Ewa Gorska-Wspolczesne I Przyszle Wyzw Ergonomii

Politechnika Warszawska
Warsaw University of Technology

http://repo.pw.edu.pl
Współczesne i przyszłe wyzwania ergonomii,

Publikacja / Publication
Górska Ewa
Adres publikacji w Repozytorium URL /
http://repo.pw.edu.pl/info/book/WUTc9bda7e7f073408ab8256246ef800b9f/
Publication address in Repository
Data opublikowania w Repozytorium /
12 stycznia 2016
Deposited in Repository on
Identyfikator pliku / File identifier WUT7642f4f819264195a82fe34b0e47af06
Identyfikator publikacji / Publication identifier WUTc9bda7e7f073408ab8256246ef800b9f
Górska Ewa: (eds.) Współczesne i przyszłe wyzwania ergonomii, 2011,
Cytuj tę wersję / Cite this version
Oficyna Wydawnicza PW, ISBN 978-83-930983-1-6, 463 p.
Pobrano z http://repo.pw.edu.pl / Downloaded from Repository of Warsaw University of Technolo
Page 1/1
Pobrano z http://repo.pw.edu.pl / Downloaded from Repository of Warsaw University of Technology 2023-10-19
Ewa Górska
Warszawa 2011
Monografia
Redakcja naukowa
Wspó³czesne
ergonomii
i przysz³e wyzwania
Recenzenci
Waldemar Karwowski
Joanna Lecewicz-Bartoszewska
Jerzy Lewandowski
Teresa Makowiec-Dąbrowska
Ewa Nowak
Leszek Solecki
Redakcja techniczna
Marta Skierniewska
Projekt okładki
Danuta Czudek-Puchalska
Projekt znaku na okładce

Justyna Smagowicz
Maja Stryjecka-Rejmer
Skład komputerowy
Andrzej Kowalczyk
© Copyright by Polskie Towarzystwo Ergonomiczne, Warszawa 2011
Wszelkie prawa zastrzeżone

Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany za pomocą
urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, w tym nie może być
umieszczany ani rozpowszechniany w internecie bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich
ISBN 978-83-930983-1-6
Księgarnia internetowa Oficyny Wydawniczej PW www.wydawnictwopw.pl

tel.: 22 825-75-18, 22 234-75-03; fax 22 234-70-60; e-mail: oficyna@wpw.pw.edu.pl
Oficyna Wydawnicza PW, ul. Polna 50, 00-644 Warszawa. Wydanie I. Zamówienie nr 342/2011
Druk i oprawa: Drukarnia Oficyny Wydawniczej Politechniki Warszawskiej, tel. 22 234-40-26
SPIS TRECI
Wprowadzenie............................................................................................................... 7
ERGONOMIA W ORGANIZACJI I ZARZDZANIU
Rozdzia 1. Makroergonomiczne aspekty wewntrznych innowacji procesowych..... 15

(L. Pacholski, B. Malinowski, Sz. Niedwied)
Rozdzia 2. Metody organizatorskie i ergonomiczne w zarzdzaniu ryzykiem za-

wodowym.......................................................................................................................23
(E. Górska, A. Kossobudzka-Górska)
Rozdzia 3. Ocena ryzyka zawodowego zagroe psychospoecznych na przyka-

dzie stanowiska pracownika dziau obsugi klienta.......................................................48
(L. Cukrowska)
Rozdzia 4. Ergonomiczne uwarunkowania usprawnie Kaizen................................. 65

(J. Smagowicz)
Rozdzia 5. Zarzdzanie przez jako w przedsibiorstwach usugowych w aspek-

cie organizacyjno-technicznych warunków pracy oraz ich wpyw na ksztatowanie
ryzyka zawodowego i efektywnoci czynnika ludzkiego w procesie pracy................. 84
(W. Michalski)
ERGONOMIA W PROJEKTOWANIU OBIEKTÓW I INFORMATYCE
Rozdzia 6. Modele sylwetki ciaa dzieci i modziey na potrzeby projektowania ... 113
(R. Hoffman)
Rozdzia 7. Wpyw ergonomicznego ksztatowania stanowisk pracy na jednost-

kowy czas pracy.......................................................................................................... 122
(E. Sujka, A. Polak-Sopiska)
Rozdzia 8. Znaczenie ergonomicznej jakoci ukadu kierowca-cysterna-otoczenie

w ksztatowaniu bezpieczestwa przewozów............................................................. 143
(S. Bczkowska, I. Grabarek)
Rozdzia 9. Podstawowe determinanty sprawnoci psychofizycznej kierowców ..... 154

(E. Kowal, G. Dudarski, P. Kamierczak)
Rozdzia 10. Projekt stanowiska do pobierania krwi podczas akcji wyjazdowych ... 165
(J. Rataj, Cz. Frejlich, K. Hamiga)
3
Rozdzia 11. Projektowanie ergonomiczne interfejsów stron internetowych z myl
o uytkownikach o specjalnych potrzebach................................................................ 182
(M. Wróbel, J. Lecewicz-Bartoszewska)
Rozdzia 12. Projekt i realizacja myszy 3D we wspópracy z zespoem projektantów.. 204

(B. Kapitaniak)
Rozdzia 13. Modelowanie komputerowe w projektowaniu termoizolacyjnych

wyrobów odzieowych ............................................................................................... 212
(R. Hrynyk)
CZYNNIKI UCILIWE W PROCESIE PRACY
Rozdzia 14. Biomechaniczna ocena obcienia mini przedramienia i rki pod-

czas pisania na klawiaturze......................................................................................... 233
(A. Mastalerz, I. Palczewska)
Rozdzia 15. Energetyczna ocena zmechanizowanych narzdzi rcznych................ 246

(M. Wojsznis, M.W. Dobry)
Rozdzia 16. Bd medyczny w aspekcie czynników psychospoecznych ................ 269

(R. Irzmaski, M. Charusz)
Rozdzia 17. Optymalizacja wzoru odziey ochronnej chronicej przed czynnika-

mi chemicznymi w celu poprawienia komfortu jej uytkowania............................... 291
(A. Marszaek, G. Bartkowiak, K. ak)
Rozdzia 18. Komfort cieplny w rodowisku wewntrznym w kontekcie wia-

dectw energetycznych................................................................................................. 307
(A. Bogdan)
Rozdzia 19. Naraenie zawodowe na naturalne promieniowanie nadfioletowe

w Polsce ...................................................................................................................... 317
(A. Wolska, P. Gogowski, . Gaecki)
Rozdzia 20. Analiza poziomu haasu emitowanego przez pojazdy samochodowe

w zalenoci typu nawierzchni drogowej i prdkoci jazdy....................................... 337
(G. Dudarski, P. Kamierczak, E. Kowal)
ERGONOMIA W ROLNICTWIE I LENICTWIE
Rozdzia 21. Kryteria oceny zgodnoci maszyn rolniczych, dotyczce ergonomii... 349
(K. Klembalska)
Rozdzia 22. Ocena stanowiska pracy operatorów maszyn specjalistycznych sto-

sowanych w lenictwie ............................................................................................... 365
(W.. Nowacka)
4
Rozdzia 23. Analiza szeregów czasowych jako narzdzie badania struktury czasu
pracy operatorów maszyn lenych .............................................................................. 384
(G. Szewczyk, J.M. Sowa)
Rozdzia 24. Stenie tlenku wgla w strefie oddychania pracowników w lenic-

twie na rczno-maszynowym poziomie pozyskiwania drewna.................................. 398
(K. Leszczyski)
ERGONOMIA DLA OSÓB Z NIEPENOSPRAWNOCIAMI
Rozdzia 25. Analiza dostosowania komunikatu wizualnego strony internetowej

Wydziau Uczelni do potrzeb osób niepenosprawnych na przykadzie Wydziau
Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej........................................................ 409
(A. Polak-Sopiska, M. Gunerka)
Rozdzia 26. Analiza dostosowania budynków uczelni do potrzeb studentów

niepenosprawnych na przykadzie Wydziau Organizacji i Zarzdzania Poli-
techniki ódzkiej ....................................................................................................... 421

(A.Polak-Sopiska, M. Kubiak)
Rozdzia 27. Ocena rozwiza ergonomicznych dla osób niepenosprawnych......... 437

(A. Kawecka-Endler, J. Maik, R. Marczewska-Kuma)
Rozdzia 28. Projekt zestawu wspomagajcego pielgnacj osób starszych z ograni-

czon motoryk ........................................................................................................... 455
(P. Kordos, Cz. Frejlich, K. Hamiga)
5
WPROWADZENIE
Pojcie spoeczestwa obywatelskiego zakada, e s to aktywni obywatele. Ak-

tywno t mona postrzega z rónych punktów widzenia. Jednake, aby czowiek
móg by aktywny w wysokim stopniu jest ona uzaleniona od jego zdrowia fizyczne-
go i psychicznego. Rozwój cywilizacji jest dla czowieka dobrodziejstwem, poniewa
zapewnia funkcjonowanie czowieka w komfortowych warunkach. Ale równoczenie
zagroeniem, zwaszcza dla zdrowia i ycia, gdy wiele jej skutków wpywa negatyw-
nie na funkcjonowanie czowieka. Z porównania tych przeciwstawnych biegunów wy-
nika problem znalezienia racjonalnego rozwizania. Moliwo rozwizania tego pro-
blemu jest do osignicia dziki rozwojowi interdyscyplinarnych bada naukowych.
Rozwój ten ma istotne znaczenie w rozwijaniu obszaru badawczego, jakim jest ergo-
nomia.
W ostatnich latach powstao wiele prac z zakresu ergonomii. Dotyczyy one okre-
lonych dyscyplin naukowych. Natomiast brakuje opracowania, które miaoby charak-
ter dziea interdyscyplinarnego. Std te powstaa koncepcja przygotowania monogra-
fii obejmujcej szeroki wachlarz zagadnie, której myl przewodni jest ergonomia
postrzegana wspóczenie oraz jej rozwój w przyszoci. Podejcie interdyscyplinarne

podkrela fakt przedstawienia dorobku naukowo-badawczego wspóczesnych i przy-
szych wyzwa ergonomii z perspektywy kilku nauk, zwizanych z gaziami wiedzy
reprezentowanymi przez autorów.
Zawarto opracowania podzielona zostaa na pi czci. Cz pierwsza powi-
cona zostaa znaczeniu ergonomii w organizacji i zarzdzaniu. Cz ta zawiera pi
rozdziaów.
W pierwszym rozdziale przedstawiono makroergonomiczny aspekt wewntrznych
innowacji procesowych. Szczególn uwag zwrócono na uwzgldnienie czynnika
ludzkiego przy projektowaniu i wdraaniu wspóczesnych filozofii, koncepcji i syste-
mów zarzdzania oraz jego wpywu na wydajno organizacji. Przedstawiono take
korzyci z zastosowania podejcia makroergonomicznego, jako narzdzia sucego
do lepszego zrozumienia procesów w przedsibiorstwie oraz narzdzia do rozwizy-
wania problemów zwizanych ze rodowiskiem pracy, wspomagajcego podejmowa-
nie decyzji w danym obszarze a w konsekwencji narzdzia obniajcego koszty przed-
sibiorstwa.
Rozdzia drugi obejmuje procesy zarzdzania i oceny ryzyka zawodowego oraz
systematyk i selekcj metod pozwalajcych na skuteczn ich realizacj. Przedstawio-
no w nim wyniki bada pilotaowych stosowania wybranych metod organizatorskich
i ergonomicznych w praktyce przedsibiorstwa. Badania przeprowadzono w maych,
rednich i duych zakadach pracy o zrónicowanej specyfice dziaalnoci.
Problematyka specyfiki oceny ryzyka zawodowego zagroe psychospoecznych
na stanowisku pracownika dziau obsugi klienta jest przedmiotem rozwaa w roz-
dziale trzecim. Zaprezentowane badania dotycz oceny poziomu odczuwanego stresu
przez pracowników dziau obsugi klienta, identyfikacji stresorów zagraajcych do-
brostanowi zatrudnionych oraz wskazano najwaniejsze aspekty takiej oceny. Wbrew
powszechnej opinii o wysokim poziomie stresu na tym stanowisku pracy, uzyskane
7
wyniki pokazay, e waciwe zarzdzanie i odpowiednia organizacja pracy skutecznie
przyczyniaj si do obnienia poziomu stresu w pracy.
Czwarty rozdzia powicony zosta uwarunkowaniom ergonomicznym uspraw-
nie wykorzystujcych filozofi Kaizen. Wyodrbnione i usystematyzowane zostay
czynniki ergonomiczne suce do oceny poziomu jakoci ergonomicznej usprawnie
organizacyjnych wdraanych w ramach dziaa Kaizen w przedsibiorstwach produk-
cyjnych. W celu sprawnego i skutecznego przeprowadzania oceny ergonomicznej
usprawnie organizacyjnych Kaizen, wszystkie czynniki zostay ujte w pytania za-
warte w autorskiej licie kontrolnej. Zidentyfikowane czynniki ergonomiczne umoli-
wiaj weryfikacj rozwiza Kaizen w aspekcie uwzgldnienia moliwoci i zdolnoci
czowieka – jednego z gównych elementów systemu czowiek – maszyna – otoczenie.
Znaczenie zarzdzania przez jako w przedsibiorstwie usugowym w ksztatowa-
niu organizacyjno-technicznych warunków pracy oraz ich wpyw na ksztatowanie ry-
zyka zawodowego i efektywnoci czynnika ludzkiego w procesie pracy jest zagadnie-
niem rozwaanym w rozdziale pitym. Szczególn uwag powicono analizie czynni-
ków tworzcych warunki pracy, ich oddziaywaniu na organizm czowieka i zwizanym
z tym ryzykiem zawodowym. Wskazano na zwizek jakoci stanowiskach pracy z efek-
tywnoci ekonomicznej przedsibiorstw dystrybucyjnych. Wanym elementem strategii
zarzdzania jest zapewnienie odpowiedniej jakoci wiadczenia usug nie tylko w sferze
zapewnienia odpowiedniej jakoci produktu lecz równie jakoci wiadczonej pracy
zdeterminowanej czynnikami technicznymi i organizacyjnymi.
Cz druga powicona zostaa wykorzystaniu ergonomii w projektowaniu obiek-
tów i informatyce. Cz druga zawiera osiem rozdziaów.
Kolejny rozdzia szósty dotyczy modeli sylwetki ciaa dzieci i modziey na po-
trzeby projektowania. W rozdziale tym na podstawie wczeniej opracowanego atlasu
danych liczbowych zaprojektowano zestaw fizycznych dwuwymiarowych modeli syl-
wetek ciaa dzieci i modziey w postaci 24 modeli w szeciu grupach z uwzgldnie-
niem podziau wiekowego i ze wzgldu na pe. Na podstawie tych samych danych
zaprojektowano zestaw wirtualnych modeli komputerowych 2D, oraz prowadzone s
intensywne prace nad powstaniem zestawu komputerowych modeli 3D (kompatybil-
nych ze standardem DWG, stosowanym w plikach oprogramowania CAD), które sta-
nowi kolejny etap na drodze do uzyskania kompletu pomocy metodologicznych na
potrzeby projektowania elementów wyposaenia mieszka, obków, przedszkoli i sz-
kó i innych obiektów przeznaczonych do uytkowania przez dzieci i modzie.
Zagadnienie wpywu ergonomiczne ksztatowania stanowisk pracy na jednostkowy
czas pracy jest przedmiotem rozwaa w rozdziale siódmym. Do oceny jakoci ergo-
nomicznej wybranych stanowisk wykorzystano dane antropometryczne populacji pol-
skiej, natomiast metod pracy oraz jednostkowy czas pracy zbadano metod MTM-1.
Na podstawie uzyskanych wyników zaproponowano projekt zmian organizacyjnych
i konstrukcyjnych na analizowanych stanowiskach pracy. Przeprowadzone dziaania
pozwoliy okreli wpyw poprawy jakoci ergonomicznej stanowisk pracy na opty-
malizacj metod pracy, a w konsekwencji na skrócenie jednostkowego czasu pracy.
W nastpnym rozdziale ósmym przedstawiono znaczenie ergonomicznej jakoci
ukadu kierowca – cysterna – otoczenie w ksztatowaniu bezpieczestwa pracy. Anali-
za specyfiki stanowiska pracy kierowcy, wymaga zawartych w profilu zawodowym
oraz przyczyn wypadków z udziaem tego rodzaju rodków transportu pozwoliy na
8
wstpny wybór czynników wpywajcych na bezpieczestwo eksploatacji omawiane-
go ukadu. Przedstawiono zaoenia metodyki oceny poziomu ergonomicznej jakoci
i bezpieczestwa ukadu kierowca-cysterna-otoczenie. Kolejny rozdzia zosta powi-
cony podstawowym determinantom sprawnoci psychofizycznej kierowców.
Rozdzia dziesity zawiera projekt stanowiska do pobierania krwi podczas akcji
wyjazdowej. W oparciu o analiz zebranych danych sformuowane zostay zaoenia
projektowe do nowej koncepcji stanowiska do pobierania krwi. Gównym kryterium
projektowym stanowiska s zasady bezpieczestwa i ergonomii. Projekt zawiera mo-
bilne stanowisko pozwalajce na bezpieczne i sprawne przeprowadzenie akcji pobie-
rania krwi. Zapewnia komfortowe miejsce pracy dla dwóch pielgniarek pobierajcych
krew w pozycji siedzcej od jednoczenie dwóch dawców. Wewntrz stanowiska wy-
dzielone s przestrzenie pozwalajce na zgromadzenie caego sprztu potrzebnego
podczas akcji. Przy rozplanowaniu przestrzeni kierowano si ograniczaniem ryzyka
popenienia bdów.
Kolejny rozdzia jedenasty powicony zosta ergonomicznemu projektowaniu in-
terfejsów stron internetowych dla uytkowników o specjalnych potrzebach. Zostay
sformuowane ergonomiczne wytyczne do projektowania interfejsów stron interneto-
wych ze szczególnym uwzgldnieniem wymaga uytkowników o specjalnych po-
trzebach – osób starszych oraz niedowidzcych. Analizie poddane zostay elementy

strony wiadczce o jej uytecznoci, pozwalajce na atwy dostp do informacji,
umoliwiajce intuicyjn nawigacj oraz zapewniajce zrozumiao komunikacji
z punktu widzenia uytkownika. Nacisk pooono równie na aspekty estetyczne inter-
fejsów, jako jeden z wymogów ergonomicznych.
Projekt i realizacja myszy 3D we wspópracy z zespoem projektantów zosta za-
prezentowany w rozdziale dwunastym. Analiza ergonomiczna myszy 3D dotyczya
przede wszystkim subiektywnego odbioru rónych transmisji ruchów w trzech osiach
XYZ. Wyniki obserwacji wykazay, e transmisja bezporednia trzech osi jest odbie-
rana w sposób niedokadny, podczas gdy transmisja zmieniajca osie z referencji ho-
ryzontalnych na wertykalne jest znacznie atwiej odbierana. Mysz zostaa zrealizowa-
na i wstpne próby jej uywania wykazuj atwo posugiwania si ni spontanicznie.
Modelowanie komputerowe w projektowaniu termowizyjnych wyrobów odzieo-
wych jest ostatnim rozdziaem – trzynastym w czci drugiej monografii. Zapropono-
wane rozwizanie w postaci aplikacji komputerowej przeznaczone jest do modelowa-
nia nowych rozwiza konstrukcyjnych odziey i piworów o wysokiej skutecznoci
termoizolacyjnej oraz dostosowanych parametrach uytkowych dedykowanych dla
rónych grup uytkowników kocowych. Wykorzystane w aplikacji narzdzia analizy
numerycznej uwzgldniaj optymalizacj przepywu ciepa i rozkadu temperatury dla
ukadu czowiek - odzie – otoczenie, w oparciu o temperatur powierzchniow skóry
czowieka, wasnoci materiaowe tkanin oraz ich wielowarstwowe uoenie. Kademu
elementowi ukadu przypisano odpowiednie parametry fizyczne, dla których wykony-
wane s symulacje komputerowe. Zaproponowane równania analityczne dla opraco-
wanego modelu transportu ciepa uwzgldniaj zjawiska przewodzenia ciepa oraz
konwekcj i wraz z okrelonymi wartociami brzegowymi stanowi podstaw do ana-
lizy numerycznej wykorzystujcej metod elementów skoczonych. Opracowane roz-
wizanie dziki wizualizacji rozkadu temperatury na powierzchni ciaa umoliwia
9
wyznaczenie komfortu uytkowania projektowanego zestawu odzieowego i tym sa-
mym jego dostosowanie do okrelonych warunków rodowiska zewntrznego.
Cz trzecia monografii dotyczy czynników uciliwych w procesie pracy. Skada
si z omiu rozdziaów.
Rozdzia czternasty powicony zosta biomechanicznej ocenie obcienia mini
przedramienia i rki podczas pisania na klawiaturze. W rozdziale tym zaprezentowano
wyniki bada aktywnoci minia prostownika palców podczas pracy przy okrelonym
kcie, pooeniu ktowym w stawie okciowym. Zbadano take zaleno midzy po-
chyleniem klawiatury i aktywnoci mini podczas pisania.
Kolejny rozdzia pitnasty zawiera energetyczn ocen zmechanizowanych narz-
dzi. Ocena dotyczya mota wyburzeniowego bdcego ródem szkodliwych drga.
Ocena energetyczna polegaa na zbadaniu mocy chwilowej w strukturze Czowiek –
Maszyna oraz strumieni energii w postaci dawek przepywajcych w okrelonym cza-
sie trwania naraenia na drgania. Celem tych bada byo wskazanie miejsc najwikszej
koncentracji energii w ciele czowieka poddanemu dziaaniu drga mota wyburze-
niowego. Przeprowadzono symulacyjnie analiz dynamiczn zamodelowanego syste-
mu i model zweryfikowano eksperymentalnie wyznaczajc wartoci przyspiesze
drga na rkojeci narzdzia.
Nastpny rozdzia szesnasty powicony zosta bdowi medycznemu w aspekcie

czynników psychospoecznych. Rozwaono dwa aspekty tego zagadnienia. Z jednej
strony chory, który ma pene prawo do skorzystania z najlepszych osigni wiedzy
medycznej wiadczonych szybko, starannie i co najwaniejsze skutecznie. Z drugiej
za, zespó leczcy zdajcy sobie spraw z istniejcych ogranicze czsto bardzo zo-
onych problemów zdrowotnych swoich podopiecznych, gboko odczuwajcy presj
ze strony chorego i jego rodziny. W tym kontekcie zwrócono uwag na zaleno
wystpowania bdu medycznego od specjalnoci medycznej, oddziau ale take od
czasu trwania praktyki klinicznej lekarza, a nawet pory dnia. Jeli dodamy jeszcze
wpyw stresu, poczucia odpowiedzialnoci za ycie i zdrowie drugiego czowieka,
a take zespou wypalenia czy nierzadkich przypadków mobbingu w rodowisku me-
dycznym, obraz lekarza skutecznie zmagajcego si z zawodow codziennoci
znacznie si komplikuje.
Rozdzia siedemnasty dotyczy optymalizacji wzoru odziey ochronnej, której ce-
lem jest ochrona przed czynnikami chemicznymi i poprawienie komfortu jej uytkow-
nika. Wyniki bada wykazay, e wszystkie nowe modele odziey ochronnej day
moliwo wykonywania wysiku w gorcym rodowisku z mniejszym obcieniem
fizjologicznym ni w modelu pierwotnym. Take wilgotno wzgldna pod odzie
we wszystkich nowych wzorach odziey bya nisza, zapewniajc lepsze warunki hi-
gieniczne. Wszystkie nowe modele odziey umoliwiay wykonywanie pracy w gor-
cym rodowisku o 39 do 64 % czasu duej ni w pierwotnym wzorze odziey ochron-
nej. W rezultacie, znaczco poprawi si komfortu pracy ze wzgldu na mniejsze ob-
cienie cieplne organizmu w nowych modelach odziey.
Komfort cieplny w rodowisku wewntrznym, w kontekcie wiadectw energe-
tycznych jest przedmiotem rozwaanym w rozdziale osiemnastym. Oszczdno zuy-
cia energii na cele eksploatacji budynków nie powinna by realizowana kosztem jako-
ci rodowiska wewntrz pomieszcze. Zaprezentowane zostay metody oceny obiek-
tów pod ktem energetycznym, a take wybranych sposobów oszczdzania energii
10
przy jednoczesnej wysokiej jakoci rodowiska wewntrznego, w szczególnoci kom-
fortu cieplnego.
W kolejnym rozdziale dziewitnastym zaprezentowano naraenie zawodowe na na-
turalne promieniowanie nadfioletowe w Polsce. Badania wstpne ekspozycji na natu-
ralne promieniowanie UV przeprowadzono dla czterech grup zawodowych: monterzy
torowisk, rolnicy, ogrodnicy, pracownicy przy budowie dróg. Do analizy porównaw-
czej przyjto procentowe wska niki napromienienia erytemalnego, których zastoso-
wanie umoliwia wyeliminowanie wpywu warunków pogodowych w danym dniu
pomiarowym na okrelenie stopnia naraenia na naturalny UV. Stwierdzono, e naj-
wiksze wartoci napromienienia erytemalnego wystpuj dla rolników (69%) nato-
miast najmniejsze dla robotników budowlanych przy budowie dróg.
Cz trzeci koczy rozdzia dwudziesty powicony analizie poziomu haasu
emitowanego przez pojazdy samochodowe w zalenoci od prdkoci jazdy i typu na-
wierzchni drogowej.
Cz czwarta dotyczy ergonomii w rolnictwie i lenictwie. Cz ta zawiera pi
rozdziaów.
Rozdzia dwudziesty pierwszy powicony zosta ergonomicznym kryteriom oceny
i zgodnoci maszyn rolniczych. W rozdziale tym w oparciu o przepisy dyrektywy
2006/42/WE, przedstawiono aktualne kryteria oceny zgodnoci maszyn (na przyka-

dzie maszyn rolniczych), przy czym szczególn uwag powicono wymaganiom do-
tyczcym ergonomii. Omówiono równie kryteria oceny oparte na szczegóowych
wymaganiach norm zharmonizowanych z dyrektyw maszynow.
Nastpny rozdzia dwudziesty drugi dotyczy oceny stanowiska pracy operatorów
maszyn specjalistycznych stosowanych w lenictwie. W rozdziale tym przedstawiono
analiz kadry polskich operatorów specjalistycznych maszyn lenych zatrudnionych
zarówno w prywatnych przedsibiorstwach dziaajcych na rzecz lenictwa, w PGL
LP, jak i dziaajcych jako kontraktorzy. Opracowanie obejmuje okrelenie postaw,
oczekiwa, reakcji operatorów na prac i jej uwarunkowania. Przeprowadzone zostay
badania na grupie pidziesiciu operatorów maszyn. Wyniki pozwalaj na stwierdze-
nie, e operatorzy maszyn specjalistycznych uskaraj si na trudne warunki pracy,
brak odpowiednich moliwoci planowania i organizowania pracy, niedostatek szko-
le w zakresie realizacji zada. Dla sprawnego, bezpiecznego wykonawstwa prac
i trwaego rozwoju dziaalnoci firm operatorzy wymagaj doszkolenia zarówno w za-
kresie technik pracy (zwykli operatorzy) jak i umiejtnoci zarzdzania firm i zaso-
bami ludzkimi (kontraktorzy).
Kolejny rozdzia dwudziesty trzeci zawiera analiz szeregów czasowych zastoso-
wan do badania struktury czasu pracy operatorów maszyn lenych. Badania dotyczy-
y okrelenia charakterystyki przecitnego, powtarzalnego fragmentu zmiany roboczej
w wybranych operacjach technologicznych pozyskania drewna. Analiz przeprowa-
dzono dla stanowiska drwala operatora pilarki spalinowej w drzewostanach sosno-
wych, w których prowadzone byy cicia pielgnacyjne o charakterze trzebiey pó -
nych oraz w ciciach przygodnych zwizanych z usuwaniem niegoomów. W wybra-
nych drzewostanach przeprowadzono metod fotografii dnia roboczego chronometra
cigy zmian na analizowanym stanowisku roboczym. Sekwencyjno wykonywania
pewnych czynnoci zwizanych z pozyskiwaniem drewna opisano jako szereg czaso-
wy w którym czas pracy (trwania danej czynnoci) by zmienn obserwowan, nato-
11
miast nazwy odpowiednich czynnoci tworzyy zmienn porzdkujc. Szeregi cza-
sowe zidentyfikowano metod ARIMA, trend analizowanych szeregów czasowych
zosta opisany po ich wygadzeniu metod redniej ruchomej, natomiast wahania zi-
dentyfikowano metod dekompozycji sezonowej.
Rozdzia dwudziesty czwarty prezentuje problematyk stenia tlenku wgla
w strefie oddychania pracowników w lenictwie na rczno-maszynowym poziomie
pozyskiwania drewna. Przeprowadzone badania dotyczyy okrelenia wielkoci immi-
sji tlenku wgla (CO) w rodowisku pracy operatorów maszyn i narzdzi stosowanych
przy pozyskiwaniu drewna na poziomie rczno-maszynowym. Pomiary przeprowa-
dzono metod dozymetrii indywidualnej podczas realizacji zabiegów pielgnacyjnych
na 0,5 ha powierzchniach próbnych w drzewostanach sosnowych modszych klas wie-
ku (trzebie wczesna). W oparciu o uzyskane zmienne przeanalizowano empiryczne
rozkady stenia CO, okrelono warto redni oraz krotno przekroczenia dopusz-
czalnych ste.
Ostatnia cz monografii powicona zostaa problematyce ergonomii dla osób
z niepenosprawnociami. Cz ta zawiera cztery rozdziay.
Rozdzia dwudziesty pity dotyczy analizy dostosowania komunikatu wizualnego
gównej strony internetowej wydziau do potrzeb osób z niepenosprawnociami. Za-
prezentowane zostay wyniki analizy komunikatu wizualnego gównej strony Wydzia-

u Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej oraz proponowane usprawnienia.
W badaniach wykorzystano specjalnie do tego celu przygotowan list kontroln.
Kolejny rozdzia dwudziesty szósty powicony zosta analizie dostosowania archi-
tektury wydziau do potrzeb studentów z niepenosprawnociami. W rozdziale tym
przedstawiono wyniki bada dotyczce dostosowania architektury wewntrznej i ze-
wntrznej budynku dziekanatu wydziau. Analizie podlegay: bramy i furtki; dojcia
do budynków, parkingi; wejcia; schody; korytarze; drogi ewakuacyjne; wymiary po-
mieszcze; pomieszczenia higieniczno- sanitarne; wczniki, alarmy itp.
Ocena rozwiza ergonomicznych dla osób z niepenosprawnociami w szkole
wyszej jest przedmiotem rozwaa w rozdziale dwudziestym siódmym. Tematyka
rozdziau dotyczya wskazania i identyfikacji istniejcych problemów oraz ich okre-
lenie (na podstawie wymaga prawnych i oczekiwa studentów). W kolejnym etapie
planowane jest wskazanie istniejcych moliwoci i metod w zakresie projektowania
ergonomicznego, pozwalajcych na opracowanie rozwiza, które uwzgldniayby
potrzeby osób niepenosprawnych z niepenosprawnoci lokomocyjn. W opracowa-
niu przedstawiono przykadowe rozwizanie wskazujce moliwoci zastosowania
projektowania ergonomicznego do rozwizania konkretnego problemu, zidentyfiko-
wanego w trakcie przeprowadzonych bada.
Ostatni rozdzia dwudziesty ósmy zawiera projekt zestawu wspomagajcego piel-
gnacj osób starszych z ograniczon motoryk. W rozdziale przedstawiono ocen
czynnoci znaczco obciajcych prac pielgniarek lub opiekunów s zabiegi higie-
niczne, szczególnie uciliwe w przypadku osób z dysfunkcj lub ograniczon moto-
ryk ruchu czy stale przebywajce w óku. Obserwacje i zapis procesu pracy piel-
gniarek przeprowadzone w trzech domach opieki spoecznej w Krakowie ujawniy
brak jasno okrelonych procedur przeprowadzenia zabiegów higienicznych oraz przy-
padkowe akcesoria. W oparciu o wyniki analizy opracowany zosta zestaw dziaa
organizacyjnych usprawniajcych pielgnacj osób starszych z ograniczon motoryk.
12
i zarządzaniu
Ergonomia w organizacji
Rozdzia 1
MAKROERGONOMICZNE ASPEKTY
WEWNTRZNYCH INNOWACJI PROCESOWYCH
Leszek Pacholski
Bartosz Malinowski
Szymon Niedwed
1. WSTP
Wewntrzne procesy w przedsibiorstwie to obszar, w którym wyjtkowo istotn

rol odgrywa czynnik ludzki. Wdraanie jakichkolwiek innowacyjnych rozwiza
w tych obszarach wie si zwykle ze zdecydowanym oporem pracowników, wszelkie
rodzaje zmian wywouj poczucie zagroenia oraz strach przed nieznanym. W projek-
towaniu tego typu systemów bardzo wanym elementem staje si ich socjotechnolo-
giczny aspekt, którego opisem oraz analiz zajmuje si makroergonomia. Celem ergo-
nomii jest humanistyczna i uytkowa optymalizacja elementów pracy przez dostoso-
wanie ich do waciwoci organizmu ludzkiego, funkcjonujcego w sztywnych grani-
cach swego rodowiska wewntrznego z uwzgldnieniem rodowiska zewntrznego.
Ergonomia przede wszystkim oparta jest na znajomoci samego czowieka. Z kolei
wiedza ta znajduje zastosowanie do projektowania waciwego stanowiska pracy. Mo-
e zatem by zaliczana do nauk stosowanych, rozwijajc si w kierunku w jakim wy-
stpuje zapotrzebowanie. Narodzia si co prawda w oparciu o korekty stanu ju ist-
niejcego, ale celem jej jest projektowanie lepszego wiata [ ródo: Wykowska M.
Ergonomia w http://www.ergonomia.agh.edu.pl/Skrypt_Ergonomia-M.Wykowska]
Makroergonomia, w odrónieniu od ergonomii, zajmujcej si dostosowaniem sta-
nowiska pracy do moliwoci psychofizycznych czowieka1, obejmuje nie tylko zale-
noci midzy czowiekiem a maszyn/stanowiskiem pracy, ale uwzgldnia take
aspekt psychologicznych relacji oraz bada zalenoci w bardziej zoonych systemach,
jak i w caym procesie zarzdzania2. Zastosowanie zasad makroergonomii pozwala na
uwzgldnienie czynnika ludzkiego ju w fazie projektowania oraz staje si istotnym
narzdziem do podnoszenia konkurencyjnoci przedsibiorstwa. Wdraajc system
z wykorzystaniem tych zasad pozwala na optymalne dostosowanie go do zasobów
ludzkich danego przedsibiorstwa, zwikszajc nie tylko komfort pracy, poziom satys-
fakcji, ale przede wszystkim wydajno procesów. Z bada przeprowadzonych przez
Instytut Inynierii Zarzdzania Politechniki Poznaskiej na zlecenie WIPH, wynika i
innowacje w obszarach np. zarzdzania jakoci, systemów utrzymania ruchu a take
1 ródo http://pl.wikipedia.org/wiki/Ergonomia
2 ”Macroergonomics: theory, methods, and applications” Hal W. Hendrick, Brian M. Kleiner
15
inynierii wspóbienej ciesz si duym zainteresowanie ze strony polskich przedsi-
biorców.
W obecnych czasach otoczenie organizacji ulega nieustannym zmianom, pojawiaj
si nowe technologie wytwarzania, komputerowe systemy wspomagajce zarzdzanie,
wymusza to cige udoskonalanie funkcjonujcych ju systemów, jednak aby utrzy-
ma rol lidera to czsto nie wystarcza. Std przedsibiorcy coraz czciej decyduj
si na wprowadzanie innowacyjnych rozwiza o charakterze strategicznym dla firmy.
Wdraanie nowoczesnych systemów dotyczcych procesów pozwala np. na zwiksze-
nie elastycznoci oraz wydajno produkcji, poprawienie jakoci produktów i usug,
zapewnia powtarzalno. Aby wdraane procesy oraz procedury mogy efektywnie
realizowa cele organizacji, proces ich projektowania powinien w sposób szczególny
uwzgldni czynnik ludzki, zarówno w fazie projektowania jak i eksploatacji systemu.
Jako, e to ludzie stanowi najwiksz warto organizacji, a ich stopie zaangaowa-
nia w prac determinuje jej wydajno, kluczowym problemem staje si ich zaanga-
owanie przy wdraaniu innowacji, umiejtne wykorzystanie ich wiedzy jak i dosto-
sowanie nowych standardów od ich zdolnoci oraz umiejtno.
2. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH INNOWACJI PROCESOWYCH

WEWNTRZNYCH
Celem zastosowanie zasad makroergonomii przy projektowaniu systemów jest jego

optymalizacja pod wzgldem wzajemnego dziaywania na siebie takich czynników jak
zasobów ludzkich, zasoby technologiczne oraz rodowisko pracy. Pozwala to na
zwikszenie wydajnoci, satysfakcji pracowników, poprawia take poziom bezpie-
czestwa pracy.
Innowacje organizacyjne definiuje si jako wprowadzanie nowej metody organiza-
cji w biznesowych praktykach przedsibiorstwa, organizacji miejsca pracy lub te
w relacjach zewntrznych. Za innowacj organizacyjn nie mona uzna: zmiany
w praktykach biznesu, organizacji miejsca pracy albo zewntrznych relacjach, które s
oparte na metodach ju stosowanych przez przedsibiorstwo, zmian w strategii zarz-
dzania, poczenia i nabywania innych przedsibiorstw. Np. innowacj organizacyjn
bdzie wdraanie zaawansowanych technik zarzdzania, np. TQM czy TQS, albo
wprowadzanie istotnie zmienionych (ulepszonych) struktur organizacyjnych, czy
wdraanie nowych lub istotnie zmienionych strategii dziaania przedsibiorstwa.
Zmiany organizacyjne tylko wtedy uwaane s za innowacje organizacyjne, gdy wy-
wieraj pozytywny, dajcy si zmierzy wpyw na wyniki przedsibiorstwa, taki jak
np. wzrost produktywnoci czy zwikszenie sprzeday, udziau w rynku, itp.
Powysze opracowanie dotyczy innowacji organizacyjnych procesowych we-
wntrznych. Najczciej innowacje organizacyjne procesowe wewntrzne dotycz za-
rzdzania jakoci. Jednym z fundamentów podejcia projakociowego jest TQM –
Total Quality Management - jest to filozofia zarzdzania, stosowana przy prowadzeniu
wszystkich przedsiwzi i procesów firmy na zasadach przywódczej roli kierownic-
twa, w której kady pracownik wspópracuje z zespoem ze swego rodowiska pracy,
stosujc narzdzia cigej poprawy speniania lub przekroczenia oczekiwa klienta
w celu osignicia przez firm takich korzyci jak:
16
x zwikszenie wiarygodnoci firmy na rynku oraz wzrost zaufania klientów, ich
przywizania do firmy,
x zwikszenie sprzeday,
x obnienie kosztów nie tworzcych wartoci dodanej,
x wzrost zaufania pracowników do systemu zarzdzania firm i zwikszenie produk-
tywnoci przez wykorzystanie ich przywizania do firmy i ich intencji w popraw
cykli, kosztów i parametrów przebiegów procesów.
System o nazwie TQM jest wynikiem rozwoju systemów jakoci na przestrzeni

wielu lat. W. Edward Deming, uznawany za jednego z gównych twórców TQM-u,
sam twierdzi, e nazwa Total Quality Management jest niewaciwa. Tak wic naley
po prostu przyj swoj nazw, najlepiej któr z tych najpopularniejszych, i nie two-
rzy nowych dla uniknicia baaganu. Trzeba jednak pamita, e nie naley si upie-
ra przy tej nazwie. TQM nie jest kolejn metod jak zarzdzanie przez cele czy wy-
niki (std nazwa zarzdzanie przez jako jest mylca). Jest okrelany jako idea zarz-
dzania organizacj. Jest ujciem pewnego procesu. Podstawowym zaoeniem jest to,
e przy waciwym (optymalnym) poczeniu opanowanych procesów uzyskujemy
wynik, który zaspokaja potrzeby klienta. Aby dokadnie to zrozumie, trzeba pozna
techniki stosowane w TQM-ie, a dokadnie karty kontrolne. Zanim jednak bdzie
mona do nich przej, niezbdne jest uzyskanie pewnej wiedzy ogólnej.
Odpowiedzialno za jako zaczyna si od okrelenia potrzeb i wymaga klien-
tów, klientów koczy si z momentem zaakceptowania wyrobu przez usatysfakcjono-
wanego klienta. Czsto w polityce jakoci przedsibiorstwa znajduje si stwierdzenie:
„za jako jest odpowiedzialny kady pracownik”. Ta odpowiedzialno nie powinna
si sprowadza tylko do jednoosobowej samokontroli wykonywania swej pracy. Jed-
nymi z najczciej wdraanych systemów zarzdzania jakoci s systemy z serii ISO.
Skrót ISO pochodzi od pierwszych liter nazwy organizacji, która zajmuje si tworze-
niem i propagowaniem rónorakich midzynarodowych standardów (w tym jakoci) –
Midzynarodowej Organizacji Standaryzacji (z ang. International Standardization Or-
ganization). Warto podkreli, e przy konstruowaniu systemu zarzdzania jakoci
postuluje si zastosowanie tzw. „8 zasad zarzdzania jakoci” (orientacja na klienta,
przywództwo, zaangaowanie pracowników, podejcie procesowe, podejcie syste-
mowe do zarzdzania, cige doskonalenie, podejmowanie decyzji na podstawie fak-
tów, wzajemnie korzystne powizania z dostawcami). O ile wszystkie z tych zasad
naley uzna za bardzo wane dla waciwego funkcjonowania systemu zarzdzania
jakoci, to przede wszystkim warto zwróci szczególn uwag na dwie z nich. Chodzi
mianowicie o wymóg cigego doskonalenia oraz podejmowania decyzji na podstawie
faktów, których spenienie powoduje, e kierownictwo organizacji zaczyna mierzy
zjawiska i tendencje zachodzce na co dzie w organizacji oraz zaczyna przekada
wyniki tych pomiarów na dalsze funkcjonowanie organizacji (podejmowanie decyzji
na podstawie obiektywnych raportów liczbowych, nie na podstawie subiektywnych
odczu). Efekt ten uzyska warto zwaszcza w przypadku maych przedsibiorstw,
gdzie zarzdzanie czsto odbywa si wanie na podstawie dora nych dziaa, niema-
jcych charakteru systemowego.
17
Kolejnym systemem majcym na celu podniesienie wydajnoci organizacji jest To-
talne Zarzdzanie Utrzymaniem Ruchu (TPM) czyli system umoliwiajcy wykorzy-
stanie urzdzenia w sposób najefektywniejszy. Sprawdza si on w wielu wiodcych na
wiecie firmach. Jeli zaley Ci na sprowadzeniu awarii, braków i nieplanowanej ob-
sugi do absolutnego minimum, wprowad go w Twoim przedsibiorstwie. TPM wy-
ra nie wpywa na wska niki przedsibiorstw, które go wdroyy poprzez rewitalizacj
i popraw podejcia do jakoci zarzdzania, przez znaczne zwikszenie zdolnoci pro-
dukcyjnych, przy jednoczesnej redukcji nie tylko kosztów utrzymania ruchu, ale
wszystkich kosztów operacyjnych. Prawidowo wdroone TPM skutkuje równie
stworzeniem znacznie bezpieczniejszych, ergonomiczniejszych i lepiej zorganizowa-
nych miejsc pracy.
Inynieria wspóbiena to strategia biznesowa, która zastpuje tradycyjny model
projektowania produktów. Polega ona na takim kierowaniu procesami, aby ju w fazie
wczesnego projektowania uwzgldnia nie tylko podstawowe funkcje produktu, ale
skupi si take na takich aspektach jak estetyka, atwo produkcji oraz montau,
pó niejszy serwis, recycling. Inynieria wspóbiena pozwala na znalezienie równo-
wagi pomidzy wymaganiami klienta a kosztami produkcji. Inynieria wspóbiena to
wyzwanie organizacyjne, kadzie ona naciska na wspóprac osób, grup, wydziaów.

