Borkowska Ekonomia

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Wroclaw University of Economics and Business

https://wir.ue.wroc.pl
Ekonomia,
Publikacja / Publication
Borkowska Bożena
Adres publikacji w Repozytorium URL /
https://wir.ue.wroc.pl/info/book/UEWR578655c33df8475cad5af90d65f326d4/
Publication address in Repository
Data opublikowania w Repozytorium /
8 kwi 2021
Deposited in Repository on
Rodzaj licencji / Type of licence Attribution - ShareAlike CC BY-SA
Wersja dokumentu / Document version wersja wydawcy / publisher version
Borkowska Bożena: (eds.) Ekonomia, Debiuty Studenckie - Uniwersytet
Cytuj tę wersję / Cite this version Ekonomiczny we Wrocławiu, 2020, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, ISBN 9788376958675, 170 p.
Pobrano z https://wir.ue.wroc.pl / Downloaded from Repository of Wroclaw University of Economics and Business 2024-03-04
ekonomia
d e b i u t y s t u d e n c k i e
2020
ekonomia
pod redakcją
Bożeny Borkowskiej
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

Wrocław 2020
Recenzja
Bożena Klimczak
Redakcja wydawnicza
Aleksandra Śliwka
Redakcja techniczna
Barbara Łopusiewicz
Korekta
Rafał Galos
Skład i łamanie
Beata Mazur
Projekt okładki
Beata Dębska
Praca opublikowana na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-

Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe (CC BY-SA 4.0).
Skrócona treść licencji na https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl
ISBN 978-83-7695-867-5
Druk i oprawa: TOTEM

Spis treści
Wstęp................................................................................................................. 7
Bonawentura Lach: Kształtowanie opinii publicznej jako narzędzie działa-

nia spornych grup interesu / Shaping public opinion as a tool of action by
disputed interest groups............................................................................... 9
Kacper Ochocki: Podatek akcyzowy jako narzędzie korygujące zawodność
rynku / Excise tax as a tool correcting the failure of the market................. 21
Błażej Szymański: Oportunizm w branży Data Science / Opportunism in Data
Science......................................................................................................... 40
Julia Zdobylak: Działania oportunistyczne w branży kosmetycznej / Oppor-
tunism in the cosmetics industry.................................................................. 53
Kacper Cop: Wykorzystywanie asymetrii informacji na rynkach suplemen-
tów diety / Using the asymmetry of information in the dietary supplement

markets......................................................................................................... 65
Magdalena Pindel: Oportunizm na rynkach dzieł sztuki / Opportunism on the
art markets................................................................................................... 79
Patryk Dudek: Wykorzystywanie asymetrii informacji na rynkach finanso-
wych. Działalność piramid finansowych / Taking advantage of informa-
tion asymmetry on the financial markets. The activities of financial pyra-
mids.............................................................................................................. 93
Kacper Gruchot: Działania oportunistyczne operatorów sieci komórkowych /
Opportunistic behaviors of mobile network operators................................ 105
Agnieszka Saj: Przedsiębiorczość destrukcyjna w działaniach podmiotów na
chińskim rynku ludzkich organów / Destructive entrepreneurship in the
activities of entities on human organ market in China................................ 118
Natalia Kamińska: Przedsiębiorczość nieproduktywna w branży technologii
informacyjnej / Unproductive entrepreneurship in the information techno-
logy industry................................................................................................ 130
Kalina Kurowska: Działalność trolli patentowych w świetle koncepcji
J. Schumpetera / The activity of patent trolls in the light of J. Schumpeter’s
concept......................................................................................................... 144
Przemysław Koch: Ekonomiczne spojrzenie na demokrację: wyborczy ra-
chunek kosztów i korzyści / An economic look at democracy: voter’s cal-
culation of costs and benefits....................................................................... 155
Wstęp
Niniejszą monografię tworzą opracowania, które zostały przygotowane, zgodnie ze

standardami pracy naukowej, przez studentów kierunku ekonomia Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu. Korzystając z dorobku współczesnych nurtów eko-
nomii, takich jak: teoria regulacji, nowa ekonomia instytucjonalna, ekonomia infor-
macji, teoria wyboru publicznego, autorzy prezentowanych prac poruszają szeroki
zakres zagadnień ekonomicznych. Większość opracowań traktuje o problemach
związanych z funkcjonowaniem różnych rynków i branż w związku z oportunistycz-
nymi działaniami przedsiębiorstw, wykorzystywaniem przez nie asymetrii informa-
cji w celu przechwycenia renty oraz podejmowaniem działań przyjmujących formę
przedsiębiorczości nieproduktywnej bądź destrukcyjnej. Wśród poruszanych zagad-
nień znalazła się także problematyka dotycząca regulacji rynków oraz koncepcje
dotyczące decyzji wyborców o uczestniczeniu w wyborach.
Wielość poruszanych tematów to nie jedyny atut niniejszej publikacji. Na pod-

kreślenie zasługuje także aktualność poruszanych w niej zagadnień oraz ujęcie wielu
z nich w formie studiów przypadków. Służy to udokumentowaniu podjętych proble-
mów, a w niektórych opracowaniach testowaniu hipotez wysuwanych na gruncie
teorii, ich uprawdopodobnieniu bądź podaniu w wątpliwość.
Niniejszą publikację otwierają dwa opracowania, w których podjęto próbę przete-
stowania hipotez wysuwanych na gruncie teorii regulacji. Autor pierwszego z nich,
Bonawentura Lach, koncentruje uwagę na ekonomicznych koncepcjach regulacji
i wysuwanej na ich gruncie hipotezie odnośnie do kształtowania się regulacji rynków
pod wpływem działań grup interesu. Autor przedstawia problem czynników przesą-
dzających o skuteczności grupy interesu w działaniach na rzecz uzyskania korzystnych
dla grupy regulacji. Na podstawie analizy działań producentów piwa i producentów
wódek w Polsce, zabiegających o niski poziom podatku akcyzowego nakładanego na
wyroby zawierające alkohol, autor wykazuje, że w rozważanym przypadku większą
skuteczność osiągnęła grupa interesu, która podjęła nieformalne działania na rzecz
regulacji (producenci piwa). W drugim opracowaniu z zakresu regulacji rynków Kac-
per Ochocki testuje hipotezę wysuniętą na gruncie normatywnego nurtu teorii regula-
cji, głoszącą, że w razie zawodności mechanizmu rynkowego państwo skutecznie ko-
ryguje błędy rynku. Na podstawie analizy danych dotyczących efektów podnoszenia
wysokości podatku akcyzowego na papierosy dochodzi do wniosku, że akcyza jako
narzędzie ograniczania konsumpcji papierosów w Polsce nie jest skuteczna.
Kolejną grupę opracowań stanowią prace nawiązujące do zagadnień z zakresu
ekonomii informacji i nowej ekonomii instytucjonalnej. W pierwszym z nich Błażej
Szymański omawia oportunistyczne praktyki takich firm, jak Cambridge Analitica
i Facebook. Autor zwraca ponadto uwagę na kontrowersje związane z wykorzysta-
niem aplikacji ProteGO Safe do monitorowania osób w związku z pandemią
COVID-19. Opierając się na studiach przypadków, dochodzi do wniosku, że jakkol-
wiek zastosowania data science przynoszą wiele korzyści, to stwarzają także wiele
zagrożeń, gdyż służą manipulowaniu decyzjami osób i łamaniu praw człowieka.
8 Wstęp
Problem oportunistycznych działań przedsiębiorstw jest także przedmiotem anali-

zy w kolejnym opracowaniu, przygotowanym przez Julię Zdobylak. Zagadnienie to
autorka bada na przykładach dotyczących testowania produktów kosmetycznych na
zwierzętach oraz zniekształcania informacji o składzie kosmetyków. Zdaniem autorki,
ograniczeniu oportunizmu firm mogą sprzyjać nie tylko instytucje formalne, ale także
edukacja i kampanie społeczne służące upowszechnianiu informacji o właściwościach
produktów, które konsumujemy. Podobne wnioski wyłaniają się z lektury kolejnego
opracowania, w którym to Kacper Cop omawia działania firm farmaceutycznych wy-
korzystujących asymetrię informacji w relacjach z konsumentami suplementów diety.
W problematykę oportunistycznych działań i wykorzystania asymetrii informa-
cji wpisują się także trzy kolejne opracowania W pierwszym z nich Magdalena Pin-
del opisuje tego typu działania na rynkach dzieł sztuki. Z kolei autor drugiego opra-
cowania, Patryk Dudek, omawia wykorzystanie asymetrii informacji na rynkach
finansowych, a konkretnie w działalności znanych piramid finansowych, takich jak:
Amber Gold, i funduszu Bernard L. Madoff Investment Securities LLC. W kolejnym
opracowaniu Kacper Gruchot opisuje oportunistyczne działania operatorów sieci

komórkowych, zauważając, że trudno je ograniczyć bez nadzoru agencji publicznej,
takiej jak Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta.
Przedsiębiorczość destrukcyjna i nieproduktywna jest przedmiotem rozważań
w dwóch kolejnych opracowaniach. W pierwszym z nich Agnieszka Saj omawia
przedsiębiorczość destrukcyjną na rynkach ludzkich organów w Chinach. Analiza
czynników sprzyjających funkcjonowaniu tych rynków prowadzi Autorkę do wnio-
sku, że wysokie zyski generowane na tych rynkach tworzą silne bodźce do działań
prowadzących do łamania praw człowieka. Autorka drugiego opracowania, Natalia
Kamińska, analizuje działania przedsiębiorstw branży nowych technologii, które mają
charakter przedsiębiorczości nieproduktywnej. Należą do nich działania trolli patento-
wych wykorzystujących niedoskonałości prawa patentowego oraz działania przedsię-
biorstw z branży, które za pomocą patentów blokują wejście na rynek i ograniczają
konkurencję. Mamy zatem do czynienia z paradoksem: prawo patentowe, które zosta-
ło wprowadzone w celu pobudzenia innowacji, jest wykorzystywane w sposób skutku-
jący hamowaniem rozwoju branży nowych technologii. Propozycje rozwiązania tego
paradoksu omawia Kalina Kurowska w opracowaniu poświęconym działaniom trolli
patentowych w różnych branżach, co wskazuje, że skala problemu jest poważna.
Monografię zamyka opracowanie Przemysława Kocha, w którym to autor doko-
nuje przeglądu ekonomicznych koncepcji dotyczących decyzji wyborców odnośnie
do uczestniczenia w wyborach. Na podstawie omówionych koncepcji zauważa, że
wprawdzie teoretycy są zgodni, że decyzje wyborców o uczestniczeniu w wyborach
zależą od oczekiwanej użyteczności związanej z tą decyzją, jednak występują różni-
ce zdań odnośnie do czynników, które są brane pod uwagę przez wyborców kalku-
lujących korzyści i koszty udziału w wyborach.
Zachęcam do lektury niniejszej publikacji, wyrażając nadzieję, że zainteresuje
ona wielu Czytelników.
Bożena Borkowska
BONAWENTURA LACH KSZTAŁTOWANIE
e-mail: bonawentura.lach@gmail.com OPINII PUBLICZNEJ
JAKO NARZĘDZIE DZIAŁANIA
SPORNYCH GRUP INTERESU
Streszczenie: Celem niniejszej pracy jest wskazanie czynników, które mogą mieć wpływ na skutecz-
ność działania grup interesu. Analiza zostanie przeprowadzona na podstawie teorii przedstawionej
przez G. Beckera, który w swoim artykule z 1983 roku zaproponował kryteria wpływające na efektyw-
ność działania poszczególnych grup nacisku. Przypadkiem, do którego odniesiona zostanie analiza, jest
toczący się w Polsce spór pomiędzy producentami piwa oraz producentami alkoholi mocnych, zwłasz-
cza wódek w butelkach o małych pojemnościach.
Słowa kluczowe: regulacja, grupy interesu, konflikt interesów, kształtowanie opinii publicznej.
1. Wstęp
1.1. Grupy nacisku w prawie
Wiadomość o istnieniu sporu pomiędzy producentami piwa a producentami alkoho-

lu mocnego w butelkach o małych pojemnościach (90-200 ml, tzw. małpkach) nie
jest nowiną. Znaczna część polskiego społeczeństwa kiedyś spotkała się z informa-
cją o nim, a w środowisku piwoszy jest on doskonale znany. Nie jest to oczywiście
środowisko bezstronne, jednak nie pozostaje ono jedyną stroną tegoż sporu. Jako
oponenci w debacie pojawiają się producenci wódek, którzy bronią tzw. małpek,
jednocześnie wskazując na negatywne skutki konsumpcji piwa. Konflikt tych dwóch
grup interesu nie jest szczególnie nagłaśniany w głównych mediach, jednak w Inter-
necie co chwila pojawiają się nowe informacje i wypowiedzi na ten temat. Argumen-
ty obu stron odnoszą się głównie do sfery moralnej i obyczajowej, przez co polemika
jest łatwa do przyswojenia dla szerokiego grona odbiorców, nawet gdy nie znają się
oni na ekonomii czy prawie.
Głównym aspektem, przez pryzmat którego problem będzie analizowany w ni-
niejszym artykule, jest to, w jaki sposób poszczególne grupy interesu próbują od-
działywać na prawodawców, lobbując na rzecz, jak sami twierdzą, korzystnych dla
nich rozwiązań legislacyjnych. By móc w sposób jasny i zrozumiały prowadzić taką
analizę, należy przede wszystkim zrozumieć, w jaki sposób obie strony polemiki
mogą wpływać na decyzje rządzących. W tym momencie istotne jest sklasyfikowa-
nie ich jako grupy interesu. Grupą interesu, zwaną niejednokrotnie zamiennie grupą
nacisku, jest:
10 Bonawentura Lach
,,zorganizowana grupa społ. reprezentująca wspólne interesy i podejmująca pró-

by uzyskiwania przychylnych decyzji dla preferowanych przez siebie wartości
za pomocą pozaparlamentarnego nacisku (środkami ekon., polit., kształtowania
opinii społ.), wywieranego na organy władzy polit.”1.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na trzy atrybuty grup nacisku, do których
należą:
•• zorganizowanie; już na samym początku definicji uwaga zwrócona jest na ten
aspekt. Nie jest to przypadek, gdyż to właśnie warunek zorganizowania jest wa-
runkiem konstytuującym możliwość jakiegokolwiek wspólnego działania;
•• wspólne interesy; mówiąc o grupach interesu, nie sposób nie zwrócić uwagi na
zawarte, już nawet w samej ich nazwie, słowo interes. Gdyby członkowie takie-
go kolektywu, jakim są grupy nacisku, w różny sposób definiowali to, co pragną
osiągnąć wskutek prowadzonych działań, niechybnie doprowadziłoby to do we-
wnętrznych sporów i zapewne również do jego rozpadu. Warto również zwrócić
w tym miejscu uwagę, iż rozumiane globalnie interesy poszczególnych człon-

ków grupy mogą się diametralnie różnić. Warunkiem logicznie koniecznym jest
jedynie wspólne postrzeganie przez nich interesów grupy, w ramach której dzia-
łają;
•• nacisk na władzę polityczną; określenie grupa interesu/nacisku jest w języku
polskim zarezerwowane wyłącznie dla grup stosujących ten rodzaj działań na
rzecz swoich interesów. Co prawda o grupie interesu w sensie logicznym można
by mówić już, gdy spełnia ona dwa poprzednie warunki, jednak w sensie ekono-
micznym (i prawnym) byłoby to postrzegane jako błąd, gdyż tylko grupy działa-
jące w ten sposób zwykło się tak określać.
1.2. Grupy nacisku w modelu G. Beckera
W źródłach związanych z ekonomią można spotkać się z wieloma spojrzeniami na

zagadnienie grup interesu. Ekonomistą, którego wkład do nauki w tym temacie
będzie stanowił punkt odniesienia dla prowadzenia rozważań zawartych w niniej-
szej pracy, jest Gary S. Becker. Zagadnienia poruszane w jego artykule A theory of
competition among pressure groups for political influence2 posłużą za naukowy
fundament budowanej tu analizy. Ekonomista we wstępie stwierdza, iż każdy
należy do jakiejś grupy ,,określanej przez zawód, branżę, dochód, geografię, wiek,
i inne cechy”3. Następnie rozpatruje sytuację, gdy rywalizują ze sobą dwie grupy
interesu, z których jedna ma być opodatkowana na poczet subsydiowania drugiej.
1
Encyklopedia PWN (2020), https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/grupa-nacisku;3908285.html.
2
Artykuł ukazał się w sierpniu 1983 roku w The Quarterly Journal of Economics, s. 371-400 .
3
G.S. Becker (1983), A theory of competition among pressure groups for political influence, The
Quarterly Journal of Economics, s. 372.
Kształtowanie opinii publicznej jako narzędzie działania spornych grup interesu 11
Becker zwraca również uwagę na sytuację, gdy jest więcej grup o różnych intere-
sach, rozważając, jakie konsekwencje będzie to wywierać dla kształtowania się
funkcji użyteczności polityków zabiegających o głosy wyborców. W modelu Bec-
kera o konkurencji między grupami interesu decydują koszty w relacji do potencjal-
nych korzyści. W niniejszym opracowaniu uwaga zostanie poświęcona głównie
dwóm poruszanym przez Beckera aspektom, jakimi są: 1) metody, za pomocą któ-
rych rywalizacją między sobą grupy nacisku, oraz 2) aspekty przesądzające o róż-
nicach w skuteczności działań pomiędzy grupami.
Opierając się na dyskusji toczącej się w Polsce, a spowodowanej binarnymi stan-
dardami prawnymi dotyczącymi producentów piwa oraz producentów alkoholi moc-
nych, jak również regulacjami całych branż, rozważano oba te zagadnienia.
2. Studium przypadku
2.1. Źródło sporu
By zrozumieć, skąd pochodzi sprzeczność interesów grup nacisku (producentów

piwa i producentów wódki), należy cofnąć się w czasie ponad dekadę i spojrzeć do
Ustawy z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym4. Co prawda nie jest ona
bezpośrednim źródłem toczonej obecnie dyskusji, jednak przyczyny pośrednie są
niemniej ważne i winno im się oddać w tym miejscu należną uwagę.
Ustawa owa podkreśla rozróżnienie obiektów opodatkowania w kategorii alko-
holi na: ,,alkohol etylowy, piwo, wino, napoje fermentowane oraz wyroby pośred-
nie”. Rozróżnienie takie nie jest samo w sobie oczywiście szkodliwe, nie budzi ono
również żadnych kontrowersji. Problem powstaje dopiero wtedy, kiedy zdamy sobie
sprawę, iż w wyniku tegoż rozróżnienia ustawa wprowadza różne metody naliczania
akcyzy na każdą grupę alkoholi:
,,Art. 93.
[…] 3. Podstawą opodatkowania alkoholu etylowego jest liczba hektolitrów alko-
holu etylowego 100% vol. w temperaturze 20°C zawartego w gotowym wyrobie.
4. Stawka akcyzy na alkohol etylowy wynosi 6275,00 zł od 1 hektolitra alkoholu
etylowego 100% vol. zawartego w gotowym wyrobie. […]
Art. 94.
[…] 3. Podstawą opodatkowania piwa jest liczba hektolitrów gotowego wyrobu
na 1 stopień Plato.
4. Stawka akcyzy na piwo wynosi 8,57 zł od 1 hektolitra za każdy stopień Plato
gotowego wyrobu”.
4
Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. ...
12 Bonawentura Lach
Jak widać, w przypadku wódki (według ustawy należącej do kategorii alkohol

etylowy) podstawą opodatkowania jest zawarty w niej czysty alkohol, a w przypadku
piwa są nią stopnie Plato, czyli w dużym uproszczeniu ilość zawartego w piwie cu-
kru, który de facto nie jest jednoznaczny z ilością alkoholu (z takiej samej ilości
stopni Plato w beczce nastawnej można uzyskać różną zawartość alkoholu w goto-
wym piwie). To właśnie ten dwojaki sposób naliczania podatku jest fundamentem
toczącego się dziś sporu pomiędzy producentami napoi alkoholowych z obu tych
grup.
Wśród konsumentów butelka piwa i „małpka” są postrzegane w pewnym stop-
niu jako alkoholowe substytuty. Utarło się przekonanie, iż w małej „małpce” (do 100
ml) jest tyle samo alkoholu co w od jednej do dwóch butelkach piwa (w zależności
od rozmiaru i stężenia alkoholu w małpce). Dodatkowo na taki odbiór sprawy wpły-
wa zbliżona cena obu produktów. Mała „małpka”, w zależności od rozmiaru i zawar-
tości etanolu, kosztuje około 4-6 zł, a średnia cena piwa w Polsce to 2,86 zł5. Nie jest
to zatem przekonanie bezpodstawne. Po dokonaniu krótkich rachunków można za-

uważyć, że w półlitrowej butelce piwa o zawartości alkoholu na poziomie 5% jest
nieomal tyle samo etanolu co w 90 ml smakowej wódki o mocy 30% (25 ml w piwie,
27 ml w wódce). Wartość akcyzy zapłaconej przy zakupie każdego z tych produktów
powinna zatem również być nieomal taka sama. Zdecydowanie jednak tak nie
jest. Po dalszych rachunkach okazuje się, że różnica wynosi ponad 230% na korzyść
piwa (wynikające z cytowanej ustawy 1,69 zł za 27 ml alkoholu w „małpce”
i 0,51 zł w butelce 0,5 l piwa o ekstrakcie 12 stopni Plato). Można w tym miejscu
przyjąć drugi wariant i porównać ilość podatku akcyzowego nałożonego na 100 ml
czystej wódki o mocy 40% (40 ml alkoholu) i dwie butelki piwa o zawartości alko-
holu na poziomie 4% (również 40 ml alkoholu). W takim wypadku wartość zapłaco-
nej akcyzy w dalszym ciągu kształtuje się na prawie trzykrotną korzyść piwa
(za ustawą: 2,51 zł za 40 ml alkoholu w ,,setce” oraz 0,86 zł za 2 butelki piwa o eks-
trakcie 10 stopni Plato6).
21 listopada 2019 roku rząd przyjął ustawę podnoszącą od 1 stycznia 2020 r.
wysokość podatku akcyzowego o około 10%. Ustawa ta wzbudziła kontrowersje
i w środowiskach producentów alkoholu pojawiły się podzielone opinie, dodatkowo
zaogniając toczącą się już dyskusję. Żadna ze stron nie wypowiada się pozytywnie
odnośnie do jej wprowadzenia, jednak zarzuty w jej kierunku (a w zasadzie w kie-
runku ustawodawców) są zgoła odmienne od argumentów oponentów. Wprowadze-
nie ustawy stało się kolejnym z fundamentów dyskusji na temat dualistycznego trak-
towania alkoholu w piwie i w wódce.
5
Bank Danych Lokalnych (2020), https://bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/podgrup/tablica. Dostęp
online 23.04.2020.
6
Liczba stopni Plato w omawianych przykładach odpowiada średniej ich liczbie w piwach o danej
zawartości alkoholu.
2.2. Argumentacja grup interesu
Tak jak zostało to zaznaczone we wstępie, argumentacja obu stron dysputy odnosi
się głównie do sfery moralnej, lecz nie jedynie. Jednak argumenty odnoszące się do
niej znajdują się w zdecydowanej większości. Jest to spowodowane obiektem zain-
teresowania sporu. Co prawda sednem sprawy sensu stricto są regulacje dotyczące
sposobu naliczania podatku akcyzowego, jednak sensu largo jest nim konsumpcja
alkoholu w Polsce, który to temat zawsze wywołuje poruszenie wśród opinii pu-
blicznej. Właśnie ta opinia staje się głównym obiektem zainteresowania grup intere-
su, które chcą osiągać swoje cele nie tylko za pomocą bezpośredniego nacisku na
władzę, lecz również za pomocą kształtowania postaw i świadomości społecznej.
Polem tego typu działań jest głównie Internet, w którym udostępniane są liczne wy-
powiedzi zainteresowanych stron, mające na celu oddziaływanie na opinie i stano-
wisko konsumentów.
Ożywioną dyskusję pomiędzy grupami piwoszy i ,,wódkarzy” wywołał opubli-
kowany w kwietniu 2019 roku raport Synergionu ,,Dokąd płynie mała wódka?”.
,,Pracownia badań i rozwiązań”, jak sama siebie określa agencja Synergion, opubli-
kowała na łamach owego artykułu wyniki badań, z których wynika, jakoby wódki
sprzedawane w butelkach o małych pojemnościach (do 200 ml) tworzyły zupełnie
nowy segment w branży spirytusowej i były postrzegane zdecydowanie inaczej niż
normalna, tylko mniejsza wódka. Co za tym idzie – „małpki” tworzą zupełnie nowy
model konsumpcji. Ich kupowanie i spożywanie to, jak określa sama agencja, ,,mała,
niewinna przyjemność, do której każdy ma prawo”7. Ponadto w badaniu podkreślane
jest, iż pomimo kontroli nad ilością spożytego alkoholu, jaką stwarza nabywanie go
w małych objętościach, Polacy pili dzięki nim śmielej, częściej i w coraz to now-
szych okolicznościach. Wpływa na to fakt, że małą butelkę łatwiej schować do kie-
szeni czy torebki i wnieść ze sobą do kina czy teatru8. Takie nowe możliwości kon-
sumpcji nie pozostają niezauważone – wyraźnie widać, że wpływają na ilość
spożywanego w polskim społeczeństwie alkoholu mocnego.
W rzetelność owych badań wątpi oponencka grupa nacisku. W trakcie konferen-
cji prasowej, na której przedstawiany był raport, głos zabrał rzecznik prasowy
Związku Pracodawców Polskiego Przemysłu Spirytusowego (w skrócie ZP PPS),
Ryszard Woronowicz9, który kontrował, twierdząc, iż dane otrzymywane z analizy
wyników sprzedaży dowodzą przynajmniej dwóch zdecydowanych rozbieżności w
stosunku do badań Synergionu. Po pierwsze, dane ZP PPS wskazują na połowę
mniejszą sprzedaż „małpek” niźli dane agencji (1,4 mln sztuk dziennie do 3 mln
sztuk). Po wtóre, na ich nabywanie głównie po południu i w weekendy (a nie, jak
7
Synergion (2019), http://synergion.pl/czytelnia/raport-z-badan-rynku-dokad-plynie-mala-wodka/.
Dostęp online 23.04.2020.
8
Tamże.
9
https://www.portalspozywczy.pl/alkohole-uzywki/wiadomosci/malpka-malpce-nie-rowna-czy-
li-synergion-kontra-zp-pps,170279.html. Dostęp online 23.04.2020.
14 Bonawentura Lach
wskazuje pracownia, przede wszystkim rano w dni robocze)10. Rozbieżność taka,

mimo swoich rozmiarów, mogłaby zostać uznana za przypadkową, gdyby nie jeden
aspekt – kluczowy dla prowadzonej tu analizy, dotyczący metod działania grup na-
cisku. Cały raport ,,Dokąd płynie mała wódka” powstał bowiem na zlecenie Związ-
ku Pracodawców Przemysłu Piwowarskiego (dalej: ZP PP)11.
W świetle tezy, iż grupy nacisku działają między innymi poprzez kształtowanie
opinii publicznej, zlecenie przez ZP PP wykonania raportu, z uwzględnieniem jego
wyników (niezależnie od ich obiektywizmu), może być uznane za strzał w dziesiąt-
kę. Informacja o spożywaniu przez Polaków przed pracą dużych ilości alkoholu na-
bywanego w małych objętościach stała się w społeczeństwie ogólnie uznawanym
faktem. Mimo iż wyniki sprzedażowe ZP PPS przedstawiają ową sytuację w zupeł-
nie innym świetle, to właśnie wyniki raportu Synergionu przenikły do opinii pu-
blicznej i zakorzeniły się w niej. Umożliwia to, jeśli inne okoliczności stwarzają ku
temu szansę, wpływanie na kształtowanie polityki państwa na korzyść producentów
piwa, które jako wyrób alkoholowy jest w społeczeństwie uważane za zdecydowa-

nie mniejsze zagrożenie w aspekcie alkoholizmu w Polsce.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż paradoksalnie nie tylko browarnicy kry-
tycznie odnoszą się do pomysłu dystrybucji alkoholu w małych butelkach. Podobne
stanowisko zajął Marek Jakubiak, właściciel między innymi Whisky Jakubiak. Zwa-
żywszy na fakt, iż był on wtedy posłem na sejm, można zauważyć, jak szybko
i skutecznie kształtowanie opinii może wpływać na politykę państwa. W rozmowie
przeprowadzonej na łamach Wirtualnej Polski stwierdził on, że ,,jednostki miary
sprzedażowe alkoholu [mocnego] nie powinny być mniejsze jak 0,75”12. Odniósł się
on do wspominanych już wcześniej argumentów utożsamiających zakaz sprzedaży
małpek z działaniem na rzecz trzeźwości. Opinia M. Jakubiaka może dziwić, biorąc
pod uwagę, iż jest on producentem destylatów, po bliższym przeanalizowaniu pro-
wadzonej przez niego działalności przestaje ona jednak zdumiewać. Jak już wspo-
mniano, były poseł produkuje głównie whisky, która to tradycyjnie sprzedawana jest
najczęściej w butelkach 700-mililitrowych oraz litrowych (poza największymi mar-
kami, które to rozlewają tak zwane ,miniaturki, których rozmiar jest niejednokrotnie
zmniejszony nawet do 50 ml). Ponadto marka Whisky Jakubiak rozlewana jest jedy-
nie do butelek 700 ml, toteż zakaz mniejszych opakowań w żaden sposób nie za-
szkodziłby M. Jakubiakowi. Drugą sferą działalności biznesowej Jakubiaka są, co
nie budzi zaskoczenia w świetle jego słów, browary13. Widać zatem, iż ówczesny
poseł miał swój bezpośredni interes w tym, o czym mówił. Interes ten nie pozostał
niezauważony.
10
https://www.wprost.pl/blogi/boguslaw-mazur/10208371/wojna-piwa-i-wodki-zapakowanej-w-
malpki.html. Dostęp online 23.04.2020.
11
Tamże.
12
M. Jakubiak (2019), Tłit WP, https://wideo.wp.pl/tlit-marek-jakubiak-6391130307942529v
13
Browary Regionalne Jakubiak warzące takie piwa, jak m.in. Bojan czy Ciechan.
Do słów M. Jakubiaka odniósł się T. Kopyra14, najbardziej znana w Polsce osoba

związana z rynkiem piwa. Skrytykował on posła, mówiąc, iż takie ostentacyjne dzia-
łanie w swoim prywatnym interesie jest nie na miejscu w ustach polityka na tak wy-
sokim stanowisku15. Ponadto przedstawił zupełnie odmienne podejście w porównaniu
z punktem widzenia M. Jakubiaka. Mimo iż zgadza się z opinią utożsamiającą „małp-
ki” z niepożądanym społecznie modelem konsumpcji, stając na straży wolności go-
spodarczej, stwierdza, że ,,każdy powinien móc zrobić [alkohol] w takiej butelce,
pudełku plastikowym, woreczku foliowym w jakim […] chce”16. W dalszej części
wypowiedzi zasygnalizował również swój niepochlebny stosunek do nacisków grupy
interesu producentów wódki, by zrównać akcyzę na piwo i alkohole mocne17.
Głosy zabiegające o zrównanie akcyzy regularnie przewijają się w debacie me-
dialnej (co jest zrozumiałe, wziąwszy pod uwagę to, co zostało zasygnalizowane
wcześniej w niniejszej pracy), jednak w roku 2019 pojawiały się one nader często.
Gdy do wiadomości publicznej dostała się informacja o planowanym przez rząd na
początek 2020 roku podniesieniu podatku akcyzowego na alkohol i wyroby tytonio-
we, swoje zaniepokojenie i obawy wyraził ZP PPS. Twierdził on, iż wzrost akcyzy
(mówiono wówczas o wzroście rzędu 3%) zdecydowanie dotkliwiej odbije się na
alkoholach mocnych niż na, i tak już faworyzowanym, piwie. Związek podnosi, że
zrównanie obciążeń podatkowych naliczanych na piwo i wódkę mogłoby okazać się
lepszym źródłem wpływów do budżetu. W notatce zamieszczonej na stronie Pol-
skiego Przemysłu Spirytusowego18 związek wskazuje na faworyzujący piwo sposób
naliczania podatku akcyzowego oraz na wyliczenia mówiące, ile pieniędzy mogłoby
wpłynąć do budżetu państwa po zrównaniu akcyzy. Ponadto przypomina, iż alkohol
zawarty w piwie jest taki sam jak ten, który zawarty jest w wódce, tym samym pod-
ważając argumenty wysuwane ze strony jego producentów. Artykuł ten zapewne
miał na celu uspokojenie opinii publicznej i odpowiedź na krytykę wysuwaną, m.in.
przez Jakubiaka i Kopyrę, pod adresem alkoholu mocnego, sprzedawanego w ma-
łych butelkach (faktem dodatkowo to uprawdopodabniającym jest data publikacji
owej notatki – czerwiec 2019 r., czyli dwa miesiące po publikacji badania Synergio-
nu). Do zrównania obciążeń akcyzowych nakładanych na piwo i etanol jednak nie
doszło. Najpewniej jest to spowodowane niedostatecznym rezonansem w społeczeń-
stwie owej notatki, której nie udało się wpłynąć na opinię publiczną, już ukształto-
waną przez raport Synergionu. Niemożność zakorzenienia się w opinii publicznej
14
„Tomasz Kopyra – (…) ekspert branży piwowarskiej, członek założyciel Polskiego Stowarzysze-
nia Piwowarów Domowych, sędzia certyfikowany PSPD i BJCP, krytyk piwny, bloger i publicysta (Piwo-
war, Agro Industry), vloger, autor receptur (…) piw, uwarzonych we współpracy (kolaboracji) z Browarem
Widawa” – za: blog.kopyra.com, https://blog.kopyra.com/index.php/o-mnie/. Dostęp online 23.04.2020.
15
T. Kopyra (2019), YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=IXlETdoVNrM. Dostęp online
23.04.2020.
16
Tamże.
17
Tamże.
18
https://www.zppps.pl/pl/aktualności/zp-pps-postuluje-o-zrównanie-stawek-akcyzy,2,205.
16 Bonawentura Lach
sprawia, iż owa notatka nie podołała zadaniu stworzenia ,,korzystnego gruntu”, któ-
ry umożliwiłby postulowane w niej posunięcia legislacyjne.
Mimo znikomego wpływu na kształtowanie opinii publicznej przez ową notatkę,
przedstawiciele przemysłu piwowarskiego nie omieszkali na nią odpowiedzieć.
W swojej argumentacji podnoszą oni, iż jednakowe opodatkowanie piwa i wódki
spowodowałoby drastyczny wzrost cen piwa, co w efekcie oznaczałoby przesunięcie
się popytu w kierunku wódki i zagrożenie dla przemysłu browarniczego19. Ponadto
przedstawiciele ZP PP stwierdzili, iż po wprowadzeniu takowej równości ,,Polska
stałaby się pierwszym krajem Europy, gdzie wódka i piwo opodatkowane byłyby
w jednakowy sposób”20. Branża spirytusowa wskazuje, iż takie twierdzenie nie jest
zgodne z faktami; wiele krajów w Europie (zwłaszcza w Skandynawii i Zjednoczo-
nym Królestwie) stosuje jednakowy sposób opodatkowania wyrobów spirytuso-
wych i piwa21. ZP PPS wystosował ponadto – gdy wyszło na jaw, iż planowany
wzrost akcyzy ma wynieść jednak 10% – list otwarty do premiera, w którym ostrze-
gał, że tak dramatyczna i niespodziewana podwyżka akcyzy spowoduje przesunięcie
konsumpcji do szarej strefy, co poskutkuje nie wzrostem, a spadkiem wpływów do

budżetu państwa22. Ponadto konsumpcja alkoholu z nielegalnego źródła może stano-
wić zagrożenie dla zdrowia obywateli. W tej narracji wspólnie z ZP PPS działały ZP
PP oraz ZP PRW (Związek Pracodawców Polska Rada Winiarstwa). Wszystkie trzy
organizacje alarmowały, iż nie są przygotowane na taką zmianę oraz że może ona
niekorzystnie wpłynąć na ich branże, jak również w pewnym stopniu na cały handel
na przełomie nowego roku. Naciski związków okazały się nieskuteczne, akcyza
wzrosła z bowiem nastaniem roku 2020. Najbardziej stratny na tym został ZP PPS,
który nie tylko musiał się zmierzyć z największym wzrostem nominalnym, ale rów-
nież nie osiągnął postulowanego zrównania stawek podatku akcyzowego.
Kolejnym krokiem planowanym przez polski rząd było wcielenie w życie
w kwietniu 2020 roku projektu Ministerstwa Zdrowia (tak zwanego podatku cukro-
wego). Obejmować on miał między innymi wprowadzenie opłaty w wysokości
jednego złotego od każdej sprzedanej butelki alkoholu o pojemności mniejszej niż
300 ml. Realizacja tego projektu uderzałaby zatem bezpośrednio w „małpki”, pod-
nosząc ich cenę i zmniejszając atrakcyjność. Ministerstwo argumentowało powsta-
nie owego projektu troską o zdrowie obywateli, które to ma być szczególnie nadwy-
rężane poprzez konsumpcję „małpek” i słodkich napojów. Projekt ów został
przyjęty początkiem lutego 2020 roku23, co kolejny raz pokazuje, jaki problem mają
19
M. Szczygielski (2019), Branża Spirytusowa o uprzywilejowaniu browarów. Polska Times. Po-
brane 23 kwietnia 2020 z https://polskatimes.pl/branza-spirytusowa-o-uprzywilejowaniu-browarow/ar/
c3-14259049. Dostęp online 23.04.2020.
20
Synergion, wyd. cyt.
21
Tamże.
22
https://www.portalspozywczy.pl/alkohole-uzywki/wiadomosci/zp-pps-wystosowal-list-
otwarty-do-premiera-ws-podwyzki-akcyzy-na-alkohol,177954.html. Dostęp online 23.04.2020.
23
Z powodu panującej w tym czasie pandemii wejście w życie ustawy zostało przesunięte do
lipca tego samego roku.
grupy nacisku producentów wódek z oddziaływaniem na organy ustawodawcze.

Wraz z wejściem w życie ustawy konkurencyjność „małpek” w stosunku do piwa
ulegnie zdecydowanemu obniżeniu. Po uwzględnieniu dodatkowej opłaty „setka”
może cenowo dochodzić do około 6-7 złotych, a tak zwana ćwiartka (butelka alko-
holu mocnego o pojemności 200 ml) nawet do 15. Może to spowodować zmianę
wyborów konsumenckich – z „małpek” na korzyść piwa, a z większych pojemności
na korzyść półlitrowych butelek alkoholu (najtańsze bowiem wódki o pojemności
0,5 l kosztują już od 18 zł, natomiast w cenie dwóch butelek po 200 ml – za niecałe
30 zł – będzie można nabyć już średniopółkową butelkę wódki o pojemności 0,5 l).
Zwracając w tym miejscu uwagę na opisywany na początku tego opracowania fakt,
iż „małpki” nie są substytutem większych butelek, lecz zupełnie nowym segmentem,
należy przypuszczać, że prawdopodobnie doprowadzi to nie tyle do zmiany rozmia-
ru nabywanych butelek, bez wpływu na spożywane ilości, ile raczej do zmniejszenia
się segmentu „małpek”, którego kondycja w znacznym stopniu wpływa na sytuację
całej branży spirytusowej24.
2.3. Cechy identyfikujące grupy
Na rozbieżność w skuteczności działania grup interesu wpływają ich cechy charak-

terystyczne, działające na korzyść jednej ze stron. Analizując charakterystyki grup,
pamiętając o przyjętym na wstępie rozważań pryzmacie, należy zwrócić uwagę
na główne argumenty, metody prowadzenia nacisku oraz względną (w porównaniu
z drugą stroną) zdolność do kształtowania opinii społecznej. Na płaszczyźnie pola
argumentacji obie ze stron odnoszą się do sfery zarówno zdrowia publicznego, jak
i finansowej. Producenci piwa wskazują na zagrożenia płynące ze sprzedaży „mał-
pek”. Oponenci kontrują, iż alkohol zarówno w piwie, jak i w wódce jest tak samo
szkodliwy, w związku z czym nie ma podstaw do faworyzowania którejś ze stron.
Również samo podniesienie akcyzy, jak przekonuje ZP PPS, jest wątpliwe moralnie,
gdyż zmusi konsumentów do przeniesienia się do szarej strefy. ZP PP jest jednak
zdecydowanie skuteczniejsze na tym polu, głównie za sprawą raportu Synergionu,
który – mimo kontrowersji dotyczących jego rzetelności – wpłynął na opinię pu-
bliczną. Najbardziej obrazowym dowodem to potwierdzającym jest okoliczność, że
został on przytoczony jako badanie naukowe przez premiera Mateusza Morawiec-
kiego w rozmowie z „Super Expressem”. Do argumentacji finansowej z kolei w
sposób bardziej zdecydowany odnoszą się reprezentanci przemysłu alkoholi moc-
nych. Podkreślają oni, iż podniesienie akcyzy spowoduje, zgodnie z krzywą Laffera,
spadek wpływów do budżetu. Ponadto postulują oni zrównanie sposobu naliczania
24
Małpki odpowiadają bowiem za ponad 17% wartości kategorii wódek. (za: https://businessinsi-
der.com.pl/twoje-pieniadze/budzet-domowy/sprzedaz-alkoholu-w-polsce-kiedy-polacy-kupuja-
malpki-wodki/16jplng) Dostęp online 23.04.2020.
18 Bonawentura Lach
akcyzy jako najlepszą metodę zasilenia budżetu państwa. Powołują się w tym miej-
scu na szacunki, jakoby zrównanie akcyzy miało przynieść nieporównywalnie wię-
cej przychodów z podatku niż jego podwyżka25. ZP PP nie dementuje tych badań,
wskazując jedynie, iż zrównanie akcyzy mogłoby zagrozić istnieniu branży piw-
nej26. Te argumenty jednak nie stają się tematem powszechnej debaty publicznej.
Pokazuje to, iż argumentacja odnosząca się do sfery moralnej i zdrowotnej zdecydo-
wanie bardziej wpływa na społeczeństwo. Jest to empiryczne potwierdzenie słów
Beckera: ,,grupy nacisku mogą łatwiej promować interesy związane z obronnością,
patriotyzmem, bezpieczeństwem, zdrowiem i innymi popularnymi wartościami”27.
Co się tyczy metod prowadzenia nacisku, można również wykazać ich odmien-
ność w poszczególnych grupach interesu. Producenci wódek skłaniają się ku meto-
dzie bardziej formalnej, kierując się bezpośrednio do organów władzy, wskazując na
dane statystyczne, czy analitycznie krytykując stanowisko browarników. Środowi-
sko piwne natomiast działa głównie, kształtując opinię społeczną. Promuje się na
portalach społecznościowych, tworzy konkursy dla fanów, angażuje się w organiza-
cję wydarzeń sportowych i kulturalnych, tym samym zdobywając aprobatę i popar-

cie konsumentów. Jest to możliwe, ponieważ promocja i reklamowanie piwa w Pol-
sce jest legalne w przeciwieństwie do możliwości stosowania tych samych zabiegów
marketingowych w stosunku do alkoholu mocnego. Ponadto na portalach społeczno-
ściowych istnieją grupy zrzeszające konsumentów wybierających piwo, na których
toczą się dyskusje o wyższości piwa nad alkoholami mocnymi, które następnie, już
poza sferą Internetu, przekładają się na kształtowanie opinii publicznej. Już nieomal
cztery dekady przed opisywanym sporem, podobne przypuszczenia wysunął Becker,
pisząc: ,,Jeśli grupa stanie się bardziej skuteczna w wywieraniu nacisku, być może
[…] używając telewizji i innych mediów, jej tworzenie nacisku będzie dostosowy-
wało się do każdego poziomu nacisku drugiej grupy”28. Znajduje to odbicie w rze-
czywistości, tym bardziej w dzisiejszych czasach, kiedy za pośrednictwem Internetu
tworzenie nacisku stało się jeszcze szybsze i prostsze.
Kształtowanie opinii publicznej warto rozpatrzyć jeszcze w kontekście ,,od-
kształcania” wpływu drugiej strony. Becker podnosił, iż ,,nacisk każdej grupy redu-
kuje wpływ drugiej grupy”29. Taki punkt widzenia wskazywałby na możliwość czę-
ściowego osłabienia wpływów ZP PP na opinię publiczną przez próby oddziaływania
na nie przez ZP PPS. Trudno jednak jednoznacznie je potwierdzić, gdyż opinia pu-
bliczna ukształtowana poprzez raport Synergionu, który można uznać za działanie
orędowników piwa, wydaje się niewzruszona argumentami propagatorów alkoholu
25
Za: https://www.zppps.pl/pl/aktualności/zp-pps-postuluje-o-zrównanie-stawek-akcyzy,2,205.
26
https://polskatimes.pl/branza-spirytusowa-o-uprzywilejowaniu-browarow/ar/c3-14259049.
27
G.S. Becker, wyd. cyt., s. 393.
28
Tamże, s. 379.
29
Tamże, s. 378.
mocnego. Ponadto samo piwo wciąż zyskuje, o czym świadczy chociażby coroczny
wzrost jego spożycia w Polsce. Nie pozwala to jednak również definitywnie zanego-
wać koncepcji Beckera, gdyż istnieje możliwość, iż bez działań i starań ZP PPS na-
stroje propiwne byłyby w jeszcze większym stopniu zauważalne.
3. Podsumowanie
Od działania naciskiem nie podobna uciec. Wszędzie, gdzie jest władza, pojawiają
się jednostki bądź grupy chcące tę władzę uczynić przychylną sobie. Powyższe roz-
ważania miały na celu ukazanie, iż na politykę wpływać można nie tylko bezpośred-
nio, lecz również przez kształtowanie opinii publicznej, która może okazać się klu-
czowa. Dowodzi tego fakt, iż grupa lepiej działająca metodami nieformalnymi jest
w stanie utrzymywać od wielu lat korzystne dla siebie status quo. Działania zaś
prowadzone przez producentów alkoholi mocnych wydają się niemal bezowocne.
Nie jest jednak wykluczone, że zmiana nastrojów społecznych bądź funkcji uży-
teczności polityków (którzy zaczęliby bardziej przejmować się naciskiem formal-
nym niż społecznym) może kiedyś odwrócić obecną sytuację, zmieniając rozkład sił.
Modelowanie ekonomiczne nie jest w stanie udzielić dokładnej odpowiedzi na pyta-
nie, dlaczego przemysł piwny ma w Polsce lepsze warunki i większe poważanie niż
przemysł gorzelniczy. Może jest to zasługą działania na opinię publiczną, może jest
to spowodowane specyficznymi cechami akurat mających moc decyzyjną polity-
ków, a może po prostu Polacy wolą piwo od wódki? Sprawdzenie, czy twierdzenia
wypływające z modelu Beckera znajdują odbicie w rzeczywistości, wymagałoby
ustalenia kosztów działań grup interesu w relacji do możliwych korzyści.
Literatura
Bank Danych Lokalnych (2020), https://bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/podgrup/tablica.
Becker G.S. (1983), A theory of competition among pressure groups for political influence, The Quar-
terly Journal of Economics, s. 371-400.
Encyklopedia PWN (2020), https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/grupa-nacisku;3908285.html.
Jakubiak M. (2019), Tłit WP, https://wideo.wp.pl/tlit-marek-jakubiak-6391130307942529v.
Kopyra T. (2019), YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=IXlETdoVNrM.
Mazur B. (2019), Wprost, https://www.wprost.pl/blogi/boguslaw-mazur/10208371/wojna-piwa-i-wod-
ki-zapakowanej-w-malpki.html.
Synergion (2019), http://synergion.pl/czytelnia/raport-z-badan-rynku-dokad-plynie-mala-wodka/.
Szczygielski M. (2019), Branża Spirytusowa o uprzywilejowaniu browarów. Polska Times. Pobrane 23
kwietnia 2020 z https://polskatimes.pl/branza-spirytusowa-o-uprzywilejowaniu-browarow/ar/c3-
14259049.
Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym, Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej.
Włodarczyk W. (2020), Portal Spożywczy, https://www.portalspozywczy.pl/alkohole-uzywki/wiado-
mosci/zp-pps-podatek-od-malpek-to-w-tej-chwili-totalny-absurd-i-gwozdz-do-trumny-dla-
branzy,183799.html.
20 Bonawentura Lach
Pozostałe źródła internetowe
https://www.businessinsider.com.pl/twoje-pieniadze/budzet-domowy/sprzedaz-alkoholu-w-polsce-
kiedy-polacy-kupuja-malpki-wodki/16jplng.
https://polskatimes.pl/branza-spirytusowa-o-uprzywilejowaniu-browarow/ar/c3-14259049.
https://www.portalspozywczy.pl/alkohole-uzywki/wiadomosci/malpka-malpce-nie-rowna-czyli-
synergion-kontra-zp-pps,170279.html.
https://www.portalspozywczy.pl/alkohole-uzywki/wiadomosci/zp-pps-wystosowal-list-otwarty-do-
premiera-ws-podwyzki-akcyzy-na-alkohol,177954.html.
https://www.wprost.pl/blogi/boguslaw-mazur/10208371/wojna-piwa-i-wodki-zapakowanej-w-malpki.
html.
SHAPING PUBLIC OPINION AS A TOOL OF ACTION BY DISPUTED

INTEREST GROUPS
Summary: The purpose of this paper is to identify factors that may affect the effectiveness of interest
groups. The analysis will be based on the theory presented by G. Becker, who, in his 1983 article,
proposed criteria influencing the effectiveness of various pressure groups. The issue to be analyzed is
the dispute in Poland between beer producers and producers of spirits, especially vodka in small bottles.
Keywords: regulation, pressure groups, conflict of interest, shaping the public opinion.
KACPER OCHOCKI PODATEK AKCYZOWY
e-mail: ochocki.kacper@gmail.com JAKO NARZĘDZIE KORYGUJĄCE
ORCID: 0000-0002-5694-7143 ZAWODNOŚĆ RYNKU
JEL Classification: D04, D22, D60, K23, L51, L52
Streszczenie: Współczesna gospodarka wykazuje w swoim funkcjonowaniu wiele niedoskonałości,

które nie występują w modelowych warunkach konkurencji doskonałej. Są to tzw. niedoskonałości
rynku, stanowiące asumpt do aktywności państwa na rynkach. Przedmiotem rozważań w niniejszej
pracy jest zdolność podatku akcyzowego do niwelowania niektórych z tych niedoskonałości. Celem
opracowania jest także zweryfikowanie postawionej przez autora hipotezy stanowiącej o niespójności
deklarowanych celów regulacji z osiąganymi rezultatami na rynku papierosów. Studium przypadku
oparte na badaniach własnych posłużyło do uprawdopodobnienia postawionej hipotezy. Artykuł koń-

czą wnioski z przeprowadzonej analizy.
Słowa kluczowe: regulacja, podatek akcyzowy, niedoskonałości rynku, rynek papierosów, efektyw-
ność opodatkowania
1. Wstęp
Wyroby tytoniowe to grupa produktów zaliczanych do używek. Ich nadużywanie
może doprowadzić do negatywnych skutków zdrowotnych i społecznych. Nie są one
niezbędne dla organizmu człowieka, jednakże jednostki odczuwają potrzebę ich
konsumpcji. W ekonomii dobrobytu przyjmuje się zatem, że państwo, kierując się
interesem publicznym, powinno interweniować w takiej sytuacji, ponieważ nieregu-
lowany rynek prowadziłby do rezultatów nieoptymalnych z punktu widzenia dobro-
bytu społecznego.
Przedmiotem rozważań w niniejszym artykule jest zdolność ograniczenia nie-
których niedoskonałości rynku przez akcyzę. Analiza oparta została na jednych
z dóbr szkodliwych społecznie, czyli w przypadku niniejszej pracy – papierosach.
Celem artykułu jest próba odpowiedzenia na pytanie, jak podatek akcyzowy wpływa
na funkcjonowanie tego rynku oraz czy zwiększenie jego stawek prowadzi do za-
mierzonych rezultatów. Podjęto także próbę oceny zagrożeń, jakie niesie za sobą
podnoszenie tegoż podatku. Jako poboczny cel ustalono analizę zgodności deklaro-
wanych celów regulacji z jej rzeczywiście osiąganymi rezultatami. Warto wspo-
mnieć, że akcyza nie odgrywa jedynie ważnej roli fiskalnej dla budżetu państwa,
ustawodawca stawia przed sobą także zadanie redukcji kosztów związanych z kon-
sumpcją dóbr szkodliwych dla zdrowia, a także negatywnych efektów z nimi zwią-
zanych. Do osiągnięcia zakładanego celu wykorzystano analizę literatury, aktów
prawnych i danych statystycznych.
22 Kacper Ochocki
Problem zilustrowano na podstawie studium przypadku, które uprawdopodabnia

hipotezę o niespójności deklarowanych celów regulacji z faktycznie osiąganymi
rezultatami na rynku papierosów. Studium przypadku poprzedzone jest wprowa-
dzeniem zawierającym podstawowe pojęcia, za pomocą których można analizować
problemy związane ze skutecznością podatku akcyzowego. Krótko nakreślono
teoretyczne tło – koncepcje regulacji rynków i niedoskonałości mechanizmu rynko-
wego, które stanowią podstawę do interwencyjnej działalności państwa w ujęciu
normatywnym. Opracowanie kończą wnioski.
2. Koncepcje regulacji rynków

W wyjaśnianiu państwowej regulacji rynków można wyodrębnić dwa podejścia.
W pierwszym z nich przyczyny interwencjonizmu państwa na rynkach są związane
m.in. z zawodnością mechanizmu rynkowego. Wśród podstawowych błędów rynku
wymienia się najczęściej występowanie monopoli naturalnych, dóbr publicznych,

efektów zewnętrznych oraz niedoskonałej informacji. Nieefektywność ta może
wynikać z błędów systemu gospodarczego i funkcjonujących na nim podmiotów1.
Ekonomia neoklasyczna za podstawę w wyznaczaniu zawodności rynku przyjmuje
model równowagi ogólnej, którego warunki ustalone zostały przez K. Arrowa oraz
G. Debreu2. Twierdzenie powstałe na bazie tego modelu głosi, że jeżeli gospodarka
złożona jest z rynków doskonale konkurencyjnych, to stan równowagi jest jednocze-
śnie stanem, w którym alokacja zasobów jest optymalna w znaczeniu Pareta. Ozna-
cza to, że nie jest możliwa taka realokacja zasobów, w wyniku której możliwa była-
by poprawa dobrobytu chociaż jednej osoby bez pogorszenia dobrobytu innego
członka społeczeństwa. Zgodnie z tym kryterium stan równowagi wolnokonkuren-
cyjnej implikuje osiągnięcie maksymalnego dobrobytu społecznego, co powoduje,
że jest to stan pożądany. Zatem na gruncie ekonomii neoklasycznej każde odchyle-
nie od tego stanu uznaje się za wyraz zawodności rynku, a w konsekwencji za asumpt
do aktywności państwa, które ma zdolności do przywrócenia stanu równowagi3. Po-
dejście to ma charakter normatywny. Zakłada się w nim, że państwo ma umiejętność
naprawy błędnie funkcjonującego mechanizmu rynkowego, utrwalania działań, któ-
re są pożądane społecznie, oraz niedopuszczania do tych niepożądanych4. Podejście
to jest charakterystyczne dla uzasadniania regulacji zmierzających do ograniczenia
m.in. konsumpcji wyrobów tytoniowych. Drugie z ujęć – pozytywne – odnosi się
natomiast do rozpoznania korelacji między poszczególnymi regulacjami a ich skut-
1
J. den Hertog, General theories of regulation, Economic Institute, Utrecht University 1999,
s. 224.
2
Zob. K.J. Arrow, G. Debreu, Existence of an equilibrium for a competetive economy, Economet-
rica, 1954, vol. 22, no. 1.
3
B. Borkowska, Państwowa regulacja rynków. Przesłanki i skutki regulacji rynku papierosów
w Polsce, Ekonomia i Prawo, t. XII, nr 4/2013, Toruń 2013, s. 553.
4
F.M. Bator, The anatomy of market failure, Quarterly Journal of Economics, 1958, no. 72, s. 351.
Podatek akcyzowy jako narzędzie korygujące zawodności rynku 23
kami, co jednocześnie pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy państwo rzeczywiście

działa w taki sposób, aby niwelować zawodności rynku5. W niniejszej pracy zasto-
sowano drugie ujęcie. Na podstawie studium przypadku podjęto próbę uprawdopo-
dobnienia hipotezy, że państwowa regulacja rynku papierosów wyprowadzona
z koncepcji normatywnych może być niespójna z punktu widzenia celów zakłada-
nych w ustawie o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyro-
bów tytoniowych i rzeczywiście osiąganych rezultatów.
3. Podatki
Branża tytoniowa należy do tego rodzaju działalności, która ze względu na szkodli-
we oddziaływanie palenia papierosów na zdrowie może budzić negatywne odczucia.
Z ekonomicznego punktu widzenia jednak nie różni się niczym od innych działalno-
ści. Tak jak inne branże przynosi ona korzyści w postaci miejsc pracy oraz wpływy
podatkowe. Podatki istnieją, odkąd istnieje państwo. Dzięki nim państwo gromadzi
dochody budżetowe umożliwiające finansowanie jego działalności, dlatego też pła-
cenie podatków jest przymusowe. Ze względu na przedmiot opodatkowania, czyli
to, co podlega opodatkowaniu, wyróżnić można:
•• podatki bezpośrednie, które nakłada się na dochody osób fizycznych oraz przed-
siębiorstw;
•• podatki pośrednie, które płacone są od obrotu towarami i usługami6.
O podatkach bezpośrednich można mówić z punktu widzenia związku między
obciążeniem podatkowym a ponoszącym go bezpośrednio podatnikiem. Cechą cha-
rakterystyczną tego rodzaju podatków jest to, że przy ich wymiarze określona jest
precyzyjnie zależność między płaconym podatkiem a podatnikiem. Podatki bezpo-
średnie obciążają podatnika w sposób pozostający w ścisłym związku z jego sytu-
acją dochodową lub majątkową. W związku z tym konsekwentnie do tej kategorii
zalicza się podatki majątkowe oraz dochodowe. Do podatków dochodowych zalicza
się: podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT) oraz podatek dochodowy od osób
prawnych (CIT). Do podatków majątkowych zaś m.in. – podatek od spadków i da-
rowizn, podatek rolny oraz podatek od nieruchomości7.
Do drugiej kategorii podatków zalicza się podatek od towarów i usług (VAT),
podatek od gier oraz podatek akcyzowy. VAT obejmuje wszystkie towary i usługi
i nakłada się go na każdą jednostkę sprzedanego dobra. Obecnie podstawowa stawka
5
J. Sukiennik, Państwowa regulacja rynku wyrobów tytoniowych: ścieżka rozwoju regulacji, Pra-
ce Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 405: Instytucje w teorii i praktyce, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2015, s. 142.
6
B. Borkowska, Akcyza jako narzędzie korygowania zawodności rynku, [w:] B. Borkowska
(red.), Mikroekonomia. Studia przypadków, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocła-
wiu, Wrocław 2016, s. 247.
7
https://www.gazetaprawna.pl/encyklopedia/podatki/hasla/335403,podatek-bezposredni.html
(26.06.2020).
24 Kacper Ochocki
podatku VAT w Polsce wynosi 23%, ale obowiązują też stawki obniżone: 8%, 5%
i 0%8. Obowiązek podatkowy w przypadku podatku od gier powstaje z chwilą
rozpoczęcia wykonywania działalności podlegającej opodatkowaniu tym podat-
kiem, a ustaje z chwilą zaprzestania wykonywania tej działalności. Opodatkowaniu
tym podatkiem podlega prowadzenie działalności w zakresie gier losowych, zakła-
dów wzajemnych, gier na automatach i gier na automatach o niskich wygranych.
Stawki wahają się od 2,5 do nawet 50%9. Ciężar tych podatków nie jest w całości
ponoszony przez podmioty, na które podatek jest nakładany, ale także przez osoby
trzecie, czyli konsumentów. Sytuacja wygląda podobnie w przypadku trzeciego po-
datku pośredniego, a mianowicie podatku akcyzowego. Akcyzę nakłada się na wy-
brane dobra, zwane wyrobami akcyzowymi, do których należą m.in. wyroby energe-
tyczne, napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe, susz tytoniowy, paliwa silnikowe,
węgiel czy tłuszcze zwierzęce i oleje roślinne. Wykaz wszystkich wyrobów akcyzo-
wych zawarty jest w załączniku do ustawy o podatku akcyzowym10.
Dobra objęte akcyzą zmieniały się w ciągu lat, począwszy od okresu transforma-
cji polskiej gospodarki, gdy weszła w życie pierwsza ustawa o podatkach pośred-
nich. Wpłynęła na to między innymi harmonizacja podatku akcyzowego od niektó-
rych wyrobów w UE, co oznacza wspólne zasady produkcji, przemieszczania
i przechowywania wyrobów akcyzowych oraz wymiaru i poboru akcyzy od tych
wyrobów. Miało to na celu zbliżenie zakresu i wysokości stawek w krajach człon-
kowskich, a ponadto ograniczenie konkurencji podatkowej między państwami i nie-
hamowanie swobodnego przepływu towarów w ramach Wspólnoty. Podstawę praw-
ną tej harmonizacji stanowi art. 113 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Co więcej, zmodyfikowany został cel stosowania akcyzy. Obecnie mniejszy nacisk
kładzie się na cele redystrybucyjne tego podatku, a tym samym nakładanie go na
dobra luksusowe. Można wyróżnić dwa powody nałożenia podatku akcyzowego:
•• fiskalny, który ma na celu zwiększenie dochodów budżetowych, niezbędnych do
pokrycia potrzeb publicznych;
•• pozafiskalny, mający na celu zmniejszenie spożycia określonych grup produk-
tów przy użyciu bodźców ekonomicznych oraz produkcji dóbr wytwarzających
koszty zewnętrzne11.
Z powyższego wynika, że państwo za sprawą akcyzy nie ma na celu tylko uzy-
skania wpływów do budżetu państwa na finansowanie wydatków rządowych na cele
8
Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (tekst jedn. Dz. U. 2020 r. poz. 106
z późn. zm.).
9
Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (tekst jedn. Dz. U. 2019 r. poz. 847
z późn. zm.).
10
Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym (tekst jedn. Dz. U. 2020 r. poz. 722).
11
S. Chrupczalski, Efekty zewnętrzne, https://www.nbportal.pl/wiedza/artykuly/na-poczatek/efek-
ty-zewnetrzne (27.06.2020); J. Kulicki, Podatek akcyzowy, Leksykon budżetowy, http://www.sejm.
gov.pl/Sejm8.nsf/BASLeksykon.xsp?id=43CD8EE485553416C1257A5900441B90&litera=P
(27.06.2020).
publiczne. Podatek akcyzowy stanowi jedno z narzędzi służące do niwelowania nie-

doskonałości rynku w dwóch ujęciach. Pierwszym z nich są negatywne efekty ze-
wnętrzne. Drugie opiera się na realizacji celów społecznych, czyli ograniczeniu po-
pytu na wskazane przez państwo dobra ze względu na ich szkodliwość dla zdrowia
i społeczną dezaprobatę. Innymi słowy, społeczne koszty ich konsumpcji są wyższe
niż prywatne. Są to tzw. demerit goods, czyli m.in. omawiane w niniejszej pracy
wyroby tytoniowe. Taka działalność państwa związana jest z koncepcją państwa pa-
ternalistycznego. Jest to jeden z punktów widzenia roli państwa w gospodarce. Pań-
stwo interweniuje, nie zważając na osobiste preferencje konsumentów, ponieważ
zakłada, że wie lepiej od obywateli, co jest dla nich najlepsze, a co niekorzystne.
W konsekwencji państwo wspiera produkcję i konsumpcję merit goods – dóbr pożą-
danych społecznie, stosując przymus bądź stwarzając odpowiednie bodźce do ich
konsumpcji. Przykładami mogą być edukacja oraz ubezpieczenia. Z drugiej strony,
państwo zakazuje bądź zniechęca do konsumpcji i produkcji dóbr, których kon-
sumpcja jest niepożądana społecznie, jak narkotyki czy gry hazardowe12.
Wynika stąd, że akcyza jest jednym z instrumentów, dzięki którym państwo re-
guluje rynki różnych dóbr. Innymi słowy, stwarza bariery i ograniczenia celem od-
działywania na wybory dokonywane przez gospodarstwa domowe i przedsiębior-
stwa. Rodzi się zatem pytanie o skuteczność takiej działalności państwa jako
regulatora rynków. W niniejszej pracy zostanie ono ograniczone do skuteczności
interwencji państwa za pomocą akcyzy na papierosy.
4. Studium przypadku
Ustawa o podatku akcyzowym w art. 99 ust. 213 określa podstawowe stawki na wy-
roby tytoniowe. W przypadku papierosów stawka akcyzy jest określona w specyficz-
ny sposób. Składa się ona bowiem z dwóch elementów:
•• stawki kwotowej, liczonej od liczby wyrobów tytoniowych – 1000 sztuk papie-
rosów;
•• stawki procentowej (ad valorem), liczonej od maksymalnej ceny detalicznej wy-
znaczonej i wydrukowanej na opakowaniu jednostkowym papierosa.
Obecnie w Polsce podatek ten wynosi 32,05% ceny detalicznej oraz 228,1 złote-
go za każde 1000 papierosów14. Istotna różnica między stawką ad valorem a stawką
kwotową związana jest z wpływem zmiany cen papierosów na wysokość wpływów
z akcyzy. W przypadku pierwszej to, ile wynosi cena paczki papierosów, ma zasadni-
cze znaczenie, bowiem gdy cena ta rośnie, skutkuje to wzrostem dochodów budże-
towych, i odwrotnie. Akcyza ad valorem zatem może motywować firmy do obniżania
cen celem odprowadzania niższych podatków. W konsekwencji prowadzić to może
do spowolnienia wzrostu cen lub też obniżania średniej ceny rynkowej papierosów,
12
B. Borkowska, wyd. cyt., s. 248.
13
Tekst jedn. Dz. U. 2020 r., poz. 722.
14
Tamże.
26 Kacper Ochocki
a to z kolei skutkować może zwiększeniem popytu na te dobra. Stawka ad valorem

powoduje zatem ryzyko niższych niż oczekiwane przychodów budżetowych. Druga
stawka akcyzy (podatek kwotowy) jest bardziej przewidywalna niż stawka ad valo-
rem, ponieważ by określić oczekiwane wpływy budżetowe, należy ustalić jeden para-
metr rynkowy, a mianowicie liczbę sprzedanych papierosów. W przypadku stawki ad
valorem istnieje także konieczność właściwego prognozowania cen paczek papie-
rosów. Podatek kwotowy jest w konsekwencji narzędziem bardziej efektywnym
z punktu widzenia polityki budżetowej państwa w takim rozumieniu, że zapewnia
bardziej stabilne i przewidywalne wpływy. Stawka kwotowa wpływa także na zmniej-
szanie się różnic pomiędzy cenami drogich i tanich marek papierosów. W efekcie
zjawisko charakterystyczne dla rynków, na których prym wiedzie akcyza procento-
wa, polegające na odchodzeniu konsumentów od droższych marek na rzecz tańszych,
przy każdym podniesieniu akcyzy zachodzi na mniejszą skalę. Taka „substytucja”
droższych marek tańszymi w reakcji na podwyższenie stawki ad valorem skutkuje
niższymi oczekiwanymi przychodami budżetowymi. Dzieje się tak, ponieważ pod-
wyżka akcyzy istotnie wpływa na strukturę konsumpcji papierosów, a mianowicie

rośnie udział segmentu najtańszego, co oznacza niższe wpływy. W przypadku stawki
kwotowej zjawisko to nie występuje, a zatem przychody z tytułu akcyzy rosną i ist-
nieje szansa, że będę one zgodne z prognozami rządu15.
Polska – jako kraj należący do Unii Europejskiej – musi przestrzegać unijnych
reguł, które określają wysokość oraz sposób naliczania podatku akcyzowego na
papierosy. Regulacje przygotowane przez Komisję Europejską i obowiązek dosto-
sowania polskich stawek akcyzy do ogólnowspólnotowych wpłynęły na zmiany
w poziomach tego podatku w ciągu lat. Dyrektywa Rady 92/84/EWG z dnia
19 października 1992 r., Dyrektywa Rady 2011/64/UE z dnia 21 czerwca 2011 r.
oraz Dyrektywa Rady 2003/96/WE zobowiązały Polskę do podniesienia akcyzy
do minimum 90 euro za każde 1000 sztuk papierosów i co najmniej 60% średniej
ważonej ceny sprzedaży (WAP16). Regulacje te zakładały 7-letni okres dochodzenia
do tego poziomu, począwszy od 2011 r. Polska już w 2014 roku osiągnęła wymaga-
ne minimum17. Spowodowało to nagłe i istotne podwyżki cen wyrobów tytonio-
wych. Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej konsekwentnie podnoszona
była kwotowa część akcyzy – z 64 zł w 2004 roku do 228,1 zł w 2020. Część ad
valorem podniesiona została z 25% w 2004 r. do ponad 41% na początku roku 2009.
Kilka miesięcy później nastąpiła obniżka tej części akcyzy – do poziomu 31,41%,
który obowiązywał do końca zeszłego roku. Od 1 stycznia 2020 roku stawka procen-
15
J. Fundowicz, K. Łapiński, M. Peterlik, B. Wyżnikiewicz, Podatek akcyzowy w przemyśle tyto-
niowym – studium efektywności systemu, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2013,
s. 15.
16
WAP jest ceną wyliczaną jako iloraz łącznej wartości wszystkich sprzedanych papierosów
i łącznej liczby sprzedanych papierosów w poprzednim roku kalendarzowym.
17
P. Otto, Coraz więcej papierosów z przemytu w Polsce, forsal.pl z dnia 24.06.2014, https://forsal.
pl/artykuly/8 05669,coraz-wiecej-papierosow-z-przemytu-w-polsce-zobacz-ktore-marki-sa-najczesciej-
podrabiane.html (28.06.2020).
towa wynosi 32,05%18. Co więcej, cały system uzupełniony jest o minimalną akcy-
zę. Jest ona równa wysokości akcyzy w papierosach o średniej cenie z roku mi-
nionego; jeśli przykładowo średnia cena papierosów w poprzednim roku wyniosła
14 zł, to nawet jeśli papierosy obecnie sprzedaje się po 12 zł, to akcyzy w nich musi
być tyle co w papierosach, które kosztowały 14 zł. Dzięki takiemu rozwiązaniu pań-
stwo zabezpiecza się przed konkurencją cenową, która uderzałyby w dochody
budżetowe. Zauważyć należy, że obniżka ceny producenta o 50 gr zmniejsza cenę
paczki papierosów o 1 zł oraz powoduje automatyczny wzrost ceny papierosów
w kolejnym roku19.
Posługując się podstawowymi narzędziami mikroekonomicznymi stosowanymi
do analizy zmian na rynku spowodowanych wprowadzeniem podatku i biorąc pod
uwagę cel fiskalny jego nakładania, zauważyć można, że kiedy realizuje się ten cel,
powstają korzyści, których miarą są wpływy do budżetu. Z drugiej jednak strony,
powstają również koszty. By ustalić koszty opodatkowania, należy uwzględnić trzy
podstawowe wielkości, do których należą:
•• wysokość podatku,
•• koszty administracyjne związane z poborem tego podatku,
•• koszt opodatkowania wyrażony za pomocą martwej renty.
Na rysunku 1 przedstawiony został ostatni z wymienionych wyżej kosztów przy
założeniu, że akcyza jest częściowo przerzucana na nabywców. Na dobra A i B na-
łożony został podatek akcyzowy o podobnej stawce, ceteris paribus. Zauważyć
można, że dobro A charakteryzuje się niższą elastycznością cenową popytu oraz
wyższą elastycznością cenową podaży niż dobro B. Opodatkowanie sprzedaży za-
równo dobra A, jak i dobra B w efekcie spowoduje zmniejszenie zawierania obu-
stronnie korzystnych transakcji, co ilustruje przesunięcie Q z QE1 do QE2. W konse-
kwencji utracona zostaje część nadwyżki producentów i nadwyżki konsumentów.
Utraconą korzyść w postaci martwej renty wskazano zaciemnionymi trójkątami.
Analizując wielkość martwej renty na obu rynkach, dostrzec można, że zależy
ona od wspomnianych wcześniej elastyczności cenowych popytu i podaży. Nakłada-
jąc podatek akcyzowy na dobra, na które popyt lub podaż albo popyt i podaż są
elastyczne, spodziewać się można relatywnie większego spadku liczby zawieranych
transakcji i wzrostu martwej renty niż w przypadku nałożenia podatku na dobra, na
które popyt i/lub podaż są mniej elastyczne. Wnioskować więc można, że efektyw-
ność podatkowa zależy od elastyczności cenowej (efektu substytucyjnego w przy-
padku elastyczności krzywej popytu). Gdy elastyczność popytu jest duża, oznacza
to, że niewielka procentowa zmiana ceny prowadzi do dużej zmiany ilości konsu-
mowanego dobra20. Nałożenie podatku na dobra charakteryzujące się względną nie-
elastycznością cenową popytu i podaży sprzyja ograniczaniu martwej renty, a tym
18
https://dane.gov.pl/dataset/505,stawki-akcyzy (29.06.2020).
19
Towarzystwo Ekonomistów Polskich, O podatku akcyzowym, Warszawa 2019, s. 1, https://tep.
org.pl/wp-content/uploads/2019/09/TEP_Akcyza_Notka_100919.pdf (05.07.2020).
20
J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004,
s. 634.
28 Kacper Ochocki
Rys. 1. Martwa renta powstała w efekcie wprowadzenia podatku na rynkach dóbr A i B

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 632-633.
samym podnosi efektywność podatkową21. Nieelastyczny popyt na dobra powoduje,

że liczba transakcji zmniejsza się nieznacznie po nałożeniu podatku od ich sprzeda-
ży. Państwo realizuje więc cel fiskalny przy relatywnie niskiej wielkości martwej
renty, a podatek obciąża przede wszystkim nabywców22. Oczywiście, twierdzenie to
należy uzupełnić o założenie ceteris paribus. Powyższą analizę można by także do-
pełnić komentarzem związanym z koncepcją Laffera, która za pomocą krzywej ilu-
struje prawdopodobną zależność między stawką opodatkowania a dochodami bu-
dżetowymi państwa z tytułu podatków. Zgodnie z tą koncepcją wartość przychodów
budżetowych przy stawce opodatkowania równej 0% wynosi 0, a kolejne wzrosty
stawek podatkowych powodują coraz większe przyrosty przychodów aż do maksy-
malnej wartości dla stawki x, zwanej punktem nasycenia. Po przekroczeniu tego
poziomu przychody znów maleją, osiągając zero przy stopie podatkowej równej
100%. Kształt krzywej pozwala twierdzić, że dla dwóch różnych stawek można
osiągnąć taki sam poziom przychodów budżetowych23. Krzywa Laffera budzi jednak
pewne kontrowersje24, związane z założeniem łukowatego kształtu, jej przebiegiem
21
Problem ten został przedstawiony przez F.P. Ramseya w pracy pt. A contribution to theory
of taxation. Zależność ta nosi nazwę reguły Ramseya. Zob.: F.P. Ramsey, A contribution to theory
of taxation, The Economic Journal, 1927, vol. 37, no. 145, s. 47-61.
22
B. Borkowska, wyd. cyt., s. 249.
23
M. Nasiłowski, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Wydawnictwo Key Text,
Warszawa 2006, s. 250-252.
24
I.B. Tucker, Survey of Economics, Cengage Learning, Boston 2010, s. 341; P.A. Samuelson,
W.D. Nordhaus, Ekonomia, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2012, s. 327; M. Burda, Ch. Wyplosz, Mak-
roekonomia. Podręcznik europejski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 461.
dla poszczególnych podatków, nieznajomością umiejscowienia stawki maksymali-

zującej przychody, a także możliwością popełnienia błędu post hoc i ergo propter
hoc, dlatego też nie będzie ona przedmiotem dalszej analizy.
Zgodnie z koncepcją państwa paternalistycznego państwo wie lepiej od obywa-
teli, co jest dla nich dobre. Wiąże się to z wcześniej przytoczonym celem nakładania
podatku akcyzowego, a mianowicie spowodowaniem zmniejszenia konsumpcji dóbr
szkodliwych społecznie, do których – jak już wspominano zalicza się m.in. papiero-
sy. Rysunek 2 ilustruje spożycie legalnych papierosów na 1 mieszkańca oraz średnią
cenę detaliczną papierosów za 20 sztuk w ciągu dwóch ostatnich dekad. Mimo rok-
rocznie rosnącej ceny za paczkę papierosów ich legalna konsumpcja nie ulegała
znacznym zmniejszeniom.
2500 16
14
2000
12
1500 10
sztuki
złoty
8
1000 6
4
500
2
0 0
Spożycie papierosów na 1 mieszkańca (szt.)

