección social.
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas clave no
− A Reforma Fiscal de 1977 e a consolidación da
Seguridade Social foron esenciais.
Logo, fixarémonos na gráfica Os impostos … e − A crise de 2008 provocou a entrada en crise do sector
realizaremos a actividade 1. industrial e un importante incremento do paro.
− A caída da actividade económica e a falta de fondos
B. Os piares do Estado do benestar europeos causou unha diminución nos ingresos por
■ A continuación leremos o texto deste apartado, impostos e, en consecuencia, unha redución do
anotaremos as ideas clave no encerado: investimento público e recortes xerais.
− Os catro piares do Estado do benestar son o sistema Acto seguido, fixarémonos no cadro O gasto… e leremos
de Seguridade Social, a atención primaria universal, a o texto O endebedamento público.
ensinanza gratuíta e os servizos sociais
Para terminar, realizaremos a actividade 4 a xeito de
Acto seguido, analizaremos os gráficos O gasto... e Os reflexión.
ingresos e realizaremos a actividade 2.
14-16 METODOLOXÍA
Páxs 308 e 309

■ Acts. 1-4. Utilizar as súas habilidades coa expresión Para coñecer máis detalles sobre a crise inmobiliaria en
escrita para contestar de forma individual e correctamente España, os alumnos consultarán o seguinte enlace:
■ Act. 1-4. Utiliza o vocabulario adecuado para con-
Unha vez que vexan o vídeo, deberán contestar as
testar as preguntas que se formulan neste apartado.
APRENDER A APRENDER − Explica como se desatou o boom inmobiliario e a que

se lle denomina hipoteca lixo.
■ Act. 1. Observar os datos representados nunha gráfica
− Que factores desencadearon a crise bancaria tanto

sobre a evolución dos impostos en España e contestar a
no ámbito internacional como nacional?
pregunta que se propón.
■ Act. 2. Interpretar a información recollida nunha

gráfica sobre o investimento en gasto social e analizala.

■ Act. 1 e 2. Analizar e comprender os datos cuan-
titativos recollidos nuns graficos sobre impostos e gasto
público en protección social.

 Na actividade 2 de Ampliación os alumnos poderán
profundar os seus coñecementos sobre o Estado do
Benestar.

− O dereito á ensinanza graruíta ata os 18 anos e o
Páxina 309 financiamento parcial da ensinanza universitaria. Os
seus gastos cóbrense mediante impostos.
1. O Estado do benestar é un sistema social no que a
democracia non só outorga dereitos políticos, senón − Os servizos sociais para responder a necesidades,
tamén dereitos sociais. Para mantelo é necesario un como a protección á infancia, as pensións para os que
sistema de impostos progresivo, segundo o cal se paga non teñen pensión contributiva, a axuda ás
en función do que se gaña (renda do traballo). discapacidades, as vivendas sociais, as axudas á
dependencia en situacións de exclusión social. Todos
A obrigatoriedade deste impostos (IRPF) e as eles son financiados mediante os impostos.
cotizacións dos traballadores á Seguridade Social
permítelle ao Estado obter os ingresos necesarios para O gasto social no noso país foi aumentado desde 1991.
poder redistribuír os recursos que garantan unha serie de Nos últimos anos, a causa das políticas de austeridade,
dereitos sociais básicos. Podemos observar no gráfico podemos observar unha redución neste gasto.
como este sistema impositivo se implanta e desenvolve a 3. A crise de 1973 produciuse a causa do aumento do prezo
partir da Transición democrática. do petróleo provocado pola guerra árabe-israelí. En
2. Os catro piares do Estado do benestar son: cambio, a crise de 2008 ten unha orixe financeira. Os
efectos tamén son diferentes, sobre todo debido a que a
− O sistema de Seguridade Social, financiado por dimensión e internacionalización da economía española
empresarios e traballadores, que dá lugar a nun e noutro momento non son iguais. Outro elemento
prestacións contributivas aos traballadores e ás súas que se debe ter en conta é que en 1973 o Estado do
familias, como pensións ou protección por benestar era case inexistente en España, mentres que a
desemprego. crise de 2008 puxo en cuestión ese modelo
− A atención sanitaria universal e unha porcentaxe do socioeconómico.
gasto farmacéutico é financiado, en parte, coas
cotizacións dos traballadores e empresarios e, en
parte, con impostos.
METODOLOXÍA 14-17
Páxs 310 e 311
8. GALICIA EN DEMOCRACIA
A transición en Galicia tuto... e resolveremos a actividade 1.
■ Leremos o texto deste subapartado e a continuación Acto seguido consultaremos @Amplía… e realizaremos
destacaremos as principais forzas políticas que partici- a actividade 3
paro na transición en Galicia:
A evolución demográfica
− A esquerdas antifranquista agrupárase arredor do
Partido Comunista de Galicia e do sindicato CC.OO. ■ Leremos o texto deste subapartado e formularémoslle
estas preguntas ao alumnado:
− A dereita e o centro-dereita arterráronse arredor de
UCD, AP e do Partido Galeguista, democristián. − Por que a poboación galega está experimentando un
envellecemento da poboación?
− As opción nacionalistas de esquerda eran diversas: a
Unión do Pobo Galego, o Partido Socialista Galego,… − Por que a taxa de urbanización galega é máis baixa
cá europea??
Galicia, Comunidade Autónoma A continuación, observaremos a gráfica Evolución…, e
■ Observaremos a imaxe da manifestación a favor do resolveremos a actividade 2.
Estatuto e leremos os tres primeiros parágrafos deste
Os cambios económicos
subapartado, que resumiremos desta forma:
− En 1977 creouse a Asemblea do Parlamento de ■ Observaremos a imaxe A integración... e logo leremos
Galicia e en 1978 formouse primeira Xunta de Galicia. o texto deste subapartado, sobre o que lle formularemos
estas preguntas ao alumnado:
− Entre 1978 e 1979 redactouse o Estatuto de Galicia e
en decembro de 1980 aprobouse en referendo − Que consecuencias tivo para Galicia a integración de
popular. España na Unión Europea?
− En outubro de 1981 celebráronse as primeiras − Que desequilibrios rexistra Galicia en comparación co
eleccións ao Parlamento de Galicia, que gañou resto de España?
Alianza Popular. Finalmente, resolveremos a actividade 5 a modo de
Logo leremos o resto deste subapartado, o texto Esta- síntese.
14-18 METODOLOXÍA
Páxs 310 e 311

■ Act. 1. Utilizar as habilidades coa expresión escrita Para falar e ampliar coñecementos sobre o Día da Patria
para realizar un resume do contido dunha serie de artícu- Galega, os alumnos consultarán o seguinte enlace:
los do Estatuto de Autonomía de Galicia.
■ Acts. Practicar a expresión escrita para expoñer de
Unha vez que observen a imaxe, deberán contestar as
xeito breve o proceso autonómico galego.
■ Acts. 1-5. Utilizar o vocabulario adecuado para con- − Qué día do ano é o Día da Patria Galega? Por que se
testar as preguntas que se formulan neste apartado.
celebra neste día concreto?
− Recoñeces a cidade da foto? Por que a manifesta-

APRENDER A APRENDER
ción faise nesta cidade?
■ Act. 5. Traballar a síntese de contidos en puntos bá- − Cales son as reivindicacións principais das entidades
sicos elaborando unha listaxe de cinco puntos sobre ca-
sociais e dos partidos no Día da Patria Galega?
racterísticas demográficas e económicas en Galicia.

■ Act. 5. Fomentar a autonomía e inventiva para elabo-
rar cinco puntos sobre as caracerísticas demográficas e
económicas de Galicia en democracia.

 Na actividade 1 de Ampliación os alumnos traballarán
unha web dedicada á transición en Galicia.

hexemonia da dereita. Nas primeira selección celebradas
Páxina 311 en outubro de 1981, obtivo a máxima representación
Alianza Popular seguida de UCD, PSOE e outras forzas
1. No art. 1 ap. 1, presenta Galicia como unha comunidade nacionalistas.
autónoma e o seu gobernó; no ap. 2, define a defensa da
5. Actividade persoal. Os alumnos deberían elaborar cinco
identidade galega e dos seus intereses como o labor
puntos nos que se mencionen conceptos como: a nivel
principal da comunidade autónoma. No art. 2 ap. 1,
demográfico, o envellecemento progresivo dos galegos,
indica as catro provincias e no ap. 2, describe a
a concentración da poboación nas capitais de provincia
organización territorial segundo a poboación e as súas
ou a estabilización do crecemento da poboación. A nivel
formas tradicionais de convivencia e asentamento.
económico, deberían facer referencia ao proceso de
2. O gráfico amosa que a poboación galega está terciarización, á reestruturación sectorial, especialmente
estabilizada arredor dos 2.750.000 habitantes desde a do sector agrícola e industrial, á creación de
transición ata hoxe. A poboación crece una década dos infraestruturas, principalmente na rede de estradas e os
70 e non ata a década dos 2000, que a poboación volve afectados da actual crise económica.
crecer un pouco máis debido á emigración dos últimos
anos.
3. O proceso autonómico galego iniciouse coa creación da
Asemblea do Parlamento de Galicia en 1977 e co
establecemento do réxime preautonómico que permitiu a
formación da primeira Xunta de Galicia. O Estatuto de
Galicia redactouse entre 1978 e 1979 e aprobouse e
consultouse o pobo en 1980.
4. A política galega durante o proceso de democracia
caracterízase pola estabilización da identidade política
galega, a formación dun subsistema de partidos
combinados entre os estatais e os nacionais e pola
METODOLOXÍA 14-19
Páxs 312 e 313
9. AS CORRENTES ARTÍSTICAS...
A. A arte anterior á guerra civil observaremos a obra de Juan Gris, pedirémoslle ao

alumnado que a describa e realizaremos a actividade 2.
■ Leremos o texto introdutorio, e preguntaremos:
− Que etapas se poden distinguir na arte en España B. A segunda metade do século XX
durante o século XX?
A continuación, leremos o texto e preguntaremos: preguntaremos:
− Que consecuencias tivo a Guerra Civil e o primeiro − O franquismo supuxo un retroceso respecto ás
franquismo na arte española? posturas vangardistas.
Acto seguido, leremos o apartado A vangarda − A partir da década de 1950 volveron xurdir grupos
arquitectónica, anotaremos as ideas principais no ligados á modernidade.
encerado, realizaremos o exercicio 1:
Acto seguido, leremos os apartados A renovación… e A
− Durante as década de 1930 as tendencias funcio- escultura, e preguntaremos:
nalistas e racionalistas penetraron en España. Eduar-
− Que camiño tomou a arquitectura en España a partir
do Torroja e o grupo GATEPAC con Josep Lluís Sert
da década de 1950? Que sucedeu despois da década
foron os seus principais representantes.
de 1960? Que novos conceptos explorou a escultura?
Acto seguido, fixarémonos na imaxe J.L.Sert…, e
Logo, leremos o apartado As novas…, anotaremos as
consultaremos Tiching.
ideas clave e realizaremos as actividades 4 e 5:
Logo, leremos o apartado A renovación escultórica, − El Paso, Dau al Set e o Equipo Crónica lideraron a
observaremos a imaxe Pablo Gargallo…, e pregunta- arte en España na segunda metade do século XX,
remos: ademais das achegas de Antonio López e Miquel
− Cales foron as achegas de Pablo Gargallo e Julio Barceló.
González? Cales podemos observar na obra O Para terminar, realizaremos as actividades 2 e 3 a xeito
Profeta? de síntese.
Despois, leremos o apartado As correntes pictóricas,
14-20 METODOLOXÍA
Páxs 312 e 313

■ Act. 1, 2 e 3. Recoñecer as diferentes correntes Para coñecer máis detalles sobre a obra de Eduardo
artísticas que se sucederon durante o século XX en Chillida, un dos representantes máis importantes da
España. escultura de vangarda española, os alumnos consultarán
o seguinte enlace:
■ Act. 4 e 5. Observar as dúas pinturas que se
propoñen, describilas e comparalas desde unha http://www.tiching.com/675733
perspectiva artística e identificar os sentimentos que
Unha vez que visiten o recurso deberán contestar as
esperta cada unha delas.
■ Act. 5. Enumerar as diferenzas artísticas entre o − A que tipo de escultura nos referimos cando falamos
movemento hiperrealista e os da Posmodernidade.

de obra pública?
− En que país hai un mayor número de obras deste
APRENDER A APRENDER
escultor?
■ Act. 4. Analizar as pinturas que propón a actividade e − Que escultura das que se poden ver neste enlace
sintetizar as características dos dous movementos
che gustou máis? Por que?
artísticos.
− Que material ten un papel preponderante na obra de
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA Chillida?
■ Acts. 1-5. Utilizar o vocabulario artístico adecuado

traballado nestas páxinas para realizar as actividades.

 Na actividade 3 de Ampliación os alumnos responderán
unhas preguntas sobre unha pintura do século XX.

arquitectónico clásico realizada por Ricardo Bofill, o
Páxina 313 racionalismo ecléctico de Rafael Moneo e o avance da
enxeñaría na arquitectura protagonizada por Santiago
1. O grupo arquitectónico que introduciu o funcionalismo Calatrava.
en España foi GATEPAC (Grupo de Artistas e Técnicos En escultura destacaron Jorge Oteiza, que foi pioneiro
Españois para o Progreso da Arquitectura). Unha das na escultura abstracta, e Eduardo Chillida, que traballou
súas principais figuras foi Josep Lluís Sert. Hai que citar materiais como o ferro, a madeira e o formigón,
tamén o enxeñeiro Eduardo Torroja, especialista explorando conceptos como a luz ou a gravidade.
mundial en construción en formigón.
En pintura, tres grupos lideraron a arte contemporánea
2. Pablo Gargallo e Julio González estiveron vinculados ao en España. En Madrid destacou o grupo El Paso, con
movemento cubista, a través do cal renovaron Antonio Saura e Manolo Millares, que desenvolveu
completamente a escultura. unha pintura informalista con influencia do
Os pintores que lideraron a arte de vangarda no primeiro Expresionismo abstracto. En Cataluña xurdiu o grupo
terzo do século XX foron tres grandes figuras da arte Dau al Set, que evolucionou desde o Surrealismo ata o
contemporánea: Pablo Picasso, Salvador Dalí e Joan Informalismo, e no que sobresae Antoni Tàpies. En
Miró. Valencia, o Equipo Crónica cultivou unha pintura
figurativa próxima ao Pop Art.
Destacan tamén pintores de todas as correntes artísticas.
Cubismo (Juan Gris, María Blanchard), Expresionismo Tamén é relevante a achega de Antonio López no
(Gutiérrez Solana, Ignacio Zuloaga), Surrealismo ámbito do movemento hiperrealista, e dentro dos
(Maruja Mallo, Benjamín Palencia), aínda que a maioría movementos da Posmodernidade sobresae Miquel
deles exploraron diversas tendencias. Barceló, o artista español actual con maior proxección
internacional.
3. Na segunda metade do século XX destacan, en
arquitectura, unha nova xeración de arquitectos, como 4. Resposta persoal.
Coderch ou Fisac, que retomaron os principios 5. Resposta persoal. Antonio López: hiperrealista. Miquel
funcionalistas. na década de 1960, dentro do movemento Barceló: postmoderno.
posmoderno, destacaron a recuperación do repertorio
METODOLOXÍA 14-21
Páxs 314 e 315
10. A ARTE CONTEMPORÁNEA EN GALICIA
A. Arquitectura encerado acerca das tendencias artísticas con influencia

en Galicia:
■ Leremos o texto deste subapartado e a continuación
− O rexionalismo costumista foi propio da obra de
sinalaremos os estilos arquitectónicos que destacaron en
autores como Asorey, Sotomayor e Sobrino.
Galicia ao longo do século XX, e realizaremos a
actividade 2: − Unha liña de crítica social intelectual e simbolista ten
os seus expoñentes en Corredoira e Castelao.
− A principios de século, conviviron os estilos
neobarroco,modernista e clasicista. − A unión das primeiras vangardas co primitivism
autóctono crearon un estilo propiamente galego.
− Desde 1930 e ata o inicio da Guerra Civil o estilo
racionalista predominou nas novas construcións. − Nesta última liña destacaron autores como Rodríguez
Bonome, Maside ou Maruja Mallo.
− Nos anos’50, xurdiu unha arquitectura funcional,
simple e internacionalista, pero integrada na tradición − Desde mediados del siglo XX, os artistas galegos
galega. móvense entre dúas ou máis correntes
artísticas,como o informalismo o o action painting.
− Nos anos’90, prestixiosos arquitectos de sona
mundial traballaron en Galicia. Acto seguido, leremos o texto Castelao, o pai da
Galicia... e resolveremos as actividades 4 e 5.
Despois, fixarémonos na imaxe Fotografía antiga do... e
pedirémoslle ao alumnado que identifique razoadamente ■ Logo leremos o resto deste subapartado
o estilo ao que pertence a obra. observaremos as obras de Lamas e Leiro, para preguntar
Acto seguido, fixarémonos na imaxe Santiago Rei..., e realizaremos a actividade 3:
realizaremos a actividade 1 e pedirémoslle ao alumnado − Que correntes actuáis tiveron significación en
que a comparen coa imaxe Arata… Galicia?Que artistas destacan nelas?
− Que representan as obras de Lamas e Leiro?
B. A escultura e a pintura
− Que materiais utilizan? A que estilo pertencen?
■ Leremos os catro primeiro parágrafos deste
Para terminar realizaremos a actividade FichaArt.
subapartado e destacaremos as seguintes ideas no
14-22 METODOLOXÍA
Páxs 314 e 315

■ Act. 1. Recoñecer dous elementos característicos da Para coñecer máis detalles sobre os aspectos arquitec-
arquitectura racionalista nun edificio deseñado polo ar- tónicos da Cidade da Cultura, os alumnos consultarán o
quitecto galego Santiago Rey Pedreira seguinte enlace:
■ Act. 3. Coñecer elementos principais da arquitectura http://www.tiching.com/753101

racionalista galega e o material que mellor se lle adapta.
Unha vez que observen a imaxe deberán contestar as
■ Act. 5. Coñecer a influencia das vangardas artísticas seguintes preguntas:
na obra pictórica de Castelao.
− Visitaches a Cidade da Cultura? Onde se atopa? Que
institucións culturais acolle?

APRENDER A APRENDER
− Que arquitecto deseñou a Cidade da Cultura? Sabes
■ Act. 3. Traballar a elaboración de esquemas explicati- se esta obra rematou? Que edificos aínda non están
vos co exemplo de obras, autores e estilos artísticos apa- construidos?
recidos nos textos da doble páxina.
− En que estilo arquitectónico situarías esta obra?
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA − Que presidente da Xunta impulsou este xigantesco

proxecto?
■ Acts. 1-5. Utilizar o vocabulario artístico adecuado
traballado nestas páxinas para realizar as actividades.