Zastosowanie inynierii wspóbienej pozwala na:
x skrócenie czasu projektowania produktu poprzez równoleg realizacj procesów,
x wczesne wykrycie bdów ju w fazie projektowania,
x silne zaangaowanie kierownictwa wyszego szczebla,
x stworzenie jasnego celu projektu zgodnego z misj firmy,
x budowanie zaangaowania czonków zespou,
x transfer wiedzy oraz technologii wewntrz organizacji,
x zmniejszenie kosztów i skrócenie czasu wejcia produktu na rynek,
x równolege prowadzenie prac nad produktem.
Firmy stosujce inynieri wspóbien s w stanie szybciej reagowa na oczeki-

wania swoich klientów.
3. PRZEDSTAWIENIE WYNIKÓW BADA
Badanie poziomu zapotrzebowania na usugi z zakresu wspierania innowacyjno-

ci organizacyjnej przedsibiorstw zostao przeprowadzone na zlecenie Wielkopol-
skiej Izby Handlowo Przemysowej. Cel gówny badania stanowio okrelenie
wielkoci oraz struktury popytu na usugi z zakresu wspierania innowacyjnoci or-
ganizacyjnej przedsibiorstw. Do przeprowadzenia badania posuy kwestiona-
riusz ankiety, skadajcy si z 28 pyta, pozwalajcy na uzyskanie informacji od
respondentów na temat:
1. Rodzaju innowacji organizacyjnych wdroonych w badanych firmach.
2. Planów dotyczcych dziaa w obszarze innowacji organizacyjnych.
3. Popytu na konkrety rodzaj usug wspierajcych innowacyjno organizacyjn.
4. Poziomu zainteresowania usugami wiadczonymi przez Centrum.
18
5. Oczekiwa respondentów dotyczcych formy dziaania Centrum.
6. Oczekiwa respondentów w stosunku do platformy internetowej.
W badaniu ankietowym udzia wzio 381 podmiotów gospodarczych/przed-

stawicieli przedsibiorstw z terenu caego kraju. Poniej przedstawione opracowanie
obrazuje uzyskane wyniki badania. Przeprowadzone badanie objo swoim zakresem
zarówno sektor mikro, maych i rednich przedsibiorstw (MSP), jak i sektor duych
przedsibiorstw. Wystpujce formy prawne tych podmiotów to: osoby fizyczne pro-
wadzce dziaalno gospodarcz, spóki cywilne, jawne, partnerskie, komandytowe,
komandytowo-akcyjne, spóki z ograniczon odpowiedzialnoci, spóki akcyjne,
spódzielnie, przedsibiorstwo pastwowe [8].
Badanie miao na celu okrelenie popytu na usugi wspierajce innowacyjno or-
ganizacyjn przedsibiorstw. Badanie przeprowadzono w ramach projektu „Centrum
Promocji i Wsparcia Innowacyjnoci Organizacyjnej przedsibiorstw. Wyniki badania
pokazay i, w przecigu ostatnich 36 miesicy, wewntrzne innowacje procesowe
zostay wprowadzone przez 17% badanych przedsibiorstw i byy drugim co do cz-
stoci wprowadzania, najczciej wprowadzanym rodzajem innowacyjnych rozwiza
organizatorskich. Przedsibiorcy skupiali si na systemach zarzdzania przez jako

takich jak ISO lub TQM, a take na komputerowych systemach wspomagajcych za-
rzdzanie.
Tabela. 1. Rozkad odpowiedzi udzielonych na pytanie dotyczce rodzaju innowacji organizacyjnych

wprowadzonych w przedsibiorstwach w przecigu ostatnich 36 miesicy
TAK NIE
Innowacje strukturalne wewntrzne
(np. nowy podzia pracy, zakresu obowizków i odpowiedzialnoci, praca grupowa, 47% 53%
decentralizacja, czenie i rozdzielanie jednostek organizacyjnych, nowe systemy
nauczania i szkole)
Innowacje procesowe wewntrzne
(np. systemy projakociowe – TQM, systemy utrzymania ruchu – TPM, systemy ci- 17% 83%
gego doskonalenia – KAIZEN, inynieria wspóbiena – SE
Innowacje strukturalne zewntrzne
10% 90%
(np. klaster, alians strategiczny, grupa producencka, itp.)
Innowacje procesowe zewntrzne
(np. Just in Time – synchronizacja zaopatrzenia z systemem produkcji, zarzdzanie 10% 90%
acuchem dostaw, reeingineering, zarzdzanie wyszczuplajce)
ródo: Opracowanie wasne na podstawie wyników bada
Potwierdzeniem tego jest take deklarowana ch wprowadzania innowacji proce-

sowych wewntrznych w najbliszych 24 miesicach. Ch t deklaruje 22% przed-
sibiorców, co take stawia ten tym innowacji na drugim miejscu, zaraz za innowa-
cjami strukturalnymi wewntrznymi.
19
Tabela. 2. Rozkad odpowiedzi udzielonych na pytanie dotyczce rodzaju innowacji organizacyjnych
które przedsibiorcy planuj wdroy w przecigu najbliszych 24 miesicy
TAK NIE
Innowacje strukturalne wewntrzne
(np. nowy podzia pracy, zakresu obowizków i odpowiedzialnoci, praca grupowa, 46% 54%
decentralizacja, czenie i rozdzielanie jednostek organizacyjnych, nowe systemy
nauczania i szkole)
Innowacje procesowe wewntrzne
(np. systemy projakociowe – TQM, systemy utrzymania ruchu – TPM, systemy ci- 22% 78%
gego doskonalenia - KAIZEN, inynieria wspóbiena – SE
Innowacje strukturalne zewntrzne
12% 88%
(np. klaster, alians strategiczny, grupa producencka, itp.)
Innowacje procesowe zewntrzne
(np. Just in Time – synchronizacja zaopatrzenia z systemem produkcji, zarzdzanie 14% 86%
acuchem dostaw, reeingineering, zarzdzanie wyszczuplajce)
ródo: Opracowanie wasne na podstawie wyników bada
Wyniki bada wiadcz to o tym, i polscy przedsibiorcy s wiadomi korzyci

wynikajcych z aktywnoci we wewntrznych obszarach obejmujcych procesy za-

chodzce w firmach.
Makroergonomiczne aspekty innowacji procesowych wewntrznych
Procesy innowacyjne ze wzgldu na swój charakter napotykaj na wiele barier, za-

równo w przedsibiorstwie jak i w jego otoczeniu. Klasyfikacja barier moe by bar-
dzo zrónicowana. Wyróni mona, przykadowo, bariery ekonomiczne, psycholo-
giczne, technologiczne czy te wewntrzne i zewntrzne3. Istnienie barier jest zalene
od poziom intensywnoci prowadzenia dziaa innowacyjnych oraz jest powodem ich
zrónicowanej efektywnoci. Niektóre bariery rozwoju innowacyjnego przedsi-
biorstw wynikaj z samej istoty i cech innowacji. S to: czasochonno, koszty i ry-
zyko opracowania i wdraania projektów innowacyjnych.
Z punktu widzenia makroergonomicznych spektów innowacji organizacyjnych naj-
istotniejsze s bariery wewntrzne, które s generowane gównie przez czynnik ludzki.
Jednym z powodów pojawienia si barier nieuwzgldnienie umiejtnoci i dowiad-
czenia pracowników w fazie projektowania systemu. Bd ten pojawia si czsto
w momencie, kiedy inicjatyw w projektowaniu systemu przejmuj konsultancji, nie
konfrontujc swoich pomysów oraz proponowany przez siebie rozwiza z pracowni-
kiami, którzy z tego systemu bd korzysta na co dzie.
S to bdy wynikajce z nie uwzgldnienia socjologicznych aspektów. Makroer-
gonomia pozwala projektowa innowacje procesowe wewntrzne, tak aby znale ba-
lans midzy aspektami technologicznymi, ekonomicznymi oraz socjologicznymi. Na-
ley pamita, i kada zmiana narusza istniejcy stan równowagi spoecznej w orga-
3 Zob. K. Kozio, Bariery dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw wysokiej technologii w Unii Europejskiej,
[w] Zarzdzanie innowacjami…, (red.), J. Szabowski, Wysza Szkoa Finansów i Zarzdzania w Biaymstoku,
op. cit., s. 135.
20
nizacji oraz uksztatowane, a czsto te utrwalone nawyki i zasady postpowania.
Wymusza to na pracownikach zmian mentalnoci, okrelone zachowanie na rzecz jej
przyjcia i wdroenia [Józef Penc, Innowacje i zmiany w firmie, Warszawa 1999].
Wanym elementem jest równie kwestia motywowania pracowników oraz zachcania
ich do akceptowania tych zmian. Naley korzysta zarówno z ekonomicznych sposo-
bów motywowania jak i tych pozaekonomicznych, odpowiednim rozdzieleniu odpo-
wiedzialnoci, stworzenia warunków, w których ludzie bd widzieli moliwo osi-
gnicia osobistych korzyci wynikajcych z akceptacji zmian.
Zmiany w przedsibiorstwie powinny zosta wprowadzane poprzez ocen krytycz-
n tych zmian, a nastpnie opracownie systemów procedur, które bd uwzgldniay
umiejtnoci ludzi, a take pozwalay na ocen efektywnoci tych zmian. Nale y pa-
mita, i niedocignicia w jakimkolwiek obszarze mog prowadzi do niepowodze-
nia caego przedsiwzicia. Makroergonomi dostarcza specjalistycznej wiedzy oraz
narzdzi pozwalajcej na efektywne projektowanie systemów pracy, jest nauk dziki
której uzyskuje si efekt synergii wynikajcy z poczenia nowoczesnych metod wy-
twarzanie oraz organizacji pracy.
4. PODSUMOWANIE
Makroergonomia to trend klasycznej ergonomi dcy w stron systemowych

technik organizatorskich o które coraz czeciej wzbogaca si stosowane dotychczas
metody jak TPM, TQM, Inzynieria wspóbiena. Makroergonomia pozwala systemo-
wo rozpatrywa te zagadnienia w kontekcie czowiek – obiekt techniczny.
Wprwodzanie innowacji staje si najwaniejszym narzdziem zdobywania prze-
wagi konkurencyjnej na rynku. Wykorzystanie zasad makroergonomii pozwala na ta-
kie pokierowanie zmianami aby w sposób maksymalny wykorzysta potencja drze-
micy w zasobach firmy. Podejcie makroergonomiczne powoduje wzrost bezpiecze-
stwa na stanowiskach pracy oraz zadowolenia pracowników, co przekada si na wik-
sz wydajno oraz skonno do akceptowania oraz generowania innowacyjnych
rozwiza. Wyniki Bada przeprowadzonych na zlecenie Wielkopolskiej Izby Prze-
mysowo Handlowej pokazuj, i polscy przedsibiorcy przywizuj du wag do
innowacyjnych rozwiza organizatorskich, chcc je wprowadza we wasnych fir-
mach i nie boj si podejmowa tego typu wyzwa. Jesto to o tyle wane, i konku-
rencyjno naszych firm wewntrz kraju przekada si bezporednio na zdolno kon-
kurowania na rynkach zagranicznych. Wane jest to aby przedsibiorcy mieli dostp
do wiedzy, która pozwoli im efektywnie pokierowa zmianami dotyczcymi we-
wntrznych procesów. Dzieki wykorzystaniu efektu synergii, makroergonomia jest
idealnym narzdziem dziki któremu innowacyjne systemy organizacji procesów we-
wntrzne, wdraane w przedsibiorstwach, maj szans realnie wpywa na podnosze-
nie wydajnoci organizacji.
Bibliografia
1. Brian M. Kleiner „Macroergonomics: Work system Analysis and Design”, Virginia Polytechnics
Institute and State University, Blacksburg, Virginia.
2. Hal W. Hendrick,Brian M. Kleiner “Macroergonomics: theory, methods, and applications” 2002.
21
3. Jasiak A., Misztal A. „Makroergonomia i projektowanie makroergonomiczne”, Politechnika
Poznaska, 2004.
4. Kozowski L, Skaryski G., Zarzdzanie strategiczne w przedsibiorstwie – Definicje, metody
i techniki, Wyd. PFPK, Warszawa 1991.
5. Malara Z., Restrukturyzacja organizacyjna przedsibiorstwa, Oficyna Wydawnicza Politechniki
Wrocawskiej, Wrocaw 2001.
6. Mantura W., Marketing przedsibiorstw przemysowych, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej
2000.
7. Ochodek B., Nowak A., Zestawienie dostpnej wiedzy w obszarze problematyki projektu, Cz
1, PWSZ im. Stanisawa Staszica w Pile, Pia, grudzie 2009.
8. Pacholski L., Malinowski B., Nied wied S., Raport z opracowania wyników bada w ramach
Projektu pt.: „Centrum promocji i wsparcia innowacyjnoci organizacyjnej przedsibiorstw –
stymulowanie relacji kooperacyjnych i wspópracy pomidzy firmami”, realizowanego w ramach
Dziaania 5.2 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka „Wspieranie instytucji otoczenia
biznesu wiadczcych usugi proinnowacyjne oraz ich sieci o znaczeniu ponadregionalnym.
9. Pacholski L., „Macroergonomics vs Social Egronomics, Pozna 2009.
10. Patterns of Organisational Change in European Industry (PORCH) Ways to Strengthen the
Empirical Basis of Research and Policy DG Enterprise and Industry: Innovation Policy Unit. Final
Report H. Armbruster, E. Kirner, G. Lay (Fraunhofer Institute Systems and Innovation Research,
Germany) Karlsruhe, August 2006.
11. Podrcznik Oslo, Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczcych innowacji, Pomiar
dziaalnoci naukowej i technicznej, Wydanie III, Wspólna publikacja OECD/Eurostat, Pary
2005.
12. Porter M., Strategia konkurencji – metody analizy sektorów i konkurentów, PWE; Warszawa
1992.
13. Przybya M., Organizacja i zarzdzanie. Podstawy wiedzy menederskiej, Wydawnictwo Akade-
mii Ekonomicznej; Wrocaw 2001.
14. Rokita J., Zarzdzanie strategiczne – tworzenie i utrzymywanie przewagi konkurencyjnej, PWE,
Warszawa 2005.
15. System zarzdzania jakoci – Wymagania (ISO 9001:2000), Warszawa 2001.
16. Wawak S., Zarzdzanie jakoci, teoria i praktyka – wydanie II, wydawnictwo Helion, Gliwice
2006.
22
Rozdzia 2
METODY ORGANIZATORSKIE I ERGONOMICZNE

W ZARZDZANIU RYZYKIEM ZAWODOWYM
Ewa Górska
Aneta Kossobudzka-Górska
1. WSTP
Zarzdzanie oparte o koncepcj WCM (Word Class Manufacturing) pozwala przo-

dujcym przedsibiorstwom wiatowym osiga doskonao procesów wytwarzania
przez stosowanie w codziennej praktyce szeregu wzajemnie powizanych koncepcji,

metod, technik i praktyk, np. takich jak: TQM, Benchmarking, Kaizen, Lean manufac-
turing, TPM, Six Sigma. Doskonao uzyskiwana jest zazwyczaj w sposób odpowie-
dzialny spoecznie, tzn. przy respektowaniu zasad etyki i minimalizacji negatywnego
wpywu na rodowisko naturalne. Etyczne zachowania to midzy innymi prowadzenie
dziaalnoci gospodarczej przy równoczesnym zapewnieniu pracownikom bezpiecz-
nych i ergonomicznych warunków pracy. Wyrazem dbaoci przedsibiorstwa o bez-
pieczne warunki pracy jest wdraanie systemowego podejcia do zarzdzania bezpie-
czestwem.
W Polsce z systemami zarzdzania bezpieczestwem mamy do czynienia od 1994
roku. W roku 1999 pod numerem 1 w PCBC zosta wydany certyfikat zintegrowanego
systemu zarzdzania jakoci, rodowiskiem, bezpieczestwem pracy. System, którego
jednym z konsultantów bya E. Górska, zosta opracowany i wdroony w DAEWOO
Towarowa 33 Corporation. Z bada przeprowadzonych w latach 2001-2003, przez
Pastwow Inspekcj Pracy wynika, e ju wówczas wdroenie systemu zarzdzania
bezpieczestwem pracy (SZBHP) w wikszoci przypadków miao pozytywny wpyw
na popraw bezpieczestwa i zdrowia w pracy. Stale rosnca liczba przypadków po-
twierdzonej ich efektywnoci powoduje, e zainteresowanie pracodawców tym narz-
dziem organizacyjnym staje si coraz bardziej powszechne.
Dodatkowym powodem przyczyniajcym si do wdraania SZBHP jest wywiera-
nie wpywu przez due firmy i organizacje (np. brana samochodowa) na wspópracu-
jce z nimi mniejsze, aby wdraay i certyfikoway systemy zarzdzania, w tym
SZBHP. Zdarza si, e wymóg spenienia wymaga systemowych zapisywany jest
w specyfikacji istotnych warunków zamówienia lub w dokumentach przetargowych.
Bywa równie, e zagraniczni kontrahenci przed podpisaniem zamówie, przeprowa-
dzaj audyt warunków bezpieczestwa pracy.
Podstawow miar zapewnienia wysokiego poziomu bezpieczestwa i zdrowia
w pracy jest ocena ryzyka zawodowego i skutecznoci zarzdzania nim. Podobnie jak
w przypadku WCM u podstaw osignicia doskonaoci w zarzdzaniu bezpiecze-
23
stwem i ryzykiem zawodowym ley waciwy dobór metod analizy i oceny zarówno
warunków pracy, jak i samego systemu zarzdzania.
Cao opracowania obejmuje procesy zarzdzania i oceny ryzyka zawodowego
oraz systematyk i selekcj metod pozwalajcych na skuteczn ich realizacj.
Przedstawione zostay wyniki bada pilotaowych stosowania wybranych metod
organizatorskich i ergonomicznych w praktyce przedsibiorstwa. Badania przepro-
wadzono w maych, rednich i duych zakadach pracy o zrónicowanej specyfice
dziaalnoci.
2. ISTOTA ZARZDZANIA RYZYKIEM ZAWODOWYM
Mówic o zarzdzaniu ryzykiem zawodowym naley odnie si do definicji za-

rzdzania w ogóle. Henri Fayol jako pierwszy opisa ten proces, stwierdzajc, e za-
rzdzanie to sztuka bd praktyka rozumnego stosowania rodków dla osignicia wy-
znaczonych celów.
Od koca XIX w. zarzdzanie [20] zwyko si definiowa w kategoriach czterech
konkretnych funkcji kierowniczych: planowania, organizowania, przewodzenia (mo-
tywowania) i kontrolowania. Zatem jeli uywamy pojcia zarzdzanie w stosunku do

dowolnej dziaalnoci, np. badania ryzyka zawodowego, oznacza to prowadzenie pro-
cesu planowania, organizowania, przewodzenia i kontrolowania dziaalnoci czonków
organizacji i wykorzystywania wszystkich jej zasobów do osigania ustalonych celów.
Z kolei w podejciu reprezentowanym przez J. Stonera mona w nastpujcy spo-
sób uj kolejne fazy zarzdzania. W procesie planowania zostaj ustalane cele i zada-
nia do ich osignicia. Organizowanie to proces doprowadzania dwóch lub wicej
osób do wspópracy w ramach okrelonej struktury stosunków, aby osign okrelony
cel lub zbiór celów. Przewodzenie to proces kierowania dziaaniami czonków grupy
lub caej organizacji zwizanymi z wykonywaniem zada oraz wywierania na nie
wpywu. Kontrolowanie to proces zmierzajcy do zapewnienia, by rzeczywiste dziaa-
nia byy zgodne z planowanymi.
Wymienione cztery funkcje kierownicze widoczne s w praktyce zarzdzania dnia
dzisiejszego, np. le u podstaw czternastu wskaza W. E. Deminga, na bazie których
powsta cykl Deminga (PDCA). PDCA, czyli proces cigego doskonalenia, przebiega
w oparciu o planowanie, wykonanie, sprawdzenie i dziaanie. Jest on uniwersalnym
modelem zaplanowanego cyklu cigego doskonalenia procesów i produktów i ma
wszechstronne zastosowanie niezalenie, czy dotyczy szerokich zmian w organizacji,
czy drobnej czynnoci wykonywanej na okrelonym stanowisku pracy. Cige dosko-
nalenie zarówno osobiste, jak i organizacji jako caoci jest sprawdzonym sposobem
funkcjonowania zarówno pracowników jak i przedsibiorstwa na najwyszym moli-
wym poziomie.
Podejcie japoskie do cigego doskonalenia (z ang. Continuous Improvement
Process), pod nazw „Kaizen” [6], jest rozwiniciem pitego wskazania Deminga, któ-
re zaleca stae poszukiwanie przyczyn powstajcych problemów, aby wszystkie ele-
menty systemu oraz zwizane z nimi dziaania staway si coraz lepsze i doskonalsze.
Istot cyklu cigego doskonalenia przedstawia rysunek 1.
24
Rys. 1. Koo Deminga [wg 6]
Planowanie (Plan) to etap, który nakazuje planowanie dziaa doskonalcych przez

okrelenie standardu (procedury, systemu), którego zastosowanie ma spowodowa
ograniczenie zmiennoci w systemie, czyli jego popraw. Wykonanie (Do) jest etapem
nakazujcym dokadne wykonanie zaplanowanych dziaa i wdroenie standardów.
Sprawdzanie (Check) to etap powicony kontroli wyników w systemie oraz przeana-
lizowanie podstawowych charakterystyk a zatem jest to sprawdzenie skutecznoci
rozwizania. Kontrola (sprawdzenie) to pomiar, ocena, poprawa efektywnoci funk-
cjonowania systemu. Dziaanie (Action) jest etapem nakazujcym reagowanie, jeeli
charakterystyki zmiennoci odbiegaj od zaplanowanych poziomów oraz rozwaenie
potrzeby modyfikacji odpowiednich standardów.
Zgodnie z powyszym, dziaania zwizane z zarzdzaniem ryzykiem zawodowym
naley planowa, naley ustali zakres obowizków, usprawnie i kompetencji oraz
sposoby i kanay informacji, naley je monitorowa, ledzi zmiany w przepisach do-
tyczcych oceny ryzyka zawodowego, dobiera odpowiednie metody oceny, w sposób
rzetelny identyfikowa zagroenia, dokumentowa wyniki oceny, prowadzi okresowe
przegldy, dziaania korekcyjne i korygujce dla usunicia lub zminimalizowania ry-
zyka, informowa pracowników o zagroeniach i na podstawie wyników dziaa kon-
trolnych doskonali zarówno sposób przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego jak
i elementy systemu zarzdzania ryzykiem.
Zaprojektowanie systemu wymaga opracowania dokumentów, instrukcji i procedur
oraz dokonania podziau zada i obowizków midzy wszystkich pracowników,
umoliwiajcych wdroenie i kontrolowanie tego systemu. Algorytm procesu zarz-
dzania ryzykiem zawodowym, wzorowany na normie PN-N-18001:2004, przedstawia
rys. 2.
25
Rys. 2. Algorytm procesu zarzdzania ryzykiem zawodowym. (opracowanie wasne na podstawie

PN-N 18001:2004)
26
3. PROCEDURY REALIZUJCE PROCES OCENY RYZYKA
Ryzyko zawodowe definiowane jest jako prawdopodobiestwo wystpienia niepo-

danych zdarze, zwizanych z wykonywan prac, powodujcych straty, w szcze-
gólnoci wystpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku
zagroe zawodowych wystpujcych w rodowisku pracy lub sposobu wykonywania
pracy [15].
Ocena ryzyka zawodowego [16] polega na systematycznym badaniu wszelkich
aspektów pracy, podejmowanym w celu zidentyfikowania prawdopodobnych przyczyn
urazów lub uszkodzenia ciaa, ustalenia moliwoci zlikwidowania zagroe, a w razie
braku takiej moliwoci – okrelenia rodków zapobiegawczych lub ochronnych ko-
niecznych do kontrolowania zagroe.
W roku 2008 Europejska Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy rozpo-

wszechnia procedur oceny ryzyka zawodowego w 5 krokach [35]:
x krok 1 – ustalenie zagroe i wskazanie osób zagroonych (ustalenie, co moe
spowodowa urazy oraz którzy pracownicy mog by naraeni na zagroenia),
x krok 2 – ocena rodzajów ryzyka i uporzdkowanie ich wedug wanoci (oszaco-

wanie istniejcych rodzajów ryzyka, uporzdkowanie ich wedug wanoci),
x krok 3 – podjecie decyzji w sprawie dziaania zapobiegawczego (okrelenie rod-
ków koniecznych do eliminowania lub kontroli ryzyka),
x krok 4 – podjecie dziaania (wprowadzenie rodków zapobiegawczych i ochron-
nych zgodnie z planem priorytetów oraz ustalenie, kto, co i kiedy robi, kiedy zada-
nie ma by zakoczone i kiedy zostan przydzielone rodki na wprowadzenie okre-
lonych dziaa),
x krok 5 – monitorowanie i przegld (ocena powinna by regularnie aktualizowana;
przegldu naley dokona zawsze w przypadku istotnych zmian w organizacji pra-
cy lub w rezultacie ustale dochodzenia w zwizku z wypadkiem bd zaistnie-
niem sytuacji grocej wypadkiem).
Zgodnie z obowizujc w Polsce norm PN-N 18001:2011 w procedurze oceny

ryzyka zawodowego mona wyróni 3 gówne etapy:
x proces analizowania ryzyka zawodowego, skadajcy si ze zbierania informacji
do oceny ryzyka, identyfikacji zagroe oraz oszacowania zwizanego z nimi za-
groe, które polega na ustaleniu prawdopodobiestwa wystpienia niepodanego
zdarzenia oraz rozmiarów zwizanych z nim strat,
x wyznaczenie dopuszczalnoci ryzyka zawodowego, czyli wydanie sdu czy ryzyko
zawodowe jest dopuszczalne czy nie,
x planowanie i realizacja dziaa eliminujcych lub obniajcych poziom ryzyka za-
wodowego.
Etapy przebiegu procesu oceny ryzyka zawodowego, zgodnie z wytycznymi za-

wartymi w normie PN-N-18002:2011, przedstawia rys. 3.
27
Rys. 3. Procedura oceny ryzyka zawodowego wg PN-N-18002:2011
Naley pamita o tym, e oceniajc ryzyko zawodowe, szczególnie wtedy gdy

wystpuj zagroenia znaczce, oceny ryzyka naley dokonywa dwustopniowo. Naj-
pierw naley okreli ryzyko pocztkowe (pierwotne), nastpnie ryzyko kocowe,
czyli szcztkowe.
Niezalenie od przyjtej procedury naley pamita, e realizacja poszczególnych
etapów powinna by oparta na uznanych i sprawdzonych metodach i technikach, a nie
jak czsto ma to miejsce na intuicji i przypuszczeniach oceniajcego.
4. PRZEGLD I WYBÓR METOD ORGANIZATORSKICH

I ERGONOMICZNYCH W ZARZDZANIU RYZYKIEM
Na postawie przeprowadzonych bada literaturowych i analizy dowiadcze przedsi-

biorstw krajowych i zagranicznych dokonano klasyfikacji metod, technik, koncepcji i fi-
lozofii pozwalajcych na doskonalenie procesu zarzdzania ryzykiem zawodowym. Pod-
staw podziau stanowia procedura oceny ryzyka zawodowego wg PN-N-18002 (rys. 3).
Z metod organizatorskich zostay wyselekcjonowane metody przydatne do prawi-
dowej identyfikacji zagroe, do których zaliczono: listy kontrolne (Checklist Analy-
sis), metod JSA (Job Safety Analysis), normy i standardy okrelajce wymagania
bezpieczestwa, wykres Ishikawy oraz FMEA (Failure Mode and Effects Analysis) –
analiz przyczyn i skutków bdów. W przypadku prowadzenia przegldu stanu bez-
pieczestwa mona posuy si wytycznymi zawartymi w normie PN-N 18004, me-
tod Klasyfikacji Wzgldnej (Relative Ranking), metod „co-jeli” (What-If Analy-
sis). W procesie szacowania i wartociowania ryzyka przydatne s metody: matrycy
ryzyka wg normy PN-N-18002, Risk Assessment Code, RISK SCORE, metoda piciu
kroków, metoda Wska nika Ryzyka WPR, grafu ryzyka, itp. Monitorowaniu poziomu
28
bezpieczestwa suy midzy innymi metoda housekeeping’u. Dziaania korygujce
i zapobiegawcze mona przeprowadzi z wykorzystaniem metod: 5S, Kaizen, POKA
YOKE. W ustaleniu kolejnoci dziaa usprawniajcych mog pomóc macierze priory-
tetów, macierze kosztów, analiza Pareto-Lorenza (ABC). Metoda ABC jest szczegól-
nie korzystna, poniewa pozwala wskaza najwaniejsze róda problemów oraz rezul-
taty dziaa korygujcych, dziki czemu zapewnia cige doskonalenie.
Metody ergonomiczne w ocenie ryzyka zawodowego dotycz przede wszystkim
zagroe wynikajcych z obcienia fizycznego i psychicznego prac. Przykadowo
ryzyko wystpienia dolegliwoci miniowo-szkieletowych zwizanych ze sposobem
wykonywania pracy mona oceni z zastosowaniem metody: REBA, RULA, LMM
(KIM), MAC, NIOSH, OWAS, OCRA, JSI. Uciliwo pracy fizycznej i wynikajce
z tego ryzyko, przy pomocy metody chronometraowo-tabelarycznej Lehmanna. Do
oceny ryzyka wystpienia obcienia psychicznego list kontroln przygotowan
przez Europejsk Fundacj Poprawy Warunków Pracy i ycia.
Skuteczno systemu zarzdzania bezpieczestwem pracy w tym ryzykiem zawo-
dowym mona oceni stosujc audit systemu zarzdzania bhp, przegld kierownictwa,
rachunek kosztów bhp, badanie satysfakcji klienta, zarówno wewntrznego jak i ze-
wntrznego.
Klasyfikacj metod w zalenoci od obszaru ich zastosowania w systemie przed-

stawia rysunek 4.
4.1. Wybór metod organizatorskich
Selekcji metod organizatorskich dokonano ze wzgldu na identyfikacj zagroe,

szacowanie, wartociowanie i monitorowanie ryzyka oraz zwizane z tym dziaania
korekcyjne i zapobiegawcze. Przedstawiono równie narzdzia kompleksowego za-
rzdzania ryzykiem.
4.1.1. Specyfika wybranych metod identyfikacji zagro e

Identyfikacja zagroe [16] jest procesem rozpoznawania, czy zagroenie istnieje
oraz czy zdefiniowano jego charakterystyki. Identyfikujc zagroenia stwierdza si,
jaki jest stan rodowiska pracy mogcy spowodowa wypadek, chorob lub inn szko-
d. Zagroeniem jest wszystko to, co moe szkodzi zdrowiu bd yciu pracownika,
czyli maszyny i urzdzenia, aspekty organizacji pracy, rodki chemiczne, energia elek-
tryczna, ale równie czynniki psychospoeczne lub obcienia fizyczne zwizane z d -
wiganiem ciarów, prac statyczn lub monotypow. Od poprawnie i wszechstronnie
przeprowadzonej identyfikacji zagroe zaley prawidowo wyników kocowych
oceny ryzyka zawodowego.
Narzdzia wykorzystywane do identyfikacji zagroe to midzy innymi: listy kon-
trolne, wykresy i diagramy przyczynowo-skutkowe, np. wykres Ishikawy, metody ana-
lityczne przyczynowo-skutkowe, np. FMEA.
Listy kontrolne (Checklist Analysis) [36] s powszechnie stosowane do identyfika-
cji zagroe w procesach oceny ryzyka zawodowego, w procedurach oceny zgodnoci
wyrobów oraz w ocenie stanu bezpieczestwa obiektów i procesów. Jest to jedna
z najprostszych metod do oceny m.in. maszyn, urzdze, stanowisk pracy oraz proce-
sów produkcyjnych w rónych dziedzinach gospodarki.
29
30
Metody analizy i oceny systemu
zarz dzania bhp i ryzykiem
Metody analizy i oceny skuteczno ci systemu Metody analizy i oceny w zarz dzaniu
zarz dzania bhp i ryzykiem zawodowym ryzykiem zawodowym
Audit systemu zarzdzania bhp Identyfikowanie ryzyka Szacowanie ryzyka Dziaania korygujce Priorytety
i zapobiegawcze dziaa
Metody uproszczone
Przegld kierownictwa Metody strukturalne
5S Macierze priorytetów
Matryca ryzyka wg PN- wdraania
Generowanie pomysów N-18002:2000
Rachunek kosztów bhp Kaizen
PHA Macierze kosztów
Listy kontrolne
Risk Assessment Code
Badanie satysfakcji klienta Poka-yoke
Wykresy przyczynowo- Risk Score Analiza Pareto-Lorenza
skutkowe, np. wykres
Ishikawy Metoda 5 kroków
Wska nik Poziomu

Metody analityczne Ryzyka WPR
przyczynowo-skutkowe,
np. FMEA Graf ryzyka
Normy z zakresu bhp Metody zaawansowane
FMEA
Kalkulatory ryzyka
HAZOP
Przegld stanu
bezpieczestwa
Metoda list kontrolnych
Metoda klasyfikacji
wzgldnej
Metoda "What - If"
Rys. 4. Metody analizy i oceny stanu bezpieczestwa pracy i systemu zarzdzania bhp i ryzykiem zawodowym (opracowanie wasne)
JSA (Job Safety Analysis) [23, 33] jest jednym z narzdzi zarzdzania, które moe
by zastosowane do zdefiniowania i kontrolowania potencjalnych zagroe zwiza-
nych z badanym procesem, stanowiskiem lub procedur. JSA dzieli si na 4 etapy:
wybór obszaru pracy do analizy, podzia pracy na sekwencje, identyfikacja potencjal-
nych zagroe, ustalenie dziaa profilaktycznych w celu wyeliminowania, zreduko-
wania lub zminimalizowania kadego zidentyfikowanego i scharakteryzowanego za-
groenia.
Stosowana jest równie rozszerzona wersja analizy pn. TJA (Total Job Analysis)
bazujca na idei, e bezpieczestwo jest integraln czci kadej pracy a nie wyizo-
lowanym elementem.
W procesie poszukiwania zagroe warto korzysta take z metod stosowanych
w zarzdzaniu jakoci, np. z wykresu przyczynowo-skutkowego Ishikawy [2]. Ishi-
kawa w latach 60-tych XX w., jako pionier teorii zarzdzania jakoci w stoczni Ka-
wasaki, spopularyzowa sposób przedstawiania wpywu rónych czynników na osi-
ganie dobrych lub zych wyników w postaci wykresu rybiej oci. Wykres nazw t
zawdzicza swojemu ksztatowi, przypominajcemu szkielet ryby widziany z boku
[20]. Jest on graficzn analiz wpywu rónych czynników oraz ich wzajemnych po-
wiza wywoujcych okrelony problem oraz analiz skutków spowodowanych dzia-
aniem tych powiza, pomaga w ten sposób oddzieli przyczyny od skutków danej
sytuacji i dostrzec zoono problemu.
Diagram w sposób logiczny i chronologiczny porzdkuje przyczyny i skutki ze
wzgldu na zdefiniowany problem. Analiza rozpoczyna si od stwierdzenia wystpie-
nia skutku (np. braku, awarii lub innego niepodanego stanu) i prowadzona w kierun-
ku identyfikacji wszystkich moliwych przyczyn, które go spowodoway. Wród przy-
czyn Ishikawa wymieni 5 gównych skadowych – okrelanych jako tzw. 5M: Man-
power (Ludzie), Methods (Metody), Machines (Maszyna), Materials (Materiay) i Ma-
nagement (Zarzdzanie) obecnie uzupenianych o Environment ( rodowisko) – rys. 5.
Rys. 5. Diagram przyczynowo – skutkowy Ishikawy [wg 20]
Kolejn metod, któr mona zastosowa w procesie identyfikacji zagroe jest

FMEA (Failure Mode and Effects Analysis) [29]. Opiera si ona na analizie skutków
31
i przyczyn bdów. Jest metod majc na celu zapobieganie skutkom wad, które mo-
g wystpi w fazie projektowania lub wytwarzania. FMEA jest zbudowana na pod-
stawie dwóch zaoe. Pierwsze mówi, e okoo 75 procent bdów wynika z niepra-
widowoci w fazie przygotowania produkcji a ich wykrywalno w fazie pocztkowej
jest niewielka. Drugie – okoo 80 procent bdów wykrywanych jest w fazie produkcji,
kontroli i w eksploatacji.
Metod FMEA, znan take pod innymi nazwami: FMECA (Failure Mode and Cri-
ticality Analysis) i AMDEC (Analys des Modes de Defaillace et Leurs Effets) [28],
zaczto stosowa w latach szedziesitych, w USA. Przy jej pomocy weryfikowano
projekty elementów statków kosmicznych. Sukces tej metody w NASA, spowodowa,
e FMEA znalaza zastosowanie w przemyle lotniczym i jdrowym. W latach 70-tych
i 80-tych metoda ta trafia do Europy i znalaza nowe zastosowania w przemyle che-
micznym, elektronicznym i samochodowym. W latach 90-tych zostaa zaadaptowana
w ramach normy ISO 9000, a w szczególnoci w QS 9000 przeznaczonej dla przemy-
su samochodowego.
Analiz FMEA mona przeprowadzi dla caego wyrobu, pojedynczego podzespo-
u lub elementu konstrukcyjnego wyrobu, a take dla caego procesu technologicznego
lub jego dowolnej operacji. Wyniki analizy stanowi podstaw do precyzyjnego zdefi-
niowania dziaa korygujcych, skutecznie eliminujcych róda wad oraz dostarcza-

jcych nowych rozwiza doskonalcych waciwoci wyrobu.
Metoda Klasyfikacji Wzgldnej Relative Ranking (RR) [18] ma zastosowanie
gównie tam, gdzie mog wystpi powane zagroenia. Moe by stosowana na eta-
pie projektowania procesów technologicznych, do wyboru procesów i materiaów.
Ocen procesów przeprowadza si na podstawie charakterystycznych waciwoci,
których wpyw na bezpieczestwo okrela si w skali od 1 do 10. Wynik oceny uzy-
skuje si przez obliczenie, zgodnie z przyjtymi algorytmami, wartoci indeksowych
wska ników ryzyka.
Identyfikacji zagroe mona dokonywa posugujc si procedur auditu wstpnego
zawart w normie PN-N-18004:2001. Zalet tej metody jest ustalenie nieprawidowoci
nie tylko w stanie bezpieczestwa, ale i w rozwizaniach systemowych zarzdzania bez-
pieczestwem.
4.1.2. Systematyka wybranych metod szacowania i warto ciowania ryzyka