Cena detaliczna papierosów za 20 sztuk (zł)
Rys. 2. Spożycie legalnych papierosów na 1 mieszkańca i cena detaliczna papierosów w Polsce w latach
2000-2018
Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Mały rocznik statystyczny Polski 2000-2018, Warsza-
wa 2001-2019.
Spożycie w 2018 r. było niższe o 21% w porównaniu z rokiem 2000, spadając

rocznie o ok. 1,3%, podczas gdy cena paczki papierosów wzrosła ponaddwukrotnie,
w średnim rocznym tempie wynoszącym 6,73%. Potwierdzać to może dotychczaso-
we wnioski dotyczące tego, że popyt na papierosy jest nieelastyczny, szczególnie
jeżeli chodzi o palaczy nałogowych. Przejawia się to stosunkowo słabą reakcją po-
pytu na zmianę ceny. Jeżeli cena rośnie, konsumenci zareagują jedynie niewielkim
zmniejszeniem popytu, a gdy cena spada – niewielkim zwiększeniem popytu. Pro-
centowa zmiana wielkości popytu jest więc mniejsza niż procentowa zmiana ceny.
Z przeprowadzonych w różnych krajach i okresach badań wynika, że w odniesieniu
do wszystkich palaczy wskaźnik elastyczności cenowej popytu znajduje się między
30 Kacper Ochocki
-0,4 a -0,825, z najnowszych zaś badań Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)

wynika, że współczynnik ten waha się w granicach od -0,4 w krajach o wysokich
dochodach do -0,5 w krajach o niskich i średnich dochodach26, co oznacza, że wzrost
ceny o 10%, ceteris paribus, jest powiązany ze spadkiem konsumpcji o 4-5%. Oczy-
wiste jest, że na zmiany ceny silniej reagują osoby młode oraz palacze okazjonalni.
W jednym z przeprowadzonych badań wykazano, że elastyczność cenowa popytu
wśród młodzieży jest ok. trzy razy większa niż wśród osób dorosłych27.
Szacunki oparte na szeregu czasowym w Polsce wskazują na względnie niski
poziom elastyczności cenowej popytu na papierosy. Dla lat 1959-1985 współczyn-
nik kształtował się na poziomie -0,1128, a dla okresu 1977-2002 elastyczność cenowa
popytu wyniosła -0,1229. Innymi słowy, wzrost ceny papierosów o 10% w Polsce,
ceteris paribus, może doprowadzić do spadku ilości nabywanej tego dobra o od
1,1% do 1,2%. W projekcie ustawy o zmianie ustawy o podatku akcyzowym zakłada
się współczynnik elastyczności popytu na poziomie -0,630.
Odsetek Polaków palących papierosy w ciągu ostatnich 10 lat utrzymywał się na
podobnym poziomie, wahając się w granicach 26-32% (por. rys. 3). Zauważyć także
należy, że wśród Polaków palących papierosy od wielu lat utrzymuje się wysoki
odsetek tzw. palaczy regularnych (tych, którzy codziennie palą). Z ostatnich badań
przeprowadzonych przez CBOS wynika, że spośród osób palących badani regular-
nie palący stanowią 82%, a okazjonalne – 18%. Jest to dokładnie taki sam wynik jak
w 2012 roku. Palacze okazjonalni stanowią 14-18% konsumentów na tym rynku
(por. rys. 4.).
Zauważyć należy także, że w ostatnich latach w Polsce rośnie zainteresowanie
substytutem tradycyjnych papierosów, czyli tzw. e-papierosami31. W tym przypadku
25
Zob. M.C. Farrelly, C.T. Nimischi, J. James, State Cigarette Excise Taxes: Implications for Tax
Evasion, RTI International 2003; A. Tegene, Kalman filter and the demand for cigarettes, Applaied
Economics, 1991, no 23; Bank Światowy, Curbing the Epidemic: Governments and the Economics of
Tobacco Control, Waszyngton, D.C. 1999.
26
World Health Organization, Tobacco Free Initiative, https://www.who.int/tobacco/economics/
taxation/en/ (30.06.2020).
27
C. Ciecierski, R. Cherukupalli, M. Weresa, Ekonomiczne aspekty palenia tytoniu i opodatkowa-
nia wyrobów tytoniowych w Polsce, International Union Against Tuberculosis and Lung Disease (The
Union), Paryż 2001, s. 39.
28
W. Florkowski, K. McNamara, Policy implication of alcohol and tobacco demand in Poland,
Journal of Policy Modeling, 1992, vol. 14(1), s. 93-98.
29
C. Ciecierski, Analysis of The Impacts of Poland’s Population-Based Tobacco Control Policy on
Smoking Behaviors and its Comparative Cost-Effectiveness to Clinic-Based Smoking Cessation Pro-
grams, Raport techniczny zgłoszony do Inicjatywy Badań nad Stanem Zdrowia Układu Sercowo-Na-
czyniowego w Krajach Rozwijających się, sierpień 2005.
30
Uzasadnienie do projekty ustawy – o zmianie ustawy o podatku akcyzowym, Druk nr 15 Sejmu
Rzeczpospolitej Polskiej IX kadencji.
31
Główny Inspektorat Sanitarny, Postawy Polaków wobec palenia tytoniu – wybrane wyniki ba-
dań 2019 r., https://gis.gov.pl/zdrowie/postawy-polakow-do-palenia-tytoniu-raport-2017/ (01.07.2020);
CBOS, wyd. cyt. (01.07.2020).
40%
37%
33% 34%
31% 32% 31%
29% 30%
25% 25% 25% 25% 25% 26%
21% 21%
19%
2009 2011 2013 2015 2017 2019

Ogółem Kobiety Mężczyźni
Rys. 3. Struktura palących Polaków według płci

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kantar Public, Raport z ogólnopolskiego badania ankieto-
wego na temat postaw wobec palenia tytoniu, opracowanie dla Głównego Inspektoratu Sanitar-
nego, 2017, https://gis.gov.pl/wp-content/uploads/2018/04/Postawy-Polak%C3%B3w-do-pa-
lenia-tytoniu-Raport-2017.pdf (01.07.2020); CBOS, Palenie papierosów. Komunikat z badań,
Warszawa 2019, https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2019/K_104_19.PDF (01.07.2020).
VII 2019 82% 18%
VII 2012 82% 18%
V 2011 82% 18%
II 2010 84% 16%
II 2008 86% 14%
II 2007 84% 16%
Palacze regularni Palacze okazjonalni
Rys. 4. Struktura palaczy papierosów w Polsce według regularności

Źródło: opracowanie własne na podstawie: CBOS, Palenie papierosów. Komunikat z badań, Warszawa
2019, https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2019/K_104_19.PDF (01.07.2020).
oprócz niższych kosztów palenia duże znaczenie ma fakt, iż ich palenie jest dozwo-
lone w większej liczbie miejsc publicznych niż w przypadku tradycyjnych papiero-
sów, a więc ich użytkownicy napotykają mniej ograniczeń niż palacze tradycyjnych
32 Kacper Ochocki
papierosów. Popularność e-papierosów rośnie również dlatego, że produkt ten staje

się modny. Obecnie ok. 3% Polaków używa papierosów elektronicznych. Co cieka-
we, jedna piąta (20%) badanych uważa, że papierosy elektroniczne są bardziej szko-
dliwe dla zdrowia niż papierosy tradycyjne, i dokładnie taki sam odsetek badanych
jest przeciwnego zdania – uważa, że są szkodliwe w mniejszym stopniu. Natomiast
40% respondentów sądzi, że papierosy elektroniczne są tak samo szkodliwe jak pa-
pierosy tradycyjne. Wyniki badania sugerują także, że korzystanie z papierosów
elektronicznych jest swego rodzaju uzupełnieniem dla palenia papierosów tradycyj-
nych. Podkreślenia wymaga, że papierosy elektroniczne nadal zawierają bardzo uza-
leżniającą nikotynę i inne szkodliwe substancje, m.in. zapachowe i smakowe, a ich
palenie podnosi ryzyko uzależnienia w przyszłości i uszkadza płuca. E-papierosów
nie można nawet traktować jako mniejszego zła oraz jednej z metod pozbycia się
nałogu palenia tradycyjnych papierosów. W deklaracji Międzynarodowego Towa-
rzystwa Badań nad Rakiem Płuca (IASLC) nie ma danych naukowych o tym, że
e-papierosy pomagają rzucić palenie32. Warto także zwrócić uwagę na zyskujące

użytkowników podgrzewacze tytoniu IQOS. Są to urządzenia elektroniczne, które
podgrzewają tytoń do temperatury znacznie niższej niż temperatura spalania pod-
czas tradycyjnego palenia. Wytwarzany wówczas aerozol także zawiera nikotynę.
W ocenie Amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków takie produkty wytwarzają
mniej lub niższe poziomy niektórych toksyn niż dym papierosowy, ale nie są całko-
wicie wolne od ryzyka33. Popularność nowatorskich wyrobów tytoniowych może
być także spowodowana faktem, iż obecnie zarówno te urządzenia, jak i płyny do
papierosów elektronicznych nie są objęte podatkiem akcyzowym, mimo szkodliwo-
ści dla zdrowia. Podatek miał zostać wprowadzony od 1 lipca 2020 r., jednakże ze
względu na pandemię COVID-19 podpisano rozporządzenie przesuwające zwolnie-
nie z podatku akcyzowego do końca bieżącego roku34.
Dochody podatkowe z tytułu produkcji i sprzedaży papierosów, a ogólniej wyro-
bów tytoniowych, są istotną częścią polskiego budżetu. Produkcja zasila budżet
poprzez PIT i CIT, a konsumpcja dzięki wpływom z akcyzy i VAT. Zasadniczym
elementem cenotwórczym papierosów – uznawanym ze względu na swoją specyfikę
za składnik jego kosztu wytworzenia – jest akcyza. Analizując strukturę średniej
ważonej ceny papierosów, można zauważyć, że podatki konsumpcyjne stanowią
32
Spada liczba palaczy w Polsce, ale nadal pali 8 mln Polaków, gazetaprawna.pl z dnia 21.11.2019,
https://serwisy.gazetaprawna.pl/zdrowie/artykuly/1440864,swiatowy-dzien-rzucania-palenia-liczba-
palaczy-w-polsce-papierosy.html (02.07.2020).
33
Food and Drug Administration, FDA permits sale of IQOS Tobacco Heating System through
premarket tobacco product application pathway, z dnia 30.04.2019, https://www.fda.gov/news-events/
press-announcements/fda-permits-sale-iqos-tobacco-heating-system-through-premarket-tobac-
co-product-application-pathway (02.07.2020).
34
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 30 czerwca 2020 r. w sprawie zaniechania poboru
podatku akcyzowego od płynu do papierosów elektronicznych i wyrobów nowatorskich (Dz. U. 2020,
poz. 1159).
ok. 80,5% jej wartości, a za największą część odpowiada akcyza. Konsekwentnie

pozostała część ceny to koszty i marże producentów oraz dostawców podlegające
dalszemu opodatkowaniu w formie dochodów z pracy lub zysków.
Tabela 1. Części składowe średniej ważonej ceny papierosów
Koszty i marże producentów i dystrybutorów 16,9%

VAT 18,7%
Akcyza (część ad valorem) 32,1%
Akcyza (część kwotowa) 32,3%
Cena ogółem 100,0%
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komisja Europejska, Indirect taxes –
Excise duty (EU harmonised) – Manufactured Tobacco, https://ec.eu-
ropa.eu/taxation_customs/tedb/taxDetails.html?id=4140/15778332
00#tax_revenueTitle1 (28.06.2020).
Taka struktura cenowa bezpośrednio oddziałuje na wysokość dochodów budże-

tu państwa, które w 2018 r. z tytułu akcyzy od wyrobów tytoniowych wyniosły
19,8 mld zł, odpowiadając za ok. 28% ogólnych przychodów z podatku akcyzowego
i ok. 9% wszystkich wpływów budżetowych. Większy udział mają jedynie wpływy
akcyzowe od paliw silnikowych. W latach 2008-2012 przychody z podatku akcyzo-
wego stale rosły. Było to głównie związane z rosnącą stawką akcyzy na wyroby ty-
toniowe.
Tabela 2. Wpływy z tytułu akcyzy na wyroby tytoniowe w latach 2008-2018 (w mld zł)
Rok 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Wpływy 13,4 16,1 17,4 18,3 18,6 18,2 17,9 17,8 18,5 18,8 19,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komisja Europejska, Indirect taxes – Excise duty (EU har-
monised) – Manufactured Tobacco, https://ec.europa.eu/taxation_customs/tedb/taxDetails.
html?id=4140/15778332 00#tax_revenueTitle1 (28.06.2020).
W latach 2013-2015, pomimo wzrostu stawek, miał miejsce spadek dochodów

(por. tab. 2). Co istotne, w tym okresie rosły całkowite dochody budżetowe z podat-
ku akcyzowego. W 2016 r. nastąpił ponowny wzrost wpływów z podatku akcyzowe-
go, co może być przypisywane spadkowi wielkości szarej strefy, któremu sprzyjało
wzmożenie działań kontrolnych i utrzymywane moratorium na podwyżki stawek
tego podatku. Dochody z podatku akcyzowego na wyroby tytoniowe nie pochodzą
jedynie z opodatkowania papierosów, aczkolwiek to one są zdecydowanie głównym
źródłem dochodów. Dochody z akcyzy na susz tytoniowy oraz cygara i cygaretki
stanowiące marginalną część rynku wyrobów tytoniowych i obłożone niską stawką
akcyzy nie mają kluczowego znaczenia w dochodach z akcyzy od wyrobów tytonio-
wych ogółem.
34 Kacper Ochocki
Powyższe kwoty obrazują, jak istotną rolę w budżecie państwa stanowi akcyza
na papierosy. Analizując dane historyczne, należy stwierdzić, że wpływy budżetowe
z tytułu akcyzy na papierosy wzrosły w ujęciu bezwzględnym ponad dwukrotnie –
z ok. 8,5 mld zł w 2003 r. do 19,8 mld zł w roku 2018. Co istotne, ten spektakularny
wzrost miał miejsce pomimo zauważalnego spadku ilości sprzedawanych legalnie
papierosów. Jak wspomniano wcześniej w pracy, skala legalnej sprzedaży spadła
o 25% w okresie 2001-2018. Obserwowane w ciągu lat zmniejszanie się legalnego
rynku może być traktowane jako odzwierciedlające świadomą politykę państwa,
jeżeli wiąże się z faktycznym zmniejszeniem konsumpcji wyrobów tytoniowych.
Z całą pewnością nie może to być jednak element takiej polityki, jeżeli kurczenie się
legalnego rynku papierosów powodowane jest wypieraniem tego rynku przez szarą
strefę. Przytoczone dane w połączeniu z wynikami badań pozwalają twierdzić, że
w Polsce to zjawisko się rozwija. Szara strefa dotyczy zarówno papierosów produ-
kowanych w kraju poza systemem fiskalnym, jak i papierosów przywożonych z na-
ruszeniem przepisów z innych krajów, gdzie ceny papierosów są znacznie niższe.

Rosnące ceny papierosów, nierównomierne do wzrostu siły nabywczej konsumen-
tów i inflacji, mogą powodować coraz częstszą rezygnację nabywców z legalnie
kupowanych papierosów na rzecz o wiele tańszych wyrobów pochodzących z prze-
mytu, a tym samym przyczyniać się do rozwoju szarej strefy. Geograficzne sąsiedz-
two krajów o znacznej dysproporcji cen ułatwia przemyt. Ma to szczególne znacze-
nie w przypadku Polski, której wschodnia granica jest jednocześnie granicą Unii
Europejskiej, za którą ceny papierosów są niższe. W 2017 r. cena popularnej paczki
papierosów w Białorusi wynosiła 1,80 zł, w Ukrainie 2,37 zł, w Rosji 4,88 zł, nato-
miast w Polsce 14,1 zł. W świetle powyższego każdy wzrost podatku akcyzowego,
którego efektem jest wzrost ceny papierosów, może prowadzić do zwiększenia skali
obrotu papierosami pochodzącymi z nielegalnych źródeł35.
O istnieniu związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy wysokością stawki ak-
cyzy a wielkością i wzrostem szarej strefy świadczyć może chociażby spadek wpły-
wów budżetowych z tego tytułu w latach 2013-2015 i ich ponowny wzrost w roku
2016, po ogłoszeniu rok wcześniej moratorium na podwyżkę akcyzy. Instytut Pro-
gnoz i Analiz Gospodarczych szacuje, że wartość przemytu papierosów do Polski
oraz nielegalnego wytwórstwa papierosów na polski rynek wyniosła 4,1 mld zł
w 2018 r. Szacunki te nie obejmują części wytworzonych papierosów, które przezna-
czone są na eksport do innych krajów w Europie Zachodniej36. Natomiast z raportu
35
T. Chrościcki, Spadek konsumpcji cieszy bardziej niż wzrost produkcji, parkiet.com z dnia
04.07.2018, https://www.parkiet.com/Felietony/307049998-Spadek-konsumpcji-cieszy-bardziej-niz-
wzrost-produkcji.html (03.07.2020); Ernst & Young, Analiza krajowej struktury opodatkowania papie-
rosów akcyzą, 2012, https://www.bcc.org.pl/uploads/media/bud_BCC_raport_papierosowy_maj_final.
pdf (03.07.2020).
36
J. Fundowicz, K. Łapiński, B. Wyżnikiewicz, Szara strefa 2019, Instytut Prognoz i Analiz Go-
spodarczych, Warszawa 2019, s. 33.
Instytutu Doradztwa i Badań Rynku Almares wynika, że w 2018 r. udział szarej

strefy w krajowym rynku papierosów wynosił prawie 12%37. Daje to ok 6,6 mld sztuk
nielegalnych papierosów. Są to wymierne straty dla budżetu oraz całej gospodarki.
Wspomnieć należy także, że od 20 maja 2020 r. zgodnie z unijną dyrektywą wszedł
w życie zakaz sprzedaży papierosów aromatyzowanych. Polska wyróżnia się na tle
krajów Unii Europejskiej, jeśli chodzi o konsumpcję mentolowych wyrobów tyto-
niowych. Deklarowana konsumpcja sięga w Polsce blisko 30% rynku38. Może to
spowodować kolejny spadek wpływów do budżetu oraz wzrost szarej strefy, gdyż
część konsumentów, nie godząc się z nowymi przepisami, będzie zaopatrywać się
w papierosy pochodzące z nielegalnych źródeł.
Funkcjonowanie szarej strefy w gospodarce pociąga za sobą wielorakie nega-
tywne aspekty dla państwa. W pierwszej kolejności jest to zmniejszenie wpływów
podatkowych z tytułu akcyzy i VAT na papierosy. Skutkiem pośrednim takiego stanu
rzeczy jest redukcja przychodów przedsiębiorców działających w branży papieroso-
wej, a co za tym idzie – ograniczenie płaconych przez nich należności z tytułu po-
datków dochodowych. Co więcej, dodatkowym negatywnym rezultatem funkcjono-
wania szarej strefy są szczególnie koszty zwalczania tego zjawiska przez aparat
państwowy.
Mimo poważnych ograniczeń branża wyrobów tytoniowych uważana jest wciąż
za przynoszącą zyski, choć bariera popytowa jest bardzo silna i wejścia na rynki
praktycznie niemożliwe. Palenie tytoniu jest zjawiskiem społecznie i ekonomicznie
zróżnicowanym. Znaczna część Polaków w dalszym ciągu regularnie go pali, rów-
nież młodzież. Na podstawie powyższych danych i przytoczonych argumentów hi-
potezę o nieskuteczności podwyższania akcyzy na papierosy, celem przeciwdziała-
nia ich konsumpcji, można uznać za prawdopodobną. Można zatem wnioskować, że
podwyżki podatku akcyzowego w naszym kraju nie wpływają istotnie na ogranicze-
nie ich konsumpcji i nie jest to metoda skuteczna, a państwo realizuje przede wszyst-
kim cel fiskalny. Hipotezę tę uprawdopodabniają także szacunkowe dane dotyczące
szarej strefy. Wzrost akcyzy skutkujący wzrostem cen paczek papierosów nie tylko
nie ogranicza znacznie ich konsumpcji, ale powoduje rozszerzanie się szarej strefy,
co skutkuje zmniejszeniem wpływów do budżetu państwa. Do rozważenia pozostają
zatem inne narzędzia regulacji tego rynku, za pomocą których można by ograniczyć
konsumpcję wyrobów tytoniowych i ich substytutów. Takim narzędziem może być
edukacja na temat negatywnych skutkach konsumpcji papierosów.
37
Almares, Poland Market Survey Report. Empty Discarded Pack Collection, 2019, http://www.
kspt.org.pl/img/zdjecia/Poland%20Q4%202019%20EPS%20Report.pdf (04.07.2020).
38
Zakaz, o którym chyba zapomnieliśmy. Za tydzień z rynku zniknie część papierosów, forbes.pl
z dnia 12.05.2020, https://www.forbes.pl/biznes/papierosy-mentolowe-mentole-od-20-maja-zakaz-
sprzedazy-w-polsce/ygcpf2x (04.07.2020).
36 Kacper Ochocki
5. Podsumowanie
Studia przypadków nie mają na celu formułowania uogólnień, a jedynie uprawdopo-
dobnienie hipotez. Wydaje się zatem, że zaprezentowane w niniejszym artykule anali-
zy, dotyczące regulacji rynku papierosów w Polsce, mogą być pomocne do wsparcia
hipotezy o niespójności regulacji tego rynku. Innymi słowy, stosowane narzędzie regu-
lacyjne, jakim jest podatek akcyzowy, nie prowadzi do zmniejszenia konsumpcji tych
dóbr, a wywołuje inne negatywne skutki uboczne, jakim jest np. rozwój szarej strefy.
Branża wyrobów tytoniowych ma duże znaczenia dla polskiej gospodarki. Za-
pewnia wiele tysięcy miejsc pracy, jest znaczącym eksporterem oraz producentem
silnych i kojarzonych z Polską na rynkach światowych marek. Generuje także
ogromne wpływy budżetowe. Złożoność systemu instytucjonalnego, a w szczegól-
ności ogrom składników, kosztów i celów osiąganych poprzez zmiany instytucji na
rynku papierosów, sprawiają, że proces optymalizacji struktury instytucjonalnej nie
jest i nie będzie podlegał kontroli w pełni. Mimo to, ustawy mające na celu przeciw-
działanie spożywaniu wyrobów tytoniowych oraz ochronę zdrowia przed ich następ-
stwami nie są priorytetowe dla ustawodawcy. Co więcej, można wysunąć hipotezę,
że cel ten nie jest realizowany. Funkcjonowanie rynków ma wpływać na zmniejsza-
nie kosztów danej kategorii dóbr. W takiej sytuacji można twierdzić, że stosowane
przez ustawodawcę narzędzia regulacyjne prowadzą do wzrostu kosztów transakcyj-
nych wśród podmiotów występujących na tych rynkach, a to jest równoznaczne ze
zmniejszeniem ich dobrobytu. Jednocześnie trudno wyrazić aprobatę dla twierdze-
nia, że mechanizmy te oddziałują na wzrost dobrobytu całego społeczeństwa. Uznać
zatem można, że spójność między deklarowanymi celami a osiąganymi rezultatami
na rynku papierosów nie występuje.
W odniesieniu do Polski w nawiązaniu do rynku wyrobów tytoniowych można
postawić jeszcze jedną hipotezę. Mianowicie, że w regulowaniu tego rynku pierw-
szoplanowe znaczenie mają działania skierowane na wzrost przychodów do budżetu
państwa z tytułu podatku akcyzowego. Do wcześniej przytoczonych argumentów na
rzecz tej hipotezy można dodać, że art. 4 Ustawy o ochronie zdrowia przed następ-
stwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z dnia 9 listopada 1995 roku39
określa zasady prowadzenia Narodowego Programu Ograniczania Zdrowotnych Na-
stępstw Palenia Tytoniu. Program ten powinien być finansowany przez budżet pań-
stwa w postaci 0,5% wartości podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych. Opie-
rając się na danych z tab. 2, należy jednak stwierdzić, że dochody z tytułu akcyzy na
wyroby tytoniowe w 2016 roku wyniosły 18,5 mld zł. Zatem w ramach tego progra-
mu powinno zostać wydatkowanych 92,5 mln zł, tymczasem łączne wydatki wynio-
sły zaledwie 0,58 mln40. Reasumując, można uznać, że normatywnie wyznaczone
cele regulacji rynku papierosów w Polsce nie są realizowane.
39
Tekst jedn. Dz. U. 2019 r., poz. 2182.
40
Rada Ministrów, Sprawozdanie z realizacji Programu Ograniczenia Zdrowotnych Następstw
Palenia Tytoniu w Polsce w 2016 roku, Warszawa 2017, http://bip.kprm.gov.pl/download/75/43459/
RM-24-245-17Sprawozdanie.pdf (08.07.2020).
Literatura
Arrow K.J., Debreu G., Existence of an equilibrium for a competetive economy, Econometrica, 1954,
vol. 22, no. 1.
Bank Światowy, Curbing the Epidemic: Governments and the Economics of Tobacco Control, Wa-
szyngton D.C. 1999.
Bator F.M., The anatomy of market failure, Quarterly Journal of Economics, 1958, no. 72, s. 351-379.
Borkowska B., Akcyza jako narzędzie korygowania zawodności rynku, [w:] B. Borkowska (red.), Mi-
kroekonomia. Studia przypadków, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Wrocław 2016.
Borkowska B., Państwowa regulacja rynków. Przesłanki i skutki regulacji rynku papierosów w Polsce,
Ekonomia i Prawo, t. XII, nr 4, Toruń 2013, s. 551-564.
Burda M., Wyplosz Ch., Makroekonomia. Podręcznik europejski, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-
szawa 1999.
Ciecierski C., Analysis of The Impacts of Poland’s Population-Based Tobacco Control Policy on
Smoking Behaviors and its Comparative Cost-Effectiveness to Clinic-Based Smoking Cessation
Programs, Raport techniczny zgłoszony do Inicjatywy Badań nad Stanem Zdrowia Układu Serco-
wo-Naczyniowego w Krajach Rozwijających się, sierpień 2005.

Ciecierski C., Cherukupalli R., Weresa M., Ekonomiczne aspekty palenia tytoniu i opodatkowania
wyrobów tytoniowych w Polsce, International Union Against Tuberculosis and Lung Disease
(The Union), Paryż 2001.
Farrelly M.C., Nimischi C.T., James J., State Cigarette Excise Taxes: Implications for Tax Evasion, RTI
International 2003.
Florkowski W., McNamara K., Policy implication of alcohol and tobacco demand in Poland, Journal
of Policy Modeling, 1992, vol. 14(1), s. 93-98.
Fundowicz J., Łapiński K., Peterlik M., Wyżnikiewicz B., Podatek akcyzowy w przemyśle tytoniowym
– studium efektywności systemu, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2013.
Fundowicz J., Łapiński K., Wyżnikiewicz B., Szara strefa 2019, Instytut Prognoz i Analiz Gospodar-
czych, Warszawa 2019.
GUS, Mały rocznik statystyczny Polski 2000-2018, Warszawa 2001-2019.
den Hertog J., General theories of regulation, Economic Institute, Utrecht University 1999, s. 223-270.
Nasiłowski M., System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Wydawnictwo Key Text, Warsza-
wa 2006.
Ramsey F. P., A contribution to theory of taxation, The Economic Journal, 1927, vol. 37, no. 145, s. 47-61.
Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2012.
Stiglitz J.E., Ekonomia sektora publicznego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Sukiennik J., Państwowa regulacja rynku wyrobów tytoniowych: ścieżka rozwoju regulacji, Prace Na-
ukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 405, Instytucje w teorii i praktyce, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2015, s. 141-156.
Tegene A., Kalman filter and the demand for cigarettes, Applaied Economics, 1991, no. 23, s. 1175-1182.
Tucker I.B., Survey of Economics, Cengage Learning, Boston 2010.
Akty prawne
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 30 czerwca 2020 r. w sprawie zaniechania poboru podatku
akcyzowego od płynu do papierosów elektronicznych i wyrobów nowatorskich (Dz. U. 2020 poz.
1159).
Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów
tytoniowych (tekst jedn. Dz. U. 2019 r. poz. 2182).
38 Kacper Ochocki
Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (tekst jedn. Dz. U. 2020 r. poz. 106
z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym (tekst jedn. Dz. U. 2020 r. poz. 722).
Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (tekst jedn. Dz. U. 2019 r. poz. 847 z późn.
zm.).
Uzasadnienie do projekty ustawy – o zmianie ustawy o podatku akcyzowym, Druk nr 15 Sejmu Rzecz-
pospolitej Polskiej IX kadencji.
Źródła internetowe
Almares, Poland Market Survey Report. Empty Discarded Pack Collection, 2019, http://www.kspt.org.
pl/img/zdjecia/Poland%20Q4%202019%20EPS%20Report.pdf.
CBOS, Palenie papierosów. Komunikat z badań, Warszawa 2019, https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2019/
K_104_19.PDF.
Chrościcki T., Spadek konsumpcji cieszy bardziej niż wzrost produkcji, parkiet.com z dnia 04.07.2018,
https://www.parkiet.com/Felietony/307049998-Spadek-konsumpcji-cieszy-bardziej-niz-wzrost-
produkcji.html.
Chrupczalski S., Efekty zewnętrzne, https://www.nbportal.pl/wiedza/artykuly/na-poczatek/efekty-ze-
wnetrzne
Ernst & Young, Analiza krajowej struktury opodatkowania papierosów akcyzą, 2012, https://www.bcc.
org.pl/uploads/media/bud_BCC_raport_papierosowy_maj_final.pdf.
Food and Drug Administration, FDA permits sale of IQOS Tobacco Heating System through premarket
tobacco product application pathway, z dnia 30.04.2019, https://www.fda.gov/news-events/
press-announcements/fda-permits-sale-iqos-tobacco-heating-system-through-premarket-tobac-
co-product-application-pathway.
Główny Inspektorat Sanitarny, Postawy Polaków wobec palenia tytoniu – wybrane wyniki badań 2019 r.,
https://gis.gov.pl/zdrowie/postawy-polakow-do-palenia-tytoniu-raport-2017/.
https://dane.gov.pl/dataset/505,stawki-akcyzy.
https://www.gazetaprawna.pl/encyklopedia/podatki/hasla/335403,podatek-bezposredni.html.
Kantar Public, Raport z ogólnopolskiego badania ankietowego na temat postaw wobec palenia tytoniu,
opracowanie dla Głównego Inspektoratu Sanitarnego, 2017, https://gis.gov.pl/wp-content/uplo-
ads/2018/04/Postawy-Polak%C3%B3w-do-palenia-tytoniu-Raport-2017.pdf.
Komisja Europejska, Indirect taxes – Excise duty (EU harmonised) – Manufactured Tobacco, https://
ec.europa.eu/taxation_customs/tedb/taxDetails.html?id=4140/15778332 00#tax_revenueTitle1
Kulicki J., Podatek akcyzowy, Leksykon budżetowy, http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/BASLeks
ykon.xsp?id=43CD8EE485553416C1257A5900441B90&litera=P.
Otto P., Coraz więcej papierosów z przemytu w Polsce, forsal.pl z dnia 24.06.2014, https://forsal.pl/ar-
tykuly/805669,coraz-wiecej-papierosow-z-przemytu-w-polsce-zobacz-ktore-marki-sa-najczesciej-
podrabiane.html.
Rada Ministrów, Sprawozdanie z realizacji Programu Ograniczenia Zdrowotnych Następstw Palenia
Tytoniu w Polsce w 2016 roku, Warszawa 2017, http://bip.kprm.gov.pl/download/75/43459/RM-24-
245-17Sprawozdanie.pdf.
Spada liczba palaczy w Polsce, ale nadal pali 8 mln Polaków, gazetaprawna.pl z dnia 21.11.2019,
https://serwisy.gazetaprawna.pl/zdrowie/artykuly/1440864,swiatowy-dzien-rzucania-palenia-
liczba-palaczy-w-polsce-papierosy.html (02.07.2020).
Towarzystwo Ekonomistów Polskich, O podatku akcyzowym, Warszawa 2019, https://tep.org.pl/wp-
-content/uploads/2019/09/TEP_Akcyza_Notka_100919.pdf.
World Health Organization, Tobacco Free Initiative, https://www.who.int/tobacco/economics/taxation/

en/.
Zakaz, o którym chyba zapomnieliśmy. Za tydzień z rynku zniknie część papierosów, forbes.pl z dnia
12.05.2020, https://www.forbes.pl/biznes/papierosy-mentolowe-mentole-od-20-maja-zakaz-
sprzedazy-w-polsce/ygcpf2x.
EXCISE TAX AS A TOOL CORRECTING THE FAILURE

OF THE MARKET
Summary: The subject of considerations in this dissertation are the premises and effects of state
intervention in the markets. The modern economy shows many imperfections in its functioning, which
do not exist in the model conditions of perfect competition. These are the so-called market failures that
stimulate the state’s activity in the markets. The aim of the study is to verify the hypothesis put forward
by the author, which is that the declared objectives of the regulation are inconsistent with the results
achieved on the cigarette market. The case study based on the author’s own research was used to
substantiate the hypothesis. The article ends with conclusions from the analysis.
Keywords: regulation, excise duty, market imperfections, cigarette market, tax efficiency.
BŁAŻEJ SZYMAŃSKI OPORTUNIZM
e-mail: szym.blazej@gmail.com W BRANŻY DATA SCIENCE
ORCID: 0000-0002-8996-4337
Streszczenie: Niniejszy artykuł opisuje niektóre rodzaje ryzyka związane z bardzo szybkim w ostatnich
latach rozwojem dziedziny Data Science. Ryzyko to wynika przede wszystkim z braku świadomości
i wiedzy wśród społeczeństwa na temat tej nauki. Scharakteryzowane zostały podstawowe procesy
wchodzące w jej skład. Opisano także kilka przykładów zachowań oportunistycznych cechujących dany
proces, mechanizmy, które umożliwiły te sytuacje, oraz przewagi, które mają niektóre firmy wykorzy-
stujące sztuczną inteligencję, uczenie maszynowe i mające dostęp do dużych zbiorów danych. Opisano
też rozwiązania, które mogą pozwolić zmniejszyć liczbę tychże rodzajów ryzyka w przyszłości.
Słowa kluczowe: dane, oportunizm, profilowanie, uczenie maszynowe.
1. Wstęp
Przełom XX i XXI wieku jest bez wątpienia okresem, w którym technologia rozwija
się najszybciej w historii ludzkości. Prawdopodobnie pierwszy raz w dziejach wy-
stępuje paradoks polegający na tym, że osoby, które dzieli różnica jedynie dwóch
pokoleń, mają duże trudności lub nawet cechują się zupełnym brakiem umiejętności
obsługi narzędzi życia codziennego specyficznych dla danej generacji (zjawisko to
występuje dwukierunkowo). Jedną z technologii czy też dziedzin dynamicznie roz-
wijających się, która kilkadziesiąt lat temu nawet nie istniała, jest Data Science.
Termin „Data Science” został po raz pierwszy użyty przez Petera Naura w 1960 r. na
określenie metod automatycznego przetwarzania danych przy użyciu komputerów.
Od tego czasu jest on używany w środowisku naukowym oraz branżowym, począt-
kowo głównie wśród statystyków. Posługiwali się nim między innymi tak znani sta-
tystycy, jak C.F. Jeff Wu i William S. Cleveland na określenie wspomaganych kom-
puterowo analiz statystycznych1. Dziedzina nie doczekała się polskiej nazwy
(niektóre źródła oraz ośrodki próbują jednak nadawać polskie nazwy, na przykład
Politechnika Wrocławska otworzyła w 2018 roku kierunek II stopnia „danologia”,
jednak nazwy te nie są uznawane powszechnie w środowisku naukowym). Angielski
zwrot „Data Science” wywodzi się połączenia terminów „Computer Science” oraz
„Data Mining” (które oznacza wyciąganie poprawnych wniosków ze zbiorów da-
nych). Tak szybki rozwój branży był spowodowany kilkoma czynnikami. Hipotezy
1
M. Szeliga, Data Science i uczenie maszynowe, PWN, Warszawa 2017, s. 19.
Oportunizm w branży Data Science 41
naukowe oraz teoretyczne metody obliczeniowe po raz pierwszy mogły zostać użyte
w praktyce dzięki zwiększeniu pamięci roboczej oraz mocy obliczeniowej kompute-
rów, a co za tym idzie – obliczenia mogły być dokonywane znaczenie szybciej oraz
mogły dotyczyć większej ilości danych. Rozwój i popularność tzw. social mediów
na początku nowego millenium spowodował, że liczba danych, które można anali-
zować, wykładniczo się zwiększyła. Języki programowania stawały się coraz bar-
dziej dostępne osobom bez wykształcenia informatycznego. Proces ten był efektem
tworzenia tzw. języków wysokopoziomowych, dzięki którym kod źródłowy nie
musi się odnosić bezpośrednio do procesora, a składnia jest zbiorem komend, które
mogą być zrozumiałe często intuicyjnie (bez edukacji informatycznej). Dzięki temu
języki takie, w przeciwieństwie do języków niskopoziomowych, charakteryzują się
składnią przypominjącą język naturalny (obecnie najpopularniejszymi językami
programowania służącymi analizie ilościowej są R oraz Python)2. W konsekwencji
nad rozwojem tej dyscypliny mogli pracować naukowcy z wielu różnych dziedzin,
takich jak matematyka, statystyka, ekonomia, badania ilościowe, informatyka, eko-
nometria, nauka o finansach, biologia, psychologia, socjologia itd., coraz to ulepsza-

jąc lub dostosowując pod wymagania konkretnego projektu wcześniej już znane
rozwiązania.
Dla większości osób zrozumienie dziedziny nauki na pograniczu matematyki,
statystyki, informatyki i ekonomii jest nieosiągalne. Brak edukacji z zakresu analizy
danych, bezpieczeństwa informacyjnego w Internecie czy nawet zasad działania
i motywacji mediów cyfrowych skutkuje tym, że wielu użytkowników wszelakich
platform nie zdaje sobie sprawy z fundamentów działalności tychże witryn, a miano-
wicie z tego, że jednym z podstawowych celów jest zbieranie informacji o tychże
użytkownikach, które to są następnie wnikliwie analizowane. Taka asymetria infor-
macji może prowadzić do zachowań oportunistycznych:
„Oportunizm jest wysiłkiem, aby realizować indywidualne korzyści za pomocą
braku szczerości i uczciwości w transakcjach. Jest to głębszy rodzaj „self-interest”,
który przyjmuje się w standardowej ekonomii; oportunizm jest działaniem podstęp-
nym we własnym interesie”3.
Te różnice w wiedzy pracowników firm zajmujących się Data Science oraz użyt-
kowników produktów tych firm (najczęściej produktów internetowych) są przykła-
dem asymetrii informacji. Jest to zjawisko występujące w okolicznościach, kiedy
jedna ze stron transakcji jest lepiej poinformowana niż druga. Dlatego warto się
przyjrzeć innemu cytatowi, który konfrontuje oportunizm bezpośrednio z asymetrią
informacji:
„Mówiąc bardziej ogólnie, oportunizm odnosi się do niekompletnego lub znie-
kształconego ujawnienia informacji, zwłaszcza do świadomie podejmowanych wy-
2
J. Grus, Data Science od podstaw, Helion, Gliwice 2020, wydanie II, s. 30.
3
O. E. Williamson, M. L. Wachter, J. E. Harris, Zrozumienie relacji zatrudnienia: analiza idiosyn-
kratycznej wymiany, The Bell Journal of Economics, 1975, 6, nr 1, s. 258-259.
42 Błażej Szymański
siłków, by wprowadzić w błąd, zniekształcić, zataić, zaciemnić lub pogmatwać spra-

wy w inny sposób jest odpowiedzialny za rzeczywiste lub wymyślone warunki
asymetrii informacyjnej, które poważnie komplikują problem organizacji gospo-
darczej”4.
Choć każda jednostka zajmująca się Data Science charakteryzuje się specyficz-
nymi cechami, proces analizy danych określa pewna wspólna hierarchia, którą ilu-
struje rys. 1. Przedstawione w tej pracy studia przypadków dotyczą różnych etapów
procesu Data Science, co warto zaznaczyć, ponieważ różnice te determinują wiele
analizowanych aspektów.
Rys. 1. Piramida hierarchii potrzeb sztucznej inteligencji

Źródło: M. Rogati, Hierarchia potrzeb sztucznej inteligencji, 2017, https://hackernoon.com/the-ai-hie-
rarchy-of-needs-18f111fcc007 (01.05.2020).
Data Science jest procesem złożonym i wieloetapowym. Rysunek 1 – inspirowa-

ny piramidą Maslowa – pokazuje hierarchię potrzeb niezbędnych dla analizy danego
zjawiska. Piramida ilustruje zbiór procesów wchodzących w skład Data Science.
Procesy znajdujące się wyżej są możliwe do wykonania jedynie pod warunkiem
zaistnienia tych niższych. Algorytmy sztucznej inteligencji oraz uczenia maszyno-
wego mogą dać w rezultacie informacje, których nie sposób zdobyć w inny sposób,
dlatego też znajdują się na szczycie piramidy, jednak nie da się ich wykonać bez
zakończonych procesów znajdujących się niżej. Podstawą procesu jest cykliczne lub
jednorazowe zebranie informacji zasilających bazę lub hurtownię danych. W środ-
4
O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, Wy-
dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 60.
kowych warstwach ma miejsce przygotowanie i oczyszczenie danych i jest to jedyny

etap, który nie będzie analizowany w tej pracy. Wyżej widnieją metody statystyczne
i ekonometryczne, służące m.in. profilowaniu, czyli klasyfikowaniu jednostki fi-
zycznej według określonych kryteriów lub też jej zachowań5. Na samym szczycie
potrzeb firm Data Science są tzw. algorytmy uczenia maszynowego (machine lear-
ning), sieci neuronowe oraz inne metody wykorzystujące sztuczną inteligencję. Słu-
żą one w uproszczeniu analizie i użytkowaniu olbrzymich baz danych, poszukiwa-
niu i analizie zależności w dużych bazach danych i analizie bardzo złożonych
problemów. Kontrowersje wobec tych technologii dotyczą przede wszystkim pew-
nego braku kontroli nad procesem – programista sztucznej inteligencji nie jest
w stanie przewidzieć skutków i informacji, które uzyska, analizując dane w ten spo-
sób. Co więcej, w związku ze skalą w niektórych przypadkach nie da się zrozumieć,
jakie konkretnie obliczenia zostały wykonane (tzw. black boxes). Algorytmy te
pozwalają opisywać wszystkie zjawiska, które w dużej skali są definiowane jako
deterministyczne, do pełnego determinizmu zaś barierą jest błąd statystyczny, syste-

matycznie zmniejszany.
2. Studium przypadku – Cambridge Analytica i Facebook

Cambridge Analytica Ltd to przedsiębiorstwo działające w latach 2013-2018, z sie-
dzibą w Londynie. Jednym z założycieli, a następnie prezesem i najważniejszą oso-
bą w firmie, był Alexander Nix6. Działalność podstawowa Cambridge Analytica to
przede wszystkim analityka i consulting. Początkowo w sektorze militarnym – firma
szukała rozwiązań, aby przy okazji konfliktów zbrojnych obniżać morale przeciwni-
ka swojego klienta. Najczęściej działalność ta polegała na tworzeniu i publikowaniu
spersonalizowanych treści wszelkimi dostępnymi na danym terytorium kanałami.
Duże sukcesy w tym obszarze pozwoliły na wypracowanie efektywnych metod per-
sonalizacji treści w celu wywołania zmiany w świadomości jednostek, a co za tym
idzie – społeczności. Następnie Cambridge Analytica rozpoczęła działalność,
w efekcie której przedsiębiorstwo zostało zlikwidowane, a mianowicie były to usłu-
gi związane z partiami politycznymi, kampaniami wyborczymi czy ruchami
społecznymi. Jedną z najbardziej efektownych była tzw. kampania „Do So” przed
wyborami władz Trynidad i Tobago. W tym karaibskim kraju o władzę konkurowały
ze sobą dwie największe partie polityczne, jedna z nich związana ze społecznością
czarnoskórą (People’s National Movement, PNM), druga z mniejszością hinduską
(United National Congress, UNC). Do tej pory najczęściej wybory wygrywała partia
PNM, jednak sytuacja zmieniła się w wyborach, w które – na zlecenie partii wywo-
5
Profilowanie w internecie a RODO: Czy zgoda jest zawsze konieczna?, Dziennik Gazeta
Prawna, 2018, https://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/1239198,profilowanie-w-internecie-a-rodo.
html (01.05.2019).
6
Wikipedia, Cambridge Analytica, https://en.wikipedia.org/wiki/Cambridge_Analytica (01.05.2019).
dzącej się z mniejszości hinduskiej – zaangażowała się Cambridge Analytica. Inicja-

tywa firmy polegała na wypromowaniu kampanii „Do So”, która – w uproszczeniu
– miała zachęcać młode osoby do sprzeciwu wobec szeroko rozumianej polityki
i demokratycznych wyborów. Miał być to ruch bez konkretnych propozycji, przed-
stawiany jako „antysystemowy” – we wszystkich możliwych znaczeniach tego sło-
wa. Kampania „Do So” dzięki impulsom kreowanym przez analityczne przedsię-
biorstwo stała się bardzo popularna, doprowadzając w efekcie do zmniejszenia
frekwencji wśród czarnoskórych młodych obywateli aż o 40% wobec poprzednich
wyborów7. Mimo że kampania nie była skierowana konkretnie do którejś z mniej-
szości etnicznych, słusznie założono, że bardziej konserwatywni Hindusi nie zrezy-
gnują z udziału w wyborach parlamentarnych. Można sugerować, że tego typu inge-
rencja nie byłaby możliwa w starszej demokracji lub kraju o większej liczbie
ludności, jednak przykładami negującymi tę tezę są wybory prezydenckie w Stanach
Zjednoczonych w 2016 roku oraz kampania „Vote Leave” związana z brexitem.
Istnieją silne przesłanki sugerujące, iż ingerencja Cambridge Analytica wpłynęła
na wyniki tych głosowań na tyle mocno, że przeważyło to wynik. Sondaże wskazy-

wały rezultat przeciwny. Nie zostało jednoznacznie ustalone, czy działalność firmy
przechyliła szalę zwycięstwa, jednak warto wspomnieć, że były to zwycięstwa prze-
ważone stosunkowo małą liczbą głosów (szczególnie w wypadku głosowania
w USA, gdzie kandydatka Hillary Clinton zdobyła bezwzględnie większą liczbę gło-
sów, jednak system – jednookręgowe mandaty wyborcze do Kolegium Elektorów
zamiast ordynacji proporcjonalnej – zadecydował ostatecznie o wygranej Donalda
Trumpa). Praca ta nie dotyczy oceny moralnej wspomnianych sytuacji, ale warto się
skupić na obecnych i ewentualnych metodach zapobiegania zmianie opinii całych
społeczeństw w konsekwencji niejawnych działań konkretnej firmy na zlecenie da-
nej grupy interesu. Z takim bowiem zjawiskiem mieliśmy do czynienia w wyżej
wspomnianych sytuacjach. W związku z tak szybką i czasami nieprzewidywalną
ekspansją nauki o danych firmy te często działały lub działają w środowisku nieure-
gulowanym w sensie prawnym. Tempo to nie jest to jednak jedyną przeszkodą przy
wprowadzaniu rozwiązań legislacyjnych. Po pierwsze, pojawiają się głosy, że wszel-
kie próby ingerencji instytucji publicznych w treści dostępne w mediach (szczegól-
nie w Internecie) są zaburzaniem prawa do wolności słowa. Po drugie, brak zaufania
w niektórych krajach do instytucji publicznych może skutkować brakiem zgody spo-
łeczeństwa na ingerencję w treści w sieci z powodu domniemanego braku obiekty-
wizmu. Po trzecie, nieoczywisty jest sposób monetyzacji współczesnych platform,
z których jednostki czerpią wiedzę (w większości jest to Google, drugi w kolejności
jest Facebook)8. Z pozoru dostęp do platform jest darmowy, jednak w rzeczywistości
7
Democracynow.org, Propaganda Machine: The Military Roots of Cambridge Analytica’s Psy-
chological Manipulation of Voters, 2020, https://www.democracynow.org/2020/1/7/cambridge_ana-
lytica_data_manipulation_john_bolton (01.05.2020).
8
M. Juza, Między wolnością a nadzorem: Internet w zmieniającym się społeczeństwie, Wydaw-
nictwo Naukowe Scholar, 2019, s. 218.
swego rodzaju walutą stają się dane, dzięki którym firmy te mogą uzyskiwać zyski
w późniejszym czasie. Po czwarte, większość z największych firm technologicz-
nych, opierających swoją działalność na danych (przykładowo tzw. FAMG czyli
Facebook, Amazon, Google i Microsoft), prowadzi większość swojej działalności
w Stanach Zjednoczonych, z perspektywy polityki tego kraju będąc spółkami strate-
gicznymi. W konsekwencji wszystkie regulacje obejmujące przedsiębiorstwa Big
Tech proponowane przez rządy krajów, np. europejskich, spotykają się z dużym
oporem władz USA i mogą wiązać z ewentualnymi konsekwencjami – najczęściej
dotyczącymi międzynarodowych przepływów towarów lub aspektów związanych
z obronnością i/lub obecnością wojsk amerykańskich na danym terytorium.
Innym proponowanym rozwiązaniem może być przeniesienie monitorowania
zarządzania bezpieczeństwem, wydajnością i uczciwością oraz nadzoru nad przed-
siębiorstwami technologicznymi zajmującymi się danymi z instytucji publicznych
na sam sektor Big Tech. Jest to rozwiązanie inspirowane wcześniej już proponowa-
nymi tego typu ideami, które dotyczyły sektora finansowego. Rozwiązanie to napo-
tyka jednak bardzo duże przeszkody. Po pierwsze, przewaga technologiczna i z za-

kresu know-how wyklucza w praktyce z prowadzenia takiego nadzoru małe i średnie
przedsiębiorstwa lub indywidualnych pracowników sektora. Po drugie, pomimo ist-
nienia w branży wielu tysięcy firm lub start-upów, wiele analiz9 10 udowadnia, że
zajmują się one w większości „labelowaniem” (kategoryzowaniem), oczyszczaniem
i przygotowywaniem danych, czyli obszarem ze środka piramidy hierarchii potrzeb
AI. Sytuacja ta doprowadza do konkluzji, że choć na pierwszy rzut oka konkurencja
w branży jest spora, większość przedsiębiorstw jest jednak klientami największych
spółek technologicznych (kupują od nich dane), produkty zaś, będące danymi po
wstępnej obróbce, w większości trafiają z powrotem do Big Tech (przede wszystkim
FANG). Wyklucza to domniemanie niezależności tych firm od kilku największych
„graczy”. W skrócie – jest to specyficzna branża, w której nawet jeśli nie można
jeszcze mówić o monopolach, to niewątpliwie największe firmy dominują sektor,
inne zaś są od nich najczęściej uzależnione.
Jednak sprawa Cambridge Analytica wyróżnia się działaniem nie na pograniczu
prawa lub moralności, a złamaniem praw i naruszeniem prywatnych dóbr użytkow-
ników. Mianowicie przedsiębiorstwo przy wielu prezentacjach zaznaczało, że ma
dużą liczbę tzw. data points na każdego obywatela Stanów Zjednoczonych:
„Obecnie w Stanach Zjednoczonych mamy blisko cztery lub pięć tysięcy jedno-
stek danych [oryginalna pisownia: datapoints] na temat każdego człowieka… Może-
my zatem modelować osobowości każdego dorosłego w Stanach Zjednoczonych,
około 230 milionów ludzi”11.
9
Towardsdatascience.com, Most “AI” Startups are Data Startups, 26.04.2020, https://towardsda-
tascience.com/ai-startups-are-data-startups-2ed6bec1f684 (01.05.2020).
10
Fortune.com, If Fata is the New Oil, These Companies Are the New Baker Hughes, 04.02.2020,
https://fortune.com/2020/02/04/artificial-intelligence-data-labeling-labelbox/ (01.05.2020).
11
Alexander Nix, Chief Executive of Cambridge Analytica, 10.2016 [tłum. autora].
Dane te zostały zdobyte w nielegalny, oportunistyczny sposób z wykorzysta-

niem aplikacji udostępnionej na platformie Facebook. Był to prosty quiz, który wy-
pełniło kilkadziesiąt tysięcy Amerykanów i Anglików. Jednak aplikacja pobierała
nie tylko dane od użytkowników aplikacji, ale też od wszystkich innych użytkowni-
ków, które dana osoba miała na tzw. liście znajomych na platformie. Z oczywistych
względów, jako że osoby te nie wyraziły zgody na udostępnienie ich danych, było to
jawne naruszenie prawa. Te same dane zostały później wykorzystane do budowania
profili politycznych przed wyborami prezydenckimi w USA oraz referendum doty-
czącym wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej. Po nagłośnieniu pierwszych
kontrowersji Cambridge Analytica zmieniło swoją strategię dotyczącą wizerunku
i starało się usunąć wszelkie informacje dotyczące tej kwestii. Można domniemy-
wać, że taka polityka pozwoliłaby firmie wyjść z kryzysu wizerunkowego, a następ-
nie kontynuować działalność w mniej jawny lub medialny sposób. Jednak w tym
samym okresie sygnalistka Brittany Kaiser upubliczniła wiele informacji, do któ-
rych miała dostęp jako była wysoko postawiona pracownica firmy. Materiały te udo-
wodniły też tezę, że Cambridge Analytica uczestniczyło w kampanii „Vote Leave”.

Kontrowersją w tym wypadku, oprócz zdobycia danych personalnych, był też fakt,
że firma wielokrotnie publicznie oznajmiała, że nie brała udziału w żadnej kampanii
przy tym referendum. W konsekwencji – w wyniku przegranych rozpraw sądowych,
m.in. sprawie wytoczonej przez Davida Carrolla, który zażądał zwrotu swoich da-
nych osobowych – spółka zakończyła swoją działalność.
Nie sposób nie zwrócić uwagi na udział Facebooka w całej sytuacji. Po pierw-
sze, gdyby nie niewystarczające zabezpieczenia tej platformy, ingerencja w wynik
demokratycznych wyborów nie byłaby możliwa. Co więcej, istnieją dowody, że
władze Facebooka miały informacje o posiadaniu tych danych przez Cambridge
Analytica. Jedynym środkiem, który został wówczas przedsięwzięty, było wezwanie
firmy do usunięcia danych. Następnie – po uzyskaniu fałszywej informacji, że rekor-
dy zostały wykasowane – nie podjęto następnych kroków. Z Facebookiem, pomimo
próby budowania pozytywnego wizerunku przyjaznej firmy, są też związane inne
kontrowersje. Jedną z nich jest brak możliwości usunięcia profilu osoby po jej śmier-
ci. Jest to bez wątpienia wynikiem pewnej próżni legislacyjnej dotyczącej niemoż-
ności przekazania rodzinie praw do danych zmarłego, tak jak ma to miejsce z ma-
jątkiem. Innym przykładem była trudność w uzyskaniu informacji, jakie konkretnie
dane na temat użytkownika są przechowywane w serwerach korporacji.
Platformy należące do Big Tech odgrywają znaczącą rolę przy wszystkich
tego typu działalnościach. Są nie tylko źródłem danych, ale też w praktyce jedynym
kanałem, który można wykorzystać, żeby dotrzeć do wystarczającej liczby osób,
ponieważ rozwiązania te mogą działać na dużą skalę. Istotny też jest fakt istnienia
rosnących tzw. korzyści skali. Firmy stosujące oportunistyczne praktyki z wy-
korzystaniem technologii Data Science lub AI mają bardzo ograniczone możli-
wości, jeśli próbują w jakiś sposób realizować swoje cele z pominięciem spółek
Big Tech.
3. Studium przypadku aplikacji Protego Safe

Ze względu na pandemię COVID 19 rządy szukają rozwiązań, które pomogą w wal-
ce z chorobą. Jedną z wykorzystywanych opcji są aplikacje, mające na celu moni-
torowanie, czy osoby zdrowe miały kontakt z chorymi (contact tracing). Jest to
możliwe do osiągnięcia za pomocą dwóch metod. Wzbudzającą więcej sprzeciwu –
zastosowaną między innymi w Izraelu (wzbudziła wiele kontrowersji natury praw-
nej) lub Indiach (dostęp do wrażliwych danych nie był chroniony i w zasadzie każdy
użytkownik o pewnych kwalifikacjach mógł zdobyć niektóre dane osób zarażonych)
– jest użycie w tym celu lokalizacji. Inną, bezpieczniejszą metodą zastosowaną
w krajach europejskich, w tym w Polsce, jest metoda monitorująca jedynie zaistnie-
nie lub brak zaistnienia kontaktu między dwiema osobami oraz inne parametry,
tj. czas trwania, bliskość, data zdarzenia. Głównym celem aplikacji jest oczywiście
zachowanie zdrowia publicznego. Jednak nie ulega wątpliwości, że ceną jest ograni-
czenie w pewnym stopniu prywatności użytkowników. Metoda jest oparta na tech-
nologii Bluetooth Low Energy12, która różni się od Bluetooth przede wszystkim tym,
że zużywa znacznie mniej mocy obliczeniowej i działa „w tle”, nie zakłócając tym
samym pracy innych aplikacji, i jest w zasadzie niezauważalna. Dwóch najwięk-
szych producentów oprogramowania do smartfonów, czyli Apple oraz Open Hand-
set Alliance, ogłosiło, że ujednolicą swoje technologie, aby aparaty oparte na róż-
nych oprogramowaniach były widoczne dla siebie nawzajem, a następnie udzielą
dostępu do Bluetooth Low Energy jednemu dostawcy aplikacji contact tracing
w danym kraju. W Polsce jest to ProteGO Safe, czyli aplikacja stworzona na bazie
amerykańskiego odpowiednika i dostosowana do polskich warunków przez rodzi-
mych programistów we współpracy z Ministerstwem Cyfryzacji. W związku z dobo-
rem producenta przez instytucje publiczne nie może być mowy o jakichkolwiek me-
chanizmach rynkowych, będących czynnikiem wpływającym na poprawę jakości
produktu. Potencjalni użytkownicy nie mogą mieć dostępu do jakiejkolwiek oferty
konkurencyjnej, o czym zdecydowano na poziomie największych firm technologicz-
nych. Co więcej, analizy programistów i specjalistów od bezpieczeństwa w sieci
udowadniają, że aplikacja w obecnym stanie nie zapewnia prywatności oraz bezpie-
czeństwa danych13. W uproszczeniu – jest to najprawdopodobniej niedopatrzenie
przy tworzeniu aplikacji: IP użytkownika trafia do bazy Ministerstwa Cyfryzacji.
Mimo że jest to ciąg symboli, na podstawie którego ministerstwo nie jest w stanie
dotrzeć do danych personalnych użytkownika, zgodnie z polskim prawem może ta-
kich danych zażądać od operatorów telefonii cyfrowej. Kolejną oportunistyczną
12
Gov.pl, Pokonajmy razem koronawirusa – poznaj ProteGO Safe, 20.04.2020, https://www.gov.
pl/web/cyfryzacja/pokonajmy-razem-koronawirusa-poznaj-protego-safe (01.05.2020).
13
Niebezpiecznik.pl, Google i Apple wykorzystują Bluetooth do śledzenia spotkań, 11.04.2020,
https://niebezpiecznik.pl/post/google-i-apple-wspolnie-przeciw-koronawirusowi/ (01.05.2020);
Rzeczpospolita.pl, Poczta Polska ma już nasze dane, 27.04.2020, https://www.rp.pl/Wybory-
prezydenckie-2020/200429300-Poczta-Polska-juz-ma-nasze-dane.html (01.05.2020).
praktyką stosowaną przez ministerstwo było ogłoszenie nieprawdziwych informacji,

jakoby kod źródłowy był jawny, natomiast aplikacja w całości zdecentralizowana
(na jednym etapie proces opierał się na wysyłaniu i odebraniu przez smartfon sygna-
łu zawierającego IP do i z serwera centralnego ministerstwa). W końcu podjęto pró-
by zachęcenia obywateli Polski do pobrania aplikacji, stosując inne motywacje niż
użyteczność programu. Mianowicie użytkownicy Protego Safe mieli dostać pewne
przywileje i zmniejszone wobec nich miały być restrykcje wynikające ze stanu epi-
demiologicznego. Fakt ten oznacza, że działania oportunistyczne w tym wypadku
nie wynikają już głównie z asymetrii informacji, ale też istnieją metody nakłaniania
do konsumpcji danego produktu za pomocą motywacji zupełnie z nim niezwiąza-
nych. Przez to konsumpcja ta jest związana nie tylko z popytem na daną usługę, ale
może wynikać z popytu na wiele odmiennych usług, którego nie sposób zaspokoić
inaczej, niż zostając użytkownikiem konkretnej aplikacji.
Próby tworzenia tego typu rozwiązań przez instytucje publiczne budzą wiele
kontrowersji z kilku powodów. Po pierwsze, ograniczane są mechanizmy rynkowe.