■ Acts 1-5. Resolver de forma individual e autónoma as

título, 1985).
Páxina 315 Arquitectura: neobarroco-modernismo: Jenaro de la
Fuente (Edificio Número 11 da Porta do Sol), Pedro
1. Resposta persoal. Os alumons deberían citar conceptos
Mariño (Consistorio da Coruña) e Benito Gómez
como as grandes oberturas no teito e na fachada para
Román (Almacéns Simeón de Vigo); clasicismo: Antonio
favorecer a entrada de luz natural no interior de xeito
Palacios (Templo Votivo do Mar de Panxón);
sostible e económico, ademáis de obter un espazo máis
racionalista: Santiago Rey Pedreira (Mercado de Santo
cómodo e agradable para os usuarios. O uso dun espazo
Agostiño na Coruña); funcional: Andrés Fernández-
grande e único parecido a unha nave industrial, que
Albalat (Edificio Coca-Cola naCoruña) e Miguel Fisac
proporciona flexibilidade para as diferentes actividades
(Colexio de Santa Maria do Mar na Coruña);
que se poden desenvolver no seu interior
internacional: Álvaro Siza (Centro Galego de Arte
2. A arquitectura racionalista caracterizase polo uso das Contemporánea) e Arata Isozaki (DOMUS, Casa do
formas puras, limpas, simples e sen ornamentos. As Home).
estruturas destas construcións son innovadoras que
4. As obras do autor Alfonso Rodríguez Castelao unen a
remiten esteticamente ás naves industraiis. O material
pintura e a crítica social. Os seus debuxos e ilustracións
que mellor se adapta a ese tipo de obras é o formigón
interpretaban o pobo galego e mediante a arte
3. Escultura: Rexionalismo costumista: Francisco Asorey; denunciaba os problemas reais, principalmente das
correntes vanguardistas: Santiago Rodríguez Bonome; clases máis humildes da sociedade galega.
surrealismo: Acisclo Manzano e Francisco Leiro
5. O estilo de Castelao non se pode incluír dentro algún
(Rarear, 2000). Pintura: Rexionalismo costumista:
dos movementos de vangardas artísticas de inicios de
Álvaro de Sotomayor e Carlos Sobrino; crítica social:
século. Porén, podemos situar as súas obras dentro da
Jesús Corredoira e Alfonso Rodríguez Castelao (Álbum
liña da crítica social. En todas as súas obras, mantén o
Nós, Atila en Galicia, Galicia mártir e Milicianos);
seu compromiso: denunciar e combater os problemas
correntes vangardistas: Carlos Maside e Maruja Mallo;
reais do seu pobo, a través da arte.
informalismo: Manuel Mampaso; action painting:
Raimundo Patiño; simbolismo: Menchu Lamas (Sen (Segue na páxina 14-33).
METODOLOXÍA 14-23
Páxs 316 a 319
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA ■ Páx. 319, act. 6. Debuxar un eixe cronolóxico

■ Páx. 316, completa..; páx. 301 aprender a…; páx. situando os principais feitos que se propoñen desta
302-303, todas as acts.. Utilizar o vocabulario adecuado época.
e as súas habilidades na expresión escrita para contestar
DIXITAL
■ Páx. 318, act. 2. . Ler un texto dunha alocución ■ Páx. 317, aprender a… Buscar información na
televisada e comentalo coa axuda das preguntas Internet sobre aspectos relacionados co sistema d’Hondt
propostas na actividade. utilizando os recursos dixitais dispoñibles.
APRENDER A APRENDER ■ Páx. 318, act. 1. Buscar información na Internet sobre

o lugar no que está localizado o cadro de Genovés.
■ Páx. 317 aprende a.... Analizar un organigrama sobre
o sistema electoral español, e interpretar a información ■ Páx. 319, acts 7 e 8. Utilizar os recursos dixitais
para contestar as preguntas que se propoñen. dispoñibles como, por exemplo, os enlaces tichings, para
■ Páx. 317 aprende a.... Razoar historicamente as dúas obter información e contestar correctamente as
cuestións que se formulan tendo en conta o estudado até
agora. CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS
■ Páx. 318, act 1. Observar e interpretar a información ■ Páx. 318, act 1. Analizar unha pintura de Genovés,
que se desprende dunha pintura de Genovés.
descubrir o seu contido simbólico, relacionalo co contexto
■ Páx. 318, act. 3. Interpretar a información contida nun histórico e contestar as preguntas que se propoñen.
gráfico sobre a inflación e o paro en España e contestar
■ Páx. 319, act. 5. Observar unha fotografía e analizar a ■ Páx. 319, act. 7 Analizar e comprender os datos das
información que transmite desde unha perspectiva eleccións municipais de 2015.
histórica.
14-24 METODOLOXÍA
TRANSICIÓN E DEMOCRACIA EN ESPAÑA 14
Páxs 316 a 319

Páxina 316
■ A actividade Aprende A… Analizar o sistema electoral
español dános a oportunidade de profundar no co-
COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
ñecemento do funcionamento do sistema democrático.
■ A resolución da actividade 1, A arte no seu contexto... Desmantelamento do franquismo
permitirá traballar a través da análise dunha obra o Juan Carlos I rei de España.
significado da transición cara á democracia. Goberno de Adolfo Suárez.
Acto seguido, a actividade 2, Fontes documentais...
Gobernos de UCD.
permitiranos valorar a trascendencia do golpe de estado
de 1981 Constitución de 1978
A actividade 3 Fontes gráficas... fará posible a análise da Estado social e democrático de dereito
evolución da inflación e do paro en España nas últimas Soberanía reside no pobo
décadas. División de poderes
As actividades 4, 6 e 7 permitirannos sistematizar a Pactos da Moncloa
evolución dos gobernos democráticos en España en
Amnistía
distinto ámbitos.
A actividade 5 Fontes iconográficas... permitiranos Democracia (1982-2015)
analizar a repercusión do fenómeno do terrorismo de PSOE (1982-1996)
ETA. Entrada na OTAN.
A actividade 8 Fontes audiovisuais... ofrecerá a Integración na CEE.
posibilidade de reflexionar sobre a situación da muller.
PP (1996-2004)
PSOE (2004-2011)
PP (2011-2015)
METODOLOXÍA 14-25
Estado do benestar manifestación pacífica en Madrid e a habilidade
política de Suárez permitiron o cambio cara á demo-
Sistema de Seguridade Social
cracia.
Atención sanitaria universal
c) As mobilizacións sociais, organizadas polos partidos,
Ensinanza gratuíta os principais sindicatos, o movemento estudantil e
Servizos sociais diferentes asociacións foron constantes durante a
década de 1970. Todas elas apoiaban, ademais das
reivindicacións propias de cada colectivo, as demandas
de liberdades públicas e a instauración da democracia.
a) Varias son as razóns que explican que o franquismo Este clima social facía imprescindible buscar unha
non sobrevivira ao ditador. En primeiro lugar, a propia alternativa política ao franquismo, que non podía ser
situación de crise dun réxime incapaz de solucionar os outra cousa que democrática, e a mobilización popular
problemas do país, e dividido entre inmobilistas e foi un factor fundamental na chegada e consolidación
aperturistas. da democracia.
En segundo lugar, a crise económica iniciada en 1973 e d) A Constitución define España como un Estado social e
as consecuentes protestas sociais acabaron por facer democrático de dereito, e establece que o Estado
evidente a necesidade dunha reforma en profundidade español está formado por 17 Comunidades Autónomas.
das políticas económicas en particular e do conxunto O Estado das Autonomías é un novo modelo de
do sistema político. As protestas sociais fortaleceron Estado, no que se recoñece a existencia de diferentes
tamén a oposición democrática. nacionalidades e rexións con dereito a formar o seu
No contexto internacional, a ditadura franquista era a propio autogoberno, reguladas polos seus Estatutos de
última que quedaba en Europa Occidental tras o fin das Autonomía que establecen as institucións de
ditaduras grega e portuguesa. Os países europeos e os autogoberno (Parlamento, Goberno, Tribunal de
EE.UU. premeron para favorecer a evolución de Xustiza, etc.) e as competencias que lle corresponden
España cara a un réxime democrático. (sanidade, educación etc.).
Finalmente, a propia organización da oposición e) Os partidos que formaron goberno foron: Unión de
democrática e as mobilizacións populares en demanda Centro Democrático (UCD), Partido Socialista (PSOE)
da democratización e a amnistía, tiveron un papel e Partido Popular (PP). A Unión de Centro
fundamental na crise final do franquismo e na Democrática gobernou desde 1976 ata 1982, o PSOE
construción dunha alternativa democrática gobernou durante catro lexislaturas consecutivas, desde
1982 ata 1993, e posteriormente desde o ano 2004 ata o
A transición democrática foi o proceso que se iniciou 2011, o PP gobernou desde o ano 1996 ata o 2004 e no
tras a morte do ditador Francisco Franco en 1975, polo ano 2011 volveu gañar as eleccións.
cal España deixou de ser un réxime ditatorial para
converterse nun Estado democrático de Dereito. As accións máis importantes levadas a cabo polo
goberno de Adolfo Suárez foron: a redacción dunha
b) O rei Juan Carlos I, proclamado tras a morte de Franco, Constitución democrática (aprobada no Congreso e no
forzou a dimisión do presidente Arias Navarro, político Senado e referendada polos españois o 6 de decembro
continuísta que non estaba disposto a realizar unha de 1978), chegar a acordos con sindicatos, partidos
verdadeira reforma. O rei nomeou presidente do políticos e patronais para desenvolver a economía e
goberno a Adolfo Suárez, partidario dunha reforma incentivar o emprego, promoveu unha reforma fiscal e
política pactada entre as distintas forzas políticas. En decretou unha amnistía para os presos políticos.
novembro de 1976 apróbase a Lei para a Reforma A principal acción do goberno socialista foi un amplo
Política. Esta lei permitiu o cambio do réxime programa de reformas que tiña como prioridade a loita
autoritario de Franco ao sistema democrático contra a crise económica, a extensión dos servizos
constitucional. Modificou as leis e institucións sociais e a preparación de España para o seu ingreso na
franquistas, estableceu a soberanía popular e substituíu Comunidade Europea.
as Cortes franquistas por un Congreso e un Senado.
Na loita contra a crise conseguiu diminuír a inflación e
Tamén posibilitou a legalización dos partidos políticos
e a celebración de eleccións democráticas. modernizou a estrutura económica, pero a
reestruturación industrial supuxo o peche de empresas
As reformas para instaurar a democracia tiveron que e a perda de emprego, provocando a convocatoria de
enfrontarse, por un lado, aos grupos de extrema dereita, tres folgas xerais.
entre os que había grupos terroristas como os
Para reducir os efectos sociais da crise incrementáronse
Guerrilleros de Cristo Rey, e por outro, aos grupos
os servizos públicos e as prestacións, e desenvolveuse
terroristas ETA, nacionalista, e GRAPO, de extrema
unha política de obras públicas que tivo os seus
esquerda. En xaneiro de 1977 unha serie de feitos
máximos expoñentes na Exposición Universal de
violentos, entre eles o asasinato de 5 avogados
Sevilla e os Xogos Olímpicos de Barcelona.
laboralistas do PCE en Madrid, estiveron a punto de
acabar co proceso democrático. Finalmente, a resposta En política interior impulsouse unha reforma do
serena da cidadanía expresada nunha gran exército e medidas contra o terrorismo de ETA. Unha
14-26 METODOLOXÍA
serie de leis permitiron a legalización do aborto, a Paralelamente, consolidouse o Estado do benestar
extensión da educación obrigatoria ata os 16 anos e a grazas á reforma fiscal, que incrementa os ingresos e
autorización das cadeas privadas de televisión. permite unha política social.
En política exterior firmouse o Tratado de Adhesión á Desde mediados da década dos 90 ata 2008 chegaron a
Comunidade Europea e decidiuse, tras referendo, a España máis de 4 millóns de persoas en busca de
permanencia definitiva de España na OTAN, pero sen traballo. Esta ondada de inmigrantes supuxo a chegada
integrarse na estrutura militar. de culturas, tradicións e relixións que en ocasións
O goberno do Partido Popular impulsou a supresión do provocaron comportamentos xenófobos.
servizo militar obrigatorio e levou a cabo reformas en O incremento da renda supuxo un aumento do
materia educativa (Lei de Calidade da Ensinanza, Lei consumo e, polo tanto, novos hábitos, utilizamos o
de Reforma Universitaria), laboral (Lei de coche, a informática, viaxamos, etc. Esta nova
Contratación Laboral), de política migratoria (Lei de sociedade trouxo un cambio na estrutura familiar,
Estranxeiría) e de loita antiterrorista (Lei de Partidos). evolucionouse cara a familias monoparentais,
En política exterior encargouse da consecución da matrimonios entre homosexuais, etc. Produciuse unha
integración monetaria de España na Europa do euro e secularización social, a Igrexa perdeu influencia.
da incorporación de España á estrutura militar da
OTAN. Produciuse un achegamento aos Estados 2. DEFINE CONCEPTOS CLAVE
Unidos que supuxo o apoio do goberno español á • Transición: A transición democrática foi o proceso que
intervención militar en Iraq. Esta decisión provocou se iniciou tras a morte do ditador Francisco Franco en
unha gran ondada de mobilizacións en protesta contra a 1975, polo cal España deixou de ser un réxime
guerra. Ademais, outro dos problemas cos que tivo que ditatorial ara converterse nun Estado democrático de
enfrontarse o executivo popular foi o empeoramento Dereito.
das relacións cos partidos nacionalistas, especialmente
no País Vasco. • Política de consenso: O termo consenso fai referencia
á vontade de entendemento que houbo finalmente entre
f) España, para ingresar na CEE, tivo que ratificar os as distintas partes, é dicir, entre reformistas, que foron
pactos internacionais sobre Dereitos Humanos das máis alá das súas primeiras intencións, e rupturistas,
Nacións Unidas e a Carta Social Europea. Tamén que renunciaron a algunhas das súas peticións
realizou as seguintes reformas:
• Estado do benestar: modelo político e social no que o
− Reconversión industrial, que supuxo o peche das
Estado cobre certas necesidades consideradas básicas,
empresas pouco competitivas e a privatización
de carácter económico, educativo, sanitario, etc., e que
dalgunhas públicas.
se financia a través dun sistema fiscal progresivo e
− O descenso da inflación e do déficit público eran redistributivo.
requisitos indispensables para facer competitiva a
economía española. • Estado autonómico: modelo de Estado que recoñece a
existencia de diferentes nacionalidades e rexións con
− Reforma fiscal mediante o pago de impostos dereito a formar o seu propio autogoberno. Así existen
directos como o IRPF e indirectos como o IVE. 17 Comunidades Autónomas, reguladas por Estatutos
− Investimento no sector público, en políticas sociais de Autonomía, con competencias propias e com-
e infraestruturas. partidas.
España ingresou na CEE no ano 1985.e adoptou o euro • Pactos da Moncloa: acordos firmados en outubro de
como moeda única no ano 2002. 1977 entre o goberno Suárez, os partidos políticos con
España solicitou a súa entrada na OTAN en 1981, coa representación parlamentaria, a patronal e os
oposición dos partidos de esquerda, e ingresou en maio sindicatos, para modernizar a economía española,
de 1982. En 1986, tras un referendo incorporouse conter a inflación e estabilizar o proceso de transición
definitivamente, pero sen integrarse na súa estrutura democrática.
militar, (farao en 1997), co Partido Popular. • Ruptura pactada: compromiso entre todas as forzas
A primeira actuación en misións internacionais como políticas partidarias de instaurar a democracia en
membro da OTAN foi en 1991, na primeira guerra do España, as provenientes do réxime franquista e a
Golfo. Posteriormente España interveu en Iraq, oposición democrática ao franquismo, de impulsar o
Afganistán e Libia. Tamén participou en misións tránsito pacífico cara a un sistema democrático.
humanitarias e de pacificación en Bosnia- Herzego-
vina, Kosovo, Líbano, Chad e Djibuti.
3. ESTABLECE A CRONOLOXÍA
g) Nas últimas décadas, no ámbito económico, o consumo
• Golpe de estado do 23 de febreiro: 1981
xeralizouse e produciuse un notable incremento da
renda nacional bruta. Respecto á demografía, España • Referendo sobre a OTAN: 1986.
experimentou un avellentamento da poboación, froito
• Primeiras eleccións xerais: 1977.
do descenso da natalidade e o aumento da esperanza de
vida, cuxos efectos son sociais, políticos e económicos. • Aprobación da Constitución: 1978.
METODOLOXÍA 14-27
• Entrada na CEE: 1986.
• Hai catro grandes tipos de eleccións: europeas,
• Asasinatos de Atocha: 1977. lexislativas, autonómicas e locais.
• Implantación do Euro: 2002. • Eleccións europeas: cada 5 anos; circunscrición única
(España); 64 parlamentarios membros do Parlamento
• Atentados do 11 M: 2004.
europeo.
Eleccións lexislativas: cada 4 anos; circunscrición
4. IDENTIFICA OS PERSONAXES provincial; 350 deputados; 208 senadores.
• Adolfo Suárez: presidente do goberno (1976-1981) que Eleccións autonómicas; cada 4 anos; circunscrición
lideron o proceso de transición democrática. provincial; deputados dos parlamentos autonómicos.
• Felipe González: presidente do goberno (1982-1996) Eleccións locais: cada 4 anos; circunscrición
do PSOE. Baixo a súa mandato España entrou na CEE municipal; concelleiros e conselleiros insulares.
e na OTAN.
• Eleccións europeas: Parlamento europeo.
• José Luis Rodríguez Zapatero: presidente do goberno Eleccións lexislativas: Congreso dos Deputados;
(2004-2011), do PSOE. Senado.
• Santiago Carrillo: secretario xeral do PCE no período Eleccións autonómicas: Parlamentos autonómicos.
da transición. Cada parlamento escolle tamén un determinado
• José María Aznar: presidente do goberno (1996-2004), número de senadores en función da poboación da
do PP. comunidade autónoma.
Eleccións locais: Pleno municipal /Cabildo insular.
• Mariano Rajoy: presidente do goberno (desde 2011),
do PP. • O presidente do goberno é escollido polo Congreso dos
Deputados. O alcalde é elixido polo Pleno municipal.
RESPONDE A PREGUNTA INICIAL
2. Análise
O tránsito dunha ditadura a unha democracia
parlamentaria supuxo para o pobo español a restitución • Os escanos adxudícanse segundo o sistema D’Hondt.
da súa soberanía. Un dos logros máis importantes no En primeiro lugar, ordénanse as candidaturas de maior
camiño cara á democracia foi a instauración dunha a menor segundo o número de votos. Logo,
constitución que garantía os dereitos e liberdades dos contabilíznase as que teñan máis do 3% de votos e
cidadáns. divídense os votos de cada lista entre 1, 2,3... ata un
número igual ao de deputados asignados a cada
No aspecto económico, o elemento máis relevante foi o circunscrición. A cada unha das cinco cifras máis altas
ingreso nas CEE, que supuxo para España terminar cun outórgaselles un deputado. Se os coeficientes
longo período de illamento internacional e unha coinciden, o escaño atribúselle á formación que maior
equiparación política e económica cos países da súa número de votos obtivera. En caso de empate a votos,
redonda. España beneficiouse dos Fondos de Cohesión, o primeiro escaño asígnase por sorteo, e os sucesivos
cos que Europa fomenta o desenvolvemento dos países de forma alternativa. A pesar das vantaxes da
menos prósperos. Isto permitiu o investimento en proporcionalidade do sistema, tamén foi acusado de
infraestruturas, o desenvolvemento en políticas de fortalecer os grandes partidos e diminuír a
emprego, o desenvolvemento de zonas rurais e representación parlamentaria dos pequenos.
industriais, a innovación tecnolóxica, etc. España
pasou de ser un país receptor de fondos, a estar preto • O Parlamento Europeo, as Cortes Xerais e os
de ser un contribuínte neto. O balance é sumamente Parlamentos autonómicos, institucións elixidas pola
positivo, xa que a integración de España na CEE soberanía popular, teñen atrribuído o exercicio do
supuxo unha modernización no económico, social e poder lexislativo, cada unha á súa escala territorial. As
político e unha consolidación do Estado do benestar. institucións locais (concellos e cabildos insulares),
escollidas tamén pola soberanía popular, ten a funciona
de administrar o municipio ou illa correspondente.
Páxina 317
• O xefe de goberno reelixe de forma indirecta a través
APRENDE A... ANALIZAR O SISTEMA... do poder lexislativo, representado polo Congreso dos
Deputados. O alcalde é elixido polos concelleiros ou
1. Presentación polos veciños nos termos que establece a lexislación
electoral xeral. Segundo o réxime de concello aberto
• O organigrama trata das eleccións e institucións do (menos de cen habitantes), os veciños elixen o alcalde
sistema democrático español. directamente por maioría. Se o municipio ten unha
• No sistema político español a soberanía reside no pobo poboación de entre cen e douscentos cincuenta
español. O corpo electoral está formado polos cidadáns habitantes, elíxese mediante o método de listaxes
maiores de 18 anos. abertas. Nunha mesma papeleta figuran os candidatos
de todos os partidos e os electores deben seleccionar un
14-28 METODOLOXÍA
determinado número deles. Os máis votados serán O abrazo dos personaxes amosa a solidariedade e a
nomeados concelleiros, os cales elixirán o alcalde. No unidade da loita pola democracia, o consenso que se
resto de casos, os partidos concorren en listas pechadas impuxo para dirixir o proceso de transición.
e o alcalde resulta elixido en votación de segundo grao.
d) Por representar estes valores, actualmente o cadro
No noso sistema non se elixen persoas concretas, xa encóntrase exposto no Congreso dos Deputados.
que os cidadáns votan a favor de opcións políticas, que
Resposta persoal.
en función dos seus resultados ocuparán determinado
número de cargos. As opcións políticas con maior
2. Fontes documentais. O 23 de febreiro de 1981
número de escanos poderán formar goberno.
a) Trátase da alocución televisada que o rei Juan Carlos
3. Valoración
lle dirixiu ao pobo español na madrugada do 24 de
• Falamos de democracia representativa porque a febreiro de 1981. Trátase dunha fonte primaria.
soberanía é exercida por medio de representantes. Os
b) Descríbense os feitos ocorridos a tarde do 23 de
que propugnan unha democracia máis representativa
febreiro, co asalto ao Congreso por Tejero e a
critican a escasa posibilidade de participación da
ocupación de Valencia polo xeral Milans. O rei
cidadanía que outorga a democracia representativa, a
ordenou que se manteña a orde constitucional e
cal queda reducida ao exercicio do voto.
manifesta que a Coroa non pode aceptar actitudes ou
accións que pretendan interromper o proceso
democrático.
Argumenta
c) O 23 de febreiro de 1981 produciuse en España un
O transito dun sistema político ditatorial a unha intento de golpe de Estado. O tenente coronel Tejero e
democracia parlamentaria supuxo para a cidadanía un grupo de gardas civís ocuparon o Congreso e
española a posibilidade de converterse en cidadáns de retiveron os deputados case un día. Mentres, o capitán
pleno dereito. Ademais de recuperar a soberanía, xeral de Valencia, Milans del Bosch, sacaba os tanques
recuperaron as liberdades perdidas durante o á rúa. O obxectivo era impor a formación dun goberno
franquismo. que restrinxise a democracia, frease o proceso
autonómico e revisase a Constitución.
Causalidade
O golpe non prosperou pola actitude do rei Juan
España, Grecia e Portugal tiñan réximes ditatoriais Carlos, a oposición dalgúns mandos militares e a
nunha Europa Occidental, onde todos os países eran unidade de todas as forzas políticas democrática
democracias parlamentarias. Pouco a pouco, esta
situación excepcional conduciu ao desprestixio
internacional do franquismo. Ademais, a caída do 3. Fontes gráficas. A evolución económica
réxime militar grego e a Revolución dos Caraveis en a) O gráfico amosa a evolución do paro e a inflación entre
Portugal que levaron á instauración de gobernos 1975 e 2016.
democráticos foron vistas como un modelo para darlle
fin ao franquismo. A ditadura en España non fixo b) No gráfico o paro amosa sempre unha liña ascendente
posible a integración na CEE antes de 1975. a excepción de dous períodos: desde 1987 ata 1990 e
desde 1996 ata 2005. A inflación ten unha tendencia á
baixa, a razón é que un dos obxectivos da Unión
Páxina 318 Europea é o control da inflación. Cando o paro
aumenta, hai menos consumo e os prezos estabilízanse.
1. A arte no seu contexto. Un abrazo para a... Cando o paro diminúe, dispárase o consumo e os
a) O abrazo, de Juan Genovés (1976) é unha das iconas prezos soben. O IPC ao estar controlado pola Unión
da transición española. A pintura fora utilizada pola Europea non sempre reflicte con fiabilidade a
Xunta Democrática como cartel en favor da amnistía, a economía dun país, a diferenza do paro, cuxas cifras
consecuencia do cal o autor foi detido. poñen de manifesto o bo ou mal funcionamento da
economía.
b) Na obra obsérvanse uns personaxes que se abrazan e
Os períodos de recesión económica son: 1975-
marchan xuntos cara a adiante. Pódese ter inspirado en
1984,1990-1996, 2008-2010... O principal indicador é
imaxes da época, de presos políticos liberados tras a
o aumento da taxa de paro.
amnistía e recibidos na rúa polos seus compañeiros, ou
de calquera das múltiples manifestacións da época en c) En España a partir de 1996, como consecuencia do
demanda de democracia. boom inmobiliario, prodúcese un incremento do
Os personaxes deixan ás súas costas o pasado, e emprego, especialmente no sector da construción e nas
miran e avanzan cara a un futuro democrático e en industrias relacionadas con el. En 2008 prodúcese a
liberdade. crise nos Estados Unidos provocada polas hipotecas
lixo, que afectará o sistema financeiro e expandirase
c) A obra amosa o anhelo colectivo de liberdade e por Europa e España. Esta crise que empezou
amnistía e a vontade de construír un país democrático. afectando o sector inmobiliario, o que algúns chamaron
METODOLOXÍA 14-29
o “estalido da burbulla inmobiliaria”, e vinculada á organización terrorista do cesamento definitivo da
crise financeira provocou un espectacular aumento do actividade armada.
paro desde o ano 2008.
6. Espazo e tempo. A transición
No eixe cronolóxico os alumnos deberán colocar o
Páxina 319 seguintes feitos. Recoméndase que completen o eixe con
outros feitos que eles consideren relevantes.
4. Organización da información. Os gobernos...
Goberno de Arias Navarro: 1973-1976.
Na primeira fila de esquerda a dereita UCD: primeiro
cadro: 1977-1982; segundo cadro: Adolfo Suárez, Legalización dos partidos políticos: 1977.
Leopoldo Calvo Sotelo; terceiro cadro: Constitución Matanza de Atocha: 1977.
democrática, medidas económicas, salariais e laborais
para a recuperación económica (Pactos da Moncloa), Primeiras eleccións democráticas: 1977.
configuración do Estado das Autonomías, reforma Morte de Franco: 1975.
fiscal, amnistía para os presos políticos; cuarto cadro:
petición de ingreso na CEE. Promulgación da Constitución: 1978.
Na segunda fila de esquerda a dereita PSOE: primeiro Asalto ao Congreso dos Deputados: 1981
cadro: 1982- 1996/ 2004-2011; segundo recadro:
Felipe González e José Luis Rodríguez Zapatero; 7. Fontes estatísticas. As eleccións municipais
terceiro cadro: reconversión industrial e Plan de Actividade persoal.
Emprego rural, reforma do exército, extensión da
Seguridade Social, ensinanza obrigatoria ata os 16 8. Fontes audiovisuais. A situación das mulleres
anos, incremento do financiamento das Autonomías,
Lei de Matrimonios Homosexuais, Lei de Igualdade a) No vídeo amósase unha familia onde a nai e o pai
entre Homes e Mulleres, normas de estranxeiría; teñen uns roles estereotipados. A pesar da evolución da
cuarto cadro: incorporación de España á CEE, ingreso sociedade, algúns deles séguense mantendo. Podemos
na OTAN. citar os seguintes: a muller ocúpase do coidado dos
fillos; a muller ten xornada dobre, xa que ten un
Na terceira fila de esquerda a dereita PP: primeiro traballo fóra da casa ao que hai que sumarlle as tarefas
cadro:1996-2004/2011-; segundo cadro: José María domésticas; nalgunhas actividades, como conducir, a
Aznar e Mariano Rajoy; terceiro cadro: redución do muller non ten habilidade para realizalas ben. No vídeo
déficit público e privatización de empresas, acordo cos hai unha pequena referencia á presión social, que lle
sindicatos para promover o emprego, supresión do esixe á muller que estea perfecta, adecuándose aos
servizo militar obrigatorio, Lei de Calidade da patróns de beleza creados polos medios de
Educación e Lei de Universidades, Lei de estranxeiría, comunicación.
incremento da financiamento das autonomías, Lei de
partidos, Plan Hidrolóxico Nacional; cuarto cadro: b) Nas imaxes aparecen algunhas frases moi comúns na
incorporación de España á estrutura militar da OTAN, nosa sociedade, como “Déixasmer a cociña..., xa o
achegamento aos EE.UU. e apoio á intervención preparo eu”, que reflicten que a actitude sexista en
militar en Iraq. moitos casos a fomentan as propias mulleres. En
“Encántame que traballes, pero...” dáselle ao traballo
5. Fontes iconográficas. O rexeitamento a ETA fóra da casa unha importancia secundaria, é como
dicir, “o teu sitio está aquí, na casa”, etc. O progreso
a) En primeiro termo aparece unha pancarta co lema pola
foi considerable, pero aínda é insuficiente. A realidade
liberdade, ETA non, en castelán, e Askatasuna, ETA ez, que amosan é que a muller de hoxe en día,” a muller
en vasco. liberada”, é “unha ama de casa que traballa”.
b) ETA foi fundada en 1958 por membros escindidos das
xuventudes do PNV, como organización armada c) Os mozos están vivindo outra realidade con respecto ás
socialista, revolucionaria e partidaria da independencia xeracións anteriores, xa que o cambio lexislativo e
do País Vasco. Durante a transición e o período político levou ao recoñecemento dos dereitos
democrático, que ETA consideraba unha simple femininos nas sociedades democráticas. Non obstante,
continuación da ditadura franquista, desenvolveu unha os mozos viven e aprenden esa discriminación, xa que,
intensa actividade terrorista. Desde o momento da por exemplo, no ámbito público hai unha desigualdade
concesión dun réxime autonómico ao País Vasco, ETA laboral a pesar das leis e no ámbito privado hai unha
foi quedando cada vez máis illada e, dentro do mesmo desigual distribución das cargas familiares
nacionalismo vasco, foise vendo como unha ameaza á d) A condición das mulleres foi especialmente reprimida
propia autonomía. De aquí o lema da pancarta, que baixo o franquismo. Co establecemento da democracia,
contrapón ETA e a liberdade. o movemento feminista puido organizarse e iniciar
c) A acción policial e a mobilización cidadá contra ETA unha forte mobilización en defensa dos dereitos das
levou, tras un longo proceso, ao anuncio por parte da mulleres. As súas principais reivindicacións
14-30 METODOLOXÍA
centrábanse no divorcio, o aborto, a igualdade laboral corresponsabilidade entre mulleres e homes; a creación
ou a violencia de xénero. do Consello de Participación das Mulleres; a
utilización dunha linguaxe non sexista polos poderes
Unha vez recuperada a democracia, aínda que a
públicos, etc. Esta lei foi aprobada o 22 de marzo do
Constitución consagraba a igualdade legal de homes e
ano 2007. O Instituto da Muller é un organismo
mulleres, o desenvolvemento de numerosas leis estaba
adscrito ao Ministerio de Sanidade cuxa función é
por facer. Non será ata a lexislatura 2004-2011 que se
promover a igualdade social de ambos sexos.
implantará unha lexislación que consagra e desenvolve
practicamente o principio de igualdade. Así, a Lei da Desigualdades na vida doméstica obsérvanse na
Igualdade entre Homes e Mulleres ten como finalidade repartición das tarefas domésticas e no coidado dos
alcanzar a igualdade efectiva entre mulleres e homes e nenos. No traballo, a desigualdade vén por uns salarios
a eliminación de toda discriminación por razón de inferiores pola realización dun mesmo traballo ou a
sexo, en particular a que afecta as mulleres. falta de ascensos. Poucas mulleres conseguen ascender
a postos directivos
Algunhas das medidas e novidades que propón son: a
creación dunha Plan Estratéxico de Igualdade de
RETOS NA REDE
Oportunidades; o recoñecemento da conciliación da
vida persoal, familiar e laboral; o fomento dunha maior Actividade persoal
METODOLOXÍA 14-31
Rey, a Triple A ou o Batallón Vasco Español).
(Vén da páxina 14-5) Por outro lado, a extrema esquerda consideraba