Szacowanie i wartociowanie ryzyka odbywa si na podstawie nadania wartoci dwóm
parametrom ryzyka: cikoci skutków i moliwych strat, wynikajcych ze zdarzenia oraz
prawdopodobiestwa wystpienia tego zdarzenia. Wartociowanie ryzyka nastpuje w proce-
sie formuowania sdu o ryzyku i polega na okrelaniu wartoci ryzyka wedug przyjtych
kryteriów. Na etapie tym nastpuje podjcie decyzji odnonie akceptacji poziomu ryzyka lub
podjcia kroków koniecznych do zmniejszenia ryzyka lub zapewnienia, e ryzyko pozostanie
na akceptowanym poziomie.
W praktyce kategori ryzyka zawodowego, dla kadego z oszacowanych zagroe,
okrela si na postawie jednej z metod sucych do szacowania i wartociowania ry-
zyka. Do najwaniejszych z nich nale:
x metody szacunkowe: matryca ryzyka wedug normy PN-N-18002:2011, wstpna
analiza zagroe PHA (Preliminary Hazard), Risk Assessment Code, RISK
32
SCORE, metoda piciu kroków, Wska nik Poziomu Ryzyka (WPR), grafy ryzyka.
Zestawienie metod oceny ryzyka przedstawia tabela 1.
x metody zaawansowane: analiza skutków i przyczyn bdów FMEA (Failure Mode
and Effects Analysis), kalkulatory ryzyka, HAZOP, Przegld Stanu Bezpiecze-
stwa (Safety Audit /Review), Metoda List Kontrolnych (Checklist Analysis), Me-
toda Klasyfikacji Wzgldnej (Relative Ranking), Metoda „co, jeli” (What – If
Analysis).
Tabela 1. Porównanie szacunkowych metod oceny ryzyka zawodowego

Metoda oceny ryzyka Elementy
Obja nienia
zawodowego skadowe oceny
P – czsto lub prawdopodobiestwo
Matryca ryzyka wystpienia zdarzenia wywoujcego
R=PxS
wg PN-N-18002:2000 zagroenie
S – ciko nastpstw
P – prawdopodobiestwo wystpienia
PHA R=PxS szkód w nastpstwie zdarzenia
S – moliwe straty
P – poziom prawdopodobiestwa
Risk Assessment Code R=PxS
S- rozmiar moliwych strat

zagroenia
Risk Score R=PxSxE
S – potencjalne skutki zagroenia
E – ekspozycja na zagroenie
zdarzenia
Metoda piciu kroków R=PxSxFxI S – skutki zdarzenia
F – ekspozycja
I – liczba naraonych
A - prawdopodobiestwo wystpienia
zdarzenia
Wska nik Poziomu Ryzyka B – czstotliwo ekspozycji na zagroe-
R= A x B x C x D
WPR nie
C – najwiksza spodziewana strata
D – liczba osób naraonych na zagroenie
wydarzenia
S – zakres szkód
Graf ryzyka R=PxSxExB
E – ekspozycja na zagroenie
B – moliwo zastosowania ochrony
przed zagroeniem
Matryce ryzyka (nazywane równie tablicami lub macierzami) stanowi grup

dwuparametrycznych metod oceny ryzyka opartych na skutkach i prawdopodobie-
stwie zdarzenia. S to metody indukcyjne pozwalajce na jakociow ocen ryzyka.
Do metod tych naley metoda wstpnej analizy zagroe PHA (Preliminary Hazard
Analysis) [18], której stosowanie zalecane jest ju na etapie projektowania. Wynik
oceny przedstawiany jest w formie wska nika bdcego iloczynem stopnia szkód
i prawdopodobiestwa wystpienia szkód. Szacowanie ryzyka odbywa si wedug sze-
ciu stopniowej skali.
33
Najczciej stosowan metod matrycow w Polsce jest matryca ryzyka wedug
normy PN-N-18002:2011. Wzorowana jest na metodzie zawartej w normie brytyjskiej
BS 8800:1996. Zakada moliwo powstania wypadku i szacuje jakociowo parame-
try ryzyka. Analiza ryzyka obejmuje etapy [16]:
x okrelenie granic obiektu, dla którego wykonywana jest ocena ryzyka,
x sporzdzenie listy zidentyfikowanych zagroe,
x oszacowanie ryzyka, tzn. okrelenie moliwych nastpstw i prawdopodobiestwa
nastpstw, z jakim mog one wystpi,
x wartociowanie ryzyka przeprowadzane jest przez odczytanie jego wartoci
z matrycy.
Metoda Risk Assessment Code [13] zostaa opracowana przez inynierów Armii
Stanów Zjednoczonych i Centrum Wspomagania w Huntsville w Stanie Alabama. Po-
cztkowo miaa zastosowanie w ocenie ryzyka eksplozji materiaów wybuchowych
i amunicji. Wska nik RAC jest kombinacj 2 czynników: poziomu prawdopodobie-
stwa (od czste do nieprawdopodobne) i rozmiaru moliwych strat (katastrofalne, kry-
tyczne marginalne pomijalne) oraz opisuje ryzyko w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza
najwiksze a 5 – najmniejsze naraenie na niebezpieczestwo.
Metoda RISK SCORE zostaa opracowana w USA pierwotnie dla Marynarki Wo-
jennej. Elementami skadowymi oceny s 3 parametry: prawdopodobiestwo wyst-
pienia zdarzenia wypadkowego (P), skutki zdarzenia (S) i czas ekspozycji na zagroe-
nie (E). Metod Risk Score stosuje si do oceny stanowisk i procesów pracy, w któ-
rych nastpuje czsta zmiana ekspozycji zatrudnionych pracowników na czynniki ro-
dowiska pracy (np. haas). Szacowanie parametrów przeprowadza si wedug specjal-
nie opracowanych skal na kilku poziomach dla kadego zagroenia. Wska nik ryzy-
ka (R), obliczany jest jako iloczyn PxSxE.
Metoda piciu kroków (Five steps to risk assessment) [31] – pozwala na okrelenie
poziomu ryzyka na podstawie czstotliwoci ekspozycji na naraenia, liczby osób na-
raonych i prawdopodobiestwa wystpienia zdarzenia. W metodzie Wska nika Po-
ziomu Ryzyka WPR oprócz czynników stosowanych w metodzie 5 kroków analizo-
wane s najwiksze spodziewane straty (zakres szkód).
Graf ryzyka [18] stanowi graficzn ciek, która na podstawie okrelenia:
wielkoci szkód (strat), jakie moe spowodowa zagroenie, czasu wystpowania
zagroenia (ekspozycji), moliwoci zastosowania ochrony przed zagroeniem
i prawdopodobiestwa wystpienia niepodanego zdarzenia, pozwala sformuo-
wa konkluzj kocow.
Metoda „co, jeli” What-If Analysis (WI) jest metod zalecan do stosowania dla
wzgldnie prostych przypadków. Przedmiotem analizy s takie obiekty, jak: stanowi-
sko pracy, maszyna, urzdzenie, proces pracy. Celem analizy jest przewidzenie
wszystkich moliwych zakóce jakie mog wystpi a nastpnie dokonanie analizy
konsekwencji tych zakóce. Na podstawie odpowiedzi na pytania „co, jeli” nastpuje
ustalenie kategorii ryzyka.
Ze wzgldu na du ofert metod szacowania ryzyka naley zawsze w sposób
przemylany dokona wyboru metody najbardziej adekwatnej do przedmiotu oceny
oraz rodzaju wystpujcych zagroe.
34
4.1.3. Monitorowanie poziomu bezpiecze stwa
Monitorowanie obejmuje kontrol stanowisk, wyposaenia, nadzór nad parametrami
rodowiska pracy, badanie przyczyn i okolicznoci wypadków przy pomocy takich narz-
dzi jak: fotografia dnia, obserwacja migawkowa, obserwacja ciga, housekeeping.
Housekeeping [3, 12, 21] to metoda podnoszenia wydajnoci przez eliminacj nie-
sprzyjajcych warunków pracy oraz zapobieganie wypadkom w pracy. Housekeeping
dotyczy kadej fazy procesu produkcji i wszystkich operacji zarówno wewntrz jak
i na zewntrz zakadu a przede wszystkich usystematyzowanych i bezpiecznych wa-
runków pracy, które uwzgldniaj m.in. oznaczenie cieek transportowych, odpo-
wiednie miejsca odkadcze i magazynowanie, zabezpieczenia, sprztanie i utrzymanie
sprztu w dobrym stanie. Dobry housekeeping zachca pracowników do systematyki
i utrzymania miejsca pracy w czystoci, co porednio przekada si na jako pracy
i motywacj pracownika.
Podstawowe elementy housekeepingu to:
x alejki – odpowiednie oznaczenie alejek transportowych,
x przestrze – wystarczajca przestrze do wykonywania pracy dla kadego pracow-
nika,
x magazynowanie – odpowiednie i atwo dostpne miejsca odkadcze i regay,
x wentylacja – zapewniajca komfortowe warunki pracy,

x ciany i podoga – atwe do utrzymania w czystoci,
x miejsca socjalne – czyste azienki, szatnie i stoówka,
x odpady – zapewnienie odpowiednich miejsc na mieci i odpady, aby atwo byo
utrzyma miejsce racy w czystoci.
W housekeepingu korekta przebiega wedug okrelonego schematu:

x zdefiniowanie, co oznacza housekeeping w danym miejscu pracy,
x ustalenie 10-12 najwaniejszych zasad, które powinny obowizywa,
x wyznaczenie co najmniej 100 przedmiotów obserwacji,
x dokonanie oceny 100 przedmiotów obserwacji w postaci wspóczynnika porzdku,
x wdraanie potrzebnych zmian i graficzna ilustracja wyników monitorowanych
zmian,
x cykliczne powtarzanie obserwacji (co 4-10 tygodni).
4.1.4. Wprowadzanie dziaa koryguj cych i zapobiegawczych

Zgodnie z definicj z normy PN-N-18001:2004, dziaania korygujce to dziaania
majce na celu wyeliminowanie przyczyny ju wykrytej niezgodnoci lub innej niepo-
danej sytuacji, natomiast dziaania zapobiegawcze maj na celu wyeliminowanie
przyczyny potencjalnej niezgodnoci lub innej potencjalnej sytuacji. Zatem dziaania
zapobiegawcze podejmuje si w celu zapobieenia wystpieniu nieprawidowoci,
podczas gdy dziaania korygujce podejmuje si w celu zapobieenia ponownemu wy-
stpieniu nieprawidowoci.
Oba rodzaje dziaa musz by proporcjonalne do zwizanych z nim zagroe i ry-
zyka zawodowego. W celu wybrania waciwych dziaa mona posuy si meto-
dami takimi jak: 5S, Kaizen, Poka-Yoke.
35
Metoda 5S [1, 2] to tworzenie i utrzymywanie dobrze zorganizowanego, czystego,
wysoko wydajnego i wysokiej jakoci stanowiska pracy. Odnosi si do piciu japo-
skich sów, które charakteryzuj podejcie do organizacji i zarzdzania miejscem pra-
cy oraz procesem pracy, zmierzajcym do podniesienia wydajnoci przez wyelimino-
wanie strat, usprawnienie procesów i redukcj procesów zbdnych. W wszym ujciu
5S opisuje standaryzacje utrzymywania porzdku w miejscu pracy.
x Seiri (selekcja) – oznacza sortowanie narzdzi, materiaów, itp. w miejscu pracy
i pozostawienie tylko tego, co niezbdne. Rzeczy zbdne naley magazynowa lub
wyrzuci, gdy powoduj baagan i stwarzaj niebezpieczestwo, co zakóca pro-
ces wydajnej pracy.
x Seiton (systematyka) – to potrzeba uporzdkowanego stanowiska pracy. Narz-
dzia, urzdzenia i materiay musz mie swoje, wydzielone i oznaczone pooenie.
Musi by miejsce dla wszystkiego i wszystko musi by na swoim miejscu.
x Seiso (sprztanie) - to potrzeba utrzymywania stanowiska pracy uporzdkowanego
i czystego. Sprztanie po zakoczeniu zmiany powinno by codzienn powinnoci.
x Seiketsu (standaryzacja) – to kontrola i konsekwencja. Wykonywane czynnoci
naley standaryzowa, aby zapewni ich powtarzalno przy zaoeniu atwego i o-
dpowiedzialnego wykonania pracy.
x Shitsuke (samodyscyplina) - to utrzymywanie standardów. Naley przestrzega

wczeniej ustalonych zasad 4S i uczyni je przyzwyczajeniem.
Trzy pierwsze „S” okrelaj, w jaki sposób zaprowadzi porzdek na stanowisku,

system jakim naley si posugiwa. Dwa ostatnie "S" okrelaj, jak system utrzyma
i doskonali.
5S jest stosowane wraz z innymi narzdziami LEAN, takimi jak
SMED, TPM, Just-in-time. Jest jednym z najatwiejszych do wdroenia elementów
koncepcji Lean. Narzdzie 5S wymaga wyeliminowania wszystkiego, co jest niepo-
trzebne, w celu atwiejszego i szybszego dostpu do potrzebnych narzdzi. Stanowi te
zaoenie SMED, który w konsekwencji prowadzi do produkcji dokadnie na czas
(JIT). Pierwszym krokiem w TPM natomiast jest utrzymanie maszyny w porzdku
przez operatora, czyli postulat 5S. Bez dobrej praktyki 5S niemoliwe jest utrzymanie
pozostaych narzdzi LEAN [1, 2].
Kaizen (jap. Kai – zmiana, zen – dobry, czyli cige doskonalenie) to filozofia wy-
wodzca si z japoskiej kultury i praktyki zarzdzania. W myl tej filozofii jako
sprowadza si do stylu ycia – niekoczcego si procesu ulepszania, cigego podno-
szenia jakoci firmy i produktu [6]. Istnieje dziesi zasad Kaizen:
1) problemy stwarzaj moliwoci,
2) pytaj 5 razy „Dlaczego?” (metoda „5×why”),
3) zbieraj pomysy od wszystkich,
4) myl nad rozwizaniami moliwymi do wdroenia,
5) odrzucaj ustalony stan rzeczy,
6) zbdne s wymówki, e czego si nie da zrobi,
7) wybieraj proste rozwizania – nie czekajc na te idealne,
8) uyj sprytu zamiast pienidzy,
9) pomyki koryguj na bieco,
10) ulepszenie nie ma koca.
36
Poka-yoke (ang. mistake proofing, terror proofing) [2] to metoda zapobiegania b-
dom i pomykom popenionym przez nieuwag, w odrónieniu od baka-yoke (ang. fool
proofing), która oznacza odporno na gupot. Za twórc Poka-Yoke uwaa si japo-
skiego inyniera z fabryki Toyota Shigeo Shingo, który kierowa si star i dobrze znan
prawd, i „bd jest rzecz ludzk”[19]. Przez analogi do tego stwierdzenia, zwrócono
uwag, e pomidzy pomyk a wynikajcym z niej defektem jest jeszcze jedna, poten-
cjalna moliwo: zauwaenie pomyki i jej poprawienie. Std wniosek, e sposobem
ograniczenia wadliwoci jest stwarzanie warunków, w których bd nie moe si zda-
rzy, albo bdzie natychmiast widoczny.
Zostao udowodnione, e wprowadzane przy uyciu ww. metod usprawnienia, dziki par-
tycypacji w nich pracowników, daj skuteczne i akceptowane przez pracowników zmiany.
Warto zatem, aby doskonaliy one nie tylko wydajno pracy, ale równie bezpieczestwo
pracowników.
4.1.5. Ustalanie priorytetów w ustalaniu kolejno ci dziaa usprawniaj cych

Zgodnie ze zmianami wprowadzonymi w Rozporzdzeniu Ministra Pracy i Polityki
Spoecznej z dnia 6 czerwca 2008 r., w sprawie ogólnych przepisów bezpieczestwa
i higieny pracy, pracodawca realizuje obowizek zapewnienia pracownikom bezpie-
czestwa i higieny pracy, w szczególnoci przez nadawanie priorytetu rodkom ochro-

ny zbiorowej przed rodkami ochrony indywidualnej. Istotne jest równie, aby kolej-
no wprowadzania usprawnie korespondowaa z poziomem zidentyfikowanego ry-
zyka. Macierze priorytetów wdraania, macierze kosztów, analiza Pareto-Lorenza to
tylko kilka metod, które wykorzystuje si w celu nadawania priorytetów wprowadza-
nych dziaa usprawniajcych.
W poowie lat 70-tych zaczto w USA wdraa do codziennej praktyki metod The
Analytic Hierarchy Process (AHP), która umoliwia podejmowa zoone i wielokry-
terialne decyzje, bez wzgldu na dziedzin jej zastosowa. Przedstawia ona sformuo-
wanie struktury hierarchicznej problemu decyzyjnego. Zgodnie z t metod kady
problem, który naley rozwiza przedstawia si w postaci hierarchii. Na szczycie pi-
ramidy hierarchicznej jest zawsze jeden element, który opisuje cel ogólny. Postpujc
z góry do dou, na kadym poziomie hierarchicznym wzrasta dokadno skadowych,
a podstaw piramidy tworz konkretne pojcia, które s alternatywami rozwiza. Na
poziomach porednich znajduj si uczestnicy (siy) wpywajcy na rozwizanie, cele
uczestników, polityki ich wdroenia itp.
Analiza Pareto-Lorenza [2] jest zasad, która mówi o tym, e niewielka liczba przy-
czyn (20%) odpowiada za wikszo (80%) wystpujcych skutków. Podjcie odpowied-
nich dziaa korygujcych, likwidujcych te 20% niekorzystnych czynników moe
znacznie, poprawi jako procesu bez zajmowania si przyczynami maoistotnymi. Me-
toda ta moe suy wskazaniu najwaniejszych róde problemów oraz rezultatów dzia-
a korygujcych, dziki czemu zapewnia cige doskonalenie. Przy analizowaniu pro-
blemów organizacyjnych pozwala na zidentyfikowanie tych elementów, których rozwi-
zanie przynosi najwiksze korzyci.
4.1.6. Ci ge doskonalenie

Cige doskonalenie jest jedn z funkcji zarzdzania. Istnieje wiele narzdzi zarzdzania,
m.in. omówiona wczeniej analiza Pareto-Lorenza, Kaizen, Poka-Yoke i wiele innych.
37
Narzdziem kompleksowego zarzdzania ryzykiem zawodowym, o którym nie na-
ley zapomina, jest benchmarking (analiza porównawcza z najlepszymi) [14]. Po-
cztki benchmarkingu zwizane s z przedsibiorstwem Rank Xerox, które w latach
70-tych przechodzio powane problemy finansowe i organizacyjne zwizane midzy
innymi z siln konkurencj na rynku kserokopiarek. Kierownictwo firmy opracowao
trzyczciowy program Leadership Through Quality, którego II cz nosia nazw
Benchmarking. Benchmarking polega na wyszukiwaniu najlepszych cech cudzych
wyrobów, technologii i usug w celu wykorzystania ich do doskonalenia wasnych wy-
robów, usug i technologii. Stosujc analiz porównawcz do najlepszych na wiecie
dy si do cigego doskonalenia.
4.2. Metody ergonomiczne w ocenie ryzyka zawodowego
Wród zagroe wystpujcych w rodowisku pracy znaczce miejsce zajmuj za-

groenia zwizane z obcieniem psychofizycznym w pracy. Z danych statystycznych
wynika, e dolegliwoci miniowo-szkieletowe stanowi obecnie gówn grup cho-
rób zawodowych w krajach uprzemysowionych (USA - 50%, Szwecja – 71%) a kosz-
ty rekompensat z tytuu tych dolegliwoci wynosz w USA okoo 12 mld dolarów
rocznie. Drugie niechlubne miejsce przypada monotonii i stresowi w pracy.

Ju w latach 60-tych ubiegego wieku powstay metody adresowane do oceny za-
groe zwizanych z wysikiem psychofizycznym, ale dopiero w ostatnich latach zy-
skay one na popularnoci. Na przykad ryzyko wystpienia dolegliwoci miniowo-
szkieletowych zwizanych ze sposobem wykonywania pracy mona oceni z zastoso-
waniem metod: REBA, RULA, LMM (KIM), MAC, NIOSH, OWAS, OCRA, JSI, czy
przy uyciu metody chronometraowo-tabelarycznej Lehmanna sucej do komplek-
sowej oceny wysiku fizycznego. Do oceny ryzyka wystpienia obcienia psychicz-
nego mona zastosowa list kontroln przygotowan przez Europejsk Fundacj Po-
prawy Warunków Pracy i ycia. Przy ocenie antropometrycznej struktury przestrzen-
nej stanowiska pracy, majcej istotne znaczenie dla powstawania dolegliwoci mi-
niowo-szkieletowych, mona wykorzysta atlasy antropometryczne, szablony, bazy
danych i programy komputerowe [3].
Metody REBA (Rapid Entire Body Assessment) [24] i RULA [39] uwzgldniaj
obcienie caego ukadu miniowo-szkieletowego zwizane zarówno z uyciem siy
dla potrzeb wykonania okrelonego zadania, jak i koniecznoci utrzymania niezbd-
nej (czsto wymuszonej konstrukcj stanowiska) pozycji ciaa (obcienie posturalne)
i dotyczy oceny obcie prac caego ciaa.
Metoda LMM (wska ników kluczowych, ang. Key Item Method – KIM) [31] doty-
czy oceny ryzyka na poziomie klasyfikacji dla rcznego przemieszczania ciarów –
osobno dla podnoszenia, trzymania i przenoszenia oraz osobno dla cignicia i pchania.
Metoda MAC (Karty Oceny Przemieszczania Rcznego) [31] okrela czynniki ry-
zyka dla trzech typów przemieszczania rcznego – dla podnoszenia, przenoszenia i o-
peracji przemieszczania zespoowego. Pozwala take okreli, które zadania w miej-
scu pracy wymagaj najpilniejszych usprawnie.
Metoda NIOSH [24] suy do obliczania zalecanych wartoci masy podnoszonych
ciarów. Przy pomocy odpowiednio skonstruowanego równania oblicza si wska nik
zalecanej wartoci granicznej RWL.
38
Metoda analizy obcienia statycznego – OWAS [10, 11] suy do oceny wielkoci ob-
cienia statycznego na stanowiskach pracy. Metoda bierze pod uwag obcienie pochodz-
ce od czterech czynników: pozycji pleców, pooenia przedramion, pracy nóg, wielkoci ob-
cienia zewntrznego, ale nie uwzgldnia czstoci zmiany pozycji oraz rytmu pracy.
OCRA – metoda oceny ryzyka wynikajcego z wykonywania czynnoci powtarzal-
nych koczynami górnymi [26]. Indeks OCRA okrela wska nik zagroenia, bdcy sto-
sunkiem liczby czynnoci podstawowych podczas wykonywania pracy (FF) odniesionej
do zalecanej dla danych czynnoci liczby ich powtórze (RF).
Metoda JSI (Job Strain Index) [28] dotyczy zagroe ze strony rk i nadgarstków
i bazuje na ocenie siy, liczby powtórze, pozycji ciaa i czasu trwania danej czynnoci.
Ocena metod JSI moe by prowadzona przed i po interwencji, dziki czemu widoczny
jest skutek wprowadzonych dziaa obniajcych ryzyko.
Ocena kompleksowa ryzyka zwizanego z wysikiem fizycznym wysiku skada si
z ocen czstkowych: wydatku energetycznego – zwizanego z ruchem i d wiganiem ci-
arów, obcienia statycznego – charakteryzujcego si bezruchem, podtrzymywaniem
ciarów i pozycj zajmowan w trakcie pracy, monotypowoci ruchów roboczych –
zwizanej z powtarzalnoci ruchów roboczych.
Obliczenia wydatku energetycznego pracownika na stanowisku pracy dokonuje si na
podstawie sumy iloczynów czasu wykonania poszczególnych czynnoci (w min.) w cigu

zmiany roboczej i jednostkowego wydatku energetycznego (w kJ/min) na wykonanie
czynnoci. Wynik porównany jest z normatywami i na tej podstawie dokonywana jest
ocena sowna i punktowa wydatku. O ocenie obcienia statycznego decyduje wymuszo-
na, niewygodna pozycja przy pracy, np. praca z rkami ponad gow, pozycja pochylona
albo ze skrconym tuowiem, gdy trzymamy nieruchomo ciar w wycignitej rce.
W przypadku wystpowania prac monotypowych zwizanych z jednostronnym przeci-
eniem pewnych grup miniowych ryzyko ronie wraz ze wzrostem liczby stereotypo-
wych powtórze oraz wielko rozwijanych si miniowych przy wykonywanej pracy.
Podczas prowadzenia dziaa na rzecz wyeliminowania lub obnienia ryzyka zawo-
dowego zwizanego z obcieniem fizycznym prac naley wzi pod uwag aktualne
przepisy obowizujce w tym zakresie.
Tabela 2. Ocena obcienia psychicznego prac proponowana przez Europejsk Fundacj Poprawy
Warunków Pracy i ycia
Pytanie Odpowied
1. Praca o krótkich cyklach jest czsta. Praca ma krótki cykl jeli to samo zadanie po- tak nie
wtarza si co 1,5 minuty czyli jeli cykl jest krótszy ni 1,5 minuty.
2. Monotonne i nudne zadania s czste (s to zadania, które szybko staj si rutyn). tak nie
3. Zadania wymagajce bardzo duej koncentracji (tzn. takie, od których nie mona tak nie
oderwa si) s czste.
.......................
6. Praca czsto przebiega pod presj czasu, terminów, które trzeba dotrzyma lub te tak nie
standardy produkcyjne s trudne do osignicia.
...................... tak nie
17. W czasie dnia pracy brak jest czasu na krótkie pogawdki z kolegami. tak nie
18. Czsto nie ma moliwoci skontaktowania si z przeoonym gdy jest problem. tak nie
19. W zasadzie pracownicy nie mog bezporednio skontaktowa si z kolegami lub tak nie
przeoonym z innego wydziau by przedyskutowa zaistniay problem.
20. Sporo jest konfliktów w pracy. tak nie
39
Ocena ryzyka wystpienia obcienia psychicznego mona dokona z wykorzysta-
niem proponowanej przez Europejsk Fundacj Poprawy Warunków Pracy i ycia listy
kontrolnej. Check-lista zawiera 20 stwierdze do ogólnej oceny procesów i stanowisk
pracy. Suma odpowiedzi „tak” pozwala obliczy obcienie psychiczne. Im wicej odpo-
wiedzi „tak” tym wicej problemów tkwi w pracy i jej organizacji. W tabeli 2 przedsta-
wiony zosta fragment listy kontrolnej.
5. ANALIZA WYNIKÓW BADA STOSOWANIA METOD

ORGANIZATORSKICH I ERGONOMICZNYCH W PRAKTYCE
PRZEDSIBIORSTWA
Omówione metody zostay opracowane w formie ankiety. Metody zostay podzie-

lone na dwie grupy. Grupa I – ocena skuteczno ci systemu zarzdzania, grupa II – oce-
na ryzyka zawodowego. Podzia metod przedstawia tablica 3.
Tabela 3. Zestawienie metod analizy i oceny stanu i systemu bhp (opracowanie wasne)
Nazwa metody analizy i oceny stanu i systemu bhp
I. Ocena skutecznoci systemu zarzdzania

Audit systemu zarzdzania bhp Rachunek kosztów bhp
Przegld kierownictwa Badanie satysfakcji klienta
II. Ocena ryzyka zawodowego
A. Metody organizatorskie
Metody strukturalne Wska nik poziomu ryzyka WPR
Generowanie pomysów Graf ryzyka
Listy kontrolne HAZOP
Wykres Ishikawy What-If
FMEA 5S
Przegld wstpny wg PN-N 18004 Kaizen
Matryca ryzyka wg PN-N 18002 Poka-yoke
PHA Macierz priorytetu wdroenia
RiskAssessmentCode Macierze kosztów wdroenia
RiskScore Analiza Pareto-Lorenza (ABC)
Metoda 5 kroków
B. Metody ergonomiczne
REBA, RULA, Metoda oceny wysiku fizycznego wg Lehmanna
OWAS Metoda szacunkowa oceny obcienia psychicznego
NIOSH
OCRA
JSI
LMM (MAC)
Ankiet skierowano do pracodawców oraz osób zajmujcych si sprawami bhp,

z pro b o wskazanie metod, które s stosowane w procesie zarzdzania bezpiecze-
stwem pracy w przedsibiorstwie.
Badanie przeprowadzono w 66 przedsibiorstwach:
x 28 duych zatrudniajcych powyej 250 pracowników (m.in. CNH, Danfoss, Mars
Polska, ZUS, MZA, KM PSP, WILSSON&BROWN, EADS-PZL, EC era),
40
x 11 rednich zatrudniajcych powyej 50 pracowników (IRA, ERGO-BET, MERA-
ZET, GRASO),
x 27 maych do 50 zatrudnionych (Hurt Papieru Dyzio, MPack, Zakad lusarski,
serwis samochodowy, AUDIO- WIAT, Profil Bad), w tym w 13 mikro zatrudnia-
jcych do 9 osób.
Wyniki bada jednoznacznie pokazuj, e metody w wikszo ci znane s i stoso-
wane w przedsibiorstwach duych. Najbardziej niezadowalajca sytuacja wystpuje
w mikro przedsibiorstwach. Udzia procentowy stosowania poszczególnych metod
w zaleno ci od wielko ci przedsibiorstwa przedstawia rysunek 6.
Rys. 6. Udzia procentowy stosowania metod organizatorskich i ergonomicznych w praktyce przed-

sibiorstwa (opracowanie wasne)
Najwiksza liczba przedsibiorstw zarówno maych, jak i duych potwierdza pro-

wadzenie oceny systemu zarzdzania bezpieczestwem. Np. przegld kierownictwa
prowadzi: w grupie mikro 5/13, w grupie maych 4/14, w grupie rednich 6/11, w gru-
pie duych 19/28 przedsibiorstw. Najmniej popularne s metody ergonomiczne oceny
ryzyka wystpienia dolegliwo ci mi niowo-szkieletowych. Tylko po jednym przed-
sibiorstwie spo ród mikro, maych i rednich (M P) i 5 duych przyznaje si do sto-
sowania metody RULA i REBA, pozostae metody M P nie s znane. Równie po 1
przedsibiorstwie w grupie M P stosuje ocen wysiku fizycznego, w duych 10.
Ocen obcienia psychicznego dokonuj jedynie po 2 przedsibiorstwa w kadej
z grup M P i 10 w duych.
Rysunki 7, 8, 9, 10 ilustruj udzia procentowy wykorzystywania poszczególnych me-
tod przez poszczególne grupy przedsibiorstw w odniesieniu do wszystkich 66 badanych.
41
Rys. 7. Procentowe wystpowanie metod w grupie duych przedsibiorstw w odniesieniu do wszyst-

kich badanych
Rys. 8. Procentowe wystpowanie metod w grupie rednich przedsibiorstw w odniesieniu do wszyst-

kich badanych
42
Rys. 9. Procentowe wystpowanie metod w grupie maych przedsibiorstw w odniesieniu do wszyst-

kich badanych
Rys. 10. Procentowe wystpowanie metod w grupie maych przedsibiorstw w odniesieniu do wszyst-
kich badanych
43
Kolejne wykresy przedstawione na rys. 11, 12, 13, 14 ilustruj udzia procentowy stosowa-
nia poszczególnych metod w badanych grupach maych, rednich i duych przedsibiorstw.
Rys. 11. Procentowe wystpowanie metody w grupie mikroprzedsibiorstw
Rys. 12. Procentowe wystpowanie metody w grupie maych przedsibiorstw
44
Rys. 13. Procentowe wystpowanie metody w grupie rednich
Rys. 14. Procentowe wystpowanie metody w grupie duych przedsibiorstw
45
6. ZAKOCZENIE
Stworzenie bezpiecznych warunków pracy jest warunkiem dotrzymania kroku po-

stpowi w zakresie bezpieczestwa. Zakadajc, ze ryzyko zawodowe jest podstawo-
wym miernikiem bezpieczestwa, szczególnie trzeba zadba o to, by ocena ryzyka
zawodowego nie bya tylko jednorazow akcj, i eby prowadzona bya przez wszyst-
kie podmioty gospodarcze w Polsce. Warto równie przyjrze si uwaniej wiadomo-
ci i wiedzy pracodawców na temat metod i technik prowadzenia oceny ryzyka zawo-
dowego. Na ile jest to celowa i w peni kontrolowana ocena ryzyka, na ile s to dziaa-
nia oparte wycznie na intuicji. Jak duo jest do zrobienia w tym zakresie, mog po-
kaza statystyki wynikajce z bada prowadzonych przez GUS I PIP.
Wedug danych GUS mae przedsibiorstwa stanowi 95% wszystkich zakadów
w Polsce w tym tylko 3,8% to mae (do 50 pracowników), reszta to mikro przedsi-
biorstwa zatrudniajce poniej 10 pracowników. Ponadto zakady prywatne stanowi
95,5% ogóu krajowych przedsibiorstw. Przy takiej strukturze, wykroczenia w zakre-
sie naruszenia przepisów bhp wynosz:
x 52,6% ogóu wykrocze w mikro przedsibiorstwach,
x 31,8% ogóu wykrocze w maych przedsibiorstwach.
Do najczstszych wykrocze stwierdzonych przez PIP w 2010 nale:

x zy stan techniczny budynków i pomieszcze pracy,
x zy stan techniczny maszyn i urzdze,
x brak oceny ryzyka zawodowego.
x brak pomiarów czynników szkodliwych,
x brak szkole wstpnych.
Wyniki bada 2000 przedsibiorstw w woj. ódzkim w 2010 przeprowadzone przez

Centrum Edukacji i Doradztwa EGO w odzi we wspópracy z wydz. OiZ P , poka-
zuj, e pracodawcy nie s wiadomi swojej odpowiedzialnoci za stan bhp w firmie:
x 10% nie poinformowao PIP o swoim istnieniu,
x 12,7% nie posiada regulaminu pracy,
x tylko w poowie badanych firm dokonano oceny ryzyka zawodowego,
x 130 firm wykazao wiksz liczb ocen ryzyka ni ogólna liczba stanowisk,
x 27,7% pracodawców nie wie, czy prowadzony jest w firmie rejestr wypadków,
x 57,4% pracodawców nie wie jakie s zadania suby bhp.
W wietle przedstawionych faktów wida, ile pracy bdzie wymagao w najbli-

szych latach podniesienie wiedzy i wiadomoci pracodawców w kwestii oceny ryzyka
zawodowego i podniesienia kultury bezpieczestwa w zakadach pracy.
Bibliografia
1. Bagiski J. (red.), Meneder jakoci. Jako, rodowisko, bezpieczestwo, OWPW, Warszawa 2000.
2. Bagiski J. (red.), Zarzdzanie jakoci, OWPW, Warszawa 2004.
3. Górska E., Ergonomia. Projektowanie, diagnoza, eksperymenty, OWPW, Warszawa 2007.
4. Górska E., Lewandowski J., Zarzdzanie i organizacja rodowiska pracy, OWPW, Warszawa 2010.
46
6. Imai M., Kaizen. Klucz do konkurencyjnego sukcesu Japonii, MT Biznes, 2007.
7. Karczewski J., Karczewska K., Ocena ryzyka – struktura sukcesu, Promotor, nr 7- 8/08, Warsza-
wa 2008.
8. Karczewski J., Polskie saboci w zarz dzaniu bezpieczestwem, Atest, 2002, nr 6, s. 4-6.
9. Karczewski J., System zarz dzania bezpieczestwem pracy, ODDK, Gdask 2000.
10. Karhu U., Kansi P, Kourinka I., OWAS – Ovako Working Posture Analysis System. Correcting
working postures in industry. A practical method for analysis, Applied Ergonomics 8/1986, pp.
199-201.
11. Koradecka D. (red.). Bezpieczestwo Pracy i Ergonomia, tom 2, CIOP Warszawa, 1997.
12. Lewandowski J., Zarz dzanie bezpieczestwem pracy w przedsibiorstwie, Wydawnictwo Poli-
techniki ódzkiej, ód 2000.
13. MacDonald J., Knopman D., Lockwood J.R., Cecchine G., Willis H., Unexploded Ordnance.
A Critical Review of Risk Assessment Methods, RAND Corporation, 2004.
14. Mikulski H., Mikulska A., Benchmarking jako nowoczesna metoda zarz dzania przedsibior-
stwem, Monitor Rachunkowoci i Finansów, 6/2006.
15. PN-N-18001:2004 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania.
16. PN-N-18002:2011 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Ogólne wytyczne do
oceny ryzyka zawodowego.
17. PN-N-18004:2001 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wytyczne.
18. Romanowska-Somka I., Somka A., Zarz dzanie ryzykiem zawodowym, Tarbonus, Kraków –
Tarnobrzeg 2008.
19. Shingo S., Zero quality control: source inspection and the Poka-Yoke system, trans. Dillion A.P.,
Portland, Oregon, Productivity Press, 1985.
20. Stoner James A.F., Freemen R. Edward, Gilbert Daniel R. Jr., Kierowanie, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2008.
21. Swat K., Housekeeping a bezpieczestwo pracy w zakadzie przemysowym, Atest, 1996, nr 11, s. 5-6.
22. Urbaniak M., Zarz dzanie jakoci – teoria i praktyka, Difin, Warszawa 2004.
23. www.akademiabhp.com
24. www.ccohs.ca/oshanswers/hsprograms/job-haz.html
25. www.cdc.gov/niosh
26. www.ciop.pl/23305
27. www.e-bhp.org.pl
28. www.ergo.human.cornell.edu/ahJSI.html
29. www.fmea-fmeca.com
30. www.fmeainfocentre.com
31. www.handlingloads.eu/pl
32. www.hse.gov.uk/risk/fivesteps.htm
33. www.hse.gov.uk/risk/theory/alarp.htm
34. www.jsareporter.com
35. www.osha.europa.eu
36. www.pip.gov.pl/html/pl/html/07090000.htm
37. www.prawoiekonomia.pl
38. www.prima-ef.org
39. www.rula.co.uk
40. Zawieska W.M., Kampania Informacyjna 2008 „Ocena ryzyka zawodowego”. Zdrowe i bezpiecz-
ne miejsce pracy. Dobre dla Ciebie, dobre dla firmy, Polska Edycja Europejskiej Kampanii In-
formacyjnej na Rzecz Oceny Ryzyka Zawodowego, CIOPPIB, Warszawa 2008, s. 1-10.
47
Rozdzia 3
OCENA RYZYKA ZAWODOWEGO

ZAGROE PSYCHOSPOECZNYCH NA
PRZYKADZIE STANOWISKA PRACOWNIKA
DZIAU OBSUGI KLIENTA
Lidia Cukrowska
1. WSTP
Ocena ryzyka zawodowego umoliwia pracodawcy podjcie dziaa zapewniajcych

bezpieczne i higieniczne warunki pracy we wszystkich jej aspektach. Stanowisko pracow-

nika dziau obsugi klienta oceniane jest jako bardzo stresujce. W mikroprzed-
sibiorstwach (maksymalnie 9 zatrudnionych), stanowicych 94,7% liczby wszystkich
podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Urzdowym Pod-
miotów Gospodarki Narodowej REGON, wytwarzajcych ok. 29,8% PKB, zatrudniajcy
prawie 39% wszystkich pracujcych, dobrze jeli problem ten jest dostrzegany.
Celem publikacji jest przedstawienie specyfiki pracy sprzedawcy w mikro-
przedsibiorstwie, sposobów identyfikacji i oceny zagroe psychospoecznych wy-
stpujcych w tym rodowisku pracy oraz oceny ryzyka zawodowego z nich wynika-
jcego metodami Risk Score i PN-N 18002:2000.
2. PODSTAWY METODYCZNE OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO
Obowizek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy we

wszystkich jej aspektach spoczywa na pracodawcy. Ma on charakter bezwzgldny, tzn.
niezaleny od moliwoci finansowych, organizacyjnych czy innych pracodawcy.
Ocena ryzyka zawodowego umoliwia skierowanie odpowiednich rodków do
osignicia tego celu poprzez szkolenia pracowników, zapobieganie ryzyku zawodo-
wemu oraz wdraanie odpowiednich metod pracy i rozwiza organizacyjnych.
Ryzyko zawodowe to prawdopodobiestwo wystpienia utraty zdrowia lub ycia
pracowników, jakie wynika z zagroe (materiay i urzdzenia, metody pracy i jej
organizacja, stosowane praktyki) wystpujcych w rodowisku pracy. Ocena ryzyka
polega na systematycznym badaniu wszelkich aspektów pracy przeprowadzanym
w celu stwierdzenia:
x jakie zagroenia wystpujce w rodowisku pracy mog by przyczyn urazów
lub pogorszenia si stanu zdrowia zatrudnionych,
x sposobów likwidacji zidentyfikowanych zagroe,
48
x jakie dostpne rodki zapobiegawcze lub ochronne naley podj w celu
ograniczenia ryzyka ich wystpienia o ile nie jest moliwe usunicie
rozpoznanych zagroe [6].
Stosowane metody oceny róni si przede wszystkim poziomem szczegóowoci

analiz. Ze wzgldu na dokadno oceny rozrónia si metody jakociowe i ilociowe
(zestawienie wybranych metod w tab. 1).
Tabela 1. Zestawienie wybranych metod oceny ryzyka zawodowego
Ilo cio- Jako cio-

Opis metody
wa wa
Listy kontrolne x
Su do analizy systemu pracy z punktu widzenia pracownika lub zadania, diagnozy wystpujcych
w rodowisku pracy zagroe, okrelenia rodzajów bdów i sposobów zapobiegania ich
wystpieniu. Nie daj adnych wskazówek organizatorom produkcji i konstruktorom.
RISK SCORE – wskanik ryzyka x
Znajduje zastosowanie do oceny stanowisk oraz procesów pracy, w których wystpuje czsta zmiana
ekspozycji pracowników na czynniki rodowiska pracy.