Po drugie, może to być precedens pozwalający na zmianę prawa, które będzie roz-
szerzało kompetencje instytucji publicznych, umożliwiając im inwigilację i zbiera-
nie danych jednostek i społeczeństwa. Zdarzenie z niedalekiej przeszłości związane
z organizacją korespondencyjnych wyborów prezydenckich w Polsce, polegające na
próbie zdobycia przez Pocztę Polską danych personalnych od samorządów, a następ-
nie od Ministerstwa Cyfryzacji, może taką tezę uprawdopodabniać. Dane takie
w teorii mogą zostać później wykorzystane np. do powstawania profili politycznych
obywateli danego państwa, zaburzając w pewien sposób prawo do wolnego wyboru
w wielu aspektach. Firmy mające dostęp do tego typu informacji mogą prowokować
zmiany w treściach, które użytkownik widzi w swoich mediach społecznościowych.
Spółki te identyfikują osoby, które mogą zostać przekonane lub zniechęcone
do wzięcia udziału w głosowaniu Treści te są indywidualnie tworzone i dobierane do
profilu użytkownika w taki sposób, aby wywrzeć spodziewany efekt. Ponadto często
są to informacje fałszywe. Po trzecie, zasady działania takich produktów są niezro-
zumiałe dla znacznej większości społeczeństwa, przez co ich walidacja i ocena ryzy-
ka jest na poziomie jednostki nieosiągalna. Po czwarte, w sektorze IT, a szczególnie
AI i Data Science, występuje ogromna przewaga sektora prywatnego zarówno nad
sektorem publicznym, jak i nad środowiskiem naukowym. Jest to przede wszystkim
wynikiem znacznie większych środków przeznaczanych na kadry oraz technologie
właśnie w sektorze prywatnym. W konsekwencji można zaryzykować stwierdzenie,
że rozwiązania wypracowywane w sektorze publicznym nie będą konkurencyjne. Po
piąte, tego typu aplikacje muszą korzystać z gotowych już rozwiązań technologicz-
nych jeśli chodzi zarówno o hardware, jak i software. W efekcie tylko pozornie będą
to produkty niezależne, ponieważ na niższych poziomach będą uzależnione od roz-
wiązań stworzonych przez Big Tech. Sytuacja taka nie bez powodu przypomina uza-
leżnienie większości małych i średnich przedsiębiorstw od największych graczy.

W końcu sam fakt posiadania tego typu danych przez instytucje publiczne rodzi ry-
zyko ich kradzieży przez inne państwa, organizacje lub grupy interesu.
Unia Europejska w odpowiedzi na podobne zagrożenia 27 kwietnia 2016 roku
wprowadziła Ogólne rozporządzenie o ochronie danych osobowych (RODO), czyli
prawo obowiązujące na terenie Unii Europejskiej mające zharmonizować i uregulo-
wać swobodny przepływ danych osobowych. W założeniu ma pozwolić mieszkań-
com Unii Europejskiej na lepszą kontrolę ich danych osobowych oraz stanowić mo-
dernizację i ujednolicenie przepisów umożliwiających firmom ograniczanie
biurokracji i korzystanie ze zwiększonego zaufania klientów14. Od tego czasu użyt-
kownik Internetu ma prawo na wyrażenie zgody lub jej nieudzielanie zawsze, gdy
mają zostać pobrane jego dane lub zapisana jego aktywność. Problemem jest jednak
tutaj fakt, że użytkownicy stosunkowo często zgadzają się z danymi politykami pry-
watności i regulaminami bez ich wcześniejszego przeanalizowania lub nawet zapo-
znania się z nimi. Możliwymi rozwiązaniami tego problemu mogą być regulacje
podobne jak w sektorze finansowym, takie jak obowiązek skrótowego, ujednolico-

nego przedstawienia danej oferty (np. RRSO). Inną proponowaną metodą jest zastą-
pienie zgody wyrażanej domyślnie zgodą wymaganą. Jest to teoria wywodząca się
z psychologii, a później ekonomii behawioralnej. Opiera się na założeniu, że sama
konieczność wyrażenia konkretnej zgody zmienia stosunek ludzi do sprawy (a kon-
kretnie obowiązek zaznaczenia swojej opinii w pewnych sprawach powoduje, że
mniej osób jest skłonnych zachować się w konkretny sposób w porównaniu z sytu-
acją, gdy zgoda jest domniemana). Zjawisko to było w ostatnich latach wykorzysty-
wane np. przy wyborze przeznaczenia środków finansowych zgromadzonych
w OFE lub podczas decydowania o składkach zdrowotnych w USA. T. Gilovich
oraz L. Ross opisują to zjawisko na przykładzie uczestnictwa w programie dawstwa
narządów w poszczególnych europejskich krajach, gdzie różnice te są rzeczywiście
bardzo widoczne15. W swoich pracach odwoływali się do niego również D. Kahne-
man16 oraz R.H. Thaler17. Jednakże metoda ta wywołuje wiele kontrowersji. Wiele
tez wywodzących się z ekonomii behawioralnej jest opartych na eksperymentach,
których wyników nie udało się powtórzyć przez powtórzenie eksperymentów18.
Warto też nadmienić, iż współczesne platformy najczęściej pozyskują środki głów-
nie w efekcie zdobywania danych. Jeżeli takie rozwiązanie przyniosłoby oczekiwa-
ny skutek w postaci znacznego zmniejszenia się liczby zgód użytkowników na po-
14
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r.
w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swo-
bodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE.
15
T. Gilovich, L. Ross, Najmądrzejszy w pokoju, Smak Słowa, 2017, s. 53-54.
16
D. Kahneman, Pułapki myślenia, Media Rodzina, 2012.
17
R. Thaler, Zachowania niepoprawne, Media Rodzina, 2018.
18
P. Niemcewicz, Ekonomia behawioralna – hybryda teorii i eksperymentu, Studia i Prace WNEiZ,
Uniwersytet Szczeciński, 2018, nr 51/1, s. 15-16.
zostawienie przez nich danych, najprawdopodobniej musiałyby znaleźć inny sposób

utrzymania. Użytkownik miałby wybór, czy woli zapłacić za daną treść, czy pozo-
stawić po sobie informacje. Można zatem postawić tezę, że jedynie osoby bardziej
świadome decydowałyby się na opłatę, i to tylko w wypadku silnej potrzeby kon-
sumpcji danego produktu. Obecnie zaś te właśnie osoby albo ustawiają swoje narzę-
dzie do przeglądania Internetu tak, żeby nie zostawiać śladów, albo rezygnują z kon-
kretnych treści. Główną kontrowersją tego typu rozwiązania jest jednak założenie,
że pewne, wybrane podmioty podejmują lepsze (pod względem racjonalności) decy-
zje niż ogół społeczeństwa. Natomiast wynikiem tej metody będzie stan, w którym
przekłada się prywatność ponad świadomość i wolność dokonania decyzji. Ponadto
zmniejszanie ryzyka, które ponoszą użytkownicy Internetu, może prowadzić do po-
kusy nadużycia. Użytkownicy zostaliby zwolnieni niejako z odpowiedzialności.
4. Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, że mechanizmy Data Science przynoszą ogrom korzyści.

Korzystanie z Internetu przez użytkownika, który został uprzednio sprofilowany,
znacznie przyspiesza wyszukiwanie informacji i dzięki niemu informacje są odpo-
wiednio filtrowane, a przez to bardziej odpowiednie. Jednakże sytuacja ta niesie za
sobą wiele negatywnych konsekwencji, przede wszystkim dostarcza nowych metod
predykcji ludzkich zachowań, manipulowania nimi oraz inwigilacji. W 2016 roku
naukowcom z uniwersytetu Massachusetts Institute of Technology udało się stwo-
rzyć algorytm, który na podstawie nagrania mikrodrgań liści generuje dźwięk, który
te drgania spowodował19. Innym przykładem20 jest generowanie odzwierciedlenia
ruchu, który ma miejsce na obszarze, do którego nie ma wizualnego dostępu (jest
niewidoczny dla kamery). Nie trudno sobie wyobrazić konsekwencje, które może ze
sobą nieść połączenie wspomnianych wyżej technologii. Zasadne wydaje się zatem
pytanie, czy słuszne jest, aby naukowcy prowadzili za środki publiczne tego typu
badania. Największą ich zaletą jest przede wszystkim możliwość tworzenia rozwią-
zań mogących zmniejszać przewagę najważniejszych graczy sektora. Ponadto
publiczne wyniki takich badań są jedynym rzetelnym i dokładnie wyjaśnionym źró-
dłem wiedzy o postępie Data Science dostępnym społeczeństwu. Dzięki publicznej
wiedzy tworzonej w ośrodkach badawczych nie tylko mogą powstawać rozwiązania
odzwierciedlające i uzmysławiające społeczeństwu etap rozwoju produktów stwo-
rzonych w firmach prywatnych, ale też mogą być tworzone narzędzia będące swo-
istymi tarczami przed negatywnymi skutkami tych produktów.
Oprócz opisanych wyżej przewag, którymi charakteryzują się spółki Big Tech,
długotrwałe stosowanie profili na dużej populacji wyklucza element losowości przy
A. Owens, A. Torralba, Visually Indicated Sounds, MIT, 04.2016.

19
D. Tokic, Deep learning enables everyday digital cameras to see around corners, 2019, https://
20
www.vision-systems.com/non-factory (01.05.2020).
wyszukiwaniu treści, przez co dochodzi do sytuacji, w których jednostka nie dociera

do treści osiągalnych bez profilu. Innym zagrożeniem jest znacznie utrudnione wyj-
ście z tzw. bańki informacyjnej. Osoba, która jest przekonana o prawdziwości pew-
nej fałszywej tezy, ma w dzisiejszym świecie o wiele trudniejszą drogę do przebycia,
żeby znaleźć rzetelną informację. Ze zjawiskiem tym próbują walczyć niektóre
z mediów społecznościowych. W ostatnich miesiącach Twitter zaproponował roz-
wiązanie polegające na tym, że pod postem zawierającym nieprawdziwą informację
umieszczana jest informacja na ten temat i podawane są ewentualne źródła. Jednak
taka metoda, pomimo że może rozwiązywać ten konkretny problem, generuje też
konieczność istnienia instytucji, które weryfikują wiedzę. Może to ponownie dawać
pewnym grupom interesu duże przewagi.
Profilowanie potęguje też tak zwany efekt potwierdzenia, czyli tendencję do pre-
ferowania i wiary w większą rzetelność informacji, które są zgodne z oczekiwaniami
i obecnym stanem wiedzy21.
Nie ulega wątpliwości, że w najbliższej przyszłości niezbędne będzie wypraco-
wanie rozwiązań legislacyjnych, które w pewnej mierze pozwolą ograniczyć prze-

wagi Big Tech. Powstał m.in. oddolny ruch, który planuje doprowadzić do sytuacji,
w której powszechnie uzna się, że prawo do danych będzie prawem człowieka. Jed-
nak prace nad tworzeniem prawa nie mają szans wyprzedzić rozwoju branży Data
Science oraz mogą za sobą nieść pośrednie, nieprzewidywalne konsekwencje, nega-
tywne zarówno dla użytkowników, jak i dla przedsiębiorstw. Zbytni interwencjo-
nizm może też ograniczać korzyści płynące z mechanizmów rynkowych i doprowa-
dzać do migracji przedsiębiorstw do krajów, gdzie przepisy prawa są mniej
restrykcyjne. Natomiast wiele korzyści mogą przynieść przedsięwzięcia, mające na
celu podnoszenie wiedzy o niebezpieczeństwach, o potencjonalnym wpływie pro-
duktów opartych na Data Science, profilowaniu i bezpieczeństwie danych. Wiedza ta
powinna być budowana u wszystkich użytkowników Internetu, czyli w całym prze-
kroju społeczeństwa.
Literatura
Borkowska B., Klimczak M., Klimczak B., Ekonomia Instytucjonalna, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2019.
Gilovich T., Ross L., Najmądrzejszy w pokoju, Smak słowa, 2017.
Grus J., Data Science od podstaw, Helion, Gliwice 2020, wydanie II.
Juza M., Między wolnością a nadzorem: Internet w zmieniającym się społeczeństwie, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, 2019.
Kahneman D., Pułapki myślenia, Media Rodzina, 2012
Niemcewicz P., Ekonomia behawioralna – hybryda teorii i eksperymentu, Studia i Prace WNEiZ, Uni-
wersytet Szczeciński, 2018, nr 51/1.
Owens A., Torralba A., Visually Indicated Sounds, MIT, 04.2016.
21
R. Thaler, wyd. cyt., s. 222.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r.

w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie
swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE.
Szeliga M., Data Science i uczenie maszynowe, PWN, Warszawa 2017.
Thaler R., Zachowania niepoprawne, Media Rodzina 2018.
Tokic D., Deep learning enables everyday digital cameras to see around corners, 2019.
Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, Wydawnic-
two Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Williamson O.E., Wachter M.L., Harris J.E., Zrozumienie relacji zatrudnienia: analiza idiosynkratycz-
nej wymiany”, The Bell Journal of Economics, 1975, 6, nr 1.
https://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/1239198,profilowanie-w-internecie-a-rodo.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Cambridge_Analytica
https://fortune.com/2020/02/04/artificial-intelligence-data-labeling-labelbox/
https://hackernoon.com/the-ai-hierarchy-of-needs-18f111fcc007
https://niebezpiecznik.pl/post/google-i-apple-wspolnie-przeciw-koronawirusowi/
https://towardsdatascience.com/ai-startups-are-data-startups-2ed6bec1f684
https://www.democracynow.org/2020/1/7/cambridge_analytica_data_manipulation_john_bolton
https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/pokonajmy-razem-koronawirusa--poznaj-protego-safe
https://www.rp.pl/Wybory-prezydenckie-2020/200429300-Poczta-Polska-juz-ma-nasze-dane.html
https://www.vision-systems.com/non-factory
OPPORTUNISM IN DATA SCIENCE

Summary: This article describes some of the risks associated with the very rapid development of Data
Science in recent years. These risks result primarily from the lack of awareness and knowledge of this
science among the society. The basic processes included in its composition have been characterized. It
also describes some examples of opportunistic behaviour that characterizes a given process, the
mechanisms that made these situations possible, and the advantages that some companies using artificial
intelligence, machine learning and possessing access to big data have. It also describes solutions that
could reduce the amount of these risks in the future.
Keywords: Data Science, opportunism, profiling, machine learning.
JULIA ZDOBYLAK DZIAŁANIA OPORTUNISTYCZNE
e-mail: zdobylakjulia@gmail.com W BRANŻY KOSMETYCZNEJ
ORCID: 0000-0003-1446-8993
Streszczenie: Celem niniejszej pracy jest omówienie działań oportunistycznych przedsiębiorstw z branży
kosmetycznej, ich konsekwencji oraz sposobów ich ograniczania. Zjawiska oportunizmu, asymetrii
informacji, a w konsekwencji także negatywnej selekcji zostaną przeanalizowane na podstawie przy-
kładów dotyczących testowania produktów kosmetycznych na zwierzętach i ukrywania składu kosme-
tyków.
Słowa kluczowe: branża kosmetyczna, oportunizm, asymetria informacji, ograniczona racjonalność.
1. Wstęp
Neoklasyczna szkoła ekonomii oraz jej kontynuatorzy przy tworzeniu modeli eko-
nomicznych posługują się paradygmatem homo oeconomicus. Choć koncepcja czło-
wieka racjonalnego, postępującego zawsze zgodnie z regułą maksymalizacji uży-
teczności w warunkach konkurencji doskonałej może być przydatna w formułowaniu
modeli ekonomicznych, nie przystaje ona do rzeczywistych zachowań decydentów.
Liczne badania dotyczące podejmowania decyzji prowadzone przez Herberta
Simona doprowadziły go do wysunięcia koncepcji ograniczonej racjonalności. Pod-
waża ona myśl, że człowiek postępuje w pełni racjonalnie, szukając najkorzystniej-
szej opcji, wskazując na regułę satysfakcji, czyli wybór pierwszego, zadowalającego
wariantu [Simon 1955, s. 99-118]. Koncepcja ograniczonej racjonalności uwypukli-
ła różnice między modelem homo oeconomicus a rzeczywistym decydentem – po-
datnym na wpływy zewnętrzne, działającym w warunkach ryzyka, o niepełnej infor-
macji i ograniczonym zasobie czasu na podjęcie decyzji.
Część firm wykorzystuje to, że niewielu uczestników rynku może pozwolić so-
bie na pozyskanie i weryfikację informacji dotyczących wszystkich aspektów pro-
wadzonej przez nie działalności, celowo wprowadzając konsumentów w błąd.
Współcześnie powszechny dostęp do Internetu ułatwia analizę działań podmiotów
gospodarczych, obnażając wykorzystywanie przez przedsiębiorstwa występującej
na rynkach asymetrii informacji do celów oportunistycznych.
Zgodnie z definicją Williamsona [1998, s. 60] oportunizm to najsilniejsza forma
pogoni za własnym interesem. Pojęcie to opisuje zachowania skupione na dążeniu
do realizacji własnych celów, zwłaszcza związane ze świadomym wprowadzaniem
54 Julia Zdobylak
w błąd, niepełnym informowaniem, zniekształcaniem przekazu, a nawet próbami

oszustwa, aby osiągnąć zyski kosztem innych. Na konkurencyjnych rynkach proble-
mem okazuje się odróżnienie skutecznego, odpowiednio skonstruowanego przekazu
marketingowego od stosowania metod manipulacji i zatajania faktów wobec poten-
cjalnych oraz obecnych klientów firmy. Choć w literaturze przedmiotu przedstawia
się sposoby zapobiegania działaniom oportunistycznym [Chrupczalski 2010], część
przedsiębiorstw dąży do maksymalizacji zysku za wszelką cenę. Wykorzystują do
tego zjawisko asymetrii informacji, co z czasem prowadzi do negatywnej selekcji,
czyli wypierania produktów lepszych przez gorsze [Akerlof 1970, s. 49], czego
przykłady widać w branży kosmetycznej.
2. Unijne regulacje w sprawie testowania na zwierzętach

Zwolennicy interwencjonizmu państwowego traktują asymetrię informacji i wyni-
kające z niej okazje do oportunizmu jako przejawy zawodności mechanizmu rynko-

wego [Chrupczalski 2010]. Postulują oni wprowadzenie i rozwijanie rozwiązań
pozwalających na ograniczenie negatywnych skutków asymetrii informacji, takich
jak: gwarancje, reklamacje, certyfikaty potwierdzające klasyfikacje, standaryzacja
czy konkretne regulacje prawne. Te ostatnie zastosowała Unia Europejska w walce
z działaniami oportunistycznymi firm z branży kosmetycznej, takimi jak ukrywanie
składów produktów czy tuszowanie faktu testowania na zwierzętach.
Historia walki z testowaniem na zwierzętach w Unii Europejskiej ma swój po-
czątek w 1990 roku – od momentu utworzenia Koalicji na rzecz Zakończenia Testów
na Zwierzętach1. W wyniku działań koalicji alternatywne metody testowania pro-
duktów, takie jak testy in vitro oraz IATA2, uzyskały walidację Komisji Europejskiej
[EU Science Hub 2018]. W efekcie współpracy organizacji z Parlamentem Euro-
pejskim w 1993 roku wprowadzono poprawkę do dyrektywy zakazującą między
innymi sprzedaży testowanych na zwierzętach składników i ich kombinacji [Dyrek-
tywa Rady 93/35/EWG… 1993]. Obostrzenia miały wejść w życie z początkiem
1998 roku, jednak spotkały się ze znacznym sprzeciwem przedstawicieli branży
kosmetycznej i celowym unikaniem stosowania się do przepisów, które wydłużyły
proces na tyle, że ostateczne rozporządzenie zaczęło obowiązywać na terenie całej
wspólnoty dopiero w marcu 2013 roku [Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego
i Rady… 2009]. Przez 15 lat lobby kosmetyczne skutecznie blokowało wprowadza-
nie nowych przepisów, odwołując się od decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady
Unii Europejskiej oraz powołując się na postanowienia Porozumienia Światowej
Organizacji Handlu.
1
ECEAE – European Coalition to End Animal Experiments.
2
Zintegrowane podejście do badań i oceny danych z wielu źródeł obejmujących modele zależno-
ści struktura–aktywność oraz modele kinetyczne i dynamiczne.
Działania oportunistyczne w branży kosmetycznej 55
2.1. Sprawa C 244/03: Republika Francuska

przeciwko Parlamentowi Europejskiemu i Radzie Unii Europejskiej
Przemysł kosmetyczny odgrywa istotną rolę we francuskiej gospodarce – zapewnia

ludziom około 150 tysięcy miejsc pracy, a w strukturze francuskiego eksportu plasu-
je się na drugim miejscu mierzonym nadwyżką eksportu nad importem w międzyna-
rodowej wymianie handlowej. Francja jest światowym liderem wśród producentów
kosmetyków, posiadając 20% udziałów w rynkach produktów kosmetycznych i bę-
dąc największym eksporterem tych produktów [Kowalski 2016]. Nie dziwi więc, że
przepisy zmuszające firmy do zmiany sposobów testowania produktów spotkały się
z ostrym sprzeciwem francuskich producentów. Lobby kosmetyczne skłoniło polity-
ków do podjęcia działań w tej sprawie, co poskutkowało złożeniem skargi bezpo-
średniej przez Republikę Francuską przeciwko Parlamentowi Europejskiemu i Ra-
dzie Unii Europejskiej w sprawie stwierdzenia nieważności przyjętej dyrektywy
[Sprawa C-244/03. Skarga bezpośrednia… 2003]. W skardze podano pięć zarzutów
odnoszących się głównie do naruszenia zasady pewności prawa, sprzeczności z wol-

nością wykonywania zawodu i budowania nierówności między spółkami tworzący-
mi produkty na eksport poza Wspólnotę a tymi, które ograniczają swoją działalność
do granic Unii Europejskiej. Jednocześnie firmy kosmetyczne wykorzystywały lukę
prawną – zastrzeżenie, że gdy nie istnieją alternatywne metody testowania produk-
tów, w drodze wyjątku można prowadzić testy na zwierzętach. Przekonywano, że
testy in vivo są jedynym sposobem na bezpieczne wprowadzanie niektórych produk-
tów na rynek. Wobec braku jednoznacznie wskazanych alternatywnych metod testo-
wania moment wprowadzenia zakazu przesunięto do roku 2000, a później z tego
samego powodu o kolejne dwa lata, jednak ostatecznie nie uznano skargi wniesionej
przez Republikę Francuską za zasadną [Sprawa C-244/03. Skarga bezpośrednia…
2003]. Producenci zyskali tylko więcej czasu na dostosowanie metod testowania
kosmetyków do nowych regulacji.
2.2. Porozumienie Światowej Organizacji Handlu
Lobby kosmetyczne wykorzystywało także artykuł 2.2 Porozumienia Światowej

Organizacji Handlu [Agreement on Technical… 1995], wskazując zakazy testowa-
nia na zwierzętach jako przykład bariery rynkowej, dyskryminujący pewnych pro-
ducentów, a tym samym naruszający zasady wolnego rynku. Artykuł ten zabrania
stosowania przepisów technicznych w celu tworzenia „niepotrzebnych przeszkód
w handlu międzynarodowym lub z ich skutkiem” oraz skłania państwa należące do
organizacji do „nieograniczania handlu bardziej, niż jest to konieczne do osiągnięcia
uzasadnionego celu”. W dalszej części tekstu wymienione są owe „uzasadnione
cele”, a wśród nich znajduje się „ochrona zdrowia lub bezpieczeństwa ludzi, życia
lub zdrowia zwierząt oraz roślin, a także środowiska” [Agreement on Technical…
1995]. Z treści artykułu jasno wynika, że powoływanie się na regulacje Światowej
56 Julia Zdobylak
Organizacji Handlu przez producentów chcących bez zmian testować swoje kosme-
tyki na zwierzętach było działaniem bezzasadnym, mającym zapewnić doraźne ko-
rzyści tylko im. Skoro spełnione są warunki dążenia do realizacji własnego interesu
kosztem innych przy jednoczesnym świadomym wprowadzaniu w błąd i zniekształ-
caniu informacji, to zgodnie z przywoływaną definicją Williamsona [1998, s. 60]
można zakwalifikować takie działanie jako oportunistyczne.
Bezwzględny zakaz wprowadzania na rynek produktów kosmetycznych i róż-
nych kombinacji składników kosmetycznych testowanych na zwierzętach, niezależ-
ny od braku dostępności alternatywnych metod testowania, zaczął w pełni obowią-
zywać 11 marca 2013 roku. Prawo zakazało także sprzedaży w Unii Europejskiej
produktów, których receptura końcowa była przedmiotem testów na zwierzętach,
nawet jeśli odbywały się one poza krajami wspólnoty. Rozporządzenie ujednoliciło
standardy i procedury obowiązujące w państwach członkowskich, wykluczając
możliwość stosowania odrębnych regulacji krajowych. Formalnie problem testowa-
nia kosmetyków na zwierzętach został rozwiązany, jednak niektóre firmy zaczęły

wydawać niejasne komunikaty w tej sprawie. Informacje o rodzaju przeprowadza-
nych testów stały się jedną z form konkurencji prowadzącej do nierzetelnej rywali-
zacji producentów.
3. Testowanie na zwierzętach
3.1. Nie testujemy naszych produktów kosmetycznych, chyba że…
Nivea to jedna z największych światowych marek produktów do pielęgnacji skóry,

dostępnych obecnie w około 200 krajach. Producentem tych kosmetyków, w tym
także najbardziej popularnego kremu uniwersalnego Nivea Creme, jest międzynaro-
dowy koncern Beiersdorf AG z siedzibą w Hamburgu [Str. int. marki Nivea (a)]. Na
swojej stronie internetowej firma ma zakładkę poświęconą kwestiom zrównoważo-
nego rozwoju, w której przekonuje klientów, że „pielęgnuje, szanuje i troszczy się o
naszą planetę”.
Szukając oświadczenia firmy na temat testowania na zwierzętach, można zna-
leźć informacje o tym, że Nivea stosuje się do unijnych zakazów i nie testuje oraz nie
zleca testów na zwierzętach…, „chyba, że jest to wymagane przez prawo” [Str. int.
marki Nivea (b)]. Jedna z największych światowych gospodarek – gospodarka chiń-
ska – wciąż wymaga, aby konkretne kategorie produktów poddawane były testom na
zwierzętach, nim pojawią się w sprzedaży. W Chinach w 2018 roku sprzedaż deta-
liczna kosmetyków wzrosła o 4,2% w stosunku do roku poprzedniego, osiągając
wartość 261,9 miliarda renminbi3, czyli około 37 059 miliardów dolarów [Str. int.
Cision PR Newswire]. Jest to tak znaczący rynek, że wiele firm prędzej pozwoli
3
Waluta Chińskiej Republiki Ludowej, inaczej juan.
na okrutne traktowanie istot żywych, niż zrezygnuje z potencjalnych pokaźnych za-

robków. Choć na opakowaniach produktów sprzedawanych w Unii Europejskiej
widnieją zapewnienia o braku okrucieństwa oraz certyfikaty cruelty-free, w tym sa-
mym czasie w Chinach produkty te poddawane są obowiązkowym testom z udzia-
łem zwierząt.
Niestety Nivea nie jest jedynym przykładem znanej marki, która kreuje wizeru-
nek zaangażowanej społecznie i odpowiedzialnej za środowisko, a jednocześnie go-
dzi się na praktyki stosowane w Chinach. Lista firm kosmetycznych testujących na
zwierzętach liczy obecnie ponad 300 przedsiębiorstw, a wśród nich są między inny-
mi: Johnson & Johnson, L’Oreal, Dior, Estee Lauder, Garnier, Maybelline, Revlon
czy Yves Rocher [People for the Ethical Treatment of Animals [PETA]..., 2020].
Skoro swoimi wyborami zakupowymi konsumenci wspierają konkretne marki i war-
tości, które za nimi stoją, czemu nie otrzymują jasnego komunikatu na temat tego,
czy dany produkt jest testowany na zwierzętach w jakimkolwiek miejscu na świe-
cie? Wynika to z praktyki zatajania faktów, odpowiadania w wymijający sposób

na niewygodne pytania i wykorzystywania asymetrii informacji na niekorzyść klien-
ta przez firmy kosmetyczne.
3.2. Ten produkt nie był testowany na zwierzętach, ale składniki...
NeoStrata Company to założona w New Jersey marka kosmetyków do pielęgnacji

skóry, podlegająca McNEIL PCC Inc. Nazwa firmy pochodzi od słów „nowe war-
stwy” i właśnie to stanowi filozofię marki, skupiającej się na odnawianiu warstw
skóry dzięki składnikom aktywnym, takim jak kwasy AHA4. NeoStrata ma w swojej
gamie produkty przeciwko takim problemom skórnym, jak: fotostarzenie, trądzik
różowaty, hiperpigmentacja, nadmierna suchość czy trądzik pospolity [Str. int. mar-
ki NeoStrata (a)]. Na swojej stronie producent chwali się potwierdzoną klinicznie
skutecznością preparatów i brakiem okrutnego testowania. W oficjalnym oświadcze-
niu można przeczytać, że Neostrata Company nie przeprowadza testów angażują-
cych zwierzęta, jednak „nie może zagwarantować, że wszyscy dostawcy surowców
nie przeprowadzają żadnych testów na zwierzętach” [Str. int. marki NeoStrata (b)].
Podobne stanowisko przyjmuje specjalistyczna marka Peter Thomas Roth mają-
ca węgierskie korzenie. Słynie ona z łączenia skutecznych składników z zaawanso-
waną technologią w walce z oznakami starzenia się skóry, trądzikiem oraz ochroną
przed uszkodzeniami powodowanymi przez promienie słoneczne. Po zadaniu pyta-
nia przez konsumentów o testowanie na zwierzętach marka postanowiła umieścić
oficjalną odpowiedź na swojej stronie internetowej. Przyznaje w niej, że świadomie
nie kupuje komponentów testowanych na zwierzętach, lecz „nie może być pewna, że
dostawca surowców nie testował obecnie ani w przeszłości danego składnika na
zwierzętach” [Str. int. marki Peter Thomas Roth].
4
Alpha Hydroxy Acids.
58 Julia Zdobylak
„Brak pewności” albo „brak możliwości zagwarantowania” oznacza, że firma

nie jest dostatecznie zainteresowana sprawą i nie potrafi być konsekwentna w podej-
mowanych działaniach. Zamiast walczyć z testowaniem na zwierzętach, przenosi
odpowiedzialność na dostawców komponentów. W ten sposób kreuje wizerunek za-
angażowanej, świadomej marki, unika nieprzychylnych komentarzy i sprzedaje pro-
dukty testowane na zwierzętach jako cruelty-free, mimo że na pewnych etapach łań-
cucha dostaw odbywało się eksperymentowanie na organizmach żywych.
3.3. Nie testujemy w naszych laboratoriach, ale laboratoria zewnętrzne…
Pomimo francusko brzmiącej nazwy, TRESemmé to amerykańska firma, należąca

do koncernu Unilever. Pozycjonuje ona swoje kosmetyki do włosów jako „używane
przez profesjonalistów” i zachęca do korzystania z produktów premium w domo-
wym zaciszu. W ich katalogu można znaleźć między innymi szampony, odżywki,
maski, spraye, lakiery i pianki do włosów. Na stronie internetowej znajduje się

oświadczenie, w którym firma zobowiązuje się do wyeliminowania testów na zwie-
rzętach. Producent przekonuje, że od lat 80. XX wieku TRESemmé prowadzi bada-
nia nad alternatywnymi metodami testowania kosmetyków, zapewniając o istotnej
roli zatrudnianych naukowców na arenie międzynarodowej. Pomiędzy zdaniami
mającymi potwierdzić zaangażowanie marki w walkę z testowaniem znajduje się
stwierdzenie: „nie przeprowadzamy testów na zwierzętach w naszych własnych la-
boratoriach (wszelkie badania są prowadzone przez laboratoria zewnętrzne)” [Str.
int. marki TRESemmé]. Wykorzystanie zewnętrznych laboratoriów oznacza, że
choć pośrednio, to jednak TRESemmé przyczynia się do okrucieństwa wobec istot
żywych. Samo miejsce przeprowadzania testów nie zmienia sytuacji zwierząt i nie
powinno pozwalać marce na nazywanie się nietestującą i wprowadzanie tym samym
konsumentów w błąd.
4. Certyfikaty cruelty-free
Certyfikacja to proces przyznawania przez instytucję czy organizację zaświadczenia
potwierdzającego spełnienie określonych wymagań. Służy ona ocenie cech produk-
tu, ułatwia dostęp do informacji potencjalnym klientom i usprawnia wybór decyden-
tom, którzy kierują się konkretnymi wartościami w podejmowaniu decyzji.
Jakie cechy produktów są najbardziej pożądane przez klientów branży kosme-
tycznej? Sprawdzono to w badaniach ankietowych przeprowadzonych w 2015 roku
przez Nielsen Global Connect [Global Consumer Insights 2015]. Wynika z nich, że
najczęściej powtarzającym się twierdzeniem, uważanym przez konsumentów za po-
żądane jest „nie testowano na zwierzętach”. Być może dlatego coraz więcej marek
umieszcza na etykietach produktów symbole skaczącego króliczka z napisem cruel-
ty-free. Problem pojawia się, gdy uświadomimy sobie, że nie istnieje prawna defini-
cja tego wyrażenia, tak naprawdę zatem nie wiadomo, co się za nim kryje. Obecnie
obowiązują trzy dominujące certyfikaty cruelty-free, lecz żaden z nich nie jest po-
zbawiony wad.
4.1. Certyfikat Leaping Bunny
CCIC5 to koalicja ośmiu krajowych grup ochrony zwierząt działających wspólnie na

rzecz zakończenia eksperymentów na zwierzętach na całym świecie. Organizacja
promuje swój standard, który określa szczegółowe kryteria uzyskania certyfikatu
Leaping Bunny, w tym zgodę na system monitorowania dostawców i jego niezależ-
ny audyt na żądanie organizacji. Powszechnie certyfikat Leaping Bunny jest najbar-
dziej zaufanym, a według niektórych jedynym rzetelnie sprawdzającym firmy pod
kątem eksperymentowania na organizmach żywych. Niestety niektóre mniejsze
przedsiębiorstwa nie mogą poszczycić się tym certyfikatem, mimo że nie testują
swoich produktów na zwierzętach. Przeszkodą może być wysokość jednorazowej
opłaty licencyjnej, której cena waha się od 500 do aż 4500 dolarów [Str. int. Leaping
Bunny Program]. Zaporowa kwota może prowadzić do zjawiska negatywnej se-
lekcji. Jeśli duże koncerny będą mogły wykupić certyfikat, a mniejsze, nawet niete-
stujące – nie, spowoduje to wypieranie lepszych produktów kosmetycznych przez
gorsze.
4.2. Certyfikat Beauty Without Bunnies
Organizacja PETA6 ma rozbudowaną bazę danych, w której zamieszcza listy firm te-
stujących, nietestujących i tych, które są w trakcie wprowadzania zmiany. Certyfikat
Beauty Without Bunnies nie jest trudny do zdobycia – należy jedynie wypełnić krótkie
oświadczenie o braku testowania na zwierzętach. Skąd wiadomo, że firma nie kłamie?
PETA twierdzi, że konsekwencje publicznego ujawnienia ewentualnych kłamstw mar-
ki są wystarczającym środkiem zapobiegawczym. Koszt użycia logo Beauty Without
Bunnies wiąże się z jednorazową opłatą w wysokości 100 dolarów [Str. int. People
for...], a PETa zyskuje na każdym wydanym pozwoleniu. Uznawane przez wielu za
zbyt łagodne wymagania w stosunku do firm mogą wynikać nie z troski o zwierzęta,
ale z oportunistycznych chęci zarobku na procesie certyfikacji przez PETA.
4.3. Certyfikat Choose Cruelty Free
CCF7 to australijska organizacja non-profit o najbardziej rygorystycznych wymaga-

niach w stosunku do firm. O ich certyfikat mogą ubiegać się tylko przedsiębiorstwa,
których dostawcy i wszystkie spółki zależne nie testowały produktów na zwierzę-
5
The Coalition for Consumer Information on Cosmetics.
6
People for the Ethical Treatment of Animals.
7
Choose Cruelty Free.
60 Julia Zdobylak
tach w ciągu co najmniej ostatnich pięciu lat. Problemem tej organizacji jest brak
sprawdzania wiarygodności oświadczeń marek. Podobnie jak w przypadku Beauty
Without Bunnies wystarczy podpisanie oświadczenia i wniesienie opłaty 100 dolarów
australijskich, by znaleźć się na ich liście cruelty-free [Str. int. Choose Cruetty Free].
4.4. Fałszywe certyfikaty
Brak jednoznacznej definicji pojęcia cruelty-free utorował nieuczciwym przedsię-

biorstwom drogę do działań oportunistycznych polegających na nieograniczonym
używaniu tego zwrotu oraz podszywaniu się pod znane certyfikaty tworzeniem wła-
snego logotypu przypominającego CCIC, PETA czy CCF. Nieoficjalne logo z królicz-
kiem to jedynie powszechna sztuczka marketingowa, która często nie ma nic wspólne-
go z polityką marki dotyczącą testowania na zwierzętach. Służy jedynie zwiększeniu
sprzedaży przy wykorzystaniu asymetrii informacji, gdy konsument rozpoznaje wy-
gląd certyfikatów cruelty-free, ale nie sprawdza ich dokładnie. Tacy klienci mogą czuć
się oszukani przez oportunistycznie działające podmioty z branży kosmetycznej.
5. Kosmetyki naturalne
Tak jak nie istnieje jedna definicja pojęcia cruelty-free, nie ma też jednoznacznych
regulacji stanowiących, co może kryć się pod pojęciem „kosmetyk naturalny”. Nie-
którzy producenci przyjmują postawy oportunistyczne, tj. korzystają z tej luki,
by ukryć niewygodne informacje przed potencjalnymi kupującymi.
8 maja 1996 roku Unia Europejska wprowadziła standard Międzynarodowego
Nazewnictwa Składników Kosmetycznych INCI [Decyzja Komisji… 1996]. Są to
niewielkie, czasem trudne do rozszyfrowania składy umieszczone na każdym pro-
dukcie. Nazwy komponentów są zapisywane po łacinie, skrótami lub symbolami
chemicznymi tak, by wymagały użycia jak najmniejszej liczby znaków i dużych
liter. W praktyce zapoznanie się ze składem produktu przed jego zakupem graniczy
z cudem. Nawet jeśli nauczymy się na pamięć oznaczeń obecnych na opakowaniach,
wciąż nie będziemy pewni, co się pod nimi kryje. Chociażby często występujące
pojęcie „parfum” może oznaczać kompozycję zapachową pozyskaną w laborato-
rium chemicznym, a nie z naturalnych komponentów.
5.1. Ukrywanie składów produktów kosmetycznych
Częstą praktyką jest próba wprowadzenia potencjalnego klienta w błąd za pomocą

umieszczonych na opakowaniach haseł. Tak postępuje chociażby rosyjska firma ko-
smetyków Babuszka Agafia, reklamująca swoje szampony jako „bez SLS8”. Osoby
szukające delikatnych środków do mycia skóry głowy chętnie kupią taki produkt,
8
Sodium Lauryl Sulfate.
mimo że zawiera on równie silny detergent jak SLS, choć nieco zmodyfikowany.
Producent ma prawo stosować takie określenie, ponieważ w składzie produktu [Sklep
int. z rosyjskimi kosmetykami] nie znajdziemy SLS, ale jego pochodną – SLES9.
Zmiana jednej litery w nazwie składnika sprawia, że firma może bez przeszkód umiesz-
czać na etykiecie produktu napis „bez SLS”, sugerujący brak silnych detergentów.
5.2. Myląca nazwa produktu
Kolejnym działaniem służącym do osiągania doraźnych korzyści stosowanym przez

firmy z branży kosmetycznej jest stosowanie nieadekwatnej do składu produktu na-
zwy. Sztandarowym przykładem takiego działania jest linia Green Pharmacy należą-
ca do producenta „kosmetyków naturalnych” Elfa Pharm, który za docelowe miejsce
sprzedaży wybrał apteki, by skojarzyć markę z naturą i zdrowiem. Najciekawszym
produktem, a jednocześnie kolejnym przykładem etykiety wprowadzającej w błąd,
jest owiany złą sławą „jedwab bez jedwabiu”. Nazywany tak przez niektórych pro-
dukt to serum o nazwie „jedwab w płynie” – niestety tylko o nazwie, bo w składzie

[Sklep int. z kosmetykami do włosów] tego kosmetyku nie znajdziemy nawet ślado-
wych ilości jedwabiu. Wysoko na liście komponentów są zaś silikony, które zdecy-
dowanie nie powinny znaleźć się w produkcie reklamowanym jako „naturalny”.
Brak jednoznacznych regulacji unijnych w kwestii nazewnictwa, etykiet i defini-
cji kosmetyku naturalnego prowadzi do nadużyć. Tracą na tym zarówno konsumen-
ci, którzy w większości nie znają systemu nazewnictwa INCI, jak i uczciwi produ-
cenci, którzy faktycznie tworzą kosmetyki wysokiej jakości o naturalnych składach.
Występuje tu zjawisko greenwashingu, potocznie – marketingowej ekościemy, po-
zycjonującej produkt jako naturalny, organiczny i produkowany w zgodzie ze środo-
wiskiem, mimo że wcale tak nie jest.
6. Podsumowanie
W dobie globalizacji firmy wciąż szukają nowych sposobów na przyciągnięcie uwa-
gi i zatrzymanie klienta przy ich marce. Biorąc pod uwagę liczbę dostępnych pro-
duktów, część konsumentów stosuje dodatkowe kryteria wyboru, by wspierać marki,
które odpowiadają cenionym przez nich wartościom. Niektóre przedsiębiorstwa
świadome tej zależności kreują wizerunek nieadekwatny do rzeczywistości, ale
zgodny z wymogami i potrzebami klientów.
Działania oportunistyczne producentów kosmetyków, wykorzystujące między
innymi brak jednoznacznych regulacji prawnych, lobbing i asymetrię informacji,
oznaczają wprowadzanie w błąd konsumentów, co umożliwia ich niedoskonała wie-
dza i ograniczenia racjonalnych wyborów. Niestety firmy celowo budują niepraw-
dziwy wizerunek cruelty-free i „naturalnych” w celu zwiększenia swojej sprzedaży,
9
Sodium Laureth Sulfate.
62 Julia Zdobylak
co prowadzi do zjawiska negatywnej selekcji na rynkach produktów kosme-

tycznych.
Choć działań oportunistycznych wynikających w głównej mierze z asymetrii in-
formacji nie da się w pełni uniknąć, istnieją sposoby, by im zapobiegać lub ograni-
czać ich wpływ. Jak widać na przykładzie Unii Europejskiej, regulacje wprowadzane
we Wspólnocie przynajmniej ograniczają niekorzystne dla konsumentów działania
firm, zmuszając producentów do przedstawiania składu produktów czy zabraniając
testowania na zwierzętach. Podobną zmianę działania koncernów kosmetycznych
mogą wywołać także konsumenci, sprzeciwiając się otwarcie praktykom firmy. Pod
naciskiem siły nabywczej niektórzy producenci wycofują się z testów na zwierzę-
tach, jak zrobił to lider sprzedaży bezpośredniej – Avon. Firma zainwestowała odpo-
wiednie fundusze i przeszła wymagane prawem testy, by stać się pierwszą i na ten
moment jedyną globalną marką kosmetyczną sprzedającą w Chinach, która nie te-
stuje żadnych produktów ani ich komponentów na zwierzętach [Wiadomościkosme-
tyczne.pl 2019].
Rozwiązanie części opisanych wyżej problemów mogłyby stanowić odpowiednie

regulacje, w tym ujednolicenie pojęć „cruelty-free” i „kosmetyk naturalny”, najlepiej
na szczeblu międzynarodowym. Przydatne byłoby także skonsolidowanie istnieją-
cych certyfikatów w jeden, który nie będzie wykluczał najmniejszych producentów,
przy jednoczesnym wprowadzeniu zakazu podrabiania jego logotypu. Ułatwiłoby to
potencjalnym klientom rzeczywisty wybór produktów, według przypisywanych im
cech. Sami konsumenci mogą zaś za pośrednictwem mediów społecznościowych
bojkotować daną markę czy wskazywać na jej niejasne komunikaty. Jednak w osta-
tecznym rozrachunku decyzja o zakupie danego kosmetyku zależy od konsumenta.
W podjęciu tej właściwej, zgodnej z osobistymi preferencjami, może pomóc świado-
mość praktyk stosowanych przez firmy oraz wiedza na temat niedoskonałości czło-
wieka i rynków. Zwracanie uwagi na dokonywane przez nas wybory i ciągłe docie-
kanie rzetelnych informacji jest szczególnie ważne, gdyż to właśnie zawartością
portfela głosujemy obecnie na te marki, które utrzymają się w branży.
Literatura
Akerlof G. (1970), The market for ‘lemons’: quality uncertainty and the market mechanism, The Quar-
terly Journal of Economics, vol. 84, No. 3 (Aug., 1970), s. 488-500. https://viterbi-web.usc.edu
/~shaddin/cs590fa13/papers/AkerlofMarketforLemons.pdf [dostęp 12.04.2020].
Chrupczalski S. (2010), Asymetria informacji. NBP – Portal Edukacji Ekonomicznej. https://www.
nbportal.pl/wiedza/artykuly/na-poczatek/asymetria-informacji [dostęp 02.04.2020].
EU Science Hub (2018), Alternative methods for toxicity testing. https://ec.europa.eu/jrc/en/eurl/ecvam/
alternative-methods-toxicity-testing [dostęp 15.10.2020].
Global Consumer Insights (2015), Beauty consumers favor ‘cruelty free’ and ‘natural’ product claims.
https://www.nielsen.com/us/en/insights/article/2015/package-this-beauty-consumers-favor-
cruelty-free-and-natural-product-claims/ [dostęp: 07.04.2020].
Herbert S. (1955), A behavioral model of rational choice, The Quarterly Journal of Economics, vol. 69,
no. 1 (Feb., 1955), s. 99-118. https://www.suz.uzh.ch/dam/jcr:ffffffff-fad3-547b-ffff-fffff0bf4572/
10.18-simon-55.pdf [dostęp 02.04.2020].
Kowalski M. (2016), Sektor kosmetyków we Francji, https://france.trade.gov.pl/pl/francja/analizy-ryn-
kowe/182000,sektor-kosmetykow-we-francji.html [dostęp: 07.04.2020].
People for the Ethical Treatment of Animals. Beauty Without Bunnies Program (2020), Companies that
do test on animals, https://www.mediapeta.com/peta/PDF/companiesdotest.pdf [dostęp: 05.04.2020].
Wiadomościkosmetyczne.pl (2019). Avon ogłasza, że nie będzie już testował kosmetyków na zwierzę-
tach, https://www.wiadomoscikosmetyczne.pl/artykuly/avon-oglasza-ze-nie-bedzie-juz-testowal-
kosmetykow,59604 [dostęp 17.04.2020].
Williamson O. (1998), Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe. Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Akty prawne
Agreement on Technical Barriers to Trade; Article 2: Preparation, Adoption and Application of Tech-
nical Regulations by Central Government Bodies, World Trade Organisation (1995). https://www.
wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt_e.htm [dostęp 04.04.2020].
Decyzja Komisji z dnia 8 maja 1996 r. ustanawiająca wykaz i powszechne nazewnictwo składników
stosowanych w produktach kosmetycznych, Tekst mający znaczenie dla EOG, Dziennik Urzędowy
Unii Europejskiej. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX%3A31996D0335
[dostęp 11.04.2020].
Dyrektywa Rady 93/35/EWG z dnia 14 czerwca 1993 r. zmieniająca po raz szósty dyrektywę 76/768/
EWG w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do produktów
kosmetycznych, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/
PL/ALL/?uri=CELEX%3A31993L0035 [dostęp 05.04.2020].
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1223/2009 z dnia 30 listopada 2009 r. do-
tyczące produktów kosmetycznych, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej. https://eur-lex.europa.
eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A32009R1223 [dostęp 04.04.2020].
Sprawa C-244/03. Skarga bezpośrednia – Stwierdzenie nieważności art. 1 pkt 2 dyrektyw 2003/15/WE
Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 lutego 2003 r. w zakresie, w jakim przepis ten dodaje
art. 4a w dyrektywie Rady 76/768/EWG w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich
odnoszących się do produktów kosmetycznych, http://curia.europa.eu/juris/showPdf.jsf;jsessionid=
9ea7d2dc30db5554f0cb56014d30afd6d88bb8cbb85a.e34KaxiLc3qMb40Rch0SaxuMa3z0?
docid=65520&pageIndex=0&doclang=PL&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=240071 [do-
stęp 07.04.2020].
Strony internetowe
Sklep internetowy z kosmetykami do włosów, https://napieknewlosy.pl/pl/p/GREEN-PHARMACY-
-Jedwab-na-koncowki-serum-30ml/247 [dostęp 12.04.2020].
Sklep internetowy z rosyjskimi kosmetykami, https://skarbyrosji.com.pl/produkt/szampon-agafii-nr-1-
na-cedrowym-propolisie-wzmacniajacy/ [dostęp 12.04.2020].
Strona internetowa Choose Cruelty Free, https://www.choosecrueltyfree.org.au/cruelty-free-accredita-
tion [dostęp 09.04.2020].
Strona internetowa Cision PR Newswire, https://www.prnewswire.com/news-releases/china-cosmet-
ics-market-2019-2025--market-size-is-expected-to-surge-from-rmb361-6-billion-in-2017-to-
rmb62-61-billion-in-2022--showing-an-aagr-of-8-16-300854261.html [dostęp 19.04.2020].
64 Julia Zdobylak
Strona internetowa Leaping Bunny Program, https://www.leapingbunny.org/content/leaping-bunny-lo-

go [dostęp 09.04.2020].
Strona internetowa marki NeoStrata (a), https://www.neostrata.com/our-story [dostęp 11.04.2020].
Strona internetowa marki NeoStrata (b), https://neostrata.ie/no-animal-testing/ [dostęp 11.04.2020].
Strona internetowa marki Nivea (a), https://www.niveapolska.pl/marki/local/pl/nivea [dostęp: 04.04.2020].
Strona internetowa marki Nivea (b), https://www.nivea.pl/o-nas/zrownowazony-rozwoj/uczciwosc-i-
-przejrzystosc [dostęp: 04.04.2020].
Strona internetowa marki Peter Thomas Roth, https://peterthomasroth.zendesk.com/hc/en-us/article-
s/115003603833-Is-your-company-animal-cruelty-free- [dostęp 11.04.2020].
Strona internetowa People for the Ethical Treatment of Animals, https://www.peta.org/about-peta/le-
arn-about-peta/info-businesses/beauty-without-bunnies-program/ [dostęp 09.04.2020].
Strona internetowa marki TRESemmé, https://www.tresemme.com/uk/faq.html [dostęp 11.04.2020].
OPPORTUNISM IN THE COSMETICS INDUSTRY

Summary: The aim of this paper is to discuss opportunistic activities of companies from the cosmetics
industry, their consequences and ways of reducing them. The phenomena of opportunism, information
asymmetry and, consequently, negative selection will be analyzed on the basis of examples concerning
the testing of cosmetic products on animals and hiding the composition of cosmetics.
Keywords: cosmetics industry, opportunism, information asymmetry, bounded rationality.
KACPER COP WYKORZYSTYWANIE
e-mail: kacpercop@onet.pl ASYMETRII INFORMACJI
ORCID: 0000-0003-1058-6335 NA RYNKACH
SUPLEMENTÓW DIETY
Streszczenie: Artykuł analizuje przypadki wykorzystywania asymetrii informacji na rynkach suple-

mentów diety. Autor poddaje weryfikacji proces wprowadzania na rynek tych produktów. Powołując
się na dane Najwyższej Izby Kontroli, wskazuje luki prawne wykorzystywane przez producentów przy
procesie wprowadzania nowych produktów na rynek, jak również niewydolności systemowe, przez
które zdrowie i życie konsumentów może być narażone. Praca zawiera zarówno opis, charakterystykę,
jak i prognozy wzrostu tego rynku. Dodatkowo przeanalizowanie wyroków Urzędu Ochrony Konku-
rencji i Konsumenta wskazało wiele działań oportunistycznych wykorzystywanych przez producentów

naruszających normy prawne i etyczne. Autor dochodzi do wniosków, że firmy farmaceutyczne celowo
zaburzają obraz suplementów diety, dezinformując społeczeństwo, by zmaksymalizować swoje zyski.
Słowa kluczowe: suplementy diety, asymetria informacji, oportunizm, UOKiK, koncepcja baumola,
pokusa nadużycia, rynek suplementów diety.
1. Wstęp
W 1980 roku Henry Gadsden, prezes Merck Pharmaceuticals, w wywiadzie udzielo-
nym dla czasopisma „Fortune”, na krótki czas przed wygaśnięciem patentów jego
firmy, powiedział: „Problem w tym, że potencjał drzemiący w lekach ogranicza się
do chorych. Tymczasem moglibyśmy być jak guma Wrigley’s (…) od dawna moim
marzeniem jest produkować leki dla zdrowych ludzi. Sprzedawać je wszystkim”1.
Jego wizja stała się motorem napędowym całej branży farmaceutycznej. Od lat
osiemdziesiątych XX wieku koncerny farmaceutyczne znacznie rozszerzyły zakres
swoich produktów. Teraz oferują pomoc nie tylko ludziom chorym i potencjalnie
chorym, ale też zdrowym, którzy chcieliby czuć się lepiej. Jak sugeruje Jacques Pe-
retti, autor książki Zakulisowe umowy, które zmieniły świat, to koncerny farmaceu-
tyczne przyczyniły się do znacznego rozwoju profilaktyki zdrowotnej2, działając
wielowymiarowo. Po pierwsze, poprzez wywieranie nacisku na międzynarodowe
organizacje zdrowotne, by rozluźniać kryteria chorobowe – np. powszechnie znany
1
Pełną treść wywiadu Gadsdena oraz opis jego konsekwencji można znaleźć w: R. Moynihan,
A. Cassels, Selling Sickness: How the World`s Biggest Pharmaceutical Companies Are Turning Us All
into Patients, Douglas & McIntyre, Vancouver 2006.
2
J. Peretti, Leki. Leczenie farmakologiczne stresów współczesnego życia, [w:] A. Horzowska (red.),
Zakulisowe umowy, które zmieniły świat, Poznań 2019, s. 61-99.
66 Kacper Cop
indeks BMI, używany do mierzenia prawidłowej wagi, miał już dwukrotnie obniża-
ne progi3. Z kolei podczas narady ekspertów zwołanej przez Światową Organizację
Zdrowia 3 czerwca 1997 r. problem otyłości zaczęto nazywać „epidemią”, co miało
ogromne znacznie dla branży spożywczej i farmaceutycznej, gdyż na „epidemie”
potrzebne jest lekarstwo4. W ten sposób dostrzegamy też kolejne zmyślne posunięcie
koncernów farmaceutycznych mające skutkować zwiększeniem puli potencjalnych
klientów. Polega ono na przemianowaniu problemów zdrowotnych w choroby. Jest
to szczególnie widoczne w przypadku analizy i diagnozy zaburzeń psychicznych –
wiedza o nich w ciągu ostatniego ćwierćwiecza znacznie wzrosła.
2. Regulacje prawne rynku suplementów diety

Jednym z wielu rynków, na którym można zauważyć częste wykorzystanie asymetrii
informacji, jest rynek suplementów diety. Sytuacja, gdy jedna strona ma więcej in-
formacji o przedmiocie umowy, pojawia się na każdym rynku, lecz dopiero ryzyko
negatywnej selekcji, powodujące wypieranie lepszych produktów przez gorsze, staje
się niebezpieczne dla konsumenta. W wyniku działalności koncernów farmaceu-
tycznych produkty mniej przebadane i mniej skuteczne, lecz o lepszym marketingu,
są częściej wybierane przez konsumenta.
W ujęciu Williamsona oportunizm rozumiany jest jako świadome wprowadzanie
w błąd i zatajanie kluczowych informacji w celu realizacji własnego biznesu5. Szcze-
gólnie zauważalny w tym przypadku jest motyw zysku kosztem innych. Nie fakt
kierowania się własnym interesem przez producentów sprawia, że możemy ich dzia-
łania zaklasyfikować jako oportunistyczne, lecz naruszenie interesu konsumentów
przez wykorzystanie swojej uprzywilejowanej pozycji. Polska w porównaniu z inny-
mi krajami Europy nie ma odpowiednio rozbudowanych norm prawnych, by ograni-
czać ryzyko takich działań6. Mechanizmy egzekwowania prawa są rozbudowywane,
aczkolwiek trzeba zauważyć, iż ogromne koncerny farmaceutyczne, mające zasoby
i wiedzę, na drodze sądowej niejednokrotnie tak zmniejszały kary na nie nakładane,
iż zachowania oportunistyczne były w ogólnym rozrachunku ekonomicznym opła-
calne. Skutkuje to jeszcze jednym problemem: wypieraniem małych i średnich firm
z tego rynku. Przy ich wolumenie sprzedaży nie mogą one pozwolić sobie na podej-
mowanie ryzyka korzystania z nieuczciwych praktyk rynkowych. Według koncepcji
3
The History of BMI | HowStuffWorks, https://health.howstuffworks.com/wellness/diet-fitness/
weight-loss/bmi4.htm.
4
WHO | Controlling the global obesity epidemic, https://www.who.int/nutrition/topics/obesity/en/.
5
O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, Wy-
dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 60.
6
Podstawowe przepisy prawne, które muszą spełniać suplementy diety – Wojewódzka Stacja
Sanitarno-Epidemiologiczna w Gdańsku, http://www.wsse.gda.pl/nadzor-sanitarny/oddzial-bezpie-
czenstwa-zywnosci-zywienia-i-produktow-kosmetycznych/suplementy-diety/257-podstawowe-
przepisy-prawne-ktore-musza-spelniac-suplementy-diety.
Wykorzystywanie asymetrii informacji na rynkach suplementów diety 67
Baumola z 1990 roku właśnie korzystanie z luk prawnych kreuje nieproduktywność

rynków7. Balansowanie na granicy prawa sprawia, że przedsiębiorcy mogą czuć się
bezkarnie, a konsumenci bezradni.
Suplementy diety w rozumieniu prawa to środki spożywcze, które są skoncen-
trowanym źródłem witamin i składników mineralnych, ewentualnie substancji wy-
kazujących efekt wzmacniający czy efekt fizjologiczny w celu uzupełnienia podsta-
wowej diety. Jest on tworzony w formie umożliwiającej dokładne dawkowanie8.
Pod nazwą „suplement diety” może się ukrywać wiele środków, a fakt, iż mogą
one przybierać najróżniejsze formy, nie ułatwia zadania sklasyfikowania ich. Polskie
Ministerstwo Zdrowia prowadzi wykaz witamin i suplementów mineralnych, które
mogą być stosowane do produkcji suplementów diety9. W tym rozporządzeniu mini-
ster zdrowia określa dopuszczalną dzienną dawkę danej substancji odżywczej. Lista
środków jest regularnie powiększana10, aktualizowane są również normy spożycia
na postawie zaleceń lekarskich. Produkt musi być w pełni bezpieczny dla człowieka
przy stosowaniu suplementacji zgodnej z instrukcjami zamieszczonymi na opako-
waniu. Producent musi zapewnić ostrzeżenie dotyczące nieprzekraczania właściwej

dawki. Dodatkowo na etykiecie powinna znaleźć się informacja, że suplementy die-
ty nie mogą być stosowane jako surogat (substytut) dobrze zbilansowanej diety.
Warte podkreślania jest, iż firmy je produkujące na żadnym etapie marketingu (jak
reklama, opakowanie, prezentacja) nie mogą zasugerować potencjalnemu klientowi,
że zróżnicowana i dobrze zaprojektowana dieta nie jest w stanie dostarczyć organi-
zmowi odpowiednej dawki składników mineralnych czy witamin potrzebnych do
prawidłowego funkcjonowania. Unia Europejska zaleca również stosowanie warto-
ści procentowych w odniesieniu do referencyjnych wartości spożywczych składni-
ków aktywnych i minerałów11.
7
W.J. Baumol, The transactions demand for cash: An inventory theoretic approach, The Quarterly
Journal of Economics, t. 66, nr 4, listopad 1952, s. 545-556.
8
Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, http://prawo.sejm.gov.
pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20061711225. Data dostępu 3 maja 2020.
9
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznako-
wania suplementów diety, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20071961425.
Data dostępu 3 maja 2020.
10
Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego
tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety,
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20150002032. Data dostępu 3 maja 2020;
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 kwietnia 2017 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie
składu oraz oznakowania suplementów diety, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=
WDU20170000979. Data dostępu 3 maja 2020.
11
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października
2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń
Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy
Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy
2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz
rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004 Tekst mający znaczenie dla EOG, Pub. L. No. 32011R1169,
304 OJ L (2011), http://data.europa.eu/eli/reg/2011/1169/oj/pol.
68 Kacper Cop
Zarówno w Polsce, jak i w innych krajach suplementy diety, według rozporzą-

dzeń prawnych, uważane są za żywność, a nie za produkty farmaceutyczne. Oznacza
to, iż nadzór nad dopuszczaniem ich do rynku prowadzi Główny Inspektor Sanitar-
ny, a nie Główny Inspektor Farmaceutyczny czy Urząd Rejestracji Leków i Produk-
tów Biobójczych. Proces wprowadzania takiego specyfiku na rynek zaczyna się
i kończy na przesłaniu elektronicznego formularza, który zawiera informacje o na-
zwie produktu, jego składzie, postaci preparatu i wzoru etykiety w języku polskim12.
Jeżeli Główny Inspektorat Sanitarny ma obawy odnośnie do wprowadzenia na rynek
jakiegoś suplementu, ma prawo wszcząć procedurę wyjaśniającą. Jeśli taka procedu-
ra zostanie wszczęta, to przedsiębiorca będzie musiał przedstawić opinie jednostki
naukowej, ewentualnie sprawa może zostać skierowana do Urzędu Rejestracji
Leków i Produktów Biobójczych, która wyda stosowną opinie na temat danego pre-
paratu. W zasadzie wysłanie odpowiedniego formularza dopuszcza przedsiębiorcę
do prawnej sprzedaży takiego specyfiku. Taki system notyfikacji daje ogromne moż-
liwości nadużyć, które wynikają z asymetrii informacji. Nawet wszczęcie postępo-
wania weryfikacyjnego przez organ nadzorujący nie powoduje, że dystrybucja musi

zostać przerwana. Zaskakiwać może, że średni czas od wprowadzania jakiegoś spe-
cyfiku na rynek do rozpoczęcia jego weryfikacji to 8 miesięcy13. W latach 2014-2016
Główny Inspektor Sanitarny nie był w stanie sprawdzić prawie 6000 suplementów
– raportuje Najwyższa Izba Kontroli. Brak nawet próby sprawdzenia składu produk-
tu może zachęcać producentów do czerpania korzyści z ograniczonej wiedzy konsu-
mentów. Pokreślić trzeba, iż wszczęcie procesu weryfikacji nie wpływała na realne
zwiększenie bezpieczeństwa klientów. Spowodowane to jest niezwykle długim cza-
sem realizacji procedur. Trwa to średnio 455 dni, co i tak oznacza gwałtowny spadek
w porównaniu z latami 2009-2010, gdy postępowania takie trwały 2300 dni. To
oznacza, że potencjalnie niebezpieczny specyfik, bez żadnej kontroli, jedynie po
złożeniu stosownego formularza, był dostępny w sprzedaży przez 6 lat. W Głównym
Inspektoracie Sanitarnym jako suplementy diety zarejestrowanych jest prawie
30 tysięcy produktów. Po zastosowaniu odpowiednich obliczeń możemy przyjąć, iż
w 2016 r. dziennie rejestrowano około 30 nowych produktów, a z każdym rokiem ta
liczba wzrasta. Z pewnością w ograniczaniu tego zjawiska nie pomaga fakt, iż noty-
fikacja suplementów diety w Polsce jest bezpłatna. W Europie normą jest opłata do
kilkuset euro za rejestrację takiego środka. Brak opłat stwarza sytuację, gdy firmy
wykorzystują Główny Inspektorat Sanitarny do wstępnego wywiadu odnośnie do
składu. Nierzadko zdarza się, że taki środek nigdy potem nie trafia na rynek. Przed-
siębiorcy korzystają z takich „darmowych” porad w celu opiniotwórczym, by ogra-
niczyć koszty.
Suplementy diety mogą w skuteczny sposób wzbogacać dietę i dostarczać po-
trzebnych mikroelementów, lecz nie należy przy tym zapominać o ryzyku ich stoso-
12
Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. ..., wyd. cyt.
13
NIK o dopuszczaniu do obrotu suplementów diety – Najwyższa Izba Kontroli, https://www.nik.
gov.pl/aktualnosci/nik-o-dopuszczaniu-do-obrotu-suplementow-diety.html. Data dostępu 3 maja 2020.
wania. Większości niebezpieczeństw da się uniknąć, stosując się do zaleceń znajdu-

jących się na opakowaniu. Niemniej jednak należy pamiętać, że na konkretnym
produkcie widnieje informacja o dawkowaniu jakiejś witaminy, a nierzadko się
zdarza, iż ludzie przyjmują je w sposób nie do końca świadomy i w konsekwencji
lekkomyślny. Może być to powodowane przez przekaz medialny – często wprowa-
dzający w błąd i obiecujący natychmiastowy efekt. Nadmiar wprowadzonych
do organizmu witamin może wywołać niepożądane konsekwencje zdrowotne w wy-
niku toksycznego działania zbyt dużej ilości określonej witaminy – to zjawisko na-
zywane jest hiperwitaminozą14. Warto podkreślić, iż ryzyko to jest uzależnione od
wielu zmiennych – czy to indywidualnych, czy też środowiskowych.
Poszerza się powszechna wiedza o suplementach diet, co wpływa na ich spoży-
cie. Jeszcze niedawno Krajowy Rejestr Nowotworów zalecał w swojej profilaktyce
dietę bogatą w owoce i warzywa ze szczególnym uwzględnieniem tych mających w
swoim składzie beta-karoten15. Pogląd ten został aktualnie obalony, a stosowanie
suplementów diety z tym środkiem uznano za nieskuteczne. Co więcej, dowiedzio-
no, że w niektórych przypadkach może okazać się nawet szkodliwe. U osób palą-
cych papierosy suplementacja na poziomie od 30 mg może już powodować zwięk-
szenie prawdopodobieństwa zmian nowotworowych w organizmie16. Suplementy
diety zawsze powinny być stosowane świadomie i ostrożnie, z uwzględnieniem in-
dywidualnych potrzeb konsumenta.
3. Rynek suplementów diety w Polsce