insuficientes os cambios e apostaba pola vía armada. A
5. Varias son a razóns que explican que o franquismo non principal actividade terrorista proviña de ETA, que
sobrevivira ao ditador. En primeiro lugar, a propia realizou numerosos atentados cun elevado número de
situación de crise dun réxime incapaz de solucionar os vítimas. Por outro lado, pequenos grupos da extrema
problemas do país, e dividido entre inmobilistas e esquerda: o GRAPO, o FRAP, os Comandos
aperturistas. Autónomos Anticapitalistas e Terra Lliure tamén
En segundo lugar, a crise económica iniciada en 1973 e provocaron algúns actos violentos e secuestros.
as consecuentes protestas sociais acabaron por facer
evidente a necesidade dunha reforma en profundidade (Vén da páxina 14-9)
das políticas económicas en particular e do conxunto
4. O Titulo I, Capítulo Terceiro da Constitución contén os
do sistema políticos. As protestas sociais fortaleceron
principios da política social e económica. Así,
tamén a oposición democrática.
establece a protección social, económica e xurídica da
No contexto internacional, a ditadura franquista era a familia e dos fillos por parte dos poderes públicos e a
última que quedaba en Europa Occidental tras o fin das súa obriga de promover as condicións favorables para
ditaduras grega e portuguesa. Os países europeos e os o progreso social e económico. Ademais, asegurarán a
EE.UU. premeron para favorecer a evolución de formación continua dos traballadores e o dereito á
España cara a un réxime democrático. Seguridade Social. Outro dos principios destacados,
Finalmente, a propia organización da oposición son a protección da saúde, a promoción da cultura e o
democrática e as mobilizacións populares en demanda dereito a gozar dun medio ambiente adecuado. Tamén
da democratización e a amnistía, tiveron un papel quedan recollidos o dereito á vivenda digna, á
fundamental na crise final do franquismo e na participación da xuventude e da terceira idade, a
construción dunha alternativa democrática. defensa dos consumidores. Por último, establécese a
obriga de regular as organizacións profesionais.
4. (Continuación)
5. Resposta aberta.
− Estimular a recuperación da economía mediante
medidas económicas, salariais e laborais acordadas (Vén da páxina 14-13)
por partidos, sindicatos e organizacións patronais
(Pactos da Moncloa). 4. O 11 de marzo de 2004, o radicalismo islámico
produciu un terrible atentado nos trens de
− Proceder a unha reforma fiscal progresiva para proximidades de Madrid, que provocou 193 mortos e
incrementar os ingresos do Estado e afrontar así os centos de feridos. En medio dunha enorme conmoción
enormes gastos sociais. social, tres días despois o PSOE gañaba as eleccións.
− Decretar unha ampla amnistía para os presos Na primeira lexislatura de Zapatero (2004-2008)
políticos. leváronse a cabo numerosas reformas: retioráronse as
A crise económica provocou un aumento do malestar tropas de Irak, impulsáronse unha serie de normas
social cunha proliferación de folgas e manifestacións. legais de carácter social (igualdade entre homes e
Por outro lado, a UCD tivo divisións internas e o mulleres, matrimonio entre persoas do mesmo sexo,
liderado de Suárez foi cuestionado. Ademais, en 1980, ampliación de axudas á dependencia…) e iniciouse un
o PSOE presentou unha moción de censura contra o proceso de revisión de varios estatutos de autonomía.
goberno que non prosperou, aínda que fixo evidente a A segunda lexislatura (2008-2011) viuse afectada pola
súa debilidade. crise económica mundial, que en España se traduciu
Ante esta situación, Suárez presentou a súa dimisión e nun grande incremento do paro, un estancamento da
mentres se votaba nas Cortes a investidura de Calvo produción industrial e da construción, unha crise
Sotelo como novo presidente, tivo lugar un intento de xeralizada do sector financeiro e un grande aumento da
golpe de Estado que fracasou. O novo goberno non débeda pública. Censurado pola súa actuación fronte á
puido frear o desgaste de UCD e convocáronse novas crise, o goberno convocou anticipadamente eleccións
eleccións en 1982. para novembro de 2011, que gañaría, con maioría
absoluta, o PP.
5. Mentres a maioría das forzas políticas e sindicais
apostaban polo consenso social, algúns sectores A actuación do goberno presidido por Rajoy (2011-
optaron pola violencia (terrorismo)para obstaculizar a 2015) estivo marcada pola loita contra a crise, a
consolidación da democracia. diminución do paro, a reforma laboral e por un esforzo
de redución da débeda exterior e o déficit público.
Por un lado, os nostálxicos do franquismo, integrados
pola extrema dereita e algúns sectores militares, O goberno pactou coa Unión Europea os reaxustes
crearon agrupacións armadas e provocaron atentados orzamentarios que había que aplicar como condición
para desestabilizar o sistema (Guerrilleros de Cristo para a renegociación da débeda externa. O resultado foi
14-32 METODOLOXÍA
a redución das partidas dedicadas a gasto social o compromiso de convocar un referendo. Unha vez no
(dependencia, ensinanza, sanidade…) e a restrición dos goberno, o PSOE experimentou unha transformación
dereitos dos traballadores. Todo isto, xunto con nas súas propostas en política de defensa. A
diversos casos de corrupción política, provocou unha permanencia na Alianza Atlántica formularase como
forte contestación social, representada polos necesaria. Felipe González vese obrigado a cumprir as
“indignados do 15M” e por outros novos movementos súas promesas electorais e convocará un referendo,
políticos e sociais. aínda que desde o goberno se apoiará o “si” á
Aínda que a situación económica se estabilizou a partir permanencia na OTAN.
de 2014 e a economía tivo un lixeiro crecemento, a
creación de postos de traballo estase recuperando a un (Vén da páxina 14-23)
ritmo moi lento.
FichaArt
(Vén da páxina 14-15) a) Carlos Maside é un pintor galego que desenvolve a súa
actividade creativa na primeira metade do século XX.
4. (Continuación) Para España, a integración na CEE a
A obra Lavandeiras foi realizada en 1953.
partir de 1985, supuxo a integración nun dos maiores
circuítos económicos do mundo e unha gran b) A representación do tema das lavandeiras realízase
proxección internacional. cunha linguaxe pictórica moi próxima ás vangardas
artísticas da primeira metade do século XX. Así, o
5. España baixo o goberno de Calvo Sotelo pide a súa
cubismo faise patente na paleta de cores e a
adhesión á OTAN. A integración prodúcese en maio de
xeometrización de paisaxes e personaxes.
1982, a pesar da oposición dos partidos de esquerda.
Durante a campaña electoral de 1982 o PSOE contraeu c) Resposta persoal.
METODOLOXÍA 14-33
TICHING WEBS
http://www.tiching.com/66082 https://www.youtube.com/watch?time_continue=168&v=22IxFKch4qQ
http://www.tiching.com/753100 http://mgs.gal/wp-content/uploads/2015/06/independencia.jpg
http://www.tiching.com/80474 http://www.vespito.net/historia/transi/economft.html
http://www.tiching.com/80476 http://www.elmundo.es/especiales/2005/06/espana/estatutos_autonomia/
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/07/2013._Cidade_da_Cultura._Sa
ntiago_de_Compostela_-_Galiza-4.jpg
https://brevehistoriahispanica.wordpress.com/2012/12/05/transicion-y-gobiernos-de-
la-democracia/
http://e-
http://www.tiching.com/751074 ducativa.catedu.es/44700165/aula/archivos/repositorio/3750/3911/html/12_la_oposici
n_mobilizaciones_populares.html
http://www.rtpa.es/sociedad:-Se-cumplen-40-a%C3%B1os-del-encierro-de-mas-de-
250-mujeres-de-las-cuencas-en-el-Arzobispado_111455018821.html
14-34 METODOLOXÍA
METODOLOXÍA 14-35
14-36 METODOLOXÍA
C UARTO C URSO
Tema 15
O mundo actual
GUÍA DIDÁCTICA
• Solucionario
• Libro Dixital
METODOLOXÍA 15-1
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 320 e 321
INICIAMOS O TEMA
nova Rusia conduciron no século XXI a un mundo
máis bipolar.
Que imos traballar?
− Na nova orde internacional non desapareceron as
■ Nesta unidade os alumnos estudarán os tensións como consecuencia da pobreza, os
seguintes contidos: enfrontamentos étnicos e os fanatismos
− O fin da división do mundo en bloques. relixiosos.
− Unha nova orde mundial. Acto seguido observaremos o eixe cronolóxico e
− Europa tras a caída do muro de Berlín. pedirémoslles aos alumnos que resolvan a primeira
− A construción da Unión Europea. actividade do apartado Que sabemos?
− A crise do modelo de benestar en Europa. A continuación observaremos a imaxe do atentado

contra as Torres Xemelgas de Nova York en 2001 e
− Un mundo inestable.
realizaremos a segunda actividade do apartado Que
− Os conflitos do século XXI. sabemos?
− As vítimas das guerras actuais. Para finalizar, fixarémonos no mapa para recordar as
− A arte no mundo actual características principais do espazo europeo.
Introducimos o tema
■ En primeiro lugar, leremos o texto e anotaremos
as ideas principais no encerado:
− O afundimento da URSS deu lugar á desaparición
de bloques e á aparición dunha nova era na que
Estados Unidos se postulou como a única
superpotencia mundial.
− A aparición de novas potencias emerxentes,
como a China, o papel relevante de Europa e a
15-2 METODOLOXÍA
Páxs 320 e 321

■ Act. 2, apartado Que sabemos? Utilizar as súas No seguinte enlace, os alumnos accederán a unha
habilidades na expresión escrita para describir a información máis detallada sobre os atentados do 11 de
fotografía da dobre páxina. setembro de 2001:
■ Páx. 320. Observar a liña do tempo e o mapa desta Os estudantes poden acceder ás crónicas daquel día, a
dobre páxina e interpretar correctamente os datos neles infografías sobre como se produciu o atentado,
representados. testemuños dos supervivintes e fotografías, entre outros
■ Act. 1, apartado Que sabemos? Para contestar estas documentos gráficos. Despois podemos formular
algunha pregunta como as que seguen:

cuestións, os alumnos deberán ser capaces de interpretar
o eixe cronolóxico coas etapas e sucesos acontecidos − Como repercutiron os atentados do 11-S na historia
entre 1990 e 2016. destes últimos quince anos?
■ Act. 1, 2, apartado Que sabemos? Utiliza os − Que guerras iniciou EUA despois dos atentados?
coñecementos adquiridos para relacionar diferentes feitos Investiga se xa finalizaron.
históricos. − Quen é Al Qaeda? Quen lideraba esta organización
no momento dos atentados?
■ Act. 1- 2, apartado Que sabemos? Amosa iniciativa á
hora de realizar as actividades correctamente e de forma
individual.
DIXITAL
■ Páxs. 320 e 321 Observar a liña do tempo e os mapas
e obter correctamente todos os datos neles
representados.
O dereito á igualdade de oportunidades Páxina 321
■ O marco que configura a globalización impuxo unha • O fin dos bloques iniciouse co afundimento da URSS
orde social na que se están agudizando as de- e a unificación de Alemaña.
sigualdades entre países ricos e pobres. En Europa, nos anos 90 produciuse a reunificación de
Para que o alumnado tome conciencia destas desigual- Alemaña, a firma do Tratado de Maastricht, que daba
dades podemos anotar no encerado a seguinte orixe á Unión Europea, e do Tratado de Schengen, e
afirmación de Joseph Stiglitz, premio Nobel de Economía: puxéronse as bases do euro.
“Se a globalización segue polo camiño que marcou ata Os conflitos máis graves nas dúas últimas décadas
agora, seguirá xerando pobreza e inestabilidade." foron as guerras de disolución da antiga Iugoslavia, a
■ A continuación organizaremos un debate arredor guerra do Golfo e os conflitos que se derivan
desta cuestión. Para romper o xeo podemos formularlles (invasión de Afganistán, guerra de Iraq) e o
algunhas preguntas como as seguintes: desenvolvemento do terrorismo islámico.
– No mundo hai máis de 850 millóns de persoas que • A fotografía recolle o atentado contra as Torres
pasan fame. A que cres que é debido? Xemelgas, en Nova York, o 11 de setembro de 2001.
– Por que cres que as diferenzas entre os países ricos e Este ataque supuxo que os Estados Unidos declararan
os países pobres son cada vez maiores? a guerra contra o terrorismo internacional e invadiran
Afganistán, país gobernado polos talibáns, que
– Por que se di que a pobreza é feminina?
consentían a existencia de campos de entrenamento de
Al-Qaeda; e Iraq, para derrocar o réxime de Saddam
Libro Dixital Hussein. Moitos estados aprobaron leis antiterroristas
ou endureceron as xa existentes. En Occidente
■ Actividades autocorrectivas que o alumnado poderá estendeuse a sensación de medo e inseguridade.
METODOLOXÍA 15-3
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 322 e 323
1. POR QUE A COMEZOS DA DÉCADA...
A. A crise en Europa Oriental − En 1990 legalizáronse os partidos políticos, convo-

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e cáronse eleccións libres e asinouse o Tratado de
Unificación.
preguntaremos:
− Que feitos conduciron á transformación da xeopolítica Logo, leremos o texto A Alemaña..., recordaremos como
mundial en 1990? xurdiron a RFA e a RDA, e consultaremos @Amplía na
rede.
■ Leremos o texto deste apartado, anotaremos as ideas
principais e resolveremos a actividade 1: C. A desaparición da URSS
− A política reformista iniciada na URSS, propiciou o fin ■ Leremos o texto do epígrafe e sinalaremos as ideas
dos réximes comunistas da Europa do Leste e principais, antes de resolver a actividade 3:
Polonia foi a primeira en iniciar este proceso.
− O rexeitamento popular ao golpe de Estado dos
− O exemplo foi seguido por Hungría, Checoslovaquia e sectores inmobilistas do PCUS e a chegada ao poder
Bulgaria. de Boris Yeltsin suscitaron cambios no sistema
− Romanía necesitou un alzamento popular para acabar soviético.
coa ditadura de Nicolae Ceaucescu. − Yeltsin decretou a supresión do réxime comunista
A continuación, observaremos a imaxe Manifestación... e disolveu o PCUS e a URSS dividida deixou de existir.
leremos o texto A Revolución... Logo, fixarémonos nas imaxes O 25 de decembro … e
B. A caída do muro de Berlín e... En agosto… e pedirémoslles aos alumnos que describan
o seu significado.
■ Leremos o texto, observaremos a imaxe O muro…,
Observaremos o mapa A desmembración… e
pedirémoslles aos alumnos que describan os cambios
territoriais con respecto á antiga URSS.
− En Alemaña Oriental unha forte mobilización popular
forzou o goberno á apertura do muro de Berlín en Para finalizar, resolveremos a actividade 4 a modo de
1989 de forma pacífica. síntese.
15-4 METODOLOXÍA
Páxs 322 e 323

■ Act. 4. Describir con as súas propias palabras as Os alumnos e as alumnas poderán obter máis
razóns pola que a partir de 1990-1991 o mundo xa non información sobre a historia do muro de Berlín e os
está dividido en dous bloques. motivos da súa construción e os do seu derribamento:
■ Acts. 1-4. Utilizar o vocabulario adecuado para http://www.tiching.com/751242
Unha vez que vexan o vídeo, poderán contestar as
■ Act. 3. Observar e interpretar a información − Cando se construíu o muro de Berlín? Con que
representada nun eixe cronolóxico proposto para obxectivo foi construído?

contestar correctamente as preguntas da actividade. − Que feitos precederon ao derrubamento do muro?
■ Acts. 4. Identificar as razóns polas que o mundo Cando se produciu este?
deixou de estar dividido en dous bloques a partir de 1990 − A que cambio cres que se refire o título do vídeo?
e valorar a importancia deste feito.
DIXITAL
■ Act. 3. Consultar un enlace Tiching para obter máis
información sobre o proceso de desintegración da URSS.