FIVE STEPS – metoda pi ciu kroków x
Stosowana do oceny stanowisk oraz procesów pracy, w których wystpuje czsta zmiana ekspozycji
pracowników na czynniki rodowiska oraz wiksza liczba osób naraonych na dziaania czynnika.
PN-N 18002:2000 – matryca ryzyka x x
Przeznaczona do szacowania ryzyka niezalenie od wielkoci przedsibiorstwa wszdzie tam, gdzie
podane s wartoci charakteryzujce zagroenia : NDS, NDN.
PHA Preliminaty Hazard Analysis – wst pna analiza zagro e x
Stosuje si j do oceny ryzyka przy pracy z maszynami i urzdzeniami na etapie bada,
projektowania i konstrukcji, wykorzystywana równie do szacowania ryzyka zwizanego z
substancjami niebezpiecznymi. Pocztkowo zakada si moliwo wystpienia wypadku a nastpnie
szacuje si jakociowo moliwe skutki materialne lub zdrowotne.
HAZOP Hazard and Operability Studies – studium zagro e i zdolno ci
x
operacyjnych
Stosowana do szczegóowej analizy zoonych procesów chemicznych. Polega na systematycznym
przegldzie zaoe projektowych i procesu technologicznego pod ktem mogcych si pojawi
odchyle parametrów.
What If Co je li x
Gównym zadaniem tej metody jest szczegóowa analiza moliwych odstpstw od zaoe
konstrukcyjnych i procedur obsugi poprzez identyfikacj zagroe, skutków i potencjalnych metod
redukcji zagroe.
FMEA Failure Mode and Effect Analysis – analiza rodzaju i skutków
x
potencjalnych awarii
Suy do rozpoznawania potencjalnych wad wyrobu, okrelenie przyczyn oraz wyznaczenia
potencjalnych dziaa jeli nie eliminujcych to przynajmniej ograniczajcych przyczyny
powstawania tych wad w procesie produkcyjnym.
49
c.d. tabeli 1.
JSA Job Safety Analysis – analiza bezpiecze stwa pracy x
Suy do systematycznego badania metod pracy, maszyn i urzdze oraz rodowiska pracy dla
identyfikacji zagroe wystpujcych na stanowiskach pracy lub w systemie produkcyjnym pod
warunkiem precyzyjnego okrelenia zada roboczych.
FTA Fault Tree Analysis – analiza drzewa b dów x
Stosowana do analizy ryzyka dla obiektów i procesów w istotnym stopniu zagraajcych zarówno
pracownikom jak i rodowisku naturalnemu.
ETA Event Tree Analysis – analiza drzewa zdarze x
Szczególnie uyteczna do analizy zoonych systemów zabezpieczajcych i procedur postpowania
awaryjnego. W celu okrelenia zagroenia rysowanie drzewa zdarze rozpoczyna si od ustalenia
moliwych przyczyn.
CCA Cause-Consequence Analysis – analiza przyczyn i skutków x
Kombinacja drzewa zdarze i drzewa bdów. Do przeprowadzenia oceny niezbdna jest znajomo
systemów bezpieczestwa i postpowania w sytuacjach awarii. Wyniki analiz pokazuj zwizki
pomidzy wystpowaniem wypadków a ich przyczynami.
Metody ilociowe pozwalaj na uzyskanie wyników dokadniejszych, majcych

posta analityczn. Dziki takim ocenom otrzymywanych jest wicej informacji

o wpywie na po-ziom ryzyka rónych czynników rodowiska pracy i lepiej nadaj si
do poszukiwania najskuteczniejszych sposobów jego ograniczania. Mankamentem tej
metody jest posiadanie odpowiednio duej iloci danych statystycznych dotyczcych
badanych zagroe (ilo i rodzaj wypadków przy pracy, choroby zawodowe, czynniki
rodowiska pracy itp.) oraz konieczno spenienia przez nie wymaga stawianych
przez statystyk. Wtpliwo moe budzi take to, i zawsze dane pochodz ze
zdarze przeszych mniej lub bardziej rónicych si od rozwaanego.
Metody jakociowe oceny ryzyka nie wymagaj stworzenia modelu ma-
tematycznego. Polegaj na przypisaniu ryzyku w sposób umowny, sownej i liczbowej
wielkoci, charakteryzujcej jego warto. Ryzyko zawodowe w wikszoci metod jest
funkcj co najmniej prawdopodobiestwa zajcia zdarzenia P i moliwych skutków
wystpienia zdarzenia S. Dziki analizowaniu ryzyka zawodowego osobno dla
kadego zagroenia wystpujcego w rodowisku pracy, mona wyodrbni zdarzenia
obarczone najwikszym ryzykiem czstkowym oraz okreli najbardziej skuteczne
metody ograniczenia jego wysokoci [2].
2.1. Zagro enie w rozumieniu bhp
W procesie oceny najwaniejszym a jednoczenie najtrudniejszym elementem jest
identyfikacja zagroe. Zagroenie bowiem to ogó czynników i zjawisk towa-
rzyszcych oddziaywaniu energii niszczcej na ludzi, maszyny oraz rodowisko.
Peen jego opis powinien zawiera [4]:
x natur róda energii, czyli czynniki zagraajce przewyszajce swoj energi
próg odpornoci ofiary (czowiek, maszyna, rodowisko), tzw. energia niszczca;
x moliwo oddziaywania energii niszczcej, czyli sytuacje zagroenia, w których
ofiara naraona jest na czynnik niebezpieczny,
x form oddziaywania energii niszczcej, czyli zdarzenia szkodliwe, w których
sytuacje zagroenia przeradzaj si w szkod.
50
Aby zdiagnozowa rozumienie tego pojcia przez pracowników sub bhp,
podczas zaj organizowanych przez CIOP (szkolenia, studia, kursy) przeprowadzano
test, którego jednym z zada byo pytanie umieszczone w tabeli 2 [4]. W jej prawej
kolumnie podano liczb osób wybierajcych dan odpowied .
Tabela 2. Jedno z pyta testu przeprowadzanego podczas zaj prowadzonych przez CIOP
Przewód elektryczny mynka do kawy na atwo dostpnym odcinku jest niezaizolowany.
Czym, wg Pastwa, jest w tych okolicznociach zagroenie?
A Nieizolowany przewód elektryczny 31
B Nieizolowany przewód elektryczny mogcy by pod napiciem 28
C Nieizolowany przewód elektryczny bdcy pod napiciem 41
D Moliwo kontaktu z nieizolowan czci przewodu elektrycznego pod 92
napiciem
E Bezporedni kontakt z nieizolowan czci przewodu elektrycznego pod 47
napiciem
F Poraenie prdem 113
G Zawa minia sercowego w wyniku poraenia 14
H Inne (komentarz)................. 1
Ilo osób, która wzia udzia w badaniu 366
ródo: opracowanie wasne na podstawie B. Kdzia, S. Kowalewski, O zagroeniu i ryzyku, CIOP,
Atest 15/2002
Rozrzut postrzegania okaza si bardzo znaczcy: od pierwotnej przyczyny

(nieizolowany przewód elektryczny mogcy by pod napiciem), poprzez dziaanie
(moliwo kontaktu z przewodem bdcym pod napiciem) a po skutek (poraenie
prdem elektrycznym). Dopiero spojrzenie co, dlaczego i czym zagraa pozwala na
dokonanie penej identyfikacji niebezpieczestw w sekwencji przyczynowo-skutkowej
umoliwiajc udzielenie osobom zatrudnionym na danym stanowisku pracy
wyczerpujcych informacji o wystpujcych tam zagroeniach [4].
2.2. Zagro enia psychospoeczne w aspekcie oceny ryzyka zawodowego
Ocena ryzyka zawodowego ma by kompleksow ocen rodowiska pracy.

rodowisko pracy zdefiniowane jako warunki, w których odbywa si praca, zalene
jest od rónorodnych materialnych i niematerialnych czynników, które pogrupowane
wedug przyjtych kryteriów tworz zespoy warunków organizacyjnych, spoecznych,
ekonomicznych i prawnych, majcych okrelone znaczenie dla przedsibiorstwa
i zatrudnionych w nim pracowników [3]. Rónice w klasyfikacji warunków ro-
dowiska pracy oraz wycinkowe do nich podejcie przez róne dyscypliny naukowe
m.in. organizacj i zarzdzanie, ekonomi, psychologi i socjologi, fizjologi pracy
i ergonomi, take bezpieczestwo i higien pracy pozwalaj na wyodrbnienie
obecnych w nim, wzajemnie powizanych trzech klas czynników: organizacyjno-
technicznych, psychospoecznych i ekonomicznych [3]. Z uwagi na kierunki zmian
w procesach pracy uzasadnionym wydaje si stwierdzenie, i rzetelnie
51
przeprowadzona ocena ryzyka zawodowego na danym stanowisku powinna
obejmowa, poza identyfikacj czynników fizykochemicznych, ocen róde prze-
cienia psychicznego, ich zwizek z popenianymi bdami, wystpowaniem wypad-
ków oraz zgaszanymi przez zatrudnionych dolegliwociami [5].
Zalenoci midzy oddziaywaniem czynników rodowiska a reakcj czowieka
bada kanadyjski lekarz Hans Selye. „Nieswoist reakcj organizmu na wszelkie stawiane
mu dania” [7] nazwa stresem. Odpowied organizmu nie jest wic wynikiem dziaania
tylko tych czynników rodowiska, które jednostka postrzega jako jej zagraajce, ale
wystpuje zawsze, gdy pojawiaj si jakie wymagania. Stres pozytywnie motywujcy do
dziaania (eustres) mimo chwilowego dyskomfortu spenia rol przystosowawcz,
pozwala pokonywa codzienne trudnoci. Staje si destrukcyjny w sytuacji, kiedy
wymagania rodowiska przekraczaj moliwoci adaptacyjne jednostki: jest ich za duo,
s za czste lub zbyt trudne (dystres). Ocena rodzaju stresu a tym samym znaczenie
czynnika (rodowiska pracy) zale od tego, jaki sens zostanie mu nadany przez
czowieka. Decydujce znaczenie dla powstania jego szkodliwych skutków maj zatem
nastpujce czynniki: wysokie wymagania i niski zakres kontroli.
W sytuacji kiedy wymagania przekraczaj moliwoci jednostki niebagatelny
wpyw na zdolno radzenia sobie ze stresem ma poziom moliwego do uzyskania
wsparcia z zewntrz [5]. Dla potrzeb analizy czynników psychospoecznych

rodowiska pracy i ich zwizku z odczuwanym przez zatrudnionych stresem
niezwykle uytecznym wydaje si model stresu Roberta Karaska i Toresa Theorella
bdcy kombinacj trzech skadowych: wymaga, kontroli nad prac i wsparcia
spoecznego. Wedug badaczy najbardziej niekorzystn jest sytuacja, w której pra-
cownik w warunkach niewielkiego wpywu na wykonywana prac musi sprosta
wysokim wymaganiom organizacji przy niskim wsparciu z jej strony:
dystres = wysokie wymagania + niska kontrola + niskie wsparcie.
Najczciej wymieniane czynniki rodowiska pracy odpowiedzialne za powsta-
wanie stresu zawodowego zestawiono w tabeli 3.
Metoda badawcza identyfikowania czynników rodowiska pracy odpowie-
dzialnych za odczuwanie stresu przez pracowników opracowana przez Instytut
Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w odzi, uwzgldnia zagroenia rodowiska
pracy zgodnie z omówionym trójwymiarowym modelem stresu. Skonstruowane przez
ódzkich badaczy kwestionariusze pozwalaj na identyfikacj 34 zmiennych w ocenie
obiektywnej na podstawie Kwestionariusza do oceny cech pracy oraz 55 zmiennych
w ocenie subiektywnej na podstawie Kwestionariusza subiektywnej oceny pracy.
Naukowcy IMP pogrupowali je w dziesi grup czynników reprezentujcych
wzajemnie ze sob skorelowane cechy pracy (zmienne). W ocenie obiektywnej s to:
nieprzyjemne warunki pracy, zoono pracy, zagroenia (zdrowia lub ycia
spowodowane bdami), konflikty, niepewno wywoana organizacj pracy,
uciliwoci (fizyczne), popiech, odpowiedzialno, wysiek fizyczny i rywalizacja.
W ocenie subiektywnej s to: poczucie psychicznego obcienia zwizanego ze
zoonoci pracy, brak nagród w pracy, poczucie niepewnoci wywoane organizacj
pracy, kontakty spoeczne, poczucie zagroenia, uciliwoci fizyczne, nieprzyjemne
warunki pracy, brak kontroli, brak wsparcia oraz poczucie odpowiedzialnoci. Na
podstawie analizy uzyskanych wyników identyfikowane s waciwoci pracy
ocenione jako stresujce: poszczególne cechy pracy lub ich grupy jako czynniki.
52
Tabela 3. Najczciej wymieniane czynniki psychospoeczne rodowiska pracy usystematyzowane
wedug modelu stresu Roberta Karaska i Toresa Theorella [5]
Czynniki stresogenne w obszarze wymaga
x przecienie lub niedocienie ilociowe prac
x przecienie lub niedocienie jakociowe prac
x niejasno bd konflikt penionej roli
x ze fizyczne warunki pracy
Czynniki stresogenne w obszarze kontroli nad wykonywana prac
x niejasne cele i metody pracy
x niejasny zakres obowizków i odpowiedzialnoci
x niejasne kryteria oceny pracy lub brak informacji zwrotnej o wynikach pracy
x brak moliwoci decydowania o czasie i sposobie wykonania zadania
x brak wpywu na plan pracy
x niskie poczucie bezpieczestwa
Czynniki stresogenne w obszarze wsparcia spoecznego
x praca w izolacji
x brak lub utrudniony kontakt z przeoonym
x brak systemu motywacyjnego
x system motywacyjny nastawiony na rywalizacj

x uznaniowy system motywacyjny bez jasnych kryteriów premiowania i awansowania
x brak informacji lub narzdzi potrzebnych do pracy
x autorytarny system zarzdzania
x przemoc psychiczna lub fizyczna w miejscy pracy
Podsumowujc, peen opis zagroenia na potrzeby oceny ryzyka zawodo-

wego wynikajcy z psychospoecznych czynników rodowiska pracy powinien
obejmowa:
x natur róda stresu – czynniki rodowiska pracy przekraczajce w subiektywnej
ocenie wszystkich pracowników zatrudnionych na danym stanowisku pracy próg
odpornoci ofiary; niedopuszczalnym jest opisanie stanowiska pracy wycznie
przez osob nie wykonujc pracy na danym stanowisku;
x moliwo oddziaywania stresu – sytuacje, w których pracownicy eksponowani
s na oddziaywanie stresorów niezalenie od tego, czy obserwuj u siebie objawy
somatyczne czy te nie (np. karoshi);
x skutki oddziaywania stresu – objawiajce si zarówno chwilow niedyspozycj,
kilkudniow absencj chorobow jak i nag mierci jednostki.
2.3. Dostosowanie metody Risk Score do oceny ryzyka zawodowego wynikaj cego
z zagro e psychospoecznych
W praktyce metody wybierane do oceny ryzyka zawodowego powinny by proste,

mao pracochonne i nie wymagajce dokonywania skomplikowanych analiz. Naj-
czciej wybieranymi i stosowanymi narzdziami to:
x metoda opisana w Polskiej Normie PN-N-18002 Systemy zarzdzania bezpie-
czestwem i higien pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego;
x metoda wska nika ryzyka RISK SCORE.
53
Sposób postpowania w odniesieniu do wykonywanych czynnoci w zakresie
przygotowania i przeprowadzenia oceny jest identyczny w obu metodach. Rónice
dotycz jedynie szacowania oraz wyznaczania dopuszczalnoci ryzyka zawodowego.
Wystpujcy w metodzie Risk Score dodatkowy parametr – ekspozycja na zagroenie
– pozwala dokadniej okreli prawdopodobiestwo skutków zdarzenia [8].
W obu metodach poziom ryzyka szacowany jest oddzielnie dla kadego
zidentyfikowanego zagroenia. W metodzie Risk Score wyznaczany jest jako iloczyn wag
R = E · P · S trzech skadowych: ekspozycj na zagroenie (E), prawdopodo-biestwa
zajcia zdarzenia (P) i moliwych skutków zajcia zdarzenia (S). Ryzyko zawodowe
oznaczane Matryc Ryzyka okrelane jest jako funkcj R = f(P, S) dwóch zmiennych:
czstoci lub prawdopodobiestwa wystpienia okrelonego zdarzenia wywoujcego
zagroenie (P) i cikoci nastpstw (S). Przy standardowym wyko-rzystaniu obu metod
do oceny ryzyka zawodowego czynników psychospoecznych szacowanie poszcze-
gólnych skadowych bdzie przebiegao w sposób przedstawiony w tabeli 4.
Tabela 4. Szacowanie poziomu ryzyka zawodowego czynników psychospoecznych metodami Risk

Score i PN-N 18002
skadowe Risk Score PN-N 18002
prawie zawsze ekspozycja pracownika na ekspozycja

dziaanie stresorów jest czsta, codzienna E=6 ---
z danych statystycznych wynika, i prawdopodobie stwo
prawdopodobiestwo wystpienia stresu jest P=6 P = wysoce
bliskie 30% prawdopodobne
przy szacowaniu ryzyka brane s skutki, ci ko nast pstw
maksymalne skutki – w tym przypadku S = 15 S = dua
mier
warto ryzyka R = 540 R=5
kategoria ryzyka bardzo du e bardzo du e
Takie potraktowanie zagroe psychospoecznych powoduje wyszacowanie

ryzyka na poziomie R = 540 w metodzie Risk Score i R = 5 w metodzie PN-N
18002:2000, co oznacza to ni mniej ni wicej jak ryzyko bardzo due ze skutkiem
natychmiastowego wstrzymania pracy na danym stanowisku pracy. Niewtpliwie
prowadzi to do wyolbrzymienia jego poziomu, take do niedoszacowania oraz
ignorowania stopnia zagroenia [5].
Przy nieznacznej modyfikacji sposobu szacowania moliwe jest skuteczne
zastosowanie obu metod do oceny ryzyka zawodowego. Punktem wyjcia jest oczy-
wicie wczeniejsza identyfikacja i szczegóowa analiza czynników zagraajcych
oraz sytuacji, bdcych ich ródem na danym stanowisku pracy w konkretnym jej
rodowisku. Na jej podstawie wyznaczana jest wielko odpowiadajca poziomowi
odczuwanego stresu przez zatrudnionych. Uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie,
i wyszy poziom stresu implikuje wiksze prawdopodobiestwo wystpienia
dolegliwoci somatycznych lub zaburze stanu psychicznego ofiary.
Wspólnym mianownikiem wszystkich bod ców odpowiedzialnych za pogorszenie si
54
stanu zdrowia oraz sytuacji zagroenia jest to, i pojawiaj si w cigu zwykej,
codziennej pracy. Systematyczny, dugotrway, przekraczajcy moliwoci jednostki ich
wpyw implikujcy utrzymujce si napicie psychiczne zatrudnionego, kumuluj si
w jego organizmie doprowadzajc do pogorszenia stanu zdrowia ofiary. Nie jest zatem
moliwe wskazanie jednego konkretnego czynnika rodowiska pracy, tej jednej sytuacji
odpowiedzialnej za utrat zdrowia wanie w tym momencie. Tym samym szacowanie
ryzyka zawodowego powinno przeprowadza si nie dla kadego czynnika osobno ale dla
nich wszystkich cznie, biorc pod uwag ciko nastpstw ich oddziaywania na
jednostk. Z uwagi na zwizek szansy wystpienia okrelonych skutków zdrowotnych
z danym rodowiskiem i stanowiskiem pracy, mona zdefiniowa utrat zdrowia jako
chwilow , krótkotrwa , chroniczn i skrajn (zestawienie tabela 5).
Tabela 5. Opis skutków i warto parametru S dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego czynników
psychospoecznych metodami Risk Score (RS) i PN-N 18002 [2][5]
Skutki Charakterystyka
niedyspozycj ryzyko lekkich dolegliwoci somatycznych lub zaburze stanu psychicznego, których
a chwilowa skutkiem jest chwilowa niedyspozycja;
RS: S=1, mae (udzielenie pierwszej pomocy, straty materialne do 2 500 z)
PN: S=mae (urazy i choroby nie powoduj ce dugotrwaych dolegliwoci i absencji
w pracy)
przeci enie ryzyko lejszych dolegliwoci somatycznych lub zaburze stanu psychicznego,
krótkotrwae których skutkiem jest krótkotrwaa absencja;
RS: S=3, rednie (absencja, straty materialne od 2 500 do 25 ty z)
PN: S=mae (urazy i choroby nie powoduj ce dugotrwaych dolegliwoci i absencji
w pracy)
przeci enie ryzyko powanej choroby somatycznej (np. choroba wrzodowa, nadcinienie ttnicze,
chroniczne choroba wiecowa) lub powane zachwianie stanu psychicznego (depresja, nerwica),
skutkujce jednorazow absencj dusz ni 28 dni, absencj powtarzaln albo
cikim kalectwem;
RS: S=7, due (cikie uszkodzenie ciaa, straty materialne od 25 ty do 250 ty z)
PN: S=rednie (urazy i choroby powoduj ce niewielkie ale dugotrwae i nawracaj ce
okresowo dolegliwoci)
przeci enie ryzyko wystpienia choroby zagraajcej yciu (np. udar mózgu, zawa serca, nage
skrajne zatrzymanie krenia) skutkujce mierci zatrudnionego;
RS: S=15, bardzo due (ofiara miertelna, straty materialne od 250 ty do 2,5 mln z)
PN: S=due (urazy i choroby powoduj ce dugotrwaych cikie i stale dolegliwoci
lub mier )
ryzyko wystpienia choroby zagraajcej yciu, gdzie naga mier zatrudnionego
pociga za sob kilka ofiar miertelnych;
RS: S=40, katastrofa (kilka ofiar miertelnych, straty materialne od 2,5 mln ty do 25
mln z)
PN: S=due(urazy i choroby powoduj ce dugotrwaych cikie i stale dolegliwoci
lub mier )
ryzyko wystpienia choroby zagraajcej yciu, gdzie nagy zgon zatrudnionego
pociga za sob mier wielu osób;
RS: S=100, powana katastrofa (wiele ofiar miertelnych, straty materialne ponad 25
mln z)
PN: S=due(urazy i choroby powoduj ce dugotrwaych cikie i stale dolegliwoci
lub mier )
55
Tabela 6. Opis wartoci prawdopodobiestwa wystpienia zagroenia P dla potrzeb oceny ryzyka
zawodowego czynników psychospoecznych metod Risk Score
Warto Zagro enie

8 bardzo prawdopodobne (szansa 30%)
6 cakiem moliwe (szansa 10%)
3 mao prawdopodobne ale moliwe (szansa 1%)
1 tylko sporadycznie moliwe (szansa 0,1%)
0,5 moliwe do zaistnienia (szansa 0,01%)
0,2 praktycznie moliwe (szansa 0,001%)
0,1 tylko teoretycznie moliwe (szansa 0,0001%)
Drug, niezbdn do oszacowania ryzyka zawodowego, zmienn jest prawdo-

podobiestwo wystpienia zagroenia P. Na podstawie danych statystycznych
(prawdopodobiestwo wystpienia stresu jest bliskie 30%) mona przyj maksy-maln
warto P = 8. W tabeli 6 szczegóowo zestawiono wartoci parametru P w zalenoci
od szansy wystpienia danego zagroenia.
Ostatnim, wystpujcym tylko w metodzie Risk Score jest ekspozycja E. W swojej

pracy pracownik codziennie lub stale naraony jest na dziaanie czynników rodowiska
pracy. Mona zatem przypisa temu parametrowi wartoci zgodne z tabel 7.
Tabela 6. Opis wartoci ekspozycji na zagroenie E dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego
czynników psychospoecznych metod Risk Score
Warto Opis
10 stae
6 czste (codzienne)
Szacowanie ryzyka zawodowego czynników psychospoecznych dla zagroe

identyfikowanych w sekwencji przyczynowo-skutkowej co – dlaczego – czym zagraa
bdzie zatem ocen prawdopodobiestwa wystpienia okrelonych skutków od-
dziaywania bod ców rodowiska pracy na jednostk. Zagroenia, przez analogi dla
konsekwencji ich wpywu na ofiar, mona zdefiniowa jako zagroenie nie-
dyspozycj chwilow, przecieniem krótkotrwaym, chronicznym i skrajnym. Zale-
no wystpienia okrelonego skutku i szansy jego wystpienia s wielkociami
odwrotnie proporcjonalnymi.
3. BANADIA CZYNNIKÓW PSYCHOSPOECZNYCH RODOWISKA

PRACY PRACOWNIKA DZIAU OBSUGI KLIENTA W HURTOWNI
ARTYKUÓW BIUROWYCH
Pod pojciem dziau obsugi klienta naley rozumie cao infrastruktury sucej
do masowego kontaktu z klientami za pomoc telefonu, telefaksu, internetu, wreszcie do
kontaktu osobistego. W zwizku z dynamicznym rozwojem wiadczonych przez DOK-i
usug warto zwróci uwag na wystpujce tam gówne róda stresu. Przykadowo
56
przeprowadzono ocen ryzyka zawodowego czynników psychospoecznych rodowiska
pracy osób zatrudnionych na takim stanowisku w maej rodzinnej firmie – hurtowni
artykuów biurowych.
Zakad objty badaniem naley do grupy mikroprzedsibiorstw. W hurtowni
pracuje sze osób, w tym dwie kobiety na stanowisku pracownika dziau obsugi
klienta.
3.1. Psychospoeczna charakterystyka stanowiska pracy
W kadej organizacji, równie w badanym zakadzie, dzia obsugi klienta jest

ogniwem czcym przedsibiorstwo ze wiatem zewntrznym. Jest to zawód
zwizany z cig praca z telefonem, komputerem i internetem, w staym kontakcie
z klientem (pracownicy ci przeprowadzaj od 50 do 250 rozmów telefonicznych
podczas omiogodzinnego dnia pracy).
Podstawowym celem pracy pracownika tego dziau jest szeroko rozumiana pomoc
w rozwizywaniu problemów kupujcych: doradzanie a nie tylko sprzedawanie.
Osoby te poszukuj nowych klientów, przyjmuj zamówienia i zgoszenia, udzielaj
porad, realizuj sprzeda, uczestnicz w akcjach promocyjnych, monitoruj
wspóprac, windykuj nalenoci. Zajmuj si badaniami marketingowymi, analiz

sprzeday i informacji napywajcych z obsugiwanego segmentu rynku. W zakresie
dziaa wewntrznych oczekuje si wspópracy z innymi zatrudnionymi w celu
realizacji powierzonych zada oraz wystpowania z wnioskami usprawniajcymi
wykonywan prac.
W badaniach psychospoecznych warunków pracy wykorzystano trójczynnikowy
model: wymagania, kontrola i wsparcie spoeczne. W zakresie wymaga oczekuje si
cigego doskonalenia umiejtnoci komunikacyjnych, interpersonalnych, wiedzy
merytorycznej o sprzedawanych produktach i oferowanych usugach, dobrej sprawnoci
obsugi komputera, urzdze telekomunikacyjnych, znajomoci funkcji oprogramowania.
Take dobrej organizacji pracy, rzetelnoci, skrupulatnoci, silnej woli, wytrwaoci
w deniu do celu, odpornoci na niepowodzenia, opanowania w trudnej sytuacji.
Poziom kontroli nad wykonywan prac w zakresie sposobu realizacji zada
i jakoci ich wykonania jest wysoki. W omawianym przedsibiorstwie zatrudniony
w duej mierze sam decyduje o przebiegu i organizacji pracy, sposobie wykonania
danego zadania oraz sam decyduje o przerwach w jego wykonywaniu. Natomiast
poziom kontroli w zakresie terminowoci wykonania zadania jest niski. Czynniki
niezalene od pracownika a uniemoliwiajce mu pen kontrol nad czasem pracy,
np.: zmienna liczna kupujcych w jednostce czasu, natenie telefonów i narzucona
ich ilo do wykonania w danym dniu, zobowizania przyjte przez firm wobec
klientów, zakres i zoono zamówie skadanych przez kupujcych, zmieniajca si
sytuacja u dostawców itp. powoduj, e praca wykonywana jest zrywami, pod du
presj czasu przy jednoczesnym wysokim skupieniu uwagi na wykonywanych
zadaniach oraz przerzucaniu si z jednej czynnoci na drug. Niski poziom kontroli
w zakresie reakcji kupujcych z racji ich rónych typów osobowoci i temperamentu,
niejednokrotnie nie potraficych precyzyjnie okreli swoich potrzeb, cige tumienie
i kontrolowanie swoich emocji, konieczno bycia w penej gotowoci potguj wzrost
napicia podczas wykonywania swoich obowizków przez zatrudnionego.
57
agodzcy skutki napicia trzeci skadnik – wsparcie spoeczne – jest w cha-
rakterze omawianego stanowiska bardzo wysoki. Ciga, wzajemna wymiana do-
wiadcze i informacji midzy czonkami organizacji, stay kontakt ze wspópra-
cownikami w zakresie realizowania zada, wsparcie on-line ze strony przeoonych
i dostawców zmniejszaj negatywne skutki stresu.
W omawianym przypadku waga predyktorów: niska kontrola, wysokie wyma-
gania, wysokie wsparcie spoeczne, sugeruje wysok zoono pracy i rónorodno
stresorów wystpujcych podczas wykonywania pracy konsultanta, stay si podstaw
wyboru tego stanowiska pracy do oceny poziomu stresu.
3.2. Identyfikacja czynników psychospoecznych na stanowisku pracownika DOK
Do okrelenia listy czynników i ich stopnia odpowiedzialnoci za stres w obszarze

dziaania danej organizacji, a take do wskazania grupy pracowników najbardziej
naraonych na dziaanie stresorów wybrano metod badawcz opracowan przez
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J.Nofera skadajc si z ujtych w formie pyta
dwóch kwestionariuszy: Kwestionariusza do oceny cech pracy (KOCP) oraz
Kwestionariusza do subiektywnej oceny pracy (KSOP).
Kwestionariusz do oceny cech pracy daje pomiar ogólnego obcienia stanowiska

czynnikami psychospoecznymi oraz wskazuje te skadniki i cechy pracy, które s
najwikszymi ródami stresu na badanym stanowisku. W wyniku badania uzyskiwana
jest ocena obiektywna. „Obiektywno” uzyskiwana jest z jednej strony dziki
dokonywaniu oceny przez ekspertów (kierownik, pracodawca, inspektor bhp...)
okrelajcych czstotliwo zachodzcych zjawisk, z drugiej natomiast kwalifikacja
jest niezalena od oceny stresu przez zatrudnionego.
Kwestionariusz do oceny cech pracy skada si z 34 stwierdze opisujcych róne
cechy pracy. Przy kadym z nich istnieje moliwo wyboru jednej z piciu
odpowiedzi okrelajcych czsto, nasilenie albo czas trwania danej cechy. Cyfry od
1 do 5 okrelaj stopie uciliwoci danej cechy od niewystpuj cej w procesie pracy
do obecnej cay czas. Wska nikiem stresogennoci pracy na danym stanowisku jest
zakrelona suma punktów (z przedziau od 34 do 170) – im wysza ocena tym wysza
stresogenno pracy na danym stanowisku.
Przeprowadzenia badania przy pomocy Kwestionariusza subiektywnej oceny pracy
ma na celu ocen poczucia stresu u osób zatrudnionych oraz wskazanie czynników
psychospoecznych i cech pracy bdcych dla nich ródem stresu. Kwestionariusz
ujto w form 55 stwierdze opisujcych róne cechy pracy z piciostopniow skal
odpowiedzi. Cyfry od 1 do 5 okrelaj stopie uciliwoci danej cechy dla
pracownika poczwszy od wskazania i dana cecha nie wystpuje lub nie dotyczy
badanego, skoczywszy na scharakteryzowaniu jej jako nie tylko irytuj cej ale
i przeszkadzaj cej w domu. Wska nikiem poczucia stresu jest suma punktów
(z przedziau od 55 do 275) zakrelonych przez badanego.
Surowe wyniki uzyskane w badaniach s nastpnie interpretowane w dziesiciostop-
niowej, odpowiedniej dla kadego rodzaju kwestionariusza, skali stenowej:
x poziom niski – wyniki z przedziau 1-4,
x poziom redni – wyniki z przedziau 5-6,
x poziom wysoki – wyniki z przedziau 7-10.
58
Poza ogóln ocen stresogennoci , na podstawie opracowanych przez IMP norm
odpowiednio dla kadego rodzaju kwestionariusza, warto okreli poziom (natenie)
poszczególnych czynników [1].
3.3. Warunki przeprowadzenia bada
Badanie przeprowadzono niezalenie wród pracowników i kadry kierowniczej.

Pierwszego dnia badaniem objta zostaa kadra zarzdzajca. Najpierw waciciel
i penomocnik indywidualnie wypenili kady swój kwestionariusz, nastpnie w wy-
niku dyskusji wybrane zostay ostateczne oceny poszczególnych czynników stre-
sogennych. Uzyskana w ten sposób ocena stanowi wspólne stanowisko ekspertów, nie
jest natomiast redni arytmetyczn zaznaczonych przez nich odpowiedzi.
Kolejnego dnia badaniem objte zostay dwie pracownice. Pierwszy etap badania
obejmowa wypenienie przez nie kwestionariusza. W drugim etapie, podczas
indywidualnej rozmowy zatrudnionej z badajcym, wyjanione zostay powody
wyboru przez osob badan maksymalnej oceny (odpowied 4 lub 5) danego czynnika
stresogennego.
3.4. Wyniki bada
Oceny obiektywnej cech pracy na podstawie Kwestionariusza do oceny cech

pracy dokonali pracodawca i jego penomocnik. Uzyskano wynik surowy 82
punkty na 170 moliwych, w normach stenowych 6. Wskazuje to na redni poziom
stresu na badanym stanowisku pracy z jednoczesnym podkreleniem, i puap ten
jest potencjalnie zagroony. Na rys. 1 zilustrowano uzyskane wyniki, gdzie
poszczególnym cechom pracy przyporzdkowano sum punktów uzyskanych
w obrbie danej cechy. redni poziom natenia danej klasy czynników
wyznaczono ma 2,41 punktu.
Rys. 1. Wyniki obiektywnej oceny cech pracy. ródo: opracowanie wasne
Subiektywnej oceny pracy dokonay dwie zatrudnione na danym stanowisku

kobiety na podstawie Kwestionariuszy subiektywnej oceny pracy. Obie ze rednim
wyksztaceniem i rocznym staem pracy na tym stanowisku. Starsza (E) jest matk,
59
ma 50 lat i 20 lat stau pracy. Modsza (M) jest pann, 39 lat, 10 lat stau pracy.
Uzyskany czny wynik wynosi odpowiednio 78 punktów – 4 sten oraz 93 punkty – 6
sten; wynik redni 86 punktów – 5 sten. Badania wskazay na redni poziom stresu
odczuwanego przez zatrudnione. rednia subiektywna ocena jest nisza o prawie jeden
punkt od oceny obiektywnej i wynosi 1,64 punktu (rys. 2).
Rys. 2. Wyniki subiektywnej oceny cech pracy. ródo: opracowanie wasne
3.5. Analiza wyników bada
W wyniku przeprowadzonych bada przy pomocy Kwestionariusza do oceny cech

pracy uzyskano inn kolejno poszczególnych cech pracy ni uporzdkowanie ich
przez autorów metody badawczej IMP wg ich wartoci wasnej (uporzdkowanie cech
jak na rys. 1). Nieprzyjemne warunki pracy uznane przez twórców metody jako
kluczowe, tu zostay ocenione jako nieistotne. Na pierwszym miejscu wymieniono
zoono pracy, nastpnie popiech, uci liwoci. Jako istotne oceniono: organizacj
pracy i wysyek fizyczny. Pozostae klasy: konflikty, odpowiedzialno , zagroenia,
nieprzyjemne warunki pracy i rywalizacja zostay ocenione jako wystpujce bardzo
rzadko lub nie wystpujce w ogóle.
Na podstawie Kwestionariusza subiektywnej oceny pracy nastpujce klasy
czynników: psychiczne obci enie zwi zane ze zoonoci pracy, brak kontroli
i kontakty spoeczne, pracownice oceniy jako najbardziej stresujce (uporzdkowanie
cech wg ich wartoci wasnej jak na rys. 2). Cho grupy stresorów: brak wsparcia,
poczucie odpowiedzialnoci, uci liwoci fizyczne, brak nagród w pracy uzyskay
nisk ocen redni, od pótora do dwóch punktów, to w kadej kategorii objte
badaniem oceniy jedn cech na 4-5 punktów. Pozostae klasy nieprzyjemne warunki
pracy, poczucie zagroenia oraz poczucie niepewnoci wywoane organizacj pracy
zostay ocenione nisko na jeden lub dwa punkty.
Na podstawie przeprowadzonych bada KOCP i KSOP zidentyfikowano dziesi
cech i waciwoci pracy, które przekroczyy warto graniczn 2,5 punktu i które
powinny sta si przedmiotem interwencji. W tabeli 8 uporzdkowano je wedug
stopnia ich oddziaywania na pracownika.
60
Analiz wyników przeprowadzonych bada zestawiono w tabeli 9 bdcej kart
informacji o zagroeniach psychospoecznych, stanowic podstaw do szacowania
ryzyka zawodowego wynikajcego z zagroe psychospoecznych. Skutki zagroe
oceniono z uwzgldnieniem waciwoci oddziaywania stresu na organizm czowieka
(kumulowanie obcie, zrónicowana reakcja ludzi na stres). rodki ochrony przed
zagroeniami wyznaczaj kierunek dziaa, jeli nie likwidujcych, to przynajmniej
ograniczajcych wpyw stresorów na zatrudnione osoby.
Tabela 7. Cechy i waciwoci pracy ocenione w badaniu jako stresujce

Uzyskany
Klasa
Wa ciwo ci pracy wynik
czynnika
redni
Psychiczne obci enie zwi zane ze zo ono ci pracy
Zdarza mi si, e po powrocie do domu nie mog przesta myle o sprawach
4
zwizanych z prac
Wykonanie zada sprawia mi spore trudnoci 3,5
Zdarza mi si wraca do domu z poczuciem nie wykonania zadania 3
Brak nagród w pracy