Rynek suplementów diety rozwija się w szybkim tempie zarówno w skali światowej,
jak i w Polsce. Według Komisji Europejskiej w latach 1997-2005 nasz rodzimy ry-
nek odnotował wzrost na poziomie 219%, co stanowi najwyższy skok ze wszystkich
państw Wspólnoty17. Na lata 2017-2021 przewidywano roczny wzrost na poziomie
8%, natomiast najnowsze prognozy na lata 2020-2024 mówią już o 5%18 (donosi
raport PMR). Sprzedaż suplementów diety w 2018 r. wyniosła 5,4 mld zł. PMR
stwierdza jednocześnie, że produkty, które przyczyniają się do wzrostu rynku, to
14
WP abcZdrowie, Hiperwitaminoza, //zywienie.abczdrowie.pl/hiperwitaminoza. Data dostępu
3 maja 2020.
15
Chemoprewencja | KRN, http://onkologia.org.pl/chemoprewencja/. Data dostępu 3 maja 2020.
16
G.E. Goodman i in., The beta-carotene and retinol efficacy trial: Incidence of lung cancer and
cardiovascular disease mortality during 6-year follow-up after stopping beta-carotene and retinol
supplements, Journal of the National Cancer Institute, 96, nr 23 (1 grudnia 2004), s. 1743-1750, https://
doi.org/10.1093/jnci/djh320.
17
The use of substances with nutritional or physiological effect other than vitamins and minerals
in food supplements, Study undertaken for DG Sanco, European Commission, https://ec.europa.eu/
food/sites/food/files/safety/docs/labelling_nutrition-supplements-2007_a540169_study_other_
substances_en.pdf. Data dostępu 17 października 2020.
18
M. Stefańczyk, Rynek suplementów diety w Polsce będzie rósł o 5% rocznie, https://
healthcaremarketexperts.com/ (blog), https://healthcaremarketexperts.com/aktualnosci/raport-pmr-
rynek-suplementow-diety-bedzie-rosl-o-5-rocznie/. Data dostępu 3 maja 2020.
70 Kacper Cop
witamina D3 i prebiotyki19. Biorąc ten fakt pod uwagę, należy stwierdzić, że zaska-
kujące mogą się okazać badania Narodowego Instytutu Leków nad zawartością ży-
wych probiotycznych bakterii w różnych suplementach diety, w zależności od daty
końca okresu przydatności. Aż 89% z przebadanych preparatów nie wykazywało ich
stabilności. Wraz z upływem czasu następował dynamiczny spadek (notowany nawet
w miliardach) żywych bakterii20. Z deklarowanych na opakowaniu dwóch miliardów
żywych bakterii, na rok przed końcem ważności ich liczba w specyfiku zmniejszała się
już do mniej niż dziesięciu.
Według Raportu Cheers przeprowadzonego w Polsce w 2018 r. 72% badanych
zażywa suplementy, a aż 51% stosuje je codziennie21. Polacy uważają suplementy die-
ty za bezpieczne i korzystne dla ich zdrowia (takiej odpowiedzi udzieliło 86% bada-
nych). Skalę popularności dobrze obrazuje także wcześniej wspomniany wzrost rynku,
napędzany rosnącym popytem.
Istnieje społeczne przekonanie, że jeżeli niektóre suplementy diety są sprzedawane
w aptece, to są one wyrobami medycznymi, a nie jedynie produktami spożywczymi,
które rekompensują braki mikroelementów w diecie. Lecz różnica tkwi nawet w jako-
ści surowców, z jakich się je wykonuje. W przypadku leków musi to być jakość farma-
ceutyczna, w suplementach – spożywcza22.
Firmy wykorzystują asymetrię informacji na rynkach suplementów diety do
kształtowania popytu. Marketing, korzystający z ograniczonej wiedzy konsumentów,
stanowi zagrożenie dla zdrowia podatnych na manipulację klientów, których poziom
wiedzy nie jest wystarczający, aby dokonać rzetelnej oceny. Według Najwyżej Izby
Kontroli wpływ reklam na konsumentów jest istotny. Badania wskazują, że aż 40%
Polaków przypisuje suplementom diety właściwości lecznicze23. Opinia, że suplemen-
ty diety mogą zastąpić zdrową i zbilansowaną dietę, jest potęgowana przez marketing
prowadzony przez przedsiębiorstwa. W ich reklamach, zgodnie z polskim prawem, nie
mogą występować farmaceuci ani lekarze. Niestety, urzędy odpowiedzialne za nadzór
nie są w stanie kontrolować coraz to większego napływu reklam, jaki trafia do obiegu.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji podaje, iż pomiędzy rokiem 1997 a 2015 ogólna
liczba reklam wzrosła zaledwie trzykrotnie, natomiast reklam z sektora produktów
zdrowotnych i leków – prawie dwudziestokrotnie24. Najbardziej niebezpieczne dla
konsumentów są reklamy, które jednoznacznie pokazują, że stosując suplementy diety,
można uniknąć negatywnych konsekwencji prowadzenia niezdrowego trybu życia.
19
Rynek Suplementów Diety w Polsce 2019 | PMR Market Experts, https://mypmr.pro/
products/800. Data dostępu 3 maja 2020.
20
NIK o dopuszczaniu do obrotu suplementów diety..., wyd. cyt.
21
Cheers Affiliates, Raport Cheers – 72% Polaków sięga po suplementy diety, https://
cheersaffiliates.com/pl/raport-cheers-suplementy/. Data dostępu 12 października 2018.
22
K. Piotrowska, Suplement a lek – jaka jest różnica?, Evereth News (blog), https://everethnews.
pl/newsy/suplement-a-lek-jaka-jest-roznica/. Data dostępu 16 marca 2018.
23
NIK o dopuszczaniu do obrotu suplementów diety – Najwyższa Izba Kontroli..., wyd. cyt.
24
Leki a suplementy diety w reklamach – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, http://www.krrit.gov.
pl/krrit/aktualnosci/news,2265,leki-a-suplementy-diety-w-reklamach.html. Data dostępu 4 maja 2020.
Polski rynek szczególnie narażony jest na nieuczciwe praktyki, które mogą ude-
rzać w interesy klientów. Po części winę za to ponosi brak samoograniczeń wśród
producentów i importerów w zakresie nieuczciwych praktyk. Pomysł, by takie po-
wstały w Polsce, zainicjowała Najwyższa Izba Kontroli. Prace nad pierwszą taką
samoregulacją się zakończyły. W placówce KRRiT nadawcy telewizyjni i organiza-
cje zrzeszające producentów suplementów diety podpisały dokument, który mówi,
iż nie będą one wprowadzały konsumentów w błędne przeświadczenie o właściwo-
ściach leczniczych ich produktów i że w swoich reklamach nie będą się odnosić do
chorób, które nie są znane.
4. Przypadki asymetrii informacyjnej na rynku suplementów diety
4.1. RenoPuren Zatoki HOT

Firmą, która jawnie wykorzystuje asymetrię informacji i odnosi ekonomiczne korzy-

ści z szerzenia dezinformacji, jest Aflofarm Farmacja Polska sp. z o.o. z siedzibą
w Pabianicach. Pokazuje to przykład związany z reklamą suplementu diety RenoPu-
ren Zatoki HOT oraz RenoPuren Zatoki Junior25. Przekaz medialny zaprezentowany
był w taki sposób, iż osoby niezorientowane mogły go odebrać jak reklamę środka
leczniczego.
Reklama ta nadawana była w stacjach telewizyjnych w listopadzie i grudniu
2015 roku. Postępowanie odnośnie do stosowania nieuczciwych praktyk zostało
wszczęte przez UOKiK 1 kwietnia 2016 r. Spółka zapoznała się z aktami postępowa-
nia i wniosła o jego umorzenie. Tym samym została wezwana do przekazania nie-
zbędnych danych potrzebnych do ustalenia stanu faktycznego. Firma musiała podać
informacje o kosztach reklamy, liczbie emisji (z podziałem na stacje i kanały prze-
kazu), liczbie wyświetleń w Internecie, przychodach z tytułu sprzedaży danego pro-
duktu w okresie emisji danej reklamy, a także o średniej marży spółki i jej obrotach.
Dodatkowo firma musiała przekazać dane, których UOKiK nie może upublicznić,
a stanowiły one trzon postępowania.
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta, by uzyskać klarowne wyniki, zlecił
firmie TNS Polska Spółka Akcyjna z siedzibą w Warszawie (obecnie Kantar TNS
SA) przeprowadzenie badań socjologicznych na temat wpływu postrzegania przez
konsumentów danego produktu po emisji rzeczonej reklamy. Badania te zostały
przeprowadzone metodą wywiadów bezpośrednich w domach respondentów. Wyni-
ki tych badań dały urzędowi kolejny dowód w sprawie nieuczciwej reklamy.
W obiegu występowały dwie wersje wspomnianej reklamy, które różniły się kil-
koma detalami. Treść spotu przedstawia się w sposób następujący: młoda kobieta
25
UOKiK – Urząd – Informacje ogólne – Aktualności – RenoPuren Zatoki – decyzja UOKiK,
https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=13747. Data dostępu 4 maja 2020.
72 Kacper Cop
przychodzi do przychodni lekarskiej i czeka na wizytę. Podchodzi do rejestratorki.

Kobiety najwyraźniej się znają, bo zwracają się do siebie po imieniu. Jedna z nich
trzyma się za nasadę nosa, druga, zaczynając rozmowę, pyta, czy to problem z zato-
kami. Tak zaczyna się konwersacja, z której wynika, że najlepszym rozwiązaniem
tego problemu będzie zastosowanie reklamowanego suplementu diety. Po jego uży-
ciu niemal natychmiast kobieta wraca do pełni sprawności i nie ma potrzeby odwo-
ływać spotkania, na które była wcześniej umówiona. Podczas prezentowania specy-
fiku na ekranie widnieje zapisany małą czcionką napis: „Działanie wynika ze
składników produktu: Ziele tymianku wspomaga funkcjonowanie górnych dróg od-
dechowych, m.in. zatok, a także działa korzystnie na układ immunologiczny. Od-
świeża i korzystnie wpływa na drogi oddechowe”. W tym samym czasie na środku
ekranu widzimy napisy, takie jak: oczyszcza zatoki, podnosi odporność. Jak twierdzi
UOKiK, są to zalety przypisywane środkom medycznym, a nie suplementom diety,
które tylko mają działanie wspomagające organizm. Ponadto, jak zauważył prezes
UOKiK – Marek Niechciał: „Konsumenci nie potrafią odróżnić suplementu diety
od leku, dlatego reklama musi rzetelnie informować o właściwościach produktu.

Lek jest w świadomości odbiorców bardziej atrakcyjny od suplementu. Ponadto pod
wpływem błędnych informacji rodzice mogli kupić dzieciom, które mają chore za-
toki, RenoPuren Zatoki Junior, zamiast pójść do lekarza”26.
Spółka została zobowiązana do zapłacenia kary w wysokości 25 809 824 zł.
Omawiane reklamy wprowadzające w błąd musiały zostać zdjęte lub zmienione.
Dodatkowo UOKiK zlecił firmie opublikowanie na własny koszt oświadczenia
o tym, że konsumenci mogli zostać wprowadzeni w błąd, które miało pojawić się
w TVP 1, Polsacie i na YouTube.
Jak wynika z przytoczonych danych, firma Aflofarm Farmacja Polska dopuściła
się naruszenia normy prawnej, a także etycznej w celu maksymalizacji swoich zy-
sków, wykorzystując ograniczoną wiedzę klientów, którzy przez takie praktyki mo-
gli doznać uszczerbku na zdrowiu.
4.2. Magmisie – suplement diety w postaci żelków
Firma Aflofarm Farmacja Polska sp. z o.o. z siedzibą w Pabianicach ponownie do-
puściła się praktyki naruszającej polskie normy prawne. Tym razem reklama skiero-
wana była do rodziców dzieci w wieku szkolnym z problemami wychowawczymi.
Pomiędzy kwietniem 2016 a marcem 2017 roku emitowane były reklamy wprowa-
dzające w błąd. Firma jednoznacznie wykorzystała swą wiedzę do działań marketin-
gowych. Otóż spółka w swoim medialnym przekazie sugerowała, iż powodem pro-
blemów dzieci z koncentracją, aktywnością fizyczną i ich rozdrażnienia jest brak
magnezu i że zaradzi temu podanie żelków – Magmisiów27.
26
Tamże.
27
UOKiK – Urząd – Informacje ogólne – Aktualności – Reklamy Magmisiów mogły wprowadzać
w błąd, https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=14027. Data dostępu 4 maja 2020.
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów stwierdził, iż reklama zawierała

nieuczciwą praktykę rynkową na paru istotnych płaszczyznach. Po pierwsze i naj-
ważniejsze, źródłem problemów z koncentracją, aktywnością fizyczną i rozdrażnie-
niem u dzieci nie musi być niski poziom magnezu. Jest wiele innych możliwych
powodów takiego stanu rzeczy, a generalizowanie i wrzucanie wszystkich do jedne-
go worka jest nadużyciem. Po drugie, nieuczciwa była sugestia, że Magmisie mogą
pomóc złagodzić te problemy, a dzieci, które je spożywają, są skoncentrowane
i aktywne. W przekazie audiowizualnym emitowanym w telewizji informacja o tym,
że Magmisie to suplement diety, była praktycznie nieczytelna bez powiększenia tek-
stu i zatrzymania nagrania. W tym samym czasie na środku ekranu widniała infor-
macja, że można nabyć ten środek w aptece, co mogło sugerować konsumentom, iż
mają do czynienia ze środkiem leczniczym, a nie suplementem diety. Ostatnim man-
kamentem reklamy było wykorzystanie w przekazie telewizyjnym i internetowym
postaci pedagoga szkolnego. Otóż w kompetencjach pedagoga nie leży udzielanie
porad medycznych rodzicom dziecka. Powinien on co najwyżej doradzić, gdzie tacy
rodzice mogą zasięgnąć profesjonalnej pomocy. UOKiK zlecił badanie firmie TNS
Polska, z którego wynikało, że aż 68% badanych rodziców uważa, że pedagog to
zawód mający duże społeczne zaufanie. Doszło tu do jawnego nadużycia autorytetu,
co może stanowić nieuczciwą praktykę rynkową28. Firma została zobowiązana do
upowszechnienia informacji, że reklamy Magmisiów mogły wprowadzać w błąd.
Przekaz ten nadawany był w Telewizji Polskiej i Polsacie, w radiu (ZET, Programie
1 i 3 PR, RMF FM), a także na stronach internetowych firmy.
Problem wykorzystania asymetrii informacji na rynku dostrzegła również Naj-
wyższa Izba Kontroli, która w swoim raporcie analizowała podobne przypadki29. Za
szczególnie niebezpieczne uznała reklamy, które swoją treścią sugerują, że suple-
menty diety mają właściwości lecznicze oraz są niezbędnym remedium na dolegli-
wości i codzienne potrzeby, jak również te, które obiecują szybką poprawę zdrowia,
wykorzystując niewiedzę, brak świadomości czy doświadczenia konsumentów, tym
samym nadużywając ich zaufania.
4.3. Proliver
Jedną z najbardziej niebezpiecznych praktyk stosowanych przez firmy jest sugero-

wanie swoim klientom – odbiorcom reklamy, że stosując ich środek, nie muszą mar-
twić się konsekwencjami niezdrowego stylu życia.
Omawiając reklamy Aflofarmu Farmacji Polskiej, czyli firmy farmaceutycznej
mającej największy wolumen sprzedaży wśród produktów bez recepty30, nie sposób
przeoczyć sprawy dostrzeżonej przez Komisję Etyki Reklamy. Komisja wszczęła
postępowanie o wprowadzanie klientów w błąd i nadużywanie ich zaufania. Rekla-
28
Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym,
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20071711206. Data dostępu 5 maja 2020.
29
NIK o dopuszczaniu do obrotu suplementów diety – Najwyższa Izba Kontroli..., wyd. cyt.
30
Aflofarm, https://www.aflofarm.com.pl/pl/. Data dostępu 5 maja 2020.
74 Kacper Cop
ma emitowana w telewizji i radiu sugerowała nieprawdziwe właściwości prepara-

tu31. Informacje w niej zawarte pokazywały, że stosowanie suplementu diety Proliver
obniża poziom cholesterolu i pozwala zrezygnować z diety o niskiej zawartości
tłuszczów nasyconych. W przekazie medialnym aktorowi występującemu w rekla-
mie zwrócono uwagę, iż nie powinien w taki sposób się odżywiać, na co on odpo-
wiada, iż może, bo stosuje Proliver, po czym poprosił o podwójną porcję boczku.
Komisja Etyki Reklamy stwierdziła, że ta reklama przynosi szkodę społeczną,
a przekaz uznano za wprowadzający w błąd. Proliver wspomaga utrzymanie właści-
wego poziomu cholesterolu i pracę żołądka, lecz nieuzasadnione było zachowanie
postaci grającej w reklamie, która twierdziła, że po zażyciu suplementu diety może
się niezdrowo odżywiać.
4.4. Travisto
Aflofarm Farmacja Polska sp. z o.o. wykorzystuje również asymetrię informacji, sto-
sując praktyki parasolowych oznaczeń marki (umbrella branding). Na rynek zostaje

wprowadzony najpierw środek leczniczy, a następnie pod tą samą nazwą suplement
diety, który nie wykazuje właściwości leczniczych. Pozwala to zwielokrotnić zyski,
gdyż proces rejestracji leków jest długi i kosztowny, a normy, które muszą zostać za-
chowane, by móc je sprzedawać, są niezwykle wygórowane. Sytuacja wygląda zgoła
odmiennie, jeżeli chodzi o suplementy diety, jak wcześniej było wspomniane, proce-
dura polega na wysłaniu bezpłatnego formularza i konieczności spełnienia norm spo-
żywczych. Można to dostrzec na przykładzie leku Travisto activ na zaburzenia tra-
wienne i suplementu diety Travisto wspierającego trawienie. Nazwy nieznacznie się
różnią, a na opakowaniu drugi różniący je człon jest napisany mniejszą czcionką.
Rys. 1. Opakowania suplementu diety i leku Travisto

Źródło: opracowanie własne na podstawie oficjalnych grafik produktów firmy Aflofarm Farmacja Pol-
ska Sp. z o. o.
31
KER: reklama Proliveru o jajecznicy z boczkiem sugerowała nieprawdziwe właściwości preparatu
(wideo), https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/proliver-suplement-diety-reklama-wg-ker-naduzyla-
zaufania-odbiorcow. Data dostępu 5 maja 2020.
Na rysunku 1 możemy zauważyć jeszcze jeden ciekawy przykład wykorzystania

asymetrii i działania wprowadzającego w błąd. Wedle prawa suplement diety musi
być reklamowany, prezentowny i wprowadzony do obrotu pod nazwą „supelement
diety”. Ta nazwa nie może być zastąpiona tą stworzoną przez firmę. Można jednak
użyć dodatkowego oznakowania, lecz wtedy określenie „suplement diety” powinno
znajdować się w bezpośrednim jego sąsiedztwie. W załączonym przykładzie czcionka
użyta do prezentowania dodatkowego oznaczenia jest wyraźnie dużo większa i bar-
dziej wyraźna aniżeli nazwa „suplement diety”. Podobne praktyki widzimy w prze-
kazach medialnych, kiedy to wymogi prawne nakazują wyświetlić informacje o tym,
że widzowie mają do czynienia z supelemetem diety. Na ten sam problem zwróciła
uwagę również Najwyższa Izba Kontroli32.
5. Podsumowanie
Chociaż suplementy diety są środkami spożywczymi, które jedynie mają wspoma-

gać zbilansowaną dietę, to wykorzystując ograniczoną wiedzę konsumetów, zaczęto
im przypisywać medyczne właściwości. Na tworzenie tego typu asymetrii informa-
cji mają wpływ reklamy, które wprowadzają w błąd. Producenci wykorzysują swoją
uprzywilejowaną pozycję i wynikającą z niej wiedzę do maksymalizacji swoich zy-
sków, nierzadko narażając przy tym niczego nieświadomych klientów. Urzędy zaj-
mujące się kontrolą tego typu praktyk działają z opóźnieniem, a przemysł suplemen-
tów diety rośnie coraz bardziej. Jeżeli jednak jakaś firma dostanie już karę, jest ona
najczęściej niższa niż korzyści producenta z emisji reklamy. W artykule wykazano,
że przedsiębiorcy dostrzegają szeroki zakres luk prawnych, które w prosty sposób
można wykorzystać, by odnieść większe korzyści z posiadanej wiedzy. Konsumenci
zaś bez specjalistycznego sprzętu i fachowej wiedzy nie mogą sprawdzić realnego
składu takiego specyfiku, a i na tym polu często dochodzi do nadużyć33. Kiedy orga-
ny państwowe nie są w stanie zapewnić odpowiedniego nadzoru, część odpowie-
dzialności można przekierować na same firmy i wiążące je samorgulacje. Aby takie
działania były skuteczne, potrzebna jest wysoka kultura wypracowana przez produ-
centów w danym państwie. Niestety takie zachowania wypracowuje się latami. Inne
próby kończą się niepowodzeniem. Samoregulacja może być również narzędziem w
ręku firm farmaceutycznych do wywołania pozytywnego wrażenia wśród opinii pu-
blicznej, a także zniechęcenia ustawodawcy do wprowadzenia poważniejszych re-
form. Eksperci z „Dziennika Gazety Prawnej” zwacają uwagę, że samoregulacja
podpisana 25 listopada 2019 r. może mieć właśnie takie zadanie34. Swoją opinię ar-
32
NIK o dopuszczaniu do obrotu suplementów diety – Najwyższa Izba Kontroli...
33
Tamże.
34
DGP: czy samoregulacja rynku suplementów diety to dobry pomysł?, mgr. farm, https://mgr.
farm/aktualnosci/dgp-czy-samoregulacja-rynku-suplementow-diety-to-dobry-pomysl/. Data dostępu
5 sierpnia 2020.
76 Kacper Cop
gumentują pominięciem w tym dokumencie największego medium przekazu, czyli

Internetu. Przedsiębiorcy czuli realną obawę przed zaostrzeniem przepisów. Projekt
ustawy z 2017 roku obejmował opłaty za notyfikację nowych produktów, rozbudo-
wany system oznaczeń, dający konsumentowi pewność, że kupuje środek leczniczy,
i zwiększenie kar dla takich podmiotów. Środki dzięki temu uzyskane miały zostać
przeznaczone na lepszą kontrolę jakości suplemetów diety. Ustawa jednak nie opu-
ściła sejmu. Członkowie rządu mieli wówczas sprzeczne poglądy na taką zmianę, a
ponadto rynek nie był na nią gotowy. Regulacje prawne mogą stać się remedium na
zapobieganie takim problemom, lecz ze względu na ciągle rosnącą podaż i jej struk-
turę ustawodawca musi regularnie dostosowywać przepisy do realiów. Można rów-
nież przerzucić odpowiedzialność na firmy farmaceutyczne, które stworzą rozbudo-
wany system samoregulacyjny, aczkolwiek aby tego typu działania były skuteczne,
potrzebne jest zaangażowanie największych podmotów, czyli tych, które mają naj-
większy wpływ na rynek. Lecz aby tak się stało, muszą one dostrzec w tym realiza-
cję własnego interesu.
Literatura
Aflofarm, https://www.aflofarm.com.pl/pl/. Data dostępu 5 maja 2020.
Baumol W.J., The transactions demand for cash: An inventory theoretic approach, The Quarterly Jour-
nal of Economics, t. 66, nr 4, listopad 1952.
Cheers Affiliates, Raport Cheers – 72% Polaków sięga po suplementy diety, https://cheersaffiliates.
com/pl/raport-cheers-suplementy/. Data dostępu 12 października 2018.
Chemoprewencja | KRN, http://onkologia.org.pl/chemoprewencja/. Data dostępu 3 maja 2020.
DGP: czy samoregulacja rynku suplementów diety to dobry pomysł?, mgr. farm, https://mgr.farm/
aktualnosci/dgp-czy-samoregulacja-rynku-suplementow-diety-to-dobry-pomysl/. Data dostępu
29 sierpnia 2020.
Goodman G.E., Thornquist M.D., Balmes J., Cullen M.R, Meyskens F.L., Omenn G.S., Valanis B.,
Williams J.H., The beta-carotene and retinol efficacy trial: Incidence of lung cancer and cardio-
vascular disease mortality during 6-year follow-up after stopping beta-carotene and retinol sup-
plements, Journal of the National Cancer Institute, t. 96, nr 23 (1 grudnia 2004), s. 1743-1750,
https://doi.org/10.1093/jnci/djh320.
https://everethnews.pl/newsy/suplement-a-lek-jaka-jest-roznica/.
KER: reklama Proliveru o jajecznicy z boczkiem sugerowała nieprawdziwe właściwości preparatu (wi-
deo), https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/proliver-suplement-diety-reklama-wg-ker-naduzyla-
zaufania-odbiorcow. Data dostępu 5 maja 2020.
Leki a suplementy diety w reklamach – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, http://www.krrit.gov.pl/
krrit/aktualnosci/news,2265,leki-a-suplementy-diety-w-reklamach.html. Data dostępu 4 maja 2020.
Moynihan R., Cassels A., Selling Sickness: How the World`s Biggest Pharmaceutical Companies Are
Turning Us All into Patients, Douglas & McIntyre, Vancouver 2006.
NIK o dopuszczaniu do obrotu suplementów diety – Najwyższa Izba Kontroli, https://www.nik.gov.pl/
aktualnosci/nik-o-dopuszczaniu-do-obrotu-suplementow-diety.html. Data dostępu 3 maja 2020.
Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu
rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety. http://
prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20150002032. Data dostępu 3 maja 2020.
Peretti J., Leki. Leczenie farmakologiczne stresów współczesnego życia, [w:] A. Horzowska (red.), Za-
kulisowe umowy, które zmieniły świat, Poznań 2019.
Piotrowska K., Suplement a lek – jaka jest różnica?, Evereth News (blog), https://everthnews.pl/newsy/
supplement-a-lek-jaka-jest-roznica/. Data dostępu 16 marca 2018.
Podstawowe przepisy prawne, które muszą spełniać suplementy diety – Wojewódzka Stacja Sanitarno-
-Epidemiologiczna w Gdańsku, http://www.wsse.gda.pl/nadzor-sanitarny/oddzial-bezpieczenstwa-
zywnosci-zywienia-i-produktow-kosmetycznych/suplementy-diety/257-podstawowe-przepisy-
prawne-ktore-musza-spelniac-suplementy-diety. Data dostępu 13 sierpnia 2020.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania
suplementów diety. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20071961425.
Data dostępu 3 maja 2020.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 kwietnia 2017 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie
składu oraz oznakowania suplementów diety. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?i-
d=WDU20170000979. Data dostępu 3 maja 2020.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011z dnia 25 października 2011 r.
w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Par-
lamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy
Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrekty-
wy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE
oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004. Tekst mający znaczenie dla EOG, Pub. L. No.
32011R1169, 304 OJ L (2011). http://data.europa.eu/eli/reg/2011/1169/oj/pol.
Rynek Suplementów Diety w Polsce 2019 | PMR Market Experts, https://mypmr.pro/products/800. Data
dostępu 3 maja 2020.
Stefańczyk M., Rynek suplementów diety w Polsce będzie rósł o 5% rocznie, https://healthcaremarkete-
xperts.com/ (blog), https://healthcaremarketexperts.com/aktualnosci/raport-pmr-rynek-suplementow-
diety-bedzie-rosl-o-5-rocznie/. Data dostępu 3 maja 2020.
The History of BMI | Howstuffworks, https://health.howstuffworks.com/wellness/diet-fitness/weight-
-loss/bmi4.htm. Data dostępu 10 sierpnia 2020.
The use of substances with nutritional or physiological effect other than vitamins and minerals in food
supplements. Study undertaken for DG Sanco, European Commission, https://ec.europa.eu/food/
sites/food/files/safety/docs/labelling_nutrition-supplements-2007_a540169_study_other_sub-
stances_en.pdf. Data dostępu 17 października 2020.
UOKiK – Urząd – Informacje ogólne – Aktualności – Reklamy Magmisiów mogły wprowadzać w błąd,
https://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=14027. Data dostępu 4 maja 2020.
UOKiK – Urząd – Informacje ogólne – Aktualności – RenoPuren Zatoki – decyzja UOKiK, https://
www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=13747. Data dostępu 4 maja 2020.
Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. http://prawo.sejm.gov.pl/
isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20061711225. Data dostępu 3 maja 2020.
Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. http://pra-
wo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20071711206. Data dostępu 5 maja 2020.
WHO | Controlling the global obesity epidemic, https://www.who.int/nutrition/topics/obesity/en/. Data
dostępu 10 sierpnia 2020.
WP abcZdrowie, Hiperwitaminoza, https://zywienie.abczdrowie.pl/hiperwitaminoza. Data dostępu
3 maja 2020.
78 Kacper Cop
USING THE ASYMMETRY OF INFORMATION

IN THE DIETARY SUPPLEMENT MARKETS
Summary: The article analyzes the cases of using information asymmetry in the dietary supplement
markets. The author verifies the process of introducing these products to the market. Referring to the
data of the Supreme Audit Office, it indicates legal loopholes used by producers in the process of
introducing new products to the market, as well as systemic inefficiencies, through which the health and
life of consumers may be exposed. The work contains both a description, characteristics and forecasts
for the growth of this market. Additionally, an analysis of the judgments of the Office of Competition
and Consumer Protection indicated many opportunistic actions used by producers who violate legal and
ethical standards. The author concludes that pharmaceutical companies are deliberately distorting the
image of dietary supplements by misinforming the public to maximize their profits.
Keywords: dietary supplements, information asymmetry, opportunism, UOKiK, baumol concept, mo-
ral hazard, dietary supplement market.
MAGDALENA PINDEL OPORTUNIZM NA RYNKACH
e-mail: magdalenapindel@op.pl DZIEŁ SZTUKI
ORCID: 0000-0002-2452-8913
Streszczenie: Przedmiotem artykułu są oportunistyczne działania na rynkach dzieł sztuki. Poruszone

w nim zostało zjawisko asymetrii informacji, ściśle powiązane z teorią oportunizmu O.E. Williamsona.
Dodatkowo analizie poddano cechy rynków dzieł sztuki w kontekście mikroekonomicznej teorii rynku,
ukazując specyfikę dóbr, jakimi są dzieła sztuki, oraz właściwości popytu i podaży. Artykuł na podsta-
wie przykładów ilustruje problem nasilonej na tych rynkach asymetrii informacji, mogącej skutkować
podjęciem przez jedną stronę działań oportunistycznych.
Słowa kluczowe: oportunizm, rynki dzieł sztuki, asymetria informacji, mikroekonomiczna teoria ryn-
ków.
1. Wstęp
Tematyka niniejszego opracowania swoim zakresem obejmuje rozważania nad arty-
styczną branżą, do której należą rynki dzieł sztuki, w dominującym jednak stopniu
uwaga zostanie skoncentrowana na kompleksowych rozważaniach dotyczących zja-
wiska oportunizmu na tychże rynkach. Przedtem należy jednak zwrócić uwagę
na ich unikatowy charakter – gdy chodzi zarówno o formę, jak i o przedmiot trans-
akcji zawieranych na tych rynkach. W pierwszej kolejności przeto należy zauważyć,
iż forma sprzedaży niejako zaburza tradycyjny model popytowo-podażowy i powo-
duje, że pewne następstwa wydarzeń zachodzących na rynkach dzieł sztuki stają się
w gruncie rzeczy niemożliwe do prognozowania, co samoczynnie pozostawia pewną
przestrzeń dla działań niepożądanych. Uwydatnia to dodatkowo wrażliwość przed-
miotów wymiany, których wycena dokonywana jest w dużej mierze na drodze
uwzględniania czynników różnych od klasycznych czynników cenotwórczych. Tym
bardziej że w ekonomicznym znaczeniu dzieła sztuki są jednostkowymi dobrami
heterogenicznymi, w związku z czym nie mogą zostać poddane standaryzacji.
Warto w tym miejscu skupić uwagę na nieco rozleglejszym niż zawarty powyżej
zarysie charakteru rynków dzieł sztuki w świetle mikroekonomicznej teorii rynko-
wej, co w prostszy sposób doprowadzi do odnalezienia mnogości czynników nasila-
jących asymetrię informacji na tych rynkach, która z kolei – będąc wykorzystana
w celu przechwycenia korzyści drugiej strony transakcji – swoje konsekwencje bę-
dzie mieć w daleko idącym oportunizmie.
80 Magdalena Pindel
Rynki dzieł sztuki, ze względu na specyfikę przedmiotu transakcji, rządzą się

nieco innymi prawami niż rynki tradycyjne. Jednak w prawach swych do pewnego
stopnia kierują się podstawowym mechanizmem rynkowym. Można tu zauważyć
oddziałujące na siebie wzajemnie siły popytowo-podażowe, jednak należy stwier-
dzić, że główną determinantą wszelkich dostrzegalnych prawidłowości jest ów pro-
dukt rynkowy, jakim jest dzieło sztuki oraz zespół cech, które stanowią o jego cha-
rakterze. Zaś z punktu widzenia ekonomii podstawową cechą wyróżniającą dzieła
sztuki jako produkty jest ich heterogeniczność rozumiana jako różnorodność przed-
miotu handlu, de facto istniejąca na każdym stopniu dezagregacji1. Z tego też wzglę-
du daje się zauważyć możliwość istnienia pewnych trudności w odpowiednim za-
spokojeniu poziomu popytu na dzieła sztuki. Za bariery te odpowiada wyżej
wspomniana heterogeniczność obiektów, a także różnorodność preferencji konsu-
menckich, co powoduje, że dla niektórych preferencji rynek nie jest w stanie zaspo-
koić potrzeb poprzez odpowiednie dostosowanie podaży, czego przykładem są cho-
ciażby w 30% zgłaszane przez konsumentów braki podażowe dzieł sztuki dawnej2.
W tym przypadku liczba obiektów do dyspozycji jest ograniczona i stała. Dostoso-

wania podaży natomiast zależeć mogą jedynie od zarówno już funkcjonujących
dzieł na rynku, jak i od oferty artystów żyjących współcześnie oraz skłonności wła-
ścicieli dzieł do udostępniania swoich obiektów na sprzedaż3.
Warto w tym miejscu rzucić światło na właściwości dóbr, jakimi są dzieła sztuki,
od których w znacznym stopniu zależy wielkość ich podaży na rynku. Rozpatrując
je w ten sposób, można dojść do wniosku, w ślad za D. Throsbym, że dzieła sztuki
należą do grupy ekstremalnie heterogenicznych dóbr, a ściślej ujmując – do dóbr
unikatowych. Wiąże się to z bardzo wysokim stopniem zróżnicowania produktu,
umożliwiającym w praktyce traktowanie każdej jednostki jako osobnego dobra, co
skutkuje brakiem możliwości wyróżnienia jego dóbr komplementarnych czy substy-
tutów4. Inną tego konsekwencją jest istnienie tzw. renty monopolowej, występującej
w chwili, gdy jedynie od poziomu ceny zależy zaspokojenie popytu zgłaszanego
przez minimum dwóch uczestników rynku – w sytuacji tej, z powodu braku substy-
tutów, aktualny właściciel tego dzieła sztuki jest monopolistą5.
Dzieła sztuki jako dobra unikatowe cechuje również bardzo niska elastyczność
cenowa podaży, w związku z czym w bardzo niewielkim stopniu spełniana jest zasa-
da głosząca, że wraz ze wzrostem popytu na dane dobro rośnie również jego cena, co
powoduje zwiększenie podaży. Zasada ta może znaleźć swoje przełożenie w przy-
padkach tzw. ukrytej podaży – tj. gdy dostrzegalny wzrost popytu jest bodźcem dla
artystów bądź właścicieli dzieł sztuki do wystawiania większej, niż zamierzali, licz-
1
P. Kenar, Dzieła sztuki jako alternatywna klasa aktywów inwestycyjnych, [w:] Studia i prace
kolegium zarządzania i finansów, SGH, Warszawa, s. 117.
2
S. Kiedroń, Podsumowanie: polski rynek aukcyjny 2017, Raport Rynek Sztuki 2017, Numarte,
Kraków 2018, s. 60-61.
3
J. Białynicka-Birula, Rynek dzieł sztuki w kontekście mikroekonomicznej teorii rynku, Zeszyt
Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 680/2005, s. 32-33.
4
T. Throsby, Economics and Culture, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 123.
5
D. Harvey, The Limits to Capital, Verso, Londyn 2007, s. 300.
Oportunizm na rynkach dzieł sztuki 81
by dzieł sztuki na sprzedaż – generalnie jednak działalność twórców zwykle nie jest
prowadzona w kierunku maksymalizacji zysku, również ze względu na wysoką
wrażliwość rynku na wycenę dóbr. Niemniej uznaje się, że artyści są bezpośrednim
źródłem wprowadzającym do obiegu dobro unikatowe, a ich praca w pewnym stop-
niu uzależnia podaż na rynku6.
Ponadto, skoro zgodnie z mikroekonomicznym prawem podaży, istnieje dodat-
nia korelacja pomiędzy zmianą cen i zmianą wielkości podaży, to na rynkach sztuki
zasada ta przybiera nieco inny wymiar. Co prawda można dostrzec występowanie
pewnych podstawowych zależności – np. wysoki poziom cen wpływa na wzrost
zainteresowania rynkiem, jednakże wiążąca się z tym wyższa podaż napotyka barie-
ry związane z ograniczoną liczbą dzieł sztuki, których niekiedy nie można pokonać
ze względu na rzadkość tych dóbr. Zatem – rozpatrując podaż w kategorii dzieł wy-
konanych przez konkretnego artystę – można spodziewać się, że wyższy poziom cen
wpłynie na decyzję właściciela o sprzedaży prac tego twórcy, co przyczyni się do
ogólnego wzrostu podaży na rynku aukcyjnym, o ile te prace istnieją. W przypadku
ich braku, pomimo wzrostu cen, podaż się nie zmieni. W konsekwencji tego wyłania
się wniosek, iż rosnące ceny są w stanie wpływać dodatnio na ofertę rynkową do
momentu wyczerpania dzieł sztuki będących w obiegu7.
W rozważaniach mikroekonomicznych równoważne z rozpatrywaniem kategorii
podażowej jest rzucenie światła na kategorię popytową na rynku aukcyjnym dzieł
sztuki. Lecz by móc to zrobić, nieodzowne i pierwszorzędne jest zwrócenie uwagi
na podstawowy fakt, który sprawdza się również na rynkach sztuki, a głoszący, że
potrzeby człowieka są odzwierciedlone na rynku w ramach popytu, a swoje pokrycie
mają w funduszu nabywczym. Ogólna teoria mikroekonomii wyróżnia wiele zmien-
nych wpływających na popyt, które również na rynku aukcyjnym w mniejszym bądź
większym stopniu mogą znaleźć swoje odzwierciedlenie. Wśród tych czynników na
pierwszym miejscu zawsze wymienia się cenę, ta zaś wpływa na podstawową zależ-
ność, mianowicie że wraz ze wzrostem ceny, ceteris paribus, ilość nabywana male-
je i odwrotnie8. Na rynku aukcyjnym jest to dostrzegalne podczas licytacji, w trakcie
której rosną oferty cenowe, co powoduje stopniowy spadek liczby uczestników do
momentu, kiedy to w polu gry pozostanie jeden licytujący (zwycięzca licytacji)9.
Jednakże ze względu na specyfikę rynków dzieł sztuki warto w tym miejscu zwrócić
uwagę, że prawo popytu nie zawsze się na nich sprawdza, co zauważył T. Veblen,
twierdząc, iż w pewnych warunkach wzrost cen może powodować wzrost ilości na-
bywanego dobra10. Do warunków tych można zaliczyć takie czynniki, jak: istniejąca
6
K. Borowski, Ł. Sawicki, Rynek dzieł sztuki. Podejście inwestycyjne i behawioralne, Warszawa
2018, s. 22.
7
J. Białynicka-Birula, wyd. cyt., s. 32-34.
8
B. Klimczak, Mikroekonomia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wro-
cławiu, Wrocław 1998, s. 76.
9
J. Białynicka-Birula, wyd. cyt. 36.
10
T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, PWN, Biblioteka Socjologiczna, Warszawa 1972.
82 Magdalena Pindel
moda na rynku oraz popularność i renoma grupy cenionych artystów (jak chociażby
m.in. Stanisław Wyspiański czy Wojciech Fangor). W tej sytuacji występuje dodat-
nia elastyczność cenowa popytu, rosnąca cena bowiem wpływa na wzrost wielkości
popytu, a także, obok tego, wyznacza rangę wartości danego obiektu i podkreśla
status materialny nabywającego (w odwrotnym przypadku – tj. w sytuacji spadku
ceny – dzieło to automatycznie straciłoby na ogólnym zainteresowaniu)11.
Dodatkowo na rynkach dzieł sztuki cena kształtuje się przeważnie przez pryzmat
wartości, którą potencjalni nabywcy przypisują danemu dziełu. W badaniach nad
wartościowaniem dzieł sztuki, obok estetycznego, wyróżnia się również kontekst
ekonomiczny, na gruncie którego wyodrębnić można dwa ujęcia syntezy wartości
dzieła sztuki. W przypadku pierwszego czynnika istnieje teoria sformułowana przez
G. Sorela rozpatrująca wartość dzieła sztuki w kontekście pracy i kosztów wytwo-
rzenia. Głosi ona, iż zarówno wartość, jak i cena dzieła sztuki rosną równolegle
i proporcjonalnie do ilości i jakości pracy potrzebnej do jego stworzenia, co oznacza,
że tym większą wartość ma dzieło, im większa jest jego złożoność, przejawiająca się
m.in. w kunszcie, bogactwie ornamentalnym, liczbie motywów itp. Natomiast bio-

rąc pod uwagę koszty produkcji, warto przytoczyć koncepcję J. Ruskina, w której
zrównuje on minimalną cenę dzieła sztuki z kosztami jego wytworzenia. Rozumieć
przez to należy, iż najniższa cena uzyskana ze sprzedaży obiektu winna zapewnić
twórcy osiągnięcie progu rentowności. W opozycji do powyższego wartościowania
sztuki wykształciło się wartościowanie subiektywne, zgodnie z którym uznano, iż
stopień pragnienia przez nabywców posiadania danego dzieła sztuki wyznacza jego
wartość oraz cenę. W konsekwencji tego można stwierdzić również, że pragnienie to
jest warunkowane czynnikami będącymi źródłem wartości w tym ujęciu, do których
należą m.in. użyteczność i rzadkość dzieła, przy czym użyteczność należy rozumieć
jako zjawisko wynikające z potrzeby nabywcy/odbiorcy.
Zestawiając oba stanowiska dotyczące wartości dzieł sztuki, można uznać – za
koncepcją Marshalla – iż najbardziej zasadne w tej kwestii jest połączenie obu ujęć.
Konsekwencję tego stanowi teza głosząca, że wartość dzieła wynika jednocześnie
z popytu oraz podaży, natomiast cenę determinują zarówno czynniki artystyczno-
-estetyczne, jak i czynniki ekonomiczne12.
Jak już uprzednio sygnalizowano, rynki dzieł sztuki ze względu na unikatową
wartość przedmiotów wymiany można uznać za specyficzną branżę. Sytuację tę
podkreśla dodatkowo występująca na nich, w szerokim zakresie, asymetria informa-
cji, wynikająca w dużej mierze z dążenia uczestników rynków do maksymalizacji
własnych korzyści, a także z istniejącej na tych rynkach stosunkowo dużej swobody,
zwłaszcza w wyznaczaniu cen – jeśli wziąć pod uwagę założenie, iż właściciel dzie-
ła sztuki jest swego rodzaju monopolistą, a cena dzieła sztuki nie wynika z prawa
popytu i podaży. Ponadto takiej percepcji sprzyja fakt, iż każdy przedmiot artystycz-
11
J. Białynicka-Birula, wyd. cyt., s. 36.
12
Tamże, s. 65-73.
ny jest niepowtarzalny, dlatego też sposób jego postrzegania jest personalny. In-
stynktownie wiąże się to z systemem wartościowania konkretnych dzieł sztuki przez
poszczególne jednostki i choć generalnie podlega on pewnym ramom i do pewnego
stopnia jest usystematyzowany, to dla różnych osób nie będzie on jednakowy – m.in.
z powodu indywidualnej metody wyceny. Z faktów tych natomiast wyłania się jed-
nocześnie swego rodzaju ułomność rynków dzieł sztuki mobilizująca niektórych
uczestników rynku do nadużyć wkraczających w zachowania skrajnie niepożądane
na rynku, co przejawia się w szeroko rozumianych próbach wykorzystania luk infor-
macyjnych w celu pozyskania korzyści własnych, których przypadki rozpatrzone
zostaną w poniższej części rozważań13.
2. Pojęcie oportunizmu w kontekście rynków sztuki

W koncepcji Olivera E. Williamsona oportunizm „(…) odnosi się do niekompletne-
go lub zniekształconego ujawnienia informacji, zwłaszcza do świadomie podejmo-

wanych wysiłków, by wprowadzić w błąd, zniekształcić, zataić, zaciemnić lub po-
gmatwać sprawy w inny sposób (…). Mieszczą się tu także jego bardziej rażące
formy, takie jak kłamstwo, kradzież i oszustwo”14.
Oportunizm związany jest z asymetrią informacji, ta zaś na rynkach dzieł sztuki
przejawia się głównie w kontekście cen oraz oryginalności dzieła. Te pierwsze
w wielu przypadkach są personalizowane i przeważnie zawyżane, natomiast kwestią
sporną jest, czy konsument jest tego świadomy oraz czy był w stanie to przewidzieć,
czy też nie. Z „przeszarżowaniem” cen mamy do czynienia najczęściej w galeriach,
w których są one ustalane z dość dużą dowolnością i bez uwzględniania realnego
popytu na sztukę danego gatunku. Nieco inaczej jest w przypadku aukcji, na których
ceny wywoławcze zwyczajowo starają się odzwierciedlać realny popyt i podaż, mają
być też atrakcyjne i „chwytliwe”. Rzeczą nieprzewidywalną natomiast, zarówno dla
oferenta, jak i dla zainteresowanych, jest to, jak wysoko ta cena zostanie wywindo-
wana15. Informacja o cenach, funkcjonujących zarówno w galeriach, jak i na au-
kcjach, często nie jest jawna, dlatego osoby noszące się z zamiarem kupna obrazu
muszą zasięgnąć porad u konsultantów i doradców bądź też posiłkować się wła-
snym, nabytym już doświadczeniem (jeśli takowe mają).
Nie jest tajemnicą, że nabywcami dzieł sztuki przeważnie są ludzie bardzo za-
możni, którzy tworzą własną kolekcję obrazów lub inwestują w nią, oczekując
w przyszłości sprzedaży z zyskiem. Ta grupa z reguły jest dobrze zorientowana
w zakresie trendów na rynkach sztuki (przez słowo „dobrze” należy tu rozumieć ten
13
J. Białynicka-Birula, Wartość dzieła sztuki w kontekście mikroekonomicznej teorii rynku, Zeszy-
ty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie nr 650/2005, s. 64.
14
O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-
wa 1998, s. 60.
15
W. Bongard, Art Aktuell (1981-1985), [w]: Ekonomia w sztuce, red. G. Adam, Muzeum Sztuki
Współczesnej, Kraków 2013, s. 27-42.
84 Magdalena Pindel
materiał informacyjny, który jest dostarczany potencjalnemu konsumentowi przez

doradców i konsultantów; ci z kolei mogą mieć różne cele i podawać informacje
w mniejszym bądź większym stopniu wiarygodne). Istnieje też grupa nabywców,
którzy kupują obrazy okazjonalnie16. W tym przypadku trudno mówić o większym
stopniu znajomości dziedziny, co już na tym etapie unaocznia asymetrię wiedzy mię-
dzy nabywcą a sprzedawcą i różnicę poziomów negocjacyjnych, w nieprofesjonal-
nym bowiem kolekcjonerze dzieł sztuki rodzić się może przekonanie, że płaszczy-
znę sztuki można łatwo przenieść na płaszczyznę ekonomiczną i obliczyć, że cena
dzieła sztuki zawsze będzie równa jego wartości17. Nic bardziej mylnego – za warto-
ścią obrazu stoi głównie jego walor estetyczny, autentyczność i przede wszystkim
nazwisko twórcy18. To właśnie dzięki temu mechanizmowi Andy Warhol masowo
sprzedawał swoje obrazy przedstawiające jednodolarówkę za wielokroć wartości
jej nominału19. I za sprawą tego właśnie mechanizmu obraz Leonarda da Vinci sprze-
dano pod nazwiskiem jego ucznia za 45 funtów20. Już te dwa wymienione przykłady
dają pewien rys tego, jak nieprzewidywalne są rynki dzieł sztuki i jak trudno jest
oszacować kierunek ruchu cen oferowanego produktu, co pozwala na łatwe zatarcie
granicy pomiędzy świadomością tego, co się kupuje, a lokowaniem swojego kapita-
łu w ciemno. Dla sprzedawców stanowi to dobrą okazję do celowego wprowadzania
nabywców w błąd dla pozyskania profitów. Aby móc to lepiej zobrazować, w dalszej
części rozważań przedstawione zostaną poszczególne przypadki oportunizmu na
rynkach dzieł sztuki.
3. Studia przypadków
3.1 Przypadek Knoedler Gallery
Z obserwacji świata sztuki można wysnuć wniosek, że cena dzieła, obok rangi jego
twórcy, jest najważniejszym miernikiem wartości transakcji podczas aukcji dziełami
sztuki. Sam rynek zaś, pomimo że stwarza pozory rządzenia się tymi samymi me-
chanizmami co każdy inny, tj. wzajemnego oddziaływania na siebie popytu i podaży,
kreuje inne warunki wyznaczania poziomu cen. Przede wszystkim z racji tego, iż
w tym przypadku należy praktycznie odrzucić sprzedaż hurtową tego samego pro-
16
A. Czyż, Rynek dzieł sztuki w Polsce ma się coraz lepiej, Rynek i Sztuka, http://rynekisztuka.
pl/2018/02/02/rynek-dziel-sztuki-polska/ [dostęp z dnia 14.03.2019].
17
M.A. Potocka, Sztuka w ekonomii, [w:] Ekonomia w sztuce, red. G. Adam, Muzeum Sztuki
Współczesnej, Kraków 2013, s. 95-99.
18
K. Bańkowska, Od czego zależy wycena sztuki, Rynek i Sztuka, http://rynekisztuka.pl/2017/
09/04/wycena-dziela-sztuki/ [dostęp z dnia 14.03.2019].
19
E. Bendyk, Bajka o pszczołach. Dywidenda artystyczna i gospodarka Warhola, [w:] Ekonomia
w sztuce, red. G. Adam, Muzeum Sztuki Współczesnej, Kraków 2013, s. 81-83.
20
M. Kuc, Zbawiciel Świata jest dziełem Leonarda, RP.pl, https://www.rp.pl/artykul/682665-Zba-
wiciel-swiata-jest-dzielem-Leonarda.html [dostęp z dnia 14.03.2019].
duktu, już sama oryginalność i niepowtarzalność jako cechy przedmiotu sprzedaży

tworzą jego wartość. Tym samym umożliwia to sprzedawcom zachowanie pewnego
rodzaju swobody w wyznaczaniu poziomu cen i dalszej nimi manipulacji. Swoboda
ta zaś sprowadza się do podstawowej zależności funkcjonującej na rynkach dzieł
sztuki, można bowiem zauważyć, że „(…) dzieło sztuki warte jest tyle, ile ktoś bę-
dzie chciał za nie zapłacić”21. Jak nietrudno wysnuć wniosek, stanowi to pewny fun-
dament dla działań oportunistycznych i – co za tym idzie – do pozyskiwania korzy-
ści finansowych w nieuczciwy sposób. Powyższa zasada sprawdza się zwłaszcza
podczas transakcji zawieranych w galeriach sztuki, a ów fundament często jest wy-
korzystywany dzięki zjawisku asymetrii informacji. Tak też było w przypadku no-
wojorskiej galerii sztuki Knoedler Gallery w 2011 r. i Glafiry Rosales – współpracu-
jącej z tą galerią handlarką sztuki. Rosales pośredniczyła w sprzedaży, dostarczając
dyrektor Knoedler Gallery podrobione dzieła takich twórców, jak m.in. Jackson Pol-
lock, Mark Rothko czy Willem de Kooning. W rzeczywistości obrazy te sporządzo-
ne były przez chińskiego malarza Pei – Shen Qiana, czego nie byli świadomi poten-
cjalni nabywcy, którym przekazywana była informacja o pochodzeniu obrazów ze
zbiorów szwajcarskiego kolekcjonera „Mr.X”. Całokształt tych wydarzeń trwał
przez piętnaście lat, a do pokrzywdzonych należy m.in. Domenico de Sole, dyrektor
marki Gucci, który nabył sfałszowany obraz Marka Rothki za 8 mln dolarów. Sama
zaś Rosales za prowadzenie nielegalnej działalności, współudział w oszustwie,
uchylanie się od uiszczania podatków oraz pranie brudnych pieniędzy została skaza-
na na 3 lata więzienia, a także zobligowana przez sąd do wypłacenia ofiarom oszu-
stwa 81 mln dolarów22.
Przypadek ten pokazuje, w jakim stopniu asymetria informacji, naturalnie wy-
stępująca na rynkach dzieł sztuki, może przerodzić się w skrajne wręcz formy dąże-
nia do zrealizowania własnych interesów. Łatwo zauważyć, że zainteresowani kup-
nem dzieł ww. twórców jeszcze przed rozpoczęciem transakcji otrzymywali
zniekształconą, nieprawdziwą informację na temat zarówno pochodzenia obrazów,
jak i ich twórców. Ten drugi czynnik tym bardziej stawiał potencjalnych nabywców
dzieł w niekorzystnym dla nich położeniu ze względu na to, że narażał ich na podję-
cie nieoptymalnej decyzji. Ci zaś, którzy zakupili obrazy, ponieśli straty, ponieważ
na ów rynek wprowadzone zostały sfałszowane produkty, których wartość oraz cenę
tworzyło podobieństwo do oryginału oraz nazwisko i renoma twórcy. To uwarunko-
wanie, tj. wierne odtworzenie oryginału i przypisanie mu nazwiska twórcy, stanowi-
ło dla Glafiry Rosales podstawę do wykorzystania w zakresie wyznaczania bardzo
wysokiej ceny za dzieła sztuki oraz nadbudowywania ich prawdziwej wartości.
21
A. Skowron, Skąd bierze się cena dzieła sztuki?, Rynek i Sztuka, http://rynekisztuka.
pl/2014/11/06/skad-sie-bierze-cena-dziela-sztuki/ [dostęp z dnia 14.04.2019].
22
K. Zahorska, Zapadł wyrok w sprawie fałszerskiej afery Knoedler Gallery z 2011r., Rynek i Sztu-
ka, http://rynekisztuka.pl/2017/07/20/knoedler-gallery-falszywe-dziela-sztuki-wyrok/ [dostęp z dnia
17.04.2019].
86 Magdalena Pindel
Rosales wiedziała, że może wprowadzać do obiegu wysokiej jakości kopie obrazów

i żądać za nie wysokie kwoty, ponieważ nieświadomi niczego konsumenci sami
będą chcieli za nie tyle zapłacić, kierując się już samym nazwiskiem artysty, który je
namalował. Co więcej, sytuacja odwrotna – tj. wyznaczenie ceny odpowiadającej
rzeczywistej wartości obrazu przy zachowaniu sygnatury jego autora – stanowiłaby
wyraźny sygnał dla nabywców, że mają oni do czynienia z falsyfikatem, co równo-
cześnie wpłynęłoby negatywnie na renomę galerii. Dla Rosales stanowiło to idealną
okazję do stosunkowo swobodnej manipulacji ceną na swoją korzyść kosztem kupu-
jących, którzy ponosili bardzo wysokie straty. Dla nabywców bowiem niekorzyść
ta przejawiała się nie tylko w ilości gotówki, którą wydali, zakupując obraz o bie-
żącej na dany moment wartości, ale również w stracie wynikającej z przyszłej
wartości obrazu, w który zainwestowali (przy założeniu, że będą go chcieli w przy-
szłości odsprzedać). Dla handlarki sztuką sprowadzanie falsyfikatów było mniej-
szym kosztem. W rezultacie oszustwo to generowało duży zysk przy relatywnie ni-
skich kosztach.
3.2. Przypadek Polskiego Domu Aukcyjnego „SZTUKA”
Istnieją różne metody manipulacji cenami na rynkach dzieł sztuki. Bardzo często
wykorzystywaną metodą jest licytacja. Jest to sposób stosujący głównie mechani-
zmy psychologiczne, instynkty walki i rywalizacji i w takim przypadku trudno jest
przewidzieć efekt końcowy, który zależny jest od wielu zmiennych, także tych po-
zornie nieistotnych. Ponadto brak przejrzystości tej formy sprzedaży wynika rów-
nież z różnicy celów właściciela dzieła sztuki i domu aukcyjnego, który umożliwia
mu jego sprzedaż23. Nieco inaczej przedstawia się sytuacja sprzedaży w galerii dzieł
sztuki i okazuje się, że różnica w cenie pomiędzy tym samym obrazem wystawio-
nym na sprzedaż na aukcji i w galerii może być spora, z przewagą dla tej drugiej
formy. Przyczyną jest pośrednictwo galerii, która doradza kolekcjonerowi zakup,
dokonuje wyceny danej pracy, personalizuje cenę na zasadzie dyskryminacji ceno-
wej oraz reguluje umowę z kolekcjonerem. Galerie zazwyczaj tworzą selekcjonowa-
ne sieci kontaktów z artystami i kolekcjonerami, co umożliwia im czerpanie możli-
wie największych zysków i realizację własnych interesów. Jak można przewidzieć
zatem, różnica celów artysty i promującej go galerii czy właściciela obrazu i domu
aukcyjnego jest doskonałym podłożem do pewnych nadużyć oraz działań oportuni-
stycznych. W związku z tym ostateczna cena niekoniecznie będzie adekwatna do
rzeczywistej wartości danego dzieła sztuki24. Przykładem tego może być chociażby
przypadek Polskiego Domu Aukcyjnego „SZTUKA”. Współwłaściciel tego domu
23
Agra-Art, Jak najlepiej sprzedać obraz?, http://agraart.blox.pl/2013/06/Jak-najlepiej-sprzedac-
-obraz.html [dostęp z dnia 14.03.2019].
24
G. Adam, W jakim stopniu sztuka jest zależna od mechanizmów rynkowych?, [w:] Ekonomia
w sztuce, s. 60-61.
– Józef Grabski – próbował uzyskać korzyści materialne z inwestycji w dzieło sztu-

ki kosztem drugiej strony. Został poproszony przez Teresę Słomczyńską o oszaco-
wanie wartości obrazu Leona Chwistka „Leda z łabędziem”, który ta otrzymała
w spadku po zmarłym mężu. Grabski wiedział o śmierci jej męża i związanych z tym
problemach finansowych, które powodowały, że kobieta chciała możliwie najszyb-
ciej sprzedać obraz, dlatego też zaproponował, że odkupi od niej to dzieło po cenie,
jego zdaniem, adekwatnej do wartości obrazu – 35 000 zł. Złudzenie wiarygodności
Grabskiego, przekonanie o jego szczerych intencjach oraz pilna potrzeba pieniędzy
spowodowały, że kobieta przystała na propozycję, nie mając pojęcia, że tak napraw-
dę obraz jest wart o wiele więcej. Wiedział o tym jej oferent, który po upływie kil-
kunastu miesięcy postanowił sprzedać „Ledę z łabędziem” na utajnionej aukcji, uzy-
skując za nią kwotę dziesięciokrotnie wyższą25.
Przypadek ten obrazuje działania oportunistyczne niejako z odwrotnego punktu
widzenia – z zasady na rynkach dzieł sztuki to oferent dysponuje większym zasobem
informacji aniżeli nabywca, który to przeważnie jest narażony na niepełną informa-

cję o prawdziwej wartości oraz jakości dzieła sztuki. W powyżej opisanej sytuacji
stronę popytową stanowił podmiot, który w warunkach swojej podstawowej działal-
ności z reguły zajmuje miejsce po stronie podaży. W tym przypadku to strona po-
pytowa była kontrahentem dysponującym znacznie większym zasobem informacji
i wiedzy specjalistycznej oraz tym samym mającym przewagę w wyznaczaniu ceny,
po której zakupi obraz. Nie bez znaczenia były tu również czynniki psychologiczne
i emocjonalne, które stanowiły podatny grunt dla oportunizmu dającego spore ko-
rzyści finansowe. Można zatem wywnioskować, że strona ta miała znaczną przewa-
gę w warunkach tej transakcji. Uwarunkowania oferentki zaś – brak wiedzy specja-
listycznej w obszarze sztuki, prywatna sytuacja oraz problemy finansowe – stawiały
ją w słabszym położeniu. Jej celem był głównie szybki zysk ze sprzedaży obrazu,
co powodowało, że mniejszą koniecznością było dla niej podjęcie ryzyka negocjacji
o uzyskanie jak najbardziej korzystnej dla siebie ceny i równolegle kobieta była
bardziej skłonna obniżyć swoje oczekiwania co do ceny minimalnej. Dla Józefa
Grabskiego stanowiło to dobrą okazję do osiągnięcia własnych korzyści. Posłużył
się on podstępem, wprowadzając w błąd oraz wykorzystując swoją renomę, by sto-
sunkowo niskim kosztem osiągnąć duże korzyści materialne płynące z późniejszej
potajemnej odsprzedaży obrazu po dziesięciokrotnie wyższej cenie. Przypadek ten
bardzo dobrze odzwierciedla model oportunizmu Williamsona, wyraźnie bowiem
wskazuje na świadome i zamierzone przekazanie zniekształconej informacji odno-
śnie do wartości obrazu przy jednoczesnym braku wiedzy specjalistycznej drugiej
strony. Można zauważyć, że celem nabywcy było pomnożenie swojego zysku, jed-
nak w rezultacie jego działań odbyło się to kosztem drugiej osoby.
25
Oszustwo z altruizmem, Wprost.pl, https://www.wprost.pl/84587/Nieczysta-gra.html [dostęp
z dnia 18.04.2019].
88 Magdalena Pindel
3.3. Przypadek Leopolda Zborowskiego
Jak już dowodzono wcześniej, inwestowanie w dzieła sztuki jest dość ryzykowne –
m.in. z tego względu, że wymaga od zainteresowanego dużych nakładów finanso-
wych, umiejętności działania w warunkach niepewności oraz sporej wiedzy specja-
listycznej lub elastyczności w jej pozyskiwaniu. Brak tego ostatniego czynnika może
łatwo doprowadzić do stania się ofiarą działań oportunistycznych. Historia rynków
dzieł sztuki w ciągu lat zanotowała różne rodzaje tego typu działań. Do najbardziej
rozpoznawalnych i charakterystycznych dla tych rynków należy sprzedaż falsyfika-
tów. Jednakże, choć wprowadzenie na rynek falsyfikatu jest stosunkowo najprostsze
technicznie do zaaranżowania, zwłaszcza w świetle współczesnych metod graficz-
nych oraz komputeryzacji, to coraz rzadziej można się spotkać z tym zjawiskiem
w renomowanych galeriach. Powodem tego jest silnie rozpowszechniające się zle-
canie dokonania ekspertyzy przez nabywcę dzieła sztuki, m.in. właśnie po to, by
sprawdzić, czy jest ono oryginalne, i zabezpieczyć się tym samym przed ewentual-
nymi działaniami oportunistycznymi ze strony sprzedającego oraz uchronić się od
jego kosztownych niekorzyści26. Historia rynków dzieł sztuki jednak dowodzi, że
działania oportunistyczne przejawiające się we wprowadzaniu falsyfikatów na te
rynki bywały niekiedy motywowane dążeniem do zaspokojenia nadmiernego popy-
tu na klasyczne dzieła sztuki. Tak było chociażby w latach 20. XX wieku w Paryżu,
kiedy to nastał okres rozkwitu w handlu sztuką. Powodem tego była aktywność no-
tabli, którzy w hurtowych ilościach wykupywali dzieła impresjonistyczne i współ-
czesne. W ciągu kilku lat ten trend rozwijał się – obrazy były wykupywane od zna-
nych artystów również przez inwestorów z zagranicy. Szczególnie dużym uznaniem
cieszyły się prace m.in. Picassa, Rousseau oraz Modiglianiego. Rosnące zaintereso-
wanie dziełami tych artystów przyczyniło się do tego, że wkrótce popyt przewyższył
podaż i coraz trudniej było nabyć oryginalny obraz. Konsekwencją tego natomiast
było wyodrębnienie się w Paryżu rynku falsyfikatów, na którym ważną rolę odegrał
Leopold Zborowski – marszand Modiglianiego. O Zborowskim wiadomo, że za-
wsze dysponował pracami Modiglianiego, niezależnie od rosnącego na nie popytu.
Ekspertyzy przeprowadzane w późniejszym okresie wyraźnie podważały oryginalne
pochodzenie wielu dzieł, którymi handlował Zborowski, a prawdziwym autorem
obrazów przypisanych Modiglianiemu był Mojżesz Kisling. Do jednej z tych prac
należy „Portret młodej kobiety o czarnych włosach” nabyty w 1931 r. przez Abbey
Rockefeller. Obraz pozornie wydaje się przystawać do cech stylu mistrza, ale wni-
kliwa ocena znawców jego twórczości pozwala wyodrębnić pewne nieścisłości od-
różniające falsyfikat od oryginału. Nikt jednak nie odważył się oficjalnie podważyć
prawdziwego pochodzenia tego oraz wielu innych obrazów Modiglianiego ze wzglę-
du na związane z tym koszty rzędu kilku milionów, a także ryzyko utarczek z praw-
26
M. Narbutt, Sztuka oszustwa, http://niniwa22.cba.pl/sztuka_oszustwa.htm [dostęp z dnia
19.04.2019].
nikami i groźby ze strony posiadaczy wątpliwego pochodzenia oryginałów.