 A Actividade de Reforzo 1 será útil para que os alum-
nos sitúen a data dalgúns dos principais sucesos da
historia recente.

Boris Yeltsin decretou a supresión do réxime comunista
Páxina 323 e recoñeceu a independencia das repúblicas bálticas de
Estonia, Letonia e Lituania, e de Ucrania e Bielorrusia.
1. As reformas de Gorbachov na URSS e no conxunto do
Ao pouco independizáronse as outras repúblicas: Mol-
bloque soviético provocaron un rápido esboroamento do
davia, Xeorxia, Armenia, Azerbaiján. Kazajistán, Uz-
bloque socialista sen guerras, nin excesiva violencia.
bekistán, Turkmenistán, Tayikistán e Kirguizistán. A
O movemento iniciouse en Polonia onde se convocaron finais de 1991, a URSS deixara de existir.
eleccións en 1989 das que saíu vencedor o sindicato
católico Solidariedade liderado por Lech Walesa, 4. A principios da década dos 90, a xeopolítica mundial
desexoso de aproximarse ao modelo occidental. cambiou por completo. As reformas de Gorbachov na
URSS e o progresivo esboroamento do conxunto do
O exemplo de Polonia foi seguido por gran parte dos bloque socialista dificultaron a pervivencia do modelo
países do Leste como Hungría, Checoslovaquia e de división en bloques.
Bulgaria, onde ante a presión popular se produciu a
convocatoria de eleccións que confirmou a pérda de Desta forma, EUA postulouse na década de 1990 como
poder do Partido Comunista. a única superpotencia mundial instaurándose así un novo
equilibrio de forzas no sistema de relacións
2. En novembro de 1989 en Alemaña Oriental, unha forte internacionais.
mobilización popular forzou o goberno comunista á
apertura do muro de Berlín.
Así, o símbolo da Guerra Fría e da división do mundo en
bloques caía de forma pacífica.
A reunificación de Alemaña púxolle fin ao modelo
territorial herdado da Segunda Guerra Mundial e fixo
posible o restablecemento do papel de Alemaña como
potencia europea.
3. Tras o fracaso do golpe de Estado de agosto de 1991,
METODOLOXÍA 15-5
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 324 e 325
2. UNHA NOVA ORDE MUNDIAL
A desintegración do bloque comunista as que destacan a realizada contra o ditador Sadam

Hussein pola súa incursión en Kuwait.
■ Para empezar, leremos o texto do apartado,
− O ataque terrorista do 11 de setembro de 2001 contra
anotaremos no encerado as ideas clave e resolveremos
as Torres Xemelgas de Nova York desencadeou unha
a actividade 1:
dura política de intervención militar estadounidense.
− O proceso de crise e afundimento do réxime
− Afganistán foi atacada por acoller campos de
comunista na URSS e nos países do Leste de Europa
entrenamento da organización terrorista Al Qaeda á
repercutiu nos países integrados no bloque socialista.
que se lle atribuía o atentado ás Torres Xemelgas.
− A maioría dos países do terceiro mundo con réximes
socialistas desapareceron ou introduciron cambios Logo, leremos o texto EUA tras... e observaremos o
cara á implantación de economías de mercado e de número de intervencións militares recollidas no cadro.
sistemas políticos multipartidistas. Acto seguido pedirémoslles aos alumnos que interpreten
− Cuba, Vietnam e a China manteñen a súa orientación o contido do texto A crítica...
de carácter socialista.
■ Proseguiremos coa lectura do apartado Cara a un
Acto seguido, observaremos a imaxe China… e leremos
mundo…, fixarémonos no gráfico Minerais…, anotare-
o texto que a acompaña.
mos as ideas clave no encerado:
− Desde principios do século XXI, a Unión Europea,
Os Estados Unidos, única superpotencia
India, a China, Brasil e Rusia xorden como novos
■ Continuaremos coa lectura do epígrafe, anotaremos actores en resposta ao liderado dos EUA como super-
as ideas principais no encerado e resolveremos a potencia.
actividade 2: Para finalizar observaremos o mapa As intervencións …
− Os Estados Unidos, como única superpotencia, e o texto O papel…, e realizaremos a actividade 3.
manifestaron o seu desexo de promover unha nova
orde mundial da que se erixía como garante.
− En 1990, EUA realizou diversas intervencións, entre
15-6 METODOLOXÍA
Páxs 324 e 325

■ Acts 1-3. Contestar as preguntas utilizando o Os estudantes poderán informarse sobre as actuais
vocabulario adecuado desta unidade, avaliando desta operacións de mantemento da paz da ONU consultando
forma os seus coñecementos. o seguinte enlace:
■ Act. 3. Utilizar as súas habilidades na expresión http://www.tiching.com/81332
escrita para argumentar por que imos cara a un mundo
multipolar e o papel da ONU nesta nova orde mundial. Unha vez dentro da páxina web, pedirémoslles aos
alumnos que se conecten ao link “operacións de
APRENDER A APRENDER mantemento da paz das Nacións Unidas”, e poderán
■ Acts. 2 e 3. Interpretar os datos representados no

mapa e os gráficos para contestar as preguntas. − Cantas misións para o mantemento da paz ten en
curso actualmente a ONU?
■ Act. 2. Explicar o papel que se otorga a EUA no novo
− En que continente se están levando a cabo máis
contexto internacional e as accións militares que está
operacións?
levando a cabo.
− Hai algunha operación en marcha no continente
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR europeo? Cal?
■ Acts 1-3. Resolver de forma individual autónoma as Os alumnos recompilarán información sobre unha das
actividades desta páxina. operacións de paz da ONU presentes ou pasadas e
exporana na aula.

explicar os factores que convertiron os Estados Unidos
na única superpotencia mundial desde 1990.

liderada por EUA, baixo a presidencia de George Bush
Páxina 325 liberou Kuwait e impúxolle a Iraq a obriga de pagar
indemnizacións, destruír o armamento químico e
nuclear, e a manter o seu petróleo baixo unha situación
1. A crise e desaparición da URSS afectou o conxunto de
de embargo.
países do Leste de Europa que estiveran ligados ou
integrados no bloque comunista. Ademais, a maioría dos Ademais, baixo a presidencia de Bill Clinton, EUA
países en vías de desenvolvemento con réximes tamén realizou intervencións militares en Afganistán,
socialistas desapareceron ou introduciron cambios que Sudán e Iugoslavia, Pakistán, Iemen ou Somalia.
significaron a aceptación de economías de libre mercado Todo isto, amosa da durísima política de intervención
e de sistemas políticos multipartidistas e electivos. militar practicada por EUA a partir do 11 de setembro
Só algúns países, como Cuba, Vietnam ou a China, de 2001, como consecuencia do ataque terrorista contra
manterían a súa orientación de carácter socialista. De as Torres Xemelgas de Nova York.
entre eles, a China é o único país cunha orientación
económica de principios capitalistas na que se mantén o 3. A nova orde mundial amosa unha clara tendencia cara a
poder político do Partido Comunista. un mundo multipolar, no que o papel de EUA como
superpotencia que impón as súas decisións no ámbito
2. EUA eríxese no novo contexto internacional como internacional recibiu resposta desde principios do século
garante mundial para organizar o mundo e intervir XXI coa aparición de novos actores en escea. Tal é o
política e militarmente onde considere que os seus caso da Unión Europea, os países emerxentes como a
intereses son vulnerados. India, Brasil e a China e, por último, Rusia, con cada vez
maior presenza internacional grazas ás súas alianzas con
Este foi o obxectivo polo cal, o largo da década de 1990
países de Oriente Medio e coas potencias asiáticas
foron diversas as intervencións militares dos EUA. A
máis importante deuse en 1990-1991, cando o ditador
iraquí, Sadam Hussein, invadiu Kuwait e EUA
respondeu inmediatamente co apoio do Consello de (Segue na páxina 15-32)
Seguridade da ONU. Unha coalición internacional
METODOLOXÍA 15-7
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 326 e 327
3. EUROPA TRAS A CAÍDA DO MURO ...
A Rusia poscomunista fragmentación de países como Checoslovaquia ou o

■ Para empezar, leremos o texto introdutorio, desenvolvemento de graves conflitos como o de
anotaremos as ideas principais no encerado e resol- Iugoslavia.
veremos a actividade 1: − O conflito iugoslavo produciu a independencia de
− A Federación Rusa herdou moitos problemas da Croacia e Eslovenia en 1991 e cruentos enfronta-
URSS como a crise económica derivada da mentos en Bosnia-Herzegovina entre serbios, croatas
privatización, ademais dos enfrontamentos entre e bosnios musulmáns.
etnias e nacionalidades diversas. − O novo Estado iugoslavo reduciuse ao territorio de
− Boris Yeltsin exerceu o poder de forma autoritaria e Serbia, Montenegro e Kosovo, aínda que Montenegro
instaurou unha política económica neoliberal que é un Estado independente desde o 2006 e Kosovo
minimizou a intervención do Estado. declarouse unilateralmente independente desde 2008.
− O ascenso ao poder de Vladimir Putin non − A principios do século XXI os países da Europa do
representou un cambio democratizador, pero si Leste manifestaron o seu interese por integrarse na
económico e diplomático para recuperar o liderado na Unión Europea e na OTAN.
política internacional. Acto seguido, observaremos o mapa e leremos o texto A
Acto seguido, observaremos a imaxe O conflito..., desintegración...
leremos o texto e pedirémoslles aos alumnos que descri- ■ Leremos o epígrafe A nova..., recordaremos o
ban o conflito en Chechenia. significado dos conceptos Guerra Fría e Telón de Aceiro
Os países da Europa do Leste xa estudados e preguntaremos:
− Que cambios se produciron en Europa no novo
■ Proseguiremos coa lectura do texto do epígrafe, contexto internacional tras a Guerra Fría e a caída do
anotaremos as ideas principais e realizaremos a
Telón de Aceiro?
actividade 2:
Acto seguido, observaremos o mapa Os cambios...e a
− As consecuencias do fin do socialismo na Europa do
imaxe Os xefes de... e resolveremos as actividades 3 e 4
Leste foron o florecemento do nacionalismo e a
15-8 METODOLOXÍA
Páxs 326 e 327

■ Act.1. Explicar de forma razoada e utilizando a Para ampliar os seus coñecementos sobre a guerra de
lenguaxe adecuada a evolución que seguiu Rusia a partir Bosnia, os alumnos e as alumnas poderán consultar o
de 1991. seguinte enlace:
■ Acts. 1-4. Utilizar as súas habilidades na expresión http://www.tiching.com/751120
escrita para responder as preguntas desta dobre páxina.
Despois de ler os textos, deberán contestar as seguintes
APRENDER A APRENDER preguntas propostas:
− Que feitos propiciaron o inicio das guerras de Serbia?
■ Acts 2. Observar o mapa sobre a desintegración de
Iugoslavia para, con axuda do texto explicativo, interpre- − Quen foi Josip Broz, Tito?

tar correctamente os datos e contestar as preguntas.
− Que papel xogaron os diferentes nacionalismos da
■ Act. 3. Interpretar a información recollida nun mapa rexión no estalido da guerra?
que reflicte os cambios na Europa do Leste para
− Cando finalizou a guerra? Cales foron as súas
principais consecuencias?

■ Acts. 1-4. Planificar o proceso de resolución das
actividades propostas, argumentando as respostas de
forma lóxica, e tomando conciencia do grao de
adquisición dos coñecementos traballados no tema.

 Na Actividade de Reforzo 4, os alumnos definirán a
Federación Rusa e explicarán en que contexto xurdiu.

étnico e relixioso entre serbios e bosnios musulmáns. co
sobre os obreros
Páxina 327 era de protección, a cambio de que éstos fuesen menos reivindicativos.dro;
apoio do exército, osGoya; Fernando,
serbios príncipe
de Bosnia de
desencadearon
Asturias; María Josefa de Borbón, hermana do rey; unha figura femenina
unhacoaverdadeira
cara vuelta,.
"limpeza étnica" contra os musulmáns.
1. A partir de 1991, Rusia herdou moitos dos problemas da Finalmente, en 1995 acadouse un acordo segundo o cal
URSS. Por un lado, os enfrontamentos entre etnias e Bosnia lograba a independencia e se establecía un sector
nacionalidades diversas, tales como as rivalidades entre croata musulmán e outro serbio, con grande autonomía
as diferentes repúblicas do Cáucaso como Armenia, para ambos, pero dentro dun estado único.
Xeorxia e Azerbaiján. O conflito máis grave e aínda
activo, é o de Chechenia, onde o exército ruso intervén 3. Cambios territoriais na Europa Oriental:
duramente para impedir a secesión do territorio e a Unificación alemá: coa incorporación da RDA á
actividade terrorista das guerrillas chechenas. Por outro RFA.
lado, tamén herdou a crise económica resultado da Desmembración da URSS: independencia de Estonia,
rápida privatización que conduciu ao afundimento Letonia, Lituania, Bielorrusia, Ucrania, Moldavia,
caótico da propiedade estatal, unha enorme suba dos Xeorxia, Armenia e Azerbaiján (e as outras
prezos, o aumento do paro e o empobrecemento da repúblicas en territorio asiático).
poboación.
División de Checoslovaquia en República Checa e
2. Iugoslavia viuse afectada polo florecemento de Eslovaquia.
nacionalismos, contidos ou reprimidos na época Desmembración de Iugoslavia en novos estados,
comunista, que desembocaron nunha terrible guerra despois de violentos conflitos: Eslovenia, Croacia,
entre as distintas nacionalidades que a conformaban. Bosnia-Herzegovina, Macedonia, Montenegro, Ser-
En Bosnia-Herzegovina localizábanse tres minorías bia e Kosovo.
étnicas ou relixiosas: serbios, croatas e musulmáns En todos estes territorios desenvolvéronse profundas
/bosnios. reformas legais e económicas para desmantelar a antiga
Neste territorio produciuse o conflito máis cruento, estrutura socialista e impor unha economía de mercado.
como consecuencia dos enfrontamentos de carácter (Segue na páxina 15-32)
METODOLOXÍA 15-9
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 328 e 329
4. A CONSTRUCION DA UNIÓN EUROPEA
O Tratado de Maastricht pedirémoslles aos alumnos que sinteticen os obxectivos

clave.
■ En primeiro lugar, fixarémonos no mapa, leremos o
texto introdutorio e preguntaremos: Logo, fixarémonos na imaxe Cartel... e pedirémoslles aos
alumnos que interpreten o seu significado.
− Que cambio de actitude produciu a desaparición dos
bloques e a progresiva globalización económica nos A Europa dos 28
países da Europa occidental?
■ Leremos o texto para coñecer as progresivas
■ Leremos o texto, anotaremos as ideas principais no ampliacións da Unión Europa.
Acto seguido, observaremos o mapa e resolveremos a
− O Tratado de Maastricht constitúe unha pedra angular actividade 2.
no proceso de integración europea que consagra
oficialmente o nome de Unión Europea. ■ Logo, leremos o epígrafe As políticas... e obser-
varemos o mapa PIB por… e formularemos as seguintes
− Os eixes das políticas comúns establecidos polo
preguntas:
tratado baséanse en política comúns en materia
económica, as Políticas de Exterior e de Seguridade − Cal é o obxectivo da Unión Europea?
Común (PESC) en temas como terrorismo, inmi- − Cara a onde se dirixiron os seus esforzos? De onde
gración ou políticas de asilo. proceden os ingresos para cumprilos? A que se
− O Tratado creou a cidadanía europea que permite a destinan?
libre circulación de persoas e de residencia, e Acto seguido, leremos o texto A moeda única… e
establece o dereito de voto e a ser elixido no Estado pedirémoslles aos alumnos que sinteticen como se
de residencia para as eleccións municipais e estableceu a unión monetaria.
europeas A continuación, leremos o texto A libre… e realizaremos
− O Tratado entro en vigor en 1993 e foi revisado e a actividade 4.
ampliado cos Tratados de Ámsterdam e de Niza.
Para finalizar, realizaremos a actividade 5 a modo de
Acto seguido, leremos o texto Os obxectivos... e síntese.
15-10 METODOLOXÍA
Páxs 328 e 329

■ Act. 1. Describir a construción da UE utilizando os Os estudantes poderán obter máis información sobre as
diferentes termos relacionados coa unidade. fases de creación da Unión Europea o seguinte enlace:
■ Act. 1. Comprender o texto sobre os obxectivos da http://www.tiching.com/751125
Unión Europea do Tratado de Maastricht.
APRENDER A APRENDER propostas:
■ Act. 2 e 3. Interpretar os datos representados nos − En que ano a CEE pasou a ser Unión Europea? Que
mapas para contestar as actividades formuladas. significaba este cambio de siglas?
■ Act. 5. Analizar as vantaxes e inconvenientes de − Que recoñece a Carta dos Dereitos Fundamentais da

pertencer á UE e elaborar unha valoración . UE?
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR − Que países están actualmente en camiño cara á
adhesión á UE?
■ Act. 1-5. Demostra autonomía á hora de contestar as
preguntas propostas. − Cita algunhas das institucións e organismos que
forman a UE.
■ Act. 3. Analizar e comprender os datos recollidos nun
mapa de renda por habitante.

 Na Actividade de Reforzo 3, os alumnos deberán co-
lorar un mapa sobre as sucesivas adhesións dos países á
Unión Europea.