Mam poczucie, e w swojej pracy nie wykorzystuj swoich moliwoci, zdol-
2,5
noci i kwalifikacji
Poczucie niepewno ci wywoane organizacj pracy
W pracy musz przerzuca si z jednej czynnoci na drug, a kada z nich
2,5
wymaga pewnej koncentracji uwagi
Kontakty spoeczne
W pracy wykonuj zoone zadania umysowe, wymagajce zbierania infor-
3,5
macji, rozpoznawania problemów i znajdowania sposobów ich rozwizywania
Poczucie zagro enia
Na moim stanowisku dochodzi do konfliktów, zadranie i kótni z klientami
2,5
i innymi lud mi spoza przedsibiorstwa
Uci liwo ci fizyczne
Na moim stanowisku wystpuje niewaciwa temperatura 2,5
Brak kontroli
Moja praca wymaga czujnoci tj. gotowoci do szybkiego reagowania na wa-
2,5
ny sygna, który moe pojawi si w kadej chwili
Brak wsparcia
Moja nieobecno, nawet jednodniowa, powoduje zakócenia w pracy instytucji 3
Poczucie odpowiedzialno ci
Bardzo atwo na moim stanowisku popeni bd, za który gro mi surowe
2,5
konsekwencje
Zgodnie z zaoeniami do oceny ryzyka czynników psychospoecznych zawartymi

w tabeli 5 oszacowano jego poziom uwzgldniajc skutki oddziaywania czynników na
ofiar: zagroenie chwilow niedyspozycj , przeci enie krótkotrwae, chroniczne i skrajne.
Wyniki przedstawiono w tabeli 10.
61
Tabela 8. Karta informacji o zagroeniach psychospoecznych oraz rodkach ochrony przed nimi
Czynniki rodki ochrony przed

ródo zagro enia Mo liwe skutki
zagra aj ce zagro eniami
Przeci enie x przerzucanie si z jednej W zalenoci od x waciwy dobór kadr
jako ciowe czynnoci na drug ekspozycji, posiadanych x podnoszenie kwalifikacji
prac x staa dyspozycyjno umiejtnoci przez pracowników (gównie
x stay kontakt z lud mi jednostk (odporno, szkolenia z zakresu technik
x zoone zadania umysowe umiejtno adaptacji, sprzeday, sposobów
x konieczno cigego zdolno regeneracji) radzenia sobie ze stresem,
uczenia si wystpi mog szkolenia produktowe
x konieczno wspópracy zaburzenia somatyczne i branowe)
z innymi lud mi oraz zaburzenia natury x dbanie o pozafinansowe
x udzielanie pomocy innym psychicznej. (wartoci systemy motywacyjne
parametru S - skutki x okresowe badania
x nieobecno powoduje
zgodnie z tabel 5) lekarskie
zakócenia w pracy
x odpowiedzialno za
podejmowane decyzje,
OBSZAR WYMAGA
x odpowiedzialno
materialna
Przeci enie x praca wykonywana x waciwy dobór kadr
ilo ciowe zrywami x przestrzeganie norm czasu

prac x presja czasu pracy
x wysiek fizyczny x zapewnienie
odpowiednich rodków
transportu rcznego
Fizyczne x ekspozycja na promienio- x jak najmniej szkodliwe
warunki wanie monitorów róda wiata
pracy x praca przy sztucznym x rodki ochrony
owietleniu indywidualnej (filtry)
x niewaciwa temperatura
pomieszczenia (ponad 4oC
rónicy temperatur podczas
zmiany roboczej)
Przeci enie x konieczno wspópracy x szkolenia z umiejtnoci
roli z wieloma osobami spoecz-nych (gównie
x cige mylenie o pracy asertywnoci) oraz technik
w domu radzenia sobie ze stresem
Ograniczony x sztywne godziny pracy x w miar moliwoci
zakres x niewielki wpyw na uwzgldnia-nie opinii
kontroli nad fizyczne warunki pracy pracowników przy ustalaniu
OBSZAR KONTROLI
prac x brak moliwoci warunków pracy (godziny

decydowania o doborze pracy, fizyczne warunki
wspópracowników pracy, organizacja)
x praktycznie niewielki, cho x rekrutacja pracowników
pozornie znaczny, wpyw na z uwzgldnieniem nie tylko
decyzje dotyczce organizacji kwalifikacji
pracy (zaleno od merytorycznych ale te
dyspozycyjnoci klienta umiejtnoci spoecznych
i iloci pracy do wykonania
w biurze)
62
Szczegóowa analiza stresorów wystpujcych na stanowisku pracownika dziau
obsugi klienta wskazaa na niski poziom odczuwanego stresu. Dziki niej wyo-
drbniono najbardziej stresujce cechy pracy. Wielko ryzyka zawodowego uwz-
gldniajcego nie jedno zagroenie stres ale jego cztery rodzaje przecienie
chwilowe, okresowe, chroniczne i skrajne, zalene od stopnia nasilenia oddziaywania
czynnika na czowieka i czstotliwoci, wyznaczono na niskim albo pomijalnym
poziomie. Ocena wykonana tradycyjnym podejciem (jedno zagroenie) w porów-
naniu do oceny ryzyka identyfikujcej cztery zagroenia jest od okoo prawie
dwudziestu do prawie stu razy wiksza. Tak przeprowadzona ocena ryzyka zawo-
dowego umoliwia dokadne wyodrbnienie czynników odpowiedzialnych za
poczucie dobrostanu u pracowników, podjcie odpowiednich kroków zapobie-
gawczych lub ograni-czajcych wpyw negatywnych czynników na organizm
czowieka. Ustalenie wielkoci ryzyka zawodowego na poziomie nie przekraczajcym
warto 70 kwalifikuje go jako mae ze wskazaniem na konieczno okresowej
kontroli jego wysokoci.
Tabela 9. Oszacowanie wielkoci ryzyka zawodowego wynikajcego z zagroe psychospoecznych

dla pracownika dziau obsugi klienta (RS – Risk Score, PN – PN-N 18002:2000)
Me-
Zagroenie S E P Rp S E P R
toda
chwilowa niedyspozycja
(chwilowe dolegliwoci RS: 1 6 8 48 1 6 6 36
somatyczne lub
zaburzenie stanu rednie mae
PN: mae --- wysokie mae --- rednie
psychicznego) 3 2
przecienie
krótkotrwae RS: 3 6 3 54 3 6 1 18
(lejsze dolegliwoci
somatyczne lub rednie mae
PN: mae --- wysokie mae --- rednie
zaburzenia stanu 3 2
przecienie chroniczne RS: 7 6 0,5 21 7 6 0,2 8,4

(powana choroba
somatyczna lub
rednie mae
psychiczna) PN: rednie --- rednie rednie --- niskie
3 2
przecienie skrajne RS: 15 6 0,2 18 15 6 0,1 9

(mier spowodowana
przecieniem prac) rednie rednie
PN: due --- niskie due --- niskie
3 3
gdzie: S – skutki, E – ekspozycja, P – prawdopodobiestwo, R – ryzyko
4. PODSUMOWANIE
Zagroenia psychospoeczne w miejscu pracy, to wszystkie bod ce oddziaujce na

zatrudnionego na drodze mechanizmów psychologicznych powodujce szkod w do-
63
brym funkcjonowaniu i zdrowiu. Jeli ich wpyw na zatrudnionego ma charakter
chroniczny mog prowadzi do zmczenia, wycieczenia, stresu i zwizanych z nim
chorób, a take do wypadków przy pracy. Tym samym przyczyniaj si do obnienia
wydajnoci pracy, pogorszenia stanu zdrowia pracowników oraz wzrostu kosztów
zwolnie lekarskich. Wpywaj na bezpieczestwo nie tylko bezporednio konkretnego
pracownika, ale na jego wspópracowników, cay zakad pracy i jego otoczenie. W coraz
bardziej technicznie bezpiecznym rodowisku pracy ujawniy si wic nowe zagroenia,
tym gro niejsze, e ich negatywne skutki s pocztkowo niedostrzegane lub ignoro-
wane, a gdy si pojawi, jest ju za pó no, aby im zapobiec [9].
Obserwuje si coraz czstsze zainteresowanie autorów tematyk zagroe
psychospoecznych. Dotyczy to zarówno publikacji naukowych jak i specja-
listycznych, branowych. Organa kontroli i instytuty badawcze coraz czciej jako
ródo przyczyn wypadków przy pracy i wzrostu liczby zachorowa na choroby
somatyczne wskazywany jest stres. Wskazuje to na konieczno podejmowania
dalszych bada weryfikujcych zarówno sposób identyfikacji czynników zagra-
ajcych dobrostanowi pracownika, jak te metod ocen ryzyka zawodowego
wynikajcej z zagroe psychospoecznych na wikszej liczbie podobnych stanowisk.
Bibliografia
1. Dudek B., Waszkowska M., Merecz D., Hanke D., Ochrona zdrowia pracowników przed
skutkami stresu zawodowego. Instytut Medycyny Pracy im. prof. J.Nofera, ód 2004.
2. Górska E., Metody oceny ryzyka zawodowego. Materiay pomocnicze do zaj dydaktycznych.
Politechnika Warszawska, Warszawa 2010.
3. Górska E., Modelowanie rodowiska pracy w przedsibiorstwie. Oficyna Wydawnicza Politech-
niki Warszawskiej, Warszawa 2004.
4. Kdzia B., Kowalewski S., O zagroeniu i ryzyku. CIOP, Atest 05/2002.
5. Orlak K., Stres jako element ryzyka zawodowego. www.pracaizdrowie.com.pl (z dn. 03.03.2009)
opublikowany 10.03.2008.
6. OSHA, Ocena ryzyka zawodowego – zadania i obowi zki. FACTS-80 PL, (hw.osha.europa.eu).
7. Selye H., Stres okieznany. Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977.
8. Stojek-Siwiska M., Wawrzyczak-Jdryka B., Bezpieczestwo i higiena pracy. Wolters Kluwer
Polska Spóka z o.o., Warszawa 2009.
9. Ocena zagroe psychospoecznych i warunków pracy w zwi zku z nowymi formami pracy
i modelami zatrudnienia. Pastwowa Inspekcja Pracy Gówny Inspektorat Pracy, Warszawa 2009.
64
Rozdzia 4
ERGONOMICZNE UWARUNKOWANIA USPRAWNIE

KAIZEN
Justyna Smagowicz
1. WSTP
W dzisiejszych czasach doskonalenie procesów produkcyjnych stanowi jeden

z kluczowych elementów konkurencyjnoci polskich przedsibiorstw. Wraz z wpro-
wadzeniem przez polskie przedsibiorstwa japoskich technik zarzdzania produkcj,
szczególn popularno we wdraaniu usprawnie organizacyjnych zdobya filozofia
kaizen.
Filozofia kaizen skupia si na cigym doskonaleniu procesów realizowanych

w przedsibiorstwie poprzez wprowadzanie maych usprawnie. Najczciej ich pro-
pozycje zgaszaj pracownicy, których rozwizywany problem dotyczy w najwik-
szym stopniu, czyli pracownicy bezporednio produkcyjni lub ich przeoeni [2]. Wy-
sokonakadowe projekty wdraania zmian podlegaj wielokrotnej weryfikacji przez
ekspertów z rónych dziaów firmy (produkcji, jakoci, logistyki, marketingu czy
BHP). Natomiast projekty niskonakadowe, ze wzgldu na wski zakres oddziaywa-
nia, wdraa si po krótkich konsultacjach przeprowadzonych z czonkami zespou ka-
izen oraz zainteresowanymi pracownikami.
W ramach cigego doskonalenia polskie przedsibiorstwa wdroyy tysice ma-
ych usprawnie do realizowanych procesów produkcyjnych, poniewa dostrzegaj
one konieczno nieustannego obniania kosztów oraz podnoszenia efektywnoci
dziaania [6]. Okazao si jednak, e zdecydowana wikszo z nich nie spenia wy-
maga ergonomicznych. W wyniku przeprowadzonych przez autork bada wywiadu
z zespoami kaizen z kilku przedsibiorstw uzyskano informacje, e nie przeprowadza-
j one oceny ergonomicznej wdraanych rozwiza w ogóle. Wród najwaniejszych
przyczyn takiej sytuacji naley wymieni brak specjalistycznej wiedzy ergonomicznej
oraz brak czasu. Gównym obowizkiem pracowników suby BHP jest zapewnienie
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, a w ramach przypisanych obowizków
subowych nie znajduj ju czasu na dbanie o komfort pracowników.
Usprawnianie procesów powinno zachodzi w sposób racjonalny, uwzgldniajcy
zarówno potrzeby zmian organizacyjnych z punktu widzenia realizowanych procesów
jak i zatrudnionych pracowników. Czowiek jest gównym elementem systemu czo-
wiek – maszyna – otoczenie. Wanie dlatego dziaalno ergonomiczna ma na celu
dostosowanie obiektu technicznego do moliwoci pracownika [1]. Wikszo zespo-
ów wdraajcych usprawnienia w polskich przedsibiorstwach zapomina, e zdolno-
ci i moliwoci czowieka do wykonania danej pracy w sposób komfortowy i bez-
pieczny stanowi jeden z kluczowych elementów wpywajcych na skuteczne wdroe-
nie rozwizania oraz jego dugookresow eksploatacj. W konsekwencji okazuje si,
65
e wprowadzone rozwizania skutecznie podnosz produktywno procesów produk-
cyjnych, lecz nie speniaj standardów ergonomicznych. W wielu przypadkach docho-
dzi nawet do pogorszenia komfortu warunków pracy (zwikszenie iloci ruchów mo-
notypowych czy monotonii w ramach rozszerzajcej si automatyzacji procesów) czy
nawet obnienia poziomu bezpieczestwa pracownika (przekroczenie dopuszczalnej
masy elementów transportowanych rcznie).
Celem bada byo zbudowanie narzdzia badawczego w postaci autorskiej listy
kontrolnej, które umoliwioby dokonanie oceny ergonomicznej usprawnie wdraa-
nych w ramach dziaa kaizen. Badania byy przeprowadzane na wybranych rozwi-
zaniach, wdroonych w jednym z warszawskich przedsibiorstw brany spoywczej.
Ocena ergonomiczna oznacza weryfikacj danego obiektu bd zjawiska w aspek-
cie spenienia wymaga ergonomicznych. Obecnie w Polsce weryfikacja rozwiza
przyjtych podczas projektowania systemu czowiek – obiekt techniczny – otoczenie,
wie si z ich analiz w warunkach rzeczywistych (produkcyjnych). Wynikiem prze-
prowadzonej oceny (w ramach ergonomii korekcyjnej) jest opracowany plan dziaa
korygujcych, dostosowujcy dane rozwizanie do wymaga ergonomicznych. Oczy-
wicie najlepszym rozwizaniem, ze wzgldów ekonomicznych i poziomu trudnoci
procesu wdroenia, jest spenienie wymogów ergonomicznych na etapie projektowa-
nia (ergonomia koncepcyjna) [4]. Znacznie atwiej wprowadzi prawidowe rozwiza-

nia w koncepcji projektu ni korygowa go w pó niejszym okresie. Jednake proces
projektowania obiektów technicznych skupia si gównie na stworzeniu konstrukcji
sprawnej i wydajnej maszyny, wyposaonej w odpowiednie funkcje techniczne. Pro-
jektanci wprowadzaj czynnik ludzki dopiero w kocowej fazie projektowania, traktu-
jc go jako element ograniczajcy swobod konstruowania poprzez narzucanie wymo-
gów bezpieczestwa i wygody pracy, a nie kluczowy element w systemie czowiek –
maszyna – otoczenie [1].
2. KONCEPCJA BADA
Metoda bada
Skuteczne przeprowadzenie oceny ergonomicznej wie si z wykonaniem cile

okrelonych czynnoci, które pozwol na ujawnienie wszelkich nieprawidowoci w o-
cenianym rozwizaniu kaizen w zakresie czynników ergonomicznych.
Pierwszym krokiem byo zbudowanie odpowiedniego narzdzia badawczego do
przeprowadzania oceny ergonomicznej. W tym celu autorka zidentyfikowaa kluczowe
czynniki ergonomiczne, których ocena wskae poziom jakoci ergonomicznej danego
rozwizania a jednoczenie uwzgldni specyficzny charakter dziaa prowadzonych
w ramach filozofii kaizen. Na podstawie zidentyfikowanych czynników autorka stwo-
rzya list kontroln, za pomoc której mona okreli poziom jakoci ergonomicznej
usprawnienia organizacyjnego poprzez wyznaczenie obszarów, w których zasady er-
gonomii zostay spenione, oraz obszarów, w których udzielono odpowiedzi negatyw-
nych. W przypadku oceny pozytywnej rozwizanie moe zosta wdroone bezwarun-
kowo. Sytuacja niespenienia wymaga ergonomicznych wie si z koniecznoci
identyfikacji wszystkich rozbienoci oraz podjcia odpowiednich dziaa koryguj-
66
cych. Nie kade zaproponowane dziaanie okazuje si moliwe do implementacji, dla-
tego naley rozpatrze moliwo warunkowego wdroenia usprawnienia z opracowa-
niem harmonogramu dziaa monitorujcych. W sytuacji, gdy implementacja rozwi-
zania w sposób bezporedni zagraa zdrowiu pracownika, powinno si dane uspraw-
nienie odrzuci. Opisany powyej schemat postpowania zosta przedstawiony w algo-
rytmie oceny ergonomicznej usprawnie organizacyjnych na rys. 1.
Rys. 1. Algorytm oceny ergonomicznej usprawnie organizacyjnych [ ródo: opracowanie wasne]
67
Obiekt bada
W ramach bada przeprowadzonych przez autork procedura oceny ergonomicznej

zostaa zastosowana do piciu wybranych rozwiza organizacyjnych, wdroonych
w jednym z warszawskich przedsibiorstw brany spoywczej. W artykule natomiast
zostay zaprezentowane wyniki oceny ergonomicznej wybranego rozwizania, opisa-
nego poniej.
Wdroone usprawnienie dotyczyo wprowadzenia zmian na dwóch stanowiskach
pracy: osoby odpowiedzialnej za nakadanie pytek na tam transportera (stanowisko
A) oraz osoby odpowiedzialnej za transport pytek do stanowiska A z koca transpor-
tera (stanowisko B). Pocztkowo praca wykonywana przez zatrudnionych pracowni-
ków skadaa si z czterech etapów, zaprezentowanych na rys. 2.
1. Poo enie pytki do kosza po czonego 2. Odo enie pytki do wózka na stanowisku B
z transporterem Stan. C
Wózek
Transporter Pooona pytka
Stan. B
Kierunek
ruchu Transporter
Wózek Odoona pytka
Stan. A
3. Odprowadzenie penego wózka na 4. Odebranie pustego wózka
stanowisko A i odstawienie go na stanowisko B
Transporter
Stan. B Stan. B
Wózek Wózek
Stan. A Stan. A
Rys. 2. Schemat procesu odbierania pytek na stanowisku B i transportowania ich do stanowiska A

[ ródo: opracowanie wasne]
Z przedstawionego schematu wynika, e osoba ze stanowiska A kadzie pytk

do kosza, znajdujcego si nad transporterem, sucym do ich transportu. Nastp-
nie na pytkach umieszczany jest wyrób, które przemieszcza si do stanowiska C.
Pracownicy tego stanowiska zdejmuj pytk, zsuwaj wyrób z pytki, a nastpnie
odkadaj pust pytk na transporter, skd trafia na stanowisko B. W tej sytuacji
pracownik przekada grup pytek do wózka, który po zapenieniu jest odprowa-
dzany na stanowisko A. W tym momencie mona ponownie pobiera pytki z wóz-
ka i wkada je do kosza nad transporterem, w zwizku z czym opisany cykl pracy
zamyka si.
68
Teoretycznie zadania wykonywane w ramach opisanego obiegu pytek powinny
przebiega bez zakóce. Jednake w przedstawionym cyklu pracy dochodzio do wie-
lu niezgodnoci z ogólnymi wytycznymi dotyczcymi jakoci wyrobów a nawet za-
chowania bezpieczestwa pracy. W tabeli 1 zostay zaprezentowane najwaniejsze
niezgodnoci oraz rozwizania i ich efekty, eliminujce te niezgodnoci.
Tabela 1. Opis niezgodnoci i rozwiza w wybranym usprawnieniu kaizen ( ródo: opracowanie

wasne)
Lp. Niezgodno Rozwi zanie/efekty

Dua ilo pytek (uywanych do – Ustalenie standardowej wysokoci napeniania wózka,
transportowania wyrobu po trans- dziki czemu:
1 porterze) przypadajcych do mycia zmniejszono liczb pytek upadajcych na podog
w trakcie trwania jednej zmiany (do 0,5 %), a tym samym skrócono czas przezna-
roboczej – na poziomie 20%. czony na wykonywanie czynnoci nietworzcych
Przepenienie wózka transportuj- wartoci dodanej, takich jak: przepakowywanie
2 cego pytki (ze stanowiska B do pytek czy odrzucanie pytek niezdatnych do uyt-
A). ku,
ciar wózka bdzie dostosowany do siy fizycznej

Pomoc pozostaych pracowników posiadanej przez kobiety.
3 linii przy wykonywaniu czynnoci – Pozostawanie pracownika ze stanowiska A na
pchania wózka przez kobiety. przydzielonym mu stanowisku pracy.
Wykonywanie czynnoci niedoda- – Podporzdkowanie wszystkich wykonywanych czyn-
jcych wartoci dodanej – przyka- noci „wskiemu gardu” omówionego cyklu (opró-
4 dowo przepakowywanie pozosta- nianemu wózkowi na stanowisku A) – ewentualna re-
ych pytek pomidzy wózkami na gulacja wysokoci zapenienia wózka dokonuje si
stanowisku A automatycznie.
Oczekiwanie na odbiór pytek – Zaprzestanie wykonywania zbdnych czynnoci na
5 stanowiskach A i B.
z transportera na stanowisku B
Zaproponowane usprawnienie pozwolio na znaczn popraw jakoci oraz bezpie-

czestwa pracy w analizowanym obszarze linii, a zwizane byo z:
x wprowadzeniem do obrotu pytkami specjalnej pytki oznaczonej kolorem grana-
towym, zapewniajcej system sscy pomidzy stanowiskami A i B (rys. 3),
x ustaleniem wysokoci krytycznego zapasu pytek w wózku na poziomie 56 [cm].
W wyniku wprowadzonych dziaa zaradczych otrzymano nowy schemat organi-

zacji obiegu pytek midzy stanowiskami A i B, zaprezentowany na rys. 3.
Dziki przedstawionemu rozwizaniu, prostemu we wdroeniu a dodatkowo po-
wodujcemu minimalne zmiany w czynnociach wykonywanych przez pracowników,
znacznie poprawiono organizacj oraz bezpieczestwo pracy. Poniej zostay przed-
stawione wybrane korzyci z wdroonego rozwizania kaizen:
x wyeliminowanie czynnoci nietworzcych wartoci dodanej – trwajcych 46,5 mi-
nuty w ramach jednej zmiany roboczej,
69
x wykorzystanie zaoszczdzonego czasu na przydzielenie pracownikom dodat-
kowych zada roboczych, w ujciu caociowym ograniczenie czasu trwania
czynnoci nietworzcych wartoci dodanej o 3% w ramach jednej zmiany ro-
boczej.
Sukcesem pomysu jest przede wszystkim odpowiednia wizualizacja poszcze-

gólnych etapów cyklu, dziki której nawet nowo zatrudnione osoby doskonale wie-
dz jakie zadania powinny by wykonane w danej chwili, w zwizku z tym nie mu-
sz one odgadywa „co naley zrobi?” – co nie zawsze skutkuje dobrymi rozwi-
zaniami. Uzyskuje si równie rzeczywist stabilno procesu, poniewa kady
pracownik wykonuje powierzone mu obowizki wedug ustalonego standardu, a nie
wedug wasnego uznania, co dotychczas prowadzio do chaosu. Odpowiednia wi-
zualizacja procesu oraz przywrócenie jego stabilnoci pozwala na rzeczywist oce-
n stanu obecnego.
1. Poo enie granatowej pytki do kosza 2. Przemieszczanie si granatowej pytki po

po czonego z transporterem transporterze Stan. C.2 Stan. C.1

Transporter Granatowa pytka
Kierunek Wózek Transporter Granatowa pytka

ruchu
Stan. A
3. Przetransportowanie granatowej pytki 4. Odo enie pytki do wózka (informacja o
do stanowiska B opró nieniu wózka na stanowisku A)
Wózek Stan. B
Stan. B
Transporter
Granatowa pytka Transporter Granatowa pytka
5. Odprowadzenie penego wózka na sta- 6. Odebranie pustego wózka
nowisko A Transporter i odstawienie go na stanowisko B
Stan. B Stan. B
Wózek
Stan. A Stan. A
Rys. 3. Schemat nowej organizacji procesu odbierania pytek na stanowisku B i transportowania ich
do stanowiska A [22]
70
3. PROJEKT NARZDZIA BADAWCZEGO
W celu dokonania oceny ergonomicznej najlepiej wykorzysta jedn z opracowa-

nych list kontrolnych. Jednake adna z nich nie zapewnia kompleksowej oceny po-
ziomu jakoci ergonomicznej usprawnie kaizen, charakteryzujcych si wprowadza-
niem maych udoskonale, zmieniajcych przebieg procesu produkcyjnego i warunki
pracy w maym zakresie, jednake majcych ogromny wpyw na popraw produktyw-
noci czy wydajnoci pracowników [2]. W zwizku z tym autorka postanowia opra-
cowa wasn list kontroln, zbudowan na podstawie wyselekcjonowanych czynni-
ków ergonomicznych, uwzgldniajcych charakter tych usprawnie. Autorka wyse-
lekcjonowaa kryteria ergonomiczne badajc usprawnienia kaizen w aspekcie dosto-
sowania maszyn, wyposaenia, miejsca pracy i rodowiska pracy do wymaga oraz
zdolnoci fizycznych i psychicznych czowieka w aspekcie piciu obszarów zaintere-
sowania ergonomii [1]:
x wysiek fizyczny,
x obcienie psychiczne,
x przestrzenny rozkad pracy,

x urzdzenia wska nikowe i sterownicze,
x materialne rodowisko pracy.
Na podstawie wyselekcjonowanych kryteriów ergonomicznych zosta opracowany

diagram Ishikawy, ukazujcy zwizki przyczynowo-skutkowe midzy zaistniaym
problemem a wywoujcymi go czynnikami [3]. Badanym problemem usprawnie
organizacyjnych wdraanych w ramach kaizen jest ocena stopnia spenienia zasad er-
gonomii – problem ten stanowi skutek na diagramie Ishikawy. Czynniki prowadzce
do zaistnienia problemu zostay podzielone na pi grup – kada z nich odpowiada
poszczególnym obszarom zainteresowania ergonomii. Opracowany diagram Ishikawy
zosta przedstawiony na rys. 4.
Na podstawie diagramu Ishikawy zostaa opracowana lista kontrolna. Skada si

ona z piciu czci, odpowiadajcych piciu obszarom zainteresowania ergonomii.
Pytania z poszczególnych czci zostay opracowane na podstawie zidentyfikowa-
nych potencjalnych przyczyn, uniemoliwiajcych zakwalifikowanie zapropono-
wanego usprawnienia jako zgodnego z zasadami ergonomii – wystpuj one rów-
nie w formie „podprzyczyn” w zaprezentowanym diagramie Ishikawy. Przedsta-
wione kryteria oceny zostay opracowane na podstawie publikacji Ewy Górskiej
[1], listy kontrolnej CET II [5] oraz dowiadcze zawodowych autorki, zdobytych
w ramach realizacji projektów wdraania usprawnie organizacyjnych w przedsi-
biorstwach produkcyjnych.
71
72
Rys. 4. Systematyka zwizków przyczynowo-skutkowych w systemie czowiek-maszyna-otoczenie przy zastosowaniu diagramu Ishikawy [ ródo: opra-
cowanie wasne]
Tabela 2. Lista kontrolna [ ródo: opracowanie wasne na podstawie [1], [5]]
Nie
Lp. Pytania Tak Nie
dotyczy
WYSIEK FIZYCZNY
Wydatek energetyczny
Czy wielko wydatku energetycznego nie przekracza wartoci 1100
1
kcal dla kobiet lub 2000 kcal dla mczyzn?
Czy wielko wydatku energetycznego nie przekracza wartoci 1000
2
kcal dla kobiet lub 1500 kcal dla mczyzn?
Dwiganie ci arów
Czy w ramach wykonywania pracy staej ciar przedmiotu transpor-
3 towanego przez kobiety nie przekracza warto 12 kg, natomiast przez
mczyzn 30 kg?
Czy w ramach wykonywania pracy dorywczej ciar przedmiotu
4 transportowanego przez kobiety nie przekracza warto 20 kg, nato-
miast przez mczyzn 50 kg?
Czy nowy schemat pracy:
a) zapobiega podnoszeniu przedmiotów umieszczonych poniej linii
kolan lub powyej wysokoci barków pracownika?
5 b) wyeliminowa ruchy zbdne w trakcie wykonywania zada?
c) umoliwia przenoszenie przedmiotów blisko ciaa pracownika
(rodka cikoci ciaa)?

d) pozwala na swobod ruchów?
Czy w ramach wykonywania nowych czynnoci wyeliminowano ko-
6
nieczno skrtu tuowia przez pracownika?
Czy nowo utworzone drogi transportowe s odpowiednio przygotowa-
ne:
7 a) oznakowane wedug standardów panujcych w firmie?
b) nie wystpuje zagroenie ich zastawiania?
c) stanowi najkrótsze moliwe trasy przejcia pracownika?
Obci enie statyczne
Czy w trakcie sigania po rzeczy uywane najczciej (np. 20 razy
w cigu zmiany roboczej) pracownik przyjmuje naturaln, niewymu-
8
szon pozycj ciaa (przykadowo bez znacznego wychylenia czy wy-
cigania rki do przodu)?
Czy nowe elementy, stanowice wyposaenie stanowiska pracy s
9 umiejscowione na prawidowej wysokoci (np. nie za nisko zmuszajc
pracownika do pozycji pochylonej)?
Czy pracownik przyjmuje róne pozycje w trakcie zmiany roboczej,
10
a nie jest ograniczony wycznie do pozycji siedzcej?
Czy pracownik moe dobrowolnie zmienia pozycj z siedzcej na
11
stojc i odwrotnie?
Czy nowy schemat wykonywania pracy eliminuje moliwo wydu-
12
enia czasu skurczu mini?
Czy na stanowisku pracy zapewniono podpórki zmniejszajce obci-
13 enie statyczne w trakcie wykonywania nowych zada (np. na przed-
ramiona)?
Czy w nowo wprowadzonych elementach wyposaenia zastosowano
14
ergonomiczne uchwyty?
Monotypowo ruchów roboczych
Czy sia zwizana z wykonywaniem powtarzalnych ruchów roboczych
15
jest mniejsza od wartoci 100 N?
73
Nie
Lp. Pytania Tak Nie
dotyczy
Czy nastpio zwikszenie iloci ruchów monotypowych powyej 800
16 (dla odpowiedzi NIE w pyt. 15) albo 1600 (dla odpowiedzi TAK w
pyt. 15)?
OBCIENIE PSYCHICZNE
Wysiek psychiczny – Odbiór informacji
Czy ograniczono moliwo pojawiania si sygnaów z rónych róde
17
jednoczenie?
Czy informacje odbierane przez pracownika skadaj si co najwyej
18
z piciu elementów?
19 Czy czas trwania wanych informacji wynosi co najmniej 1 sekund?
Czy nowy sposób wykonywania pracy zapobiega zwikszeniu napicia
20
uwagi pracownika?
Czy w procesie odbioru informacji uniemoliwiono pojawianie si
21 sygnaów wieloznacznych, powodujcych faszyw interpretacj uzy-
skanych danych?
Czy przekaz informacji przestrzega ogólnie przyjtych norm procesu
22
odbioru informacji (np. odpowiednie uycie kolorów)?
Czy nowe elementy w procesie odbioru informacji pozwalaj na od-
23
powiednie wyrónienie sygnau z ta?
24 Czy pole widzenia pracownika jest wolne od jakichkolwiek przeszkód?

Wysiek psychiczny – Podejmowanie decyzji
Czy do nowo wprowadzonych zada opracowano kryteria podejmo-
25
wania decyzji?
Czy nowe zadanie wymagaj rozwaenia podobnej iloci kryteriów
26
(nie wikszej) w trakcie procesu podejmowania decyzji?
Czy nowy schemat pracy uniemoliwi pojawianie si opó nie
27
w przesyaniu kluczowych informacji do podjcia decyzji?
Czy czas podejmowania decyzji jest uniezaleniony od cyklu produk-
28
cyjnego?
Czy nowy schemat pozostawi ilo informacji napywajcych w jed-
29
nej chwili na niezmienionym poziomie?
Wysiek psychiczny – Wykonywanie dziaa
Czy nowy schemat pracy nie wymaga zwikszenia dokadnoci ru-
30
chów?
31 Czy nowe elementy wyposaenia s atwo odrónialne dotykiem?
Czy ograniczono ilo ruchów wykonywanych jednoczenie do nie-
32
zbdnego minimum?
Czy urzdzenia sterownicze s odpowiednio usytuowane wzgldem
33
pracownika?
Monotonia
34 Czy nowy schemat pracy zapobiega niezmiennoci procesu pracy?
Czy wprowadzone rozwizanie zapobiega niezmiennoci warunków
35
otaczajcych?
Czy nowy schemat pracy zapobiega koniecznoci cigego zachowania
36
uwagi?
Czy nowy schemat pracy pozostawi trudno pracy na niezmienionym
37
poziomie?
PRZESTRZENNY ROZKAD PRACY
Pole zasi gu
38 Czy pole pracy znajduje si na wysokoci okcia?
Czy praca wykonywana jest w preferowanym polu pracy (w pozycji
39
stojcej1098 – 1238 [mm], w pozycji siedzcej 789 - 876 [mm])?
74
Nie
Lp. Pytania Tak Nie
dotyczy
Czy praca wykonywana jest w dopuszczalnym polu pracy (w pozycji
40
stojcej 846 – 1849 [mm], w pozycji siedzcej 506 - 1458 [mm])?
Czy wykonywana praca znajduje si w zasigu preferowanym pracow-
41 nika (regulacja w zakresie 203 - 276 [mm], odlego mierzona od
rodka cikoci ciaa czowieka)?
Czy wykonywana praca znajduje si w zasigu maksymalnym pra-
42
cownika (667 [mm], odlego mierzona od pleców czowieka?
Pole widzenia
Czy nowe elementy wyposaenia stanowiska pracy znajduj si poni-
43
ej poziomej linii wzroku?
Czy monitor (o ile znajduje si na stanowisku pracy) nie znajduje si
44
w polu bocznym widzenia?
Czy pole widzenia (obserwacji) jest wolne od jakichkolwiek prze-
45
szkód?
Wyposa enie
46 Czy stanowisko pracy wyposaone jest w podnóek?
Czy zmiana regulacji wysokoci siedziska znajduje si w prawido-
47
wym zakresie (361 – 591 [mm])?
Czy zmiana kta pochylenia monitora znajduje si w prawidowym
48
zakresie?
Przestrze robocza
Czy pracownikowi zagwarantowano 2 m2 wolnej powierzchni podo-
49
gi?
Czy pracownikowi zagwarantowano 13 m3 wolnej objtoci pomiesz-
50
czenia?
Czy pracownik ma zagwarantowan przestrze na swobodne trzyma-
51
nie nóg?
Czy pracownik ma nieograniczony dostp do swojego stanowiska pra-
52
cy?
URZDZENIA WSKANIKOWE I STEROWNICZE
Czy rozmieszczenie urzdze wska nikowych i sterowniczych odpo-
53
wiada kolejnoci i czstoci ich stosowania?
Czy nowe urzdzenia wska nikowe i sterownicze zostay prawidowo
54 ulokowane (np. nie wymagaj dodatkowych ruchów gowy czy czci
ciaa)?
Czy identyczne urzdzenia wska nikowe i sterownicze zostay dokad-
55
nie tak samo rozlokowane na podobnych stanowiskach pracy?
Czy odpowiednio do przebiegu kontrolowanych czynnoci zostay
56 zastosowane róne rodzaje urzdze wska nikowych (cyfrowe, wy-
chyowe)?
57 Czy wska niki s rozrónialne midzy sob?
58 Czy uyto waciwego zmysu do percepcji rónorodnych sygnaów?
Czy w dziaaniach kontrolnych, monitorujcych zastosowano jedynie
59
wska niki operujce barwami?
Czy wska niki charakteryzuj si analogicznoci w dziaaniu (np.
60
odchylenie w prawo zawsze oznacza wzrost wartoci)?
61 Czy opór przycisków nie zosta zwikszony?
MATERIALNE RODOWISKO PRACY
O wietlenie
75
Nie
Lp. Pytania Tak Nie
dotyczy
Czy natenie owietlenia znajduje si na prawidowym poziomie,
zgodnym z wytycznymi zawartymi w normie PN-EN 12464-1:2004
62
„ wiato i owietlenie. Owietlenie miejsc pracy. Cz 1:Miejsca
pracy we wntrzach”?
Czy zmiany wprowadzone na stanowisku pracy zachoway poziom
63
równomiernoci owietlenia na niezmienionym poziomie?
Czy wprowadzone nowe wyposaenie eliminuje ryzyko olnienia na
64
stanowisku pracy?
65 Czy zachowano kierunek padania wiata na stanowisku pracy?
Czy zachowano odpowiedni kontrast midzy elementami wyrónial-
66
nymi na stanowisku pracy?
Haas
67 Czy natenie d wiku wynosi poniej 85 dB?
Czy nateniu d wiku znajduje si w preferowanym zakresie w za-
68
lenoci od pracy wykonywanej na stanowisku?
Czy zastosowane wyposaenie stanowiska pracy umoliwia bezpro-
69
blemow komunikacj werbaln midzy pracownikami?
Czy zastosowane wyposaenie stanowiska pracy umoliwia wyrónie-
70
nie odbieranych sygnaów z ta?
Mikroklimat
71 Czy na stanowisku pracy zosta zachowany komfort cieplny?
Czy nowy schemat pracy nie wprowadzi dodatkowego promieniowa-
72
nia cieplnego na pracownika?
Celem opracowanej listy kontrolnej, przedstawionej w tabeli 2 jest usystematyzo-

wanie czynników ergonomicznych, wpywajcych na jako usprawnie organizacyj-
nych wdraanych w ramach dziaa kaizen, jak równie ich analiza i ocena. Szeroki
zakres pyta pozwala na kompleksow ocen znacznie rónicych si od siebie stano-
wisk (przykadowo stanowisk produkcyjnych i operatorów maszyn). Z uwagi na wski
zakres oddziaywania wprowadzanych zmian, opracowane narzdzie umoliwia prze-
prowadzanie oceny ergonomicznej efektywnie i w krótkim okresie czasu, lecz jedno-
czenie jest na tyle kompleksowe, aby uwzgldnia szeroki wachlarz rodzajów zmian
organizacyjnych, podlegajcych rónym obszarom ergonomii.
W trakcie realizacji poszczególnych etapów listy kontrolnej naley korzysta z me-
tod badawczych, przypisanych do danego obszaru zainteresowa ergonomii. W arku-
szu check-list’y odpowiedzi udzielane s w prostej formie: tak/nie/nie dotyczy. Nato-
miast szczegóow wiedz, umoliwiajc udzielenie poprawnej odpowiedzi na po-
szczególne pytania, naley zdoby analizujc badany obszar produkcyjny odpowied-
nimi metodami.
Przedstawione narzdzie badawcze zostao opracowane z myl o pracownikach
suby BHP, którzy dotychczas nie posiadali odpowiedniego narzdzia, umoliwiaj-
cego przeprowadzanie oceny ergonomicznej. W przyszoci oceny takiej mógby do-
konywa zespó ds. kaizen na dowolnym etapie cyklu Deminga. W tej sytuacji ko-
nieczne byoby jednak zatrudnienie dodatkowego czonka zespou w postaci ergono-
misty bd pracownika suby BHP, posiadajcego odpowiedni zakres wiedzy do
prawidowego posugiwania si narzdziem badawczym. Opracowane narzdzie ba-
dawcze moe by równie stosowane w maych firmach, w których obowizek oceny
i optymalizacji warunków pracy musi zapewni sam pracodawca, a zastosowanie spe-
76
cjalistycznego oprogramowania nie jest moliwe ze wzgldu na brak sprztu informa-
tycznego, czy kwalifikacji pracodawcy.
4. OCENA ERGONOMICZNA USPRAWNIENIA KAIZEN
Za pomoc stworzonej listy kontrolnej autorka dokonaa oceny ergonomicznej

usprawnienia kaizen, opisanego w punkcie 2. W sumie uzyskano 36 odpowiedzi pozy-
tywnych, 15 negatywnych, a w 21 pytaniach okazao si, e analizowane usprawnienie
nie wprowadza zmian w badanych obszarach ergonomii. W tabelach 3 i 4 zostay za-
prezentowane wybrane punkty listy kontrolnej ocenione pozytywnie oraz negatywnie
wraz z wyjanieniami. Czsto zdarza si bowiem, e konstruktorzy intuicyjnie projek-
tuj rozwizania zgodne z zasadami ergonomii. Przykadowo, póka z najczciej wy-
korzystywanymi póproduktami zostanie umieszczona w zasigu rk pracownika
z wygody, a nie z chci spenienia szeciu zasad antropometrycznego ksztatowania
stanowiska pracy mówicych m. in. o dopuszczalnych i preferowanych polach pracy.
Tabela 3. Punkty listy kontrolnej ocenione pozytywnie [ ródo: opracowanie wasne]