W związku z tym portret nadal figuruje w katalogu galerii jako dzieło autentyczne27.
Powyższy przykład pokazuje, że niedobór rynkowy, którego ryzyko wystąpienia
jest charakterystyczne dla niektórych rynków, może stanowić źródło działań oportu-
nistycznych. Zbyt mała liczba oryginalnych i dostępnych do sprzedaży dzieł sztuki
w Paryżu w XX wieku spowodowała dążenie do osiągnięcia równowagi rynkowej
przez wykorzystanie luki na rynku. W sposób naturalny zaczęto wprowadzać do
obiegu substytuty produktu oryginalnego, jednak ich obecność na rynku stanowiła
niekorzyść zarówno dla artysty, jak i nabywców, którzy je kupowali. Zatem niedobór
dobra spowodował wykształcenie się bazującego na nieuczciwej działalności rynku
falsyfikatów, który swoim zasięgiem obejmował relatywnie szeroką skalę, a nieko-
rzyści wynikające z kupna obrazu na tym rynku dotknęły wielu nabywców. Ponadto
problematycznym aspektem jest redukcja konsekwencji powyższych działań oportu-
nistycznych ex post. Problemem okazało się wycofanie fałszywych obrazów z rynku
oraz częste badania weryfikujące ich autentyczność. W rezultacie falsyfikaty wpro-
wadzone do obiegu mogą być niekorzystną inwestycją dla kolejnych nabywców,

którzy byliby skłonni je odkupić.
3.4. Przypadek Gallery New Form
Współcześnie stosowane metody osiągania korzyści finansowych przez handlarzy

dziełami sztuki zwykły już odznaczać się niebanalnością i raczej sprytem w lawiro-
waniu między przepisami prawnymi aniżeli tylko próbą kopiowania dzieł znanych
twórców. Chęć osiągnięcia ogromnego zysku powoduje, że zjawisko oportunizmu
niekiedy przybiera najbardziej rażące formy. Właśnie tak było w przypadku na-
głośnionej w Polsce w 2017 r. piramidy finansowej przypominającej Amber Gold.
Sprawa dotyczyła nielegalnego gromadzenia środków pieniężnych osób fizycznych
i prawnych przez osoby reprezentujące gdańską galerię sztuki Gallery New Form,
znaną też pod nazwą Timeless Gallery Group. Według ustaleń Prokuratury Regio-
nalnej w Białymstoku, która prowadziła śledztwo, galeria „(…) oferowała inwesty-
cje w dzieła sztuki. Polegały one na nabyciu prawa własności dzieła sztuki na okres
od co najmniej 6 miesięcy do roku. Podmiot gwarantował zwrot kapitału powiększo-
ny o 36% zysku w skali roku poprzez odkupienie udziału po upływie oznaczonego
umową terminu”28. Do oszukanych osób należą m. in. polscy celebryci, politycy,
nobilitowani inwestorzy oraz nawet profesjonalni pośrednicy finansowi, a ich stratę
poniesioną w wyniku tej afery szacuje się na 300 mln zł.
Osobą odpowiedzialną za aferę była właścicielka galerii – Joanna S., Polka
mieszkająca na stałe w Szwecji i tam też prowadząca biznes. Jej interes opierał się
27
L. Dmochowska, Fałszywa miłość do sztuki i fałszywa sztuka, „Format”, nr 3/2012, s. 112-113.
28
Superwizjer TVN24, https://www.tvn24.pl/superwizjer-w-tvn24,149,m/superwizjer-piramida-
-finansowa-i-dziela-sztuki,817726.html [dostęp z dnia 12.04.2019].
90 Magdalena Pindel
na oferowaniu na sprzedaż dzieł sztuki (głównie rzeźb) znajdujących się w katalogu

galerii. Zachęceni do zakupu nabywcy inwestowali w nie swój kapitał, jednak nigdy
nie otrzymywali przedmiotu transakcji, który po uiszczeniu należności pozostawał
w posiadaniu Joanny S. Kobieta sporządzała natomiast umowę kupna-sprzedaży
i podpisywała certyfikat autentyczności dzieła, które to dokumenty przesyłała swo-
im klientom. Następnie po pół roku lub roku odkupywała od nich dzieła sztuki
po gwarantowanej wyższej cenie i oferowała kolejnym nabywcom. Czynnikiem
motywującym do zakupu miało być oprocentowanie – 15% przy inwestycji poniżej
100 tys. zł oraz 18% przy inwestycji powyżej tej kwoty. Stwarzało to wrażenie braku
ryzyka oraz pewności osiągnięcia zysku. Podaje się, że niektóre lokaty sięgnęły na-
wet 10 mln zł29. Innym czynnikiem były też umiejętności manipulacyjne kobiety,
które prowadziły klientów do skrajnie negatywnej selekcji. Odwoływała się ona do
oddziaływania na ludzkie emocje poprzez promowanie świata sztuki i wysokich
standardów artystycznych oraz gwarancji prestiżu. Według zeznań świadków, Joan-
na S. utrzymywała, że jej życiową misją jest promowanie sztuki oraz wspieranie
artystów młodego pokolenia, natomiast biznes i pieniądze są tego pochodną30.

Z obiektywnego punktu widzenia można łatwo dopatrzeć się tu podejmowania
próby maksymalizowania własnego zysku podstępem i manipulacją. Sukces kobiety
w przedstawionym działaniu może tłumaczyć zachowanie przez nią odpowiednio
wysokiego poziomu wiarygodności biznesowej.
Według teorii O.E. Williamsona, oportunizm stanowi źródło niepewności beha-
wioralnej w transakcjach gospodarczych, a niepewność ta znika, gdy strony cechu-
je otwartość i uczciwość w staraniach o osiągnięcie indywidualnych korzyści31.
Warto dodać, że przejawy oportunizmu trudno jest wykryć, gdyż druga strona za-
zwyczaj stara się je zamaskować, zwłaszcza w początkowym stadium danej trans-
akcji. Zważywszy na fakt, że początki sprawy Gallery New Form sięgają 2012 r.,
można powiedzieć, że dzięki sztuce manipulacji przedsiębiorca jest w stanie pro-
wadzić niekorzystne dla drugiej strony transakcje w długim okresie oraz na szeroką
skalę. W tym przypadku podejrzenia zachowań oportunistycznych pojawiły się do-
piero po blisko 5 latach, kiedy to coraz więcej inwestorów nie otrzymywało należ-
nych im płatności. Prowadzone śledztwo w tej sprawie pokazuje, że Joanna S. pod-
stępem wciągnęła w swoją piramidę finansową ok. 200-300 osób. Co więcej, jest to
już jej drugie nieuczciwe działanie zapewniające osiągnięcie zysku. Jedna z pierw-
szych praktyk dokonywanych przez kobietę miała miejsce w 2005 r. i można ją
uznać za klasyczne i bardzo powszechnie stosowane wykorzystanie asymetrii in-
formacji na rynkach dzieł sztuki, kobieta sprzedawała bowiem rzeźby i odkupywa-
ła je po wyższej cenie po to, by móc następnie sprzedać je po jeszcze wyższej cenie
i z dużym zyskiem. Po pewnym czasie również ten interes rozrósł się na miarę
piramidy finansowej32. W tym przypadku jednak można powiedzieć, iż jest to dzia-
29
Tamże.
30
Tamże.
31
O. E. Williamson, wyd. cyt., s .61.
32
Superwizjer TVN24, wyd. cyt.
łanie prowadzące drugą stronę do negatywnej selekcji, co samo w sobie jeszcze

nie stanowi o przestępstwie, lecz o wykorzystaniu przez Joannę S. nierówności
informacyjnej przejawianej przez drugą stronę. Sam oportunizm zaś wywodzi się
z asymetrii informacji, co oznacza, że relatywnie „niewinne” próby realizacji wła-
snych interesów kosztem drugiej strony mogą przerodzić się w działania oportuni-
styczne w czystej postaci. Również tutaj – na podstawie analizy przypadku Joanny
S. – można dostrzec w ciągu lat gradację tendencji do podstępnego poszukiwania
korzyści finansowych ze sprzedaży dzieł sztuki – od doprowadzania kontrahentów
do podejmowania nieoptymalnych decyzji w transakcji handlowej z rzeźbami aż do
stworzenia piramidy finansowej na 300 mln zł33.
4. Podsumowanie
Powyższy rys sfery handlu sztuką w przybliżonym stopniu nakreśla, jak bardzo
wrażliwe są rynki dzieł sztuki i jak wiele jest zmiennych mogących w różny sposób
i w różnym zakresie oddziaływać na stronę zarówno popytową, jak i podażową,

zmuszając je do ponoszenia ryzyka oraz, nierzadko, wykorzystania pewnych słabo-
ści rynku. Pozwala to na refleksję, że na tych rynkach może występować asymetria
informacji w różnej skali. Zarówno powyżej omówione przypadki, jak i wcześniej
przedstawiona teoria oportunizmu Williamsona pokazują, że asymetrie te umożli-
wiają działania oportunistyczne i są dla nich odpowiednim uwarunkowaniem. We-
dług behawioralnego założenia, czynnik ludzki jest podatny na oportunizm, dlatego
tym śmielej poszukiwane są rozwiązania przynoszące największą korzyść material-
ną, a brak wiedzy drugiej strony w dziedzinie sztuki łatwo może poskutkować pod-
jęciem nieoptymalnej decyzji czy też nadużyciem ze strony kontrahenta. W świetle
powyższych rozważań można zatem pokusić się o wniosek, że na rynkach dzieł
sztuki „chytra pogoń za własnym interesem”34 zawsze miała miejsce i nie sposób jej
zaradzić, gdyż na rynkach tych w sposób naturalny występuje asymetria informacji
w szerokim zakresie, a pokusa zawsze będzie zbyt wielka, gdy w grę wchodzić będą
relatywnie wysokie kwoty, tak charakterystyczne dla tej branży35.
Literatura
Adam G., W jakim stopniu sztuka jest zależna od mechanizmów rynkowych? [w:] Ekonomia w sztuce.
Bendyk E., Bajka o pszczołach. Dywidenda artystyczna i gospodarka Warhola, [w:] Ekonomia w sztu-
ce, red. G. Adam, Muzeum Sztuki Współczesnej, Kraków 2013.
Białynicka-Birula J., Rynek dzieł sztuki w kontekście mikroekonomicznej teorii rynku, Zeszyty Nauko-
we Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 680/2005.
Białynicka-Birula J., Wartość dzieła sztuki w kontekście mikroekonomicznej teorii rynku, Zeszyty Na-
ukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 650/2005.
33
B. Borkowska, Ekonomia biznesu, materiały wykładowe, rok akademicki 2018/2019 r.
34
O. E. Williamson, wyd. cyt., s. 76-77.
35
Tamże, s. 76-77.
92 Magdalena Pindel
Białynicka-Birula J., Wartość dzieła sztuki w kontekście teorii estetycznych i ekonomicznych, Zeszyty
Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 2003, nr 640.
Bongard W., Art Aktuell (1981-1985), [w:] Ekonomia w sztuce, red. G. Adam, Muzeum Sztuki Współ-
czesnej, Kraków 2013.
Borkowska B., Ekonomia biznesu, materiały wykładowe, rok akademicki 2018/2019.
Borowski K., Sawicki Ł., Rynek dzieł sztuki. Podejście inwestycyjne i behawioralne, Warszawa 2018.
Dmochowska L., Fałszywa miłość do sztuki i fałszywa sztuka, Format, nr 3/2012.
Harvey D., The Limits to Capital, Verso, Londyn 2007.
Kenar P., Dzieła sztuki jako alternatywna klasa aktywów inwestycyjnych, [w:] Studia i prace kolegium
zarządzania i finansów, SGH, Warszawa.
Kiedroń S., Podsumowanie: polski rynek aukcyjny 2017, Raport Rynek Sztuki 2017, Numarte, Kraków
2018.
Klimczak B., Mikroekonomia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu,
Wrocław 1998.
Potocka M.A., Sztuka w ekonomii, [w:] Ekonomia w sztuce, red. G. Adam, Muzeum Sztuki Współcze-
snej, Kraków 2013.
Throsby T., Economics and Culture, Cambridge University Press, Cambridge 2001.
Veblen T., Teoria klasy próżniaczej, PWN, Biblioteka Socjologiczna, Warszawa 1972.
Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Źródła elektroniczne
Agra-Art, Jak najlepiej sprzedać obraz?, http://agraart.blox.pl/2013/06/Jak-najlepiej-sprzedać-obraz.
html [dostęp z dnia 14.03.2019].
Bańkowska K., Od czego zależy wycena sztuki, Rynek i Sztuka, http://rynekisztuka.pl/2017/09/04/wy-
cena-dziela-sztuki/ [dostęp z dnia 14.03.2019].
Czyż A., Rynek dzieł sztuki w Polsce ma się coraz lepiej, Rynek i Sztuka, http://rynekisztuka.
pl/2018/02/02/rynek-dziel-sztuki-polska/ [dostęp z dnia 14.04.2019].
Kuc M., Zbawiciel Świata jest dziełem Leonarda, RP.pl, https://www.rp.pl/artykul/682665-Zbawiciel-
-swiata-jest-dzielem-Leonarda.html [dostęp z dnia 14.04.2019].
Narbutt M., Sztuka oszustwa, http://niniwa22.cba.pl/sztuka_oszustwa.htm [dostęp z dnia 19.04.2019]
Oszustwo z attruizmem, Wprost.pl, https://www.wprost.pl/84587//Nieczystagra.html [dostęp z dnia
18.04.2019].
Skowron A., Skąd bierze się cena dzieła sztuki?, Rynek i Sztuka, http://rynekisztuka.pl/2014/11/06/
skad-sie-bierze-cena-dziela-sztuki/ [dostęp z dnia 14.04.2019].
Superwizjer TVN24, https://www.tvn24.pl/superwizjer-w-tvn24,149,m/superwizjer-piramida-finanso-
wa-i-dziela-sztuki,817726.html [dostęp z dnia 12.04.2019].
Zahorska K., Zapadł wyrok w sprawie fałszerskiej afery Knoedler Gallery z 2011r., Rynek i Sztuka,
http://rynekisztuka.pl/2017/07/20/knoedler-gallery-falszywe-dziela-sztuki-wyrok/ [dostęp z dnia
17.04.2019].
OPPORTUNISM ON THE ART MARKETS

Summary: The main theme of this article are opportunistic activities on the art markets. It concerns the
issues of asymmetric information, which is tightly connected with opportunism theory according to
O.E. Williamson. This analysis is based on the microeconomic theory of the market, showing the
specificity of the goods, which are works of art, and the properties of demand and supply. The article
presents examples that illustrate the problem of the asymmetric information, which may result the
opportunistic activities.
Keywords: opportunism, art markets, information asymmetry, microeconomic theory of the market.
PATRYK DUDEK WYKORZYSTYWANIE
e-mail: patryk.dudek66@gmail.com ASYMETRII INFORMACJI
ORCID: 0000-0003-0722-7438 NA RYNKACH FINANSOWYCH.
DZIAŁALNOŚĆ
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu PIRAMID FINANSOWYCH
Streszczenie: Celem artykułu jest próba wskazania skutków wykorzystania asymetrii informacji na
rynkach finansowych. W pracy odwołano się do teorii agencji, poruszono takie zagadnienia, jak asyme-
tria informacji oraz powiązane z nią problemy: oportunizmu, ograniczonej racjonalności i pokusy nad-
użycia. Na przykładzie działalności piramid finansowych: funduszu Bernard L. Madoff Investment Se-
curities LLC oraz Amber Gold Sp. z o.o. przeanalizowano oraz zaprezentowano sposoby wykorzystania
asymetrii informacji na rynkach finansowych oraz możliwe koncepcje rozwiązania tego problemu.
Słowa kluczowe: asymetria informacji, oportunizm, pokusa nadużycia, teoria agencji, rynki finansowe,
piramidy finansowe.
1. Wstęp
Inwestowanie jest procesem polegającym na zaangażowaniu bieżących środków
pieniężnych oraz czasu w celu późniejszego uzyskania korzyści. Sama inwestycja
jest natomiast wyrzeczeniem się pewnego dla niepewnej korzyści1. Skuteczne inwe-
stowanie na rynkach finansowych nie należy do łatwego rzemiosła, ponieważ wy-
maga to odpowiedniej wiedzy, podejścia oraz doświadczenia.
Podmioty funkcjonujące na rynkach finansowych w głównej mierze uzależnione
są w swych działaniach od posiadanych informacji i zaufania do nich. Informacja,
czyli strumień usystematyzowanych danych, jak również jej przepływ stanowią je-
den z najważniejszych elementów wpływających na podejmowanie decyzji (m.in.
związanych z inwestowaniem) oraz zawieranie kontraktów pomiędzy poszczególny-
mi stronami transakcji.
W tradycyjnym podejściu w ekonomii głównego nurtu przyjmuje się, że wszy-
scy uczestnicy rynku mają pełen dostęp do informacji i wykazują się racjonalnością
w dokonywaniu wyborów. Rzeczywistość wygląda jednak zupełnie inaczej. Prze-
pływ informacji nie jest jednakowy i często zdarza się, że strony transakcji nie mają
takich samych, pełnych i przejrzystych informacji. W odniesieniu do rynków finan-
sowych jasno trzeba stwierdzić, że inwestorzy w dalszym ciągu działają w warun-
1
K. Jajuga, T. Jajuga, Jak inwestować w papiery wartościowe, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1994.
94 Patryk Dudek
kach niepewności i zagrożenia wynikającego w głównej mierze z istnienia asymetrii

informacji. Definiuje się ją jako sytuację, w której jedna ze stron transakcji dysponu-
je większą ilością informacji od strony drugiej i może to umiejętnie wykorzystać na
swoją korzyść.
W neoklasycznej teorii ekonomii dominuje przekonanie o tym, że człowiek po-
stępuje racjonalnie, zawsze dokonuje optymalnych wyborów, a jedynymi dla niego
ograniczeniami są posiadane zasoby rzeczowe i pieniężne. Są to założenia wyideali-
zowane. Ludzie nie zawsze postępują racjonalnie, a w warunkach niepewności
większą rolę odgrywają ludzkie emocje niż rozum. W kontekście rynków finanso-
wych i założeń ekonomii behawioralnej to właśnie pod wpływem podstawowych
emocji wielu inwestorów podejmuje decyzje inwestycyjne. Przeciętni inwestorzy
kupują dane aktywa w okresie euforii, a sprzedają je w sytuacji gwałtownej paniki,
często ślepo podążając za tłumem. W związku z powyższym oraz z występowaniem
szumu informacyjnego i wspomnianej asymetrii informacji trzeba powiedzieć
wprost, że człowiek podejmuje decyzje przy występowaniu ograniczonej racjonal-

ności.
Częstym problemem powiązanym z asymetrią informacji jest występowanie po-
kusy nadużycia (moral hazard). Definiuje się ją jako zjawisko polegające na podej-
mowaniu przez niedoskonale monitorowaną osobę niepożądanych lub ryzykownych
działań2. Oznacza to, że jeśli jedna ze stron transakcji wie, że jest chroniona przed
ryzkiem, może zachowywać się inaczej, niż gdyby była w pełni narażona na ryzyko.
Przykładowo osoba mająca ubezpieczony samochód może zachowywać się bardziej
ryzykownie (np. pozostawiając samochód w niebezpiecznym miejscu lub otwarty)
niż osoba niemająca takiego ubezpieczenia.
W kontekście rynków finansowych problem pokusy nadużycia przejawia się
często w związku z relacją agencji, analizowaną na gruncie teorii agencji (pryncypa-
ła i agenta). Relacja agencji powstaje wówczas, kiedy jeden z podmiotów (pryncy-
pał) zleca wykonanie danego zadania drugiemu podmiotowi (agentowi), przy czym
cele obydwu stron różnią się. W związku z występowaniem asymetrii informacji
często zauważa się, że agent wykorzystuje nadarzającą się sytuację i jednocześnie,
nie wywiązując się z wcześniejszych warunków umowy, zaczyna postępować ego-
istycznie w celu osiągnięcia jak największych korzyści. Takie działania można naj-
prościej zdefiniować jako oportunistyczne, ponieważ jedna ze stron, wykorzystując
nadarzającą się okazję, świadomie krzywdzi przy tym drugą stronę.
W dalszej części artykułu omawiane problemy zostaną przedstawione na dwóch
przykładach: działalności funduszu Bernard L. Madoff Investment Securities LLC,
funkcjonującego w Stanach Zjednoczonych, oraz spółki Amber Gold działającej
w Polsce.
2
R. Milewski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2018.
Wykorzystywanie asymetrii informacji na rynkach finansowych... 95
2. Wykorzystanie asymetrii informacji na przykładzie funduszu

Bernard L. Madoff Investment Securities LLC
Bernard Lawrence Madoff w latach 90. XX wieku był osobą bardzo znaną i rozpo-
znawalną w branży finansowej. Analizując jego dorobek zawodowy, można znaleźć
informacje, że pełnił on ważne funkcje publiczne, m.in.: przewodniczącego
NASDAQ w Stanie Nowy Jork, członka rady gubernatorów oraz Wiceprezesa Kra-
jowego Stowarzyszenia Dealerów Papierów Wartościowych (NASD – National
Association of Securities Dealers) i przewodniczącego rady nadzorczych kilku fun-
dacji3. Ponadto od 1960 roku prowadził firmę pośredniczącą na rynku finansowym
o nazwie Bernard L. Madoff Investment Securities LLC (BLMIS).
Na początku XXI wieku jego firma działała już jako bardzo znany fundusz,
o ugruntowanej pozycji i doświadczeniu. Zarządzał on pieniędzmi wielu reno-
mowanych instytucji finansowych, w tym banków: HSBC, Fortis, BNP Paribas,
JP Morgan, Bank of America, a ponadto stowarzyszeń i fundacji, w tym chociażby

fundacji Stevena Spielberga. Warto na wstępie wspomnieć o tym, że „Fundusz
Madoffa (BLMIS) z formalnego punktu widzenia nie był funduszem hedgingo-
wym, mimo że właściciel w informacjach dla inwestorów przyrównywał się do
brokera”4.
Całe przedsięwzięcie miało charakter elitarny i nie wymagało większych działań
promocyjnych. Przystąpić do niego można było jedynie dzięki znajomościom lub
rekomendacji innego uczestnika, który był już klientem funduszu. Wymagana była
również odpowiednia ilość pieniędzy przeznaczona do wpłaty – wynosząca wówczas
10 milionów dolarów. Fundusz informował, że inwestuje głównie w papiery warto-
ściowe, a w późniejszym czasie również w nieruchomości. Nie zważając na rynkową
koniunkturę, Madoff wypłacał swoim klientom od 10 do 12% zwrotu rocznie.
Jednym z oportunistycznych przejawów działalności przedsiębiorstwa Madoffa
był mechanizm tworzący asymetrię informacji pomiędzy klientami a samym fundu-
szem. Inwestorzy informowani byli o tym, że portfel inwestycyjny funduszu składa
się z odpowiednio dobranych akcji oraz jest zarządzany zgodnie ze ściśle ustaloną
(tajną) strategią firmy, określaną często jako strategia split-strike (dziel i atakuj).
W rzeczywistości jednak okazało się, że jest to nieprawdą. Z treści sprawozdania
z dochodzenia5 Amerykańskiej Komisji Papierów Wartościowych i Giełd (SEC) ja-
sno wynika, że w ciągu ostatnich 16 lat (pomiędzy 1992 a 2008 rokiem) fundusz nie
inwestował zgodnie z podawanymi informacjami, tak jak to deklarował, a w stosun-
ku do swoich klientów działał na zasadzie schematu Ponziego. Strategia przedsta-
3
P. Antonowicz, Ł. Szarmach, Teoria i praktyka funkcjonowania piramidy finansowej versus stu-
dium przypadku upadłości Amber Gold Sp. z o.o., Zarządzanie i Finanse, 2013, nr 1, cz. 2.
4
P. Masiukiewicz, Piramidy finansowe, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2015.
5
https://www.sec.gov/files/oig-509.pdf [dostęp: 20.05.2020].
96 Patryk Dudek
wiana przez przedsiębiorstwo Madoffa była tylko stworzoną fikcją – transakcjami

statystycznie niemożliwymi do zrealizowania. Konkurencyjne fundusze, bazując na
danych historycznych, w żaden sposób nie były w stanie dowieść skuteczności uży-
wanych metod i strategii Madoffa. W tym przypadku można zauważyć przykład
pokusy nadużycia. Inwestorzy, banki i organizacje jako pryncypałowie powierzali
swoje środki Madoffowi, licząc, że otrzymają odpowiedni zysk, a on jako agent nie
stosował się do wcześniejszych ustaleń, w celu osiągnięcia własnych korzyści.
W ciągu lat działalności funduszu Madoffa można było zauważyć wiele kontro-
wersji sygnalizujących niebezpieczeństwo. Inwestorzy, którzy powierzyli swoje
środki funduszowi (BMIS), mimo informacji o możliwych nieprawidłowościach,
w dalszym ciągu utrzymywali swoje depozyty. Jedną z osób, która w latach 1999-2008
ostrzegała i informowała publicznie o nieścisłościach związanych z funkcjonowa-
niem funduszu Madoffa, był Henrry Markopolos. Kilkukrotnie przedstawiał on do-
wody świadczące o tym, że fundusz Madoffa jest oszustwem i zwykłym schematem
Ponziego. W listopadzie 2005 roku wysłał on 21-stronnicowy raport do głównych
organów ścigania SEC zatytułowany: „Największy na świecie fundusz hedgingowy

to oszustwo”6.
Do działalności i żywotności funduszu Madoffa przyczyniła się mocno spółka
audytorska Friehling & Horowitz CPA. Rokrocznie audytorzy w sprawozdaniach
informowali, że kontrola przeprowadzona zgodnie z ogólnie przyjętymi standardami
audytu, w tym wymogami dotyczącymi zachowania niezależności audytora i wyko-
nywania procedur kontrolnych, przebiegała bez stwierdzenia żadnych istotnych nie-
prawidłowości. W praktyce jednak dowiedziono, że wszystkie sprawozdania były
zasadniczo fałszywe, w związku z czym nie było podstaw do twierdzenia, że papiery
wartościowe, przechowywane w imieniu klientów, w ogóle istniały7. Pomiędzy fun-
duszem Madoffa a spółką audytorską Friehling & Horowitz CPA dochodziło do za-
wierania nieformalnych umów, w których to spółka audytorska, w zamian za wyso-
kie honorarium, była w stanie posunąć się do nielegalnych działań. Tym samym
można zaobserwować kolejny przykład występowania pokusy nadużycia, w której
to spółka audytorska uważająca, że nikt nie dowie się o jej poczynaniach (jest chro-
niona przed ryzykiem), była w stanie fałszować sprawozdania, czerpiąc przy tym
dodatkowe korzyści.
Bernarda Madoffa aresztowano 11 grudnia 2008 roku. Stało to się za sprawą
kryzysu mającego początek na rynkach nieruchomości i gwałtownego załamania się
kursu akcji na rynku papierów wartościowych. Klienci lokujący środki w fundusz
Madoffa z powodu rozpoczynającej się recesji zażądali wówczas zwrotu pieniędzy
wraz z wypracowanymi odsetkami, czego niestety nie udało się uczynić.
Podczas śledztwa wszystkie fakty wyszły na jaw. Madoff przyznał się do defrau-
dacji oraz przekazywania fałszywych informacji inwestorom w związku z działalno-
6
H. Markopolos, The World’s Largest Hedge Fund is a Fraud, November 7, 2005.
7
Zob. https://www.sec.gov/litigation/complaints/2009/comp20959.pdf [dostęp: 20.05.2020].
ścią prowadzonego funduszu. W kwestii zarządzania aktywami oraz stosowania taj-

nych strategii inwestycyjnych po prostu kłamał. Wszystko, co stworzył, było
przykładem klasycznej piramidy finansowej, w której to ze składek nowych klien-
tów spłacał „starych”.
Warto zaznaczyć, że działalność funduszu Madoffa była kilkukrotnie sprawdza-
na przez SEC, ale za każdym razem kontrola przebiegała bezproblemowo i nie do-
szukano się żadnych nieprawidłowości. Faktem jest natomiast, że organy państwo-
we, w szczególności SEC, nie dopełniły podstawowych procedur, lekceważąc przy
tym pojawiające się sygnały ostrzegawcze. Według niektórych autorów8 ocenia się,
że działalność B. Madoffa była strategią świadomą i przemyślaną, o czym świadczy
długi okres działalności oraz publiczna światowa renoma stworzonego przedsiębior-
stwa.
Madoff był wielkim autorytetem w szeroko rozumianym świecie finansów oraz
jednym z głównych pionierów elektronicznego handlu akcjami, a jednak pomimo
wszystko zostanie zapamiętany jako twórca jednego z największych oszustw finan-
sowych w dziejach historii. Straty klientów, jakie spowodował, wynoszą 65 miliar-

dów dolarów. On sam natomiast skazany został na 150 lat pozbawienia wolności.
3. Wykorzystanie asymetrii informacji na przykładzie spółki

Amber Gold Sp. z o.o.
Marcin Plichta wraz z żoną Katarzyną Plichtą 27 stycznia 2009 roku w Gdańsku
założyli Grupę Inwestycyjną Ex Sp. z o.o., która po pół roku istnienia zmieniła na-
zwę na bardziej medialną – Amber Gold Sp. z o.o. Według danych z Krajowego
Rejestru Sądowego podstawowym profilem działalności spółki była oznaczona pod
numerem PKD 66.19.Z pozostała działalność wspomagająca usługi finansowe, z wy-
łączeniem ubezpieczeń i funduszów emerytalnych9.
Amber Gold był przede wszystkim parabankiem10, który w latach 2009-2012
oferował bardzo atrakcyjne oferty inwestycyjne, w szczególności przeznaczone dla
klientów detalicznych. Głównym produktem były wówczas proponowane lokaty
w metale szlachetne, w tym: w złoto, srebro oraz platynę. Wybór ofert był dosyć
szeroki – w ramach produktów dostępne były bardzo atrakcyjne warunki oprocento-
wania lokat – od 6% w przypadku lokaty w „srebro gwarant” aż po 15% w przypad-
ku lokaty w złoto pod nazwą „wyższy zysk”11. Minimalny depozyt wynosił wówczas
1000 złotych, a okres trwania lokaty uzależniony był od wyboru pakietu inwestycyj-
8
P. Masiukiewicz, Piramidy finansowe..., oraz P. Welenc, Bernard Madoff – Historia mitu uczciwo-
ści, Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, 2009.
9
http://www.pkd.com.pl/wyszukiwarka/pkd/66.19.Z.html;jsessionid=14F22B98F1632C69661
3E84E4F40CEEC [dostęp: 20.05.2020].
10
Parabank – podmiot prowadzący działalność charakterystyczną dla banków na podstawie in-
nych przepisów niż Prawo bankowe.
11
P. Antonowicz, Ł. Szarmach, wyd. cyt.
98 Patryk Dudek
nego i mógł trwać od 1 do 60 miesięcy. Warto również dodać, że z podpisywaną

umową w przypadku wcześniejszej wypłaty środków klient obciążony był prowizją
w wysokości 19,5%, w związku z czym większość osób lokujących środki pieniężne
nie rezygnowała z lokat i utrzymywała depozyty do końca trwania okresu zawartego
w warunkach umowy.
Działalność spółki, która w głównej mierze polegała na przyjmowaniu środków
pieniężnych oraz obciążaniu ich ryzykiem, wiązała się z dużą niepewnością dla klien-
tów. Amber Gold od samego początku działalności nie miał zezwolenia Komisji Nad-
zoru Finansowego na wykonywanie czynności bankowych. W związku z tym lokaty,
które oferował, w przypadku upadku lub niewypłacalności spółki zgodnie z ustawą12
nie mogłyby zostać objęte gwarancjami Bankowego Funduszu Gwarancyjnego (BFG).
Spółka prowadziła działalność bankową bez posiadania wymaganej licencji, a sto-
py zwrotu, które oferowała, istotnie przewyższały średnie stopy zwrotu oferowane
gdzie indziej, np. na lokatach w popularnych bankach komercyjnych. Dla porów-
nania średnie oprocentowanie rocznych lokat banków komercyjnych w latach
2009-2012 w Polsce zaprezentowano na rys. 1.
7%
6%
5%
4%
2009 2010 2011 2012
Rys. 1. Średnie oprocentowanie lokat o stałym oprocentowaniu (na 12 miesięcy) w Polsce w latach
2009-2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie: danych z portalu Bankier.pl, https://www.bankier.pl [dostęp:
20.05.2020].
Analizując dane historyczne, można zauważyć, że w latach wcześniejszych

(przed 2009 rokiem) lokowanie pieniędzy w metale szlachetne, w tym w szczegól-
ności złoto i srebro, było dobrą inwestycją przynoszącą wysokie zyski. Niemniej
jednak fakt ten nie oznaczał, że powtarzalność ta utrzyma się i zapewni oczekiwane
rezultaty. Jak wiadomo, przy większej oczekiwanej stopie zwrotu przeważnie istnie-
je większe ryzyko. Przy tym twierdzić można, że klienci zawierający umowy ze
12
https://www.bfg.pl/gwarantowanie-depozytow/ [dostęp: 20.05.2020].
spółką Amber Gold nie byli świadomi istniejącego zagrożenia i możliwości, jakie
mogą wystąpić, ponieważ w szczególności były to osoby13:
•• o niskim poziomie świadomości inwestycyjnej, bez odpowiedniej wiedzy o funk-
cjonowaniu rynków finansowych,
•• oczekujące wysokiej stopy zwrotu, możliwej do osiągnięcia w jak najkrótszym
czasie ze względu na wiek,
•• posiadające środki pieniężne z nieznanych źródeł.
Ponadto decyzje, jakie były dokonywane, zgodnie z doniesieniami biegłej psy-
cholog, były najczęściej podejmowane z wykorzystaniem wiedzy przekazywanej
przez rodzinę i znajomych oraz (wiedzy) nabytej w Internecie i mediach14. Ostrze-
żenia publiczne publikowane przez KNF nie docierały do szerszego grona osób,
w związku z czym w początkowej fazie działalności spółki nie skutkowało to zaha-
mowaniem lub zmniejszeniem się liczby klientów korzystających z usług spółki.
Głównymi dowodami wskazującymi na nieprawidłowości oraz brak przejrzysto-
ści w związku z działalnością Amber Gold oraz jej funkcjonowaniem były braki
odnośnie do składanych sprawozdań finansowych do Krajowego Rejestru Sądowego

(KRS) oraz niepublikowanie ich w Monitorze Polskim (funkcjonującej internetowej
bazie aktów prawnych). Niemożliwa była zatem analiza kondycji finansowej spółki
poprzez analizę bilansową oraz analizę przepływów pieniężnych (cashflow). Trudne
do stwierdzenia było również to, czy pieniądze klientów rzeczywiście inwestowane
były w deklarowane kruszce oraz w jaki sposób depozyty były kontrolowane i za-
bezpieczone. Wiarygodność prezesa spółki również budziła wiele zastrzeżeń. Mar-
cin Plichta w przeszłości był skazywany za: fałszowanie dokumentów, przywłasz-
czenia oraz oszustwa finansowe (bankowe), związane głównie z jego poprzednimi
biznesami (afera Multikasy). Osobowość i przeszłość prezesa wskazywała na skłon-
ności do oszustw i łamania prawa, a dodatkowo brak wykształcenia biznesowo-eko-
nomicznego mógł wskazywać na ryzyko doprowadzenia klientów do strat i firmy do
bankructwa15. Osoba taka nie powinna zarządzać oraz mieć uprawnień w jakiejkol-
wiek spółce, a w szczególności takiej, która zarządza pieniędzmi klientów, świad-
cząc usługi finansowe.
Spółka budziła wiele kontrowersji w kwestii prowadzonej działalności oraz uzy-
skiwanych zysków. Organy państwowe, w tym uprawnione do podejmowania dzia-
łań w zakresie nieprawidłowości w działalności podmiotów rynku finansowego, w
szczególności Komisja Nadzoru Finansowego i Urząd Ochrony Konkurencji i Kon-
sumentów, mające za zadanie sygnalizowanie problemów i wczesne ostrzeganie,
według niektórych dziennikarzy16, w dużej części są współwinne spowodowania
13
M, Szypszak, Rok po Amber Gold, Bank, 2013, nr 10.
14
https://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/1442117,sad-sprawa-amber-gold.html [dostęp:
20.05.2020].
15
P. Masiukiewicz, wyd. cyt.
16
https://wgospodarce.pl/opinie/1954-kliencie-radz-sobie-sam-czyli-jak-banki-pisza-umowy-i-
co-na-to-uokik [dostęp: 20.05.2020].
100 Patryk Dudek
szkody na tak wielką skalę. Działania, jakie zostały podjęte, były niewystarczające
i w odpowiednim czasie nie spowodowały zatrzymania przyrostu klientów, chcą-
cych skorzystać z usług oferowanych przez spółkę Amber Gold.
Kluczową rolę w działalności spółki Amber Gold odgrywał marketing. Ogłosze-
nia o oferowanych lokatach i możliwościach zarobku okazały się naprawdę skutecz-
ne. Dostęp do nich był praktycznie wszędzie, na bilbordach, w gazecie, telewizji
oraz w Internecie. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w swoich badaniach
uznał, że oprócz 3 klauzul zawartych w umowach (które natychmiast zostały zmie-
nione) reklamy publikowane przez Amber Gold nie wprowadzały klientów w błąd,
a przekaz reklamowy w pełni odzwierciedlał treści umów17. Natomiast Komisja
Nadzoru Finansowego umieściła spółkę na liście ostrzeżeń publicznych (tzw. czar-
nej liście (październik 2009)), składała zawiadomienia do prokuratury w Gdańsku
z podejrzeniem możliwości popełnienia przestępstwa przez Amber Gold (od grudnia
2009) oraz kierowała zażalenia do sądu w związku z zawieszaniem postępowania.
Były to słuszne i uzasadnione działania. Niemniej jednak przez problemy wynikają-

ce z działań prokuratury ostrzeżenia KNF-u nie mogły być wystarczająco skuteczne
i przynieść oczekiwanych rezultatów.
Z powodu wzmożonych działań inwestycyjnych spółki Amber Gold, dotyczą-
cych m.in. zakupu linii lotniczych OLT Express (w skład których wchodziły OLT
Express: Regional, Poland oraz Germany), od lipca 2012 roku działalnością spółki
zainteresowała się Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW).
Kwoty przeznaczane na inwestycje, których dokonywał Amber Gold, według
wstępnych szacunków ABW znacznie przewyższały możliwe osiągane przychody
spółki. W wyniku prowadzonego śledztwa oraz licznych rewizji (placówek oraz nie-
ruchomości członków zarządu) doszło do ujawnienia wszystkich faktów.
Właściciele Amber Gold oszukiwali klientów oraz zatajali informacje w związ-
ku z prawdziwą działalnością spółki i inwestycjami, jakich dokonywali. Są to dzia-
łania oportunistyczne. Okłamywali i wykorzystywali niepełną wiedzę swoich klien-
tów, by osiągnąć jak największe korzyści dla samych siebie i po to, żeby jak
najdłużej utrzymać biznes.
Do rozstrzygnięcia postępowania i upadku spółki Amber Gold przyczyniło się
kilka następujących po sobie zdarzeń: w maju 2012 roku Agencja Bezpieczeństwa
Wewnętrznego otrzymała od banku BGŻ (prowadzącego rachunki i skrytki bankowe
Amber Gold) zawiadomienie o podejrzeniu prania brudnych pieniędzy18. W dniu
27 lipca 2012 roku linie lotnicze OLT Express, do odwołania, zawiesiły wszystkie
wykonywane loty. Tego samego dnia do sądu złożony został wniosek w związku
17
https://www.forbes.pl/wiadomosci/uokik-reklamy-amber-gold-nie-wprowadzaly-w-blad/
0m3rzgk [dostęp: 20.05.2020].
18
https://www.gazetaprawna.pl/artykuly/1124289,co-bylo-najbardziej-przelomowe-w-sprawie-
amber-gold.html [dostęp: 20.05.2020].
z upadłością spółki19. 13 sierpnia 2012 roku podjęto decyzję o likwidacji Amber

Gold, zamknięciu jej wszystkich oddziałów oraz wypowiedzeniu klientom obowią-
zujących umów.
Prezesowi spółki, Marcinowi Plichcie, postawiono 25 zarzutów, a jego żonie
Katarzynie Plichcie – 17. Wiele oskarżeń odnosiło się m.in. do poświadczenia nie-
prawdy, nieskładania sprawozdań finansowych spółki, działalności kantorowej
bez wpisu do rejestru i działalności bankowej bez zezwolenia KNF20. Proces sądo-
wy, w związku ze stopniem skomplikowania oraz liczbą osób poszkodowanych, za-
kończony został dopiero w 2019 roku. Marcin Plichta skazany został na 15 lat, nato-
miast Katarzyna Plichta na 12,5 roku pozbawienia wolności21. Oboje otrzymali
również 10-letni zakaz prowadzenia działalności gospodarczej o charakterze finan-
sowym.
Bez wątpienia sprawa Amber Gold była jedną z największych afer finansowych,
z którymi mieliśmy do czynienia w Polsce. Szacuje się, że w latach 2009-2012 spół-
ka Amber Gold oszukała łącznie około 19 tysięcy swoich klientów, doprowadzając

tym samym do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w wysokości 851 milionów
złotych22. Spółka działała na zasadzie funkcjonowania piramidy finansowej, w której
to zyski wcześniejszych klientów były ściśle uzależnione od wpłat kolejnych osób.
Oportunistyczne działania polegały na tym, że spółka od samego początku de-
klarowała inwestycje w złoto i inne kruszce, przy czym okazało się, że oprócz tego
inwestowała również w papiery wartościowe, biżuterię, drogie samochody, nieru-
chomości mieszkaniowe oraz alternatywne inwestycje (wspomniane wcześniej linie
lotnicze OLT Express).
Skutkami upadku Amber Gold stały się zmiany w obowiązującym prawie, mają-
ce za zadanie zwiększenia bezpieczeństwa środków pieniężnych obywateli. „Przede
wszystkim usunięto kilka ewidentnych luk w obowiązującym systemie prawnym,
czego najważniejszym przejawem była szybko uchwalona nowelizacja ustawy o
Krajowym Rejestrze Karnym”23. Ponadto usprawniono przepływ informacji pomię-
dzy poszczególnymi organami państwowymi, znacznie wzmocniono nadzór i moż-
liwości kontrolne KNF, a UOKiK otrzymał dodatkowe uprawnienia umożliwiające
publiczne ostrzeganie w związku z przeciwdziałaniem nieuczciwej sprzedaży na
rynkach finansowych.
19
https://serwisy.gazetaprawna.pl/transport/artykuly/636090,olt-express-regional-konczy-
dzialalnosc-spolka-zlozyla-wniosek-o-upadlosc.html [dostęp: 20.05.2020].
20
https://www.gazetaprawna.pl/artykuly/769657,biegli-o-amber-gold-marcinowi-p-nikt-nie-
pomagal-w-uruchomieniu-binesu.html [dostęp: 20.05.2020].
21
https://www.gazetaprawna.pl/artykuly/1435226,wyrok-ws-amber-gold-kary-wiezienia.html
[dostęp: 20.05.2020].
22
https://www.gazetaprawna.pl/artykuly/1393940,bronislaw-komorowski-przesluchany-ws-
amber-gold.html [dostęp: 20.05.2020].
23
https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/afera-amber-gold-prawo-poprawione-czas-na-
praktyke,56868.html – wypowiedź mecenasa R. Nogackiego [dostęp: 20.05.2020].
102 Patryk Dudek
4. Zakończenie
Pomimo iż od trzech dziesięcioleci w Polsce działa gospodarka rynkowa, w dalszym
ciągu napotykamy problemy w funkcjonowaniu rynków finansowych. Bez wątpienia
głównymi czynnikami zagrożenia są występująca asymetria informacji oraz ograni-
czona racjonalność klientów i inwestorów przy podejmowaniu decyzji inwestycyj-
nych. Jak wiadomo, całkowite wyeliminowanie asymetrii informacji nie jest możli-
we, niemniej jednak, analizując powyższe przykłady, można zauważyć, że w celu
zminimalizowania występujących problemów, w głównej mierze należałoby uspraw-
nić współdziałanie państwowych organów nadzoru rynków finansowych. Informo-
wanie o zauważalnych, możliwych nieprawidłowościach występujących na rynkach
finansowych powinno być priorytetem, a ogłaszanie o zagrożeniach w tej dziedzinie
być bardziej rozpowszechnione i możliwe, jak najczęściej przedstawiane w ogólno-
dostępnych źródłach informacyjnych, takich jak chociażby telewizja, radio oraz In-
ternet. Dodatkowo nadzór oraz kontrola powinna mieć taki sam wymiar sprawiedli-
wości dla wszystkich bez względu na to, jaki status ma osoba zarządzająca i jakie
funkcje pełni lub pełniła w przeszłości. Przedstawiony przypadek funduszu Bernarda
Madoffa wskazuje na to, że w Stanach Zjednoczonych wymagane działania, m.in.
z powodu posiadanego autorytetu właściciela, nie zostały należycie wszczęte, co –
jak już wiadomo – doprowadziło do wybuchu wielkiego skandalu finansowego.
Kolejną ważną kwestią, na którą należałoby zwrócić uwagę, jest znaczenie edu-
kacji finansowej, która w dalszym ciągu jest niezwykle potrzebna do zrozumienia
pewnych zjawisk występujących nie tylko na rynkach finansowych, ale i w naszym
bezpośrednim otoczeniu. W obecnych czasach wiedza większości osób odnosząca
się do tematyki oszczędzania i inwestowania jest niska. W Polsce przeciętny obywa-
tel jedyne zajęcia w ramach ekonomii i finansów zaczyna dopiero na początku szko-
ły średniej i kończy po upływie roku. Wymiar godzin zajęć z przedmiotu przedsię-
biorczości w szkołach nie jest wystarczający, a dodatkowo lekcje słabo odnoszą się
do rzeczywistości i praktyki.
Główny problem, który został przedstawiony w pracy, dotyczy działalności pira-
mid finansowych. Wiele osób w ogóle nie wie, czym one się zajmują, a w szczegól-
ności, w jaki sposób działają. Przekazywanie wiedzy oraz informowanie jest kwestią
istotną, ponieważ może uchronić wiele osób przed podjęciem niewłaściwych decyzji
inwestycyjnych.
Funkcjonowanie piramid finansowych jest z góry skazane na niepowodzenie. Ich
działalność w głównej mierze uzależniona jest od lawinowego dopływu nowych
członków, co w dłuższej perspektywie czasu jest po prostu rzeczą niemożliwą. Fakty
są jednak zatrważające. Rocznie w piramidach finansowych Polacy tracą ponad
600 milionów złotych (czyli prawie tyle, ile w 3-letniej sprawie Amber Gold), a na-
dzieja na to, że uda się przeciwdziałać wszystkim oszustwom, jest po prostu złudna24.
24
https://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/1417356,powrot-piramid-finansowych-oszustom-nie-
brakuje-pomyslow.html [dostęp: 20.05.2020].
Trzeba stwierdzić wprost, że prawo, pomimo ciągłych zmian, nie nadąża za roz-
wijającą się technologią, a często również utrudnia odpowiednią interwencję (tak jak
to miało miejsce w przypadku spółki Amber Gold). Od momentu pojawienia się
i rozwoju Internetu oszuści finansowi działają bardziej profesjonalnie, natomiast
nowe rozwiązania oraz koncepcje walki i zapobiegania przestępczości występującej
na rynkach finansowych przynoszą mierne rezultaty.
Problem oportunistycznych działań na rynkach finansowych jest zauważalny.
Wydawać by się mogło, że odpowiednie przepisy prawne oraz wprowadzenie wyso-
kich kar skutecznie powinny zlikwidować pojawiające się problemy. Tak nie jest.
Pomimo zaostrzania prawa, oszustwa finansowe dalej mają miejsce, a osoby tworzą-
ce fałszywe biznesy w dalszym ciągu znajdują na nie nowych, niczego nieświado-
mych klientów. Ważną kwestią jest również to, czy zmniejszenie skutków wystąpie-
nia asymetrii informacji, w tym ograniczenia pokusy nadużycia, powinno leżeć
tylko po stronie organów państwowych czy również samoregulującego się rynku.
Sami uczestnicy rynków finansowych, klienci, a przede wszystkim obecni, jak
również przyszli inwestorzy powinni zwracać większą uwagę na sygnały i informa-

cje o potencjalnym zagrożeniu, mogącym świadczyć o nieprawidłowościach w dzia-
łaniach podmiotów, w które inwestują lub którym powierzają środki pieniężne.
Świadomość istniejącego zagrożenia oraz zrozumienia ryzyka, jakie może wystąpić
w związku z możliwością posiadania niepełnych informacji, jest kluczowa. W dużej
mierze może to ograniczyć niepotrzebne straty i często trwające latami procesy
sądowe.
Literatura
Antonowicz P., Szarmach Ł., Teoria i praktyka funkcjonowania piramidy finansowej versus studium
przypadku upadłości Amber Gold Sp. z o.o., Zarządzanie i Finanse, 2013, nr 1, cz. 2.
Borkowska B., Wykłady z przedmiotu „Ekonomia biznesu”, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu.
Jajuga K., Jajuga T., Jak inwestować w papiery wartościowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-
wa 1994.
Markopolos H., The World’s Largest Hedge Fund is a Fraud, November 7, 2005.
Masiukiewicz P., Piramidy finansowe, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2015.
Masiukiewicz P., Piramidy finansowe a regulacje i nadzór, Zarządzanie i Finanse. Journal of Manage-
ment and Finance, 2014.
Milewski R., Podstawy ekonomii, Wyd. PWN, Warszawa 2018.
Piekorz B., Największe piramidy finansowe świata, Wrocław 2017.
Ross S.A., The economic theory of agency: The principal’s problem, The American Economic Review,
1973.
Szypszak M., Rok po Amber Gold, Bank, 2013, nr 10.
Waliszewski K., Instytucje parabankowe w Polsce analiza SWOT ich działalności, [w:] Współczesne
wyzwania rozwoju przedsiębiorstw i regionów, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Konin, 2014.
Welenc P., Bernard Madoff – Historia mitu uczciwości, Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia
Zarządzania Wiedzą, 2009.
Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1998.
104 Patryk Dudek
https://biznes.gazetaprawna.pl [dostęp: 20.05.2020].

https://businessinsider.com.pl/ [dostęp: 20.05.2020].
https://encenc.pl/ [dostęp: 20.05.2020].
https://forsal.pl/ [dostęp: 20.05.2020].
https://prawo.gazetaprawna.pl [dostęp: 20.05.2020].
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19971400939 [dostęp: 20.05.2020].
https://serwisy.gazetaprawna.pl [dostęp: 20.05.2020].
https://strefainwestorow.pl/ [dostęp: 20.05.2020].
https://wgospodarce.pl [dostęp: 20.05.2020].
http://www.aferyfinansowe.pl/ [dostęp: 20.05.2020].
https://www.bankier.pl/ [dostęp: 20.05.2020].
https://www.bfg.pl [dostęp: 20.05.2020].
https://www.forbes.pl [dostęp: 20.05.2020].
https://www.gov.pl/ [dostęp: 20.05.2020].
https://www.investopedia.com/ [dostęp: 20.05.2020].
https://www.knf.gov.pl/ [dostęp: 20.05.2020].

https://www.money.pl/ [dostęp: 20.05.2020].
https://www.nbportal.pl/wiedza/artykuly/na-poczatek/pokusa-naduzycia [dostęp: 20.05.2020].
http://www.pkd.com.pl [dostęp: 20.05.2020].
https://www.prawo.pl [dostęp: 20.05.2020].
https://www.sec.gov/files/oig-509.pdf [dostęp: 20.05.2020].
https://www.sec.gov/files/oig-509-exec-summary.pdf [dostęp: 20.05.2020].
https://www.sec.gov/litigation/complaints/2009/comp20959.pdf [dostęp: 20.05.2020].
https://www.sec.gov/news/press/2008/2008-293.htm [dostęp: 20.05.2020].
https://www.sec.gov/news/studies/2009/oig-509/exhibit-0293.pdf [dostęp: 20.05.2020].
https://www.wikipedia.org/ [dostęp: 20.05.2020].
TAKING ADVANTAGE OF INFORMATION ASYMMETRY

ON THE FINANCIAL MARKETS.
THE ACTIVITIES OF FINANCIAL PYRAMIDS
Summary: The aim of the article is an attempt to indicate the effects of taking advantage of information
asymmetry on the financial markets. The author of present job referred to the agency theory, brought up
some issues such as information asymmetry and related problems: opportunism, limited rationality and
moral hazard. On the example of the activity of financial pyramids: the Bernard L. Madoff Investment
Securities LLC fund and Amber Gold Ltd. the author analyzed and presented the ways of using
information asymmetry on financial markets and the possible concepts to solve this problem.
Keywords: information asymmetry, opportunism, moral hazard, agency theory, financial markets, fi-
nancial pyramids.
KACPER GRUCHOT DZIAŁANIA
e-mail: kacpergruchot@icloud.com OPORTUNISTYCZNE
OPERATORÓW
SIECI KOMÓRKOWYCH
Streszczenie: W artykule przedstawione zostały zagadnienia związane z działaniami oportunistyczny-

mi. Poruszony został problem nieetycznych zachowań operatorów sieci komórkowych oraz determi-
nant tych zachowań. Celem artykułu było przedstawienie przejawów oportunizmu przez operatorów
sieci komórkowych. Analizie poddano postępowanie operatorów sieci komórkowych w Polsce, we
Włoszech i w Wielkiej Brytanii. W opracowaniu wprowadzone zostały terminy kosztów transakcyj-
nych i ograniczonej racjonalności z wykazaniem związku obu terminów z oportunizmem.

Słowa kluczowe: oportunizm, sieci komórkowe, koszty transakcyjne.
1. Wstęp
Zjawisko oportunizmu gospodarczego jest wysoce istotne w nowej ekonomii instytu-
cjonalnej. Zachowania oportunistyczne uwzględnione są szczególnie w teorii kosz-
tów transakcyjnych Williamsona1. Coraz częściej podmioty gospodarcze wykazują
nieetyczne zachowania w swych działaniach mających na celu zwiększenie sprzeda-
ży swych dóbr i usług. Oportunizm operatorów sieci komórkowych przejawia się
głównie za pomocą treści marketingowych, których znaczący sukces opiera się na
występowaniu asymetrii informacji w relacji operator–konsument.
Według Williamsona oportunizmem nazwać możemy przebiegłe działania zwią-
zane z realizacją własnego interesu, które odznaczają się zdeformowaniem informa-
cji bądź przekazywaniem ich częściowo, czego celem jest świadome wprowadzenie
drugiej strony transakcji w błąd, by uzyskać indywidualne korzyści2. Według
Madhoka z kolei działania oportunistyczne widoczne są przeważnie w początkowej
fazie działania podmiotu na rynku. W momencie umocnienia przez niego swej pozy-
cji na rynku rodzimym lub zagranicznym oportunizm poddany zostaje redukcji3.
1
S. Rudolf (2010), Oportunizm i próby jego ograniczania w nadzorze korporacyjnym, w Master
of Business Administration nr 3, Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa, s. 9.
2
O. Williamson (1998), Ekonomiczne instytucje kapitalizmu – firmy, rynki, relacje kontraktowe,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 60.
3
Z. Kulczyk (2015), Zaufanie i oportunizm jako podstawy zachowania w sieci, [w:] Zarządzanie
strategiczne. Strategie sieci i przedsiębiorstw w sieci, Wydawnictwo Wałbrzyskiej Szkoły Zarządzania
i Przedsiębiorczości w Wałbrzychu, Wałbrzych, s. 226-227.
106 Kacper Gruchot
Oportunizm sklasyfikować możemy według kryterium czasu, formalizacji oraz

ze względu na jego zastosowanie. Jeśli za kryterium przyjmiemy czas, wyodrębnia-
my oportunizm ex ante (odnoszący się do wprowadzenia jednostki w błąd już na
początkowym etapie transakcji) i oportunizm ex post (odnoszący się do wprowadze-
nia w błąd w późniejszym etapie transakcji)4. Jeśli za kryterium przyjmiemy forma-
lizację, wyodrębniamy oportunizm jawny (objawiający się tym, iż jedna ze stron
transakcji nie wywiązuje się z zawartych w umowie zobowiązań) i oportunizm nie-
jawny (gdy jedna ze stron transakcji narusza warunki umowy)5. Gdy kryterium
podziału jest zastosowanie, oportunizm podzielić możemy na bierny (polegający
na tym, że jedna ze stron transakcji świadomie zaprzestaje działania) i czynny (jedna
ze stron transakcji podejmuje zabronione względem umowy działania)6.
Oportunizm stanowi jedną z cech ludzkich działań. Ma on związek z ograniczo-
ną racjonalnością podejmowania decyzji w sytuacji niepewności, jak również z asy-
metrią informacji. O. Williamson twierdził, iż podczas przeprowadzania transakcji
należy zwracać uwagę na behawioralne aspekty, które mają istotny wpływ na wystę-
powanie niekompletności umów zawieranych między stronami transakcji, co stwa-
rza okazję do wykazywania się oportunizmem przez jedną z nich. Im mniejsze kosz-
ty transakcyjne ex ante, tym większa będzie niepewność po zawarciu umowy, czyli
ex post. Oszacowanie kosztów transakcyjnych przed zawarciem umowy jest możli-
we, jednakże w przypadku kosztów po zawarciu umowy pojawiają się problemy –
nie jest możliwe dokładne wyliczenie, jakie koszty zostaną poniesione, gdy kontra-
hent podejmie oportunistyczne działania.
Reklama, będąca doraźnym środkiem dotarcia podmiotu gospodarczego do
klienta, jest również jego etykietą. Składa się ona na reputację oraz wpływa na cha-
rakter firmy. Współcześnie sieci komórkowe reklamują swoje oferty za pomocą mar-
ketingu internetowego, mediów społecznościowych, marketingu tradycyjnego oraz
szeptanego. Reklama ma na celu wywołanie pozytywnego odbioru dobra bądź usłu-
gi przez interesariuszy. Konkurencja między sieciami komórkowymi nie odbywa
się jedynie z wykorzystaniem różnic w cenie produktów i usług, lecz również na
płaszczyźnie marketingowej – operatorzy starają się dotrzeć w każdy możliwy spo-
sób do potencjalnych klientów celem ich pozyskania i zwiększenia grupy klientów.
Największą popularnością współcześnie cieszą się reklamy telewizyjne i te publiko-
wane w mediach społecznościowych.
Rynek reklamy w Polsce regulowany jest przez różne podmioty, takie jak Rada
Reklamy, Komisja Etyki Reklamy, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów,
oraz akty prawne, takie jak Konstytucja Rzeczypospolitej Polski (określenie podstaw
4
J. Karpacz (2014), Oportunizm w relacjach międzyorganizacyjnych w teorii i praktyce, [w:]
Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocła-
wiu, Wrocław, s. 241.
5
Tamże.
6
Tamże.
Działania oportunistyczne operatorów sieci komórkowych 107
dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej), Kodeks cywilny (regulacje

dóbr osobistych), ustawa z dnia 16 marca 1993 r. (zwalczenie nieuczciwej konkuren-
cji) i ustawa z dnia 10 czerwca 2014 r. (ochrona konsumenta i konkurencja). Komi-
sja Etyki Reklamy uważana jest za istotny podmiot, który chroni konsumentów
usług oferowanych przez operatorów sieci komórkowych przed działaniami oportu-
nistycznymi. Bada ona również poziom zgodności treści przekazywanych w kampa-
niach marketingowych z Kodeksem etyki reklamy7. W Wielkiej Brytanii prawa kon-
sumenta regulowane są poprzez Sale of Goods Act (ustawę z 2003 roku), Citizens
Advice (biura pomagające rozwiązywanie sytuacji konfliktowych) oraz The Europe-
an Consumer Centre i Trading Standards Departament, będący odpowiednikiem pol-
skiego sądu konsumenckiego8. Zarówno w Polsce, jak i we Włoszech i Wielkiej
Brytanii operatorzy sieci komórkowych działają oportunistycznie. Bez względu na
rozpoznawalność i pozycję rynkową przedsiębiorstwa przejawiają nieetyczne za-
chowania. W artykule przedstawiono typowe przypadki takich zachowań.
2. Studia przypadków
2.1. Nielimitowany Internet LTE w sieci Play
Sieć komórkowa Play, wchodząca w skład spółki P4, zaczęła udostępniać w swej
ofercie możliwość korzystania z nielimitowanego Internetu LTE za pomocą formuły
4G LTE Unlimited. Oferta – skierowana do klientów indywidualnych – już przez swą
nazwę informowała ich, że będą mogli odbierać sygnał Internetu LTE bez limitu.
W trakcie oficjalnego wprowadzenia pakietu do oferty sieci komórkowej Play
jego cena wynosiła 29,99 zł, a zatem była to kwota, za którą każdy potencjalny klient
mógł zapewnić sobie dostęp do Internetu LTE bez limitu. Oferta zezwalała jednak na
wykorzystanie jedynie 25 gigabajtów9 Internetu miesięcznie bez ponoszenia dodat-
kowych kosztów. W momencie, gdy klient przekroczył transfer, mógł w dalszym
ciągu korzystać z Internetu, jednakże z ograniczeniem prędkości. Klienci mogli pod-
pisać umowę z firmą Play na dwa sposoby – tradycyjnie – w punkcie stacjonarnym,
bądź na odległość. Ci, którzy podpisali umowę za pomocą Internetu lub wysyłając ją
podpisaną w paczce pocztowej, otrzymywali 5 gigabajtów Internetu w gratisie co
miesiąc. Pomimo bonusu w postaci dodatkowego pakietu opiewającego na 20%
podstawowego transferu w dalszym ciągu klienci nie mogli korzystać z tzw. nielimi-
7
Jakie regulacje prawne rządzą reklamową radiową i telewizyjną, https://mojafirma.infor.pl/ma-
la-firma/reklama/241462,Jakie-regulacje-prawne-rzadza-reklama-radiowa-i-telewizyjna.html [dostęp
z dn. 30.07.2020 r.].
8
Prawa konsumenckie w Anglii i w Polsce, Top Mejt, https://topmejt.co.uk/prawa-konsumenta-w-
-anglii-i-w-polsce/ [dostęp z dn. 30.08.2020 r.].
9
Nielimitowany internet LTE w Play – szukamy haczyków i ukrytych kosztów, https://www.kom-
puterswiat.pl/artykuly/redakcyjne/nielimitowany-internet-lte-w-play-szukamy-haczykow-i-ukrytych-
kosztow/prlfpeg [dostęp z dn. 10.07.2020 r.].
108 Kacper Gruchot
towanego Internetu – informacje zatem, które Play przedstawił w postaci sloganów

reklamowych, były nieprawdziwe i wprowadzające w błąd10.
Kolejnym rozszerzeniem oferty była możliwość dokupienia dodatkowych 25 gi-
gabajtów Internetu za cenę 10 zł, co spowodowało, że klienci mieli możliwość po-
dwojenia swojego pakietu za 33% jego ceny podstawowej – w tej sytuacji limit In-
ternetu był na poziomie, którego przeciętny użytkownik nie jest w stanie wykorzystać
w ciągu miesiąca. Mimo wszystko usługa nie była dostępna dla wszystkich klientów
sieci komórkowej Play. Do tej pory, choć od wprowadzenia oferty minęło 6 lat, nie
każdy ma możliwość skorzystania z pakietu nielimitowanego Internetu LTE, gdyż
aby z niego skorzystać, zgodnie z ofertą operatora, konieczne jest przebywanie
w polu zasięgu nadajników LTE. W przeciwnym razie, pomimo wykupienia oferty,
niemożliwe jest skorzystanie z niej11.
Usługa Unlimited w Play przysługuje jedynie klientom, którzy za swój pakiet
zapłacili kwotę 49,99 zł miesięcznie, podpisując przy tym umowę na 2 lata. Dla
osób zainteresowanych tą ofertą operator przygotował również promocję, która po-

legała na obniżce ceny abonamentu o kwotę 20 złotych w perspektywie pierwszych
6 miesięcy od podpisania umowy. Wobec tego konsumenci za swój pakiet Internetu
przez pół roku płacili 29,99 zł miesięcznie, czyli tyle samo, ile wynosił koszt abo-
namentu podstawowego z 25 gigabajtami. Pomimo wyższego abonamentu w dal-
szym ciągu niewłaściwe było nazwanie Internetu nielimitowanym ze względu na
zapis w regulaminie promocji, w którym operator informuje, iż po przekroczeniu
100 gigabajtów Internetu w formule Unlimited za 49,99 zł miesięcznie ma on
prawo do obniżenia prędkości łącza do 2 megabitów na sekundę przy pobieraniu
danych oraz 384 kilobitów przy wysyłaniu danych12. Zmniejszenie prędkości do
tego poziomu jest odczuwalne, choć warto podkreślić, że większość klientów mia-
łaby problem z przekroczeniem progu 100 gigabajtów w ciągu miesiąca. W dal-
szym ciągu jednak jest to przejaw asymetrii informacji, którą operator sieci komór-
kowej wykorzystuje celem zwiększenia grupy klientów i osiągnięcia dodatkowych
korzyści.
Informacje, które w swych spotach reklamowych przekazywała sieć komórkowa
Play, były niepełne, stąd wykazywała się ona oportunizmem w swych działaniach. Z
tego powodu grupa klientów złożyła oficjalną skargę do Komisji Etyki Reklamy,
która to, odpowiadając, w swym oświadczeniu poinformowała, iż bez względu na to,
czy nielimitowany Internet okaże się limitowany dla mniejszości klientów, nieuza-
sadnione jest reklamowanie oferty abonamentu za pomocą sloganu „Internet bez li-
mitu”, gdyż wprowadza on klientów w błąd. Zespół Orzekający przekazał rów-
nież informacje, iż w imię dobrych praktyk reklama winna nie nadużywać zaufania
odbiorcy ani wykorzystywać braku doświadczenia bądź informacji. P4 Sp. z o.o.
10
Tamże.
11
Tamże.
12
Tamże.
postanowiła odwołać się od decyzji Komisji Etyki Reklamy, twierdząc, iż w jej ofer-
cie jest możliwość pozyskania nielimitowanej transmisji danych. Jednakże wniosek
firmy został odrzucony13.
2.2. Formuła Shake Mix Unlimited w Vodafone Italia
We Włoszech 7 kwietnia 2019 roku klienci operatora sieci komórkowej Vodafone

mieli okazję zapoznać się z ofertą Shake Remix Unlimited, skierowaną zarówno do
nowych, jak i do dotychczasowych klientów, korzystających z pakietu Under 30.
Tego samego dnia konsumenci mogli aktywować nowy pakiet, dzięki któremu mie-
li możliwość zyskania dodatkowych gigabajtów Internetu. Zgodnie z przekazami
reklamowymi Shake Remix Unlimited miał przynieść dodatkowe korzyści dla klien-
tów, bez utraty dotychczasowych bonusów oraz udogodnień.
Dla nowych konsumentów Vodafone, w ramach nowego abonamentu, Shake
Remix Unlimited New gwarantowało 10 gigabajtu Internetu co miesiąc za darmo,
z możliwością powiększenia pakietu o 30 gigabajtów. Opcja rozszerzenia pakietu