Reino Unido, Dinamarca e Irlanda, introduciuse o
Páxina 329 sufraxio universal directo para a Eurocámara en 1979,
ano no que tamén entrou en vigor o Sistema Monetario
1. A Unión Europea xurdiu do anhelo de paz así como do Europeo (SME).Os anos 80 estiveron marcados pola
fastío do conflito en que a II Guerra Mundial sumiu os reforma do Tratado de Roma mediante a firma da Acta
países europeos. Dado que as confrontacións que desde Única Europea, pola que a CEE pasou a chamarse
a Guerra franco-prusiana se viñeran desenvolvendo no Comunidade Europea.
continente tiñan a Francia e Alemaña como
protagonistas, dispúxose a creación dunha asociación O Tratado de Maastricht ou Tratado da Unión Europea
que incluíndo estes dous países puxese en común a (1992) supuxo a articulación da Comunidade Europea en
produción de dous sectores industriais esenciais: carbón torno a tres piares: o comunitario (Político, Económico e
e aciero. Por tal motivo fundouse, co Tratado de París Monetario preexistente), a cooperación en Política
(1951), a Comunidade Europea do Carbón e o Aceiro Exterior e de Seguridade Común (PESC), así como
(CECA), embrión da actual UE e que englobaba a Xustiza e Interior. O Tratado creou ademais a cidadanía
Francia, Alemaña, Italia, Bélxica, Holanda e europea.
Luxemburgo. Seis anos despois, coa firma do Tratado de
Roma (1957), estes mesmos países constituyíron dúas
novas comunidades, unha de carácter sectorial 2. A UE ampliouse sucesivamente. En 1973, produciuse a
(Comunidade Europea da Enerxía Atómi- adhesión do Reino Unido, Dinamarca e Irlanda e os anos
ca/EURATOM) e outra como marco de políticas 80 estiveron marcados pola adhesión de Grecia (1981),
comúns (Comunidade Económica Europea/CEE). Un España e Portugal (1986). En 1995 incorporáronse
ano despois, o Parlamento Europeo reuniuse en Suecia, Finlandia e Austria. Tras a firma do Tratado de
Estrasburgo por vez primeira. nos anos 60, produciuse a Niza, incorporáronse República Checa, Hungría,
fusión dos órganos executivos das tres comunidades Polonia, Eslovaquia, Eslovenia, Lituania, Letonia,
europeas, creouse a Política Agraria Común (PAC) e Estonia, Chipre e Malta).
concluíuse o desarmamento arancelario constituíndose
unha unión aduaneira. Tras a adhesión, en 1973, do (Segue na páxina 15-32)
METODOLOXÍA 15-11
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 330 e 331
5. EUROPA, A CRISE DO MODELO...
A. A crise de 2008 resolveremos a actividade 2:

− A crise financeira tivo como consecuencia a limitación
de créditos e investimentos e conduciu a moitos
formularemos as seguintes preguntas: bancos ao borde da quebra. Os Estados
− Cal foi o modelo desenvolvido na Europa Occidental concedéronlles axudas
tras a Segunda Guerra Mundial? − A crise xeralizada da industria, agravada polo
− Que sucedeu con este modelo a finais do século XX e descenso do consumo, produciu un aumento do paro.
principios do século XXI? Acto seguido, leremos o texto O aumento... e
■ A continuación leremos o texto, observaremos o pedirémoslles aos alumnos que describan a situación
gráfico A crise financeira..., anotaremos as ideas que formula.
principais no encerado e realizaremos a actividade 1:
C. As políticas de austeridade
− Na década de 2000, nos Estados Unidos xestouse
unha operación especulativa a partir da concesión de ■ A continuación, leremos o texto, anotaremos as ideas
hipotecas inmobiliarias que xeraban intereses polo clave no encerado e observaremos o gráfico Ingresos
seu préstamo. tributarios…
− O mercado hipotecario abriuse a persoas con − O déficit dos Estados aumentou polo descenso dos
escasos recursos coas chamadas hipotecas lixo. impostos pola menor actividade económica.
− Para minimizar os riscos, constituíronse fondos de − A emisión de débeda pública aumentou, así como o
investimento, onde camuflar estas hipotecas, gasto en prestacións polo aumento do paro.
adquiridos por outros bancos que á súa vez os Logo, tras observar o gráfico A distribución…
vendían a particulares. realizaremos a actividade 2
A continuación, leremos o texto Os sistemas... e
B. Da crise financeira á crise económica
consultaremos @Amplía na rede.
■ Leremos o texto, observaremos o gráfico Crise e Para terminar resolveremos as actividades 3 e 4 a modo
paro, anotaremos as ideas principais no encerado e de síntese.
15-12 METODOLOXÍA
Páxs 330 e 331

■ Acts. 1-4. Utilizar as súas habilidades coa expresión Os estudantes poden ver esta reportaxe sobre as
escrita para contestar as preguntas propostas. consecuencias que as políticas de axuste europeas
están tendo no Estado do Benestar e no desencanto dos
APRENDER A APRENDER
seus cidadáns:
■ Act. 3 e 4. Relacionar as crise de 1929 e 1973 coa de http://www.tiching.com/751245
2008 sintetizando os contidos traballados nestes últimos
temas. Despois da visualización do vídeo proposta, poderán
contestar as seguijtes preguntas:
■ Act. 4. Comparar as consecuencias das crise de 1973
e a de 2008. − A que novo muro invisible de separación fai

referencia o vídeo?
− Cales son as queixas dos países máis ricos da UE?
■ Act. 2. Analizar os datos cuantitativos recollidos nunha E as dos máis pobres?
gráfica sobre a distribución do gasto público.
− Quen é Stéphane Hessel? Como interpretas a súa
DIXITAL frase “Necesitamos democracias ambiciosas que
teñan ganas de defender os dereitos non só politicos
■ Act. 1. Consultar un enlace Tiching para obter máis e civís senón económicos, sociais e culturais do seu
información sobre a crise financeira de 2008.
pobo?
− En que consisten os planes de axuste dos gobernos?
RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA Como inciden estas políticas no Estado de Benestar?
 Na Actividade de Reforzo 4, os alumnos deberán definir
en que consisten as políticas de austeridade.
 A Actividade de Ampliación 1 servirá para profundar na
crise financeira de 2008.

subir os tipos de interese, e aos tedores de bonos porque
Páxina 331 tiñan moitos activos á súa disposición.
Todo seguiu complicándose cando os bancos crearon
1. Ante a caída dos prezos como consecuencia do baixo conduits, é dicirt, entidades vinculadas aos bancos pero
consumo, o presidente da Reserva Federal promoveu xuridicamente independentes que compraban as
unha drástica baixadas do prezo do diñeiro que hipotecas. Desta forma, tales hipotecas non constaban no
provocou unha masiva inxección de liquidez na balance dos bancos.
economía e unha relaxación do crédito. A excesiva
inxección de diñeito e o consecuente exceso de liquidez Á súa vez, os bancos empezaron a prestarse diñeiro uns
animaron a concesión de crédito inmobiliario por parte a outros utilizando como garantía dos seus créditos
dos bancos, que viran minguadas as súas marxes de hipotecarios.
beneficios de contas e depósitos polo baixo prezo do Así, todos estaban comprando, vendendo e asegurando
diñeiro oficial. Ao principio, os grandes bancos uns bonos moi perigosos e, á súa vez, estábanse
rexeitaron entrar no xogo polo baixo control do risco, endebedando utilizando eses bonos como garantía.
pero a competencia obrigounos a entrar nel. A insolvencia das hipotecas púxose de manifiesto cos
As hipotecas sub-prime ou hipotecas lixo son unha primeiros impagos da progresiva suba dos tipos de
modalidade crediticia do mercado financeiro de EUA interéese e o final do período de carencia, xa que os
que se caracteriza polo alto risco de impago superior á bonos incorporaban hipotecas de diverso tipo e ninguén
media do resto de créditos. sabía se o valor do que comprara ou se o aval pola
As hipotecas foron vendidas transformadas en bonos e compra tiña algún valor.
colocadas no mercado de renda fixa para diversificar o Esta situación levou á contracción do crédito, xa que
risco, chegando incluso a mesturar distintos tipos de ninguén lle presta diñeiro a ninguén porque ninguén
hipotecas e de activos nun mesmo bono. Este sistema sabe se o outro é solvente.
contentaba os consumidores que accedían a hipotecas
baratas cun período de carencia de 2 anos, ao banco
porque tiña clientes e se desfacía das hipotecas que lle (Segue na páxina 15-32)
traerían problemas cando a Reserva Federal empezara a
METODOLOXÍA 15-13
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 332 e 333
6. UN MUNDO INESTABLE
E
O fundamentalismo islámico − Tras o derrocamento das ditaduras, os islamistas
C.
■ Leremos o texto introdutorio, e preguntaremos: radicais conseguiron o goberno ou pugnan polo
dominio de nunha ampla zona de Iraq e Siria.
− Cal é a situación a inicios do século XXI?
Logo, observaremos a imaxe Pintada..., leremos o texto e África: pobreza, rivalidades étnicas e...
recordaremos as orixes do conflito palestino.
■ Leremos o texto e anotaremos as ideas principais no
A continuación leremos o texto, anotaremos as ideas encerado e realizaremos a actividade 4:
clave no encerado e resolveremos a actividade 1 e
− O continente africano converteuse nunha zona
preguntaremos:
residual da economía global froito da descolonización
− Cales cres que foron as consecuencias do ataque do e da dependencia económica e nun foco de tensión e
11 de setembro de 2001? conflito.
Acto seguido, leremos os textos de Bin Laden e Al Qaeda − Os países que rodean o Golfo de Guinea e en África
e Os atentados de París e realizaremos a actividade 2 ecuatorial protagonizan os conflitos máis cruentos.
Acto seguido, fixarémonos no texto O terror... e
A difícil realidade do mundo árabe pedirémoslles aos alumnos que describan a situación e
que a sitúen xeograficamente.
resolveremos a actividade 3: Un único modelo económico, diversas...
− O Magreb e o Próximo Oriente son un foco perma-
■ Para acabar leremos o texto, observaremos o mapa A
nente de tensión onde o paro, o analfabetismo e a
liberdade... e preguntaremos:
pobreza son unha constante.
− Que situación xerou a desaparición dos bloques?
− Entre 2010 e o 2011, os movementos cívicos e laicos
en Túnez, Exipto, Libia, Siria ou Iemen, as chamadas Para terminar, realizaremos a actividade 5 a modo de
Primaveras Árabes, levaron ao derrocamento de síntese.
moitas ditaduras.
15-14 METODOLOXÍA
Páxs 332 e 333

■ Acts. 1-5. Utilizar o vocabulario adecuado para Para coñecer máis detalles sobre as “primaveras
contestar correctamente as preguntas propostas. árabes”, os alumnos consultarán o seguinte enlace:
■ Act. 4. Explicar de forma razoada por que África é un Unha vez que lean leído o texto, deberán contestar as
foco permanente de conflitos. seguintes preguntas:
■ Act. 5. Interpretar a información recollida nun mapa − A que se denomina Primavera Árabe?
para contestar a pregunta proposta.
− Cales foron os antecedentes e as posibles causas
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR destas revoltas?

■ Acts 1-4. Resolver de forma individual autónoma as − En que país se iniciou a Primavera? Que reclamaban
as protestas?
− En que outros países árabes se produciron as
DIXITAL revoltas?
■ Act. 2. Consultar un enlace Tiching para obter máis
información sobre a organización terrorista Al Qaeda.

 Na Actividade de Reforzo 4, os alumnos deberán definir
en que consiste o fundamentalismo islámico.
 Na Actividade de Ampliación 2, os alumnos completarán
unha táboa sobre as primaveras árabes.

terroristas. Estes grupos intentaron realizar atentados en
Páxina 333 diversas partes do mundo. Os atentados do 11 de
setembro de 2001 foron de tal brutalidade e magnitude
1. O fundamentalismo islámico é unha corrente relixiosa que cambiaron as políticas dos países occidentais
islámica que se opoñen á extensión do laicismo e dos
3. O islamismo radical conseguiu controlar os gobernos de
modelos sociais occidentais nos seus países. Defenden
países onde se conseguiu derrocar a ditadores ou pugnan
un retorno ás tradiciones islámicas, unha observación
por dominar estes países.
estrita do Corán e sistemas políticos baseados no
islamismo. Esta situación converteu Oriente Próximo e África en
focos permanentes de tensión, xa que a pesar de posuír
O ataque do 11 de setembro de 2001 contra as Torres
enormes riquezas petrolíferas, as súas clases dirixentes
Xemelgas de Nova York, puxo o fundamentalismo
foron incapaces de solucionar os problemas de
islámico na primeira liña da escea internacional.
analfabetismo, paro e ausencia de liberdades.
Este tipo de organizacións terroristas instaurou novas
Esta situación conduciu a unha crecente influencia do
formas de violencia como as execucións masivas ou o
islamismo radical, con organizacións como os Irmáns
asasinato de reféns para conseguir os seus obxectivos.
Musulmáns, que constitúen en moitos caos as únicas
2. Al-Qaeda fórmase no ano 1988. Os seus obxectivos redes de axuda e asistencia social. Ademais, da
iniciais eran a creación dun novo califato que recuperara aparición de organizacións como Estado Islámico ou
os territorios da antiga nación musulmá e atacar os EUA Daesh, un grupo terrorista que conseguiu controlar unha
e os seus aliados. Bin Laden tivo unha alianza ampla zona de Iraq e Siria ou de Boko Haram en
fundamental con Afganistán, apoiou a yihad contra os Nixeria.
soviéticos, o que á súa vez lle proporcionou un territorio 4. As graves situaciones de desigualdad e os enfren-
seguro. tamientos bélicos han convertido a África nun foco
Afganistán foi o lugar onde se crearon campos de permanente de conflitos. Desde a descolonización, o seu
entrenamento de terroristas. As consecuencias foron a situación de dependencia económica e a inexistencia de ...
formación de máis de 25.000 yihadistas, que máis tarde (Segue na páxina 15-33)
regresarían aos seus lugares de orixe e crearían células
METODOLOXÍA 15-15
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 334 e 335
7. OS CONFLITOS DO SÉCULO XXI
■ En primeiro lugar, leremos o texto e formularemos as Norte onde EUA está implicado en conflitos
seguintes preguntas: internacionais, pero sempre fóra do seu territorio, e
América do Sur que mellorou a estabilidade política,
− Que tipo de información nos amosa o mapa?
pero con focos de tensión en Colombia e México.
− Que clase de conflitos podemos distinguir no mapa?
■ Despois, leremos os apartados dedicados ao Norte de
− Que zonas son as máis castigadas? África, África Subsahariana e a Oriente Próximo, e
resolveremos as actividades 4 e 5.
− Cal é a causa da maioría de conflitos?
Logo, pedirémoslle ao alumnado que volva observar o
A continuación, observaremos o mapa Os conflitos
mapa e recordaremos a evolución do papel da URSS na
no mundo actual e realizaremos as actividades
orde internacional e os cambios que sufriu.
1 e 2.
Para terminar, resolveremos a actividade 6 para definir a
■ Acto seguido, leremos os apartados dedicados a
situación dos territorios da antiga URSS.
cada continente, anotaremos as ideas clave no encerado
e observaremos o mapa:
− En Europa os conflitos armados son case
inexistentes, pero mantéñense nas zonas periféricas
como no caso do conflito en Chechenia, o
secesionista en Ucraína e o da minoría kurda en
Turquía.
− En Asia prodúcense enfrontamentos bélicos en
Afganistán, Paquistán e nas zonas de guerrilla e
movementos de oposición armada en Filipinas,
Tailandia e Sri Lanka.
− En América cabe distinguir a situación de América do
15-16 METODOLOXÍA
Páxs 334 e 335

■ Act. 3. Explicar, utilizando o vocabulario adecuado, Os alumnos e as alumnas poderán aprender máis a
cales son as causas principais da violencia no mundo. guerra civil que asola Somalia e a grave crise social e
alimentaria, consultando o seguinte enlace:
■ Act. 1- 2. Ler e comprender os textos desta dobre
páxina para contestar correctamente as preguntas http://www.tiching.com/81372
propostas.
APRENDER A APRENDER
− Cando empezou o conflito en Somalia?
■ Act. 1 e 2. Analizar a información representada nun
mapa sobre os conflitos no mundo actual e sinalar os − Quen é Al Shabab?

conflitos máis relevantes do mundo actual e os − Que outros problemas provocaron o desprazamento
continentes máis afectados pola guerra. de miles de somalís a outros países africanos?
■ Acts. 3- 6. Desenvolver o gusto pola aprendizaxe Os alumnos poden buscar información sobre o
continua realizando unha pequena investigación sobre os desenvolvemento do conflito somalí durante estes
conflitos e tensións no mundo. últimos cinco anos e exporlle os datos encontrados ao
resto da clase.

enfrontamentos entre exércitos rivais e exércitos e
Páxina 334 guerrillas, e as xeradas en zonas de tensión que xeran
enfrontamentos armados, secuestros ou violencia étnica
1. De acordo co mapa, os conflitos bélicos máis relevantes e relixiosa. Nalgúns casos son consecuencia de conflitos
do mundo actual localízanse en Colombia, Arxelia, locais e noutros, son derivados de graves tensións
Libia, Chad, República Centroafricana, República internacionais entres países, moitas veces afastados dos
Democrática do Congo, Sudán, Nixeria, Somalia, focos iniciais de conflito.
Etiopía, Iemen, Chechenia, Daguestán, Ingushetia, Iraq, Na maioría dos casos, os conflitos teñen que ver cos
Turquía Afganistán, Paquistán, India, Myanmar, problemas creaos pola extensión do islamismo radical e
Filipinas. coa pobreza, falta de dereitos cívicos e a inestabilidade
2. O continente máis afectado pola guerra é África, política.
concretamente a África Subsahariana onde se 4. No norte de África existen conflitos armados e revoltas
concentran gran cantidade de cruentos conflitos como o sociais provocadas pola existencia de réximes ditaroriais
de Uganda, a guerra civil en Somalia, insurxencia que xeraron pobreza, corrupción, falta de liberdades, etc.
islamista en Nixeria, a guerra civil no Sur de Sudán ou a A isto hai que sumerlle a extensión da guerrilla islámica
extensión do islamismo no Sahel. Ademais, Oriente de Al-Qaeda. na África subsahariana, a extrema miseria
Próximo tamén acumula unha longa lista de conflitos de amplas capas da poboación, as ditaduras militares e
como o palestino-israelí, a guerra civil en Siria, os as rivalidades étnicas e relixiosas provocaron multitude
problemas fronteirizos en Líbano, o islamismo radical de enfrontamentos nos países que rodean o golfo de
en Iraq e as revoltas en Iemen. Guinea e na África ecuatorial. Ante as persecucións e as
Tamén destaca o Sudeste asiático cos enfrontamentos en masacres sobre a poboación civil, produciuse o éxodo de
Afganistán, os conflitos fronteirizos de Paquistán coa miles de refuxiados. Ademais, os exércitos chegan a
India e as zonas con guerrilla como Filipinas, Tailandia recrutar nenos.
e Sri Lanka, sen esquecer as áreas de tensión
permanente como Corea.
3. As causas principais da violencia no mundo son os
METODOLOXÍA 15-17
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 336 e 337
8. AS VÍTIMAS DAS GUERRAS ACTUAIS
A. Un novo tipo de violencia modo de síntese.

■ Leremos o texto introdutorio, e preguntaremos: B. Os nenos da guerra
− Como afectan actualmente os conflitos bélicos a
poboación civil?
Acto seguido, leremos o texto e anotaremos as ideas − O novo tipo de guerra implica os nenos como ví-
clave: timas, pero tamén como soldados adestrados para
− Os conflitos bélicos do século XXI son protagoniza- matar a idades moi temperás.
dos por guerrillas, grupos armados insurxentes ou
Logo, leremos o texto Os datos..., observaremos a imaxe
grupos terroristas que actúan sobre os poboados e
Un dos máis... e resolveremos a actividade 3.
cidades das zonas de conflito.
− A poboación civil sofre a violencia dos ataques, das C. Desprazados e refuxiados
bombas, dos secuestros, dos roubos ou das vilacións
■ Leremos o texto e anotaremos as ideas clave no
levadas a cabo polos bandos en conflito.
encerado e observaremos o gráfico O destino …
Despois, observaremos a imaxe Unha das mulleres
− A violencia e a escasez de recursos básicos provoca
congoleñas... e consultaremos @Amplía na Rede...
a fuxida de gran parte da poboación das zonas de
Acto seguido, observaremos o cadro Vítimas de... e conflito a países fronteirizos ou próximos e a zonas
pediréoslle ao alumnado que describan as diferenzas que máis seguras como Europa.
observan entre a Primeira Guerra Mundial e a actualidad
Logo, leremos o texto Por que foxen e pedirémoslles aos
e no tanto por cento de vítimas militares e civís.
alumnos que desenvolvan a actividade 2.
Logo, leremos o texto A destrución..., observaremos as
imaxes que o ilustran e pedirémoslle ao alumnado que Para terminar, observaremos o mapa Desprazados... e
describan os efectos dos conflitos sobre a poboación civil pedirémoslle ao alumnado que redacte un informe sobre
que se describen. a situación que se describe nel.
Finalizaremos este apartado realizado a actividade 1 a
15-18 METODOLOXÍA
Páxs 336 e 337

■ Acts. 1 -3. Utilizar as súas habilidades coa expresión Os estudantes poderán consultar este enlace con
escrita para contestar de forma individual e correctamente información sobre a poboación refuxiada e desprazada a
as preguntas propostas. outros países:
■ Acts. 1 e 2. Interpretar a información recollida en Unha vez que lean os textos, poderán contestar as
mapas e gráficos para ampliar os coñecementos e contar seguintes preguntas:
con máis argumentos para responder as preguntas.
− Quen son os desprazados internos dun país? Que
■ Act. 3. Analizar e sintetizar a información recollida nun países teñen maior número de desprazados

recurso dixital para contestar as preguntas que propón a internos?
actividade.
− Consulta o mapa interactivo de ACNUR sobre os
SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR países éxodo En que continentes se encontran os
países que xeran un maior número de refuxiados?
− Que países son os que acollen un maior número de
persoas refuxiadas?
DIXITAL
− Que grupos de poboación son os máis vulnerables?
■ Act. 3. Consultar un enlace Tiching para obter máis Por que?
información sobre a situación dos nenos soldado.