Lp. Pytanie Wyja nienie

Wprowadzona „granatowa pytka” charakteryzuje si standar-
Czy nowy schemat pracy dowymi wymiarami geometrycznymi (1000×200×10 [mm]),
5a umoliwia przenoszenie odpowiadajcymi pozostaym pytkom uywanym na omawia-
przedmiotów blisko ciaa? nej linii produkcyjnej. W zwizku z czym umoliwia przeno-
szenie blisko ciaa pracownika.
Zaproponowane rozwizanie polega na wprowadzeniu drob-
Czy nowy schemat pracy
nych zmian do ju istniejcego wyposaenia. Nie wymaga
5d pozwala na swobod ru-
natomiast wprowadzenia dodatkowych elementów na stanowi-
chów?
sko pracy, które mogyby ogranicza swobod ruchów.
W rozwizaniu zastosowano pytk o kolorze granatowym na
Czy nowe elementy w proce- biaej linii transportera. Pytka ta stanowi jednoczenie nonik
sie odbioru informacji po- informacji, w zwizku z tym speniono zasad odpowiedniej
23
zwalaj na odpowiednie czytelnoci sygnau. Symbole napisane kolorem granatowym
wyrónienie sygnau z ta? na biaym tle charakteryzuj si najwyszym poziomem czy-
telnoci (100%).
Pracownicy zatrudnieni na stanowisku C zostali poinstruowani
Czy do nowo wprowadzo-
jak maj si zachowa w przypadku zauwaenia „granatowej
nych zada opracowano
25 pytki” na linii transportera. Na stanowisku pracy informacja ta
kryteria podejmowania de-
zostaa równie odpowiednio zwizualizowana w postaci zdj-
cyzji?
cia.
Pracownicy zobowizani s do monitorowania linii produkcyj-
Czy w dziaaniach kontrol-
nej pod ktem pojawienia si granatowej pytki na linii trans-
nych, monitorujcych zasto-
59 portera. Pracownicy nie musz natomiast zlicza iloci pytek
sowano jedynie wska niki
przeoonych do wózka czy z wózka na transporter, ani pami-
operujce barwami?
ta dozwolonej iloci pytek.
Czy wprowadzone nowe
Wszystkie pytki stosowane na linii transportera, w tym rów-
wyposaenie eliminuje ryzy-
64 nie „granatowa pytka” maj faktur matow, aby uniemoli-
ko olnienia na stanowisku
wi odbijanie wiata od ich powierzchni.
pracy?
77
Tabela 4. Punkty listy kontrolnej ocenione negatywnie [ ródo: opracowanie wasne]
Lp. Pytanie Wyja nienie
Czy nowy schemat pracy zapo-
Pracownicy na obydwu stanowiskach zmuszeni s do wka-
biega podnoszeniu przedmiotów
dania i wyjmowania pytek z wózka, znajdujcych si poni-
5a umieszczonych poniej linii
ej linii kolan, poniewa dolna krawd wózka znajduje si
kolan lub powyej wysokoci
na wysokoci 130 [mm].
barków pracownika?
Czy w ramach wykonywania Pracownik na stanowisku B odbiera pytki z linii transporte-
nowych czynnoci wyelimino- ra, a nastpnie odwraca si o 180° i odkada pytki do wóz-
6
wano konieczno skrtu tuo- ka. Z uwagi na szybko i atwo wykonania czynnoci,
wia przez pracownika? najchtniej wykonywaby j poprzez skrty tuowia.
Czy nowo utworzone drogi
transportowe s odpowiednio
przygotowane:
– oznakowane wedug standar- Drogi transportowe nie s prawidowo oznakowane,
7 dów panujcych w firmie? w zwizku z czym moe zdarzy si sytuacja jej zastawie-
– nie wystpuje zagroenie ich nia.
zastawiania?
– stanowi najkrótsze moliwe
trasy przejcia pracownika?
Pracownik na stanowisku A jest ograniczony gównie do

Czy pracownik przyjmuje róne
przyjmowania pozycji siedzcej (stanowisko wyposaone
pozycje w trakcie zmiany robo-
10 jest w krzeso biurowe), poniewa w przypadku pozycji
czej, a nie jest ograniczony wy-
stojcej praca byaby wykonywana powyej wysokoci
cznie do pozycji siedzcej?
okcia najniszej osoby.
Czy nowe zadania wymagaj
Na obydwu stanowiskach zostaa wprowadzona nowa czyn-
rozwaenia podobnej iloci
no – obserwacja pojawienia si granatowej pytki. Na tej
26 kryteriów (nie wikszej) w trak-
podstawie podejmowane s decyzje o dalszych zadaniach
cie procesu podejmowania de-
wykonywanych na linii produkcyjnej.
cyzji?
Czy nowe elementy wyposae- Wprowadzony nowy element – granatowa pytka – nie jest
31 nia s atwo odrónialne doty- odrónialna od pozostaych pytek wykorzystywanych w o-
kiem? brocie pytkami pomidzy stanowiskami A i B.
Czy nowy schemat pracy zapo- Nowy schemat pracy nie ogranicza niezmiennoci procesu
34 biega niezmiennoci procesu pracy, a nawet prowadzi do wikszej stabilizacji pracy na
pracy? linii produkcyjnej.
Czy praca wykonywana jest Pracownicy na obydwu stanowiskach zmuszeni s do wka-
w dopuszczalnym polu pracy dania i wyjmowania pytek z wózka, znajdujcych si na
40 (w pozycji stojcej 846–1849 wysokoci dolnej krawdzi wózka (130 [mm]). Warto ta
[mm], w pozycji siedzcej 506 – nie spenia wymogów przy zaoeniu pracy zarówno w po-
1458 [mm])? zycji stojcej jak i siedzcej.
Zgodnie z opracowan procedur, po zbadaniu usprawnienia list kontroln i iden-

tyfikacji elementów niezgodnych z zasadami ergonomii, naley przygotowa propozy-
cje zmian w przedstawionym rozwizaniu. Usprawnienie powinno zosta uzupenione
o moliwe do wprowadzenia korekty, natomiast jeli zmiana nie moe by wprowa-
dzona, naley oceni rozwizanie w aspekcie zapewnienia bezpiecznych i komforto-
wych warunków pracy. W sytuacji, gdy kryterium to nie jest spenione w choby jed-
nym pytaniu, rozwizanie naley odrzuci.
78
5. DYSKUSJA UZYSKANYCH WYNIKÓW
Zdecydowana wikszo pyta zostaa oceniona pozytywnie, bd zaproponowane

rozwizanie nie wprowadzao zmian w badanym obszarze ergonomii. Jednake pitna-
cie pyta uzyskao ocen negatywn, w zwizku z tym postpujc zgodnie z opraco-
wan procedur oceny ergonomicznej naleao wdroy zalecenia, których wdroenie
doprowadzi do zgodnoci badanego rozwizania z zasadami ergonomii. W tabeli 5
zaprezentowano zalecenia do przedstawionych w tabeli 4 pyta listy kontrolnej oce-
nionych negatywnie.
Tabela 5. Propozycje zalece [ ródo: opracowanie wasne]
Lp. Pytanie Zalecenia

Czy nowy schemat pracy
zapobiega podnoszeniu Podniesienie dolnej krawdzi wózka transportujcego pytki
przedmiotów umieszczonych tak, aby pracownicy kadli pierwsze pytki co najmniej na wy-
5a sokoci kolan osoby najwyszej (wynoszcej 550 [mm]).
poniej linii kolan lub powy-
ej wysokoci barków pra-
cownika?
Umieszczenie na pododze oznakowa w ksztacie stóp, poka-
zujcych odpowiednie ustawienie ciaa w trakcie przenoszenia
pytek z transportera do wózka;
Czy w ramach wykonywania
Wymuszenie na pracowniku ze stanowiska B ruchu nóg (za-
nowych czynnoci wyelimi-
6 miast skrtu tuowia) poprzez odsunicie wózka, na którym s
nowano konieczno skrtu
odkadane pytki z linii transportera, na odlego 200 [mm].
tuowia przez pracownika?
Obydwa rozwizania maj motywowa pracownika d wigaj-
cego zestaw pytek do odkrcania si caym ciaem (frontem)
do wózka.
Czy nowo utworzone drogi
transportowe s odpowiednio
przygotowane: Wyznaczenie i prawidowe oznakowanie (ótymi liniami)
drogi transportowej wózka, aby uniemoliwi jej zastawianie.
– oznakowane wedug stan-
Aspekt ten jest do wany z punktu widzenia systemu ssce-
dardów panujcych w fir-
go, poniewa wszelkie opó nienia w transporcie mog spowo-
7 mie?
dowa przestój linii produkcyjnej.
– nie wystpuje zagroenie
Ponadto w trakcie manewrowania przepenionym wózkiem
ich zastawiania?
moe doj do znacznych obcie krgosupa, powodujcych
– stanowi najkrótsze mo- dolegliwoci miniowo-szkieletowe.
liwe trasy przejcia pra-
cownika?
Zamontowanie ruchomego podestu (z opcjonaln blokad kó-
Czy pracownik przyjmuje
ek) na stanowisku A, aby pracownik móg wykonywa prac
róne pozycje w trakcie
w pozycji siedzcej i stojcej – z moliwoci zmiany w do-
10 zmiany roboczej, a nie jest
wolnym momencie. Wysoko podestu musi umoliwi wyko-
ograniczony wycznie do
nywanie zada roboczych na wysokoci okcia osobie najni-
pozycji siedzcej?
szej.
79
Lp. Pytanie Zalecenia
Czy nowe elementy wyposa- Wyposaenie granatowej pytki w chropowate krawdzie, aby
31 enia s atwo odrónialne pracownicy ze stanowiska C odróniali j od pozostaych py-
dotykiem? tek pobieranych z transportera za pomoc zmysu dotyku.
Wprowadzenie co godzinnej rotacji pracowników, nie tylko
pomidzy stanowiskami A i B, lecz na caej linii produkcyjnej
(na której zatrudnionych jest omiu pracowników).
Czy nowy schemat pracy Przeprowadzenie szkole stanowiskowych dla wszystkich pra-
34 zapobiega niezmiennoci cowników tej strefy, aby kady z nich móg wykonywa zada-
procesu pracy? nia z rónych stanowisk pracy. Rozwizanie to zapewnia take
elastyczno linii produkcyjnej w przypadku wysokiej absencji
pracowników, np. w okresie urlopowym czy zwikszonych
zachorowa.
Czy praca wykonywana jest Podniesienie dolnej krawdzi wózka na wysoko 850 [mm]
w dopuszczalnym polu pracy i ustalenie maksymalnej wysokoci zaadowania wózka na
40 (w pozycji stojcej 846 – poziomie 1270 [mm]. Zmiana ta umoliwia wykonywanie pra-
1849 [mm], w pozycji sie- cy w dopuszczalnym polu pracy zarówno w pozycji siedzcej
dzcej 506 – 1458 [mm])? (stanowisko A) jak i stojcej (stanowisko A i B).
Jedynym elementem niezgodnym z wymogami ergonomii, do którego nie udao si

zaproponowa moliwych do wdroenia dziaa korygujcych, jest zwikszenie iloci
kryteriów rozwaanych w trakcie procesu podejmowania decyzji. Sytuacja ta jest
spowodowana wprowadzeniem granatowej pytki do obiegu pytek midzy stanowi-
skami A i B. Element ten stanowi kluczow rol w przedstawionym usprawnieniu,
dlatego nie moe zosta usunity czy w znacznym stopniu zmodyfikowany. Wprowa-
dzona granatowa pytka, co prawda wie si ze zwikszeniem wysiku psychicznego,
jednake w rozwizaniu zastosowano wiele elementów poprawiajcych komfort za-
równo odbioru informacji jak i podejmowania decyzji, a nale do nich:
x minimalizacja iloci elementów, z których skada si informacja,
x moliwo dugiego czasu obserwacji pytki na linii transportera (powyej 1 sekundy),
x brak sygnaów wieloznacznych, powodujcych faszyw interpretacj danych; w o-
biegu pytek znajduje si tylko jedna pytka w kolorze granatowym,
x zastosowanie granatowej barwy pytki, atwo wyrónialnej z ta,
x opracowanie jasnych kryteriów podejmowania decyzji (kiedy pracownik na stano-
wisku B odbierze granatow pytk z transportera powinien natychmiast odprowa-
dzi wózek na stanowisko A).
W zwizku z tym, zaproponowane usprawnienie nie wymaga opracowania specjal-

nego harmonogramu dziaa monitorujcych. Jednoczenie uzyskanie jakiejkolwiek
informacji od pracowników o zwikszeniu odczuwanego obcienia psychicznego,
powinno skoni do ponownego przeanalizowania dokonanej oceny ergonomicznej
Pozostae kryteria ocenione negatywnie zostay wyeliminowane poprzez wprowa-
dzenie odpowiednich zalece, przedstawionych przykadowo w tabeli 5. W tej sytuacji
z przeprowadzonej oceny ergonomicznej wynika, e usprawnienie obiegu pytek,
wdroone w ramach Kaizen, spenia wymogi ergonomii i susznie zostao przyjte do
realizacji.
80
6. WERYFIKACJA OPRACOWANEJ LISTY KONTROLNEJ
Stworzony algorytm oceny ergonomicznej usprawnie wdraanych w ramach ka-

izen, przedstawia schemat postpowania w ramach przeprowadzanej oceny. Czsto
bowiem zdarzao si, e po przeprowadzeniu badania list kontroln, osoba dokonuj-
ca oceny nie wiedziaa jakie podj dalsze dziaania w przypadku uzyskania oceny
negatywnej – czy rozwizanie powinno zosta odrzucone, czy jednak moe zosta
wdroone, lecz po spenieniu okrelonych warunków. Przedstawiony algorytm przed-
stawia zakres dziaa we wszystkich trzech moliwych przypadkach: uzyskania oceny
pozytywnej, uzyskania oceny negatywnej z moliwoci wdroenia zalece ergono-
micznych oraz uzyskania oceny negatywnej prowadzcej do odrzucenia rozwizania.
Dziki algorytmowi kada osoba dokonujca oceny przy pomocy opracowanej listy
kontrolnej wie jakie powinna podj dziaania na poszczególnych jej etapach.
Narzdzie badawcze umoliwio znaczne skrócenie czasu trwania badania poprzez
wybór wymaga ergonomicznych cile zwizanych z usprawnieniami wdraanymi
w ramach kaizen. Rozwizania te charakteryzuj si wprowadzaniem zmian w wskim
zakresie. W zwizku z tym, lista kontrolna jest zwiza – obejmuje 72 zagadnienia
najwaniejsze z punktu widzenia usprawnie kaizen, lecz jednoczenie umoliwia
przeprowadzenie kompleksowej oceny ergonomicznej, poniewa uwzgldnia szeroki

wachlarz rozwiza wdraanych w ramach kaizen na rónych stanowiskach produk-
cyjnych. Dotychczas badania przeprowadzane za pomoc najbardziej znanych list kon-
trolnych (Listy Dortmundzkiej czy CET II) trway od kilku do kilkunastu godzin.
Opracowany arkusz poprzez zawenie iloci pyta, jednoczenie zachowujc zado-
walajcy poziom ich szczegóowoci, znacznie zmniejszy obszerno listy (z 350 do
72 pyta), jak równie skróci czas badania do okoo godziny.
Lista kontrolna stanowi równie baz wiedzy, na któr mona si powoa w przy-
padku stwierdzenia zego samopoczucia pracownika. W tym celu wystarczy stwier-
dzi, które punkty zostay ocenione negatywnie, i sprawdzi czy rzeczywicie byy
one sukcesywnie monitorowane. Analiza ta moe wykaza równie, e w trakcie prze-
prowadzania badania pewne elementy zostay ocenione niepoprawnie. Sytuacja taka
stanowi wane ródo informacji, o które opracowana lista kontrolna powinna zosta
zweryfikowana, aby podobne bdy nie pojawiay si w przyszoci.
W ramach przeprowadzania oceny ergonomicznej przedsibiorstwo moe podej-
mowa dziaania cigego doskonalenia. Na podstawie przeprowadzonych ocen ergo-
nomicznych istnieje moliwo weryfikacji, które obszary ergonomii s najczciej
oceniane negatywnie. Dodatkowo przeprowadzenie analizy ABC umoliwioby wy-
znaczenie najwaniejszych obszarów, stwarzajcych zagroenie dla zapewnienia pra-
widowych warunków pracy. To wanie one powinny stanowi kluczowy element
dalszych bada, prowadzcych do uzupenienia listy kontrolnej o bardziej szczegóo-
we pytania z okrelonych zagadnie czy zwikszenia wiedzy pracowników przez
przeprowadzenie serii szkole z danego zakresu.
W przyszoci, na podstawie opracowanej listy kontrolnej oraz wprowadzonych do
niej uzupenie, naleaoby przygotowa program komputerowy, sucy do oceny
ergonomicznej rozwiza. Obsuga programu przebiegaaby znacznie szybciej ni
rczne wypenianie arkusza check-list’y, co dodatkowo skrócioby czas badania, a w-
spomniane analizy byyby przeprowadzane automatycznie.
81
Jedyn wad opracowanego narzdzia badawczego jest zawone grono osób, któ-
re moe je stosowa. W celu prawidowego przeprowadzenia oceny ergonomicznej
naley zastosowa metody badawcze przypisane poszczególnym obszarom zaintere-
sowania ergonomii. W poszczególnych metodach obowizuj odpowiednie zasady
postpowania, wymagajce znajomoci specjalistycznej wiedzy z dziedziny ergono-
mii, któr najczciej posiadaj pracownicy suby BHP bd osoby zatrudnione na
stanowisku ergonomisty.
Podsumowujc korzyci pynce z przeprowadzania oceny ergonomicznej uspraw-
nie organizacyjnych kaizen mona podzieli na dwa rodzaje: wymierne i niewymier-
ne. Zdecydowan przewag wskazuje druga grupa korzyci, trudno bowiem wikszo
czynników ergonomicznych przedstawi w miarach ilociowych. Korzyci z oceny
ergonomicznej zaprezentowano w tabeli 6.
Tabela 6. Korzyci przeprowadzania oceny ergonomicznej rozwiza kaizen [ ródo: opracowanie

wasne]
Obszary zarz dza-
Korzy ci
nia
Korzyci wymierne
Zmniejszenie kosztów wprowadzania zmian w rozwizaniu na etapie jego

eksploatacji
Skrócenie czasu pracy pracownika, wykorzystywanego do przeprowadzenia
badania list kontroln
Finanse
Zmniejszenie kosztów z tytuu chorób zawodowych ponoszonych przez
przedsibiorstwo
Zmniejszenie kosztów z tytuu wypadków przy pracy ponoszonych przez
przedsibiorstwo
Korzyci niewymierne
Poprawa komfortu i bezpieczestwa warunków pracy
Moliwo sprawdzenia stanu warunków pracy przed i po wdroeniu
BHP
usprawnienia w sytuacji pogorszenia stanu zdrowia czy komfortu pracow-
nika
Zwikszenie zaufania pracowników do zmian wdraanych w przedsibior-
stwie, poniewa gwarantuj one odpowiedni poziom komfortu i bezpie- Zasoby ludzkie
czestwa na stanowisku pracy
Zwikszenie wiedzy ergonomicznej wród czonków zespou kaizen
Zwikszenie wiedzy ergonomicznej wród osób projektujcych rozwizania
Transformacja wiedzy ukrytej w wiedz jawn (poprzez stworzony arkusz
listy kontrolnej)
Wiedza
Wykorzystanie przeprowadzonych ocen ergonomicznych jako materia
szkoleniowy
Powoywanie si w sytuacjach spornych na przeprowadzone wczeniej oce-
ny ergonomiczne
7. PODSUMOWANIE
W dzisiejszych czasach, kiedy cige doskonalenie procesów stanowi jeden z klu-

czowych elementów konkurencyjnoci polskich przedsibiorstw, ocena ergonomiczna
usprawnie kaizen jest niezwykle potrzebne. Skutecznie zapobiegnie ona zwikszaniu
produktywnoci procesów przy jednoczesnym zmniejszaniu komfortu a czsto nawet
82
i bezpieczestwa pracy. W najbliszym czasie autorka planuje przeprowadzenie dal-
szej weryfikacji opracowanego narzdzia badawczego. W tym celu zostan przepro-
wadzone badania z wykorzystaniem przedstawionego algorytmu oceny ergonomicznej
oraz opracowanej listy kontrolnej, obejmujce szersz gam stanowisk produkcyjnych,
pochodzcych z przedsibiorstw z rónych bran przemysowych. Zdaniem autorki
wysoki stopie podobiestwa rozwiza wdraanych w ramach kaizen pozwala na
opracowanie uniwersalnego narzdzia, sucego do ich oceny pod wzgldem spenie-
nia wymaga ergonomii jeszcze na etapie projektowania. Przedstawiony kierunek
dziaa bdzie realizowany w ramach rozprawy doktorskiej.
Bibliografia
[1] Górska E., Ergonomia. Projektowanie, diagnoza, eksperymenty, Oficyna Wydawnicza Politechni-
ki Warszawskiej, Warszawa 2007.
[2] Imai M., Gemba. Kaizen, MT Biznes, 2006.
[3] Imai M., Kaizen. Klucz do konkurencyjnego sukcesu Japonii, MT Biznes, 2007.
[4] Rosner J., Ergonomia, PWE, Warszawa 1985.
[5] Tytyk. E., Projektowanie ergonomiczne, PWN, 2001.
[6] http://www.pcp.com.pl/ (stan na dzie 20.07.2010).
83
Rozdzia 5
ZARZDZANIE PRZEZ JAKO

W PRZEDSIBIORSTWACH USUGOWYCH
W ASPEKCIE ORGANIZACYJNO-TECHNICZNYCH
WARUNKÓW PRACY ORAZ ICH WPYW NA
KSZTATOWANIE RYZYKA ZAWODOWEGO
I EFEKTYWNO CZYNNIKA LUDZKIEGO
W PROCESIE PRACY
Wodzimierz Michalski
1. WSTP
Ostatnie lata odznaczaj si gwatownymi zmianami w przedsibiorstwach spowo-

dowanymi wprowadzaniem nowych rozwiza technicznych, technologicznych, in-
formacyjnych i komunikacyjnych oraz zmieniajcymi si preferencjami klientów. Jed-
nym z kluczowych celów przedsibiorstwa jest zwikszenie jego konkurencyjnoci
w cigle zmieniajcym si otoczeniu. Wymaga to jak najlepszej wydajnoci i efektyw-
noci pracy, podnoszenia poziomu jakoci. Termin „Jakoci” w cigu ostatnich kilku-
dziesiciu lat nabra nowego znaczenia i sta si kluczem do osignicia przewagi
konkurencyjnej. W ostatnim dziesicioleciu jako staa si przedmiotem wspóza-
wodnictwa w wiecie przemysu i usug. Stopniowo uwiadomiono sobie, e mylenie
jakociowe moe suy do gbszego i obszerniejszego wykorzystania zasobów
i moliwoci przedsibiorstwa. Jako stanowi obecnie jedno z najwaniejszych za-
gadnie w zarzdzaniu.
Produktywno jest miar efektywnoci, która dobrze charakteryzuje dziaalno
operacyjn przedsibiorstwa, a zwaszcza stopie wykorzystania wszystkich zasobów
znajdujcych si w jego dyspozycji. Poziom produktywnoci, jak na to wskazuj do-
wiadczenia wielu krajów, jest istotnym czynnikiem podnoszenia konkurencyjnoci
przedsibiorstw. Do powszechny jest pogld, e wyniki osigane w zakresie produk-
tywnoci zale w duej mierze od sprawnoci i skutecznoci dziaa podejmowanych
w obszarze pracy, a w tym jakoci stanowisk pracy. Std te jedynym z gównych
obiektów bada w tym zakresie jest produktywno pracy.
Badanie produktywnoci w mikroskali jest silnie uwarunkowane specyficznymi
czynnikami pracy zwizanymi z poszczególnymi branami. Szczególnie silnie ta zale-
no jest widoczna w przedsibiorstwach dystrybucji artykuów szybko zbywalnych.
Wanym czynnikiem, w tym zakresie jest cigy wzrost odbiorców towaru. Powoduje to
podejmowanie przez kierownictwa przedsibiorstw dystrybucji towarów szybko zby-
walnych dziaa do usprawniania procesu pracy w taki sposób, aby dystrybucja towaru
do odbiorcy odbywaa si w moliwie krótkim czasie. Podejmowanie tych dziaa po-
84
ciga za sob modernizacj w szerokim zakresie stanowisk pracy w tym wyposaania
ich w najnowoczeniejsze rodki pracy. Takie dziaania zmierzaj do poprawy warun-
ków pracy w celu zwikszenia efektywnoci pracy czynnika ludzkiego.
W tym kontekcie wane, zarówno poznawczo, jak i dla praktyki, jest rozpoznanie
zwizków zachodzcych pomidzy produktywnoci czynnika ludzkiego a jakoci
stanowisk pracy w tym czynników organizacyjno-technicznych i materialnych podej-
mowanych w obszarze warunków pracy. Poznanie struktury czynników jakoci stano-
wisk pracy majcych zwizek z produktywnoci pracy bdzie powodowao w prakty-
ce polepszeniem warunków pracy, jak równie wzrostem produktywnoci czynnika
ludzkiego w przedsibiorstwach zajmujcych si dystrybucj towarów szybko zby-
walnych.
Podejmowana w niniejszym artykule problematyka opiera si na zaoeniu, e jako
stanowiska pracy zdeterminowana w rónym stopniu przez poszczególne czynniki orga-
nizacyjno-techniczne i materialne wpywa na wzrost poziomu produktywnoci czynnika
ludzkiego. Podejmujc niniejsz tematyk wanym staje si rozpoznanie, które z czyn-
ników determinujcych jako stanowiska pracy wpywaj w wikszym a które
w mniejszym stopniu na ksztatowanie produktywnoci czynnika ludzkiego. Znajomo
relacji jakie zachodz midzy produktywnoci czynnika ludzkiego a czynnikami orga-
nizacyjno-technicznymi i materialnymi oraz produktywnoci czynnika ludzkiego skut-

kowa bdzie w praktyce wskazaniem zakresu i kierunku podejmowanych dziaa przez
przedsibiorstwa dystrybucji towarów szybko zbywalnych w celu zapewnienia opty-
malnych warunków pracy skutkujcych wzrostem produktywnoci pracy.
rodowisko pracy jest integraln czci funkcjonowania kadej organizacji, od-
dziaywujc zarówno na wyniki ekonomiczne przedsibiorstwa, jak równie na
zdrowie pracowników. Optymalne ksztatowanie relacji w ukadzie czowiek – stano-
wisko pracy stanowi niezmiernie istotny obszar zarzdzania przedsibiorstwem.
2. STANOWISKO PRACY JAKO OBIEKT BADA
Postp techniczny doprowadzi do tego, e na zakad pracy patrzy si jako na orga-
nizacyjny zespó szeregu wydziaów, z których kady ma dokadnie okrelone zadanie
i musi wykaza si odpowiednimi wynikami produkcyjnymi i ekonomicznymi. Nie-
odzownym elementem kadego zakadu s stanowiska pracy. Pojcie stanowiska pracy
w literaturze fachowej jest niejednoznaczne i czsto utosamiane z terminem stanowi-
ska roboczego aczkolwiek te dwa pojcia nie s tosame. Stanowisko pracy jest poj-
ciem ogólnym o szerokim zakresie odniesienia. Interpretacja definicji stanowiska pra-
cy jest tym wana z powodu okrelenia jego elementów skadowych jak i spenianych
funkcji, które determinuj dobór i zakres kryteriów metody analizy czynników kszta-
tujcych warunki pracy na stanowisku pracy w aspekcie jakoci oraz produktywnoci
czynnika ludzkiego.
Podejmujc tematyk jakoci warunków stanowiska pracy i czynników j determi-
nujcych przyjto nastpujce zaoenia, e:
x nie istnieje pojedyncze kryterium okrelajce kompleksowo jako stanowiska pracy,
x kade stanowisko pracy funkcjonuje w okrelonym rodowisku pracy,
x jako stanowiska pracy okrelona jest przez zbiór kryteriów rodowiska pracy.
85
Powysze zaoenia pozwalaj przyj, i stanowisko pracy moe by pojmowane
jako system i do jego opisu powinno si bra pod uwag nie tylko przestrze i rodki
pracy, ale równie czowieka i jego zwizki z otoczeniem [13].
Czowiek bdc twórc maszyn i wyposaenia stanowisk pracy jest jednoczenie
konsumentem ich pozytywnych i negatywnych oddziaywa. Wynikiem negatywnego
oddziaywania struktur technicznych s wypadki przy pracy, choroby zawodowe oraz
straty materialne, za pozytywnego oddziaywania rozwój osobowoci uytkownika
i zwikszenie wydajnoci pracy [6]. Niezalenie od aspektów humanitarnych oddzia-
ywanie to wie si z istotnymi stratami lub zyskami ekonomicznymi. Praktyka do-
wodzi, e takie zintegrowane podejcie powinno przede wszystkim charakteryzowa
proces projektowania maszyn i stanowisk pracy. W fazie projektowania stanowisk
pracy ksztatuje si bowiem nie tylko warunki pracy, ale take relacje, jakie zachodz
midzy maszyn lub wyposaeniem stanowiska pracy a czynnikiem ludzkim oraz wa-
runki w jakich one przebiegaj. Mona zatem przyj, e na etapie ergonomii koncep-
cyjnej tj. w procesie projektowania integruje si tworzenie struktury technicznej
z czowiekiem w jeden system biotechniczny czowiek –maszyna - rodowisko [5].
W wietle koncepcji systemu czowiek – maszyna stanowisko pracy wie si
z wyborem racjonalnej metody pracy, zaprojektowaniem sposobu wykonania poszcze-
gólnych operacji, czynnoci i ruchów. Wybór metody uzaleniony jest w duym stop-
niu od wyposaenia i przestrzennego urzdzenia stanowiska co decyduje o zapewnie-
niu optymalnych dobrych jakociowo warunków pracy i ma wpyw na efektywno
oraz produktywno systemu czowiek – obiekt techniczny – otoczenie. System ten
w rozumieniu ergonomii to zbiór cech obiektu technicznego, które decyduj o stopniu
dostosowania jego funkcji, budowy, ksztatu i wygldu do psychofizycznych, fizjolo-
gicznych i anatomicznych cech czowieka posugujcego si tym otoczeniem.
W analizie ukadu czowiek – praca jednym z podstawowych elementów analizy
jest waciwa ocena moliwoci pracownika do wiadczenia pracy. W literaturze
przedmiotu najczciej wyrónia si trzy grupy czynników dziaajcych obciajco
na organizm czowieka w czasie pracy s to:
x praca,
x warunki jej wykonywania,
x czas jej wiadczenia.
Zoptymalizowanie wyej wymienionych czynników jest warunkiem podstawowym

do zorganizowania pracy w racjonalny sposób. Praca bdzie zorganizowana w sposób
racjonalny wtedy, kiedy maszyna i stanowisko pracy bd moliwie wygodne i bez-
pieczne w obsudze, metody pracy i warunki pracy zostan dostosowane do potrzeb
psychofizycznych czowieka, przedmiot pracy charakteryzowa si bdzie dobrymi pa-
rametrami, a stosunki midzyludzkie wewntrz grupy roboczej bd harmonijne [11].
Konkludujc termin „stanowisko pracy” jest pojciem niejednoznacznym rónie
rozumianym w literaturze przedmiotu przez rónych badaczy w zalenoci od proble-
mu jaki podejmowali oni w swoich badaniach. Termin stanowisko pracy jest wspólne
dla wszelkiego rodzaju pracy, wszdzie tam gdzie jest prowadzona celowa dziaalno,
zmierzajca do uzyskania okrelonych efektów materialnych bd niematerialnych.
W oparciu o literatur przedmiotu mona zatem powiedzie, e stanowisko pracy jest
najmniejsz, niepodzieln komórk organizacyjn, w której odbywa si praca ludzka
86
urzeczywistniajca okrelon cz zrónicowanego procesu pracy. Stanowi ono jed-
noczenie zasadniczy element struktury organizacyjnej przedsibiorstwa, rozumianej
jako ukad komórek (organizacyjnych i ich powiza korporacyjnych) w których na-
stpuje zespolenie trzech podstawowych czynników procesu pracy tj. wykonawców,
rodków pracy i przedmiotów pracy.
3. DETERMINANTY JAKOCI STNOWISK PRACY A EFEKTYWNO

SYSTEMU PRACY
Pojcie jakoci ma wiele znacze, lecz dla potrzeb logistyki mona przyj defini-
cje normy ISO 9000, tzn. „jako to stopie, w jakim zbiór inherentnych waciwoci
spenia wymagania” przy czym wymaganie jest to „potrzeba lub oczekiwanie, które
zostao ustalone, przyjte zwyczajowo lub obowizkowe” [9].
Przedsibiorstwa logistyczne przewanie wiadcz rónorodne usugi dla swoich
klientów. Ogólnie jako usugi mona okreli jako ogó waciwoci decydujcych
o zdolnoci zaspokojenia stwierdzonych lub przewidywanych potrzeb zamawiajcego [9].
Dokadna ocena jakoci usugi jest trudna, gdy zaley od satysfakcji klienta i mo-
e by subiektywna. Wpyw na ni maj równie cena usugi, a ta z kolei jest uzale-
niona od jakoci procesów, sprawnoci zarzdzania, zuywanych zasobów, tj. kosztów
wasnych jej wykonania. Jednake szereg dziaalnoci usugowej mona oceni po-
rednio w sposób wymierny za pomoc:
x wyposaenia i oprzyrzdowania, kompetencji personelu i jego wydajnoci, iloci
zuytych zasobów,
x czasu oczekiwania na usug, czasu jej wykonania,
x higieny i bezpieczestwa, solidnoci i niezawodnoci,
x dostpnoci i komfortu estetyki otoczenia usugowego, uprzejmoci, wychodzenia
naprzeciw oczekiwaniom klienta.
W celu zapewnienia wymaganego poziomu jakoci realizowanych usug, kada or-

ganizacja wkomponowuje w swój system zarzdzania moduy zarzdzania ukierunko-
wane na dziaania projakociowe. Dojrzao i skuteczno ich funkcjonowania zale
od wielkoci organizacji, wymaga klientów, nacisków konkurencji oraz kompetencji
i woli kierownictwa i personelu, aby taki skuteczny system zaprojektowa, wdroy
i doskonali.
Efektywno dziaania czynnika ludzkiego w procesie pracy zaley midzy innymi
od warunków w jakich ta praca jest wykonywana. Aby móc podejmowa dziaania na
rzecz poprawy produktywnoci pracy czynnika ludzkiego w aspekcie warunków pracy
naley okreli jej determinanty, które mona uj w dwie podstawowe grupy: ze-
wntrzne i wewntrzne [7].
Kade stanowisko pracy znajduje si w okrelonym rodowisku, a jego funkcjo-
nowanie jest zalene wanie od czynników kontrolowanych (wewntrznych) i niekon-
trolowanych (zewntrznych).
Celem pomiaru efektywnoci ekonomicznej jest okreleniu relacji midzy wej-
ciem a wyjciem systemu. Rozpatrujc efektywno ekonomiczn organizacji jako
87
efektywno systemu w ukadzie czowiek – obiekt techniczny – otoczenie mona po-
wiedzie, e produktywno jest jednym z narzdzi kontroli tego systemu.
Podstawowymi elementami kadego procesu pracy s ludzie, rodki pracy i przed-
mioty pracy. Dziaalno czowieka w procesie pracy polega na przetworzeniu zaso-
bów wejciowych w gotowe wyroby. Odbywa si to we wntrzu systemu i nosi miano
transformacji. Wanie warunkiem koniecznym zapewnienia efektywnoci systemu
jest aby w nim zachodziy waciwe relacje. Wie si to z realizowaniem funkcji pla-
nowania, organizowania, koordynacji i kontroli, skadajcych si na zarzdzanie. Za-
tem czynnikami efektywnoci ekonomicznej procesu produkcyjnego i usugowego s
[11]:
x czynniki zwizane z si robocz,
x czynniki zwizane ze rodkami pracy,
x czynniki zwizane z przedmiotami pracy,
x czynniki zwizane z procesem pracy,
x czynniki zwizane z zarzdzaniem.
Efektywno funkcjonowania systemu pracy zaley od pracy ywej, iloci i jakoci

stosowanych czynników materialnych oraz organizacyjno-technicznych warunków
pracy panujcych na stanowiskach pracy. W warunkach funkcjonowania ukadu czo-

wiek – obiekt techniczny – rodowisko pracy wystpuj wzajemne powizania midzy
kadym z tych elementów. Istotne znaczenie dla zapewnienia odpowiedniej efektyw-
noci ekonomicznej maj warunki pracy w jakich pracownik realizuje powierzone mu
zadania. S one jednym z wielu czynników okrelajcych efektywno systemu pracy.
Pracownik wykonuje powierzone mu zadania na stanowisku pracy, które rozumia-
ne jest jako przestrze pracy wraz wyposaeniem w rodki i przedmioty pracy. Zatem
istotnego znaczenia nabiera w zapewnieniu odpowiedniej efektywnoci systemu pracy
jako stanowisk pracy zdeterminowana jest przez czynniki determinujce organiza-
cyjno-techniczne warunków pracy do których zalicza si:
x materialne warunki pracy,
x techniczne warunki pracy,
x organizacyjne warunki pracy.
Przedstawione na rysunku 1 grupy czynników w obszarze materialnych warunków

pracy podkrelaj ich skal i wano w zapewnieniu odpowiedniej jakoci warunków
pracy jak równie osigniciu zamierzonej efektywnoci ekonomicznej systemu pracy.
Niewaciwe warunki pracy spowodowane wystpowaniem czynników fizycznych,
chemicznych i biologicznych w skrajnych przypadkach bd skutkoway zakóceniem
procesu pracy i wymuszay dokonywanie zmian organizacyjnych w celu zapewnienia
jej cigoci.
Kade niepodane zakócenie procesu pracy generuje dodatkowe koszty, które ob-
niaj produktywno pracy a tym samym efektywno ekonomiczn systemu pracy.
W obszarze technicznych warunków pracy efektywno systemu pracy a zarazem
jako stanowiska pracy determinuj:
x poziom wyposaenia technicznego,
x parametry pomieszcze pracy,
x bezpieczestwo eksploatacji maszyn i urzdze,
88
x bezpieczestwo stanowisk pracy,
x jako odziey ochronnej i rodków ochrony indywidualnej,
x zgodno wyposaenia stanowiska pracy z zadaniami produkcyjnymi.
Rys. 1. Czynniki determinujce jakoci stanowiska pracy.