dostępna była również dla dotychczasowych klientów operatora14.
Oferta Under 30 po dostosowaniu jej do Shake Remix Unlimited wiązała się
z poniesieniem przez klienta opłaty 15 euro miesięcznie, by aktywować nieograni-
czone minuty na połączenia wychodzące, 50 darmowych wiadomości tekstowych
SMS, jak i Internet bez limitu, który wykorzystać można na przeglądanie mediów
społecznościowych, korzystanie z map oraz serwisów streamingowych udostępnia-
jących muzykę online15. Po aktualizacji oferty Shake Remix Unlimited dotychczaso-
wi klienci „wzbogacili się” zarówno o darmowe minuty, jak i rozszerzony dostęp do
nielimitowanego Internetu celem słuchania muzyki przez platformy typu Spotify
czy Tidal. Aktualizacja oferty wiązała się jednak z obniżeniem pakietu darmowych
wiadomości tekstowych SMS, które do tej pory w pakiecie Under 30 oferowane
były w liczbie 100 miesięcznie, bez konieczności dodatkowej opłaty16.
Klientom, którzy wraz z nową ofertą podpisali umowę z Vodafone, proponowa-
no pakiet New. Operator zobligował się do uiszczenia opłaty aktywacyjnej za kupu-
jącego, której cena wynosiła 3 euro w miejsce dotychczasowych 29. Takie informa-
cje przekazywane były szerszemu gronu społeczności za pomocą spotów
reklamowych. W praktyce informacje zawarte w przekazach marketingowych były
nieprawdziwe. Poniesienie kosztów opłaty aktywacyjnej w wysokości 3 euro przez
operatora obowiązywało wyłącznie w sytuacji, gdy nowy klient doładował swoją
13
Uchwała nr ZO 104/15 w sprawie reklamy firmy P4 Sp. z o.o., Rada Reklamy, 11.08.2015 r.
14
Vodafone Under 30 e Vodafone Junior a confronta, https://taglialabolletta.it/vodafone-under-
30-e-vodafone-junior-a-confronto/ [dostęp z dn. 13.07.2020 r.].
15
Vodafone Shake Remix Unlimited per Under 30 e Unlimited Junior per I giovani, https://www.
pianetacellulare.it/Articoli/Operatori/47222_Vodafone-Shake-Remix-Unlimited-per-Under-30-e-Un-
limited-Juni.php [dostęp z dn. 13.07.2020 r.].
16
Tamże.
110 Kacper Gruchot
kartę na kwotę minimum 120 euro w ciągu 3 pierwszych miesięcy. Jeśli tego nie
dokonał, różnica opłaty aktywacyjnej w wysokości 26 euro zostawała pobierana17.
Vodafone oferowała swoim klientom nielimitowany dostęp do map, wszelkich
komunikatorów i mediów społecznościowych oraz serwisów streamingujących mu-
zykę. W rzeczywistości lista aplikacji, z których Włosi mogli korzystać bez limitu,
była ograniczona o najpopularniejsze pozycje. Z tego powodu wchodzące na rynek
YouTube Music nie zostało uwzględnione w ofercie. Dodatkowo dotychczasowi
klienci mogli korzystać jednorazowo z platformy Spotify bez opłat przez 12 miesię-
cy. Z chwilą aktualizacji abonamentu do Shake Remix Unlimited New utracili
taką możliwość. Operator w ramach rekompensaty przekazał nowym konsumentom
dostęp do usługi Tidal Premium bez dodatkowych opłat na 6 miesięcy18.
Zmiana abonamentu przez dotychczasowych klientów Vodafone miała być dla
nich gratyfikacją, wzbogaconą dodatkowymi grantami, niższymi kosztami, a zara-
zem miała być lepszą wersją Under 30. Dodatkowo operator zapewniał, że zmiana
abonamentu nie wiąże się z utraceniem dotychczasowych przywilejów, jednakże
informacje te okazały się sprzeczne ze stanem rzeczywistym. Zmniejszenie dar-

mowych wiadomości tekstowych SMS ze 100 do 50 miesięcznie, w porównaniu
z przekazaniem nielimitowanej liczby rozmów wychodzących z oferowanych w po-
przednim pakiecie 200, jest małą stratą dla konsumenta. Jednakże działanie to jest
niezgodne z materiałami promującymi, stając się przejawem oportunizmu. Dodatko-
wo nowi klienci nie mieli możliwości skorzystania z darmowego, rocznego dostępu
do platformy streamingowej Spotify. W zamian otrzymali możliwość półrocznej
subskrypcji Tidal Premium bez dodatkowych opłat, co jest kolejną stratą, której
według operatora Vodafone klient miał nie ponosić. Celem zachęty przyszłych klien-
tów reklamowano Shake Mix Unlimited New hasłami, które były niezgodne z praw-
dą. W ten sposób przedsiębiorstwo przejawiło zachowania oportunistyczne, które
motywowane były chęcią pozyskania szerszej grupy klientów i osiągnięcia przewagi
konkurencyjnej na rynku sieci komórkowych we Włoszech.
2.3. „Teraz Ty wybierasz, jaki chcesz mieć numer” w Orange
Z początkiem 2014 roku operator sieci komórkowej Orange wprowadził do swej

oferty możliwość wyboru swojego numeru telefonu na kartę. Ogromna kampania,
która została przeprowadzona celem rozpromowania akcji, opierała się na działaniach
marketingowych w środkach masowego przekazu, takich jak telewizja, gazety czy
radio. Informowała ona, iż możliwe jest wybranie numeru telefonu, zgodnie z dyspo-
17
Vodafone Shake Remix Unlimited: 10GB in piu per le combinazioni superiori ai 12 euro,
https://www.mondomobileweb.it/128943-vodafone-shake-remix-unlimited-10-giga-plus/ [dostęp z
dn. 13.07.2020 r.].
18
Vodafone Shake Remix Unlimited New partira da 20 Giga, minuti illimitati e 50 sms dal 7 Aprile
2019,https://www.mondomobileweb.it/145159-vodafone-shake-remix-unlimited-new-partira-da-20-
giga-minuti-illimitati-e-50-sms-dal-7-aprile-2019/ [dostęp z dn. 13.07.2020 r].
zycją klienta. W rzeczywistości przekazy reklamowe okazały się niezgodne z prawdą,

gdyż klienci, udając się po zakup karty startowej, dostawali do wyboru kilka nume-
rów, z których następnie mieli możliwość skorzystać, bądź mogli wybrać od 4 do 5
cyfr, które będą częścią dziewięciocyfrowego numeru telefonu19. W związku z tym
każdy potencjalny klient, który zachęcony przekazem reklamowym postanowił sko-
rzystać z oferty operatora Orange, mógł wybrać swój numer na trzy sposoby:
•• losowy, polegający na niezmienionej formie zakupu karty startowej – po udaniu
się do punktu stacjonarnego bądź kiosku klient otrzymywał kartę z przypisanym
numerem,
•• przez wybór numeru z listy, polegający na wyborze numeru spośród wszyst-
kich aktualnie dostępnych w punkcie kart startowych,
•• po ulubionych cyfrach, polegający na wybraniu przez interesariusza od 4 do 5
cyfr, które będą częścią nowego numeru telefonu.
W odpowiedzi na oportunistyczne działania operatora, który celem pozyskania
większej liczby konsumentów przekazał niepewne bądź wręcz fałszywe informacje
dotyczące swej najnowszej oferty, Komisja Etyki Reklamy zajęła się sprawą wpro-
wadzonych w błąd konsumentów. Przedstawiciele sieci komórkowej Orange nie-
zwłocznie odnieśli się do zarzutów, które zostały im przedstawione, nazywając je
bezpodstawnymi. Ich zdaniem informacje, które przekazywali w swych materiałach
promocyjnych, podkreślały, iż klient ma do wyboru tysiące dostępnych numerów, co
bezapelacyjnie świadczy o tym, że wybór numeru telefonu jest ograniczony20. Do-
datkowo odnieśli się do faktu, iż w samym przekazie marketingowym nie ma wy-
szczególnionego procesu pozyskania wybranego numeru zgodnie z własną dyspozy-
cją, stąd każdy przyszły konsument winien był zapoznać się z informacjami
zawartymi w regulaminie akcji bądź chociażby z jej szczegółowym opisem. Dział
prasowy sieci komórkowej Orange podkreślił również, iż niemożliwe jest, by w spo-
cie reklamowym trwającym 30 sekund przekazać wszystkie informacje dotyczące
usługi, a tym bardziej przedstawić pełny proces wyboru numeru, co jest sygnałem,
by klient zapoznał się z ogólnodostępnymi materiałami przed udaniem się do punktu
stacjonarnego celem wyboru swego numeru. Zdaniem operatora każdy przeciętny
klient winien był zorientować się, iż w praktyce niemożliwe jest, by móc wybrać
dziewięciocyfrowy numer telefonu zgodnie z własną dyspozycją, między innymi ze
względu na zajętość dotychczas wydanych numerów wszystkich sieci komórko-
wych w Polsce. Pomimo iż przedsiębiorstwo starało się odrzucić wszelkie zarzuty
skierowane w ich stronę, Komisja Etyki Reklamy jednogłośnie uznała je za winne.
Odniosła się ona w głównej mierze do reklamy emitowanej w telewizji, w której
19
Orange wprowadza w błąd reklamami: Wybierz swój numer, https://www.wirtualnemedia.pl/
artykul/orange-wprowadzal-w-blad-reklamami-wybierz-swoj-numer-wideo [dostęp z dn. 17.07.2020 r.].
20
Reklama Orange wprowadza w błąd, bo nie można wybrać całego numeru, https://www.press.
pl/tresc/37354,reklama-orange-wprowadza-w-blad_-bo-nie-mozna-wybrac-calego-numeru [dostęp z
dn. 17.07.2020 r.].
112 Kacper Gruchot
zawarta została animacja, na której klient widział obracające się wszystkie 9 cyfr
numeru, co dało mu potwierdzenie, iż może dokonać wyboru pełnego numeru, a nie
częściowego21.
2.4. Darmowy roaming w Unii Europejskiej
Roam like at home to zasada, która wprowadzona została w 2018 roku w krajach na-
leżących do Unii Europejskiej. Jej celem było zapewnienie wszystkim użytkowni-
kom sieci komórkowych poza granicami kraju dostępu do połączeń wychodzących
i przychodzących na warunkach wybranego operatora, u którego zarejestrowany
mamy swój numer. Oznacza to, iż za roaming w takich krajach, jak Holandia, Włochy
czy Malta, nie będzie pobierana dodatkowa opłata. Z założenia prokonsumencka za-
sada zezwalająca na wykonywanie połączeń poza granicami kraju bez dodatkowych
kosztów w praktyce zezwoliła każdemu operatorowi na pobranie dodatkowej opłaty.
Idea Roam like at home spodobała się użytkownikom telefonów komórkowych
od samego początku. Darmowy roaming we wszystkich krajach Unii Europejskiej

był dodatkową zachętą do podpisania umowy z operatorem. Program zezwalał na
coraz częstsze korzystanie z telefonu przez Polaków przebywających poza granica-
mi kraju – z Internetu korzystano 15 razy częściej niż wcześniej, a połączenia wy-
chodzące wykonywane były 3 razy chętniej. Całkowicie odmienne spojrzenie na
nowy program mieli przedstawiciele sieci komórkowych. W swym oświadczeniu
prasowym operator Orange wyraził swą opinię na temat Roam like at home, twier-
dząc, iż każdy pojedynczy operator dzięki decyzji podjętej przez Unię Europejską
ponosi stratę, a koszt poniesiony przez wszystkich przedstawicieli wyniósł niemal
pół miliarda złotych. Spowodowało to, iż Urząd Komunikacji Elektronicznej podjął
decyzję, by zezwolić na pobieranie opłat za usługi, które operator będzie świad-
czyć swym klientom, gdy przebywają oni poza granicami swego kraju. Decyzje na
temat wysokości opłat miały być rozpatrywane indywidualnie na wniosek operatora,
co doprowadziło do różnic między wysokością zapłaty za usługę w poszczególnych
sieciach komórkowych22.
W ten sposób osoby korzystające z usług Polkomtela, do którego należy firma
Plus, za minutę połączenia wychodzącego w roamingu musiały zapłacić kwotę 13
groszy, natomiast 1 megabajt transferu danych warty był 0,0037 złotych. Klienci
operatora Orange za połączenie wychodzące winni byli zapłacić 4 grosze za minutę,
za jeden megabajt Internetu zaś 0,006 złotych. Pozostali liderzy polskich sieci ko-
mórkowych, tj. T-Mobile oraz Play, wchodzący w skład spółki P4, pobierali od
21
Reklama Orange wprowadza w błąd: Wybierz swój numer czy tylko 4 cyfry, https://serwisy.ga-
zetaprawna.pl/telekomunikacja/artykuly/831477,wybierz-swoj-numer-w-orange-reklama-
wprowadzala-w-blad.html [dostęp z dn. 17.07.2020 r.].
22
Roaming w Unii wciąż nie jest darmowy, https://www.komputerswiat.pl/aktualnosci/internet/
roaming-w-unii-wciaz-nie-jest-darmowy-zobacz-jakie-oplaty-moga-pobierac-polscy/4n68wps [dostęp
z dn. 21.07.2020 r.].
swych klientów kwotę odpowiednio 3 oraz 4 groszy za minutę połączenia, które

wykonywane było w roamingu, oraz po 1 groszu za megabajt Internetu23.
Koszty, które klienci polskich sieci komórkowych winni byli zapłacić za minutę
połączenia oraz megabajt danych w roamingu, nie były wysokie (nie przekraczały
kilku groszy), jednakże zgodnie z ideą Roam like at home za te usługi klienci nie
powinni ponosić dodatkowych opłat. Zatem zarówno program, jak i operatorzy
wprowadzali w błąd klientów, zmieniając warunki umowy. Działania oportunistycz-
ne przedstawicieli usług komórkowych w Polsce nacechowane były chęcią szybkie-
go zarobku na klientach, bez zapewnienia im dodatkowych korzyści. Firmy nie dba-
ły o zadowolenie swoich klientów, tylko o swoje korzyści.
2.5. Oferta nielimitowanego Internetu w Wielkiej Brytanii
Giffgaff to jeden z najbardziej rozpoznawalnych i najpopularniejszych operatorów

sieci komórkowych na Wyspach Brytyjskich. W jego przypadku niepokój związany
z występowaniem działań oportunistycznych wzbudza pakiet Goodybag, zgodnie

z którym każdy potencjalny konsument dostaje dostęp do nielimitowanej liczby wia-
domości tekstowych SMS, połączeń wychodzących oraz Internetu LTE za jedynie
25 funtów miesięcznie. Różnica występująca pomiędzy pakietem Goodybag a pa-
kietem tańszym o 5 funtów jest taka, iż użytkownicy niższego abonamentu w ciągu
miesiąca mogą korzystać jedynie z 20 gigabajtów Internetu LTE. Z perspektywy
zwykłego użytkownika różnica między obydwoma abonamentami nie jest istotna,
gdyż większość klientów nie wykorzystuje nawet 20 gigabajtów Internetu LTE
w telefonie w ciągu miesiąca24.
Użytkownicy, którzy zdecydowali się na wybranie pakietu Goodybag, mogli po-
czuć się zdziwieni, gdy ich Internet, reklamowany hasłem Always on (zawsze włączo-
ny), przekroczył próg danych 20 gigabajtów. Firma, która w swych materiałach rekla-
mowych dotyczących nowego pakietu przekazywała informacje o nielimitowanym
Internecie, opierała się na jego tańszym o 5 funtów odpowiedniku, uznając, iż nielimi-
towany Internet LTE dotyczy tylko konkretnej ilości danych. Celem pozyskania no-
wych klientów oraz większego transferu klientów z niższych abonamentów przedsię-
biorstwo praktykowało nieetyczne zachowania. Przekonując klientów, że będą oni
bardziej uprzywilejowani niż dotychczas, firma postanowiła umieścić w regulaminie
abonamentu informację, iż po przekroczeniu wspomnianej wartości między godzi-
ną 20:00 a 6:00 każdy pojedynczy użytkownik będzie mógł korzystać z nielimitowa-
nego Internetu LTE, bez ponoszenia dodatkowych kosztów. Dodatkowo operator dał
możliwość korzystania z Internetu między godziną 6:00 a 20:00, jednakże z prędko-
ścią 384 kilobitów na sekundę25. Na pytania konsumentów, w jaki sposób mogą korzy-
23
Roam like at home, https://uke.gov.pl/akt/raport-o-roam-like-at-home,87.html [dostęp z dn.
21.07.2020 r.].
24
Goodybags Monthly plans, https://www.giffgaffeuropa.com/en/prices [dostęp z dn. 15.08.2020 r.].
25
Giffgaff just changed its SIM only tarrifs and these are the deals you need to know about, https://
www.techradar.com/uk/news/giffgaff-just-changed-its-sim-only-tariffs-and-these-are-the-deals-you-
need-to-know-about [dostęp z dn. 15.08.2020 r.].
114 Kacper Gruchot
stać przez cały dzień z nielimitowanego Internetu po przekroczeniu transferu danych,

Giffgaff odpowiedział, iż możliwe jest wykupienie dodatkowego pakietu bez względu
na liczbę dni pozostałych do okresu rozliczeniowego. Te praktyki negatywnie wpłynę-
ły na opinię o operatorze wśród konsumentów. Zarzucali oni firmie, iż reklamuje swą
ofertę niezgodnie ze stanem rzeczywistym. Zachowanie oportunistyczne Giffgaff po-
legało głównie na tym, iż w trakcie wprowadzania abonamentu w materiałach promo-
cyjnych (w mediach zarówno tradycyjnych, jak i społecznościowych) przekazali nie-
pełne informacje – zaznaczona fraza Always on informowała tylko o prawie operatora
do obniżenia pakietu internetu, natomiast nie przekazano informacji o czasowym wy-
łączeniu internetu LTE między godziną 6:00 a 20:0026.
O2, będące liderem wśród operatorów sieci komórkowych w Wielkiej Brytanii,
w 2010 roku w swym komunikacie prasowym poinformował swoich klientów
o zmianach, które będą wprowadzane w najbliższym czasie. Oferty proponowane
przez operatora zezwalały jego klientom na dostęp do nielimitowanego Internetu
w telefonie. W roku 2010 firma postanowiła zrezygnować z oferty Unlimited, za-
pewniając przy tym, że nie wpłynie to znacząco na większość użytkowników, gdyż

jedynie 0,1% konsumentów abonamentu będzie musiało ograniczyć korzystanie
z transferu danych – użytkownicy telefonów firmy Apple27. W takiej sytuacji zmiany
miały dotyczyć grona 2000 klientów, którzy do tej pory korzystali z usług operatora
O2. Dla użytkowników iPhone’ów była to niekorzystna informacja, gdyż większość
z nich podpisała umowę z operatorem w okresie, gdy oferował on nielimitowany
Internet LTE28. Według O2 zmiany te spowodowane były troską o klientów oraz
zasygnalizowaniem im, jaki procent czasu w ciągu dnia spędzają w Internecie, by
mogli oni mieć nad tym kontrolę. Jednakże znaczący wpływ na decyzję operatora
miała premiera serwisu dostarczającego muzykę w streamingu – Spotify. Firma ofe-
rująca dostęp do muzyki online szybko zyskała popularność, co spowodowało, że
ilość wykorzystywanego transferu Internetu wzrosła. W obawie przed stratą opera-
tor postanowił ograniczyć Internet użytkownikom produktów firmy Apple, którzy
wykorzystywali 36% zasobów danych. Ze względu na to, że przedsiębiorstwo wciąż
starało się pozyskać nowych klientów, jak również zwiększyć zasięgi swoich usług,
postanowiło zrezygnować z części klientów, którzy korzystali z transferu danych
więcej od przeciętnego użytkownika29.
Pozostali operatorzy sieci komórkowych na Wyspach Brytyjskich również promu-
ją swoje oferty z nielimitowanym Internetem LTE, który w rzeczywistości ma swój
limit. Przykładowo operator Lycamobile, który oferuje klientom nielimitowany Inter-
26
Best unlimited data SIM only deals, https://www.choose.co.uk/guide/unlimited-data-sim-on-
ly-deals/ [dostęp z dn. 15.08.2020 r.].
27
O2 signals end of unlimited data tarrifs for iPhone customers, https://www.theguardian.com/
technology/2010/jun/10/o2-iphone-tariffs-unlimited-end [dostęp z dn. 10.08.2020 r.].
28
O2 removes unlimited data from iPhone 4 and Smartphones, https://www.geeky-gadgets.com/
o2-removes-unlimited-data-from-iphone-4-and-smartphones-10-06-2010/ [dostęp z dn. 10.08.2020 r.].
29
O2: an end to unlimited, https://www.bbc.co.uk/blogs/thereporters/rorycellanjones/2010/06/
o2_an_end_to_unlimited.html [dostęp z dn. 10.08.2020 r.].
net w cenie 20 funtów miesięcznie, daje im dostęp jedynie do 9 gigabajtów transferu

danych, po czym zmniejsza jego prędkość do 128 kilobitów na sekundę, co jest rów-
noważne 10% podstawowej prędkości Internetu LTE30. EE – kolejny przedstawiciel
sieci komórkowych w Wielkiej Brytanii – również udostępnia swym użytkownikom
nielimitowany Internet, jednakże mają oni do dyspozycji jedynie 50 gigabajtów Inter-
netu LTE, po czym daje im możliwość dokupienia nowego pakietu31. Vodafone UK
oferuje z kolei swym klientom nielimitowane poruszanie się po Internecie w zasięgu
4G na poziomie 100 gigabajtów miesięcznie, gdy ci mają podpisaną umowę abona-
mentową z operatorem, oraz 20 gigabajtów, gdy są oni posiadaczami numeru na kartę
startową32.
3. Zakończenie
Zarówno w Polsce, jak i Wielkiej Brytanii oraz we Włoszech operatorzy sieci ko-
mórkowych podejmują działania oportunistyczne. Najczęściej stosowaną praktyką

jest wykorzystywanie ograniczonej racjonalności klienta, który poprzez materiały
reklamowe operatorów informowany jest o nowych ofertach bądź usługach. Częstą
praktyką wśród operatorów, której celem jest pozyskanie większej liczby klientów
bądź większa sprzedaż produktów i usług, są działania, które łamią zasady etyki re-
klamy. Przykładowo stosują oni praktykę umieszczania niejasnych treści w swoich
sloganach, nie przekazują wszystkich informacji dotyczących produktów i usług,
które sprzedają, celowo zaniżają ceny abonamentów w treściach marketingowych,
które w rzeczywistości odnoszą się tylko do najekskluzywniejszych pakietów.
Przewaga operatorów sieci komórkowych nad konsumentami objawia się na
płaszczyźnie marketingowej. Wykorzystanie asymetrii informacji przez spółkę daje
operatorowi przewagę nad klientami. Jak zauważyli operatorzy sieci komórkowej
Orange – w półminutowym spocie reklamowym nie ma możliwości przekazania
pełnych informacji dotyczących oferty, stąd konsumenci decydujący się na skorzy-
stanie z niej powinni bardzo szczegółowo zapoznać się z regulaminem dotyczącym
owego produktu bądź usługi. Prawdą jest, iż operatorzy starannie próbują ukryć
wszelkie istotne informacje bądź przekazać je w taki sposób, by klient po ich wery-
fikacji w dalszym ciągu nie mógł jednoznacznie podważyć oferty.
Pomimo iż oportunizm przejawiający się za pomocą treści marketingowych
ograniczany jest przez wiele grup interesu, to dalej jest to działanie często spotykane
wśród operatorów sieci komórkowych. Ograniczona racjonalność ich potencjalnych
klientów zachęca do tworzenia swych kampanii promocyjnych w taki sposób, by
reklamowane przez nich dobra i usługi zachęciły klientów do zakupu, nawet jeśli
treści przekazywane w reklamie nie są w pełni zgodne z prawdą.
30
Which networks offer unlimited data, 4G, https://www.4g.co.uk/news/unlimited-data/ [dostęp
9.04.2019 r.].
31
Tamże.
32
Tamże.
116 Kacper Gruchot
Stały postęp technologiczny sprawił, iż przeciętny konsument nie jest w stanie

zweryfikować poprawności każdej przekazywanej informacji, co doprowadza do jej
asymetrii w kontraktach zawieranych na różnych rynkach. Operatorzy sieci komór-
kowych bardzo często przekazują niepełne informacje osobom starszym, które nie
znają współczesnego marketingu oraz nowych dóbr i usług. Wielu konsumentów,
podpisując umowę z operatorem, nie jest świadomych, co się w niej znajduje, gdyż
nie każdy z nich faktycznie się z nią zapoznaje, a ci, którzy to zrobili, często nie rozu-
mieją dużej części umowy bądź nie są w stanie zweryfikować jej poprawności. Celem
ograniczenia działań oportunistycznych operatorów sieci komórkowych Urząd
Ochrony Konkurencji i Konsumentów eliminuje praktyki, które naruszają zbiorowe
interesy nabywców, kontroluje wzorce umowne oraz dąży do zapewnienia bezpie-
czeństwa produktów oraz usług33. Jest to jednak działanie ex post, a nie ex ante.
Literatura
Karpacz J. (2014), Oportunizm w relacjach międzyorganizacyjnych w teorii i praktyce, [w:] Zarządza-

nie strategiczne w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Wrocław.
Klimczak B. (2015), Mikroekonomia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Wrocław.
Kulczyk Z. (2015), Zaufanie i oportunizm jako podstawy zachowania w sieci, [w:] Zarządzanie strate-
giczne. Strategie sieci i przedsiębiorstw w sieci, Wydawnictwo Wałbrzyskiej Szkoły Zarządzania i
Przedsiębiorczości, Wałbrzych.
Rudolf S. (2010), Oportunizm i próby jego ograniczania w nadzorze korporacyjnym, w Master of Bu-
siness Administration nr 3, Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa.
Williamson O. (1998), Ekonomiczne instytucje kapitalizmu – firmy, rynki, relacje kontraktowe, Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Akty prawne
Uchwała nr ZO 104/15 w sprawie reklamy firmy P4 Sp. z o.o., Rada Reklamy.
Polityka ochrony konkurencji i konsumentów, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Best unlimited data SIM only deals, https://www.choose.co.uk/guide/unlimited-data-sim-only-deals/
[dostęp z dn. 15.08.2020 r.].
Giffgaff just changed its SIM only tarrifs and these are the deals you need to know about, https://www.
techradar.com/uk/news/giffgaff-just-changed-its-sim-only-tariffs-and-these-are-the-deals-you-
need-to-know-about [dostęp z dn. 15.08.2020 r.].
Goodybags Monthy plans, https://www.giffgaffeuropa.com/en/prices [dostęp z dn. 15.08.2020 r.].
Jakie regulacje prawne rządzą reklamą radiową i telewizyjną, https://mojafirma.infor.pl/mala-firma/
reklama/241462,Jakie-regulacje-prawne-rzadza-reklama-radiowa-i-telewizyjna.html [dostęp z dn.
30.07.2020 r.].
33
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Polityka ochrony konkurencji i konsumentów,
Warszawa 2015.
Nielimitowany internet LTE w Play – szukamy haczyków i ukrytych kosztów, https://www.komputer-

swiat.pl/artykuly/redakcyjne/nielimitowany-internet-lte-w-play-szukamy-haczykow-i-ukrytych-
kosztow/prlfpeg [dostęp z dn. 10.07.2020 r.].
O2: an end to unlimited, https://www.bbc.co.uk/blogs/thereporters/rorycellanjones/2010/06/o2_an_
end_to_unlimited.html [dostęp z dn. 10.08.2020 r.].
O2 removes unlimited data from iPhone 4 and Smartphones, https://www.geeky-gadgets.com/o2-
removes-unlimited-data-from-iphone-4-and-smartphones-10-06-2010/ [dostęp z dn. 10.08.2020 r.].
O2 signals end of unlimited data tarrifs for iPhone customers, https://www.theguardian.com/technolo-
gy/2010/jun/10/o2-iphone-tariffs-unlimited-end [dostęp z dn. 10.08.2020 r.].
Orange wprowadza w błąd reklamami: Wybierz swój numer, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/
orange-wprowadzal-w-blad-reklamami-wybierz-swoj-numer-wideo [dostęp z dn. 17.07.2020 r.].
Prawa konsumenckie w Anglii i w Polsce, Top Mejt, https://topmejt.co.uk/prawa-konsumenta-w-anglii-
-i-w-polsce/ [dostęp z dn. 30.08.2020 r.].
Reklama Orange wprowadza w błąd, bo nie można wybrać całego numeru, https://www.press.pl/tresc-
/37354,reklama-orange-wprowadza-w-blad_-bo-nie-mozna-wybrac-calego-numeru [dostęp z dn.
17.07.2020 r.].
Reklama Orange wprowadza w błąd: Wybierz swój numer czy tylko 4 cyfry, https://serwisy.gazetapraw-
na.pl/telekomunikacja/artykuly/831477,wybierz-swoj-numer-w-orange-reklama-wprowadzala-w-
blad.html [dostęp z dn. 17.07.2020 r.].
Roam like at home, https://uke.gov.pl/akt/raport-o-roam-like-at-home.87.html [dostęp z dn. 21.07.2020 r.].
Roaming w Unii wciąż nie jest darmowy, https://www.komputerswiat.pl/aktualnosci/internet/roaming-
w-unii-wciaz-nie-jest-darmowy-zobacz-jakie-oplaty-moga-pobierac-polscy/4n68wps [dostęp z
dn. 21.07.2020 r.].
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Polityka ochrony konkurencji i konsumentów, Warszawa
2015.
Vodafone Shake Remix Unlimited: 10GB in piu per le combinazioni superiori ai 12 euro, https://www.
mondomobileweb.it/128943-vodafone-shake-remix-unlimited-10-giga-plus/ [dostęp z dn.
13.07.2020 r.].
Vodafone Shake Remix Unlimited New partira da 20 Giga, minuti illimitati e 50 sms dal 7 Aprile 2019,
https://www.mondomobileweb.it/145159-vodafone-shake-remix-unlimited-new-partira-da-20-
giga-minuti-illimitati-e-50-sms-dal-7-aprile-2019/ [dostęp z dn. 13.07.2020 r].
Vodafone Shake Remix Unlimited per Under 30 e Unlimited Junior per I giovani, https://www.pianeta-
cellulare.it/Articoli/Operatori/47222_Vodafone-Shake-Remix-Unlimited-per-Under-30-e-
Unlimited-Juni.php [dostęp z dn. 13.07.2020 r.].
Vodafone Under 30 e Vodafone Junior a confronta, https://taglialabolletta.it/vodafone-under-30-e-vo-
dafone-junior-a-confronto/ [dostęp z dn. 13.07.2020 r.].
Which networks offer unlimited data, 4G, https://www.4g.co.uk/news/unlimited-data/ [dostęp z dn.
9.04.2019 r.].
OPPORTUNISTIC BEHAVIORS OF MOBILE NETWORK OPERATORS

Summary: This study examines issues related to opportunism. It also discusess the problem of
unethical behaviors of mobile network operators and their determinants. The aim of the study was to
demonstrate the behavior of opportunistic mobile network operators. The analysis contains mobile
network operators in Poland, Italy and the United Kingdom. The article contains the term transaction
costs and bounded rationality with the demonstration of a connection with opportunism.
Keywords: opportunism, mobile networks, transaction costs.
AGNIESZKA SAJ PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ
e-mail: agnieszkasaj98@gmail.com DESTRUKCYJNA
ORCID: 0000-0003-4143-4641 W DZIAŁANIACH PODMIOTÓW
NA CHIŃSKIM RYNKU
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu LUDZKICH ORGANÓW
Streszczenie: W artykule przedstawiono przypadek przedsiębiorczości destrukcyjnej obecnej w dzia-

łaniach podmiotów funkcjonujących na rynku ludzkich narządów w Chinach. Ukazano chiński rynek
ludzkich organów pozyskiwanych przymusowo od więźniów. Oparto się na koncepcji Williama Bau-
mola, która przedstawia przedsiębiorczość destrukcyjną. Praca zwraca uwagę nie tylko na łamanie
praw człowieka, ale również na powszechnie występującą asymetrię informacji, zniekształcanie infor-
macji o dawcach oraz na liczne oszustwa. Takie praktyki wpływają destrukcyjnie na gospodarkę Chin
i społeczeństwo. Poza opisaniem przypadków występowania przedsiębiorczości o charakterze destruk-
cyjnym ukazano również działania wpływające na jej rozwój, jak również możliwe rozwiązania ogra-
niczające destrukcyjną działalność podmiotów na rynku ludzkich organów w Chinach.
Słowa kluczowe: przedsiębiorczość destrukcyjna, handel organami, rynek organów ludzkich w Chinach.
1. Wstęp
W ekonomii wyróżnia się wiele koncepcji postrzegania przedsiębiorczości. Więk-
szość ekonomistów ocenia zachowania przedsiębiorcze jako pozytywne, przyczy-
niające się do rozwoju gospodarki. Jednak Baumol zauważył, że osoby podejmujące
działania przedsiębiorcze mogą wykorzystywać swoje zdolności w taki sposób, że
nie przyczynią się one do rozwoju gospodarczego i społecznego. Działania przedsię-
biorców mogą więc przyjmować charakter destrukcyjny oraz nieproduktywny.
Przedsiębiorczość destrukcyjną i nieproduktywną trudno rozdzielić. Wielu autorów
łączy oba pojęcia lub stosuje je zamiennie. Oba rodzaje przedsiębiorczości zdefinio-
wał W.J. Baumol w 1990 roku. Przedsiębiorcy w rozumieniu Baumola to osoby
mające wiedzę wynikającą zarówno z pozycji, jak i z wielu kontaktów społecznych,
są w posiadaniu również specjalistycznej oraz ogólnej wiedzy naukowej. Mają
skłonność do ponoszenia ryzyka ekonomicznego i ryzyka prawnego. Według Bau-
mola przedsiębiorców cechują również działania ukierunkowane na poszukiwanie
nowych możliwości handlowych, technicznych i produkcyjnych w obszarach, które
nie do końca są uregulowane prawnie. Tym, co z pewnością odróżnia oba rodzaje
przedsiębiorczości od siebie, jest to, że przedsiębiorczość destrukcyjna polega rów-
nież na organizacji przestępstw oraz czarnego rynku1. To właśnie z działaniami
1
B. Klimczak, Mikroekonomia, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2015, s. 328.
Przedsiębiorczość destrukcyjna w działaniach podmiotów na chińskim rynku... 119
destrukcyjnymi przedsiębiorców mamy do czynienia na chińskim rynku ludzkich

organów. Przedsiębiorcy podejmują się na nim również działań oportunistycznych
– w znaczeniu, jakie pojęciu oportunizmu nadał O. Williamson. Według Williamso-
na działania oportunistyczne polegają na przebiegłym dążeniu do własnego interesu
oraz na niekompletnym lub zniekształconym ujawnianiu informacji, a w szczegól-
ności na celowo podejmowanych wysiłkach po to, by wprowadzać w błąd, znie-
kształcić, zataić, zaciemnić lub też pogmatwać sprawy w inny sposób2. Dodatkowo
na rynku organów wykorzystywana jest niedoskonałość informacyjna. Mówimy
o niej, kiedy uczestnicy rynku po stronie zarówno popytu, jak i podaży są poinfor-
mowani w różnym stopniu3. Przedsiębiorcy na chińskim rynku ludzkich organów
nie poprawiają dobrobytu społecznego, a ich działania są niejednokrotnie destruk-
cyjne dla gospodarki. Podważają zaufanie do prawa przez to, że nie liczą się z nim,
działają wbrew normom, a ich głównym celem jest pogoń za zyskiem. Celem pracy
jest przedstawienie przypadków przedsiębiorczości destrukcyjnej, działań sprzyjają-
cych, jak również możliwych rozwiązań ograniczających działania destrukcyjne na
chińskim rynku ludzkich organów.

Rynek organów ludzkich jest bardzo złożoną strukturą, którą można poddać ana-
lizie. Od czasów kiedy transplantologia rozwinęła się w takim stopniu, że bez prze-
szkód można było dokonywać przeszczepów organów, ujawniło się wielkie zapo-
trzebowanie na to specyficzne dobro. Rozwój medycyny w obszarze transplantacji
oraz stworzenie systemu dawstwa organów doprowadziły do powstania długich ko-
lejek oczekujących na przeszczep. Faktem jest, że na całym świecie ludzie chorują,
a niezbędnym zabiegiem dającym nadzieję na przeżycie jest właśnie transplantacja
organu. W odpowiedzi na rosnący popyt na całym świecie rozpoczęto handel narzą-
dami ludzkimi. Deficyt organów do przeszczepu z dobrowolnego charytatywnego
dawstwa doprowadził do powstania czarnego rynku na skalę światową.
2. Determinanty powstania przedsiębiorczości destrukcyjnej

na rynku ludzkich organów w Chinach
Spoglądając na przykład Chin, można zauważyć, że jednym ze znaczących czynni-
ków wzrostu skali handlu organami, a tym samym ogromnego rozwoju usług trans-
plantacyjnych, była m.in. zmiana prawa podczas transformacji gospodarczej. To
właśnie transformację wskazuje się jako jedną z przyczyn rozwoju działań związa-
nych z przedsiębiorczością destrukcyjną. Kiedy Chiny przekształcały system gospo-
darki z komunistycznej na komunistyczno-rynkową, zmiany dotknęły również sys-
temu opieki zdrowotnej. Władza państwowa w latach 80. XX wieku rozpoczęła
wycofywanie funduszy państwowych z sektora opieki zdrowotnej, zakładając, że
2
S. Rudolf, Oportunizm i próby jego ograniczania w nadzorze korporacyjnym, Uniwersytet
Łódzki, Łódź 2010, s. 9, cyt. za: O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki,
relacje kontraktowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
3
B. Klimczak, wyd. cyt., s. 369.
120 Agnieszka Saj
sektor ten będzie mógł pozyskiwać brakujące finanse z opłat pobieranych za lecze-
nie. Wydatki rządowe spadły z 36% do 17%, natomiast wydatki pacjentów wzrosły
gwałtownie z 20% do 59%4. Bank Światowy podaje, że pogorszenie sytuacji wywo-
łane niższymi nakładami na finansowanie szpitali przez państwo nasiliło się ze
względu na wzrost kosztów w sektorze prywatnym5. Według lekarza Hu Weimina
fundusze rządowe, które są otrzymywane przez szpitale, nie wystarczają nawet
na wypłacenie miesięcznych wynagrodzeń dla personelu6. Ze względu na spadek
wydatków rządowych na opiekę zdrowotną szpitale zostały zmuszone do tego, by
wykorzystywać luki w prawie, które umożliwią uzyskanie środków na prowadzenie
placówki oraz wynagrodzeń dla swoich pracowników.
Placówki medyczne znajdujące się na terenach wiejskich, aby wypracować
dostateczne dochody, musiały znaleźć alternatywne sposoby zarabiania pieniędzy.
To właśnie sprzedaż narządów stała się dla szpitali źródłem przychodów, które
umożliwiły dostarczenie społeczności opieki zdrowotnej. Można zatem zauważyć,
że potrzeba znalezienia funduszy doprowadziła do tego, że uznano za możliwe po-
bieranie narządów od więźniów, którzy zostaną straceni, oraz niewnikanie w to, czy
dawcy są w rzeczywistości tymi skazanymi na śmierć.
W tych samych latach, kiedy postępowała prywatyzacja szpitali, podobna sytu-
acja dotknęła również wojsko, które dostało oficjalne pozwolenie na zarabianie pie-
niędzy, by wypracować środki niezbędne do podjęcia działań. Należy wspomnieć
również o tym, że wiele centrów transplantacji i szpitali chińskich należy do oddzia-
łów wojskowych. To właśnie one, jak również szpitale finansowane są przez klien-
tów, którym przeszczepia się narządy. Wojsko przeprowadza przeszczepy również
w szpitalach cywilnych. Jednak szpitale wojskowe nie podlegają kontroli Minister-
stwa Zdrowia, co stanowi wielki atut dla przedsiębiorców prowadzących destrukcyj-
ne działania na rynku. Fundusze przewyższające koszty utrzymania obiektów szpi-
talnych przekazywane są do budżetu wojska. Szpitale wojskowe często nie kryją się
z tym, że czerpią zyski głównie z transplantacji narządów. Przykładem może być
Centrum Transplantacji Policji Zbrojnej w Pekinie, które otwarcie informuje, że
osiąga zyski z tej właśnie działalności. Na ich stronie zostało ujawnione, że dział
transplantacji jest głównym źródłem zysku. Centrum przyznaje, że dochód brutto
z transplantacji w 2003 roku wyniósł 16 mln juanów, natomiast w kolejnym roku
dochód z transplantacji przekroczył 30 mln juanów (prognozowana kwota miała wy-
nieść około 17 mln zł). Fakt, że istnieją szpitale wojskowe i przeprowadzają prze-
szczepy również w jednostkach cywilnych, ma tutaj duże znaczenie, ponieważ to
właśnie wojsko ma swobodny dostęp do więzień, a tym samym do więźniów, od
których pobiera się organy do przeszczepu7.
4
L. Lim, The high price of illnes in China, http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4763312.stm
(16.09.2019).
5
D. Kilgour, D. Matas, Krwawe żniwo, https://faluninfo.pl/wp-content/uploads/2011/11/RAPORT_
Krwawe_Zniwo.pdf, s. 8 (16.09.2019).
6
Tamże.
7
D. Kilgour, D. Matas, wyd. cyt., s. 11-13.
Kolejnym bodźcem do rozwoju handlu organami był brak reakcji organów pań-
stwowych odpowiedzialnych za tworzenie i egzekwowanie prawa w państwie. Moż-
na powiedzieć, że przez wiele lat sprawy dotyczące handlu narządami nie zostały
uwzględnione w chińskim prawie, podczas gdy w prawie międzynarodowym od
dawna istniały zasady, które zakazywały traktowania ludzi w sposób przedmiotowy.
W Chinach praktyki handlu narządami do 1 lipca 2006 roku były legalne. To właśnie
tego dnia wprowadzono prawo zabraniające sprzedaży organów8. W listopadzie
2006 roku w Guangzohu na konferencji chirurgów zastępca Ministra Zdrowia – Hu-
ang Jiefu – przyznał, że czerpanie korzyści finansowych ze sprzedaży narządów
i dokonywanie nielegalnych transplantacji musi zostać zabronione. Przyznał, że jest
tego świadomy, że organy często pochodzą od osób niewyrażających zgody na ich
pobranie9. Pod koniec tego samego miesiąca 2006 roku belgijski senator Patrik Van-
krunkelsven postanowił sprawdzić, czy prawo jest przestrzegane. W tym celu zate-
lefonował do dwóch pekińskich szpitali, udając klienta poszukującego placówki,
która mogłaby dokonać przeszczepu nerki. Oba szpitale natychmiast zaoferowały
mu nerki za 50 tysięcy euro10.

Obecnie rząd w Chinach twierdzi, że od 2015 roku odszedł od wykorzystywania
narządów od skazanych więźniów. Rzekomo organy wykorzystywane do przeszcze-
pów pobierane są jedynie od dobrowolnych dawców, którzy umarli w naturalny spo-
sób. Jednak Centrum ds. Badań Grabieży Organów w Chinach od lipca 2016 roku do
2017 roku skontaktowało się z wieloma placówkami medycznymi, w których perso-
nel przyznał się do tego, że w dalszym ciągu ma organy do przeszczepów, wskazując
tym samym na ogromną dostępność narządów. Taka liczba narządów nie jest możli-
wa do uzyskania w systemie, w którym istnieje dobrowolne dawstwo11.
3. Przykłady działań oportunistycznych na rynku organów

w Chinach
Po analizie wielu wywiadów z rodzinami biorców można się przekonać, że na rynku
organów w Chinach podmioty podejmują szeroko pojęte działania oportunistyczne.
Po pierwsze, zarówno członkowie rodzin osób, które zdecydowały się na przeszczep
narządów, jak i sami biorcy mówią, że operacje często były przeprowadzane w ta-
jemnicy oraz – na ile to było możliwe – wiele informacji było ukrywanych przed
nimi. Nie wyjawiano nikomu tożsamości dawców, nie pokazywano też pisemnej
zgody ani dawców, ani nikogo z ich rodzin. Biorcy oraz ich rodziny często znali je-
dynie dzień wykonania przeszczepu, o dokładnej porze transplantacji dowiadywali
8
Tamże, s. 27.
9
Tamże, s. 16.
10
Tamże, s. 28.
11
A. Wu, Chińskie oświadczenia o reformie systemu transplantacji obalone w nowych śledztwach,
https://epochtimes.pl/chinskie-oswiadczenia-o-reformie-systemu-transplantacji-obalone-w-nowych-
sledztwach/ (04.05.2019).
122 Agnieszka Saj
się zaś kilka godzin przed wykonaniem zabiegu. Można powiedzieć, że cały proces
przebiegał w myśl zasady, że jeśli biorca nie pyta o pewne rzeczy, to nie należy
o nich mówić12.
Oportunizm na rynku objawia się również przez ujawnianie fałszywych oraz
niespójnych informacji. W lutym 2017 roku „Liver International” opublikowało wy-
niki badań przeprowadzanych przez cztery lata od 2010 roku. Badania zostały prze-
prowadzone przez zespół Zhenga Shusena, prezesa Pierwszego Zrzeszonego Szpita-
la Uniwersytetu Zhejiang i dyrektora Chińskiego Towarzystwa Transplantacji
Organów. Według tych badań szpital, w którym Shusen jest prezesem, wykonał
3,4 razy więcej transplantacji wątroby, niż wynosi deklarowana liczba jej dawców.
Huang Jiefu, przewodniczący Krajowego Komitetu ds. Dawstwa i Przeszczepiania
Narządów, nie był w stanie wyjaśnić źródła pochodzenia tych narządów. Powiedział,
że badanie Zhenga zawyżyło liczbę dobrowolnych darowizn i przeszczepów:
„W latach 2011-2014 mieliśmy 1910 dawców wątroby. Pierwszy szpital Zhejiang
miał 166. W badaniach stwierdzono, że wykonano 564 przeszczepów. To zdecydo-
wanie błędne”13. Jednak Huang na szczycie watykańskim w sprawie handlu narząda-

mi w lutym 2017 r. podał nieprawdziwą liczbę wykonanych zabiegów. Stwierdził, że
od 2011 do 2014 r. było 2342 zmarłych dawców wątroby. Tymczasem przeprowa-
dzono wcześniej badania, które wskazywały na to, że przeszczepów było znacznie
więcej. Huang, twierdząc, że szpital wykonał 166 transplantacji w ciągu 4 lat, przy-
znał, że co roku wykonywano ok. 44 przeszczepy. Zheng zaś wyjawił mediom
w lipcu 2014 roku, że jego szpital w 2013 roku wykonał ponad 500 transplantacji,
a do lipca 2014 przekroczył liczbę 300. Dodał również, że połowa przeszczepów
została dokonana dzięki darowiźnie organów14.
Dane nie tylko są niespójne i fałszywe, lecz również bardzo często są ukrywane.
W książce Bloody Harvest David Kilgour i David Matas zawarli informacje na temat
liczby przeszczepów pochodzące z Chińskiego Rejestru Przeszczepów Wątroby
w Hongkongu. Po publikacji książki China Liver Transplant Registry (Chiński
Rejestr Przeszczepów Wątroby) zamknął publiczny dostęp do zbiorczych statystyk
na swojej stronie. Na Kongresie Transplantacyjnym w Vancouver w sierpniu 2010 r.
Wang Haibo, zastępca dyrektora Chińskiego Rejestru Przeszczepów Wątroby, miał
okazję spotkać się z Davidem Matasem. Matas zapytał, dlaczego publiczny dostęp
do danych rejestru został zamknięty i czy można go przywrócić. Wang odpowie-
dział, że publiczny dostęp został zamknięty, ponieważ ludzie źle interpretowali dane.
Jeśli od tej pory ktokolwiek chciałby uzyskać dostęp, rejestr musi najpierw znać cel,
w jakim dane miałyby być używane, i mieć pewność, że nie zostaną błędnie zinter-
pretowane15.
12
D. Kilgour, D. Matas, wyd. cyt., s. 24.
13
A.L. Caplan, Transplant Abuse in China, https://www.chinaorganharvest.org/app/uploads/
2018/06/COHRC-2018-Report.pdf, s. 80 (04.05.2019).
14
Tamże.
15
Tamże, s. 87.
4. Skala działań destrukcyjnych w Chinach

na rynku ludzkich narządów
Od roku 2000 wszystkie ośrodki transplantacyjne w Chinach przeprowadziły od 1,5
do 2,5 miliona przeszczepów, a więc co roku wykonywano od 60 000 do 100 000
transplantacji. Strona internetowa jednego z chińskich centrów pomocy w transplan-
tacjach 19 maja 2007 roku opublikowała następujący cennik ludzkich organów16.
Nerka 65 000 USD
Wątroba 130 000 USD
Wątroba-nerka 160 000-180 000 USD
Nerka-trzustka 150 000 USD
Płuco 150 000-170 000 USD
Serce 130 000-160 000 USD
Rogówka 30 000 USD
Już na początku XXI wieku większość zysków szpitala nr 309 (Szpital Ogólny
Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej) pochodziła z transplantacji. Jego dochód
brutto w 2006 roku wyniósł 30 mln juanów, ale już w 2010 roku wzrósł do 230 mln.
Jest to 8-krotny wzrost jedynie w 4 lata – z 4,5 mln dolarów amerykańskich
do 34 mln. Przykład ten pokazuje, że w dalszym ciągu przeprowadzano przeszczepy
po roku 2006, co więcej – nastąpił wzrost dochodów uzyskanych z tejże działal-
ności17.
Szpital sąsiadujący z Wojskowym Uniwersytetem Medycznym w Chongqing rów-
nież zwiększył swoje dochody – z 36 mln juanów w końcówce lat 90. XX wieku, kiedy
dopiero zaczynał przeprowadzać transplantacje, do 900 mln juanów w 2009 roku.
To 25-krotny wzrost18. Wzrost rozmiaru rynku organów można również zauważyć
poprzez obserwacje rozwoju sieci szpitali oraz przyrostu łóżek wyposażonych
specjalnie, by przeprowadzać transplantacje. W Centrum Transplantacji Wątroby
w Renji zaobserwowano skokowy przyrost liczby łóżek specjalnie przystosowanych
do przeszczepów. Natomiast przy Pierwszym Głównym Szpitalu w Tianjin w 2006
roku zbudowano 17-piętrowy budynek wyposażony w 500 łóżek transplantacyjnych
i przeznaczony tylko do przeprowadzania przeszczepów19.
16
Tamże, s. 43.
17
D. Kilgour, E. Gutmann, D. Matas, Bloody Harvest/The Slaughter, Canada 2017, https://
endtransplantabuse.org/wp-content/uploads/2017/05/Bloody_Harvest-The_Slaughter-2016-Update-
V3-and-Addendum-20170430.pdf, s. 336 (16.09.2019).
18
M. Robertson, Raport ujawnia olbrzymi państwowy przemysł grabieży organów w Chinach,
https://epochtimes.pl/raport-ujawnia-olbrzymi-panstwowy-przemysl-grabiezy-organow-w-chinach/
(4.05.2019).
19
Tamże.
124 Agnieszka Saj
5. Bank żywych dawców

Wzrost dochodów z transplantacji, jak również przyrost placówek coraz lepiej wy-
posażanych w sprzęt do transplantacji nie byłby możliwy, gdyby nie istniało szero-
kie grono dawców organów. Ważną kwestią jest to, że organy przeznaczone do prze-
szczepów nie mogą zostać pobrane wcześniej, a następnie być przechowywane do
czasu, aż znajdzie się na nie kupiec. Muszą być pobrane tuż po śmierci albo w nie-
długim czasie po niej i natychmiast przeszczepione biorcy. Czas przydatności nerki
wynosi od 24 do 48 godzin, a wątroby 12 godzin. Bardzo często te wymagania cza-
sowe sprawiają, że jest potrzebna większa logistyka, i powodują, że dopasowanie
dawcy do biorcy jest złożoną sprawą. W Chinach, jak wynika z przeprowadzonych
wielu dochodzeń i badań, dawcy są więźniami oczekującymi na biorców20. Szpital
Chorób Nerek w Yunnan Kunming 17 lipca 2007 roku na swojej stronie przyznał,
odpowiadając na wcześniej zadane na stronie szpitala pytanie, że ma dawców orga-
nów i poszukuje jedynie pasujących biorców. Było to rok później po opublikowaniu
raportu, który wystawiał na światło dzienne chińskie przymusowe pobieranie na-

rządów. Personel szpitala zagwarantował każdemu pacjentowi znalezienie zdrowej
nerki w możliwie najkrótszym czasie. Na stronie internetowej napisano również,
że szpital jest jedynym ośrodkiem transplantacji organów w Chinach, w którym
dawcy szukają dopasowanych odbiorców. Władze szpitala zapewniają, że w przy-
padku niepowodzenia nadal będą przeprowadzać przeszczepy, dopóki każda z trans-
plantacji nie zakończy się sukcesem, i nie będzie pobierał opłat za powtórne ope-
racje21. Okazuje się więc, że szpitale rozwijają się w kierunku transplantacji
i zwiększają z nich dochody dzięki temu, że mają banki żywych dawców. Oznacza
to, że organy od „dawców” pobiera się na zamówienie, a wyrażenie chęci na zakup
takiego organu łączy się niejednokrotnie ze śmiercią dawcy.
Szybkość operacji potwierdza tezę o istnieniu banku żywych dawców, oczekują-
cych na pewną śmierć. Personel pracujący na oddziale przeszczepów narządów
szanghajskiego Szpitala Changzheng podał do wiadomości publicznej w 2006 r., że
średni czas oczekiwania na przeszczepy wątroby wynosił jeden tydzień oraz że naj-
krótszy czas oczekiwania to jedynie 4 godziny. W latach 2003-2006 szpital wykonał
120 awaryjnych przeszczepów wątroby dla pacjentów, którzy wymagali operacji
przeszczepu w ciągu 72 godzin. Warto zauważyć, że przypadki te miały miejsce
w czasie, gdy Chiny nie miały systemu dawstwa narządów22. Z kolei w 2004 roku
witryna internetowa Chińskiego Międzynarodowego Centrum Sieci Pomocy
w Transplantacjach podawała, że znalezienie odpowiedniego (dopasowanego) daw-
cy nerki może potrwać tylko tydzień, a maksymalnie miesiąc. Gwarantowano, że
w momencie wystąpienia nieprzewidzianych problemów z narządem do przeszcze-
20
Tamże.
21
A.L. Caplan, wyd. cyt., s. 26.
22
Tamże, s. 28.
pu pacjent otrzyma inny narząd, a operacja odbędzie się w ciągu jednego tygodnia23.
Dla porównania w Kanadzie w 2003 roku średni czas oczekiwania na przeszczep
nerki wynosił 32,5 miesiąca, natomiast w Kolumbii Brytyjskiej był on dłuższy
i wyniósł 52,5 miesiąca24.
Potwierdzenie poboru organów od żywych ludzi znajdujemy również w oświad-
czeniu, jakie w 2007 roku opublikowało Chińskie Międzynarodowe Centrum Sieci
Pomocy w Transplantacjach. „W Chinach przeprowadzamy przeszczepy nerek od
żywych dawców. Zupełnie różni się to od przeszczepów nerki ze zwłok, o których
słyszysz w japońskich szpitalach i centrach dializy (...), oferowane tu produkty
są o wiele bezpieczniejsze i bardziej niezawodne”25. Żywe przeszczepy w Chinach
różnią się od tych przeprowadzanych w innych krajach. W Chinach powszechną
praktyką jest wycinanie z żywych źródeł całych narządów, takich jak nerki lub cała
wątroba, w ten sposób uśmiercając „dawcę”. Żywymi dawcami są więźniowie,
z czego ich największy odsetek to praktykujący Falun Gong. Szacuje się, że od 1992
do 1999 roku liczba praktykujących wynosiła od 70 do 100 milionów. Represje

wobec Falun Gong Komunistyczna Partia Chin rozpoczęła w 1999 roku; na ten rok
przypada również drastyczny przyrost placówek transplantacyjnych. Przykładowo
w Pierwszym Centralnym Szpitalu w Tiencinie w 1998 roku zostało wykonanych
9 przeszczepów wątroby, w 1999 roku 33 przeszczepy, a w 2000 roku 111 transplan-
tacji. W 2004 roku liczba przeszczepów skoczyła aż do 160126. Partia postrzegała
wyznawców Falun Gong jako zagrożenie, ponieważ ruch zyskał ogromną popular-
ność i liczył dużo więcej członków niż Komunistyczna Partia Chin. Ponadto prakty-
kujący byli bardzo zorganizowaną grupą, ich niezależność i zdolność do koordynacji
działań uważano za niebezpieczne. Partia uważała Falun Gong za zagrożenie ze
względu na to, że nie byli podatni na propagandę i partyjne rozporządzenia, samo-
dzielnie podejmowali decyzje o tym, co jest właściwe, opierając się na zasadach,
którymi się kierowali. Również wartości, które propagowała partia, zupełnie się róż-
niły od tych uznawanych przez Falun Gong27. Poza praktykującymi Falun Gong
(66%), więźniami są również Ujgrzy (11%), prostytutki (8%), Tybetańczycy (6%),
obrońcy praw człowieka (5%) oraz chrześcijanie (2%)28.
Informacje na temat pochodzenia organów do przeszczepów zebrane były pod-
czas rozmów telefonicznych. Detektywi władający językiem mandaryńskim pod-
szywali się pod osoby zainteresowane przeszczepami i przeprowadzali rozmowy ze
23
Tamże, s. 27.
24
25
A.L. Caplan, wyd..cyt., s. 33.
26
J. Zeng, Najlepsi chińscy lekarze potwierdzają grabież organów od praktykujących Falun Gong,
https://epochtimes.pl/raport-najlepsi-chinscy-lekarze-potwierdzaja-grabiez-organow-od-praktykujacych-
falun-gong/ (04.05.2019).
27
Polskie Stowarzyszenie Falun Dafa, http://faluninfo.pl/przesladowania/przyczyny/ (04.05.2019).
28
126 Agnieszka Saj
szpitalami i specjalistami transplantacji. W połowie 2006 roku urzędnik z miejskie-

go aresztu w Mishan wspomniał osobie telefonującej, że w areszcie było minimum
sześciu więźniów praktykujących Falun Gong, którzy mogą być dawcami narzą-
dów. Z kolei lekarz z szanghajskiego szpitala Zhongshan w połowie marca tego
samego roku oświadczył, że wszystkie narządy wykorzystywane w jego placówce
pochodzą od praktykujących Falun Gong. Z rozmowy zaś z lekarzem ze Szpitala
Qianfoshan w Shandongu można wywnioskować, że miał narządy pochodzące od
osób praktykujących Falun Gong. Wspomniał, że w kwietniu będzie więcej „ciał
tego rodzaju”. Z kolei dyrektor Song ze szpitala w Tianjin dobrowolnie przyznał
w marcu 2006 r., że szpital był w posiadaniu ponad dziesięciu „bijących serc”, a na
pytanie, czy dostawcy nerek są żywi i czy mógłby zapewnić organy od praktykują-
cych Falun Gong, odpowiedział twierdząco oraz dodał, że nie stanowi to problemu
dla jego instytucji29.
6. Regulacje służące ograniczeniu przedsiębiorczości destrukcyjnej

na rynku organów ludzkich w Chinach

Istotnym zagadnieniem w kwestii rynku narządów w Chinach jest wprowadzenie
rozwiązań, które wpłyną na ograniczenie przedsiębiorczości destrukcyjnej występu-
jącej na tym rynku. Autorzy raportu „Krwawe żniwo” proponują parę rozwiązań,
m.in.30:
•• Wymaganie od każdego szpitala prezentacji dokumentów potwierdzających
uzyskanie zgody na pobranie organu, do których będą mieli dostęp urzędnicy
międzynarodowej organizacji praw człowieka.
•• Uchwalenie prawa, które będzie działało ponadpaństwowo i będzie umożliwiało
karanie osób, które bez zgody dawcy pobrały od niego organ.
•• Uświadomienie ludzi, którzy udają się do Chin w celu uzyskania narządu, skąd
tak na prawdę może on pochodzić. Poinformowanie społeczeństwa, co się dzieje
w Chinach, jest ważne, ponieważ może zniechęcić potencjalnych biorców do
udziału w czarnym rynku. Być może spowoduje to chociaż w minimalnym stop-
niu zmniejszenie popytu na ludzkie organy.
Niektórym państwom trudno jest egzekwować regulacje chroniące prawa czło-
wieka, ponieważ zależy im na dobrych stosunkach gospodarczych z Chinami. Zna-
czenie ma również to, że wprowadzenie odpowiednich przepisów wymaga dostoso-
wania regulacji wewnętrznych państwa, by nie były względem siebie sprzeczne, a to
wymaga czasu. Jak na razie tylko trzy państwa – Izrael, Hiszpania oraz Tajwan – za-
broniły turystyki transplantologicznej do Chin. Również parlament europejski, za
zgodą wszystkich członków, przyjął rezolucję, która wzywa Chiny do przerwania
procesu grabieży organów od „więźniów sumienia”, czyli osób więzionych ze
29
Tamże s. 55-56.
30
Tamże, s. 67-69.
względu na swoje poglądy. Jednogłośnie też uznał, że natychmiastowo trzeba ten

proceder zatrzymać31.
Innowacyjne rozwiązania w medycynie wpłyną również na ograniczenie zasięgu
i skali rynku ludzkich organów. Nauka i technika w dziedzinie medycyny rozwija się
w szybkim tempie. Stanowi przede wszystkim nadzieję na usprawnienie pracy leka-
rzy oraz technik ratowania życia ludzi. Relatywnie nowym rozwiązaniem jest bio-
druk 3D organów. W Izraelu oraz Stanach Zjednoczonych powstały już pierwsze
prototypy serca i płuc. Kolejną nową techniką, która ma szansę zastąpić tradycyjne
przeszczepy pomiędzy ludźmi, są transplantacje wyhodowanych genetycznie zmo-
dyfikowanych organów. Dzięki manipulacji zwierzęcym kodem DNA i kodem
człowieka w zwierzętach będą hodowane ludzkie narządy, a następnie pobierane
i wykorzystywane do celów transplantacyjnych. Z kolei dzięki cyborgizacji, czyli
zastępowaniu m.in. organów ludzkich maszynami, zbudowano więcej prototypów
narządów niż innymi technikami. Stworzono śledzionę, serca, płuca, trwają też pra-
ce nad trzustką. Sztucznie stworzone organy będą stanowiły substytut ludzkich orga-
nów, co sprawi, że wielu ludzi zakupi je legalnie, zamiast korzystać z możliwości

zakupu i transplantacji organów na czarnym rynku. W ten sposób stworzenie sztucz-
nych organów stworzy legalną alternatywę i ograniczy rynek ludzkich prawdziwych
narządów.
7. Podsumowanie
Chiński rynek ludzkich organów jest generującym olbrzymie zyski biznesem.
Z pewnością transformacja gospodarcza oraz działalność organów państwowych
stanowiących prawo doprowadziła do powstania przedsiębiorczości destrukcyjnej
w tak dużej skali i formie. Pomimo zakazu w 2006 roku i oficjalnego odstąpienia od
grabieży organów w 2015 roku Chiny kontynuują nielegalne przeszczepy od więź-
niów oraz – na masową skalę – od żywych dawców, którzy nie wyrażają na to zgody.
Co więcej, rząd również przyczynił się do rozwoju rynków organów ludzkich. Takie
działania prowadzą wśród społeczeństwa do braku zaufania i szacunku do prawa.
Działania oportunistyczne niewątpliwie wspierają rozwój czarnego rynku. Szpitale
oraz rząd podają do wiadomości publicznej nieprawdziwe informacje dotyczące
liczby przeprowadzonych przeszczepów oraz źródła pochodzenia narządów do
transplantacji. Celem zniekształcania informacji jest oddalenie od szpitali oraz od
państwa zarzutów prowadzenia działań destrukcyjnych, jakimi są celowe zabójstwa
więźniów, by pozyskać od nich organy. Asymetria informacji na rynku sprawia, że
osoby stojące po stronie popytu nie są świadome źródła pochodzenia narządów.
Osoby, którym przeszczepiono organ, powiedziały, że gdyby tylko wiedziały, że
31
K. Pałys, Przeszczep w Chinach? Problem w tym, że tam „dawców” nie pyta się o zgodę, https://
natemat.pl/199293,przeszczep-w-chinach-polskie-prawo-tego-nie-zakazuje-problem-w-tym-ze-tam-
dawcow-nie-pyta-sie-o-zgode? (04.05.2019).
128 Agnieszka Saj
przyczyniły się do śmierci niewinnej osoby, to zrezygnowałyby z transplantacji.

Dlatego by ograniczyć asymetrię informacji na rynku, konieczna jest organizacja
kampanii społecznych oraz działań edukacyjnych. Liczby dokonanych przeszcze-
pów, ośrodków transplantacji, a także czas oczekiwania na narząd pokazują, na jak
dużą skalę rozprzestrzeniła się działalność osób poszukujących jedynie zysku i po-
stępujących wbrew normom i prawu, działających zgodnie z twierdzeniem, że „cel
uświęca środki”. Liczby pokazują również, jak bardzo mijają się z prawdą zapew-
nienia o tym, że organy pochodzą od dobrowolnych dawców lub więźniów po wy-
konanej egzekucji. Tak naprawdę, by przeprowadzić przeszczepy, celowo więzi się
ludzi i tworzy z nich banki żywych dawców, po to by maksymalizować zysk. Ponie-
waż organy państwowe odgrywają dużą rolę w kształtowaniu zachowań destrukcyj-
nych, konieczne jest podjęcie przez rządy państw i organizacje (ONZ, UE, Amnesty
International) działań, które wywrą wpływ na rząd w Chinach. Czarny rynek ludz-
kich organów nie zmniejszy się, jeżeli nie poprawią się mechanizmy egzekwowania
prawa. Ludzie podejmują się nielegalnej działalności także ze względu na to, że
korzyść z popełnienia przestępstwa przewyższa użyteczność płynącą z alternatyw-

nych, legalnych źródeł zarobku. Przestępca podejmuje decyzje o dokonaniu prze-
stępstwa w warunkach ryzyka. Jeśli zostanie złapany, będzie musiał ponieść pewny
koszt, karę za popełnione przestępstwo. Jednak jeśli nikt go nie złapie, kosztu nie
poniesie. Większe prawdopodobieństwo ujęcia i ukarania sprawcy oznacza mniejszą
chęć popełnienia czynu zabronionego. W konsekwencji powinno to spowodować
spadek liczby przestępstw. Konieczne jest zatem usprawnienie mechanizmów egze-
kwowania prawa w dziedzinie transplantologii i turystyki transplantacyjnej na świe-
cie. Dlatego możliwe rozwiązania dotyczą przede wszystkim zmian w instytucjach
formalnych. Ale czy takich zmian chcą władze Chin ?
Literatura
Caplan A.L., Transplant Abuse in China, https://www.chinaorganharvest.org/app/uploads/2018/06/
COHRC-2018-Report.pdf, s. 80.
Kilgour D., Gutmann E., Matas D., Bloody Harvest/The Slaughter, Canada 2017, https://endtransplant-
abuse.org/wp-content/uploads/2017/05/Bloody_Harvest-The_Slaughter-2016-Update-V3-and-
Addendum-20170430.pdf.
Kilgour D., Matas D., Krwawe żniwo, https://faluninfo.pl/wp-content/uploads/2011/11/RAPORT_
Krwawe_Zniwo.pdf.
Klimczak B., Mikroekonomia, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2015.
Lim L., The high price of illnes in China, http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4763312.stm.
Pałys K., Przeszczep w Chinach? Problem w tym, że tam „dawców” nie pyta się o zgodę, https://nate-
mat.pl/199293,przeszczep-w-chinach-polskie-prawo-tego-nie-zakazuje-problem-w-tym-ze-tam-
dawcow-nie-pyta-sie-o-zgode?
Polskie Stowarzyszenie Falun Dafa, http://faluninfo.pl/przesladowania/przyczyny/.
Robertson M., Raport ujawnia olbrzymi państwowy przemysł grabieży organów w Chinach, https://
epochtimes.pl/raport-ujawnia-olbrzymi-panstwowy-przemysl-grabiezy-organow-w-chinach/.
Rudolf S., Oportunizm i próby jego ograniczania w nadzorze korporacyjnym, Uniwersytet Łódzki,
Łódź 2010.
Wu A., Chińskie oświadczenia o reformie systemu transplantacji obalone w nowych śledztwach, https://
epochtimes.pl/chinskie-oswiadczenia-o-reformie-systemu-transplantacji-obalone-w-nowych-
sledztwach/.
Zeng J., Najlepsi chińscy lekarze potwierdzają grabież organów od praktykujących Falun Gong, https://
epochtimes.pl/raport-najlepsi-chinscy-lekarze-potwierdzaja-grabiez-organow-od-praktykujacych-
falun-gong/.
DESTRUCTIVE ENTREPRENEURSHIP IN THE ACTIVITIES

OF ENTITIES ON HUMAN ORGAN MARKET IN CHINA
Summary: This work is a presentation of the case of destructive entrepreneurship present in the
activities of entities operating on the human organ market in China. It shows the Chinese market for
human organs obtained forcibly from prisoners. The article is embedded in William Baumol’s concept
of destructive entrepreneurship. The work not only draws attention to human rights violations, but also
to the widespread asymmetry of information, distortion of information about donors and numerous
frauds. Such practices have a destructive effect on China’s economy and society. In addition to
describing the cases of destructive entrepreneurship, it also shows activities influencing the development
of destructive entrepreneurship, as well as possible solutions limiting the destructive activity of entities
on the human organ market in China.
Keywords: destructive entrepreneurship, human organs trafficking, human organ market in China.
NATALIA KAMIŃSKA PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ
e-mail: n.kaminska322@gmail.com NIEPRODUKTYWNA
ORCID: 0000-0003-3328-0929 W BRANŻY TECHNOLOGII
INFORMACYJNEJ
Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie oportunistycznego wykorzystania prawa patentowe-

go w branży technologii informacyjnej. Zdefiniowane zostały pojęcia trolli patentowych, wojen paten-
towych, oportunizmu oraz przedsiębiorczości nieproduktywnej. Za pomocą studium przypadków za-
prezentowane zostały wojny patentowe pomiędzy firmami z branży IT, które wykorzystują prawo
patentowe w walce konkurencyjnej oraz działalność trolli patentowych wymuszających odszkodowa-
nia za naruszenie patentu. Praca pokazuje, jak prawo patentowe przyczyniło się do rozwoju przedsię-
biorczości nieproduktywnej, która prowadzi do spowolnienia rozwoju technologicznego.