 Na Actividade de Reforzo 5, os alumnos deberán res-
ponder varias preguntas sobre o fenómeno do neno
soldado nas guerras actuais.

lles afectou o conflito armado da República Democrática
Páxina 337 do Congo. No mellor dos casos, os ex nenos soldados
reintégranse na súa comunidade, pero en moitas
1. Os conflitos actuais caracterízanse por un novo tipo de ocasións a falta de alternativas devolveunos rapidamente
violencia practicada por guerrillas, grupos armados ao conflito armado ou a caer na prostitución, os delitos
insurxentes ou grupos terroristas que actúan sobre a menores, o alcohol ou as drogas, nunha nova procura de
poboación civil dos poboados e cidades das zonas de protección e sustento.
conflito, con ataques violentos, secuestros, roubos e Nos últimos anos, a comunidade internacional puxo en
violacións contra as mulleres. marcha varias iniciativas para subliñar a ilegalidade e
2. A poboación das zonas en guerra foxe a causa da inmoralidade do recrutamento e a utilización de nenos
violencia e a escasez de recursos básicos buscando soldados. Traballouse para reforzar o dereito
refuxio en países fronteirizos ou próximos. Tamén internacional e para establecer procesos de vixilancia e
emprende longas e perigosas viaxes cara a zonas máis presentación de informes co fin de recadar datos sobre
seguras como Europa na que teñen graves dificultades estas prácticas. En xullo de 2003, o fiscal da Corte Penal
para ser acollidos e acaban en precarios campamentos Internacional anunciou que os abusos de dereitos
nos que é esencial o labor das ONG e dos organismos humanos que se estaban cometendo no país africano
internacionais. serán os primeiros que investigue a Corte, e que quen
sexan acusados de crimes de guerra poderán ser
3. Os nenos soldados adoitan recibir un trato violento procesados por ela.
durante o seu entrenamento e nalgúns casos morren a
causa das deplorables condicións de vida. Envíanse ás Ademais da abolición legal do recrutamento e a
liñas de combate e obríganos a transportar o material utilización de menores nos conflitos armados, deben
necesario. Nalgúns casos obrigáronos a matar a pórse en marcha iniciativas encamiñadas ao
membros das súas propias familias, a participar en actos desenvolvemento económico e á consolidación da paz,
sexuais e a practicar o canibalismo, ademais de co fin de establecer programas sostibles de
administrarlles drogas e alcohol. desmobilización e rehabilitación.
Os testemuños narran historias aterradoras sobre como
METODOLOXÍA 15-19
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 338 e 339
9. A ARTE NO MUNDO ACTUAL
A. Arte dixital obra de Antoni Muntades coa consulta da información

contida en Tiching.
preguntaremos: Acto seguido, leremos a información contida no apartado
MemoArt, observaremos a obra de Bill Viola e
− Que características definen a arte das últimas
décadas do século XX e principios do século XXI?
■ A continuación, leremos o texto, observaremos as B. Unha arte ecléctica e diversa

obras de Nam June Paik e de Antoni Muntades e
■ A continuación, leremos o texto do epígrafe e
sistematizaremos as características da arte dixital:
− O uso de elementos dixitais no proceso de produción
− O Neoexpresionismo alemán e a Transvangarda
e exhibición da obra de arte, é unha das innovacións
italiana, teñen en común a idea de transitar libremente
máis significativas do século XX con continuidade no
por calquera etapa artística, o retorno á
século XXI.
bidimensionalidade espacial, os grandes formatos e a
− Nam June Paik e Wolf Vostell puxeron as bases desta figuración.
nova arte coa pretensión de pór en cuestión o papel
− O Neo-pop incorpora elementos procedentes do
do espectador no mundo da comunicación.
cómic e o Neominimalismo recupera a abstracción
− O soporte magnético e a pantalla de televisión xeométrica como linguaxe e as fórmulas de instala-
convértense en medio de transmisión artística. ción ou performance como soporte artístico.
− A videoarte converteuse nunha das manifestacións
Acto seguido resolveremos a actividade 2 e a activi-
artísticas de maior éxito nos últimos anos.
dade FichaArt para aplicar todos os coñecementos
− A videoarte pode tomar moitas formas: gravacións adquiridos.
que se emiten, vídeos en galerías instalacións
escultóricas que incorporan aparatos de televisión. Para terminar, realizaremos a actividade 3 a modo de
síntese.
Logo, proporémoslle ao alumnado coñecer máis sobre a
15-20 METODOLOXÍA
Páxs 338 e 339

■ Acts. 1-3. Utilizar o vocabulario adecuado para Os alumnos e as alumnas poderán aprender máis sobre
contestar de forma individual e correctamente os as últimas tendencias e movementos artísticos consul-
exercicios propostos. tando este enlace sobre a videoarte:
■ Acts 1 e 2. Recoñecer as diferentes tendencias e Unha vez que lean o texto, poderán contestar as
artistas do mundo actual.
− Que é a videoarte? Cando xurdiu?
■ Acts 3. Identificar as características das correntes
artísticas posmodernas e relacionalas co contexto − Cales foron as principais tendencias e manifes-

histórico. tacións artísticas das que se nutriu nas súas orixes?
■ Ficha Art. Valorar a obra que se propón e analizala − Que feito está considerado como o nacemento da
desde unha perspectiva artística e histórica. videoarte?
− Cita algúns dos artistas máis representativos desta
APRENDER A APRENDER tendencia.
■ Act. 2. Analizar as pinturas que propón a actividade e − Os alumnos poden levar a cabo unha pequena
expresar con tres palabras o que suxiren. actividade de investigación e recompilar información
sobre a evolución desta tendencia no noso país.

 Na Actividade de Ampliación 3, os alumnos consultarán
un recurso dixital sobre a arte no século XXI e res-
ponderán varias cuestións.
2. Actualmente, como consecuencia das propostas do

Páxina 339 Neoexpresionismo alemán ou da Transvangarda italiana
xurdidas a finais da década de 1970 que presentaron a
1. A arte dixital caracterízase polo uso de elementos
posibilidade de transitar libremente pola arte de calquera
dixitais, tanto no proceso de produción como no de
período do pasado, xurdiron correntes artísticas como o
exhibición da obra de arte. O artista utiliza un soporte
Neo-pop que incorpora elementos procedentes da esfera
magnético e a pantalla de televisión como medio de
do cómic, o cine e os debuxos animados, e o
transmisión das súas inquedanzas artísticas. As imaxes
Neominimalismo que recupera a abstracción xeométrica
proxectadas poden ser reeditadas ou gravacións orixinais
como base da súa linguaxe, nas fórmulas das chamadas
do propio artista.
instalacións e na arte efímera.
As súas orixes remóntanse a principios da década de
As palabras elixidas polos alumnos para expresión sobre
1960 da man de artistas como o coreano Nam June Paik
as obras de Weiwei e de Hockney poderían ser:
e o alemán Wolf Vostell. O seu obxectivo era cuestionar
intranquilidade, estupefacción, incerteza, sorpresa, etc.
o papel do espectador no mundo da comunicación a
partir do uso de iconas populares procedentes do medio 3. As correntes artísticas de finais do século XX e
televisivo. principios do século XXI denomínanse posmodernas
Unha das manifestacións artísticas de maior éxito nos pola súa oposición á vangarda. Mentres que esta
últimos anos é a videoarte na que se poden distinguir defendía a idea de progreso e innovación a arte
dúas correntes. En primeiro lugar, a videoacción que posmoderna defende a cultura popular e o eclecticismo,
consiste na gravación de accións que se producen nas así como a volta aos métodos clásicos e á mestura
distintas modalidades artísticas de carácter efímero indiscriminada de temas e estilos. A gran diversidade de
como a performance, o body art ou o land art. En propostas non deixa de ser un reflexo do constante
segundo lugar, o vídeo experimental que usa o soporte cambio social, político e económico dos últimos
videográfico desde un punto de vista creativo como a decenios.
videoescultura, a videoinstalación ou o
videoenvironment. (Segue na páxina 15-33)
METODOLOXÍA 15-21
15 O MUNDO ACTUAL
Páxs 340 a 343
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA ■ Páx. 343, acts 6 e 7. Sintetizar a información de

diferentes fontes para contestar as preguntas da
■ Páx 340, completa..; páx. 341 aprende a…; páx. 342- actividade.
343, acts. 3, 4, 5, 6 e 7. Utilizar o vocabulario adecuado e
as súas habilidades na expresión escrita para contestar
DIXITAL
■ Páx. 343, act. 7. Ver un vídeo de Amnistía ■ Páx 343, act. 6. Buscar información na Internet sobre
Internacional e contestar as preguntas que se propoñen o uso das redes sociais durante os acontecementos
utilizando as súas habilidades coa expresión escrita. sucedidos nas primaveras árabes.
■ Páx. 343, act. 7. Consultar un enlace Tiching sobre os

APRENDER A APRENDER refuxiados.
■ Páx. 341, aprende a... Analizar unha fonte de in- ■ Páx. 343, acts 6 e 7. Utilizar os recursos dixitais
formación sobre as solicitudes de asilo na UE, e interpretar dispoñibles, como por exemplo os enlaces tichings, para
os datos para resolver as preguntas propostas. obter información e contestar correctamente as
■ Páx. 342, act. 1. Ler un texto histórico e comentalo preguntas propostas.
coa axuda das preguntas propostas na actividade.
■ Páx. 342, act 2. Buscar información sobre Ai Weiwei e
relacionar o contido dunha obra de arte co contexto ■ Páx. 342, act 2 . Analizar unha instalación, descubrir o
histórico. seu contido simbólico, e relacionalo co contexto histórico
■ Páx. 342, act. 3 e 4. Analizar a información que se contestando o exercicio que se propón.
desprende de dúas fontes iconográficas relacionándoa co
contexto histórico. SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR
■ Páx. 343, act 5. Interpretar a información contida nun ■ Páxs. 340 e 341. Realizar de forma individual e
gráfico e resolver o exercicio. autónoma as actividades propostas.
15-22 METODOLOXÍA
O MUNDO ACTUAL 15
Páxs 340 a 343

Páxina 340
■ A actividade Aprende A… Analizar as consecuencias
dun conflito dános a oportunidade de aplicar os
COMPLETA O MAPA CONCEPTUAL
coñecementos adquiridos sobre as características e
consecuencias dos conflitos actuais. Fundamentalismo islámico
■ A resolución da actividade 1, Fontes documentais... MultipolaridadE: Xurdimento de novos actores
permitiranos analizar a través dunha fonte primaria o Crise económica 2008
desmembramento da URSS Conflitos bélicos / África / Oriente Próximo / Sudeste
Acto seguido, a actividade 2, A arte no seu contexto... asiático
achegará o alumnado a un exemplo das últimas Fin da división do mundo en bloques / Caída do muro
tendencias artísticas. e reunificación de Alemaña / Desaparición da URSS /
A actividade 3 Fontes iconográficas... permitiranos Fin dos réximes socialistas.
reflexionar a partir da imaxe sobre as políticas de Nova orde mundial
austeridade e os seus efectos.
Os Estados Unidos, única potencia
A actividade 4 Fontes iconográficas... axudará o alum-
Papel da ONU: mediador e garante da paz
nado a sistematizar a organización da ONU e a activi-
dade 5 Fontes gráficas...permitirá reflexionar sobre a Novos axentes: a China /Rusia / Unión Europea
cidadanía europea e as súas vantaxes e inconvenientes. Evolución da construción da UE
A actividade 6 Busca de información... permitirá tomar Fundación 1957 / Ampliacións 1973, 1981, 1986,
alcance da importancia das redes sociais no mundo 1995, 2004, 2007, 2013 / Tratado de Maastricht.
actual e a actividade 7 Fontes audiovisuais...permitiranos
reflexionar sobre o fenómeno dos refuxiados.
(Segue en páxina 15-33)
METODOLOXÍA 15-23
D DOSIER
Páxs 344 e 345
1. QUE É A GLOBALIZACIÓN?...
A continuación resolveremos a actividade 2 a forma de

A. Un único sistema económico síntese do contido do subapartado.
■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e cen-
traremos a atención dos alumnos nas ideas clave, e logo C. Un mundo interdependente
responderemos as cuestións finais: ■ Pasaremos a ler o texto do epígrafe e observaremos
− A globalización, ou mundialización, significa que a in- a táboa sobre os efectos da globalización, para expor as
formación, os produtos, os capitais ou as persoas no seguintes ideas principais:
mundo están cada vez máis interrelacionados. − A globalización dá lugar a un inxente movemento
A continuación, leremos o texto do epígrafe e do recadro mundial de bens, capitais, traballadores, turistas…
Homoxeneización do consumo e resolveremos a − O comercio mundial vive un grande aumento e os
actividade 1 despois de expor as seguintes ideas: fluxos de servizos son máis do 25% dos intercambios.
− O modelo económico xurdido a partir de 1990 − Os fluxos financeiros (movementos de divisas,
caracterízase pola libre competencia, a liberdade de crédito, capitais...) realízanse desde as principais
mercado e a libre circulación de bens e capitais. bolsas.
− A mundialización é posible grazas ao progreso tec- Acto seguido, observaremos o gráfico O comercio
nolóxico, dos transportes e das comunicacións. exterior... e observaremos a ilustración Título de
débeda... para ilustrar as ideas traballadas.
B. A deslocalización e as multinacionais
■ Seguidamente pasaremos a ler o texto deste apar- D. Un mundo homoxéneo pero desigual
tado, observaremos o mapa e formularemos as seguintes ■ A continuación, leremos o texto do epígrafe, o re-
preguntas: cadro Os datos da desigualdade e observaremos o mapa
− Por que se han mundializaron a produción e o mer- sobre a distribución da riqueza. Preguntaremos:
cado no mundo? − Desapareceron as diferenzas entre países ricos e
− Por que as empresas teñen un papel preponderante pobres? E a desigualdade nos países ricos?
neste sistema económico? A modo de conclusión resolveremos as actividades 3 e 4
15-24 METODOLOXÍA
TRABALLAMOS AS COMPETENCIAS CLAVE RECURSOS DIDÁCTICOS D
Páxs 344 e 345

■ Act. 2. Demostrar coñecementos adquiridos expondo Os alumnos poderán obter máis información sobre a
as razóns da deslocalización industrial e o papel das globalización consultando o seguinte enlace:
multinacionais.
■ Acts. 3 e 4. Responder as dúas preguntas de forma
razonada, relacionando diversos coñecementos e fontes Trátase dunha presentación interactiva despois da visión
de información. da cal podemos formular as seguintes preguntas:
− Que aspectos positivos ten a globalización? Elabora
COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA unha lista con todos eles.
■ Act. 3. Practicar a expresión escrita e a exposición de − Responde as preguntas da diapositiva 13.

ideas expondo as razóns polas cales a globalización non
acabaron coa desigualdade mundial. − Que aspectos negativos ten a globalización? Elabora
unha listaxe con todos eles.
■ Act. 4. Utilizar o vocabulario adecuado para explicar
− Como cres que se podería mellorar a globlalización
nos datos que se poden extraer dun mapamundi sobre a
para reducir a desigualdade entre países?
distribución da riqueza.

■ Act. 4. Fomentar a iniciativa e a autonomía para
explicar a relación entre globalización e desigualdade.

responder varias preguntas dedicadas ao fenómeno da
globalización.

para competir con outros países e a unhas finanzas
Páxina 345 públicas máis débiles, que impiden manter as axudas
sociais.
1. A partir de 1990, despois da desaparición do bloque
4. Resposta personal. A xeito de exemplo, os alumnos
comunista, impúxose un único sistema económico no
deberán sinalar que os países máis ricos se encontran na
mundo, que está baseado no capitalismo, onde se dá
súa maioría en Europa e América do Norte (a parte de
unha libre competencia e liberdade de mercado, con me-
Australia, Nova Zelandia e Xapón) e que os países
nos control estatal ás empresas privadas, aos prezos e á
cunha renda per cápita máis baixa se encontran sobre
libre circulación mundial de bens, capitais e servizos.
todo en África, seguidos dalgúns países asiáticos.
2. A deslocalización industrial realízase porque se poden
producir os bens en calquera parte do mundo, co
obxectivo de aumentar a rendibilidade do produto
(grazas a impostos ou soldos inferiores) .
As empresas multinacionais teñen un papel moi im-
portante nesta cuestión, xa que son capaces de instalar as
súas fábricas e producir en calquera país, e teñen poder e
influencia sobre os gobernos e os organismos econó-
micos.
3. A globalización non acabou coa desigualdade no mundo
porque os países ricos acumulan a maior parte do capital
e a tecnoloxía e controlan os circuítos comerciais e
financeiros, ao contrario dos países pobres, que sofren
atraso tecnolóxico, ausencia de capitais e dependencia
económica. E dentro dos países ricos, a desigualdade
entre ricos e pobres tamén aumentou, polo aumento do
paro debido ás deslocalizacións, ás rebaixas de salarios
METODOLOXÍA 15-25
D DOSIER
Páxs 346 e 347
2. A REVOLUCIÓN TECNOLÓXICA
A. Ciencia, técnica e poder C. Unha nova forma de comunicar

■ Para empezar, leremos a introdución do apartado, ■ Proseguiremos con este subapartado e coa obser-
observaremos o gráfico e anotaremos no encerado os vación do gráfico sobre os usuarios da Internet no
seguintes conceptos: mundo. Acto seguido, preguntarémoslles aos alumnos:
− Nas últimas décadas deuse unha Terceira Re- − Por que as novas redes de comunicación supuxeron
volución Industrial. cambios radicais na sociedade?
− A globalización deuse grazas aos progresos − Por que as redes sociais tamén se converteron nun
científicos e tecnolóxicos. poderoso medio de comunicación?
Acto seguido, observaremos o gráfico sobre o Gasto en − Que riscos supón o exceso de información?
I+D... leremos o epígrafe e exporemos o seguinte:
D. Cara a unha nova forma de producir?
− Os gobernos e as grandes empresas dedican moito
diñeiro á investigación, uns recursos que son de ata o ■ Finalizaremos con este epígrafe, que leremos aten-
3% do PIB nalgúns países. tamente, así como o recadro A Internet das cousas.
Posteriormente exporemos as ideas seguintes:
B. A tecnoloxía da información
− As innovacións en telecomunicacións e sistemas
■ Continuaremos coa lectura do epígrafe, do recadro A informáticos permítelle á industria a robotización da
evolución…, observaremos o gráfico e anotaremos as produción, a redución dos custos de almacenaxe, a
ideas principais no encerado: división do traballo e a deslocalización.
− Os avances na física favoreceron enormemente o − O reto do futuro próximo é a industria 4.0, que per-
progreso da electrónica e a informática, con por mitirá pasar ás “fábricas intelixentes”.
exemplo a invención do microprocesador. − A tendencia en canto á Internet é cara á Internet das
− Os sistemas de transmisión da información avanzaron cousas, que as controlaría en todo momento.
tamén enormemente, así como a capacidade das ■ Finalizaremos o apartado coa realización das catro
computadoras.
actividades a modo de síntese.
15-26 METODOLOXÍA
Páxs 346 e 347

■ Acts 1-3. Contestar ás preguntas utilizando o voca- Os estudantes poderán aprender máis sobre a Terceira
bulario adecuado de esta unidade, avaliando desta forma Revolución Industrial consultando o seguinte enlace:
os seus coñecementos.
■ Act. 5. Fomentar e practicar a expresión escrita e a
exposición de ideas propias describindo as vantaxes e Cando terminen de ler o texto da Wikipedia, poderán
inconvenientes dos cambios tecnolóxicos actuais. contestar as seguintes preguntas:
DIXITAL − Quen utilizou por primeira vez este concepto?
■ Act. 3. Expor os cambios na sociedade que supuxo a − Que dous elementos están dando lugar á chamada
Terceira Revolución Industrial?

aparición da Internet.
− Que invención fomentou e promoveu a Revolución
APRENDER A APRENDER Industrial? Que elemento favoreceu á Segunda?
■ Act. 5. Demostrar os coñecementos adquiridos no
apartado expondo as vantaxes e os inconvenientes que
supoñen os cambios tecnolóxicos actuais.

■ Act. 5. Impulsar a iniciativa e a autonomía para
expresar con palabras propias un concepto tratado.

acceder a calquera tipo de información e contidos desde
Páxina 347 calquera punto con conexión e en calquera momento, e
as redes sociais convertéronse nun gran medio de
1. Desde o século XIX producíronse tres grandes revo- comunicación e organización interpersoal, entre
lucións industriais: na primeira foi decisiva a invención particulares e empresas. Pero poden xurdir riscos debido
da máquina de vapor, que favoreceu a industrialización ao exceso e a rapidez da información, que poden
dos medios de produción; a segunda caracterizouse pola banalizar os temas e rebaixar a reflexión e a capacidade
electricidade, que favoreceu a produción en masa e en para distinguir verdades e mentiras publicadas.
cadea, e a actual, a terceira, defínese por un grande
4. A nova forma de producir estase dando grazas aos
avance tecnolóxico e científico, que afecta os
factores seguintes:
transportes, as comunicacións, a informática e os modos
de produción. Innovacións en telecomunicacións e en sistemas in-
formáticos, que permiten a robotización da produción
2. Os avances máis relevantes na Terceira Revolución industrial, a redución dos custos de almacenaxe, a
Industrial déronse na electrónica e a informática (grazas división do traballo e a deslocalización.
ao progreso científico da física), coa invención do
microprocesador, que favoreceu a fabricación en masa 5. Resposta personal. A xeito de exemplo, os alumnos
de ordenadores, móbiles, etc., así como a robotización deberán comentar que os cambios tecnolóxicos que se
das máquinas. Tamén se produciron grandes avances están producindo teñen vantaxes, como a maior acce-
nos sistemas de transmisión da información: satélites de sibilidade a produtos e servizos, pero tamén incon-
comunicación e cables de alta capacidade que permiten venientes, como a deslocalización ou a robotización, que
manter conectados puntos do planeta afastados en tempo poden reducir os postos de traballo, pero que coa
real, constantemente, a gran velocidade e con gran adaptación a estes cambios, mediante a formación e a
capacidade de transmisión de información. investigación, se poden revertir os efectos negativos dos
cambios tecnolóxicos actuais.
3. Desde a aparición e uso masivo da Internet cambiou a
forma de relacionarnos socialmente e a economía, grazas
á posibilidade de conexión en tempo real. Así, podemos
METODOLOXÍA 15-27
D DOSIER
Páxs 348 e 349
3. A NECESIDADE DUN DESENVOLVEMENTO...
A. Os riscos medioambientais seus principios.