ródo: opracowanie wasne na podstawie: Olszewski J.: Postp techniczny a przemiany systemu pra-
cy w przemyle. Z. 131 Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1993, [12]; Kordecka D.
(red.), Bezpieczestwo pracy i ergonomia, t.2, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 1997, [6].
Procesy logistyczne w gospodarce magazynowej, obejmujce przepyw dóbr mate-

rialnych, tworzenie nowych zapasów oraz tworzenie i przetwarzanie zwizanych z tym
informacji, wymagaj posiadania odpowiedniej infrastruktury technicznej, któr tworz:
x budowle magazynowe,
x rodki transportu wewntrznego (do przewozu adunków i manipulacji adunkami),
x urzdzenia do skadowania,
x opakowania produktów,
x urzdzenia techniki obliczeniowej i informatycznej oraz oprogramowanie.
Zadaniem tej infrastruktury jest zapewnienie szybkiego i sprawnego przepywu za-

pasów, ochrona i utrzymanie ich wartoci uytkowej oraz systemu szybkiego i kom-
pleksowego przepywu informacji. Magazyn jest wic to jeden z podstawowych ele-
mentów infrastruktury logistycznej przedsibiorstwa zajmujcego si dystrybucj ar-
tykuów szybko zbywalnych. Jest on ogniwem czcym podstawowe fazy obrotu to-
warowego, tj. zakup i sprzeda w przedsibiorstwie handlowym oraz zakup i zbyt
w przedsibiorstwie produkcyjnym.
89
W ramach sieci dystrybucyjnej midzy produkcj a handlem detalicznym wystpuje
wiele ogniw porednich magazynowania, z których najwaniejsze to magazyny producen-
ta, hurtu i detalu. Wzrastajca sie dystrybucyjna detalu i hurtu w acuchu logistycznym
powoduje zwikszenie roli i znaczenia magazynów szczebla obrotu. Std te jest widocz-
ny w Polsce rozwój magazynów detalu i hurtu, a take magazynów firm poredniczcych,
wiadczcych logistyczne usugi magazynowe. Takimi firmami s równie logistyczne
przedsibiorstwa zajmujce si dystrybucj towarów spoywczych szybko zbywalnych,
s one porednikiem pomidzy producentem a odbiorc detalicznym towarów.
Magazynowanie jest cile zwizane z czynnociami poprzedzajcymi, tj. produk-
cj, transportem towaru, czynnociami zwizanymi z dystrybucj tych towarów ich
ponownym magazynowaniem. Dlatego te przy programowaniu rozwoju sieci maga-
zynowej oraz wyposaenia technologicznego poszczególnych magazynów jest nie-
zbdne uwzgldnienie czynników zewntrznych, w tym transportu i funkcji magazy-
nów wzgldem kontrahentów. Magazyn musi przede wszystkim charakteryzowa
optymalna wielko i wydajno, dostosowana do zada wynikajcych z zabezpiecze-
nia zarówno produkcji , jak i sprzeday towarów handlowych. Istotn rol realizacji
procesów zwizanych z magazynowaniem i przechowywaniem towaru spenia mecha-
nizacja prac magazynowych (gównie przeadunków, przewozu i skadowania). Polega
ona na przystosowaniu magazynu (ju w fazie projektowania procesu logistycznego)

do iloci, rodzaju i wielkoci przechowywanego towaru i odwrotnie oraz doborze od-
powiednich rodków transportu i metod mechanizacji przeadunków zapewniajcych
optymalny przepyw towaru dostosowany do obrotu towarowego.
Prawidowe funkcjonowanie magazynu czy systemów magazynów w przedsibior-
stwach wymaga odpowiedniego wyposaenia w rodki techniczne. Infrastruktur ma-
gazynowania i manipulacji tworz zatem:
x obiekty magazynowe,
x urzdzenia do przemieszczania,
x urzdzenia do skadowania,
x pomocnicze urzdzenia magazynowe (pomiarowo-kontrolne).
Techniczne wyposaenie magazynu uzalenione jest od:
x wielkoci i funkcji, jak spenia magazyn,
x rodzaju magazynowanych towarów oraz ich podatnoci transportowej i magazy-
nowej,
x rodzaju opakowa,
x metod skadowania,
x sposobu przemieszczania materiaów,
x sposobu i rodzaju przeprowadzonych operacji,
x rodzaju zabezpiecze przed uszkodzeniami adunku.
Efektywno ekonomiczna przedsibiorstw rozumiana jest jako iloraz efektu uyt-
kowego i nakadów poniesionych na jego uzyskanie. Wska nikami oceny efektywno-
ci ekonomicznej s:
x produktywno,
x wydajno,
x rentowno,
90
x innowacyjno,
x skuteczno,
x jako,
x jako warunków pracy.
Przedsibiorstwo mona traktowa jako wyodrbniony z otoczenia wewntrznie
uporzdkowany i powizany ze sob zbiór elementów. Sposób jego uporzdkowania
i powizania przesdza o strukturze organizacyjnej przedsibiorstwa, dziki której ten
ukad moe funkcjonowa jako spójna cao, czyli jako system. Zatem efektywno
przedsibiorstwa mona rozpatrywa w kategorii efektywnoci systemu, w którym
wystpuj elementy wejcia, proces transformacji oraz elementy wyjcia [8].
Produktywno w ujciu technicznym zaley od pracy ywej oraz od iloci i jako-
ci zastosowanych czynników materialnych: surowców, materiaów, maszyn i urz-
dze oraz od organizacyjno-technicznych warunków pracy.
Wraz ze wzrostem wiadomoci ludzi, ich wiedzy i poziomu ycia zmieniy si
oczekiwania pracowników w zakresie wymaga stawianych pracy, jak równie wa-
runkom, w jakich jest ona wykonywana [4]. Wród tych oczekiwa znaczce miejsce
znajduje potrzeba pracy bezpiecznej, interesujcej, nie mczcej, sprzyjajcej rozwo-
jowi wasnych zainteresowa, wykonanej w higienicznych warunkach i w estetycznym

otoczeniu. Jednym z oczekiwa stawianych przez pracowników w procesie pracy jest
zapewnienie waciwej organizacji pracy, bezpieczestwa pracy, odpowiedniej jakoci
rodków pracy. Istotn rol odgrywa równie zapewnienie odpowiedniego komfortu
warunków, w jakich praca jest wykonywana. Jako warunków pracy jest jednym
z wielu czynników determinujcych efektywno ekonomiczn przedsibiorstwa i jest
ona sposobem, w jaki uczestnicy systemu reaguj na aspekty socjotechniczne systemu
[7]. Niewaciwe relacje w ukadzie czowiek – stanowisko pracy wpywaj negatyw-
nie na produktywno czynnika ludzkiego jak równie negatywnie na efekty ekono-
miczne i spoeczne jako caoci. Produktywno i wydajno pracy w literaturze bywa-
j rozumiane jako tosame. Poziom wydajnoci pracy zaley od wielu czynników po-
wizanych ze sob i zmiennych w czasie czynników obiektywnych niezalenych od
woli czowieka i subiektywnych zalenych od jego woli [17]. Czynniki obiektywne
okrelaj otoczenie, w którym odbywa si proces pracy. Zalicza si do nich [15]:
x warunki naturalne,
x technik i organizacj pracy,
x system pobudzania wykonawców,
x warunki materialne mikrorodowiska pracy,
x stosunki spoeczne panujce w rodowisku pracy.
Ogó tych czynników wyznacza poziom siy produkcyjnej pracy rozumianej jako
zdolno do wytworzenia w jednostce czasu okrelonej iloci produktów lub usug
przez prac w danej technice i organizacji wykonan przez pracowników o przecit-
nym poziomie kwalifikacji i z przecitn intensywnoci.
Sia fizyczna, sprawno intelektualna, przygotowanie i dowiadczenie zawodowe,
wola pracy okrelaj moliwoci pracownika do wykonania pracy i nale do czynni-
ków subiektywnych determinujcych wydajno pracy [17]. Oddziaywanie tych czyn-
ników przejawia si w osiganiu przez pracownika okrelonego poziomu intensywnoci
pracy (tj. natenia fizycznego, intelektualnego i psychicznego) i s one dominujce.
91
Wan rol w kreowaniu wydajnoci pracy odgrywaj czynniki techniczno-
organizacyjne. Jako zarówno czynników organizacyjnych i technicznych stanowiska
pracy jak równie odpowiednia ilo rodków pracy ( zgodnych z zadaniami produk-
cyjnymi, usugowymi) ma bezporedni wpyw na moliwo wykonania okrelonej
pracy przy odpowiednim wysiku zalenym od samego wykonawcy [12]. Jako
uznawana jest za najwiksze narzdzie w konkurencji rynkowej jak równie jest spo-
sobem kreowania i organizacji dziaa koniecznych do oywienia ekonomicznego
i spoecznego. W literaturze przewanie zagadnienie jakoci odnosi si do jakoci wy-
robów ale naley zauway, e urzdzenia tworzce infrastruktur magazynow sta-
nowi równie produkt hadlowy, którego jako bdzie wpywa na jako warunków
pracy na stanowisku pracy.
Przedmiotem dziaalnoci przedsibiorstw zajmujcych si dystrybucj artykuów
spoywczych jest wiadczenie usug. Zatem zgodnie z definicj okrelon przez norm
ISO 9001 klient bdzie zainteresowany jakoci dostarczanych produktów, sposobem
ich przechowywania jak równie jakoci kompleksowej obsugi handlowej. Pojcie
gospodarowania przez jako stanowi szans uzyskiwania wysokiej efektywnoci go-
spodarowania. W przedsibiorstwie jako powinna by postrzegana jako cel strate-
giczny a polityka projakociowa wymaga nadania jej cech bezwzgldnej koniecznoci
w realizacji zamierzonych celów. Zatem z punktu widzenia wykonawcy pracy jaki

i odbiorców towaru, jako rozumiana jako spenienie ich oczekiwa a okrelona przez
odpowiedni jako czynników ksztatujcych materialne, techniczne i organizacyjne
warunki pracy jest gwarantem zwikszenia zadowolenia wykonawcy pracy jak i klien-
ta oraz poprawy efektywnoci operacyjnej przedsibiorstwa.
Usprawnienia przepywu strumieni materialnych opieraj si na nowych rozwiza-
niach z zakresu automatyki i informatyki. Te dwa kierunki s wprawdzie cile powi-
zane ze sob i wzajemnie oddziaywaj na siebie, ale mimo to stwarzaj róne proble-
my techniczne. Obejmuj one procesy magazynowania towarów i przetwarzania in-
formacji. W obszarze przebiegu procesów w magazynie mona wykorzysta automa-
tyczne systemy skadowania i pobierania. S to systemy manipulacji towarem, stero-
wane w czasie realnym przez system komputerowy. Systemy o wysokim stopniu au-
tomatyzacji wymagaj kontroli znacznej liczby parametrów oraz duej czstoci po-
miarów, std wzrasta i umacnia si rola informatycznych systemów, których rola
sprowadza si równie do wspomagania realizacji procesów i poszczególnych funkcji
zarzdzania w obszarze gospodarki magazynowej.
Konkludujc powysze rozwaania naley stwierdzi, e zgodno wyposaenia
stanowiska pracy z zadaniami produkcyjnymi czy usugowymi oraz odpowiednia ilo
urzdze tworzcych infrastruktur magazynow w znacznym stopniu bd decydo-
way o warunkach pracy w jakich praca bdzie realizowana. Zastosowany rodzaj rega-
ów, rodków transportu poziomego i pionowego jak równie zastosowane systemy
informacyjne maj bezporedni wpyw na warunki w jakich praca jest ona wykonywa-
na oraz na bezpieczestwo stanowiska pracy.
Organizacj procesu przepywu materiaów przez magazyn wymaga zastosowania
odpowiednich rozwiza przestrzenno-funkcjonalnych, które winny spenia okrelo-
ne warunki elastycznoci. Do organizacji procesu przepywu materiaów mona wyko-
rzysta podejcie systemowe. Zaleno midzy elementami systemu mona zinterpre-
towa jako proces transformacji obejmujcy cigi czynnoci, poczwszy od wej ma-
92
gazynowych a skoczywszy na ich wyjciach. Przebieg procesu kadorazowo zaley
od realizowanych funkcji operacyjnych, przyjtych rozwiza operacyjnych, dostpnej
bazy infrastrukturalnej, informacyjnej i stosowanych metod zarzdczych [1].
Bior pod uwag podstawowe czynnoci realizowane w magazynie (skadowanie
i przemieszczanie) mona zaoy, e struktur systemu magazynowego odniesion do
infrastruktury obiektu magazynowego tworz:
x strefa przyj (wejcia),
x strefa skadowania (waciwe skadowanie),
x strefa kompletacji,
x strefa wyda (wyjcia).
Rys. 2. Zapotrzebowanie na przestrze magazynow.

ródo: opracowanie wasne
W strefie przyj towaru wykonuje si zadania zwizane z przyjmowaniem towaru

od dostawców i przygotowaniem materiaów do magazynowania. Na pierwszym miej-
scu znajduj si czynnoci zwizane z przemieszaniem towaru, który w strefie przyj-
cia powinien znajdowa si jak najkrócej. Infrastruktur procesu tworz miejsca posto-
93
jowe rodków transportu zaopatrzeniowego, rampa przeadunkowa lub doki zaadun-
kowo-wyadunkowe oraz pomieszczenia przyj magazynowych.
Obszar ten suy do czasowego przechowywania materiaów, które s przyjmowa-
ne do magazynu i skadowane indywidualnie. Infrastruktur tworzy podstawowa po-
wierzchnia magazynowa, zabezpieczajca waciwe skadowanie, kompletacj i trans-
port wewntrzny adunku.
W strefie wyda równie najistotniejsz rol odgrywa przemieszczanie towarów.
Duszy pobyt towaru w obszarze wyjcia moe mie miejsce tylko w przypadkach
szczególnych. Infrastruktur tworz miejsca wyda magazynowych i miejsca postojo-
we rodków transportu.
Zapewnienie optymalnie wysoko jakociowych i bezpiecznych warunków wyko-
nania pracy uzyskanych przy poniesionych nakadach ekonomicznie uzasadnionych
(zapewniajcych osignicie zaplanowanego celu) wymaga rozplanowania stref w ma-
gazynie w aspektach:
x przepywu towarów magazynowych,
x identyfikacji i umiejscowienia magazynowych towarów,
x wykorzystania przestrzeni magazynowej.
Wanymi czynnikami wpywajcymi na rozplanowanie przestrzeni magazynowej

s: ksztat i wielko obiektu magazynowego oraz sposób organizacji przepywu towa-
ru przez magazyn.
Optymalizacja bezpiecznych warunków pracy wynika z przepisów Kodeksu pracy
jak równie z przepisów wykonawczych. Stanowi one minimum wymaga jakie
ustawodawca nakada na zakady pracy w celu zapewnienia bezpiecznych warunków
pracy. Wymagania w zakresie zapewnienia bezpieczestwa i higieny pracy a odnosz-
ce si do zachodzcych procesów transformacji dotycz midzy innymi:
x organizacji stanowisk pracy,
x stosowania i obsugi maszyn i urzdze technicznych,
x transportu wewntrznego i skadowania towaru,
x ochrony przed oddziaywaniem czynników szkodliwych dla zdrowia,
x prac niebezpiecznych,
x pomieszcze pracy.
Zapewnienie minimum wymaga w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy po-

woduje podwyszenie jakoci warunków pracy w jakich ona jest wykonywana, obnia
ryzyko zawodowe zwizane z wykonywan prac, obnia prawdopodobiestwo po-
wstania niepodanych zdarze wypadkowych powodujcych zakócenie procesu
transformacji i wpywa bezporednio na obnienie kosztów operacyjnych. Zoptymali-
zowanie czynników dziaajcych obciajco na organizm czowieka tj. praca, warun-
ki jej wykonywania, czas jej wiadczenia bdzie powodowa, i sama praca bdzie
zorganizowana w sposób bezpieczny przy zachowaniu optymalnego obcienia fi-
zycznego i psychicznego jej wykonawcy.
Stanowisko pracy, jako ukad organizacyjny czowiek praca jest zoony z wielu
elementów (ukadów czstkowych), z których kady spenia odpowiedni funkcj. Do
sprawnego wykonywania zada niezbdna jest koherencja tych elementów. W obsza-
94
rze organizacyjnych warunków pracy jako warunków stanowiska pracy zdetermi-
nowana jest przez nastpujce czynniki:
x organizacj przestrzenn stanowiska pracy,
x organizacj procesu pracy,
x rytm i tempo pracy,
x pozycj podczas pracy,
x organizacj czasu pracy,
x zgodno wykonywanej pracy z zakresem czynnoci.
Od organizacji stanowiska pracy zaley wydajno, jej jako, bezpieczestwo

pracy, zmniejszenie zmczenia i zapewnienie waciwych warunków pracy przy jed-
noczenie nieprzekraczaniu nominalnego wysiku pracownika. Organizacja stanowiska
pracy polega na korzystaniu z istniejcej wiedzy, w celu zapewnienia rodków
i przedmiotów pracy, dziki której wystarczaj rednie zdolnoci i umiejtnoci pra-
cownika, umoliwiajce mu wykonanie postawionego zadania w sposób waciwy.
Prawidowa organizacja stanowisk pracy powinna traktowa czowieka i maszyn jako
cz jednego systemu czowiek-maszyna i ustali podzia zada, biorc pod uwag
potrzeby i moliwoci czowieka i maszyny.
Technologiczny proces magazynowy jest to zestaw czynnoci, które s wykony-

wane w czasie przepywu adunków przez magazyn, poczwszy od rozadunków rod-
ków transportu zewntrznego, poprzez przyjcie, skadowanie, kompletowanie do wy-
dania, wydawanie oraz zaadunek rodków transportu zewntrznego. Aby proces ma-
gazynowy móg by realizowany, musz by spenione okrelone warunki organiza-
cyjno-techniczne, a mianowicie:
x przestrze magazynowa, w której czynnoci bd wykonywane,
x maszyny i urzdzenia, za pomoc których czynnoci bd wykonywane,
x personel wraz z okrelonymi zadaniami,
x system ewidencji stanu i przepywu materiaów przez magazyn.
Kwestie wielkoci magazynu maj fundamentalne znaczenie dla przedsibiorstwa

zajmujcego si hurtow dystrybucj artykuów spoywczych. Niemniej wane jest
zagospodarowanie przestrzeni magazynowej. Na etapie rozplanowania przestrzeni
magazynowej przedsibiorstwo musi podj decyzj o ukadzie regaów, liczbie póek,
rozplanowaniu dróg transportowych o odpowiedniej szerokoci zgodnej z wymaga-
niami w zakresie bezpieczestwa pracy a umoliwiajcych bezpieczne manewrowanie
rodkami transportu magazynowego oraz przemieszczanie towarów po linii prostej,
odpowiedniej przestrzeni w strefach przyj, kompletacji i wyda towaru. Kluczow
rol w technologicznym procesie magazynowym odgrywa odpowiednio dobrany
sprzt za pomoc którego sprawnie mona przeprowadza operacje z manipulowanym
towarem. Sprzt ten suy przede wszystkim do podnoszenia sprawnoci wykonywa-
nych operacji.
Ukad przestrzenny stanowiska pracy powinien by rozpatrywany w dalszym jak
i bliszym. Analiza ergonomiczna w aspekcie optymalizacji warunków stanowiska
pracy powinna dotyczy:
x ksztatowania granic przestrzeni roboczej,
x przestronnoci stanowiska,
95
x ksztatowania granic przestrzeni manipulacyjnej,
x ksztatów i wymiarów siedzisk,
x stref wygody i identyfikacji wzrokowej,
x warunków rozmieszczenie urzdze informacyjnych i sterujcych.
Granice przestrzeni roboczej, na której ma odbywa si proces produkcyjny s de-

terminowane przez:
x minimaln powierzchni jak zajmowa bdzie wyposaenie stanowiska,
x atwo dostarczania materiau,
x dugo traktów komunikacyjnych,
x jako warunków rodowiskowych,
x warunki bhp.
Podstawowymi czynnociami pracownika magazynowego jest przygotowanie to-

waru do dystrybucji wedug specyfikacji. Kompletowanie towaru z reguy odbywa si
rcznie. Std te istotne znaczenie dla realizacji tych czynnoci ma skadowanie towa-
ru. Powinien on by skadowany w taki sposób aby by on atwo dostpny. Skonfigu-
rowanie odpowiednich zestawów towaru w celu realizacji zamówienia wykonywana
jest z pozycji stojcej i wymaga cigego przemieszczania si. Podczas pracy stojcej
obciane s minie nóg i grzbietu, w wyniku czego cz krwi (20-25%) gromadzi
si w koczynach dolnych, co w efekcie dokrwienie caego organizmu, czyli wpywa
niekorzystnie na przemian materii zachodzc w komórkach ustroju [18]. Zatem
sprawne wykonanie czynnoci zwizanych z kompletacj towaru zaley od najbardziej
efektywnej jego alokacji w magazynie. Z punktu widzenia fizjologii pracy, kadej
z zajmowanych pozycji przez ciao w procesie pracy stawia si warunek swobody i na-
turalnoci. Za racjonaln przyjmuje si pozycj wymagajc najmniejszego wysiku
energetycznego, czyli taka, która w minimalnym stopniu angauje ukad miniowy
i nerwowy [18].
Kolejnym wanym czynnikiem decydujcym o jakoci warunków pracy jest orga-
nizacja procesu pracy.
Przedsibiorstwo stanowi wyodrbnion pod wzgldem ekonomicznym, technicz-
no-organizacyjnym i prawno-organizacyjnym jednostk prowadzc dziaalno pro-
dukcyjn, handlow lub usugow. W ekonomii przedsibiorstwo definiuje si jako
podmiot gospodarczy prowadzcy na wasny rachunek dziaalno produkcyjn lub
usugow w celu osignicia okrelonych korzyci [3]. Zatem w celu osignicia za-
mierzonych efektów ekonomicznych z dziaalnoci operacyjnej przedsibiorstwo win-
no zapewni oprócz waciwego wyposaenia technicznego wynikajcego z rodzaju
i charakteru prowadzonej dziaalnoci odpowiedni organizacj procesu pracy.
W przedsibiorstwie rozpatrywanym jako system zachodz procesy transformacji
i róne relacje pomidzy komórkami organizacyjnymi odpowiedzialnymi za prawi-
dowy ich przebieg. Przy organizacji funkcjonowania zada logistycznych w przedsi-
biorstwie naley przede wszystkim uwzgldni potrzeby rynku, rozwój technologii
oraz dostosowanie do wielkoci i zada przedsibiorstwa.
Organizacja gospodarki magazynowej to caoksztat sposobów postpowania
i przedsiwzi podejmowanych, stosowanych i wspódziaajcych ze sob przy za-
rzdzaniu magazynami oraz dóbr i struktur organizacyjnych majcych na celu opty-
96
maln koordynacj wszystkich funkcji magazynu dla osignicia najwikszego efektu
przy najmniejszych nakadach pracy ywej i uprzedmiotowionej [2]. Celem ostatecz-
nym gospodarki magazynowej jest zapewnienie racjonalnego przechowywania dóbr
materialnych. Racjonalizacja organizacji gospodarki magazynowej ma pozwoli mi-
dzy innymi na uporzdkowanie struktury, moliwie najlepsze wykonanie zada oraz
zmniejszenie wysiku zatrudnionego personelu.
Na organizacj pracy i zarzdzania gospodark magazynow w przedsibiorstwie
skadaj si nastpujce grupy zagadnie:
x struktura organizacyjna gospodarki magazynowej,
x zatrudnienie pracowników magazynowych i ich zakres czynnoci,
x dokumentacja obrotu magazynowego i ewidencja zapasów,
x odpowiedzialno personelu magazynowego,
x kontrola gospodarki magazynowej.
Natomiast czynnikami determinujcymi jako stanowiska pracy w aspekcie orga-

nizacji procesu pracy s:
x rytmiczno i cigo realizowanych dostaw i dystrybucji towaru,
x zastosowany systemy informatyczne i informacyjne informujce o alokacji i prze-
pywie towaru w magazynie,

x przemienno pracy,
x rozplanowanie zada wród personelu magazynowego,
x rozmieszczenie stanowisk pracy,
x zastosowany sposób przechowywania i skadowania towaru i jego kontroli,
x zastosowany sposób przechowywania dokumentacji i moliwoci jaj kontroli.
Istotne znaczenie dla zachowania optymalny warunków pracy ma rytm i tempo

wykonywanych czynnoci, organizacja czasu pracy jak równie zgodno wykonywa-
nej pracy z zakresem czynnoci.
Praca czowieka zwizana jest z wystpowaniem wysiku fizycznego którego wy-
nikiem s zmiany czynnociowe organizmu. Zmiany te dotycz:
x ukadu miniowego czowieka i okrelane s jako zmczenie fizyczne,
x systemu nerwowego i okrelane s jako zmczenie psychiczne.
Zmczenie jest to spadek zdolnoci do pracy, które rozwino si podczas pracy
i jest jej nastpstwem.
W zalenoci od przebiegu pracy rozrónia si nastpujce postacie zmczenia:
x znuenie, które wystpuje przy nieduym wysiku, zwaszcza w przypadku mono-
tonii, monotypii i przy braku zaangaowania emocjonalnego,
x podostre, wystpuje przy krótkotrwaym, o rednim stopniu obcienia, nie zagraa
yciu, szybko ustpuje,
x ostre, wystpuje po bardzo intensywnych a krótkich wysikach,
x przewleke, jest wynikiem kumulowania si mniejszych zmcze, rozcignite jest
w czasie, trudne do rozpoznania,
x wyczerpanie – wysiek przewysza moliwoci czowieka, typowe objawy to:
drenie mini, nudnoci, powikszenie wtroby.
97
Czynnikami wpywajcymi na proces zmczenia s:
x rodzaj i intensywno wysiku,
x rodzaj wykonywanych czynnoci i czas ich wykonania,
x ilo i dugo przerw oraz moment ich wprowadzania w czasie pracy,
x czynniki organizacyjne,
x motywacja i stopie zaangaowania pracownika,
x warunki rodowiskowe,
x dugo i sposób wykorzystania czasu i odpoczynku midzy poszczególnymi
zmianami.
x warunki zdrowotne i adaptacyjne pracownika, jego sposób odywiania.
Bardzo wan rol w organizacji gospodarki magazynowej odgrywa personel ad-

ministracyjno-biurowy bezporednio nie zwizany z prac magazynow a wykonujcy
prac w komórkach organizacyjnych przedsibiorstwa zajmujcych si organizacj
dostaw, alokacji i dystrybucji towaru. Optymalne planowanie dostaw towaru o rów-
nomiernej jego wielkoci partii w równomiernych przedziaach czasowych a dostoso-
wane do moliwoci wynikajcych z wielkoci magazynu jak i iloci personelu maga-
zynowego zaangaowanego w proces przepywu towaru bdzie wpywa na rytm
i tempo pracy jak równie na obcienie fizyczne pracowników.

Konkludujc efektywno ekonomiczna umoliwiajca konsolidacj zamierze
przedsibiorstwa skierowanych na osignicie celów zaley od rónych czynników
w tym czynników organizacyjno – technicznych. Tak szeroka gama czynników oceny
efektywnoci ekonomicznej wskazuje na jej wielokierunkowo i wielowymiarowo.
Natomiast wska nik oceny efektywnoci ekonomicznej systemu jest wypadkow wie-
lu powizanych ze sob czynników w tym czynników ksztatujcych jako stanowi-
ska pracy.
4. ZAGROENIA BEZPIECZESTWA W MAGAZYNIE ORAZ WARUNKI

PRZECIWDZIAANIA TYM ZAGROENIOM
Kady proces pracy odbywa si w okrelonych specyficznych warunkach pracy,

wynikajcych z charakteru realizowanych czynnoci zawodowych oraz czynników
zwizanych z wykonywaniem pracy zawodowej.
Elementem nierozerwalnie zwizanym z jego realizacj jest ryzyko zawodowe ro-
zumiane jako potencjalne naraenie czowieka na konsekwencje oddziaywania, na
jego organizm czynników tworzcych warunki pracy w których wykonuje on prac.
Znaczenie terminu „warunki pracy” obejmuje caoksztat rzeczowych i spoecz-
nych elementów zakadu pracy, które maj okrelone znaczenie dla zatrudnionych
w nim pracowników. Oddziaywanie na pracownika czynników ksztatujcych warun-
ki pracy ma charakter dynamiczny i zmienia si w zalenoci od:
x czasu jaki upyn od momentu rozpoczcia pracy;
x pory dnia, w jakiej przebiega proces pracy;
x iloci i dugoci przerw w pracy, ich wartoci wypoczynkowej i rozkadu w cigu
dnia pracy, dugoci dnia i tygodnia pracy oraz urlopów wypoczynkowych,
x charakteru wykonywanej pracy.
98
Caoksztat czynników rzeczowych i spoecznych ksztatujcych warunki pracy
cznie z parametrem czasowym zwizane s ze sob w róny sposób i jako cao
wywieraj wpyw na obcienie organizmu pracujcego czowieka i jego moliwoci
adaptacyjne. W zalenoci od ich stanu mog tworzy sytuacj od komfortowej po
zagraajc yciu. Pomidzy tymi skrajnociami znajduj si stany porednie, które
mona okreli jako normalne, uciliwe lub szkodliwe [14].
Ze wzgldu na rodzaj pracy bd warunki, w jakich jest ona wykonywana, praca
moe by uznana za [10]:
x niebezpieczn – jeli zagroona jest powanym ryzykiem urazowym;
x szkodliw – w tych przypadkach, gdy mog wystpi morfologiczne lub czynno-
ciowe zmiany chorobowe;
x uciliw – gdy stwarza inne obcienie dla organizmu, nie powodujc bezpored-
nio zagroe urazowych lub chorobowych.
Czynnoci magazynowe s wykonywane przez pracowników, których kontakt z a-

dunkiem moe by bezporedni lub poredni. Kontakt bezporedni wystpuje przy
rcznym przepakowywaniu, kompletowaniu i przekadaniu, natomiast kontakt pored-
ni przez urzdzenia magazynowe suce do transportu poziomego i pionowego.
Czynnoci magazynowe s wykonywane przy wspódziaaniu wszystkich elementów

uczestniczcych w procesie magazynowym, a mianowicie:
x magazynowanych towarów;
x maszyn i urzdze magazynowych, za pomoc których proces magazynowy jest
realizowany;
x pomieszcze magazynowych, w których proces magazynowy jest realizowany;
x personelu magazynowego realizujcego czynnoci magazynowe.
Najwaniejszym elementem procesu magazynowego pod wzgldem ochrony przed

niebezpiecznymi zagroeniami jest pracownik, który kieruje si przebiegiem czynnoci
magazynowych i realizuje je wedug ustalonych procedur. Proces magazynowy przebie-
ga sprawnie i bezpiecznie, jeeli wszystkie elementy procesu magazynowego speniaj
warunki okrelone w odpowiednich przepisach i normach, a zwaszcza gdy [2]:
x dostarczone do magazynu s w odpowiedni sposób opakowane, oznakowane i za-
bezpieczone do transportu i skadowania;
x maszyny i urzdzenia magazynowe s dostosowane do rodzaju zastosowanego
procesu technologicznego i wykonywanych czynnoci oraz przemieszczanych to-
warów;
x maszyny i urzdzenia s atestowane, sprawne oraz gwarantuj bezpieczn ich obsug;
x pomieszczenia magazynowe maj odpowiednie uksztatowane, wymiary, podogi,
o odpowiedniej równoci, wytrzymaoci i stanie technicznym, bramy o odpowied-
niej konstrukcji i wymiarach, s wyznaczone odpowiednie pola skadowe, drogi
manipulacyjne i drogi transportowe;
x pracownicy magazynowi znaj zasady oraz opanowali sposoby wykonywania
czynnoci magazynowych, zostali wyposaenie w odpowiednie urzdzenia, maj
uprawnienia do ich obsugi, zostali wyposaeni w odpowiednie rodki ochrony
osobistej, a stan ich zdrowia fizycznego i psychicznego zapewnia bezpieczne wy-
konywanie czynnoci.
99
Przy zachowaniu wyej wymienionych warunków ryzyko zawodowe w procesie
magazynowym bdzie akceptowalne. Jeli którykolwiek z tych elementów nie spenia
wymaga okrelonych przepisami i normami, to mog powsta zagroenia zdrowia
lub ycia pracowników, zagroenia dla otoczenia, a take uszkodzenia towaru, urz-
dzenia lub pomieszczenia magazynowego. Zagroenia spowodowane poszczególnymi
elementami maj, jak ju wspomniano, rónorodny charakter, a ich wyeliminowanie
lub ograniczenie wymaga podjcia odpowiednich dziaa organizacyjnych i technicz-
nych.
Podstawowym problemem zwizanym z ograniczeniem lub eliminacj zagroe
wypadkowych i chorobach ze strony tych czynników jest dostosowanie ich do ergo-
nomicznego wymogu minimalizacji fizjologicznego kosztu pracy.
Jako warunków stanowiska pracy zdeterminowana jest midzy innymi przez ma-
terialne rodowisko pracy do których zalicza si: czynniki fizyczne, chemiczne i bio-
logiczne. Cz parametrów materialnego rodowiska pracy wynika z aktualnego sta-
nu uytkowania pomieszcze pracy, np. mikroklimat, owietlenie. Inne s pochodn
realizowanych procesów technologicznych i stanu maszyn i urzdze, np. haas, wi-
bracja, zanieczyszczenie powietrza. Zatem podejmowane dziaania w zakresie zapew-
nienia odpowiedniej jakoci warunków stanowiska pracy w aspekcie oddziaywania na
organizm czowieka w/w czynników sprowadza si do poszukiwania i stosowania ta-

kich rozwiza technicznych, które pozwol na spenienie wymaga wynikajcych
obowizujcych przepisów [16] i bd zapewniay maksymalny komfort pracy.
Techniczne warunki pracy to przede wszystkim urzdzenia technologiczne, wypo-
saenie pomocnicze oraz obiekty budowlane w których stanowisko pracy zostao zor-
ganizowane. Do technologicznego wyposaenia magazynu zalicza si magazynowe
rodki transportu, urzdzenia do skadowania, urzdzenia pomocnicze (kontrolno-
pomiarowe, transportowo-przeadunkowe. Urzdzenia, maszyny, narzdzia pracy, wy-
posaenie pomocnicze oraz obiekty magazynowe ulegaj w trakcie eksploatacji natu-
ralnemu i nienaturalnemu zuyciu. Utrzymanie odpowiedniej ich jakoci w okresie
uytkowania wymaga dziaa kontrolnych i serwisowych oraz biecych napraw.
Dziaania techniczne w obszarze zapewnienia optymalnej jakoci stanowisk pracy jak
równie minimalizacji ryzyka to:
x oznakowanie pomieszcze znakami ewakuacyjnymi, zakazu, ostrzegawczymi, na-
kazu w zalenoci od warunków zagroenia w magazynie;
x wyznaczenia i oznakowania dróg transportowych;
x zastosowanie sygnalizacji wietlnej i d wikowej na niebezpiecznych odcinkach
drogi;
x wprowadzenie barier, wygrodze, krat ochronnych;
x wprowadzenie naroników ochronnych supic regaów w czci naraonej na ude-
rzenia rodkami transportu wewntrznego;
x utrzymania odpowiedniej równoci i gadkoci nawierzchni;
x zapewnienia waciwego owietlenia;
x naleytego stanu technicznego pomieszcze pracy.
Kolejn kategori zagroe w procesie pracy s czynniki organizacyjne [13]. Do-

tycz one zarówno strony technologicznej jak i czynnika ludzkiego. Zagroenia zwi-
zane z czynnikiem organizacyjnym dotycz:
100
x organizacj przestrzeni budynku magazynowego (odpowiednie zastosowanie rega-
ów, wyznaczenie stref przyj, skadowania i wyda towaru),
x organizacj technologicznego procesu magazynowego (zastosowanej formy ska-
dowania towaru, przepywu materiaów przez magazyn),
x organizacj transportu w zakresie przemieszczanie towaru w magazynie,
x przepywu informacji o skadowanym i przechowywanym towarze,
x organizacj czasu pracy umoliwiajcej regeneracji utraconych si biologicznych
(przerwy w pracy zmniejszajce zmczenie i znuenie pracownika),
x wzajemnych powiza stanowisk pracy oraz procesów pomocniczych z procesami
produkcyjnymi,
x kontroli i nadzoru nad urzdzeniami magazynowymi,
x kontroli i nadzoru nad towarem w zakresie jego aktualnego stanu i alokacji.
Podejmowanie przez nadzór bezporedni i poredni dziaa organizacyjno-

technicznych jest podstawowym elementem systemu zarzdzania przez jako w celu
zapewnienia odpowiedniej jakoci warunków pracy, cigoci procesy technologicz-
nego oraz osignicia przez przedsibiorstwo odpowiedniej efektywnoci ekonomicz-
nej i poprawy produktywnoci czynnika ludzkiego.
5. METODA BADAWCZA I WYNIKI BADA
Badanie wpywu czynników organizacyjno-technicznych i materialnych na pro-

duktywno czynnika ludzkiego przeprowadzono w 29-ciu oddziaach magazynowych
nalecych do piciu przedsibiorstwach dystrybucji towarów szybko zbywalnych na
terenie Polski posiadajcych swoje oddziay dystrybucji w województwie wielkopol-
skim, lubuskim, zachodnio-pomorskim, pomorskim, kujawsko-pomorskim, warmi-
sko-mazurskim, podlaskim, maopolskim oraz lskim. Przedsibiorstwa objte pro-
gramem badawczym charakteryzuj si znacznym zrónicowaniem warunków pracy
co winno mie odzwierciedlenie w wartoci wska nika jakoci stanowisk pracy.
Przedsibiorstwa te prowadz dziaalno usugow w zmodernizowanych obiektach
magazynowych nalecych uprzednio do Pastwowych Gospodarstw Rolnych jaki
i w nowych obiektach magazynowych wybudowanych zgodnie z obowizujcymi
standardami (przepisami bhp).
Do opisu i wartociowania kryteriów charakteryzujcych warunki pracy pod
wzgldem oddziaywania na czowieka zastosowano tzw. podejcie jakociowe. Kon-
cepcja tego podejcia opiera si na twierdzeniu, e modele stosowane w teorii jakoci
najlepiej odzwierciedlaj natur rzeczywistoci i stanowi syntez wszystkich aspek-
tów, w jakich rzeczywisto ta jest badana. Kierujc si wyborem metody badawczej
zaoono, i:
x nie istnieje pojedyncze kryterium okrelajce kompleksowo jako stanowiska pra-
cy,
x kade stanowisko pracy funkcjonuje w okrelonym rodowisku pracy,
x jako stanowiska pracy okrelona jest przez zbiór kryteriów warunków rodowi-
ska pracy.
101
Takie zaoenie zdeterminowao dobór zbioru kryteriów opisujcych jako stano-
wiska pracy. Ostatecznie przyjto w oparciu o studia literaturowe, i jako stanowi-
ska pracy okrelona jest przez czynniki w obszarze:
x materialnych warunków pracy,
x technicznych warunków pracy,
x organizacyjnych warunków pracy.
Czynniki opisujce jako stanowiska pracy stanowi jednoczenie kryterium oce-

ny jakoci i dlatego przyjto je nazywa kryteriami oceny. Ostatecznie dokonano typo-
logii kryteriów oceny jakoci stanowiska pracy na trzy poziomy szczegóowoci.
Pierwszy poziom stanowi kryteria wyej wymienione. Drugi poziom stanowi kryte-
ria opisujce jako stanowiska pracy w wyej wymienionych obszarach poziomu
pierwszego. Do obszaru materialnych warunków pracy na drugim poziomie szczegó-
owoci kryteriów zaliczono czynniki fizyczne takie jak:
x haas,
x wibracj,
x mikroklimat,
x promieniowanie (elektromagnetyczne, jonizujce i elektryczno statyczn),
x py przemysowy,
x substancje (toksyczne, dranice , uczulajce rakotwórcze i mutagenne),
x substancje trujce,
x czynniki biologiczne (bakterie, pasoyty, wirusy).
Do obszaru technicznych warunków pracy na drugim poziomie szczegóowoci za-

liczono takie kryteria oceny jak:
x parametry maszyn i urzdze,
x parametry urzdze sterujcych i sygnalizujcych,
x parametry pulpitów i siedzisk,
x parametry wyposaenia pomocniczego,
x parametry pomieszcze pracy,
x bezpieczestwo eksploatacji maszyn i urzdze,
x bezpieczestwo stanowisk pracy,
x odzie ochronna i rodki ochrony indywidualnej,
x zgodno wyposaenia stanowiska pracy z zadaniami technologicznymi.
Do obszaru organizacyjnych warunków pracy na drugim poziomie szczegóowoci

zaliczono:
x organizacj przestrzenna stanowiska pracy,
x organizacj procesu pracy,
x rytm i tempo pracy, pozycj podczas pracy,
x organizacj czasu pracy,
x zgodno wykonywanej pracy z formalnym zakresem czynnoci.
Kryteria trzeciorzdowe stanowi uzupenienie kryteriów drugorzdowych i zosta-

y one sformuowane w formie pyta okrelajcych rzeczywisty stan stanowiska pracy.
102
Do oceny jakoci stanowisk pracy zastosowano jako najbardziej przydatn metod
addytywno-wykadniczo-korygowan, stosowan jako narzdzie badawcze w inynie-
rii jakoci. Istota tej metody polega na obliczaniu urednionego wska nika jakoci
z wartoci rednich kryteriów oceny stanowiska pracy zakwalifikowanych do po-
szczególnych grup opisujcych t jako. Ogólny algorytm postpowania przy stoso-
waniu tej metody mona sprowadzi do:
x wyboru kryteriów oceny,
x selekcji i segregowania kryteriów jakoci,
x kwantyfikacji stanów kryteriów w poszczególnych obszarach warunków pracy do
wartoci z przedziau liczbowego (0;1) gdzie warto 0 – oznacza niedoskonao
a 1 – doskonao,
x transformacji zredukowanych kryteriów oceny do jednolitej skali stanów wzgld-
nych,
x obliczenia wyróników kryterialnych jako rednich z transformowanych kryteriów,
x obliczenia wska nika jakoci jako redniej z wyróników kryterialnych.
Oceny jakoci warunków pracy dokonano z wykorzystaniem kwestionariuszy wy-

wiadu opracowanych dla poszczególnych grup zawodowych.
Zgodnie z metod w modelu addytywno-wykadniczo-korygowanym, funkcja war-

tociujca jako stanowiska pracy wyraona jest wzorem [5];
1
J D A a E Bb J Cc H Dd (1)
n
gdzie:
J – wska nik jakoci badanego stanowiska pracy,
n – liczba grup na które podzielono kryteria jakoci,
a, b, c, d – wykadniki potgowe uwzgldniajce specyfik wpywu poszczególnych
kryteriów na poziom wska nika jakoci,
, , , – liczbowe wyróniki charakteryzujce poszczególne grupy kryteriów po-
ziomu jakoci,
A, B, C, D – wyrónik poziomu jakoci poszczególnych grup kryteriów jakoci,
Rónicowanie wanoci kryteriów w dowolnym zbiorze, jest potrzebne w tym

w wikszym stopniu, im wicej czynników stosuje si do opisu stanu rozpatrywanego
przedmiotu analizy. Jest bowiem niemoliwe, aby w duym zbiorze rónorodnych
czynników wszystkie byy jednakowo wane. Rónicowanie wanoci kryteriów
zwiksza selektywno segregowania przedmiotów analizy wedug przyjtego zestawu
kryteriów.
Do wyznaczenia wartoci wspóczynników korekcyjnych uwzgldniajcych wpyw
poszczególnego kryterium na jako stanowiska pracy zastosowano metod cigu
geometrycznego a wykadników potgowych uwzgldniajcych wpyw poszczegól-
nych kryteriów na jako stanowiska pracy zastosowano metod cigu arytmetycznego
jako najbardziej zalecanych.
Zastosowana metoda oceny jakoci stanowisk pracy daje moliwo uszeregowa-
nia badanych przedsibiorstw wedug kolejnoci rosncej w aspekcie jakoci stano-
103
wisk pracy. Pozwala nie tylko na wyznaczenie ogólnego poziomu jakoci stanowisk
pracy w badanych przedsibiorstwach, ale stwarza równie moliwoci wnioskowania
o oddziaywaniu poszczególnych obszarów warunków pracy na poziom jakoci sta-
nowiska pracy oraz produktywnoci czynnika ludzkiego i umoliwia ich korekt.
Do okrelenia zwizku i siy interakcji midzy czynnikami ksztatujcymi jako
stanowiska pracy a przyjtymi w badaniu wskanikami produktywnoci czynnika
ludzkiego (wskanikiem sprzeday netto na 1-go zatrudnionego oraz wskanikiem
sprzeday netto na 1-dn roboczogodzin) zastosowano analizy korelacji i regresji,
w wyniku których zbudowano modele regresji liniowej przedstawiajce wpyw kryte-
riów organizacyjno-technicznych i materialnych ksztatujcych jako stanowiska pra-
cy na produktywno czynnika ludzkiego.
Realizujc cel pracy badawczej dokonano oceny jakoci stanowisk pracy oraz
czynników organizacyjno-technicznych i materialnych ksztatujcych t jako. Uzy-
skane wartoci wskanika jakoci stanowiska pracy charakteryzujce jego stan w ba-
danych przedsibiorstwach prezentuje tabela 1. Wartoci wskanika jakoci stanowisk
pracy w obszarze materialnych, technicznych i organizacyjnych warunków pracy
w badanych przedsibiorstwach prezentuje tabela 2. Stany jakoci stanowisk pracy
w obszarze materialnych, technicznych i organizacyjnych warunków pracy prezentuje
tabela 3. Stany jakoci stanowisk pracy badanych przedsibiorstwach przedstawiono

na rysunku 3–6.
Tabela 1. Poziom jako stanowisk pracy w badanych przedsibiorstwach od najniszego do najwy-

szego
Wartoci wskanika Stan jakoci stanowisk Klasyfikacja badanych przed-

Firma jakoci stanowiska pracy w badanych przedsibiorstw ze wzgldu na stan
pracy WJSP sibiorstwach jakoci stanowisk pracy
2 0,6192 dogodny 1
1 0,6088 umiarkowany 2
3 0,5390 poredni 3
4 0,4735 poredni 4
5 0,4155 niedogodny 5
ródo: opracowanie wasne na podstawie bada .
Tabela 2. Wartoci wskanika jakoci stanowisk pracy w obszarze materialnych, technicznych i orga-
nizacyjnych warunków pracy
Oznaczenie Nazwa badanej firmy

wskanika 1 2 3 4 5
WMWP 0,9722 0,9903 0,8734 0,7398 0,6627
WTWP 0,3558 0,3657 0,3195 0,2826 0,2377
WOWP 0,4982 0,5017 0,4240 0,3922 0,3463
ródo: opracowanie wasne na podstawie bada .
104
Tabela 3. Stan jakoci stanowisk pracy w obszarze materialnych, technicznych i organizacyjnych wa-
runków pracy w badanych przedsibiorstwach
Oznaczenie Nazwa badanej firmy

wskanika 1 2 3 4 5
WMWP znakomity znakomity wyróniajcy dogodny dogodny
WTWP niedogodny niedogodny niekorzystny niekorzystny krytyczny
WOWP poredni poredni niedogodny niedogodny niekorzystny
ródo: opracowanie wasne na podstawie bada
Jako stanowisk pracy w badanych przedsibiorstwach

1
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
5 0,2 2
0,1
0
4 3
krzywa jakoci stanowisk pracy w badany przedsibiorstwach
Rys. 3. Jako stanowisk pracy w badanych przedsibiorstwach

Rys. 4. Jako materialnych warunków pracy na stanowiskach pracy w badanych przedsibiorstwach

105
Rys. 5. Jako technicznych warunków pracy na stanowiskach pracy w badanych przedsibiorstwach
Rys. 6. Jako organizacyjnych warunków pracy na stanowiskach pracy w badanych przedsibior-

stwach
Uzyskane wyniki bada pozwoliy uszeregowa przedsibiorstwa wedug kolejno-

ci rosncej ze wzgldu na stan jakoci stanowisk pracy.
Istotnym zagadnieniem w stwierdzeniu zachodzcych zmian zarówno w poziomie
produktywnoci pracy, jak i czynników organizacyjno-technicznych ksztatujcych
jakoci stanowisk pracy w przedsibiorstwach dystrybucji towarów szybko zbywal-
nych jest okrelenie siy zwizku relacji zachodzcych pomidzy tymi przemianami.
106
Pamitajc, e jako stanowiska pracy jest jednym z wielu czynników, od których
uzaleniona jest produktywno pracy, naley stwierdzi, e znajomo tego zwizku
(jego siy i kierunku) wydaje si niezbdna dla skutecznego podejmowania decyzji
w obszarze organizacyjno-technicznym jako stanowisk pracy w badanych przedsi-
biorstwach w aspekcie polepszenia produktywnoci pracy.
Ten cel znajduje realizacj w przeprowadzeniu analizy zwizków midzy jakoci
stanowisk pracy i jej czynnikami a produktywnoci pracy w badanych przedsibior-
stwach usugowych w oparciu o zebrany materia empiryczny i przy zastosowaniu od-
powiednich metod badawczych.
Konieczne jest wykorzystanie metod statystyczno-ekonometrycznych umoliwia-
jcych okrelenie stochastycznych zalenoci midzy produktywnoci pracy a deter-
minujcymi j czynnikami organizacyjno-technicznymi w aspekcie jakoci stanowisk
pracy.
Podstawowym warunkiem poprawnoci wykorzystania tych metod jest przede
wszystkim zgodnie z celem badania okrelenie zmiennych objanianych (mierników
produktywnoci pracy) oraz zmiennych objaniajcych (mierników jakoci stanowiska
pracy) jak równie waciwy wybór postaci modelu stochastycznego, moliwie wier-
nie odpowiadajcego rzeczywistoci.
Przyjte zmienne objaniane dla potrzeb niniejszej analizy przedstawiono w tabeli 4.
Tabela 4. Czynniki produktywnoci pracy – zmienne objaniane

Lp. Zmienne zale ne symbol Jednostka
przychód ze sprzeday netto przypadajcy na jednego zatrud-
1. WSK A1 z./ 1 zatr.
nionego
przychody ze sprzeday netto przypadajce na 1 godz. czasu z./ 1 rob-
2. WSK A2
pracy godz.
Przyjte zmienne objaniajce dla potrzeb niniejszej analizy przedstawiono w tabeli 5.