Słowa kluczowe: oportunizm, prawo patentowe, branża technologii informacyjnej, przedsiębiorczość
nieproduktywna, wojna patentowa.
1. Wstęp
Niniejsza praca ma na celu opis oraz analizę przedsiębiorczości opierającej się na
oportunistycznym wykorzystaniu prawa patentowego w branży IT, którego konse-
kwencją jest obniżanie poziomu przedsiębiorczości w gospodarce. Analizie zostaną
poddane działania trolli patentowych wykorzystujących niedoskonałość systemu
ochrony patentowej oraz światowych koncernów, które prawo patentowe wykorzy-
stują do uzyskania przewagi konkurencyjnej.
Istotą systemu patentowego jest przyznanie i zagwarantowanie twórcy wynalaz-
ku lub innemu podmiotowi uprawnionemu prawa wyłącznego korzystania z wyna-
lazku w sposób zarobkowy i zawodowy w okresie przewidzianym przez przepisy
prawa1. W zamian za publiczne ujawnienie wiedzy oraz pomysłu twórca otrzymuje
monopol na korzystanie ze swojego wynalazku2. Patent jest jednym z praw własno-
ści intelektualnej, które budzi wiele kontrowersji. Jego celem jest zabezpieczenie
interesów wynalazcy, a pozycja monopolowa ma być zapłatą za korzyści osiągnięte
przez społeczeństwo. Jednak ochrona patentowa jest niejednokrotnie wykorzysty-
1
Z. Zawadzka, System patentowy a ekonomiczna teoria dóbr, [w:] Krytyka prawa, tom 5, Akade-
mia Leona Koźmińskiego, Warszawa 2013, s. 654.
2
I. Marczak, Prawo własności przemysłowej czyli dlaczego warto chronić własność intelektualną
przedsiębiorstwa, https://innpoland.pl/blogi/techbrainersrndclub/129031,prawo-wlasnosci-przemyslowej-
czyli-dlaczego-warto-chronic-wlasnosc-intelektualna-przedsiebiorstwa, data dostępu: 04.04.2020.
Przedsiębiorczość nieproduktywna w branży technologii informacyjnej 131
wana w sposób niezgodny z zamierzeniami ustawodawców i może negatywnie

wpływać na dobrobyt ogólnospołeczny3. Dotyczy to w szczególności działań, które
przybierają formę przedsiębiorczości nieproduktywnej.
2. Podstawa teoretyczna
2.1. Przedsiębiorczość nieproduktywna
W literaturze znajdziemy wiele koncepcji przedsiębiorczości, które mają wyjaśnić

naturę tego zjawiska4. Frank H. Knight (1921) wskazał różnice w sposobach podej-
mowania ryzyka oraz odróżnił je od niepewności5. Joseph A. Schumpeter (1942) po-
strzegał przedsiębiorcę jako osobę, która wprowadza innowacje, a Israel M. Kirzner
(1973) – jako pośrednika, który dostrzega nowe możliwości wymiany. To, że nie
każdy przejaw przedsiębiorczości przyczynia się do dobrobytu ogólnospołecznego,
mimo że służy przedsiębiorcy, jako pierwszy wskazał W. Baumol w 1990 roku.
Wprowadził on do ekonomii następujące rodzaje przedsiębiorczości: produktywną,

nieproduktywną oraz destrukcyjną. Wskazywał głównie na związek pomiędzy przed-
siębiorczością i produktem krajowym brutto. Przedsiębiorczość produktywna to dzia-
łalność, która przyczynia się do zwiększenia wyniku netto PKB, nieproduktywna nie
wpływa na wynik, a destrukcyjna prowadzi do jego zmniejszenia6. Niemniej jednak
spostrzegł, że nawet nieproduktywne, z punktu widzenia społeczeństwa działania
przedsiębiorcy mogą przynosić jego firmie zyski7. Niedoskonałe prawo może deter-
minować zachowania polegające na poszukiwaniu zysku w sposób inny nie związany
z uczestniczeniem w grze rynkowej8. Tę możliwość zauważono w wykorzystaniu
prawa patentowego, by utrudniać działania konkurentów poprzez np. patentowanie
wielu wariantów jednego rozwiązania. Przedsiębiorstwa branży IT patentują prak-
tycznie wszystko, począwszy od technologii po marki i znaki towarowe. Bardzo czę-
sto działania te nastawione są na narażenie konkurenta na dodatkowe koszty. Dlatego
właśnie patenty często negatywnie wpływają na dynamikę gospodarki.
3
A. Karbowski, J. Prokop, Kontrowersje związane z ekonomicznym uzasadnieniem ochrony pa-
tentowej. Przyczynek do dyskusji, [w:] W. Jarecki (red.), Konkurencyjność podmiotów gospodarczych
w Polsce, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2012, s. 2.
4
K. Klincewicz (red.), Zarządzanie, organizacje i organizowanie – przegląd perspektyw teore-
tycznych, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
2016, http://timo.wz.uw.edu.pl/zoo, s. 459.
5
Tamże, s. 461.
6
M. Starnawska, Zachowania przedsiębiorcze a otoczenie instytucjonalne: mechanizmy, Ekono-
miczne Problemy Usług, nr 90, Politechnika Gdańska, Gdańsk 2012, s. 94.
7
J.E. Wasilczuk, Nieproduktywność w małych przedsiębiorstwach, Zeszyty Naukowe Uniwersy-
tetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług, nr 63, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011,
s. 267.
8
M. Starnawska, Przedsiębiorczość w kontekście otoczenia instytucjonalnego – refleksje, Master
of Business Administration, 1(108), Politechnika Gdańska, Gdańsk 2011, s. 3.
132 Natalia Kamińska
2.2. Trolle patentowe
Firm, których działalność nastawiona jest na skupowanie patentów, w dzisiejszych

czasach nie brakuje. Mając prawa do różnorodnych rozwiązań technologicznych,
osiągają zyski, ubiegając się o finansowe zadośćuczynienie za naruszenie praw pa-
tentowych lub o opłatę za licencję pozwalającą na wykorzystanie danego rozwiąza-
nia. Działalność trolli patentowych opiera się nie na własnej produkcji, a na naby-
waniu lub rejestrowaniu patentów w dużej liczbie, by wszczynać procesy sądowe
w celu osiągnięcia korzyści finansowych9. Firmy te nie wykorzystują patentów
w sposób zmierzający do rozwoju technologicznego, przynoszącego korzyści ogól-
nospołeczne. Dla trolli patentowych liczy się przede wszystkim zysk. Wymuszają
one na przedsiębiorstwach wysokie opłaty licencyjne lub rozpoczynają procesy
sądowe, które często ciągną się latami. Każda z możliwości generuje ogromne kosz-
ty, pochłaniając zasoby pieniężne oraz czasowe, które mogłyby być spożytkowane
np. na innowacje. Branża IT jest szczególnie narażona na działanie trolli patento-
wych z powodu regulacji prawnych nienadążających za jej dynamicznym rozwojem.
2.3. Wojny patentowe
Wojny patentowe są bardzo popularnym zjawiskiem wśród największych przedsię-

biorstw technologicznych, szczególnie w obszarze telefonii komórkowej. Działania
prowadzone w ramach walki konkurencyjnej są bardzo kosztowne, dlatego mogą
pozwolić sobie na nią tylko nieliczni. By prowadzić tego typu działania, potrzeba
bardzo dobrze wykwalifikowanych prawników oraz ogromnych zasobów pienięż-
nych. To – właściwie już standardowe – narzędzie zarządzania strategicznego pod-
nosi koszty działalności gospodarczej każdego uczestnika wojny. Koszty te ostatecz-
nie przenoszone są na klientów. Wojny patentowe, które mają na celu osłabienie lub
wyeliminowanie konkurenta, często są przyczyną spowolnienia postępu technolo-
gicznego z powodu niemożności wykorzystania spornego, opatentowanego rozwią-
zania. Dodatkowo walka pomiędzy największymi przedsiębiorstwami w branży IT
często utrudnia działanie mniejszym podmiotom, których środki finansowe nie po-
zwalają na zakup licencji potrzebnej do opracowania nowej technologii.
2.4. Oportunizm
W strategicznych działaniach przedsiębiorstw, które mają na celu opatentowanie da-

nego rozwiązania, lub też w roszczeniach, jakie wyrażają oni wobec konkurencji
odnośnie do naruszenia praw patentowych, nie trudno jest dopatrzeć się działań
oportunistycznych. Nie chodzi jednak o samo dążenie do własnych korzyści. Z opor-
tunizmem mamy do czynienia dopiero wtedy, gdy przy realizacji własnego interesu
9
P. Waszczuk, Czy patenty na oprogramowanie są potrzebne, https://www.computerworld.pl/news/
Czy-patenty-na-oprogramowanie-sa-potrzebne,374194.html, data dostępu: 04.04.2020.
jednostka bądź grupa narusza interes innych, działa na ich niekorzyść, uciekając się
do podstępu, oszustwa czy kłamstwa10. Takich działań w branży IT nie brakuje.
Przedsiębiorstwa, wykorzystując prawa patentowe, skutecznie hamują rozwój swoich
konkurentów, uniemożliwiając im stosowanie technologii wykorzystującej chociaż-
by jeden z posiadanych przez nich patentów lub wymuszają na nich dodatkowe
koszty. Dzięki temu zyskują przewagę konkurencyjną na rynku. Zjawisko to jest
szczególnie popularne w branży IT ze względu na jej specyfikę. Bardzo często, by
zastosować nowe rozwiązanie, niezbędne jest wykorzystanie istniejącej już techno-
logii. Dodatkowo, biorąc pod uwagę, jak prężnie rozwija się ta branża, firmy ucieka-
ją się do najbardziej radykalnych kroków, by osłabić lub nawet wyeliminować kon-
kurenta.
3. Studium przypadków
3.1. Apple vs Samsung
Jedna z najbardziej znanych wojen patentowych pomiędzy dwoma światowymi gi-

gantami rozpoczęła się w 2011 roku, kiedy to firma Apple oskarżyła koreańskiego
konkurenta o kopiowanie elementów designu oraz wykorzystanie patentów stoso-
wanych w smartfonach iPhone przez telefony z serii Samsung Galaxy. Firma z Cu-
pertino domagała się wówczas 2,5 mld dolarów odszkodowania11. Łącznie zarzuco-
no firmie Samsung wykorzystanie siedmiu patentów w 28 urządzeniach, a wśród
nich kradzież m.in. funkcji tap-to-enlarge, która przez stuknięcie w ekran smartfona
pozwala na powiększenie dokumentów, funkcji bounce-back, czyli efektu odbicia,
a także funkcji gestów multi-touch oraz single-touch12. Dodatkowo Apple utrzymywał,
że niektóre urządzenia rywala łudząco przypominają białego i czarnego iPhone’a 113.
Trzy patenty odnosiły się do rozwiązań technologicznych, a pozostałe cztery doty-
czyły opakowania oraz kształtu urządzenia14. Samsung nie pozostał głuchy na te
zarzuty i również wystosował oskarżenie w stosunku do firmy Apple o wykorzysta-
nie pięciu patentów w urządzeniach iPhone 3G, 3GS, 4, iPad 2 3G oraz iPad Touch15.
Chodziło m.in. o funkcję oszczędzania baterii, metodę zwiększającą kompresję
i transmisję danych, fotografowanie przez przewijanie ekranu oraz możliwość prze-
10
O. E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, PWN, Warszawa 1998; S. Rudolf, Opor-
tunizm interesariuszy w nadzorze korporacyjnym, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersy-
tetu Gdańskiego, nr 2, cz. 6, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2013, s. 42.
11
G. Pietras, Apple vs. Samsung, czyli patent na wojnę, https://imagazine.pl/2012/12/12/apple-vs-
-samsung-czyli-patent-na-wojne/, data dostępu: 18.04.2020.
12
Tamże.
13
Tamże.
14
A. Grzeszak, Proces Apple i Samsunga: starcie gigantów, https://www.polityka.pl/tygodnikpo-
lityka/rynek/1530089,1,proces-apple-i-samsunga-starcie-gigantow.read, data dostępu: 18.04.2020.
15
G. Pietras, wyd. cyt.
łączania się między aparatem fotograficznym a galerią zdjęć16. 24 sierpnia 2012 roku
9-osobowa ława przysięgłych ogłosiła wyrok w I instancji stanowiący o tym, że fir-
ma Apple nie dopuściła się żadnych naruszeń patentowych17. Odmienny werdykt
wystosowano w stosunku do Samsunga, którego uznano za winnego celowego wy-
korzystania rozwiązań patentowych, a wygląd Galaxy ogłoszono kopią iPhone’a,
tym samym zarzucając firmie wprowadzanie w błąd konsumentów18. Koreański
przedsiębiorca został zobowiązany do wypłacenia odszkodowania na rzecz firmy
Apple w wysokości 1,05 mld dolarów19. Uznano, że każde urządzenie objęte po-
zwem narusza patenty Apple. W przypadku 13 urządzeń stwierdzono wykorzystanie
opatentowanych, kwadratowych z zaokrąglonymi rogami, ikon20. Samsung w swoim
oficjalnym oświadczeniu podkreślił, że wyrok ten najbardziej wymierzony jest
w amerykańskich konsumentów, którzy pozbawieni zostaną szerokiego wyboru
asortymentu21. Dodatkowo koreański koncern skrytykował manipulację prawa pa-
tentowego, która doprowadziła do przyznania monopolu jednej firmie dla prostoką-
tów, zaokrąglonych rogów czy też technologii, które codziennie dopracowywane są
przez firmy na całym świecie22. Samsung zapowiedział, że to nie koniec jego walki
w tym sporze. Sytuacja ta doskonale obrazuje, do jakich absurdów doprowadza po-
lityka firm branży IT, w której wykorzystanie patentów staje się narzędziem do osła-
bienia pozycji lub nawet do wyeliminowania konkurenta. Apple również wydał
oświadczenie, w którym zaznacza, że jego celem nie są korzyści finansowe, ale
ochrona wartości i sprawiedliwości23. Kolejnym ruchem firmy Apple było złożenie
wniosku o zakaz sprzedaży wielu produktów Samsung w USA. Z kolei koreańska
firma odwołała się od wyroku i sprawa trafiła do Sądu Najwyższego. Konsekwencją
było przychylenie się do wniosku Samsunga i uznanie, że odszkodowanie powinno
być zmniejszone ze względu na naruszenie patentu tylko w pewnych aspektach. Nie
zasądzono jednak, jaka miałaby być to kwota. W sądzie w San Jose w Kalifornii od-
był się najważniejszy i ostateczny „pojedynek” światowych koncernów. Sąd zobo-
wiązał koreański koncern do wypłaty odszkodowania w kwocie 539 mln dolarów24.
16
Tamże.
17
Tamże.
18
A. Grzeszak, wyd. cyt.
19
20
Tamże.
21
B. Gallagher, Apple Awarded $1.049 Billion In Damages As Jury Finds Samsung Infringed On
Design And Software Patents, https://techcrunch.com/2012/08/24/apple-wins-patent-ruling-as-jury-finds-
samsung-infringes/?guccounter=1&guce_referrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8&guce_
referrer_sig=AQAAACYJ__WDRNmfioJtQ2L4Pw-lKykMzO2GcbiuZrmRPZOd2SkRFAoDb-
p8L39U93dbUKY1T4a7K7_Rk1tXpMsGhgdkCPiFYcEbdcv27FVrQZqqzzu6rWtPY_FhU-A-swex-
Gj98xGdJgkywMQ0HNsyuFr5IocTG9Js_ykmVBRmnCkJaW, data dostępu: 18.04.2020.
22
Tamże.
23
Tamże.
24
AppleWorld, Samsung i Apple ostatecznie rozstrzygają długotrwały spór patentowy, https://ap-
pleworld.pl/samsung-i-apple-ostatecznie-rozstrzygaja-dlugotrwaly-spor-patentowy/, data dostępu:
18.04.2020.
Samsung i na tę decyzję nie chciał przystać. Ostatecznie jednak 27 czerwca 2018

roku doszło do porozumienia światowych koncernów w sprawie toczącej się przez
lata wojny patentowej25. Uznano mianowicie, że w 11 smartfonach Samsunga zosta-
ło wykorzystanych łącznie 5 patentów firmy Apple26. Z umowy wynikało również,
że żadna ze stron nie mogła wszcząć postępowania ponownie, co oznaczało osta-
teczne zakończenie trwających 7 lat procesów sądowych27.
W symetrycznym procesie w Seulu, prowadzonym w 2012 roku, sprawy potoczy-
ły się zupełnie inaczej, z większą korzyścią dla koreańskiego producenta. Tamtejszy
sąd bardzo szybko zadecydował o tym, że niemożliwe jest pomylenie Galaxy z iPho-
ne’em28. Dodatkowo uznał, że Apple również dopuścił się naruszenia dwóch paten-
tów firmy Samsung. Oba przedsiębiorstwa zostały obarczone odszkodowaniami, jed-
nak w kwotach znacznie mniejszych od zasądzonych w San Jose (35 tys. dolarów na
rzecz Samsunga oraz 22 tys. dolarów dla Apple’a)29. Podobna sytuacja miała miejsce
w Tokio, gdzie sąd oddalił pozew po kilkuminutowej rozprawie, stwierdzając, że pro-
dukty Samsung nie są kopią Apple. Z kolei w Wielkiej Brytanii to Samsung odniósł
nieznaczne zwycięstwo. W uzasadnieniu wyroku usłyszał jednak, że jego produkty

nie są tak „cool” jak produkty Apple, dlatego nie sposób je pomylić30.
Warto zauważyć, że w procesie rozgrywającym się w kalifornijskim sądzie ława
przysięgłych składała się z ludzi, którzy nie znali się na technologii, ekonomii ani
prawie31. Prawdopodobnie przyczyniło się to do odrzucenia wszystkich oskarżeń
przeciwko firmie Apple, które w innych krajach, chociaż częściowo, były uznawane
za zasadne. Patenty, których naruszenia dopuścił się amerykański koncern, dotyczy-
ły kwestii bardziej technicznych i zdecydowanie trudniej było je przedstawić ławie
przysięgłych, niż chociażby układ ikon w smartfonach Samsunga podobny do tego
występującego w iPhone’ach. Dodatkowo przysięgli mieszkali w Silicon Valley, na
terenach położonych zaledwie 10 mil samochodem od siedziby firmy Apple w Cu-
pertino32. Pozwanym natomiast był Samsung, firma koreańska, którego siedziba
znajdowała się 5,5 tys. mil samolotem od sądu w San Jose33.
25
A. Lewandowski, Koniec wojny Apple vs. Samsung po 7 latach ciągłych sporów, https://antyweb.
pl/apple-vs-samsung-koniec/, data dostępu: 18.04.2020.
26
Apple kontra Samsung. Siedem lat sporu i wreszcie ugoda, https://tvn24.pl/biznes/tech/apple-
kontra-samsung-miliardowy-spor-zakonczony-ugoda-ra849431-4500780?p=bis, data dostępu:
18.04.2020.
27
A. Lewandowski, wyd. cyt.
28
29
Tamże.
30
M. Kamiński, Termonuklearna wojna patentowa okiem realisty, https://gadzetomania.pl/
4479,termonuklearna-wojna-patentowa-okiemrealisty, data dostępu: 18.04.2020.
31
P. Pająk, Robert Gwiazdowski – Patenciarze, czyli kto i jak decydował o wyniku procesu Apple
vs. Samsung w USA, https://spidersweb.pl/2012/09/robert-gwiazdowski-patenciarze-czyli-kto-jak-
decydowal-wyniku-procesu-apple-vs-samsung-usa.html, data dostępu: 18.04.2020.
32
Tamże.
33
Tamże.
Warto również zwrócić uwagę, że być może rzeczywistym celem Apple nie był
Samsung, ale Google, który zasila urządzenia w system operacyjny Android, które-
go dotyczyły cztery z siedmiu rozpatrywanych patentów, co sugeruje w swoim arty-
kule Gracjan Pietras34. Nie jest bowiem tajemnicą, że nieżyjący już wówczas Steve
Jobs uważał, że Android jest nielegalną kopią iOS i zapowiadał, że zniszczy konku-
renta, walcząc do ostatniego centa35. Duże kontrowersje wzbudzały również patenty
firmy Apple, które brytyjski sędzia uznał za silnie ocierające się o absurd. Koreański
koncern odrzucał oskarżenia, argumentując, że prostokątne urządzenia z zaokrąglo-
nymi rogami są wynikiem postępującej technologii, a nie pomysłem Apple, który za
wszelką cenę chciał spowolnić działania konkurenta oraz doprowadzić do zakazu
sprzedaży jego produktów w USA. Ostatecznie żadna ze stron nie odniosła sporych
korzyści, żaden z produktów nie został wycofany ze sprzedaży w Stanach Zjedno-
czonych, a kilkaset milionów dolarów dla Apple’a to tak naprawdę niewielka suma.
Po kilku latach wojny patentowej największymi zwycięzcami były kancelarie
prawnicze, które czerpały największe profity z ciągnącej się batalii sądowej36. Od-
mienne, często sprzeczne ze sobą, orzeczenia sądowe w różnych krajach dowodzą,

że walka o patenty nie jest łatwa i nigdy nie można być pewnym sukcesu. Spór po-
między firmami Apple i Samsung jest dowodem na to, że zalew pozwów o ochronę
patentową oraz wykorzystanie tejże ochrony stało się narzędziem walki konkuren-
cyjnej wykorzystywanym, by osłabić konkurenta oraz narazić go na dodatkowe
koszty. W konsekwencji tego sporu gospodarka nic nie zyskała, a jedynie straciła
poprzez zahamowanie postępu technologicznego oraz zaangażowanie środków pie-
niężnych na prawników zamiast na innowacje, co jest przykładem przedsiębiorczo-
ści nieproduktywnej.
3.2. Apple vs VirnetX
VirnetX to przedsiębiorstwo zajmujące się oprogramowaniem oraz technologią, któ-

ra ma zapewniać ochronę w Internecie oraz bezpieczną komunikację. Dodatkowo
jednak firmie tej nadano miano trolla patentowego. Wszystko to z powodu prowa-
dzonych przez nią działań, które polegają na wyłudzaniu odszkodowań z tytułu
naruszania patentów należących do VirnetX. W 2010 roku jego ofiarą padła firma
Apple, która została posądzona o bezprawne wykorzystanie czterech patentów
w funkcji FaceTime oraz VPN. W pierwszym wyroku w 2012 roku sąd zobowiązał
firmę z Cupertino do wypłaty odszkodowania w wysokości 368 mln dolarów37. Ap-
ple nie przystał na tę decyzję i odwołał się od wyroku, przyjmując linię obrony
wskazującą na to, iż patenty, o których mowa, stanowią jedynie niewielką część
34
35
36
P. Waszczuk, wyd. cyt.
37
J. Szczęsny, VirnetX wygrywa z Apple w sprawie o naruszony patent!, https://antyweb.pl/apple-
-przegrywa-z-virnetx-patent/, data dostępu: 22.04.2020.
technologii FaceTime. Federalny Sąd Okręgowy odrzucił wniosek i w 2016 roku

uznano firmę Apple za winną naruszenia patentów i zasądzono jej 625 mln dolarów
zapłaty38. Jednak Sąd Apelacyjny odrzucił tę decyzję. W październiku kwota ta
w wyniku pierwszego procesu została obniżona do 302 mln dolarów39. Kolejny pod-
niósł tę kwotę do 439,8 mln dolarów40. Firma Apple odwołała się od wyroku, jednak
w 2019 roku Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych odrzucił wszelkie wnioski fir-
my z Cupertino. Po dziesięciu latach wojny patentowej wreszcie zakończyła się jed-
na z dwóch spraw przeciwko Apple’owi. Firma ta wypłaciła odszkodowanie w wy-
sokości 454 033 859,87 dolarów41. Druga sprawa pomiędzy przedsiębiorstwami
toczyła się o te same patenty i nowsze produkty Apple’a. W jej wyniku firma z Cu-
pertino została zobowiązania do wypłaty 502,6 mln dolarów za naruszenie czterech
patentów należących do VirnetX w funkcji FaceTime, iMessage oraz VPN42. Po po-
nownym rozpatrzeniu sprawy uznano, że dopuszczono się naruszenia jednak tylko
dwóch patentów. Sąd Apelacyjny nakazał ponownie obliczyć szkody, stwierdzono
bowiem, że nowsze produkty Apple’a z funkcją FaceTime nie naruszają już paten-
tów. Sprawa została odesłana do sądów niższej instancji w celu ustalenia nowych
kwot. Podczas trwającego sporu Urząd Patentowy i Znaków Towarowych sprawdził
ważność patentów będących przedmiotem sprawy na wniosek firmy Apple. W rezulta-
cie kluczowe części patentów zostały anulowane przez trybunał. Jednak w 2019 roku
orzeczenia te zostały uchylone43. W lutym bieżącego roku firma Apple próbowała
zakwestionować ważność patentów, ale jej wniosek został odrzucony. Przedsiębior-
stwa nadal czekają na rozwiązanie tej sprawy, która jest dobrym przykładem na to,
jak popularne są oportunistyczne działania firm wykorzystujących prawo patentowe.
W tej walce to Apple jest stroną pokrzywdzoną, ale powszechnie wiadomo, że przed-
siębiorstwo to stosuje takie same działania jak jej przeciwnik. Przykładem jest cho-
ciażby wyżej opisana wojna patentowa pomiędzy firmą Apple i Samsungiem – obaj
giganci stosują zatem przedsiębiorczość nieproduktywną. Ta wojna toczyła się przez
dziesięć lat, by strony ostatecznie mogły dojść do porozumienia. Jednak tak napraw-
dę to nie koniec walki, ponieważ druga sprawa wciąż trwa i obie firmy czekają na jej
rozwiązanie. Prawdopodobnie ona również zakończy się porażką dla Apple’a, zobo-
wiązując go do kolejnej wypłaty odszkodowania na rzecz VirnetX. Warto zwrócić
38
M. Peterson, VirnetX versus Apple saga over, $454M paid for patent infringement, https://apple-
insider.com/articles/20/03/13/virnetx-versus-apple-saga-over-with-454m-payment-for-patent-
infringement-paid, data dostępu: 22.04.2020.
39
Tamże.
40
Tamże.
41
J. Clover, Apple Pays VirnetX $454 Million for Patent Infringement After U.S. Supreme Court
Refuses to Hear Apple’s Appeal, https://www.macrumors.com/2020/03/13/apple-pays-virnetx-454-mil-
lion/, data dostępu: 22.04.2020.
42
J. Clover, Apple Won’t Get Rehearing in VirnetX Patent Infringement Battle Dating Back to 2010,
Court Rules, https://www.macrumors.com/2020/02/10/apple-virnetx-patent-battle-no-rehearing/, data
dostępu: 22.04.2020.
43
Tamże.
uwagę, jak oportunistyczne działanie firmy VirnetX wygenerowało wiele kosztów,

chociażby przeznaczonych na opłacenie prawników, oraz jak wiele czasu zostało
zmarnowane. Działania te nie przyczyniły się do polepszenia dobrobytu ogólnospo-
łecznego, a wysiłki te mogły być spożytkowane na działalność produktywną.
3.3. Netflix vs Blackbird Technologies
W 2017 roku jedna z najpopularniejszych internetowych wypożyczalni filmów i se-

riali – Netflix – padła ofiarą trolla patentowego. Niespełna trzy miesiące po wprowa-
dzeniu trybu offline do swojej aplikacji mobilnej Blackbird Technologies pozwał to
amerykańskie przedsiębiorstwo o bezprawne wykorzystanie patentu 7 174 36244. Co
ciekawe, dotyczy on zgrywania materiałów na płyty CD-R. Netflix nie był jedyną
ofiarą owego trolla patentowego, pozwy trafiły również do Vimeo, Starz, Mubi, So-
undcloud oraz Studio 3 Partners45. Warto zauważyć, że firma Blackbird Technologies
została założona przez dwóch prawników, którzy wcześniej zajmowali się prawem
patentowym. Nie trudno więc się domyślić, że zauważyli oni możliwość zarobku –
nie poprzez tworzenie innowacyjnych rozwiązań, ale wykorzystując zakupione pa-
tenty i wygrywając batalie sądowe. Działania tej firmy, mimo że przynoszą zysk
właścicielom, nie przyczyniają się do polepszenia dobrobytu społecznego, jest to
więc kolejny przykład przedsiębiorczości nieproduktywnej. W 2016 roku przedsię-
biorstwo to znajdowało się wśród 10 najbardziej aktywnych trolli patentowych46.
Blackbird Technologies nie określił dokładnej kwoty roszczeń w stosunku do
Netfliksa47. Patent, o którym mowa, jest na tyle niejasny w swej terminologii
oraz nieprecyzyjny w opisie, że pozwala na otwarcie szerokiego pola do interpreta-
cji, i w tym właśnie tkwią możliwości oportunizmu. Sytuacja wydaje się jeszcze
bardziej kuriozalna, gdy weźmie się pod uwagę to, iż Netflix swoją działalność roz-
poczynał właśnie od dostarczania filmów pocztą. Jeżeli więc rozważać kwestię ko-
piowania rozwiązania, bardziej prawdopodobne jest, że to twórca technologii opa-
tentowanej w 2000 roku wzorował się na prężnie rozwijającym się już Netfliksie48.
Prawo jednak, a także świat trolli patentowych, pozwala, by to internetowa wypoży-
czalnia oskarżana była o naśladownictwo. Pomimo że ostatecznie Blackbird Tech-
nologies wycofał pozwy, które dotyczyły technologii powielania danych cyfrowych,
w stosunku do Netfliksa, sytuacja ta obrazuje, do czego doprowadza wykorzystywa-
44
A. Turek, Patentowe trolle pozywają Netfliksa – za dostęp do treści offline, https://businessinsi-
der.com.pl/technologie/trolle-patentowe-sprawa-netfliksa/1w3xwbb, data dostępu: 24.04.2020.
45
Tamże.
46
L. Tung, Cloudflare: Here’s how we defeated a law firm trolling us over a $1 tech patent, https://
www.zdnet.com/article/cloudflare-heres-how-we-defeated-a-law-firm-trolling-us-over-a-1-tech-pat-
ent/, data dostępu: 24.04.2020.
47
L. Stangel – Contributing writer, Silicon Valley Business Journal, Patent troll targets Netflix’s
new download feature, https://www.bizjournals.com/sanjose/news/2017/02/06/patent-troll-targets-net-
flix-s-new-download.html, data dostępu: 24.04.2020.
48
A. Turek, wyd. cyt.
nie prawa patentowego, by uzyskać własne korzyści. Netflix został zaatakowany za

wprowadzenie długo wyczekiwanego przez odbiorców trybu offline przez firmę, któ-
ra swoim działaniem w żaden sposób nie przyczynia się do rozwoju gospodarczego.
Funkcja, która pozwala oglądać filmy również w miejscach bez dostępu do Internetu,
mogła zostać wycofana, a wtedy najbardziej poszkodowani byliby konsumenci.
Być może patent, o którego bezprawne wykorzystanie został oskarżony Netflix,
nigdy nie powinien być przyznany. Rozwiązanie to bowiem w 2000 roku nie było
niczym nowym, a pozywanie firm za udostępnianie możliwości pobrania i odtwo-
rzenia offline materiału jest nadużyciem systemu patentowego. Sytuacja ta pokazuje,
że walki patentowe nie zawsze kończą się w sądzie. Często oskarżanym firmom
udaje się dojść do porozumienia z trollami patentowymi poza salą rozpraw. Nie
oznacza to jednak, że nie muszą zapłacić za wykorzystanie patentu. Pozwala im to
jedynie zaoszczędzić czas oraz pieniądze na rozprawy sądowe, które charakteryzują
się nieprzewidywalnymi zwrotami akcji, nie zawsze na korzyść pozwanych. Dlatego
Netflix, prawdopodobnie chcąc uniknąć dodatkowych kosztów oraz możliwego
większego odszkodowania, wolał porozumieć się z Blackbird Technologies. Nie

zmienia to jednak faktu, że działalność trolli patentowych jest przedsiębiorczością
nieproduktywną, a ich oportunistyczne działania nie przynoszą korzyści ogólnospo-
łecznych.
3.4. Microsoft vs Salesforce
W maju 2010 roku Microsoft złożył pozew przeciwko firmie Salesforce, zarzucając
jej bezprawne wykorzystanie rozwiązań technologicznych w platformie CRM49.
Łącznie amerykańska firma miała naruszyć 9 patentów Microsoftu, które dotyczą
m.in. mapowania informacji w systemach rozproszonych, kontroli dostępu do da-
nych, obsługi aplikacji z poziomu przeglądarki internetowej, kontroli ustawień opro-
gramowania czy też automatyzacji procesu tworzenia witryn internetowych50. Był to
dopiero czwarty w historii pozew wystosowany przez Microsoft. Wiceprezes firmy
poinformował, że w związku z angażowaniem ogromnych zasobów, by wprowadzić
na rynek najlepsze produkty, jest zmuszony do podjęcia odpowiednich działań, po-
nieważ ich prawa własności intelektualnej są naruszane. Wynika to z odpowiedzial-
ności, jaką ponoszą wobec swoich klientów, partnerów oraz akcjonariuszy. Salesfor-
ce wystosował kontroskarżenie, domagając się wszczęcia postępowania odnośnie do
naruszenia pięciu patentów firmy w platformach .Net oraz SharePoint51. Kalifornij-
ska firma uważała, że Microsoft świadomie naruszył chronione technologie, które
z kolei dotyczyły m.in. obsługi błędów w systemach rozproszonych oraz dynamicz-
49
P. Waszczuk, Wzajemne oskarżenia Microsoftu i Salesforce – będzie powtórka z historii Oracle
i SAP?, https://www.computerworld.pl/news/Wzajemne-oskarzenia-Microsoftu-i-Salesforce-bedzie-
powtorka-z-historii-Oracle-i-SAP,360006.html, data dostępu: 22.04.2020.
50
Tamże.
51
Tamże.
nej obsługi pamięci podręcznej. Obie firmy zadeklarowały ogromną determinację do

udowodnienia swoich racji. Wszystko wskazywało na początek kolejnej trwającej
latami wojny patentowej. Do porozumienia jednak doszło szybko, bo już w sierpniu
tego samego roku52. Polegało ono na udzielaniu sobie przez obie firmy wzajemnej
licencji na patenty. Dodatkowo Salesforce dokonało zapłaty na rzecz Microsoftu,
dokładna kwota jednak nie została ujawniona53. Oba przedsiębiorstwa wolały roz-
wiązać spór patentowy, omijając salę sądową. Firmy te konkurują ze sobą na rynku
w zakresie oprogramowania oraz CRM. Jest to przykład wojny patentowej bez
udziału trolli patentowych, a jedynie pomiędzy rynkowymi konkurentami. Sytuacja
ta jest dowodem na to, że firmy mające patenty mogą w każdej chwili ich użyć, tak
jak zrobił to Salesforce. Reakcją na działania Microsoftu były kontrpozwy wystoso-
wane przez Salesforce. Pokazuje to, jak istotne są patenty w walce o przewagę kon-
kurencyjną. Przypadek ten jest dowodem również na to, że firmy mogą przestrzegać
prawa własności intelektualnej, a długoletnie wojny patentowe generujące ogromne
koszty i w żaden sposób nieprzyczyniające się do wzrostu dynamiki gospodarczej
nie są konieczne. Oznacza to, że przedsiębiorczość nieproduktywną można ograni-

czać i zamiast prowadzić długoletnie i kosztowne wojny patentowe, dojść do poro-
zumienia poza salą rozpraw. Możliwe jest to w sytuacji, w której rzeczywiście do-
chodzi do naruszenia praw własności intelektualnej, a przedsiębiorstwa nie prowadzą
działań oportunistycznych, tylko faktycznie domagają się sprawiedliwości. W tym
przypadku obie firmy zdawały sobie sprawę ze swojej winy, dlatego postanowiły
dojść do porozumienia poza salą rozpraw, ponieważ koszty sądowe mogłyby prze-
wyższyć koszty odszkodowań.
4. Podsumowanie
Celem systemu patentowego jest zarówno pobudzanie rozwoju gospodarczego, jak
i zabezpieczenie słusznych interesów twórców54. Według teorii zachęty (incentive
theory) ochrona patentowa przyczynia się do wzrostu konkurencyjności oraz wzro-
stu dynamiki gospodarczej55. Rozważając jednak wyżej opisane przykłady, można
zauważyć, że pierwotne założenia systemu patentowego nie spełniają w pełni swojej
funkcji. W branży IT szczególną popularnością cieszą się trolle patentowe, których
ofiarą pada wiele firm technologicznych. Warto jednak zauważyć, że bardzo często
te same przedsiębiorstwa prowadzą podobną działalność, wykorzystując prawo
patentowe do osiągnięcia własnych korzyści. Z jednej strony, stają się więc stroną
pokrzywdzoną, z drugiej zaś – inicjatorem walki domagającym się odszkodowań.
52
N. Kołakowski, Microsoft, Salesforce.com Settle Patent-Infringement Suits, https://www.eweek.
com/cloud/microsoft-salesforce.com-settle-patent-infringement-suits, data dostępu: 22.04.2020.
53
Tamże.
54
Z. Zawadzka, System patentowy a ekonomiczna teoria dóbr, [w:] Krytyka prawa, tom 5, Akade-
mia Leona Koźmińskiego, Warszawa 2013, s. 654.
55
Tamże, s. 656.
Firmy walczą ze sobą już nie tylko za pomocą innowacji, ale również za pomocą
patentów, co generuje ogromne koszty. Powoduje to, że przedsiębiorstwa spowalnia-
ją nawzajem swój rozwój, a tym samym dynamikę gospodarki. Tego typu działal-
ność, mająca charakter przedsiębiorczości nieproduktywnej, stała się elementem
strategii wielu firm z branży IT. Dobrym przykładem jest firma Apple, która walczy
z trollami patentowymi, ale jednocześnie sama dysponuje ogromnym portfolio pa-
tentowym i wykorzystując je, stara się osłabić konkurencję.
Na podstawie wyżej opisanych wojen patentowych z udziałem firmy Apple do-
brze widać, jak długo trwają takie batalie sądowe. Z drugiej jednak strony, można
zauważyć, że często też dochodzi do porozumień poza salą rozpraw. Nie oznacza to
jednak braku kosztów, a jedynie ich zmniejszenie. Niestety działalność, która została
opisana, a więc oportunistyczne wykorzystanie prawa patentowego, powoduje zaha-
mowanie postępu technologicznego. Zasoby, które wykorzystywane są na prowadze-
nie wojen patentowych, powinny być spożytkowane na rzecz innowacji. Rola patentu
bowiem nie jest taka, by wymuszać odszkodowania i osłabiać pozycję konkurenta,
ale by chronić własność intelektualną oraz wysiłek włożony w dane rozwiązanie.

Patent w swym zamierzeniu miał motywować do działania i do wymyślania co-
raz to nowszych i lepszych rozwiązań. Tymczasem rozważając powyższe przypadki,
można zauważyć, że patenty przyczyniły się do rozwoju przedsiębiorczości niepro-
duktywnej. Przedsiębiorcy znaleźli oportunistyczny sposób na ich wykorzystanie,
które w żaden sposób nie przyczynia się do polepszenia dobrobytu społecznego,
a jedynie przynosi zyski im samym – w postaci odszkodowań. Dodatkowo „liberal-
ne” podejście Stanów Zjednoczonych, gdzie rozgrywały się walki opisane powyżej,
do ochrony patentowej zachęcało firmy do rozgrywania batalii sądowych. Możli-
wość opatentowania praktycznie wszystkiego stwarza okazję do wszczynania wojen
patentowych. Szkodzi to jednak rozwojowi technologicznemu, ponieważ producen-
ci muszą uważać, by nie naruszyć istniejącego już patentu. W 2011 roku Stany Zjed-
noczone podjęły kroki zmierzające do poprawy systemu ochrony patentowej, zmie-
niając go z first to invent na first inventor to file56. Od tej pory patent przysługuje
wynalazcy, który pierwszy złożył wniosek, a nie osobie, która pierwsza wymyśliła
dane rozwiązanie, co było bardzo trudne do zweryfikowania. Ustawa weszła w życie
w 16 marca 2013 roku, tym samym zbliżając system patentowy USA do obowiązu-
jącego w większości krajów na świecie57. Dzięki temu ułatwiono egzekwowanie pra-
wa patentowego na arenie międzynarodowej. Stany Zjednoczone, w których prawo
stwarzało najlepsze warunki do prowadzenia wojen patentowych, podjęły próbę
naprawy systemu. Niestety przedsiębiorczość nieproduktywna w branży IT wciąż
pozostaje ogromnym problemem.
56
M. Błoński, Patenty w USA i Europie, https://kopalniawiedzy.pl/patent-prawo-Europejskie-Bi-
uro-Patentowe-Biuro-Patentow-i-Znakow-Towarowych-Stanow-Zjednoczonych-EPO-USPTO,
12044,1, data dostępu: 24.04.2020.
57
K. Kuciński, Wybrane aspekty amerykańskiego prawa patentowego, https://usa.trade.gov.pl/pl/
usa/gospodarka/przewodnik-po-rynku/175019,wybrane-aspekty-amerykanskiego-prawa-patentowego.
html, data dostępu: 24.04.2020.
Literatura
Karbowski A., Prokop J., Kontrowersje związane z ekonomicznym uzasadnieniem ochrony patentowej.
Przyczynek do dyskusji, [w:] W. Jarecki (red.), Konkurencyjność podmiotów gospodarczych w Pol-
sce, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2012.
Klincewicz K. (red.), Zarządzanie, organizacje i organizowanie – przegląd perspektyw teoretycznych,
Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016,
http://timo.wz.uw.edu.pl/zoo.
Rudolf S., Oportunizm interesariuszy w nadzorze korporacyjnym, Prace i Materiały Wydziału Zarzą-
dzania Uniwersytetu Gdańskiego, nr 2, cz. 6,, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2013.
Starnawska M., Przedsiębiorczość w kontekście otoczenia instytucjonalnego – refleksje, Master of Bu-
siness Administration, 1(108), Politechnika Gdańska, Gdańsk 2011, s. 21-29.
Starnawska M., Zachowania przedsiębiorcze a otoczenie instytucjonalne: mechanizmy, Ekonomiczne
Problemy Usług, nr 90, Politechnika Gdańska, Gdańsk 2012, s. 93-107.
Wasilczuk J.E., Nieproduktywność w małych przedsiębiorstwach, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy usług, nr 63, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011.
Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, PWN, Warszawa 1998.
Zawadzka Z., System patentowy a ekonomiczna teoria dóbr, [w:] Krytyka prawa, tom 5, Akademia
Leona Koźmińskiego, Warszawa 2013.
Strony internetowe
https://antyweb.pl/apple-przegrywa-z-virnetx-patent/.
https://antyweb.pl/apple-vs-samsung-koniec/.
https://appleinsider.com/articles/20/03/13/virnetx-versus-apple-saga-over-with-454m-payment-for-
patent-infringement-paid.
https://appleworld.pl/samsung-i-apple-ostatecznie-rozstrzygaja-dlugotrwaly-spor-patentowy/.
https://businessinsider.com.pl/technologie/trolle-patentowe-sprawa-netfliksa/1w3xwbb.
https://gadzetomania.pl/4479,termonuklearna-wojna-patentowa-okiemrealisty.
https://imagazine.pl/2012/12/12/apple-vs-samsung-czyli-patent-na-wojne/.
https://innpoland.pl/blogi/techbrainersrndclub/129031,prawo-wlasnosci-przemyslowej-czyli-
dlaczego-warto-chronic-wlasnosc-intelektualna-przedsiebiorstwa.
https://kopalniawiedzy.pl/patent-prawo-Europejskie-Biuro-Patentowe-Biuro-Patentow-i-Znakow-Tow
arowych-Stanow-Zjednoczonych-EPO-USPTO,12044,1.
https://spidersweb.pl/2012/09/robert-gwiazdowski-patenciarze-czyli-kto-jak-decydowal-wyniku-
procesu-apple-vs-samsung-usa.html.
https://techcrunch.com/2012/08/24/apple-wins-patent-ruling-as-jury-finds-samsung-
infringes/?guccounter=1&guce_referrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8&guce_refer-
rer_sig=AQAAACYJ__WDRNmfioJtQ2L4Pw-lKykMzO2GcbiuZrmRPZOd2SkRFAoDbp8L39
U93dbUKY1T4a7K7_Rk1tXpMsGhgdkCPiFYcEbdcv27FVrQZqqzzu6rWtPY_FhU-A-swe-
xGj98xGdJgkywMQ0HNsyuFr5IocTG9Js_ykmVBRmnCkJaW.
https://tvn24.pl/biznes/tech/apple-kontra-samsung-miliardowy-spor-zakonczony-ugoda-ra849431-
4500780?p=bis.
https://usa.trade.gov.pl/pl/usa/gospodarka/przewodnik-po-rynku/175019,wybrane-aspekty-
amerykanskiego-prawa-patentowego.html.
https://www.bizjournals.com/sanjose/news/2017/02/06/patent-troll-targets-netflix-s-new-download.
html.
https://www.computerworld.pl/news/Czy-patenty-na-oprogramowanie-sa-potrzebne,374194.html.
https://www.computerworld.pl/news/Wzajemne-oskarzenia-Microsoftu-i-Salesforce-bedzie-
powtorka-z-historii-Oracle-i-SAP,360006.html.
https://www.eweek.com/cloud/microsoft-salesforce.com-settle-patent-infringement-suits.
https://www.macrumors.com/2020/02/10/apple-virnetx-patent-battle-no-rehearing/.
https://www.macrumors.com/2020/03/13/apple-pays-virnetx-454-million/.
https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/rynek/1530089,1,proces-apple-i-samsunga-starcie-gigan-
tow.read.
https://www.zdnet.com/article/cloudflare-heres-how-we-defeated-a-law-firm-trolling-us-over-a-1-
tech-patent/.
UNPRODUCTIVE ENTREPRENEURSHIP
IN THE INFORMATION TECHNOLOGY INDUSTRY
Summary: The aim of the article is to present the opportunistic use of the patent law in the information
technology industry. It defines concepts of patent trolls, patent wars, opportunism and unproductive
entrepreneurship. The case study presents patent wars between IT companies that use the patent law in
a competitive struggle and the operation of patent trolls who demand compensation for patent
infringement. The paper shows how the patent law has contributed to the development of unproductive
entrepreneurship, which leads to a slowdown in technological development.

Keywords: opportunism, patent law, IT industry, unproductive entrepreneurship, patent war.
KALINA KUROWSKA DZIAŁALNOŚĆ
e-mail: kalinakurowska999@gmail.com TROLLI PATENTOWYCH
W ŚWIETLE KONCEPCJI
J. SCHUMPETERA
Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie działalności trolli patentowych wynikającej z nie-
kompleksowego prawa patentowego, zwłaszcza obowiązującego na terenie Stanów Zjednoczonych.
Rozważania oparto na teorii innowacyjności Josepha Schumpetera. Problem został zilustrowany przy-
kładami firm działających w branży IT. Postawiono również pytanie, czy prawo patentowe wspomaga
czy hamuje innowacyjność, a tym samym czy jest użyteczne i wciąż potrzebne, i przeprowadzono
dyskusję na ten temat.
Słowa kluczowe: trolle patentowe, prawo patentowe, innowacje.
1. Wstęp
Branża technologii cyfrowych jest jedną z najbardziej dynamicznie się rozwijają-
cych. Od ostatnich 20 lat przynajmniej połowę najcenniejszych marek stanowią wła-
śnie firmy z tego sektora. Nie inaczej jest w roku 2020, w którym właśnie wśród
dziesięciu najcenniejszych marek znalazły się koncerny, takie jak Google, Apple,
Microsoft, Samsung czy Huawei1. Jest to branża kojarzona z wieloma innowacjami
odmieniającymi życie ludzi na całym świecie – przykładem może być iPhone, który
zapoczątkował rewolucję smartfonów. Innowacje zaczęto patentować już w XIV
wieku, wtedy też pojawiły się pierwsze trolle. W artykule przedstawiono działalność
trolli patentowych, opierając się na przykładach znanych trolli patentowych w Sta-
nach Zjednoczonych. Za podstawę teoretyczną przyjęto koncepcję przedsiębiorczo-
ści J. Schumpetera.
W roku 1912 w pracy Teoria rozwoju gospodarczego J. Schumpeter jako jeden
z pierwszych ekonomistów poruszył temat innowacyjności w gospodarce. Wtedy
za innowację uznawano „nowe kombinacje” wprowadzane na rynek. Ten sam
problem został rozwinięty przez niego w pracy Kapitalizm, socjalizm i demokracja
z 1942 roku2. Schumpeter definiuje przedsiębiorcę jako podmiot działający w obrę-
1
Amazon najcenniejszą marką na świecie, próg 200 miliardów dolarów przełamany. Ferrari
najsilniejszą marką na świecie , https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/amazon-najcenniejsza-marka-
na-swiecie-wart-200-mld-dolarow-raport-brand-finance-global-500. Data dostępu: 20.03.2020.
2
K. Śledzik (2013), Teoria innowacyjności Josepha A. Schumpetera a trolle patentowe, http://zif.
wzr.pl/pim/2013_4_4_21.pdf. Data dostępu: 14.04.2020.
Działalność trolli patentowych w świetle koncepcji J. Schumpetera 145
bie innowacji i innowacyjności, oddzielając właściciela kapitału od przedsiębiorcy.

Jako funkcję przedsiębiorstwa podaje reformowanie i rewolucjonizowanie produkcji
poprzez wykorzystanie wynalazków. Przedsiębiorczość jest umiejętnością weryfiko-
wania technologicznych możliwości produkowania nowych produktów czy usług
lub tych samych w nowy, lepszy sposób poprzez reorganizację przemysłu3. W teorii
Schumpetera innowacja jest narzędziem do budowania przewagi konkurencyjnej,
a innowatorem jest ten, kto zrobi to pierwszy. Pod pojęciem przedsiębiorcy może
kryć się jedna osoba, grupa ludzi, a w ujęciu makroekonomicznym nawet kraj. Swo-
je rozważania Schumpeter budował na podstawie obserwacji gospodarki Stanów
Zjednoczonych. W swoich rozważaniach podzielił innowacje na pięć typów:
1. Wprowadzenie nowego produktu.
2. Zastosowanie nowych metod sprzedaży i produkcji produktu.
3. Wprowadzenie produktu na nowy rynek.
4. Nowe źródła (nowi dostawcy) surowców, półproduktów.
5. Nowa struktura organizacyjna.
Monopolista to przedsiębiorstwo, które wdrożyło innowacje jako pierwsze, czego

skutkiem jest przewaga konkurencyjna nad innymi. Zmiany technologiczne według
Schumpetera realizowały się w 3 etapach: wynalazczości, innowacji oraz dyfuzji.
W takim rozumieniu pojawia się pierwszy problem wynikający z prawa patentowe-
go, które chroni i nagradza wynalazczość, ale również tworzy miejsce dla działalno-
ści trolli patentowych. Trolle zaburzają ostatni proces wdrażania zmian technolo-
gicznych – dyfuzję innowacji, co tworzy sytuację nazwaną przez Schumpetera
twórczą destrukcją. Takie podejście pozwala interpretować działalność trolli paten-
towych jako ograniczenia działalności innowacyjnej w gospodarce.
By móc wytłumaczyć, czym jest troll patentowy, trzeba najpierw przyjrzeć się
definicji patentu. Patent jest prawem do wyłącznego korzystania z wynalazku w spo-
sób zarobkowy (przemysłowy, handlowy) przez określony czas, na terytorium dane-
go państwa lub państw, przyznanym przez kompetentny organ państwowy, regional-
ny lub międzynarodowy4. W Polsce organem odpowiedzialnym za patenty jest Urząd
Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej powstały w roku 1918. Do zadań UP należy
udzielenie ochrony prawnej na przedmioty własności przemysłowej, gromadzenie
i udostępnianie dokumentacji i literatury patentowej, współtworzenie i popularyza-
cja zasad ochrony własności przemysłowej.
Trolle patentowe, nazywane inaczej podmiotami niepraktykującymi lub pod-
miotami nieprodukującymi, są pejoratywnym określeniem firm/przedsiębiorstw,
które używają prawa patentowego nie do produkcji, lecz głównie do korzystania
z przywilejów licencyjnych opłat lub rozliczeń, korzyści finansowych wynikających
z ugód z firmami naruszającymi te prawa. Termin „troll” powstał pod koniec
3
Tamże.
4
Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej, Termin patentu, https://uprp.gov.pl/pl/s%C5%
82ownik-termin%C3%B3w/patent. Data dostępu: 30.03.2020.
146 Kalina Kurowska
XX wieku w nawiązaniu do norweskich opowieści ludowych, gdzie trollem nazywa-

no kogoś, kto pobierał opłaty drogowe od podróżnych przejeżdżających przez
mosty5. Warto dodać, że trolle nabywają własność intelektualną wyłącznie w celu
pobierania korzyści z ich naruszenia, a nie z zamiarem korzystania z nich. Częstą
praktyką jest również wykupowanie firm, które mają wiele patentów. Termin ten
odnosi się głównie do rynków w Stanach Zjednoczonych, w Europie praktyki te są
dużo rzadsze, co jest zasługą przepisów prawnych, które chronią innowacyjnych
przedsiębiorców przed nieuczciwymi działaniami trolli patentowych.
Pierwszych działań związanych z wykorzystaniem luki w prawie patentowym
możemy doszukiwać się ponad trzy wieki temu, w 1769 roku, kiedy szkocki inży-
nier James Watt opatentował maszynę parową, Nie był on jedynym wynalazcą prze-
łomowej maszyny, ale uprzedził swoich współpracowników w kwestii pozyskania
patentu. Tym samym został monopolistą aż do roku 1800, będąc nim ponad 30 lat.
W tym czasie Watt głównie skupiał się na walce z konkurencją, właśnie używając
patentu, co było bardziej opłacalne niż udoskonalanie swojej maszyny. Oszacowano,
że między rokiem 1769 a 1800 na terenie Wielkiej Brytanii średnio moc silników
parowych zwiększała się o 750 koni mechanicznych w ciągu roku. Co ciekawe, po
wygaśnięciu patentu wzrost ten notowany był na 4 tysiące koni mechanicznych,
również w skali roku. James Watt swoim patentem utrudniał pracę innych wynalaz-
ców, a tym samym wzrost gospodarczy6.
Jednym z pierwszych trolli patentowych był G. Seldena. Opatentował on w pro-
dukcji samochodów umieszczanie silnika benzynowego na podwoziu. Mimo że sil-
nik benzynowy był wynalazkiem innej osoby, to nikt wcześniej nie wpadł na pomysł
opatentowania tak oczywistego rozwiązania. Patent obowiązywał od roku 1903 do
1911, powodując wzrost cen samochodów. Dopiero za sprawą H. Forda, który prze-
ciwstawił się uiszczeniu opłaty licencyjnej, kierując sprawę do sądu, patent został
unieważniony w 1911 roku7.
2. Studium przypadków
2.1. Spór między firmą Uniloc a Microsoftem
Microsoft – jako jedna z najprężniej działających firm w branży technologii cyfro-

wych – jest szczególnie narażona na ataki trolli patentowych. Lauren H. Cohen,
znany ekonomista, szacuje, że każde dodatkowe 2 miliardy dolarów w posiadaniu
firmy sześciokrotnie zwiększa szansę na pozwanie o naruszenie patentu8.
5
E. Gregersen, Patent troll, Britannica, https://www.britannica.com/topic/patent-troll. Data dostę-
pu: 14.04.2020.
6
Tamże.
7
Tamże.
8
S. Stodolak (05.06.2015), Patenty kontra postęp, https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/
makroekonomia/trendy-gospodarcze/patenty-kontra-postep/. Data dostępu: 03.04.2020.
W jednym z najbardziej znanych sporów o naruszenie patentów jedną ze stron

był właśnie Microsoft. Firma we wrześniu 2003 roku została oskarżona o naruszenie
prawa patentowego przez Uniloc Corporation – australijską firmę założoną w roku
1992, zaczynającą od działalności powiązanej z produkcją rozwiązań bezpieczeń-
stwa w branży IT. W 1992 roku nabyła amerykański patent 216, którego podstawo-
wą funkcją było chronienie przed rozwijającym się piractwem komputerowym9.
Precyzyjniej – patent zabezpieczał pomysł aktywowania programu za pomocą iden-
tyfikatora, różnego dla każdego kupującego. Zapobiegało to nielegalnym licencjom.
Odbywało się to poprzez nadanie unikatowych identyfikatorów odbiorcom, np. pro-
gramów, z wykorzystaniem wielorakich danych, takich jak: czas, imię i nazwisko
nabywcy, jego adres, nazwa firmy, numer seryjny dysku twardego. Firma sprzedają-
ca również miała dostęp do tego identyfikatora, a w ramach potwierdzenia zakupu
licencji wysyłała go do użytkownika. Jeżeli identyfikatory były zgodne, oprogramo-
wanie zostawało aktywowane. Z czasem firma zmieniła swoją działalność, otwiera-
jąc w roku 2003 sieć oddziałów, których zadaniem było kontrolowanie, czy ów
patent nie był naruszany10. W tym samym roku Microsoft został pozwany właśnie
o naruszenie zasad identyfikacji użytkowników (korzystał z tego samego pomysłu
na spersonalizowaną formę nadawania licencji). Tyczyło się to funkcji używanej
w produktach Microsoftu podczas uruchamiania oprogramowania po raz pierwszy.
By to zrobić, wymagane jest wpisanie unikalnego kodu aktywującego. Jeżeli ciąg
liczb lub liter jest poprawny, to użytkownik proszony jest o wyrażenie zgody na
umowę licencyjną, która prawnie reguluje relację licencjodawcy i licencjobiorcy11.
Proces sądowy zakończył się dopiero po 6 latach. W roku 2009 wydano wyrok, we-
dług którego firma Uniloc wygrała i zostało przyznane jej odszkodowanie oszaco-
wane na 388 milionów dolarów. Patent 216, potocznie nazywany „przeciwko pirac-
twu” lub aktywacją oprogramowania, wraz z rokiem 2013 stracił swoją ważność.
Mimo to Uniloc dalej pozywał firmy i wykorzystywał go w procesach sądowych do
2014 roku. Było to spowodowane zapisem prawnym dającym właścicielowi patentu
prawo ubiegania się o odszkodowania licencyjne do 6 lat po wygaśnięciu12.
Pierwotnie Uniloc nabyło patent, by używać go do swoich produktów, w zasa-
dzie więc firma nie mogła być nazywana trollem patentowym. Dopiero w momen-
cie, gdy okazało się, że opatentowana technologia to innowacja używana przez inne
firmy, Uniloc zmieniła profil swoich działań. W chwili założenia oddziału zajmują-
cego się tylko wyszukiwaniem naruszeń firma stała się trollem patentowym.
9
E. Kasperky (03.10.2018), Koniec początku walki z trollami patentowymi ,https://plblog.kaspersky.
com/patent-5490216-exorcism/9787/. Data dostępu: 03.04.2020.
10
S. Stodolak, wyd. cyt.
11
B. Huh, Federal circuit rejects 25 percent rule of thumb for calculating damages , https://www.
finnegan.com/en/tools/uniloc-usa-inc-v-microsoft-corp-1/analysis.html. Data dostępu: 30.03.2020
12
J. Mullin (25.03.2016), Patent that cost Microsoft millions gets invalidated , https://arstechnica.
com/tech-policy/2016/03/game-companies-knock-out-patent-that-slammed-microsoft-with-388m-
verdict/. Data dostępu: 30.03.2020.
148 Kalina Kurowska
2.2. VirnetX kontra Miscrosoft oraz Apple
Kolejnym przykładem trolla patentowego jest VirnetX, firma z Nevady, o rocznych

przychodach poniżej 2 milionów dolarów13. W historii firmy można znaleźć procesy
sądowe z najbardziej znanymi firmami, takimi jak Microsoft, Apple, Siemens czy
Mitel. VirnetX to spółka holdingowa mająca 80 patentów powiązanych z technolo-
giami dawniej używanymi w wojsku. Większość z nich dotyczy komunikacji siecio-
wej czy serwerów DNS, ochrony przesyłanych danych. Patenty te nabyte w Stanach
Zjednoczonych zastrzegają rozwiązania nie tylko tam, ale również w skali globalnej.
Przy zrozumieniu wykorzystywania tego typu patentów pomaga sposób funkcjono-
wania serwerów DNS. Skrót ten pochodzi od Domain Name System – są to systemy,
których zadaniem jest zmienianie nazw adresów domenowych na zestawy cyfr, tak
by przeglądarki były w stanie je odczytywać. Tłumaczą zatem w pewnym sensie
zapis słowny na liczbowy, zapisując go w takim formacie, by na adresie IP docelo-
wych serwerów otworzyła się właśnie ta strona internetowa. O firmie usłyszano
w roku 2010 – za sprawą procesu z Microsoftem. Firma została pozwana za używa-

nie rozwiązań opatentowanych przez VirnetX w komunikatorze Skype. Dzięki ugo-
dzie troll patentowy miał zyskać 200 milinów odszkodowania.
Firma postanowiła również wnieść oskarżenie przeciwko firmie Apple, która
według VirnetX bezprawnie wykorzystała technologię w swoich urządzeniach Ipho-
ne 4, iPod Touch i iPad. Był to patent dotyczący technologii tworzenia i zarządzania
połączeniem wirtualnym sieci prywatnej (VPN). Technologia została użyta w pro-
duktach Apple w komunikatorze FaceTime, dostępnym tylko na urządzeniach od
tego producenta.
Działanie, które naruszało patent, stanowiło niewielką część całego komunikato-
ra. Pomimo to sąd orzekł na korzyść VirnetX, nakładając na Apple grzywnę 368
milionów dolarów amerykańskich. Proces sądowy nie był jednak skończony, ponie-
waż na przestrzeni 10 lat dochodziło do wielu odwołań z dwóch stron14. VirnetX,
oprócz odszkodowania w ogromnej kwocie, zyskał również zainteresowanie inwe-
storów, co objawiło się wzrostem cen akcji na giełdzie aż o 18%. W międzyczasie
patenty, które zostały naruszone (poza jednym), urząd patentowy uznał za nieważne.
W kolejnych odwołaniach Apple’a właśnie to jest linią obrony, ponieważ firma pod-
waża sens płacenia za patenty, które nie powinny zostać wydane. Jednak decyzja
o unieważnieniu patentów nie jest ostateczna, można być pewnym, że VirnetX bę-
dzie starał się za wszelką cenę je przywrócić 15. Ostatnie informacje publiczne w tym
temacie ukazały się w marcu 2020 roku, sprawa dalej więc jest w toku.
13
S. Decker, G. Stohr (24.02.2020), Apple rebuffed by supreme court in $1 billion VirnetX dispute,
https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-02-24/apple-rebuffed-by-high-court-in-1-billion-
dispute-with-virnetx. Data dostępu: 14.04.2020.
14
S. Decker (10.02.2020), Apple loses latest legal fight with VirnetX over VPN patents, https://
www.bloomberg.com/news/articles/2020-02-10/apple-loses-bid-for-rehearing-in-virnetx-patent-case.
Data dostępu: 14.04.2020.
15
S. Decker, G. Stohr, wyd. cyt.
2.3. Działania Intellectual Ventures
Trollem patentowym stosującym inną technikę korzystania z niedoskonałości prawa

patentowego jest firma Intellectual Ventures. Spółka kupowała patenty od małych,
nieznanych szerzej firm nie w celu zastosowania ich w swoich produktach, ale by
móc później pozywać inne firmy, które te prawa naruszają. Intellectual Ventures
została założona przez byłych pracowników Microsofta; Nathana Myrvolda – peł-
niącego funkcję dyrektora technicznego i Edwarda Junga – inżyniera. Liczbę zgro-
madzonych przez nich patentów szacuje się na ponad 70 000 ( jest to podane na ich
oficjalnych stronach), co sprawia, że firma znajduje się w pierwszej piątce posia-
daczy patentów w całych Stanach Zjednoczonych. Firma zarobiła na posiadanych
licencjach ponad 5 miliardów dolarów amerykańskich. Patenty te w głównej mierze
dotyczą branży IT, ale znaleźć możemy również dotyczące rolnictwa, energii, finan-
sów czy medycyny. Co nietypowe w przypadku większości trolli, pomimo działal-
ności głównie związanej z wykorzystywaniem prawa patentowego, Intellectual
Ventures ma własne laboratoria, naukowców, którzy skupiają się na problemach