■ Para empezar, leremos o texto introdutorio e pre- − O Protocolo de Quioto (1997) e as conferencias sobre
guntarémoslles aos alumnos: o cambio climático (2007) traballaron para reducir as
emisións dos gases de efecto invernadoiro.
− Que efectos pode ter a expansión dun modelo
económico que abusa dos recursos naturais? − O Cumio de París de 2015 deulles máis marxe a paí-
Acto seguido leremos o texto do epígrafe e observa- ses de recente industrialización como China e India.
remos os gráficos sobre rexións emisoras de CO² e sobre Acabaremos lendo o recadro sobre os acordos de
emisións globais por sectores en 2015. Estocolmo e resolvendo as actividades 1 e 2.
A continuación, formularemos as seguintes ideas sobre o C. O cambio climático
contido do texto e os gráficos: ■ Proseguiremos co breve texto do epígrafe, a ob-
− A necesidade de reservar o planeta acéptase inter- servación do gráfico e anotaremos as seguintes ideas:
nacionalmente grazas ao traballo dos movementos
− O cambio climático é un dos problemas máis graves
ecoloxistas desde os anos 70.
derivados do crecemento descontrolado.
− O crecemento descontrolado ten consecuencias evi-
− A temperatura global aumentou desde 1960.
dentes e as potencias económicas son as que al-
Leremos os recudros O efecto…, O desxeo … e a táboa
bergan máis riscos.
sobre os efectos do quentamento, para posteriormente
B. Os esforzos por preservar o planeta expor as ideas principais do seu contido, antes de
■ Proseguiremos coa lectura do texto do epígrafe e responder as cuestións 3 e 4:
anotaremos as ideas principais: − O ser humano pode ocasionar gases de efecto in-
− Os primeiros esforzos déronse en 1972 coa Con- vernadoiro, que aumentan a calor no planeta.
ferencia da ONU sobre medio ambiente. − Os efectos do quentamento global son numerosos,
− En 1987 cuñouse por primeira vez o termo como o desxeo do Ártico.
desenvolvemento sustentable e en 1992 recóllense os ■ Finalizaremos o apartado coa realización das ac-
tividades 5 e 6 a modo de síntese do contido.
15-28 METODOLOXÍA
Páxs 348 e 349

■ Acts. 1 e 2. Utilizar o vocabulario adecuado para con- Para ampliar os seus coñecementos sobre a
testar as preguntas propostas durante esta unidade. contaminación e o efecto invernadoiro, os alumnos e as
alumnas poderán consultar o seguinte enlace:
■ Acts. 3 e 4. Explicar, utilizando a linguaxe adecuada,
diversas cuestións sobre o quentamento global do http://www.tiching.com/31249
planeta e as súas consecuencias.
Trátase dun portal do Ministerio de Educación no que se
repasan contidos sobre os efectos da acción humana
APRENDER A APRENDER
nos ecosistemas, no que se inclúen diversas actividades.
■ Acts. 1-4. Demostrar a asimilación de contidos coa Centrarémonos na lectura dos apartados 6, 7 e 8.
resposta correcta a diversas preguntas sobre modelos Despois da súa lectura, preguntarémoslle ao alumnado:

económicos e sobre o quentamento global da Terra.
− Cales son os tres problemas globais en relación á
acción do home sobre o planeta?
DIXITAL
− Por que se afirma que a cidade constitúe un tipo
■ Act. 5. Realizar unha actividade de consulta de
especial de ecosistema?
contidos dixitais sobre a figura de Al Gore e a concesión
do Premio Nobel da Paz en 2007. − Como podemos modificar o concepto de “beneficio a
toda costa”?
■ Act. 6. Consultar un enlace tiching para expor as
evidencias que existen sobre o cambio climático, as súas
consecuencias e as medidas que se deben tomar.

tifóns, de inundacións e unhas secas máis frecuentes.
Páxina 349 4. Sobre o medioambiente o quentamento global supuxo o
desprazamento e a extinción dalgunhas especies de
1. Un modelo de crecemento económico que abuse dos
animais e plantas, así como o aumento do nivel do mar e
recursos naturais e contamine sen control pode resultar
menos auga doce dispoñible. No Ártico sucedeu que nos
nocivo para o medio ambiente e a humanidade.
últimos anos os desxeos son cada vez máis extensos, e
A toma de conciencia sobre a preservación do medio as capas que se volven conxelar no inverno son máis
ambiente iníciase nos anos 70, grazas ás organizacións finas e as capas profundas son de cada vez menor
ecoloxistas e á comunidade científica. espesor.
Os principais cumios e acordos son os seguintes: Con- 5. Actividade de resposta persoal. O alumnado deberá
ferencia da ONU sobre medio ambiente (1972); sinalar que Al Gore foi vicepresidente dos Estados
Protocolo de Quioto (1997); conferencias sobre o Unidos entre 1993 e 2001 e recibiu o Premio Nobel da
cambio climático (2007) e Cumio de París (2015) que Paz de 2007 pola súa actividade contra o cambio
lles deu máis marxe a países como China e India. climático.
2. Resposta persoal. A xeito de exemplo, os alumnos 6. Actividade de resposta persoal. O alumnado deberá
poden comentar que hoxe en día as dificultades para responder o seguinte:
impor un desenvolvemento sostible poden vir por parte
dos países en desenvolvemento, que poden pensar que As evidencias son o aumento da temperatura global, a
este desenvolvemento sostible vaia en contra do seu suba do nivel do mar e o progresivo desxeo das masas
crecemento e expansión económicos. glaciares. As consecuencias son: danos en colleitas e
produción alimentaria, secas, riscos para a saúde e
3. O quentamento global do planeta provocou un aumento fenómenos meteorolóxicos como tormentas e furacáns.
das temperaturas constante desde os anos 60 e con As medidas que se deben tomar son fomentar as ener-
altibaixos desde inicios do século XX. xías renovables e a eficiencia enerxética. Tamén se debe
Sobre o clima o quentamento provocou efectos como o esixir responsabilidade a empresas contaminantes e a
aumento dos fenómenos atmosféricos como furacáns e gobernos que favorezan o uso de enerxías renovables, co
fin de reducir o aumento da temperatura.
METODOLOXÍA 15-29
GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO Páxs 350 a 353
15-30
D DOSIER
METODOLOXÍA
PROXECTO TIC D
A Terra: un planeta ameazado contraranse xa en disposición de crear un mapa
interactivo, mediante tres pasos que seguir:
Páxs 350 a 353

■ Os alumnos crearán un mapamundi interactivo no que
presentarán de forma visual o estado de deterioración − Daranse de alta nunha aplicación determinada para
medioambiental do planeta, así como as súas causas, as deseñar un mapa interactivo.
súas consecuencias e as súas posibles vías de solución. − Seguirán diversos puntos para elaborar o deseño do
mapa interactivo.
O obxectivo será recompilar para logo organizar os datos
recollidos a través dunha ferramenta dixital, co fin de − Elaborarán o mapa interactivo seguindo unha serie de
analizar os riscos medioambientais do planeta e directrices.
compartir as conclusións coa clase. ■ No apartado D os alumnos pasarán á presentación do
■ No apartado A sinalaremos a necesidade dunha boa mapa interactivo na clase, explicando o seu contido e
programación da actividade, que inclúa: comentando entre toda a clase aqueles aspectos mellores e

− Formulación. Coñecementos previos, fontes de in- peores do traballo.
formación e recursos dispoñibles. ■ Para finalizar o Proxecto TIC, o apartado E
− Criterios de avaliación. Valoración de todas as fases permitiralles aos alumnos utilizar correctamente o mapa
da actividade. interactivo como ferramenta educativa.
− Temporización recomendada, que será dunhas nove ■ Para terminar, poremos en práctica a actividade para
horas de clase. traballar coa tableta dixital elaborando un vídeo sobre
■ No apartado B procederán á procura e a orga- condutas que prexudican o medioambiente. Farase
nización da información para executar o proxecto. mediante os seguintes puntos:
− Formaranse grupos pequenos, que elixirán o tema e o
Para isto, os alumnos necesitarán organizarse en grupos
xénero do vídeo, que elaborarán o guión, gravarán o
de traballo, de catro ou cinco persoas; recompilarán a in-
vídeo e presentarano na clase.
formación e axudaranse dunha serie de fontes dixitais
para isto. − Finalmente, escollerán un recurso informático
segundo o sistema operativo empregado.
■ Unha vez chegados ao apartado C, os alumnos en-

Deberán seguir unha serie de directrices para formular o
Páxina 350 deseño do mapa interactivo, como cores, fonte determinada
e o seu tamaño, símbolos e frechas para relacionar distintos
A. Programación da actividade. elementos, etc.
Este punto explica como podemos formular a actividade na 3. Crear o mapa interactivo
clase e como avaliala. Finalmente elaborarán o mapa interactivo mediante a reali-
zación dunha serie de puntos como, entre outros, destacar as
Páxina 351 fronteiras de países e sinalar os países máis contaminantes
ou as cidades dos tratados máis importantes na loita contra o
B. Procura e organización da información. cambio climático.
Os alumnos, en grupos de 4 ou 5 persoas, buscarán fontes de

información fiables. Páxina 353
Algunhas fontes dixitais que podedes… D. Presentación do mapa.

Neste apartado noméanse distintas fontes dixitais nas que se Os alumnos exporán o mapa interactivo na clase seguindo
encontra a información que se pide no apartado anterior. unha serie de pautas. Posteriormente comentaranse entre
todos os alumnos aqueles aspectos máis logrados e aqueles
Páxina 352 que se podían mellorar.
C. Elaboración dun mapa interactivo E. Boas prácticas dixitais