XXI wieku, takich jak chociażby zmiany klimatyczne. Pomimo że większość trolli
w sytuacjach naruszenia prawa patentowego postanawia dochodzić swoich praw
w sądzie, Intellectual Ventures stosuje inne metody. Kiedy firma dowiaduje się, że
prawa zostały naruszone (firma korzystająca nie uiściła opłaty licencyjnej), zwraca
się bezpośrednio do tej, która bezprawnie używa patentu. Proponuje ugodę, bez ko-
nieczności procesu sądowego. W większości przypadków prawa zostają naruszane
przez duże koncerny. Obrana taktyka nie gwarantuje tak wysokich zysków jak
w przypadkach grzywien nałożonych przez sąd, ale pozwala uniknąć wysokich
kosztów spraw sądowych, czasu czy kontrowersji medialnych.
Sami założyciele firmy jednak unikają nazywania się trollami patentowymi,
uważając, że tak naprawdę pomagają małym przedsiębiorstwom, wykupując od nich
patenty, bo gdy te chciałyby się sądzić z gigantami w branży, koszty procesów prze-
wyższałyby ich możliwości. Dodatkowo często po odkupieniu patentu proponują
również udział procentowy w zysku z ugód czy uiszczenia opłat licencyjnych. Moż-
na tu przytoczyć przykład spółki Digimarc, która sprzedała patent na cyfrowe znaki
wodne za 36 milionów dolarów, dodatkowo uzyskując udziały w zyskach z tego
patentu w wysokości 20%16 .
Z firmą Intellectual Ventures współpracuje około tysiąca spółek, formalnie jed-
nak z nią niezwiązanych, których zadaniem jest wykupywanie patentów i negocjacje
z dużymi koncernami. O tym, jak niezwykle zyskowne są to działania, może świad-
czyć założenie spółki RPX Corp przez byłego menadżera. Jego firma działa w zupeł-
nie innym wymiarze tej sprawy, nie staje się ona kolejnym trollem patentowym, ale
16
T. Grynkiewicz (31.12.2012), Patent na trolla. Jak mali kiwają gigantów na spore sumy, https://
wyborcza.pl/1,155287,13101698,Patent_na_trolla__Jak_mali_kiwaja_gigantow_na_spore.html. Data
dostępu: 03.04.2020.
150 Kalina Kurowska
oferuje technologicznym gigantom (Google, Apple, Microsoft) roczny abonament,

który ma chronić od opłat licencyjnych, jak również pozwów dotyczących patentów,
które ta firma posiada.
2.4. Labrador Logistics pozywający BioFire Diagnostics
Obecna niespodziewana i trudna sytuacja globalna związana ze światową pandemią

koronawirusa nie stała się przeszkodą dla działalności trolli patentowych. Tę sytu-
ację postanowiła wykorzystać firma funkcjonująca prawnie jako logistyczna, której
główną działalnością jest egzekwowanie naruszeń nabytych patentów. Labrador Lo-
gistics należy do koncernu SoftBank Group, według magazynu „Forbes” uznawane-
go za 36. największą spółkę publiczną na świecie. Przedsiębiorstwo jest w posiada-
niu dwóch patentów nabytych od upadłej spółki Theranos, kiedyś Real-Time Cures.
Przedsiębiorstwo Theranos zostało założone przez młodą studentkę – Elizabeth Hol-
mes – w 2003 roku. Specjalizowało się w produkcji innowacyjnych testów krwi,

które miały dawać rezultaty już po kilku godzinach. O innowacyjności tego pomysłu
może świadczyć to, że takie kompleksowe badanie w normalnych warunkach trwa
kilka dni. Dodatkowo utrzymywano, że wystarczy kilka kropli krwi, by uzyskać
wynik17. Z czasem wyszło na jaw, że testy pokazują prawdziwe wyniki tylko w 12%.
Oszustwa zostały odkryte przez „The Wall Street Journal”. Sprawa miała swój finał
w sądzie, a na firmę została nałożona kara jednego miliarda dolarów za oszukanie
inwestorów, co przyczyniło się do upadku firmy w 2018 roku. Właśnie wtedy Labra-
dor nabyło dwa patenty. W swojej historii przedsiębiorstwo podejmowało próby
zmuszenia dużych koncernów, chociażby Apple czy Intel, do poniesienia odpowie-
dzialności prawnej za naruszenia patentów. Próby te zakończyły się niepowodze-
niem dla Labrador Logistcs. Troll znalazł jednak inne firmy, które mógł pozwać.
Przedsiębiorstwo medyczne BioFire zaczęło produkować testy, których zada-
niem jest diagnozowanie SARS-CoV-2. W marcu 2020 roku zostało pozwane o nad-
używanie prawa patentowego firmy Labrador Logistics, naruszając ich prawa wła-
snościowe18. Pozew ten okazał się bardzo kontrowersyjny, opinia publiczna uważała
bowiem, że troll korzysta z cudzego nieszczęścia, a jego działanie jest wyjątkowo
niemoralne. Labrador wydało oświadczenie, w którym podkreśliło, że nie wiedziało
o produkcji testów właśnie na COVID-19, zwracając jednocześnie uwagę, że BioFire
narusza ich patenty od ponad 6 lat. W sytuacji pandemii Labrador podkreśliło, że jest
w stanie wydać pozwolenie na nieodpłatne użytkowanie patentu do momentu, aż
sytuacja na świecie nie zostanie ustabilizowana.
17
U. Lesman (30.06.2019), Theranos: szefowie firmy staną przed sądem za oszustwo, https://
www.rp.pl/Farmacja/306309963-Theranos-szefowie-firmy-stana-przed-sadem-za-oszustwo.html.
18
M. Szczęsny (18.03.2020), Koronawirus a troll patentowy, https://kruczek.pl/koronawirus-a-
troll-patentowy/. Data dostępu: 14.04.2020.
Prawo patentowe Stanów Zjednoczonych zakłada, że gdy istnieje zagrożenie

bezpieczeństwa publicznego, może zostać nałożone przymusowe licencjonowanie
wynalazku. Wydaje się zatem, że obecna sytuacja w USA, która z dnia na dzień sta-
je się coraz gorsza, może stanowić podstawy do skorzystania z tego prawa. Nie jest
to środek konieczny, jeśli przedsiębiorstwa dojdą do porozumienia między sobą. Nie
trzeba będzie angażować organów prawnych19.
3. Podsumowanie
Przedstawione przykłady działań trolli patentowych to tylko wierzchołek góry lodo-
wej. Wiedzą o tym firmy, które chcą prowadzić uczciwą działalność, prawnicy czy
władze, które wciąż próbują kształtować prawo tak, aby nie zezwalało na działal-
ność nieproduktywną. Nasuwa się zatem pytanie, czy patenty faktycznie dają ocze-
kiwaną ochronę wynalazku, zachęcają do innowacji czy wręcz przeciwnie – hamują
ją. Boston University School of Law podjął się przeprowadzenia badań na temat
działalności trolli patentowych. Naukowcy określili, że działalność trolli w latach
1990-2010 spowodowała straty przynajmniej w wysokości 500 miliardów dolarów,
w większości w omawianej branży technologii cyfrowych20.
Wśród głosów popierających patenty powtarza się następująca argumentacja. Pa-
tent nagradza wysiłek zarówno czasowy, jak i finansowy włożony w dany wynalazek.
Gwarantuje, że jeżeli wynalazek okaże się sukcesem, koszty te zwrócą się, co więcej
– przyniosą zyski, nie pozwalając na kopiowanie pomysłu, a tym samym przejmowa-
nie zysków z cudzej pracy. Szczególnie dotyczy to przemysłu farmaceutycznego,
gdzie jak szacowali H. Grabowski i R. Hansen, wynalezienie nowego leku kosztuje
średnio ponad 2,8 miliarda dolarów. W sytuacji gdy firma nie miałaby zapewnionego
monopolu na rynku, można byłoby się spodziewać mniejszego zainteresowania taką
działalnością badawczą. Z kolei młodsze pokolenie ekonomistów, bardziej liberalne
w swoich poglądach, zauważa, że nie ma żadnych badań wskazujących na powiązanie
patentów ze zwiększonymi wydatkami na badania i rozwój. Co więcej, świadczy
o braku takiego związku21. J. Bessen i M. Meurer, twórcy pracy Porażka patentu,
wyszczególnili jedno z ważniejszych wydarzeń w historii prawa patentowego dotyczą-
cego branży IT. W 1994 r. zaczęto akceptować programy komputerowe, wcześniej
klasyfikowane jako matematyczne algorytmy, przez co nie mogły być opatentowane.
Specjaliści spekulowali, że może to przyspieszyć ogólny rozwój branży technologii
cyfrowych, w której pojawiłyby się pieniądze pochodzące z opłat licencyjnych do
właśnie opatentowanych programów. Właśnie w wyżej wymienionej pracy naukowcy
19
Tamże.
20
A. Czajczyk (13.10.2011), Trolle patentowe celują w biotechnologię, https://biotechnologia.pl/
biotechnologia/aktualnosci/trolle-patentowe-celuja-w-biotechnologie,9822?month=1&year=2020.
21
152 Kalina Kurowska
stwierdzili, że zaistniała zupełnie przeciwna sytuacja. Przedsiębiorstwa uzyskiwały

coraz więcej patentów z każdym rokiem, ale przeznaczały coraz mniejsze nakłady
pieniężne na badania i rozwój. Potwierdzają to badania z roku 1988 przeprowadzone
przez M. Sakakibarę i L. Branstettera w Japonii, która wcześniej wprowadziła takie
przepisy w odniesieniu do branży technologii cyfrowej.
Prawo patentowe jest stale udoskonalane, tak aby było jak najbardziej komplek-
sowe i nie dawało przestrzeni na nieuczciwą działalność. Istnieje też tendencja
do poszerzania przywilejów i dłuższych okresów użytkowania patentu. Skutkiem
tego jest to, że patentować można wiele rzeczy, często absurdalnych. Przykładowo
w roku 2006 syn prawnika opatentował nowy sposób huśtania się na huśtawce, ktoś
inny zabawę laserem z kotem, kolejny mężczyzna opatentował znak towarowy:
liczbę Pi, dodając do niej kropkę. Praca „Porażka patentu” porusza wady i niepowo-
dzenia patentów i praw zebranych wokół niego22.
Kolejnym zagadnieniem trudnym z punktu widzenia prawa patentowego jest
niezależne odkrycie, czyli sytuacja, w której dany wynalazek czy innowacja tworzo-
ny jest w zupełnie innych miejscach i badania przeprowadzają zupełnie obce, niepo-

łączone ze sobą osoby. Mogłoby się wydawać, że jest to wręcz niemożliwe, ale jak
pokazuje historia, zdarza się to całkiem często. Przykładowo telefon został wynale-
ziony przez A. Bella, E. Graya i J. Reisa – każdy z nich pracował nad tym wynalaz-
kiem sam, a jako wynalazcę podaje się tylko Bella. Dotyczy to również rachunku
różniczkowego i całkowitego – przedmiotu badań I. Newtona i G. Leibniza, którzy
pracowali nad tym samym problemem w tym samym czasie.
Rozwiązanie obecnej sytuacji proponuje profesor A. Tabarrok, sugerując, że pa-
tenty można podzielić na kilka grup czasowych (3 lata, 7 lat i 20 lat). Im dłuższy czas
użytkowania patentu, tym więcej wymagań trzeba byłoby spełnić. Krótkoterminowe
patenty przyciągałyby zdolnych innowatorów, którym fundusze, a zazwyczaj ich
brak, nie pozwalają w pełni oddać się badaniom. Profesor uważa również, że świat
będzie lepiej się rozwijał, kiedy ludzie będą traktować innowacje w sposób otwarty.
Wśród znanych przedsiębiorców przeciwstawiających się patentom jest Elon
Musk, założyciel marki produkującej nowoczesne samochody Tesla. Nazwa nie zo-
stała wybrana przypadkowo, odnosi się do serbskiego inżyniera Nikoli Tesli, który
swoim myśleniem wyprzedził własną epokę. Nikola Tesla został poszkodowany
w wyniku prawa patentowego – pomimo iż to on wynalazł radio, patent uzyskał
„złodziej” pomysłu. Elon Musk w 2014 roku wystąpił publicznie, obiecując, że nie
pozwie już nigdy nikogo o nadużycia patentowe. Jego zdaniem to nie patent świad-
czy o innowacyjności, a kadra inżynierów i naukowców chcących coś zmienić,
przyspieszyć postęp. Tym samym przewaga oraz potęga na rynku zależy od talen-
tów pracowników i to jest najcenniejsze w firmach zajmujących się technologią
cyfrową23.
22
Tamże.
23
W przypadku prawa obowiązującego na terenie Stanów Zjednoczonych można

by stwierdzić, że działa ono często na korzyść trolli patentowych. Zastosowane prze-
pisy pozwalają nieuczciwym przedsiębiorcom na zdobycie dużego zysku wynikają-
cego z cudzej innowacyjności. Poza stratami firm, na które zostają nałożone kary
finansowe, warto podkreślić kwestię hamowania postępu i wzrostu gospodarczego.
Wszystkie przedstawione przykłady ilustrują niekompleksowość prawa patento-
wego. Z jednej strony, chroni ono innowatorów, z drugiej – naraża podmioty prakty-
kujące na ataki właśnie trolli patentowych. Nie jest łatwo jednoznacznie określić, co
stanowiłoby najlepsze rozwiązanie tego problemu. Możliwe jest odejście od obecne-
go systemu w przyszłości albo – wręcz przeciwnie – zaostrzenie już istniejących
norm. O żadnej z tych możliwości nie można mówić z pewnością. Co zaś możemy
jasno określić, to, że jak długo trolle patentowe będą mogły prowadzić swoją dzia-
łalność, będą to robić.
Literatura
Amazon najcenniejszą marką na świecie, próg 200 miliardów dolarów przełamany. Ferrari najsilniej-
szą marką na świecie (25.03.2020), https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/amazon-najcenniej-
sza-marka-na-swiecie-wart-200-mld-dolarow-raport-brand-finance-global-500.
Baskin M., Denton J. (23.08.2017), The ultimate patent troll, https://psmag.com/magazine/
a-patent-boogieman-with-the-potential-to-obliterate-aspiring-startups.
Bessen J., Meurer M. (01.08.2009), Patent failure: How judges, bureaucrats, and lawyers put
innovators at risk, https://www.amazon.com/Patent-Failure-Bureaucrats-Lawyers-Innovators/dp/
0691143218
Chappell B. (08.08.2011), Alleged patent troll hit with large fine in appeals court, https://www.npr.org/
sections/thetwo-way/2011/08/08/139219324/alleged-patent-troll-hit-with-large-fine-in-appeals-
court?t=1585928551707.
Czajczyk A. (13.10.2011), Trolle patentowe celują w biotechnologię, https://biotechnologia.pl/biotech-
nologia/aktualnosci/trolle-patentowe-celuja-w-biotechnologie,9822?month=1&year=2020.
Decker S. (10.02.2020), Apple loses latest legal fight with virnetX over VPN patents, https://www.
bloomberg.com/news/articles/2020-02-10/apple-loses-bid-for-rehearing-in-virnetx-patent-case.
Decker S., Stohr G. (24.02.2020), Apple rebuffed by supreme court in $1 billion VirnetX dispute, https://
www.bloomberg.com/news/articles/2020-02-24/apple-rebuffed-by-high-court-in-1-billion-dis-
pute-with-virnetx.
Fura M. (26.10.2011), Apple, gogle i inni w wojnie na patenty, https://www.obserwatorfinansowy.pl/
bez-kategorii/rotator/apple-google-i-inni-w-wojnie-na-patenty/.
Gregersen E. (14.04.2020), Patent troll, Britannica, https://www.britannica.com/topic/patent-troll.
Grynkiewicz T. (31.12.2012), Patent na trolla. Jak mali kiwają gigantów na spore sumy , https://wybor-
cza.pl/1,155287,13101698,Patent_na_trolla__Jak_mali_kiwaja_gigantow_na_spore.html.
Guzera H. (09.11.2012), Wzrost liczby patentów wcale nie zwiększa innowacyjności gospodarki, https://
www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/wzrost-liczby-
patentow-wcale-nie-zwieksza-innowacyjnosci-gospodarki/.
Huh B. H. (31.01.2011), Federal circuit rejects 25 percent rule of thumb for calculating damages,
https://www.finnegan.com/en/tools/uniloc-usa-inc-v-microsoft-corp-1/analysis.html.
154 Kalina Kurowska
Kasperky E . (03.10.2018), Koniec początku walki z trollami patentowymi, https://plblog.kaspersky.

com/patent-5490216-exorcism/9787/.
Lesman U. (30.06.2019), Theranos: szefowie firmy staną przed sądem za oszustwo, https://www.rp.pl/
Farmacja/306309963-Theranos-szefowie-firmy-stana-przed-sadem-za-oszustwo.html.
Peterson M. (03.2020), VirnetX versus Apple saga over with $454M paid for patent infringement ,
https://appleinsider.com/articles/20/03/13/virnetx-versus-apple-saga-over-with-454m-payment-
for-patent-infringement-paid.
Mullin J. (25.03.2016), Patent that cost Microsoft millions gets invalidated, https://arstechnica.com/
tech-policy/2016/03/game-companies-knock-out-patent-that-slammed-microsoft-with-388m-ver-
dict/.
Stodolak S. (05.06.2015), Patenty kontra postęp, https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/ma-
kroekonomia/trendy-gospodarcze/patenty-kontra-postep/.
Szczęsny M. (18.03.2020), Koronawirus a troll patentowy, https://kruczek.pl/koronawirus-a-troll-pa-
tentowy/.
Śledzik K. (14.04.2020), Teoria innowacyjności Josepha A. Schumpetera a trolle patentowe, http://zif.
wzr.pl/pim/2013_4_4_21.pdf.
Tabarrok A. (2011), Launching the innovation renaissance.
Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (18.03.2020), https://uprp.gov.pl/pl.

Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (18.03.2020), Termin patentu, https://uprp.gov.pl/pl/
s%C5%82ownik-termin%C3%B3w/patent.
Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (18.03.2020), P rocedura udzielania patentów europej-
skich, https://uprp.gov.pl/pl/przedmioty-ochrony/wynalazki-i-wzory-u%C5%BCytkowe/wynal-
azki-i-wzory-uzytkowe-procedura-udzielania-patentow-europejskich.
THE ACTIVITY OF PATENT TROLLS IN THE LIGHT

OF J. SCHUMPETER’S CONCEPT
Summary: The aim of the article is to present the activities of patent trolls which result from non-
comprehensive patent law, particularly the one which prevails and operates in the United States.
Considerations will be based on Joseph Schumpeter’s theory of innovation. The problem is illustrated
with examples of companies operating in the IT industry. The question whether the patent law supports
or inhibits innovation, and thus, whether it is useful and still needed, will be asked. It will be followed
with a discussion on the subject.
Keywords: patent trolls, patent law, innovations.
PRZEMYSŁAW KOCH EKONOMICZNE SPOJRZENIE
e-mail: przemyslaw.koch@poczta.fm NA DEMOKRACJĘ:
ORCID: 0000-0002-4509-3621 WYBORCZY RACHUNEK
KOSZTÓW I KORZYŚCI
Streszczenie: Teoria wyboru publicznego otworzyła drogę do wykorzystania ekonomicznego instru-

mentarium w analizie zjawisk politycznych. Jednym z jej obszarów badawczych stała się problematyka
głosowania w demokracjach. Naukowcy zbudowali modele, w których wyborcy występują w roli ra-
cjonalnych podmiotów na rynku politycznym, kierujących się w swoich decyzjach kalkulacją kosztów
i korzyści. Zaprezentowanie tego typu modeli w literaturze ekonomicznej oraz ich wykorzystanie
w naukach politycznych zaowocowało identyfikacją paradoksów głosowania oraz rozwojem koncepcji
rachunku wyborczego i uwzględnieniem w nich decyzji inwestycyjnych, konsumpcyjnych oraz zjawi-

ska altruizmu. Celem pracy jest zaprezentowanie ekonomicznych koncepcji kalkulacji wyborczych
oraz próba odpowiedzi na pytanie, czy możliwe jest wyjaśnienie za ich pomocą demokratycznej rze-
czywistości i paradoksów.
Słowa kluczowe: demokracja, głosowanie, rachunek, użyteczność, koszty, korzyści, altruizm.
1. Wstęp
Problematyka głosowania przez lata pozostawała niemal wyłącznie w obszarze za-
interesowania przedstawicieli nauk politycznych. Potencjał wyjaśniający teorii poli-
tologicznych był jednak ograniczony ze względu na pomijanie ekonomicznych
aspektów natury ludzkiej. Ekonomiści natomiast nie potrafili wyprowadzić teorii
działania politycznego, która byłaby spójna z klasycznymi założeniami, ponieważ
w pełni altruistyczny i dbający wyłącznie o dobrobyt społeczny rząd stał w sprzecz-
ności z przekonaniem, iż głównym celem człowieka jest maksymalizacja własnego
interesu1.
Zmiany przyniósł koniec pierwszej oraz druga połowa XX wieku za sprawą
m.in. Josepha Schumpetera i Kennetha Arrowa, którzy poddali krytyce klasyczną
doktrynę demokracji2. W ekonomii zaczął się wówczas rozwijać nurt zwany teorią
wyboru publicznego (public choice theory), która za obszar badawczy przyjęła dzie-
dzinę polityki, stosując instrumentarium używane w ekonomii, teorii decyzji czy
teorii gier. Charakterystyczne ekonomiczne podejście przejawia się w rozpatrywa-
1
A. Downs, An economic theory of political action in a democracy, “The Journal of Political
Economy 1957”, 65(2), s. 149-150.
2
B. Borkowska, B. Klimczak, M. Klimczak, Ekonomia instytucjonalna, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2019, s. 205.
156 Przemysław Koch
niu wszelkich podmiotów i decyzji zbiorowych przez paradygmat wymiany, której

dokonują między sobą jednostki3. Celem teorii wyboru publicznego nie jest wyja-
śnienie, jak działa gospodarka, lecz wykorzystanie metod ekonomii do wyjaśnienia,
jak działają polityka i rząd4.
Istotne miejsce w teorii wyboru publicznego zajmują badania nad zjawiskiem
głosowania. Temu zagadnieniu poświęcona jest znaczna część prac z obszaru public
choice5. Niniejszy artykuł powstał w celu zaprezentowania ekonomicznego podej-
ścia do problematyki głosowania. Opracowany został w formie przeglądu wybra-
nych koncepcji dotyczących dokonywanych przez wyborców kalkulacji kosztów
i korzyści wraz z próbą odpowiedzi na pytanie o skuteczność omawianych modeli
w wyjaśnianiu demokratycznej rzeczywistości.
2. Kalkulacje wyborcy w ekonomicznej teorii demokracji

Nowatorskie podejście do polityki zaprezentował Anthony Downs w opublikowanej

w 1957 roku książce An Economic Theory of Democracy. Monografia ta uważana
jest za jedną z najważniejszych prac z teorii wyboru publicznego6. O wartości pozy-
cji świadczy fakt, iż cytowana jest szeroko nie tylko w publikacjach ekonomicznych,
ale także, a może częściej, w literaturze polityczno-socjologicznej. Tezy Downsa
znalazły również swoje miejsce w analizach z zakresu prawa konstytucyjnego, gdyż
według Friedricha Sella i Jana Wiktora Tkaczyńskiego „pomimo i uzasadnionej kry-
tyki, i różnorodnych uzupełnień pozostaje (…) do naszych czasów model Downsa
ciągle kluczowy dla objaśnienia mechanizmu zachowania wyborców i partii poli-
tycznych w warunkach demokratycznej konkurencji”7. Model ekonomicznej teorii
demokracji nie sprowadza się do opisania zjawiska głosowania za pomocą równań.
Jest to wieloaspektowa dyskusja dotycząca systemów wyborczych, racjonalności
i motywacji aktorów politycznych, zakorzeniona w pracach Schumpetera. Demokra-
cja przedstawiona jest w formie rynku politycznego, na którym dochodzi do wymia-
ny między wyborcami-konsumentami i partiami-producentami8. Niemniej tak jak
w systemie demokratycznym kluczowe miejsce zajmują wybory, równie ważne
miejsce w teorii Downsa zajmuje problematyka głosowania.
3
J. Miklaszewska, Filozofia a ekonomia. W kręgu teorii publicznego wyboru, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s. 22.
4
E. Butler, Public Choice – A Primer, The Institute of Economic Affairs, London 2012, s. 21.
5
J. Wilkin (red.), Teoria wyboru publicznego – homo oeconomicus w sferze polityki, [w:] J. Wilkin
(red.), Teoria wyboru publicznego. Główne nurty i zastosowania, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR,
Warszawa 2012, s. 28.
6
T. Michalak, Ekonomiczna teoria demokracji Anthony’ego Downsa, [w:] J. Wilkin (red.), Teoria
wyboru publicznego. Główne nurty i zastosowania, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa
2012, s. 90.
7
F. L. Sell, J.W. Tkaczyński, Racjonalność wyborcy według ekonomicznej teorii demokracji An-
thony’ego Downsa, “Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2011, 3(7), s. 50.
8
T. Michalak, wyd. cyt., s. 90-93.
Ekonomiczne spojrzenie na demokrację: wyborczy rachunek kosztów i korzyści 157
Podstawą do rozważań nad zjawiskiem głosowania jest przyjęta przez Downsa

definicja racjonalności. Jest to tym samym jedno z podstawowych założeń modelu,
przedstawione już w opublikowanym wcześniej w 1957 roku artykule Aneconomic
theory of political action in a democracy, stanowiącym skrócone omówienie i wpro-
wadzenie do ekonomicznej teorii demokracji. Downs pojmuje racjonalność nie
w sensie logicznym bądź psychologicznym, ale jako synonim słowa „wydajność”.
Wyborca podejmuje zatem działania, których marginalny koszt nie przekracza mar-
ginalnych korzyści9. Definicja ta nie pozostaje jednak bez wad. Downs zaznacza,
iż konieczne jest uniknięcie tautologicznej konkluzji, że każde działanie jest racjo-
nalne, ponieważ jest podejmowane w jakimś celu i gdyby wynikające z niego korzy-
ści nie były wyższe od kosztów, to nie zostałoby przez człowieka podjęte. Skupia on
więc uwagę na osiągnięciu przez jednostkę celów ekonomicznych i politycznych.
Ponieważ trudno jest rozróżnić, czy wypracowany przez człowieka wyższy dochód
jest spowodowany chęcią poprawy sytuacji finansowej czy faktem, iż lubi on swoją
pracę, uznanie jednego z celów za nadrzędny zostanie dokonane arbitralnie10. Downs
podkreśla jednak, że ekonomiczna teoria demokracji nie jest studium psycholo-

gicznym, dlatego konieczne jest zawężenie definicji do określenia, iż celem wybo-
rów jest wyłonienie rządu. Z tego powodu w modelu irracjonalne będzie np. działa-
nie polityczne człowieka, który preferując partię A ze względów politycznych, wy-
biera partię B, bo w przeciwnym wypadku jego żona wpada w furię. Chociaż
uniknięcie tego może być dla mężczyzny z przykładu bardziej użyteczne niż zwycię-
stwo wyborcze partii A, zatem jest całkowicie racjonalne w sensie osobistym, to nie
może być uznane za racjonalne politycznie, gdyż skutkiem byłoby wykorzystanie
politycznego instrumentu dla niepolitycznych celów11.
W istocie teoria Downsa koncentruje się bardziej na udziale jednostki w wybo-
rach niż na wyjaśnieniu, na jaką partię w nich głosuje12. Downsowski wyborca gło-
suje, zgodnie z przyjętą definicją racjonalności, gdy użyteczność z udziału w wybo-
rach jest dodatnia, tzn. gdy korzyści przekraczają koszty. Na użyteczność składają
się korzyści wynikające ze zróżnicowania partii, czyli prowadzenia przez wybrany
rząd przewidywanej polityki, oraz prawdopodobieństwo, iż głos danego wyborcy
będzie decydujący.
Definiowane w ekonomicznej teorii demokracji koszty występują jako bezpo-
średnie koszty udziału w wyborach oraz koszty informowania się. Należy wziąć pod
uwagę nie tylko czas konieczny na oddanie głosu w lokalu wyborczym, ale również
wartość najwyższych korzyści utraconych wobec zaniechania innej aktywności.
Bezpośrednie koszty udziału w wyborach zazwyczaj są niskie, ponieważ państwa
starają się np. przeprowadzać wybory w dniach wolnych od pracy, a komisje wybor-
9
A. Downs, An Economic theory of political…, s. 137, 149.
10
Na ten element zwracają uwagę Riker i Ordeshook (zob.: 3. Teoria rachunku głosowania).
11
A. Downs, An Economic Theory of Democracy, Harper & Row, New York 1957, s. 5-7.
12
Kwestii tej Downs bynajmniej nie pomija – w innym miejscu wyjaśnia, jakie działania podejmują
partie polityczne, aby pozyskać głosy wyborców bazując na rozkładzie ich preferencji.
cze pozostają otwarte przez wiele godzin13. Koszty pozyskania i przetworzenia in-
formacji są wyższe, zatem jeżeli wyborca nie widzi wyraźnych korzyści z posiada-
nych już informacji, będzie niechętny do dalszego informowania się14.
Podstawą w określeniu korzyści jest porównanie użyteczności, które może za-
pewnić wyborcze zwycięstwo alternatywnych partii – zgodnie ze wzorem na ocze-
kiwane zróżnicowanie partii:
E (U TA+1 ) − E (U TB+1 ) ,
gdzie E (U TA+1 ) stanowi oczekiwane korzyści ze zwycięstwa dotychczasowego rządu
i prowadzenia jego polityki w kolejnym okresie, a E (U TB+1 ) wyraża oczekiwane
korzyści ze zwycięstwa partii opozycyjnej15.
W przypadku dodatniego zróżnicowania partii wyborca głosuje na dotychczaso-
wy rząd, na partię alternatywną w przypadku ujemnego, a gdy jest ono równe 0,
będzie skłonny do absencji w obliczu konieczności poniesienia kosztów głosowania.
Trudności w określeniu korzyści z hipotetycznych rządów obu partii Downs stara się
rozwiązać poprzez bieżące zróżnicowanie partii. Aby konieczne było szacowanie
jedynie użyteczności z ewentualnych rządów partii znajdującej się przed wyborami
w opozycji, wprowadza on do wzoru użyteczność, którą wyborca uzyskał z dotych-
czasowych rządów – ta będzie porównywana z hipotetyczną użytecznością, którą
wyborca spodziewał się uzyskać, gdyby w tym samym czasie rządziła partia opozy-
cyjna:
(U ) − E (U ).
t
A
t
B
Jeżeli wybory odbywają się w systemie wielopartyjnym, wyborca dokona nastę-

pującego procesu selekcji:
•• spróbuje ocenić na kogo głos oddadzą inni wyborcy;
•• zagłosuje na partię znajdującą się najwyżej w hierarchii jego preferencji, jeżeli
ta ma szansę wygrać wybory.
•• jeżeli nie ma ona szans na zwycięstwo, odda on głos na partię zajmującą kolejne
miejsce w jego hierarchii preferencji, a której szansa na wygranie wyborów jest
przez niego oceniana jako realna.
Tak oszacowana użyteczność z oddania głosu na wybraną partię ma znaczenie,
gdy istnieje możliwość, iż to właśnie dany wyborca będzie miał wpływ na ostatecz-
ny wynik. Analiza Downsa prowadzi do paradoksu. W dużych populacjach niezwy-
kle niskie jest prawdopodobieństwo, iż jeden głos okaże się decydujący, a w konse-
kwencji oczekiwane korzyści z dokonania wyboru będą bliskie zeru. Udział w
wyborach jest nieoptymalny, jeśli niesie ze sobą koszty. Wobec tego wszyscy wybor-
cy powinni zrezygnować z głosowania. Jednak wówczas prawdopodobieństwo od-
13
A. Downs, An Economic Theory of Democracy..., s. 266.
14
T. Michalak, wyd. cyt., s. 99-100.
15
A. Downs, An Economic Theory of Democracy…, s. 38-39.
dania decydującego głosu błyskawicznie by wzrosło, zatem każdy wyborca byłby

gotowy zagłosować16. Downs decyduje się z tego względu na wprowadzenie do
modelu tzw. długookresowej wartości z partycypacji (long-run participation value),
będącej korzyścią uzyskiwaną z życia w systemie demokratycznym per se. Udział
w wyborach jest zatem racjonalny, ponieważ jest konieczny do samego funkcjono-
wania demokracji. Downs zauważa jednak, iż wyborca co do zasady może uzyskać
te korzyści, nawet jeśli uchyli się od głosowania – pod warunkiem że odpowiednia
liczba innych wyborców postąpi inaczej. Korzyści z udziału w wyborach zależą
więc od tego, jak wysoko jednostka ceni życie w demokracji, jak duże jest zróżnico-
wanie partii, jak bliskie remisu będą wybory oraz ilu wyborców zagłosuje. Powoduje
to szerokie spektrum wartości ewentualnych korzyści, dlatego dla podobnie wielu
wyborców mogą one być zarówno wyższe od kosztów, jak i niższe. Jeżeli nie zostanie
pominięte założenie o racjonalności, prowadzi to do niejednoznacznych konkluzji:
•• niektórzy wyborcy uchylają się od głosu zawsze, inni czasami, a jeszcze inni
nigdy;
•• frekwencja wyborcza jest zmienna z wyborów na wybory17.
W praktyce model ekonomicznej teorii demokracji nie pozwala zatem na precy-
zyjne przewidywanie frekwencji. Wymaga od badacza, aby szczegółowo dostoso-
wał go do przedmiotu analizy. Hipotezy Downsa znajdują jednak potwierdzenie em-
piryczne. W wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 2000 roku
różnica w wynikach kandydatów była minimalna. Fakt ten oraz podobne prognozy
sondażowe zaowocowały wzrostem frekwencji w wyborach w 2004 roku18, ponie-
waż wyborcy mieli okazję się przekonać, iż prawdopodobieństwo oddania decydu-
jącego głosu było wyższe, niż mogli przypuszczać. To, co stanowi wadę ekonomicz-
nej teorii demokracji, może być także jej zaletą. Szeroko nakreśla kierunki analizy
demokratycznych systemów, a jednocześnie dzięki do pewnego stopnia abstrakcyj-
nym, ale nie nazbyt odległym od rzeczywistości wskaźnikom pozwala badaczowi na
wprowadzanie koniecznych uzupełnień.
3. Teoria rachunku głosowania

W roku 1968 – odnosząc się do prac Anthony’ego Downsa i Gordona Tullocka19–
William Riker i Peter Ordeshook przedstawili teorię rachunku głosowania. W ich
koncepcji zarówno wyborcy, którzy biorą udział w wyborach, jak i ci, którzy od
16
S. G. Medema, Creating a paradox: Self-interest, civic duty, and the evolution of the theory of
the rational voter in the formative era of public choice analysis, “OEconomia” 2013, 3(1), s. 71.
17
A. Downs, An Economic Theory of Democracy…, s. 270.
18
M. Gray, A Wuffle, Vindicating Anthony Downs, “Political Science and Politics” 2005, 38(4),
s. 737.
19
Koncepcja Tullocka została omówiona w dalszej części tego artykułu (zob.: 5. Inne wybrane
koncepcje kalkulacji wyborczych).
głosowania się uchylają, postępują rozsądnie20. Skonstruowany przez nich model

oraz równania stanowią podstawę późniejszych koncepcji rachunku wyborczego.
Oczekiwana użyteczność z udziału w wyborach zostaje wyrażona w formie:
R = P × B − C,
gdzie R oznacza użyteczność, jaką wyborca uzyskuje, biorąc udział w głosowaniu,
B to różnica korzyści z ewentualnego sukcesu preferowanego kandydata ponad kan-
dydata alternatywnego, natomiast P stanowi prawdopodobieństwo, że to właśnie
głos danego wyborcy będzie decydujący. Ponieważ do kategorii kosztów zalicza się
również czas, w równaniu zawsze obecna będzie dodatnia wartość C.
Krytyce poddana została definicja racjonalności przyjęta przez Downsa. Według
Rikera i Ordeshooka racjonalność może być interpretowana szeroko jako zdolność
utworzenia hierarchii preferencji i wybierania opcji stojącej w niej wyżej ponad sto-
jącą niżej. Ich zdaniem poprzez odrzucenie tej interpretacji ze względu na jej tauto-
logiczny charakter Downs nie mógł uwzględnić w swojej węższej wersji niepolitycz-
nych korzyści, ale również takich, które są „czysto polityczne”21. Riker i Ordeshook
stosują szerszą definicję racjonalności, aby ich teoria mogła być bardziej adekwatna
w opisie ludzkiego postępowania. Według nich nierozsądne jest, aby twórca teorii
wybierał, które działania są racjonalne, a które nie, ponieważ nie jest możliwe oce-
nienie racjonalności celów.
Riker i Ordeshook wprowadzili do modelu dodatkowe korzyści D, które może
uzyskać jednostka poprzez udział w głosowaniu, przekształcając równanie do postaci:
R = P×B −C + D.
Wśród potencjalnych korzyści D wyróżnili22:
•• satysfakcję z postępowania zgodnego z etyką głosowania, jeżeli wyborca czuje
związek z tradycjami demokratycznymi;
•• satysfakcję z potwierdzenia przynależności i lojalności dla systemu polityczne-
go – według Rikera i Ordeshooka dla wielu ludzi jest to główna racjonalna prze-
słanka do głosowania i w swej istocie wysoce polityczna, dlatego nierozsądne
byłoby pozostawić ją poza modelem;
•• satysfakcję z potwierdzenia swoich preferencji politycznych – wyjaśniającą, dla-
czego ludzie głosują na kandydatów, którzy nie mają realnych szans na wybor-
czy sukces;
•• satysfakcję z decydowania, udziału w wyborach – konieczność udania się do
lokalu wyborczego oraz pozyskania informacji nt. wyborów z reguły rozpatry-
wana jest w kategorii kosztów, jednak zdaniem Rikera i Ordeshooka „dla tych,
20
P.C. Ordeshook, W.H. Riker, A theory of the calculus of voting, “The American Political Science
Review” 1968, 62(1), s. 25.
21
Tamże, s. 27.
22
Tamże, s. 28.
którzy czerpią przyjemność z informowania się przed decyzją, którzy czerpią

satysfakcję społeczną z wizyty w lokalu wyborczym itp., te rzekome koszty sta-
nowią w rzeczywistości korzyści”23;
•• satysfakcję z potwierdzenia skuteczności systemu demokratycznego – zgodnie
z teoriami demokracji głos wyborców ma znaczenie; dla większości ludzi jedyną
szansą na odegranie tej ważnej roli jest udanie się do lokalu wyborczego.
Teoria rachunku głosowania sugeruje, że wybory mają zatem charakter bardziej
konsumpcyjny niż inwestycyjny24. Główne korzyści powiązane są z samym aktem
głosowania, a nie z polityką potencjalnie wybranego rządu. Może to wyjaśniać wy-
sokie wyniki frekwencji wyborczej, jednak o ile nie jest możliwe określenie powo-
dów uzyskiwania użyteczności z samego wyrażenia preferencji przez jednych wy-
borców i nieuzyskiwania jej przez innych, potencjał prognostyczny modelu
pozostaje ograniczony25.
Niewątpliwie wprowadzone przez Rikera i Ordeshooka elementy znajdują jednak
potwierdzenie w rzeczywistości. W zrealizowanym w Polsce w 2013 roku badaniu
ankietowani w przeważającej większości zgadzali się ze stwierdzeniem, że udział w

wyborach jest ważny, nawet jeśli popierana przez nich partia nie ma szans na zwycię-
stwo (90%). 63% czułoby się źle, gdyby ich partia przegrała niewielką liczbą głosów,
a jednocześnie mniej niż 30% zgodziło się z opinią, że ich głos nie ma znaczenia,
ponieważ wielu ludzi zagłosuje. Zdecydowana większość ankietowanych uważała, iż
głosowanie jest obowiązkiem każdego obywatela, udział większości obywateli jest
konieczny do utrzymania demokracji, a głosowanie jest tak łatwe, że nie widzą powo-
dów do absencji26. Istotny udział przypadł odpowiedzi „raczej się zgadzam/raczej się
nie zgadzam”. Badanie pokazuje, że rzeczywiste motywacje wyborców mniej lub
bardziej precyzyjnie pokrywają się z konsumpcyjnymi korzyściami z teorii rachunku
głosowania. Niemniej do prawidłowego funkcjonowania modelu konieczne byłoby
określenie siły oddziaływania konkretnych motywacji na ostateczną decyzję.
4. Altruistyczna teoria głosowania

Rzeczywiste frekwencje w masowych elekcjach, potwierdzające udział w głosowa-
niach milionów ludzi, podały w wątpliwość słuszność teorii kalkulacji wyborczych
opartych na założeniu o kierowaniu się interesem własnym. Obserwacje te sprawiły,
iż w modelach w większym stopniu zaczęto uwzględniać zjawisko altruizmu27.
23
Tamże.
24
T.J. Feddersen, Rational choice theory and the paradox of not voting, “Journal of Economic
Perspectives” 2004, 18(1), s. 102.
25
B. Geys, “Rational” theories of voter turnout: A review, “Political Studies Review” 2006, 4, s. 19.
26
M. Żerkowska-Balas, Wyraz poparcia czy obywatelski obowiązek – co motywuje Polaków do
głosowania, http://www.glosuj.org.pl/wp-content/uploads/2015/10/co_motywuje_Polakow_pelny.pdf
(dostęp: 11.09.2020).
27
J. H. Fowler, Altruism and Turnout, “The Journal of Politics” 2006, 68(3), s. 674.
Wprowadzenie altruizmu do ekonomii głównego nurtu związane jest z opraco-

waniem gry „ultimatum”. Jej wyniki podważyły tezę o dominacji egoizmu w działa-
niu człowieka. W klasycznej wersji bierze w niej udział dwóch graczy: gracz A
otrzymuje pewną sumę pieniędzy i musi podzielić się z graczem B. Gracz B może
przyjąć lub odrzucić ofertę, a jego decyzja jest ostateczna i kończy grę. Zaakcepto-
wanie oferty jest równoznaczne z podziałem kwoty zgodnie z propozycją gracza A,
natomiast odrzucenie oferty powoduje, iż obie strony odchodzą z niczym. Oznacza
to, iż gracz może zwiększyć swój stan posiadania o wielkość równą co najmniej 1,
a postępując racjonalnie, powinien zgodzić się na każdą, gdyż w przeciwnym wy-
padku nie otrzyma nic. Natomiast dla gracza A racjonalne powinno być złożenie
możliwie najniższej oferty, ponieważ drugi z graczy nie powinien propozycji odrzu-
cić. Wyniki eksperymentu pokazały jednak, iż połowa ofert niższych niż 20%
dostępnej do podziału kwoty zostaje odrzucona – najczęściej z kolei oferowane są
kwoty z przedziału 40 do 50%28.
Altruistyczne motywacje wyborcy uwzględniono w rachunku głosowania, prze-
kształcając zaprezentowany przez Ordeshooka i Rikera wzór do postaci29:

R=P × ( BS + αNBO ) − C ,
gdzie BS oznacza bezpośrednie korzyści dla jednostki, natomiast N to liczba ludzi,
którzy osiągną korzyści BO, jeśli preferowana przez wyborcę partia zwycięży. Od a
zależy, w jakim stopniu wyborca troszczy się o innych. Pozostałe składowe odpo-
wiadają tym z teorii rachunku głosowania. Co istotne, korzyści społeczne w modelu
są postrzegane jako przewidywane przez głosującego, a nie w postaci uśrednionych
korzyści N osób, na które wybory będą miały wpływ30.
Istotna różnica między modelem Rikera i Ordeshooka a modelem altruistycz-
nym (zwanym też modelem korzyści społecznych31) dotyczy motywacji wyborcy.
Prezentowany w teorii rachunku głosowania składnik D, czyli korzyści wynikające
z wypełnienia „społecznego obowiązku”, chociaż pozornie wpływa na życie pozo-
stałych wyborców, nie jest zależny od troski o dobrobyt innych członków społeczeń-
stwa. Jednostki o silnym poczuciu obowiązku zagłosują nawet wówczas, gdy zarów-
no ich prywatne, jak i ewentualne społeczne korzyści z określonego wyboru są
niewielkie. Z kolei zgodnie z modelem altruistycznym jednostki, dla których ważne
jest dobro innych, zdecydują się na oddanie głosu wyłącznie wtedy, gdy jedna z al-
ternatyw jest korzystniejsza32.
28
M. Adamus, Ekonomia altruizmu – o racjonalności zachowań prospołecznych, “Diametros”
2018, 57, s. 1, 4.
29
J. H. Fowler, wyd. cyt., s. 675.
30
A. Edlin, A. Gelman, N. Kaplan, Voting as a rational choice: Why and how people vote to im-
prove the well-being of others, “Rationality and Society” 2007, 19(3), s. 296.
31
Tamże, s. 295.
32
Z przyjętego wzoru wynikają liczne implikacje. Prawdopodobieństwo decydują-

cego głosu jest odwrotnie proporcjonalne do liczby wyborców, wobec czego dla
egoistycznego wyborcy korzyści zmniejszają się wraz ze wzrostem potencjalnej
liczby wyborców. Jednocześnie dla wyborcy o preferencjach nakierowanych na
korzyści społeczne korzyści te nie zanikają wraz ze wzrostem liczby wyborców.
Głosowanie w dużych populacjach można zatem wyjaśnić jako racjonalne33. Wraz
ze wzrostem liczebności populacji jednostka może zmienić swoje preferencje i gło-
sować z ukierunkowaniem na korzyści ogółu – chociaż większość ludzi może
zakładać, iż to, co leży w ich interesie, leży także w interesie innych, ponieważ
usprawnia to życie w społeczeństwie, z którym jednostka jest nierozerwalnie
związana.
James Fowler przeprowadził test altruistycznego modelu głosowania, wykorzy-
stując do tego grę „dyktator”, która w odróżnieniu od gry „ultimatum” nie daje
graczowi B możliwości przyjęcia bądź odrzucenia oferty. Decyzja gracza A
jest ostateczna, co pozwala mu zatrzymać całość kwoty dla siebie. Podobnie
do wyników „ultimatum” także w „dyktatorze” składane są zazwyczaj wyższe

oferty, niż jest to konieczne, co prowadzi do konkluzji, że można wykorzystać ją
do zbadania poziomu altruizmu – gracz przyznający drugiemu graczowi 20% puli
z dużą dozą prawdopodobieństwa ceni dobro innych bardziej niż gracz przyzna-
jący 0%34.
Przeprowadzony eksperyment wykazał, iż ludzie skłonni podzielić się wyższą
kwotą w „dyktatorze” chętniej biorą udział w wyborach, przede wszystkim gdy
wykazują także silną identyfikację partyjną. Zaskakujący był fakt, że w „czystym”
modelu, bez wprowadzonych elementów kontrolnych, altruiści bez identyfikacji
partyjnej głosowali jednak rzadziej niż bezpartyjni egoiści. Ostatecznie Fowler do-
chodzi do konkluzji, że nie jest widoczny istotny wpływ altruizmu na frekwencję
wśród ludzi nieidentyfikujących się partyjnie35. Warto zaznaczyć, że model altru-
istyczny, tłumacząc stabilny poziom uczestnictwa wyborczego nawet przy dużej
liczbie głosujących, odnosi się właśnie głównie do grup, a nie wszystkich jednostek
w populacjach36.
5. Inne wybrane koncepcje kalkulacji wyborczych

W Toward a Mathematics of Politics (1967) Gordon Tullock w matematyczny spo-
sób przedstawił postulaty Downsa. W równaniu ujął kategorie korzyści i kosztów
głosowania w formie:
R =P × ( BP + BC ) − CV − CI ,
33
A. Edlin, A. Gelman, N. Kaplan, wyd. cyt., s. 297-298.
34
35
Tamże, s. 681.
36
A. Edlin, A. Gelman, N. Kaplan, wyd. cyt., s. 307.
gdzie BP stanowi bezpośrednie korzyści z udziału w wyborach, BC to korzyści osią-

gane przez wyborcę z tytułu pomocy innym ludziom w osiągnięciu korzyści37,
CV oznacza bezpośrednie koszty udziału w wyborach, natomiast CI to koszty pozy-
skania informacji koniecznej w procesie wyborczym. Problematyczne pozostało
znaczenie siły pojedynczego głosu – wobec bardzo małego prawdopodobieństwa,
iż wyborca może wpłynąć na ostateczny wynik wyborów, oczekiwane przez niego
korzyści musiałyby być ogromne, aby uzyskać dodatnią wartość użyteczności. Nie-
optymalne byłoby także ponoszenie kosztów dodatkowego informowania się. Do-
prowadziło to Tullocka do konkluzji, że głosowanie jest rzeczywiście działaniem
nieracjonalnym dla większości ludzi, gdyż koszty udziału w wyborach zazwyczaj
przekraczają płynące z niego korzyści38.
Podstawy kalkulacji wyborczych nakreślone przez Downsa, Tullocka, Rikera
i Ordeshooka zainspirowały naukowców do rozszerzenia ich koncepcji oraz kon-
frontowania ich z wynikami badań empirycznych. Richard Cebula, Richard McGrath
i Chris Paul wprowadzili do modelu dodatkowe determinanty korzyści wyrażone
funkcją:
B = f ( I , CH , D ) ,
gdzie I reprezentuje znaczenie urzędu, którego dotyczą dane wybory, CH wyznacza
pragnienie zmiany oraz przybliżoną odległość poglądów między alternatywnymi
kandydatami w możliwych do zidentyfikowania kwestiach, natomiast D jest oceną
skuteczności funkcjonowania danego systemu politycznego. Wartość B przyjęła for-
mę powyższej funkcji, wobec czego klasyczne równanie wyrażono w następujący
sposób:
P × f ( I , CH , D ) − C.
R=
Powyższe przekształcenie umożliwiło osiągnięcie celu, jakim było nadanie do-
datkowego wymiaru empirycznemu badaniu wskaźników uczestnictwa wyborczego
i w konsekwencji zweryfikowanie zagregowanych wskaźników frekwencji w cza-
sie39. Zgodnie z założeniami autorów większe znaczenie wyborów oraz większa róż-
nica w korzyściach z wyboru danej alternatywy powinny pozytywnie wpływać na
frekwencję, natomiast rosnące niezadowolenie z systemu politycznego skutkować
powinno niższym udziałem wyborców w głosowaniu. Cebula, McGrath i Paul wy-
korzystali wyprowadzone twierdzenia do utworzenia modelu wskaźnika uczestnic-
twa wyborczego bazującego na danych z wyborów w Stanach Zjednoczonych w la-
tach 1960-1996. Przeprowadzony eksperyment w znacznej części potwierdził
37
Tullock dopuścił w swoim modelu altruistyczny pierwiastek. W odróżnieniu od altruistycznej
teorii głosowania był on jednak nadal w pełni zależny od możliwości wpływu przez jednostkę na osta-
teczny wynik wyborów.
38
S. G. Medema, wyd. cyt., s. 72-73.
39
R. Cebula, R. McGrath, C. Paul, A cost benefit analysis of voting, “Academy of Economics and
Finance Papers and Proceedings” 2003, 30(1), s. 65-66.
przypuszczenia40, wskazując również na długoterminowy trend spadkowy w uczest-

nictwie w amerykańskich wyborach41.
Założenia tego modelu zdają się sprawdzać nie tylko w Stanach Zjednoczonych,
ale również na gruncie polskim. Elekcje uważane za ważniejsze, takie jak wybory
Prezydenta RP czy wybory do Sejmu i Senatu, charakteryzują się wyraźnie wyższą
frekwencją niż np. wybory do Parlamentu Europejskiego. Zależność ta występowała
nawet, gdy wybory odbywały się w tym samym roku – w 2019 w wyborach do Sej-
mu głos oddało 61,74% uprawnionych obywateli, natomiast w wyborach do Parla-
mentu Europejskiego 45,68%42. Uwzględnienie powyższych czynników zdaje się
pozwalać na prognozowanie zmienności w poziomie frekwencji w wyborach do
różnych organów. Badania opinii publicznej wskazują jednak na istnienie większej
liczby motywacji do głosowania lub absencji. Zaproponowane równanie staje się
wówczas przede wszystkim bazą do wyróżnienia szerszego spektrum korzyści z gło-
sowania, których charakter nie musi być jednak uznany za konsumpcyjny.
Alternatywne koncepcje przedstawili John Ferejohn i Morris Fiorina, John Le-
dyard oraz Thomas Palfrey i Howard Rosenthal. Stworzone przez nich w latach 70.
i 80. XX wieku modele odbiegają od typowego rachunku wyborczego. Ferejohn
i Fiorina zaproponowali zastąpienie założenia o maksymalizacji użyteczności mode-
lem minimaksowym (minimax regret), zgodnie z którym wyborca stara się podjąć
decyzję o głosowaniu tak, aby minimalizować maksymalny żal i niezadowolenie
związane z potencjalnym wynikiem wyborów. O ile dla skoncentrowanego na uzy-
skaniu najwyższej użyteczności wyborcy prawdopodobieństwo wystąpienia danego
zdarzenia jest istotne, o tyle dla minimalizatora żalu wystarczająca jest sama możli-
wość43. Ledyard do opracowania swojej koncepcji wykorzystał teorię gier. Przy
założeniu o dodatnich kosztach, braku korzyści konsumpcyjnych z głosowania
i różnicach w programach dwóch kandydatów strategie graczy doprowadzą do dodat-
niej frekwencji w równowadze. Z modelu nie wynika jednak, jak wysoka byłaby
frekwencja44. Palfrey i Rosenthal znaleźli dwa rodzaje równowagi – wysoką frekwen-
cję i niską. Niemal równa liczba wyborców popierających każdego z kandydatów A
i B prowadzi do sytuacji, w której wysokie jest prawdopodobieństwo, iż pojedynczy
głos będzie decydujący i w konsekwencji do równowagi z wysoką frekwencją. Ni-
ska frekwencja tworzy natomiast równowagę, gdy prawdopodobieństwo oddania
decydującego głosu również jest niskie. Uzupełnienie modelu o kryterium niepew-
40
Tamże, s. 68.
41
Podobne obserwacje przedstawiają Gray i Wuffle na bazie danych z wyborów w latach 1960-
-2004, wskazując również na korelację spadającej frekwencji ze wzrastającą średnią cytowań An Eco-
nomic Theory of Democracy Anthony’ego Downsa (zob. Gray, Wuffle, wyd. cyt.).
42
Frekwencja w wyborach 2019 r. do Sejmu, https://sejmsenat2019.pkw.gov.pl/sejmsenat2019/pl/
frekwencja/Koniec/sejm/pl/adm (dostęp 10.09.2020); Wybory do Parlamentu Europejskiego 2019,
https://pe2019.pkw.gov.pl/pe2019/pl/frekwencja/pl (dostęp: 10.09.2020).
43
J. A. Ferejohn, M. P. Fiorina, The paradox of not voting: A decision theoretic analysis, “The
American Political Science Review” 1974, 68(2), s. 535.
44
T. J. Feddersen, wyd. cyt., s. 102.
ności skłoniło jednak Palfreya i Rosenthala do konkluzji, że w populacjach o wyso-

kiej liczebności możliwa jest jedynie równowaga z niską frekwencją45. Pochodzące
z teorii gier modele nie uniknęły zatem tych samych paradoksów, które można zaob-
serwować w koncepcjach rachunku wyborczego46.
6. Podsumowanie
Dokonany powyżej przegląd wybranych47 teorii dotyczących kalkulacji wyborczych
pozwala na wyciągnięcie dwóch podstawowych wniosków:
•• wśród większości autorów panuje zgoda, iż powodem absencji wyborczej jest
przewaga kosztów głosowania nad użytecznością, którą wyborca może uzyskać,
uczestnicząc w wyborach;
•• punkt sporny stanowią składowe rachunku wpływające na użyteczność z udziału
w wyborach.
Chociaż podejście do wyborcy z punktu widzenia modelu pozwalającego na

zneutralizowanie wpływu psychologicznych, społecznych czy systemowych moty-
wacji na proces podejmowania decyzji i jednowymiarowe spojrzenie umożliwiające
zwrócenie uwagi na specyficzne uwarunkowania48 może być wartościowe, wraz
z rozwojem koncepcji rachunku wyborczego zauważalne jest dążenie naukowców
do opracowania możliwie najbardziej precyzyjnej teorii. Kluczowe wydaje się za-
tem podejście do definicji racjonalności. Było ono w istocie punktem wyjścia do
kalkulacji wyborczych w modelu Downsa. Składowe równań tego rachunku są za-
tem „pochodnymi” racjonalności. Zarówno dla Downsa, jak i dla Tullocka racjonal-
ne jest postępowanie oparte na kalkulacji kosztów i korzyści. Chociaż możliwe jest
odnoszenie korzyści per se z głosowania, np. dla odpowiedniego funkcjonowania
demokracji czy w trosce o innych, to wobec niskiego prawdopodobieństwa wpłynię-
cia na ostateczny wynik i uzyskania korzyści politycznych udział w wyborach jest
nieoptymalny. Riker i Ordeshook stosują szerszą definicję racjonalności, ponieważ
nawet pozornie pozapolityczne motywacje mogą prowadzić do osiągnięcia politycz-
nych korzyści, a pozapolityczne korzyści wynikające z procesu wyborczego także
nie powinny być ich zdaniem odrzucane. Badacz natomiast nie powinien występo-
wać w roli sędziego, który arbitralnie dzieli działania na racjonalne i nieracjonalne.
Model altruistyczny zakłada, iż wyborcy o preferencjach społecznych mogą głoso-
45
Tamże, s. 102-103.
46
J. H. Aldrich, Rational Choice and Turnout, “American Journal of Political Science” 1993,
37(1), s. 257.
47
Warto zaznaczyć, iż przegląd ten z całą pewnością nie wyczerpuje zagadnienia. Nieustannie
powstają prace prezentujące zmodyfikowane ujęcie problemu, a powstałe wcześniej są krytykowane
i recenzowane. Autor wybrał spośród istniejących już publikacji te, które jego zdaniem stanowią pod-
stawę zagadnienia oraz nawiązujące do nich alternatywne podejścia.
48
A. Turska-Kawa, Determinanty chwiejności wyborczej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego,
Katowice 2015, s. 237.
wać racjonalnie, gdyż wraz ze wzrostem populacji oczekiwany wkład w społeczną

użyteczność dominuje nad użytecznością prywatną. Rozwiązanie „paradoksu głoso-
wania” wydaje się zatem znajdować w oddzieleniu racjonalności i jednowymiaro-
wych egoistycznych preferencji.
Według Eamonna Butlera kierowanie się interesem własnym nie oznacza bycia
samolubnym. Człowiek może wyrażać głęboką troskę o rodzinę, przyjaciół i innych
ludzi, dbając o ich dobrobyt bardziej niż wyłącznie o swoje osobiste korzyści. Istot-
ne jest jednak, że niezależnie od celu, jaki chce osiągnąć – prywatnego czy spo-
łecznego – rozsądnie jest zakładać, iż będzie on podejmował kroki prowadzące do
osiągnięcia tego celu i maksymalizacji użyteczności49. Troska o własny interes nie
musi zatem wykluczać podejmowania działań nakierowanych na dobro innych.
Użyteczność to nie tylko wartość materialna, a działania przynoszące korzyść innym
mogą wynikać z różnych motywacji, nawet niezwiązanych bezpośrednio z troską
o innych. Funkcja użyteczności także jest jedynie modelowym konstruktem, który
w matematycznej formie nie określa z pełną precyzją składowych preferencji50.
Zasadne wydaje się twierdzenie, iż mnogość współzależności czynników wpły-

wających na decyzje polityczne jednostek nie pozwala na wyjaśnienie ich na
płaszczyźnie wyłącznie jednej dyscypliny naukowej. Ekonomia zajmuje w tych
rozważaniach istotne miejsce, wskazując na rachunek korzyści i kosztów głosowa-
nia, z którego wynika użyteczność wyborcy. Korzyści te zaś wynikają z preferencji,
których wykształcenie i uwarunkowanie wymaga uwzględnienia m.in. czynników
psychologicznych. Rzeczywiste korzyści i koszty zależą również w sposób istotny
od czynników instytucjonalnych – norm prawnych i społecznych oraz konstrukcji
systemu politycznego. Downs wskazywał, że do wyjaśnienia roli rządu w gospodar-
ce, na poziomie zarówno pozytywnym, jak i normatywnym, należy wziąć pod uwa-
gę konstytucję polityczną danego społeczeństwa, a ekonomia i polityka muszą zo-
stać połączone w zunifikowaną teorię działania społecznego51. Podobne podejście,
uwzględniające osiągnięcia wielu nauk społecznych, zdaje się konieczne do prawi-
dłowego wyjaśnienia zjawiska głosowania.
Literatura
Adamus M., Ekonomia altruizmu – o racjonalności zachowań prospołecznych, “Diametros” 2018, 57,
1-22.
Aldrich J.H., Rational choice and turnout, “American Journal of Political Science” 1993, 37(1),
246-278.
Borkowska B., Klimczak B., Klimczak M., Ekonomia instytucjonalna, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2019.
Butler E., Public Choice – A Primer, The Institute of Economic Affairs, London 2012.
49
E. Butler, wyd. cyt., s. 25.
50
M. Adamus, wyd. cyt., s. 5.
51
A. Downs, An Economic Theory of Democracy…, s. 280.
Cebula R., McGrath R., Paul C., A cost benefit analysis of voting, “Academy of Economics and Finance
Papers and Proceedings” 2003, 30(1), 65-68.
Downs A., An Economic Theory of Democracy, Harper & Row, New York 1957.
Downs A., An economic theory of political action in a democracy, “The Journal of Political Economy”
1957, 65(2), 135-150.
Edlin A., Gelman A., Kaplan N., Voting as a rational choice: Why and how people vote to improve the
well-being of others, “Rationality and Society” 2007, 19(3), 293-314.
Feddersen T.J., Rational choice theory and the paradox of not voting, “Journal of Economic Perspecti-
ves” 2004, 18(1), 99-112.
Ferejohn J.A.,Fiorina M.P., The Paradox of not voting: A decision theoretic analysis, “The American
Political Science Review” 1974, 68(2), 525-536.
Fowler J.H., Altruism and turnout, “The Journal of Politics” 2006, 68(3), 674-683.
Geys B., “Rational” theories of voter turnout: A review, “Political Studies Review” 2006, 4, 16-35.
Gray M., Wuffle A., Vindicating Anthony Downs, “Political Science and Politics” 2005, 38(4), 737-740.
Medema S.G., Creating a paradox: Self-interest, civic duty, and the evolution of the theory of the ratio-
nal voter in the formative era of public choice analysis, OEconomia 2013, 3(1), 61-86.
Miklaszewska J., Filozofia a ekonomia. W kręgu teorii publicznego wyboru, Wydawnictwo Uniwersy-
tetu Jagiellońskiego, Kraków 2001.
Ordeshook P.C., Riker W.H., A theory of the calculus of voting, “The American Political Science Re-
view” 1968, 62(1), 25-42.
Sell F.L., Tkaczyński J.W., Racjonalność wyborcy według ekonomicznej teorii demokracji Anthony’ego
Downsa, “Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2011, 3(7), 49-65.
Turska-Kawa A., Determinanty chwiejności wyborczej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Kato-
wice 2015.
Wilkin J. (red.), Teoria wyboru publicznego. Główne nurty i zastosowania, Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2012.
Frekwencja w wyborach 2019 r. do Sejmu, https://sejmsenat2019.pkw.gov.pl/sejmsenat2019/pl/fre-
kwencja/Koniec/sejm/pl/adm (dostęp: 10.09.2020).
Wybory do Parlamentu Europejskiego 2019, https://pe2019.pkw.gov.pl/pe2019/pl/frekwencja/pl (do-
stęp: 10.09.2020).
Żerkowska-Balas M., Wyraz poparcia czy obywatelski obowiązek – co motywuje Polaków do głosowa-
nia, http://www.glosuj.org.pl/wp-content/uploads/2015/10/co_motywuje_Polakow_pelny.pdf (do-
stęp: 11.09.2020).
AN ECONOMIC LOOK AT DEMOCRACY: VOTER’S CALCULATION

OF COSTS AND BENEFITS
Summary: Public choice theory opened the way to the use of economic instruments in the analysis of
political phenomena. One of its research areas has become the issue of voting in democracies. Scientists
have built models in which voters act as rational entities in the political market, guided in their decisions
by the calculation of costs and benefits. The presentation of this type of models in economic literature
and their use in political science resulted in the identification of voting paradoxes and the development
of the concept of the voter’s calculation and taking into account investment and consumption decisions
as well as the phenomenon of altruism. The aim of the paper is to present the economic concepts of
voter’s calculations and to try to answer the question whether it is possible to use them to explain the
democratic reality and paradoxes.
Keywords: democracy, voting, calculus, utility, costs, benefits, altruism.

Borkowska Ekonomia

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Borkowska Ekonomia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Wroclaw University of Economics and Business

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

Praca opublikowana na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-

Druk i oprawa: TOTEM

Bonawentura Lach: Kształtowanie opinii publicznej jako narzędzie działa-

tów diety / Using the asymmetry of information in the dietary supplement

Niniejszą monografię tworzą opracowania, które zostały przygotowane, zgodnie ze

Wielość poruszanych tematów to nie jedyny atut niniejszej publikacji. Na pod-

Problem oportunistycznych działań przedsiębiorstw jest także przedmiotem anali-

opracowaniu Kacper Gruchot opisuje oportunistyczne działania operatorów sieci

Wiadomość o istnieniu sporu pomiędzy producentami piwa a producentami alkoho-

,,zorganizowana grupa społ. reprezentująca wspólne interesy i podejmująca pró-

w tym miejscu uwagę, iż rozumiane globalnie interesy poszczególnych człon-

1.2. Grupy nacisku w modelu G. Beckera

W źródłach związanych z ekonomią można spotkać się z wieloma spojrzeniami na

2.1. Źródło sporu

By zrozumieć, skąd pochodzi sprzeczność interesów grup nacisku (producentów

Jak widać, w przypadku wódki (według ustawy należącej do kategorii alkohol

to zatem przekonanie bezpodstawne. Po dokonaniu krótkich rachunków można za-

2.2. Argumentacja grup interesu

wskazuje pracownia, przede wszystkim rano w dni robocze)10. Rozbieżność taka,

piwa, które jako wyrób alkoholowy jest w społeczeństwie uważane za zdecydowa-

Do słów M. Jakubiaka odniósł się T. Kopyra14, najbardziej znana w Polsce osoba

konsumpcji do szarej strefy, co poskutkuje nie wzrostem, a spadkiem wpływów do

grupy nacisku producentów wódek z oddziaływaniem na organy ustawodawcze.

całej branży spirytusowej24.

2.3. Cechy identyfikujące grupy

Na rozbieżność w skuteczności działania grup interesu wpływają ich cechy charak-

cję wydarzeń sportowych i kulturalnych, tym samym zdobywając aprobatę i popar-

Pozostałe źródła internetowe

SHAPING PUBLIC OPINION AS A TOOL OF ACTION BY DISPUTED

JEL Classification: D04, D22, D60, K23, L51, L52

Streszczenie: Współczesna gospodarka wykazuje w swoim funkcjonowaniu wiele niedoskonałości,

oparte na badaniach własnych posłużyło do uprawdopodobnienia postawionej hipotezy. Artykuł koń-

Problem zilustrowano na podstawie studium przypadku, które uprawdopodabnia

2. Koncepcje regulacji rynków

wymienia się najczęściej występowanie monopoli naturalnych, dóbr publicznych,

kami, co jednocześnie pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy państwo rzeczywiście

publiczne. Podatek akcyzowy stanowi jedno z narzędzi służące do niwelowania nie-

a to z kolei skutkować może zwiększeniem popytu na te dobra. Stawka ad valorem

wyżka akcyzy istotnie wpływa na strukturę konsumpcji papierosów, a mianowicie

Rys. 1. Martwa renta powstała w efekcie wprowadzenia podatku na rynkach dóbr A i B

samym podnosi efektywność podatkową21. Nieelastyczny popyt na dobra powoduje,

dla poszczególnych podatków, nieznajomością umiejscowienia stawki maksymali-

Spożycie papierosów na 1 mieszkańca (szt.)

Spożycie w 2018 r. było niższe o 21% w porównaniu z rokiem 2000, spadając

-0,4 a -0,825, z najnowszych zaś badań Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)

2009 2011 2013 2015 2017 2019

Rys. 3. Struktura palących Polaków według płci

VII 2019 82% 18%

VII 2012 82% 18%

V 2011 82% 18%

II 2010 84% 16%

II 2008 86% 14%

II 2007 84% 16%

Palacze regularni Palacze okazjonalni

Rys. 4. Struktura palaczy papierosów w Polsce według regularności

papierosów. Popularność e-papierosów rośnie również dlatego, że produkt ten staje

e-papierosy pomagają rzucić palenie32. Warto także zwrócić uwagę na zyskujące

ok. 80,5% jej wartości, a za największą część odpowiada akcyza. Konsekwentnie

Tabela 1. Części składowe średniej ważonej ceny papierosów

Koszty i marże producentów i dystrybutorów 16,9%