1. Coñecer a aplicación Ofrécense distintos recursos para o uso do mapa interactivo
como ferramenta educativa.
Cada alumno escollerá a aplicación que lle pareza máis
adecuada para elaborar o seu póster. (Continúa na páxina 15-38)
2. Pensar o deseño do mapa interactivo
METODOLOXÍA 15-31
económico e cultural.
(Vén da páxina 15-7) A crise dos refuxiados provocada polos conflitos
bélicos en Oriente Próximo e no Norte de África
3. (Continuación) ...A nova situación internacional deulle
provocou a suspensión do espazo Schengen nalgúns
á ONU un novo protagonismo. Ante o unilateralismo,
países.
provocado pola hexemonía estadounidense, a opinión
pública mundial foi tomando conciencia da necesidade 5. Resposta persoal. Os alumnos deberán construír os
de converter a ONU nun organismo que actúe como seus argumentos cos conceptos traballados no
mediador e garante da paz nos conflitos internacionais. apartado.
Líbano: misión desde 1978 de supervisión do
cesamento de hostilidades e garantía do acceso de (Vén da páxina 15-13)
axuda humanitaria.
1. (Continuación) A Administración Bush pretendía acabar
Kosovo: misión desde 1999 de administración coa incerteza e o caos creados tras o afundimento da
provisional tras a guerra. banca de investimento e hipotecaria. O programa,
Haití: misión desde 2004 ante a ameaza á paz e a deseñado polo secretario do Tesouro, Paulson, para todo
seguridade na rexión. o sistema bancario non surtiu o efecto esperado, ante
Sudán: misión desde 2007 para protexer os civís, unha crise que era global e requiría respostas globais. O
facilitar a axuda humanitaria e axudar no proceso cambio de timón no rescate de EUA produciuse despois
político de Darfur. de que o FMI, a UE e o G-7 anunciaran medidas
coordinadas, a maior parte inspiradas no modelo
Rep. Dem. Do Congo: misión desde 2010 de británico. Paulson confirmou que se abandonaba a idea
protección dos civís e consolidación da paz no país. inicial de comprar activos tóxicos e avanzou que as
Aparte destas, a ONU mantén outras moitas axudas se estenderían a outras empresas importantes
intervencións activas en todo o mundo. para financiar as familias.
A crise española pódese resumir en dúas liñas: a
(Vén da páxina 15-9) coincidencia dunha crise financeira mundial co
4. A pesar das intensas relacións económicas, Rusia esboroamento da construción, motor da economía do
mantense á marxe do proxecto de Unión Europea país desde hai máis dunha década.
porque o peso territorial, económico e demográfico A burbulla inmobiliaria foi un fenómeno de
ruso podería chegar a desestabilizar o conxunto da UE especulación que levou ao afundimento do sector. A
e provocar dificultades para a súa posible integración. corrupción e a opinión popular de que é máis rendible
comprar que arrendar fixo que España se convertira en
(Vén da páxina 15-11) 2001 no primeiro país europeo en vivendas de
2. (Continuación)... En maio de 2004, tivo lugar a maior propiedade.
ampliación da UE co ingreso de dez países procedentes 2. As partidas que aumentan son as destinadas ás
principalmente do leste de Europa: Chipre, Eslovaquia, pensións, á débeda pública e ao desemprego. Mentres
Eslovenia, Estonia, Hungría, Letonia, Lituania, Malta, que as partidas que diminúen son aquelas que se
Polonia e República Checa; en 2007 incorporáronse destinan ás transferencias ás Comunidades Autónomas
Romanía e Bulgaria; finalmente Croacia adheriuse en e ás infraestruturas.
2013 como membro número 28.
As consecuencias para o Estado do Benestar do
A Eurozona está formada polos países que comparten o aumento da débeda e a redución dos ingresos foron
euro: desde 1999, Alemaña, Austria, Bélxica, España, nefastas e significaron a redución do orzamento social.
Finlandia, Francia, Irlanda, Italia, Luxemburgo, Países
Baixos e Portugal. En 2001 adhriuse Grecia; en 2007 3. Os diferentes elementos teñen comportamentos
Eslovenia; en 2008 Malta e Chipre; en 2009 parecidos nos dous momentos, aínda que a súa orixe é
Eslovaquia, en 2011 Estonia, en 2014 Letonia e en diferente. En 1929 entra en crise un modelo económico
2015 Lituania. baseado no financiamento especulativo en bolsa, que
se derruba de golpe (Crack), provocando unha longa
3. O mapa amosa as diferenzas de renda per cápita entre depresión, con contracción da produción e o consumo e
as diferentes rexións da UE. En función dela, as paro xeralizado. As solucións á crise pasaron por unha
rexións reciben recursos provenientes do orzamento intervención do Estado na economía, e o
europeo, cuxa maior parte se dedica a facer máis desenvolvemento de medidas de protección social.
competitiva a economía da UE e a desenvolver
En cambio, a crise de 2008 orixínase polo colapso das
políticas de cohesión entre as rexións máis ricas e as
hipotecas sub-prime en EUA. e a extensión dos seus
máis pobres.
efectos a un sistema financeiro mundial profundamente
4. O Acordo de Schengen , firmado en 1985 e en vigor intercomunicado e de aquí á poboación, cuns efectos
desde 1995, supuxo a supresión das fronteiras comúns sociais devastadores. coa crise de 2008 creceron o paro
entre a maioría dos Estados europeos, favorecendo así e a necesidade do gasto en prestacións, mentres
a mobilidade dos cidadáns e contribuíu ao dinamismo descendían os ingresos dos impostos por haber menor
15-32 METODOLOXÍA
actividade económica, menos xente traballando e David Hockney é un pintor inglés nacido en Bradford o
salarios reducidos. En consecuencia, os principios do 9 xullo de 1937. Formouse no College of Art de
Estado do benestar (alta taxa de ocupación, salarios Bradford (1953-57) e o Royal College de Londres
adecuados ás necesidades vitais das familias, impostos (1959-62); no ano 1962 viaxou a Nova York, onde
directos altos e redistribución das rendas) puxéronse en entrou en contacto con Andy Warhol e os pioneiros do
cuestión, poñendo en perigo a estabilidade dos pop-art, que o influíron profundamente. A súa pintura
sistemas públicos de protección social e os dereitos pode incribirse dentro das ramificacións desta corrente,
sociais básicos. se ben sen a crítica feroz ou o cinismo impersoal da
4. A crise de 1973 orixínase por un aumento do prezo do sociedade de consumo que a maioría dos seus
petróleo, utilizado como arma política e económica representantes amosaron.
polos países árabes no contexto da guerra árabe-israelí Descrición
de 1973, mentres que a crise de 2008 se orixina por
problemas financeiros. O cadro de Hockney representa o camiño que conduce
desde Bessingby Hill, preto da localidade inglesa de
Resposta persoal. Bridlington, ata o pobo de Kilham, polo que se
inspirou nunha paisaxe familiar do pintor. Esta obra é
(Vén da páxina 15-15) unha das pinturas dunha serie de sete cadros, todos eles
4. (Continuación)... de Estados fortes conveteuno nunha debuxados desde o mesmo punto de vista, que pretende
zona residual na economía global. Os conflitos máis ser unha homenaxe ao pintor impresionista francés
cruentos déronse nos países que rodean o Golfo de Monet (1840-1926), que pintou moitas paisaxes a
Guinea como Liberia, Serra Leoa, os do Corno de África “plein air”. Ao igual que o autor francés, Hockney
como Etiopía ou Somalia e os da África ecuatorial como quería pór o foco de atención nos cambios na luz das
Congo, Ruanda, Burundi ou Angola. paisaxes naturais en función da estación do ano, o que
explica que cada un dos sete cadros se titulen cunha
5. Resposta persoal data distinta. A inmensidade das árbores, a sensación
(Vén da páxina 15-17) de espazo e a deslumbrante luz dun outono serodio
serven para transmitir intensamente a sensación de
5. Os principais conflitos en Oriente Próximo son: pertencer á natureza. Para conseguilo, o autor utiliza un
− Conflito palestino-israelí. O motivo de enfronta- degradado progresivo das cores a medida que a vista
mento é o recoñecemento mutuo das fronteiras, o avanza cara ao fondo, polo que as figuras se mesturan
control de Xerusalén, o terrorismo palestino, os entre si sen poder distinguir as formas concretas. Esta
asentamentos israelís, etc. Este conflito ten unha pintura é un bo exemplo do estilo realista e cores
dimensión internacional e propiciou o brillantes da obra de Hockney, o cal evoca un mundo
desenvolvemento de grupos islamistas radicais. hedonista, refinado e plácido, sen pretensións
vangardistas, mensaxes críticas ou de tipo
− Conflito iraquí. Comezou coa invasión de Iraq por sociopolítico.
parte de EUA. Co pretexto de desmantelar as súas
armas de destrución masiva. Finalizada a guerra e Valoración
tras o abandono das tropas estadounidenses da zona, Resposta persoal.
hoxe seguen os conflitos internos.
− Conflito en Iemen. Iníciase con revoltas populares (Vén da páxina 15-23)
para derrocar o ditador do país, unificado desde
1990, Ali Abdula Saleh. 1. CONSOLIDA O APRENDIDO
6. Os principais conflitos surgidos tras o derrubamento da
a) A principios da década dos 90, a xeopolítica mundial
Unión Soviética en 1991 foron os seguintes:
cambiou por completo. As reformas realizadas na
− Conflito do Alto Karabaj entre Armenia e URSS, baixo a presidencia de Gorbachov e o
Azerbaiján (1988-1994). Consistiu nunha disputa progresivo esboroamento do conxunto do bloque
territorial que se saldou coa vitoria armenia. socialista provocaron a desaparición do modelo de
− Guerras chechenas (1994-1996 e 1999). Un conflito división en bloques establecido despois da Segunda
especialmente cruel no que o pobo checheno busca Guerra Mundial. Ante esta situación, EUA deu un paso
a independencia e a Federación Rusa trata de á fronte na década de 1990 como a única superpotencia
manter a integridade do seu territorio. mundial que conduciu a un novo equilibrio de forzas
no sistema de relacións internacionais.
− Conflito ruso-xeorxiano (2008), ligado á indepen-
dencia das rexións de Osetia do Sur e de Abjasia. b) O rápido proceso de crise e afundimento do réxime
comunista na URSS e nos países do Leste de Europa
(Vén da páxina 15-21) tivo repercusións naqueles territorios que estiveran
ligados ou integrados no bloque socialista. A maioría
FichaArt dos países en vías de desenvolvemento con réximes
socialistas desapareceron ou introduciron cambios que
Identificación.
METODOLOXÍA 15-33
significaron a aceptación de economías de libre Estonia, Hungría, Letonia, Lituania, Malta, Polonia e
mercado e de sistemas políticos formalmente República Checa; en 2007 incorporáronse Romanía e
multipartidistas e electivos. Bulgaria; finalmente Croacia adheriuse en 2013 como
membro número 28.
c) A Rusia poscomunista herdou moitos problemas da
URSS como a crise económica derivada da e) As causas da crise do Estado do benestar europeo teñen
privatización, ademais dos enfrontamentos entre etnias a súa orixe na crise financeira iniciada nos Estados
e nacionalidades diversas. A presidencia de Boris Unidos en 2008. Esta trasladouse ao resto de mundo
Yeltsin exerceu o poder de forma autoritaria e polas conexións internacionais das finanzas e conduciu
instaurou unha política económica neoliberal que a unha grave crise económica xeralizada cun
minimizou a intervención do Estado. Posteriormente, o importante aumento das taxas de paro. A diminución
ascenso ao poder de Vladimir Putin non representou un dos ingresos por parte dos Estados como consecuencia
cambio democratizador, pero si económico e diplo- da diminución da actividade económica e as
mático para recuperar o liderado na política necesidades de gasto en prestacións fixeron tambalear
internacional. Por outro lado, os países da Europa do os principios do Estado do benestar.
Leste asistiron ao florecemento do nacionalismo e a
f) A inestabilidade do mundo actual encontra as súas causas
fragmentación de países como Checoslovaquia ou o
nos focos de tensión xerados pola crecente influencia do
desenvolvemento de graves conflitos como o de
islamismo radical e a creación de organizacións terroristas
Iugoslavia
que actúan no ámbito mundial. A todo isto, engádeselle a
d) A Unión Europea xurdiu do anhelo de paz así como do situación de África que aparece no novo escenario
fastío do conflito en que a II Guerra Mundial sumiu os internacional como un continente abandonado á súa
países europeos. Dado que as confrontacións que desde suerte, con graves situacións de desigualdade e conflitos
a Guerra franco-prusiana se viñeran desenvolvendo no bélicos, especialmente na África subsahariana onde a
continente tiñan a Francia e Alemaña como extrema miseria, o mantemento de ditaduras militares e as
protagonistas, dispúxose a creación dunha asociación rivalidades étnicas e relixiosas provocaron multitude de
que incluíndo estes dous países puxese en común a enfrontamentos.
produción de dous sectores industriais esenciais:
g) A poboación civil sofre os efectos dun novo tipo de
carbón e aceiro. Por tal motivo fundouse, co Tratado de
violencia practicada por guerrillas, grupos armados
París (1951), a Comunidade Europea do Carbón e do
insurxentes ou grupos terroristas que actúan sobre a
Aceiro (CECA), embrión da actual UE e que
poboación civil dos poboados e cidades das zonas de
englobaba a Francia, Alemaña, Italia, Bélxica, Holanda
conflito, con ataques violentos, secuestros, roubos e
e Luxemburgo. Seis anos despois, coa firma do
violacións contra as mulleres. Esta situación provoca
Tratado de Roma (1957), estes mesmos países
importantes desprazamentos de poboación que foxe a
constituíron dúas novas comunidades, unha de carácter
causa da violencia e a escasez de recursos básicos
sectorial (Comunidade Europea da Enerxía
buscando refuxio en países fronteirizos ou próximos.
Atómica/EURATOM) e outra como marco de políticas
Tamén emprende longas e perigosas viaxes cara a
comúns (Comunidade Económica Europea/CEE). Un
Páxina 85 zonas máis seguras como Europa na que teñen graves
ano despois, o Parlamento Europeo reuniuse en
dificultades para ser acollidos e acaban en precarios
Estrasburgo
APRENDE por vez primeira.
A... COMPARAR nos anos 60, produciuse
DÚAS... campamentos nos que é esencial o labor das ONG e
a fusión dos órganos executivos das tres comunidades
dos organismos internacionais.
europeas, creouse a Política Agraria Común (PAC) e
concluíuse o desarmamento arancelario constituíndose
unha unión aduaneira. Tras a adhesión, en 1973, do
Reino Unido, Dinamarca e Irlanda, introduciuse o • Orde mundial Período da historia protagonizado por
sufraxio universal directo para a Eurocámara en 1979, determinadas ideoloxías políticas e equilibrio de
ano no que tamén entrou en vigor o Sistema Monetario poderes.
Europeo (SME).Os anos 80 estiveron marcados pola • Estado do benestar Proposta política ou modelo xeral
reforma do Tratado de Roma mediante a firma da Acta de Estado e de organización social, segundo a cal o
Única Europea, pola que a CEE pasou a chamarse Estado prové servizos en cumprimento dos dereitos
Comunidade Europea. sociais á totalidade dos habitantes dun país.
A UE amplicouse sucesivamente. En 1973, produciuse • Fundamentalismo islámico Correntes relixiosas
a adhesión do Reino Unido, Dinamarca e Irlanda e os islámicas que se opoñen á extensión do laicismo e dos
anos 80 estiveron marcados pola adhesión de Grecia modelos sociais occidentais nos seus países. Defenden
(1981), España e Portugal (1986). En 1995 un retorno á tradicións islámicas, unha observación
incorporáronse Suecia, Finlandia e Austria. Tras a estrita do Corán e sistemas políticos baseados no
firma do Tratado de Niza, incorporáronse República islamismo.
Checa, Hungría, Polonia, Eslovaquia, Eslovenia,
Lituania, Letonia, Estonia, Chipre e Malta). En maio • Políticas de austeridade Política económica que
de 2004, tivo lugar a maior ampliación da UE co defende a suba dos impostos e a redución do gasto
ingreso de dez países procedentes principalmente do público ou dos orzamentos.
leste de Europa: Chipre, Eslovaquia, Eslovenia, • Acordos de Schengen Acordos firmados en 1985 e en
15-34 METODOLOXÍA
vigor desde 1995 que supoñen a supresión das vicepresidente dos Estados Unidos entre 1981 e 1989,
fronteiras comúns entre a maioría dos Estados e presidente entre 1989 e 1993. Tamén exerceu como
europeos. congresista, embaixador e Director da Axencia Central
de Intelixencia.
• Primaveras árabes Revoltas iniciadas en países como
Túnez, Exipto, Libia, Siria ou Iemen que levaron ao • Bill Clinton Presidente dos Estados Unidos nos
derrocamento de gobernos corruptos ou ineficaces, períodos 1993-1997 e 1997-2001.
baseadas en movementos cívicos e laicos demandantes
• George W.Bush Político e empresario estadounidense
de maior democracia e reformas sociais e económicas.
que foi presidente dos Estados Unidos entre 2001 e
2009. Durante o seu mandato tivo que enfrontarse aos
3. ESTABLECE A CRONOLOXÍA atentados do 11 de setembro de 2001, iniciou a
invasión de Afganistán no mesmo ano e a guerra de
• Caída do muro de Berlín: 1989.
Iraq no 2003.
• Revolución de Veludo: 1989.
• Dimisión de Mijail Gorbachov: 1991. RESPONDE A PREGUNTA INICIAL
• Ataques terroristas ás Torres Xemelgas de Nova York: A principios da década de 1990, a xeopolítica mundial
2001. cambiou por completo. A división en dous bloques: o
capitalista e o socialista, liderados, respectivamente, por
• Aprobación do Tratado de Maastricht: 1992.
EUA e a URSS establecida desde a Segunda Guerra
• Crise dos refuxiados sirios: desde 2011. Mundial desaparición co afundimento da URSS. Así,
iniciouse unha nova era nas relacións internacionais e
EUA adoptou o papel de única superpotencia que
impuña as súas decisións no ámbito internacional. .
• Václav Havel. Escritor, dramaturgo checo e disidente Porén, esta situación empezou a transformarse coa
que encabezou a candidatura do Foro Cívico. Foi o aparición de novos axentes como a Unión Europea, os
último presidente de Checoslovaquia e o primeiro grandes países emerxentes e a nova Rusia que crearon
presidente da República Checa unha nova orde mundial. Esta situación multipolar
representa un novo reto de futuro para a humanidade , ao
• Vladimir Putin Presidente da Federación Rusa que xa
que se lle engade a problemática xerada polo
exercera anteriormente por dous mandatos
desenvolvemento do fundamentalismo islámico e o
consecutivos (2000-2004 e 2004-2008), o que o
terrorismo a escala mundial, ademais dos graves
converte no que máis tempo estivo nese cargo desde a
situacións de desigualdade e pobreza nalgunhas zonas
caída da URSS. Baixo o seu mandato produciuse un
do mundo.
cambio de orientación económica e unha
intensificación da actividade diplomática.
• Borís Yeltsin Primeiro presidente da Federación Rusa Páxina 341
entre 1991 e 1999, baixo a presidencia do cal o país
adoptou teoricamente unha democracia multipartidista APRENDE A... ANALIZAR AS ...
de estilo occidental, aínda que o goberno se exerceu de 1. Identificación das fontes
forma autoritaria.
• Trátase dun mapa temático con diferentes variables
• Mijail Gorbachov Avogado e político ruso que foi sobre as solicitudes de asilo na UE entre xaneiro e
secretario Xeral do Partido Comunista da Unión xuño de 2015. Indica, cunha lenda de cores, os
Soviética (PCUS) de 1985 ata 1989 e presidente da solicitantes de asilo nos diferentes países de acollida,
Unión Soviética de 1989 a 1991. Recibiu o Premio as rutas migratorias, con liñas de diferente grosor en
Nobel da Paz en 1990 e actualmente é líder da Unión función da cantidade de persoas que as seguiron:
de Socialdemócratas, un partido formado despois da Aparece tamén un gráfico de barras que indica o
disolución oficial do Partido Socialdemócrata de Rusia número de refuxiados de cada país de orixe.
en 2007. • Ruta do Mediterráneo Oriental.
• Osama Bin Laden Terrorista yihadista de orixe saudí, Ruta dos Balcáns Occidentais.
coñecido por ser o fundador da rede terrorista Al
Ruta do Mediterráneo Central.
Qaeda, falecido tras un operativo militar realizado por
comandos estadounidenses no ano 2011 Ruta do Mediterráneo Occidental.
• Lech Walesa Político polaco, antigo sindicalista e Ruta de Apulia e Calabria.
activista dos dereitos humanos. Foi cofundador de Ruta circular de Albania ata Grecia.
Solidariedade, o primeiro sindicato libre do Bloque do Ruta do Mar Negro.
Leste e gañou o Premio Nobel da Paz en 1983. Foi o
presidente de Polonia entre 1990 e 1995. Ruta dos países do Leste.
• H.W.Bush Político estadounidense que foi • Alemaña / Hungría / Italia / Austria / Francia / Suecia /
METODOLOXÍA 15-35
Reino Unido / Bélxica / Países Baixos / Bulgaria / Os países de chegada vense sobrepasados polo drama
Suíza / Grecia / España / Dinamarca / Noruega / humano e a falta de medidas e recursos para atender os
Finlandia. Outros países, con cantidades menores. refuxiados, o cal se acentúa en países que están
pasando especiais dificultades económicas, como
• Os demandantes de asilo na UE proveñen de diversos
Grecia, que ademais é unha das portas de entrada dos
países. Destacan cuantitativamente os procedentes de
refuxiados a Europa.
países implicados en conflitos bélicos. Tamén destacan
os refuxiados por motivos socioeconómicos. Por outra parte, os países destinatarios finais dos
refuxiados deben prover as necesidades destas persoas
2. Análise e contextualización histórica (vivenda, escolarización, sanidade...), nun contexto de
recortes sociais e austeridade, que nalgúns casos están
• Siria vive, desde 2011, unha guerra civil. Os refuxiados xerando respostas xenófobas de rexeitamento aos
diríxense a Europa fuxindo deste conflito. refuxiados. Por outra parte, débese destacar a resposta
• Desde 2008, Europa vive unha profunda crise solidaria da poboación en moitos casos, que supliu,
económica. A chegada de refuxiados é vista polos momentaneamente, as deficiencias da acción dos
Estados como un problema, nun contexto de crise e de Estados.
imposición de medidas de austeridade. Aparecen tamén 3. Conclusións
reaccións xenófobas en certos sectores da poboación,
que se traducen no ascenso de opcións políticas de • Resposta persoal.
extrema dereita.
• A Unión Europea estableceu un sistema de repartición Páxina 342
de demandantes de asilo e refuxiados entre os estados
1. Fontes documentais. A crise do modelo...
membros. Os últimos informes da Comisión Europea
(maio 2016) , indican que os mecanismos de a) O texto é un fragmento do discurso de dimisión do
emerxencia están funcionando ben. A resposta dos presidente da URSS, Mijail Gorbachov, pronunciado
países membros está sendo lenta e insuficiente, e a no acto de dimisión do 25 de decembro de 1991.
Comisión destaca que os esforzos de relocalización os
b) Mijail Gorbachov amosa un total desacordo ante a liña
realizaron só uns poucos Estados membros e países
de desmembramento e de desunión do Estado que se
asociados da área de libre circulación de Schengen.
impuxo. Ademais, considera que tal resolución debería
Mentres tanto, o drama humanitario acentúase nas ter sido tomada baseándose na vontade expresa do
portas de Europa e no Mediterráneo. pobo.
• Un refuxiado é unha "persoa que, debido a un medo c) A frase fai referencia á crenza de Gorbachov na
fundado de ser perseguido por razóns de raza, necesidade de cambiar un sistema como o soviético
relixión, nacionalidade, membresía dun grupo social pragado de problemas que dificultan a súa
ou de opinión política en particular, se encontra fóra continuidade.
do seu país de nacemento e é incapaz, ou debido a tal
medo, non está disposto a servirse da protección d) Os logros manifestados por Gorbachov, como a de-
daquel país, ou de quen, por non ter nacionalidade e tención da carreira armamentística e a militarización
estar fóra do país da súa antiga residencia habitual resultan de grande importancia para pórlle fin á ameaza
como resultado de tales eventos, é incapaz, debido a dunha guerra nuclear e aos seus nefastos efectos na
tal medo, de estar disposto a volver a este" (Artigo 1 economía e na conciencia colectiva.
da Convención de Xenebra de 1951, modificado en e) En 1985 iniciouse o proceso da progresiva
1967). desaparición da URSS como Estado. Os fallidos
Actualmente o concepto ampliouse facendo referencia intentos de reforma, unha economía estancada e a
ás persoas que emigran dos seus países de orixe porque guerra de Afganistán xeraron gran descontento. Mijail
non teñen asegurada alí a subsistencia. Gorbachov iniciou profundas reformas políticas e
sociais que non puideron facerlle fronte ao progresivo
A protección internacional dos refuxiados baséase colapso económico, ademais de sufrir un intento de
esencialmente en asegurar a admisión no país de golpe de Estado. Ante tal situación, acabaría dimitindo
refuxio, o respecto dos dereitos humanos e o principio o 25 de decembro de 1991.
de non devolución, que é o dereito das persoas que
solicitan refuxio a non ser obrigadas a regresar ao seu 2. A arte no seu contexto. Compromiso
país.
a) Ai Weiwei é un activista e artista contemporáneo. Ai
En cambio, un emigrante saíu do seu país por razóns
colaborou cos arquitectos suízos Herzog & de Meuron
habitualmente económicas e pode volver ao seu país en
como asesor artístico no Estadio Nacional de Pequín
calquera momento, dado que non existe a situación de
para os Xogos Olímpicos de 2008. Mantivo unha
perigo ou medo da que se fala no Estatuto dos
postura crítica con respecto á posición do goberno
Refuxiados.
chinés en relación aos principios democráticos e aos
• A problemática que xera a chegada masiva de dereitos humanos e á corrupción. O 3 de abril de 2011
refuxiados a Europa é, en primeiro lugar, humanitaria. foi detido no aeroporto internacional de Pequín e
15-36 METODOLOXÍA
condenado a arresto domiciliario por delitos 5. Fontes gráficas. A cidadanía europea
económicos.
a) Segundo o esquema a cidadanía europea ofrece
b) Os chaleques salvavidas fan unha clara referencia á vantaxes como a posibilidade de viaxar, residir, estuda
situación de extrema emerxencia que se está ou traballar en calquera país da Unión Europea, exercer
producindo nalgúns puntos do Mediterráneo coa os dereitos cidadáns no país de residencia, ter
chegada masiva de refuxiados procedentes de Oriente garantidos os dereitos fundamentais e o dereito a
Próximo e do Norte de África. defender os intereses propios.
O artista pretende pór en evidencia ante as institucións b) A equiparación de dereitos entre os cidadáns dun país e
da vella Europa a magnitude da traxedia que se está os procedentes de Estados membros pode crear
producindo, como consecuencia da chegada masiva de reticencias por parte dalgúns.
refuxiados que intentar encontrar unha vida mellor
neste continente. c) O desenvolvemento da cidadanía europea pode
colisionar coa soberanía dos países membros en tanto
3. Fontes iconográficas. As políticas de austeridade que lle impón a xeralización a aceptación de determi-
nadas condicións.
a) A imaxe amosa un grupo moi numeroso de persoas
nunha actitude claramente reivindicativa.
6. Procura de información. A Primavera Árabe ...
b) As políticas de austeridade fixeron tambalear os
principios do Estado do benestar, tales como a taxa de a) Os termos “revolución Twitter” e “revolución Facebook”
ocupación, os salarios adecuados ás necesidades vitais puxéronse de moda grazas aos acontecementos que
das familias e a redistribución da renda. Ao mesmo marcaron o mundo árabe a finais do ano 2010 e inicios do
tempo, os cidadáns viron como se reducía o orzamento 2011. Os movementos “online” combináronse coas
social e as súas prestacións. manifestacións “fóra de liña”, precipitando a caída dos
ditadores. As revolucións tunecina e exipcia revelaron ser,
c) As clases medias asalariadas foron as máis ante todo, revolucións humanas, impulsadas pola Internet
prexudicadas xa que viron como se reducía o seu poder e as redes sociais.
adquisitivo ata mínimos insospeitados. Así, como os
Facebook e Twitter funcionaron como unha caixa de
grupos de poboación máis dependentes ou en situación
resonancia, transmitindo e amplificando as frustra-
de exclusión social.
cións e reivindicacións dos manifestantes. Tamén lle
d) O alumnado pode buscar exemplos no ámbito da permitiron ao resto do mundo seguir en directo os
educación, da sanidade ou da axuda á dependencia. acontecementos, a pesar da censura. O papel dos
teléfonos móbiles foi crucial neste contexto. Os
periodistas cidadáns alimentaron con imaxes os sitios
Páxina 343 onde se comparten fotos, vídeos, así como os sitios de
streaming.
4. Fontes iconográficas. Un mundo multipolar... b) Nos países máis divididos, crea un espazo de liberdade
a) A imaxe amosa unha sesión na Asemblea Xeral da que non existiría doutra forma. O seu potencial de
ONU. A función esta é a de reunir todos os difusión de información irrita os ditadores e volve
representantes dos Estados membros para examinar os ineficaces os métodos tradicionales de censura. Así,
problemas máis apremiantes do mundo. Así, as algúns réximes dótanse de recursos para vixiar os
decisións sobre a paz e a seguridade internacionais, a disidentes, especialmente vía Facebook e Twitter, e
admisión de novos membros son obxecto de decisión infiltrarse nas súas redes.
na súa sede. c) Resposta persoal
b) A nova situación internacional deulle á ONU un novo
protagonismo. A hexemonía estadounidense crou a 7. Fontes audiovisuais. Os refuxiados
opinión xeralizada da necesidade de converter a ONU
nun organismo que actúe como mediador e garante do a) O vídeo amosa a traxedia na que se ven sumidos os
paz nos conflitos internacionais. refuxiados, ademais de intentar reflectir o fenómeno
como humano e independente de nacionalidades ou
Actualmente, mantén misións de paz en multitude de
procedencias.
países como Sudán, Haití, Kosovo, Líbano ou a
República Democrática do Congo. b) O documento intenta acercar o drama vivido por estas
persoas a aqueles que non poden nin imaxinar
c) Entre os organismos da ONU que desenvolven
encontrarse nunha situación similar.
funcións humanitarias destacan o Alto Comisionado de
Nacións Unidas para os Refuxiados (ACNUR), o c) Resposta persoal.
Organismo de Obras Públicas e Socorro das Nacións
Unidas para os refuxiados de Palestina no Próximo
RETOS NA REDE
Oriente (UNRWA) e a Oficina da ONU para a
Coordinación de Asuntos Humanitarios (OCHA) Actividade persoal.
METODOLOXÍA 15-37
(Vén da páxina 15-31) 2. Desenvolvemento
APRENDER COA TABLETA DIXITAL Realizarase o vídeo, eguindo cinco directrices, en grupos
de dous ou tres alumnos.
1. Obxectivo
3. Recursos
Elaborar un vídeo breve sobre condutas que prexudican o
medioambiente como o desbaldimento enerxético, entre Recoméndanse distintos programas segundo o sistema
outras. operativo que se utilice.
15-38 METODOLOXÍA
TICHING WEBS
http://recursostic.educacion.es/ciencias/biosfera/web/alumno/3ESO/cambios_ecosiste
mas/contenidos3.htm
http://www.tiching.com/81332 http://www.un.org/es/peacekeeping/about/dpko/
http://www.tiching.com/81372 http://elpais.com/diario/2011/08/14/internacional/1313272801_850215.html
http://www.tiching.com/743819 http://es.slideshare.net/miguelatan/presentacion-globalizacion-44806994
http://www.elmundo.es/la-aventura-de-la-
hstoria/2016/03/31/56fa63e046163f57098b4575.html
http://www.tiching.com/751125 http://europa.eu/about-eu/index_es.htm
http://www.tiching.com/751129 http://www.telesurtv.net/telesuragenda/Primavera-Arabe-20160112-0020.html
https://www.educaixa.com/microsites/Refugiados/a_la_busqueda_de_un_hogar/conte
nidos/es/ud1/sco01/xml/base.html
http://www.tiching.com/751212 https://es.wikipedia.org/wiki/Tercera_revoluci%C3%B3n_industrial
http://www.tiching.com/751219 http://www.elmundo.es/especiales/internacional/2011/11-S/asi-fue/index.html
http://www.tiching.com/751225 https://delvideoartealnetart.wordpress.com/el-video-como-expresion-artistica/
http://www.lavanguardia.com/internacional/20141102/54418781905/el-muro-de-
berlin-la-caida-de-un-simbolo.html
http://www.tiching.com/751245 http://www.rtve.es/television/20120209/portada-desencanto-europa/496999.shtml
METODOLOXÍA 15-39
15-40 METODOLOXÍA

XH 4 Guia T 01 15

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

XH 4 Guia T 01 15

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

C UARTO C URSO

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR

Educamos en valores SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

Rexeitamos o racismo Páxina 3

1. POR QUE O ANTIGO RÉXIME...?

A. Unha economía agrícola e señorial taremos o seu significado e consultaremos @Amplía...

■ En primeiro lugar, leremos o texto introdutorio e C. A monarquía absoluta de dereito divino

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

O aumento demográfico O auxe do capital e da burguesía

APRENDER A APRENDER http://www.tiching.com/67894

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

A. A monarquía parlamentaria en Inglaterra − O Parlamento entregoulle a coroa a Guillerme de

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

Os pensadores ilustrados encerado e resolveremos a actividade 4:

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

A. O progreso da ciencia e a técnica privados onde se presentaban as novidades

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

4. A monarquía recibe a Enciclopedia como un perigo para

6. A MONARQUÍA BORBÓNICA EN ESPAÑA

Unha nova dinastía goberna España A reorganización administrativa

Logo observaremos o gráfico: Os reis... ■ Posteriormente, leremos o apartado: A quen

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

7. JOVELLANOS, UN ILUSTRADO ESPAÑOL

A. A cuestión agraria en España B. O reformismo ilustrado

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR

RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

8. GALICIA NO SÉCULO XVIII

Unha economía agraria Galicia? Por que?

■ Leremos o parágrafo introdutorio, observaremos o A sociedade señorial

− A Galicia do século XVIII era eminentemente rural e O movemento ilustrado

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS

RECURSOS DIDÁCTICOS DA GUÍA

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

A. A ostentación do estilo rococó pinturas de Fragonard e Canaletto para identificar as

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

CONCIENCIA E EXPRESIÓNS CULTURAIS

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

10. A ARTE DO SÉCULO XVIII...

A. O barroco tardío pedirémoslles aos alumnos que identifiquen as carac-

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

SENTIDO DA INICIATIVA E ESPÍRITO EMPRENDEDOR

SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

TRABALLAMOS AS COMPETENCIAS CLAVE

COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA cultural deste período de tempo.

■ Páx. 25, act. aprende a…; páx. 26, act 2. Utilizar as

5. EXPLICA AS DIFERENZAS • A alegoría recolle a través de diversos personaxes os

GUÍA DIDÁCTICA E SOLUCIONARIO

Educamos en valores SOLUCIÓNS DAS ACTIVIDADES

A igualdade, a liberdade e a fraternidade Páxina 29

1. POR QUE ESTALOU UNHA REVOLUCIÓN...?