Tabela 5. Wska niki jakoci stanowiska pracy – zmienne objaniajce
Lp. Zmienne niezale ne symbol Jednostka
1. wska nik jakoci stanowiska pracy WJSP bezwymiarowa
2. wska nik materialnych warunków pracy WMWP bezwymiarowa
3. wska nik technicznych warunków pracy WTWP bezwymiarowa
4. Wska nik organizacyjnych warunków pracy WOWP bezwymiarowa
Badania empiryczne wykazay siln i bardzo siln korelacj midzy czynnikami

organizacyjno-technicznymi i materialnymi ksztatujcymi jako stanowiska pracy
a przyjtymi do oblicze wska nikami produktywnoci czynnika ludzkiego tj.:
WSKA1 – sprzeda netto przypadajc na 1-go zatrudnionego i WSKA2 – sprzeda
netto przypadajc na 1-n roboczogodzin. Przedsibiorstwa których cechowa wy-
szy stan jakoci stanowisk pracy w obszarze technicznych, organizacyjnych i mate-
rialnych warunków pracy w przyjtym okresie badawczym 1998–2008 wyszy
107
wska nik sprzeday netto na jednego zatrudnionego jaki wyszy wska nik sprzeday
netto na jedn roboczogodzin.
Otrzymane na drodze oblicze matematycznych modele regresji liniowej opisuj-
cych zaleno urednionego wska nika produktywnoci pracy (WSK A1) od wska -
nika jakoci w obszarze materialnych warunków pracy, technicznych warunków pracy
i organizacyjnych warunków pracy przyjmuj posta:
WMWP(A1) = 4,68E+05 + 5,25E+05 X (2)
WTWP (A1) = 4,80E+05 + 1,39E+06 X (3)
WOWP(A1) = 4,34E+05 + 1,11E+06 X (4)
W równaniach regresji liniowej opisujcej zaleno wska nika (WSK A1) od

wska nika jakoci w obszarze materialnych warunków pracy wspóczynnik determi-
nacji R2=0,90, w obszarze technicznych warunków pracy R2 = 0,86 a w obszarze orga-
nizacyjnych warunków pracy R2 = 0,89. Otrzymane na drodze oblicze matematycz-
nych modele regresji liniowej opisujcych zaleno urednionego wska nika produk-
tywnoci pracy (WSK A2) od wska nika jakoci w obszarze materialnych warunków
pracy, technicznych warunków pracy i organizacyjnych warunków pracy przyjmuj
posta:
WMWP(A2) = 1,43E+02 + 4,08E+02 X (5)
WTWP (A2) = 1,44E+02 + 1,10E+03 X (6)
WOWP(A2) = 1,20E+02 + 8,52E+02 X (7)
W równaniach regresji liniowej opisujcej zaleno wska nika (WSK A2) od

wska nika jakoci w obszarze materialnych warunków pracy wspóczynnik determi-
nacji R2 = 0,88, w obszarze technicznych warunków pracy R2 = 0,88 a w obszarze or-
ganizacyjnych warunków pracy R2 = 0,85. Jak wynika z powyszych funkcji wynika,
i najwikszy kt nachylenia D prostej wzgldem osi x przyjmuje funkcja WTWP(A1),
WTWP(A2) a najmniejszy funkcja WMWP(A1), WMWP(A2). Najwikszy kt nachylenia D
wzgldem osi x odpowiada najwikszemu wpywowi zmiennej objaniajcej na
zmienn objanian a najmniejszy kt nachylenia prostej wzgldem osi poziomej od-
powiada najmniejszemu wpywowi zmiennej objaniajcej na zmienn objanian.
Badania empiryczne wykazay, e na produktywno czynnika ludzkiego najwik-
szy wpyw maj czynniki organizacyjno-techniczne warunków pracy a najmniejszy
czynniki materialnych warunków pracy.
6. WNIOSKI
Postawiona w projekcie badawczym hipoteza zakadajca, e czynniki ksztatujce

jako stanowiska pracy w przedsibiorstwach dystrybucji towarów szybko zbywal-
108
nych znacznym stopniu determinuj osigan przez nie produktywno czynnika ludz-
kiego, zostaa zweryfikowana pozytywnie.
Wyniki przedstawionych analiz powinny by brane pod uwag jako jedna z wa-
niejszych wytycznych przy ustalaniu dziaa organizacyjno-technicznych w przedsi-
biorstwach dystrybucji szybko zbywalnych w celu zapewnienia optymalnych warun-
ków pracy oraz poprawy efektywnoci pracy czynnika ludzkiego.
Bibliografia
1. Bendkowski J., Radziejewska G., Logistyka zaopatrzenia w przedsibiorstwie, Wydawnictwo
Politechniki lskiej, Gliwice 2005.
2. Dudziski Z., Kizyn M., Poradnik magazyniera, PWE, Warszawa 2000.
3. Dworecki S.E., Zarzdzanie logistyczne, Wysza Szkoa Humanistyczna w Putusku, Putusk 1999.
4. Grzesik J., Optymalizacja ukadu czowiek i jego praca, „Ochrona Pracy”, 1998, nr 12.
5. Kolman R. Ilociowe okrelenie jakoci, PWE, Warszawa 1973.
6. Kordecka D. (red.), Bezpieczestwo pracy i ergonomia, Centralny Instytut Ochrony Pracy, War-
szawa 1997, tom 2.
7. Kosieradzka A., Lis St., Produktywno. Metody analizy oceny tworzenia programów poprawy,
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000.
8. Lis St. (red.), Vademecum produktywnoci, Wydawnictwo „Placet”, Warszawa 1999.
9. uniarski J., Zarzdzanie jakoci w logistyce, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej,
Rzeszów 2009.
10. Michalski W., Zagroenia zawodowe w procesie pracy w: Olszewski J. (red.) Ekonomiczno-
spoeczne i organizacyjno-techniczne determinanty zarzdzania rozwojem lokalnym, Wysza
Szkoa Komunikacji i Zarzdzania w Poznaniu, Pozna 2005.
11. Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Pozna 1997.
12. Olszewski J., Postp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyle, Zeszyty Naukowe Aka-
demii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1993.
13. Pacholski L. (red), Ergonomia, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 1986.
14. Penc J., Szumpich S., Ergonomia przemysowa a wydajno pracy, Wydawnictwo CRZZ, War-
szawa 1979.
15. Przedepelski M. (red.), Ekonomika pracy, PWN, Warszawa 1981.
16. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 29.11.2002 r. w sprawie najwyszych
dopuszczalnych ste i nate czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz. U.
Nr 217, poz. 1833).
17. Unolt J., Kwalifikacje a wydajno i jako pracy w przemyle, Zeszyty Naukowe Akademii Eko-
nomicznej w Poznaniu, Zeszyt 131, Pozna 1993.
18. Wykowska M., Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Kraków 1994.
109
Ergonomia w projektowaniu
obiektów i informatyce
Rozdzia 6
MODELE SYLWETKI CIAA DZIECI I MODZIEY NA

POTRZEBY PROJEKTOWANIA
Robert Hoffman
1. WSTP
Nieodpowiednio zaprojektowane, a nastpnie wyprodukowane i uywane elementy

wyposaenia mieszka, obków, przedszkoli i szkó mog sprzyja nieprawidowemu
rozwojowi psychofizycznemu dzieci i modziey, prowadzi do zmian patologicznych
organizmu, znieksztace budowy ciaa i zaburze funkcjonalnych przyszej, dorosej
populacji. ródem niektórych bdów w projektowaniu bywa brak metodologicznych

pomocy dla projektantów opartych na aktualnych danych antropometrycznych,
opracowanych specjalnie na potrzeby projektowania, lub korzystanie przez pro-
jektantów z danych niekompletnych, lub danych pochodzcych ze róde zagra-
nicznych, które nie odpowiadaj cechom rodzimej populacji. W zwizku z tym,
w Instytucie Wzornictwa Przemysowego (a ostatnio równie poza instytutem)
z inicjatywy prof. dr hab. Ewy Nowak, przez ni sam, oraz pod jej kierunkiem,
prowadzone s wieloletnie prace nad dostarczeniem projektantom kompletu danych
antropometrycznych dzieci i modziey polskiej do projektowania elementów wy-
posaenia mieszka, obków, przedszkoli i szkó oraz zakadów opiekuczo-
wychowawczych i szpitali.
W podjtej pracy zaoono kilka rónorodnych sposobów prezentacji danych:
x opracowanie monograficzne w formie drukowanego atlasu,
x opracowanie fizycznych, dwuwymiarowych modeli (fantomów, manekinów)
odwzorowujcych sylwetk ciaa z uwzgldnieniem danych antropometrycznych na
potrzeby projektowania,
x opracowanie komputerowego banku danych dla projektantów.
Jednoczesne zebranie i opracowanie tak szerokiego materiau wymaga duego

nakadu czasu i pracy, wic konieczne byo etapowe dochodzenie do stworzenia
penego zbioru tych metodologicznych pomocy dla projektantów. Pierwszym
etapem byo kompleksowe opracowanie monograficznego „Atlasu antro-
pometrycznego populacji polskiej” autorstwa prof. Ewy Nowak zawierajcego
zebrany materia podany w formie dostpnej dla projektantów. Jednoczenie
prowadzone byy prace nad opracowaniem graficznej prezentacji tych danych
w formie fizycznych dwuwymiarowych modeli. Pierwsz koncepcj, stanowic
punkt wyjcia do dalszej pracy, wykona prof. Adam Gedliczka z Wydziau Form
Przemysowych Akademii Sztuk Piknych w Krakowie [1]. Koncepcja ta bya
jeszcze oparta na danych amerykaskich oraz zawieraa jedynie zarys sylwetki
113
ciaa w paszczy nie strzakowej i dotyczya dzieci w wieku od 1 do 5 lat. Kolejn
koncepcj, a nastpnie kompletny, referowany projekt dwuwymiarowych modeli
stanowicych narzdzie dla projektantów, oparte ju na danych populacji polskiej,
pod merytorycznym kierunkiem prof. dr hab. Ewy Nowak, wykona mgr artysta
plastyk Robert Hoffman. Ten sam autor zaprojektowa równie komplet
wirtualnych modeli komputerowych 2D opartych na tych samych danych antro-
pometrycznych oraz na ukoczeniu s prace zmierzajce do stworzenia komplekso-
wego zestawu komputerowych modeli 3D.
2. METODA
Przy tworzeniu projektu dwuwymiarowych modeli wykorzystano opracowane

w IWP przez (i pod kierunkiem) prof. dr hab. Ew Nowak zbiory danych antro-
pometrycznych: [2, 3, 4, 5]. Przystpujc do opracowywania projektu dwuwymiaro-
wych manekinów kierowano si nastpujcymi kryteriami:
x maksymaln zgodnoci wymiarów funkcjonalnych z aktualnymi danymi antro-
pometrycznymi,
x atwoci posugiwania si modelami, ich przenoszenia i przechowywania,
x moliwie prost technologi i niskimi kosztami produkcji.
W celu spenienia tych kryteriów konieczne byo pogodzenie wiele czynników

wanych zarówno z punktu widzenia antropologii, jak i projektowania. Nawet
najlepiej opracowany model jest ukadem statycznym, i nie jest w stanie odda
dynamiki ciaa ludzkiego, a tym bardziej sylwetki dziecka, którego proporcje
zmieniaj si wraz z jego rozwojem. Najwaniejsze i najtrudniejsze byo wic
zachowanie zgodnoci wymiarów funkcjonalnych, istotnych w projektowaniu struktur
przestrzennych z danymi antropometrycznymi, oraz uchwycenie ksztatu sylwetki
ciaa, która zmienia si w ontogenezie.
Aby zapewni atwo posugiwania si manekinami oraz uzyska stosunkowo
niskie koszty produkcji naleao pój na daleko idce kompromisy. W tym celu
dokonano niezbdnej syntezy danych antropometrycznych i tam, gdzie byo to
moliwe, zrezygnowano z opracowania modeli oddzielnie dla obu pci, co umoliwio
zmniejszenie iloci elementów w projektowanym zestawie sylwetek.
Analiza przebiegu rozwoju wysokoci ciaa, a take innych cech wysokociowych
chopców i dziewczt wskazuje, e do okoo 10 roku ycia rozwój tych cech przebiega
u obu pci podobnie, a rónice w wymiarach somatycznych pomidzy nimi s tak
niewielkie, e mona je pomin, jako nieistotne statystycznie dla potrzeb
projektowania elementów wyposaenia wntrz.
Biorc pod uwag zaoone kryteria, wiadomie nie opracowano modeli w rocz-
nych klasach wieku i dokonano podziau na grupy.. Trudnym problemem byo
wyodrbnienie tych grup, poniewa oprócz podziau wynikajcego z projektowania
elementów wyposaenia wntrz odrbnie dla dzieci w wieku przedszkolnym, szkoy
podstawowej, lub ponadpodstawowej, naleao uwzgldni dynamik rozwoju
biologicznego. Najbardziej kontrowersyjnym by wiek midzy 11 a 15 rokiem ycia.
Jest to okres intensywnych zmian zachodzcych w organizmie zwizanych z okresem
dojrzewania. Okres ten ma nieco inny przebieg u chopców i u dziewczt. Jednym
z przejawów okresu dojrzewania jest tzw. skok pokwitaniowy, bdcy funkcj
114
przemian hormonalnych, funkcjonalnych i morfologicznych, jakie zachodz w orga-
nizmie dziecka przygotowujc je do okresu dojrzewania pciowego. Skok
pokwitaniowy jest zjawiskiem staym, pojawia si u wszystkich, chocia u posz-
czególnych dzieci róni si stopniem natenia i czasem trwania. U chopców
wystpuje on przecitnie okoo 14 roku ycia, u dziewczt rozpoczyna si o okoo 2
lata wczeniej i jest nieco mniej intensywny. Rónice w wymiarach ciaa dorosych
mczyzn i kobiet s w powanej mierze wynikiem odrbnoci skoku pokwita-
niowego. Jak powiedziano, skok pokwitaniowy u dziewczt rozpoczyna si wczeniej
i jest nieco mniej intensywny. Jednoczenie proces wzrastania koczy si u nich take
wczeniej i praktycznie ju okoo 16 roku ycia dziewczta osigaj pen dojrzao
i stabilizacj wymiarów somatycznych, podczas gdy u chopców proces zwikszania
wymiarów ciaa ma czasem miejsce do 21 roku ycia.
Ze wzgldu na róne tempo rozwoju modziey mskiej i eskiej w okresie
dojrzewania, dokonano innego podziau w grupach modeli sylwetek chopicych
i dziewczcych. Ogóem uzyskano sze grup, które uwzgldniaj kolejne etapy
rozwoju obejmujce wiek: poniemowlcy (1-3 lata), przedszkolny (4-6 lat), modszy
szkolny (7-10 lat) wspólny dla obu pci, u chopców wydzielono okres pokwitania (11-
14 lat) i modzieczy (15-18 lat) a u dziewczt poczono oba te okresy ujmujc je
w jedn grup (11-16 lat).
3. CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU
3.1. Modele fizyczne (dwuwymiarowe)
Biorc powysze pod uwag w projekcie modeli wyodrbniono nastpujce grupy:

1. wiek 1 – 3 lat (bez podziau na pe),
4. wiek 11 – 14 lat chopcy,
5. wiek 15 – 18 lat chopcy,
6. wiek 11 – 16 lat dziewczta.
Zgodnie z zasad stosowania w projektowaniu centyli progowych, cay zestaw

modeli sylwetek ciaa opracowano wykorzystujc wartoci 5 i 95 centyla. Zestaw
skada si z 24 modeli ujtych w dwóch rzutach: z boku (sylwetki w paszczy nie
strzakowej) oraz z góry (sylwetki w paszczy nie poprzecznej). Zasada stosowania
centyli progowych pozwolia równie na zasadnicze zmniejszenie iloci modeli
w zestawie (zrezygnowano z modeli zawierajcych wymiary 50 centyla). Modele
zawieraj informacj dotyczc pci, wieku oraz wartoci centylowej (Rys. 1.).
Zestaw modeli zosta opracowany w skali 1:5. Jest to jedna ze skal ujtych
w normach i w zasadach rysunku technicznego. Pozwala ona na uzyskanie
odpowiedniej dokadnoci modeli, ich wygodne stosowanie bezporednio na desce
krelarskiej projektanta, oraz (co równie wane) odpowiedni dokadno uzyskiwa-
nych przy ich stosowaniu wyników pracy projektowej.
115
Rys. 1. Schemat modeli w paszczy nie strzakowej (widok z boku) i paszczy nie poprzecznej (widok
z góry) [opracowanie wasne]
W kadym modelu znajduj si otwory umoliwiajce stabilizacj sylwetki

w dowolnym pooeniu, lub ruch dowolnego odcinka ciaa. Stabilizacj modelu
uzyskuje si przez wbicie nóki cyrkla lub szpilki w nacicia znajdujce si na szczycie
gowy oraz na podeszwie stopy, a ruch umoliwiaj otwory symulujce osie stawów.
Umoliwiono symulacj ruchów nastpujcych czci ciaa:
x koczyny górnej w stawach: barkowym, okciowym, nadgarstkowym,
x koczyny dolnej w stawach: biodrowym, kolanowym, skokowo-goleniowym,
x gowy i szyi,
x tuowia (w odcinku ld wiowym).
Model opracowany w paszczy nie strzakowej pozwala na symulacj ruchów

zginania i prostowania wszystkich segmentów ciaa, natomiast model opracowany
w paszczy nie poprzecznej umoliwia symulacj ruchów przywodzenia i odwodzenia
koczyn oraz ruchów skrtów gowy w prawo i w lewo. Wartoci ktowe tych ruchów
zostay opracowane w odrbnej publikacji [4] i stanowi integraln cz instrukcji
obsugi. W modelu przestrzennym zakresy ruchów w poszczególnych stawach zostay
wpisane w program komputerowy, co znacznie podnosi jako uytkowania.
Model w paszczy nie poprzecznej ma uproszczony ksztat sylwetki widziany
z góry. Lewa cz zawiera sylwetk barku, koczyny górnej i klatki piersiowej,
a prawa obrys uda, biodra i brzucha. Przez obrócenie modelu wzdu osi symetrii
mona uzyska obrys caej sylwetki ciaa w widoku z góry. Obrys koczyny górnej
i wymiary zasigów uzyskuje si przez naoenie modelu w paszczy nie poprzecznej
na obrys modelu w paszczy nie strzakowej. Modele wykorzystywane s podobnie do
innych przyborów krelarskich, takich, jak krzywiki.
Zdjcia (fot. 1 i 2) przedstawiaj sposoby posugiwania si modelami sylwetek
bezporednio na desce krelarskiej projektanta – za pomoc rapidografu i szpilek
116
mona uzyska obrys ciaa w rónych fazach ruchu oraz wyznaczy wymiary
funkcjonalne w pozycji stojcej i siedzcej.
Fot. 1. Sposób posugiwania si modelami bezporednio na desce krelarskiej – model w paszczy nie
poprzecznej (widok z góry).[fot. Jacek Jendrych, opracowanie wasne]
Fot. 2. Sposób posugiwania si modelami bezporednio na desce krelarskiej – model w paszczy nie
poprzecznej (widok z góry).[fot. Jacek Jendrych, opracowanie wasne]
117
Testy uytkowe wykazay przydatno opracowanych modeli wykorzystywanych
w szeroko pojtym procesie projektowym – zarówno zastosowanych w fazie kon-
cepcyjnej (szkicowej) projektów elementów wyposaenia wntrz dla dzieci i mo-
dziey (rys. 2.) i w fazie projektu podstawowego, jak równie ich przydatno
w ocenie istniejcych projektów, o ile zostay sporzdzone w skali 1:5, lub do niej
przeskalowane z innych skal.
Rys. 2. Szkicowe wyznaczenie wymiarów zakresu regulacji wysokoci siedzisk i blatów mebli dla
dzieci w wieku od 1 do 3 lat za pomoc modeli sylwetek dzieci „1;5” i „3;95”. [opracowanie wasne]
3.2. Modele komputerowe
Wraz z upowszechnieniem i rozwojem komputerowych technik wspomagania

projektowania (CAD) przystpiono, zgodnie z zaoonym programem stworzenia
komputerowego banku danych dla celów projektowania, do opracowania wirtualnych
modeli komputerowych 2D i 3D odwzorowujcych sylwetki ciaa dzieci i modziey
polskiej.
Modele komputerowe 2D sylwetek oparte s na tych samych danych antro-
pometrycznych, które posuyy do opracowania modeli dwuwymiarowych.
Starano si aby sylwetki wirtualne zachoway jednolit lini stylistyczn w sto-
sunku do caoci projektu. W porównaniu do modeli fizycznych, zmodyfikowano
modele w paszczy nie poprzecznej tworzc symetryczn sylwetk ciaa o jed-
nakowych obrysach prawej i lewej strony. Zestaw uzupeniono o sylwetk w pasz-
czy nie czoowej (rys. 3.), co znacznie rozszerza moliwoci projektowe. Cay
zbiór modeli komputerowych opracowano wedug tego samego podziau na 6 grup
na które skada si z 36 sylwetek.
118
Rys. 3. Komputerowe modele 2D sylwetek dzieci (przykadowe dla wieku 3 lat, 95 centyl) –
widoki w paszczy nie strzakowej (z boku), poprzecznej (z góry) i czoowej (z przodu).
[opracowanie wasne]
W ostatnim etapie prac powstaje projekt zestawu modeli w wersji 3D. S one
jednak bardziej zoone od sylwetek dwuwymiarowych i w ich opracowaniu napo-
tykano na wiele trudnoci. Gównie dotyczyo to zachowania zgodnoci wymiarów
antropometrycznych poszczególnych czci ciaa z punktami symulujcymi osie
stawów, modelowaniem powierzchni trójwymiarowych „nacignitych” pomidzy
do odlegymi punktami antropometrycznymi oraz minimalizowanie iloci seg-
mentów tych powierzchni w celu zmniejszenia wielkoci pliku. Im mniejszy plik
modelu, tym mniejsze obcienie pamici komputera i tym samym wiksza szybko
pracy programu typu CAD, co nie jest bez znaczenia dla pracy projektanta. Podobnie
jak w modelach 2D, mimo e zachowano schematyczno sylwetek, starano si
uzyska jak najwiksze podobiestwo modelu do rzeczywistego ksztatu sylwetki
dziecka.
Komputerowe modele wirtualne 2D i 3D projektowano przy uyciu pro-
fesjonalnego oprogramowania DesignCAD 3D Max, a nastpnie uzyskane pliki
eksportowano do formatu DWG, który jest jednym z uznanych standardów wymiany
danych midzy programami CAD (gównie AutoCAD). Testowano je pod wzgldem
zgodnoci z formatem danych DWG za pomoc oprogramowania IntelliCAD
i DoubleCAD XT, które standardowo posuguj si formatem DWG w formie zapisu
i odczytu wasnych plików. Zgodno uzyskana w tych trzech programach pozwala
przypuszcza, e bd one prawidowo odczytywane przez wikszo dostpnego
oprogramowania typu CAD oraz inne oprogramowanie mogce importowa format
DWG do swoich potrzeb (rys. 4. i 5.). Modele komputerowe opracowywane s
w jednostkach rzeczywistych wyraonych w milimetrach.
119
Rys. 4. Komputerowe modele 2D sylwetek ciaa dzieci w wieku 3 lat, centyl 95 zapisane w formacie
DWG i otwarte w programie .4CAD (IntelliCAD). [opracowanie wasne]
Rys. 5. Komputerowe modele 2D sylwetek ciaa dzieci w wieku 3 lat, centyl 95 zapisane w formacie
DWG i otwarte w programie DoubleCAD XT. [opracowanie wasne]
4. PODSUMOWANIE
Zaprezentowany kompleksowy zestaw zbioru danych opisujcych wymiary i bu-

dow ciaa dzieci i modziey wypenia istotn luk w dostpnych pomocach
metodologicznych niezbdnych dla projektantów dziaajcych w dziedzinie pro-
120
jektowania wntrz i elementów wyposaenia obków, przedszkoli, szkó oraz
urzdze przeznaczonych dla dzieci i modziey. Pierwsza, z zaoonych form
prezentacji danych antropometrycznych dzieci i modziey populacji polskiej, zostaa
zrealizowana w postaci monografii i wydana w formie atlasu. Publikacja, ta dziki
unikalnoci danych, suy nie tylko polskim projektantom, ale take znajduje
zastosowanie w wielu krajach Europy oraz w dydaktyce. Druga z zaoonych form,
czyli zestaw fizycznych modeli sylwetki ciaa w skali 1:5, zostaa ukoczona na etapie
prototypu i jest gotowa do wdroenia i przygotowania produkcji seryjnej. W tej fazie
modele s wykorzystywane w pracach projektowych na wyszych uczelniach. Modele
2D zostay ukoczone i su studentom w pracach studyjnych oraz byy pre-
zentowane na konferencjach ergonomicznych. Trzeci form wchodzc w skad
zestawu pomocy metodologicznych stanowi projekt wirtualnych modeli 2D i 3D.
Modele 3D s dopracowywane i testowane w projektowaniu i ocenie ergonomicznej
mebli.
Zakoczenie tych prac bdzie ukoronowaniem wieloletnich wysików nad wdro-
eniem, opartego na danych antropometrycznych, kompletu metodologicznych
pomocy do projektowania wntrz i ich elementów, oraz innych produktów przezna-
czonych do uytkowania przez dzieci i modzie populacji polskiej.
Bibliografia
1. Gedliczka A.,Matuszek L., Projekt fantomów grupy wiekowej 1-5 lat – wersja uproszczona,
Akademia Sztuk Piknych w Krakowie, Wydzia Form Przemysowych, Maszynopis, Kraków
1983.
2. Nowak E., Atlas antropometryczny populacji polskiej – dane do projektowania, Instytut Wzor-
nictwa Przemysowego, Warszawa 2000.
3. Nowak E., Rozwój fizyczny dzieci i modziey w wieku 4–18 lat. Dane do projektowania, Instytut
Wzornictwa Przemysowego, Warszawa 1985.
4. Nowak E., Rozwój fizyczny dzieci w wieku do 3 lat. Dane do projektowania, Instytut Wzornictwa
Przemysowego, Warszawa 1986.
5. Pacocha A., Zakres ruchu koczyn u dzieci i modziey – dane do projektowania, Instytut Wzor-
nictwa Przemysowego, Maszynopis niepublikowany, Warszawa 1988.
121
Rozdzia 7
WPYW ERGONOMICZNEGO KSZTATOWANIA

STANOWISK PRACY NA JEDNOSTKOWY CZAS PRACY
Emilia Sujka
Aleksandra Polak-Sopiska
1. WSTP
Za organizacja stanowiska pracy jest czsto gównym powodem dolegliwoci

zdrowotnych pracowników. Nieznajomo zasad i technik dostosowania stanowisk do
potrzeb pracowników powoduje obcienia, których mona unikn bd zniwelowa
je poprzez odpowiednie dziaania korekcyjne. Wane jest, aby pracodawcy i pracow-
nicy mieli wiadomo, e organizacja miejsc pracy ma duy wpyw na samopoczucie

i wydajno pracowników.
Podczas projektowania nowych bd reorganizacji ju istniejcych stanowisk pracy
naley zna podstawowe zagadnienia z zakresu biomechaniki czowieka oraz jego
predyspozycji psychofizjologicznych. Wiedza ta powinna by uzupeniona znajomo-
ci zasad dostosowania stanowisk pracy do waciwoci czowieka, aby praca bya
bezpieczna, wydajna i nie powodowaa zbdnych obcie organizmu pracownika.
W ergonomii organizacja stanowiska pracy obejmuje zarówno rodowisko pracy,
jego elementy jak i metod pracy. Podstaw do stworzenia odpowiednich warunków
pracy jest znajomo zasad z zakresu ergonomii oraz umiejtno oceny i doboru wa-
ciwej metody pracy.
Ergonomia ma na celu humanizacj pracy, ale równie ma ona znaczenie ekono-
miczne dla przedsibiorstw. Zapewnienie bezpiecznych i ergonomicznych warunków
pracy jest inwestycj, która procentuje zdrowym i zadowolonym pracownikiem, a to
wpywa pozytywnie na wydajno i produktywno.
2. UZASADNIENIE WYBORU TEMATU
Wdroenie ergonomii do przemysu musi pociga za sob uzasadnienie ekono-

miczne, które opiera si na wydajnoci pracy i korzyciach dla przedsibiorstw. Po-
prawa warunków pracy oraz przystosowanie ich do indywidualnych moliwoci i po-
trzeb pracowników skutkuje wysz wydajnoci pracy pracowników, któr uzyskuje
si np. poprzez: zmniejszenie iloci bdów i braków, wiksze moliwoci skupienia
uwagi na procesie pracy, prac w wygodnej pozycji ciaa, w odpowiednich warunkach
mikroklimatu oraz przy zastosowaniu najbardziej optymalnych metod pracy. Oprócz
korzyci ekonomicznych, zwizanych z wydajnoci, które s bardzo wanym argu-
mentem dla pracodawców, ergonomia niesie przede wszystkim korzyci psychospo-
eczne: poprawa stanu zdrowia pracowników, ich samopoczucia i nastawienia do pra-
122
cy, zmniejszenie absencji i fluktuacji kadr oraz zmniejszenie liczby wypadków przy
pracy i chorób zawodowych.
Autorzy artykuu, chcc przedstawi wymierne korzyci ekonomiczne organizo-
wania stanowisk pracy zgodnie z zasadami ergonomii, podjli prób zbadania wpywu
uksztatowania przestrzeni pracy na jednostkowy czas pracy. W celu realizacji zadania
przeprowadzono badania polegajce na analizie i ocenie jakoci ergonomicznej wy-
branych stanowisk pracy oraz wyznaczeniu norm czasowych dla poszczególnych
czynnoci wykonywanych przez pracowników na analizowanych stanowiskach.
3. KSZTATOWANIE PRZESTRZENI PRACY
Jednym z podstawowych zastosowa ergonomii jest waciwe uksztatowanie

struktury przestrzennej obiektu technicznego wedug kryteriów antropometrycznych.
W strukturze przestrzennej stanowiska pracy mona wyodrbni punkty, które cz
czowieka z obiektem technicznym. S to elementy, z którymi czowiek ma kontakt
dotykowy lub wizualny. Pooenie tych punktów powinno by zgodne z wymiarami
populacji pracowników, poniewa w duej mierze decyduje ono o stopniu komfortu
lub uciliwoci i bezpieczestwa pracy.

W projektowaniu przestrzeni technicznej obowizuje zasada dostosowania struktu-
ry technicznej do uytkowników. Naley wic traktowa miary czowieka jako nad-
rzdne dane do projektowania struktury przestrzennej stanowisk pracy.
Do wyznaczenia przestrzennych stref pracy wykorzystuje si okrelone zasigi rk.
Wyróniamy trzy rodzaje zasigów rk [3, 4]:
x zasig normalny – wyznaczony jest kolejnymi pooeniami rodka rki, przy obro-
cie przedramienia wzgldem stawu okciowego. Zasig normalny okrela granice
strefy optymalnej do manipulacji. Zasig ograniczony jest w przestrzeni pozioma-
mi wysokoci barkowej i okciowej (lub ok. 5-7 cm niej). Nakadajce si na po-
wierzchni stou zasigi normalne prawej i lewej rki wyznaczaj najdogodniejsze
pole pracy oburcz. Zasig normalny wyznacza stref, w której pracownik moe
wygodnie siga elementy ruchem przedramienia bez koniecznoci odrywania ra-
mienia od boku tuowia. W tej strefie naley wykonywa wikszo prac, szcze-
gólnie te, które wykonywane s czsto lub cigle. W zasigu normalnym wystpuje
najmniejsze prawdopodobiestwo wystpienia dolegliwoci bólowych podczas
wykonywania pracy oraz osiga si najwiksz wydajno,
x zasig maksymalny – wyznaczany jest kolejnymi pooeniami rodka rki przy
ruchu caej wyprostowanej koczyny górnej wzgldem stawu barkowego. Zasig
maksymalny okrela stref pracy, w której pracownik pracuje bez wymuszonego
pochylania tuowia. W tym zasigu czynnoci powinny by wykonywane spora-
dycznie, poniewa wystpuje tu wiksze ryzyko powstawania dolegliwoci bólo-
wych podczas pracy,
x zasig wymuszony – wystpuje po przekroczeniu zasigu maksymalnego i jest po-
czony z pochyleniem tuowia. Podczas pracy w zasigu wymuszonym pracownik
przyjmuje niewygodn wymuszon pozycj, która ograniczona jest jego moliwo-
ciami fizycznymi sigania oraz koniecznoci utrzymywania równowagi. W tym
123
zasigu nie powinny by wykonywane adne czynnoci, poniewa stwarza to due
ryzyko dla zdrowia pracownika.
W praktyce stosuje si graficzne przedstawienie granic zasigów w paszczy nie

poziomej, czoowej i strzakowej.
Drugim bardzo istotnym parametrem ksztatowania stanowisk pracy jest wysoko
powierzchni pracy, która okrelana jest przez wysoko okciow i barkow. Praca
powyej wysokoci barkow jest niewskazana ze wzgldów fizjologicznych. Opty-
malna wysoko powierzchni roboczej zaley od rodzaju wykonywanej pracy [3, 4]:
x praca normalna w pozycji stojcej (praca rczna niewymagajca szczególnej pre-
cyzji) – zalecana wysoko wyznaczona jest przez poziom, przy którym donie si-
gaj ok 75 mm poniej swobodnego pooenia okcia pracownika,
x czynnoci dokadne wymagajce szczególnej kontroli wzrokowej – stosuje si
wysze, w stosunku do normalnego, pooenie paszczyzny pracy, ok 50-70 mm
powyej swobodnego pooenia okcia pracownika,
x prace rczne zwizane z operowaniem duymi przedmiotami lub uyciem duej
siy – zaleca si obnienie paszczyzny pracy ok. 150 mm poniej swobodnego po-
oenia okcia pracownika.
Wysoko powierzchni pracy powinna by tym wiksza, im praca jest bardziej
precyzyjna i wymaga mniejszego wysiku. W przypadku, gdy nie ma moliwoci regu-
lacji wysokoci powierzchni roboczej, wówczas wysoko dobiera si dla 95. centyla.
Osobom niszym naley zapewni wygodn pozycj poprzez zastosowanie podestów
lub podnóków o odpowiedniej wysokoci, a w przypadku pracy siedzcej krzeso
z moliwoci regulacji wysokoci.
4. NORMOWANIE CZASU PRACY – METODA MTM-1
Celem badania i normowania pracy jest ustalenie najbardziej optymalnych norma-

tywów wykonywania danego zadania, z uwzgldnieniem czynnika ekonomicznego
(produktywno) i socjologicznego (ergonomia i bezpieczestwo pracy). Analiza pro-
cesu pracy daje podstawy do rozwaa na temat jakoci organizacji przestrzeni pracy
oraz jest bod cem stymulujcym do cigego usprawniania ich i denia do poprawy
warunków pracy oraz osignicia lepszych wyników produktywnoci.
System normatywów elementarnych MTM opiera si na zaoeniu, e kade dzia-
anie czowieka mona rozoy na proste ruchy wykonywane przez jego korpus i ko-
czyny oraz e czas dziaania jest sum czasów ruchów skadajcych si na to dziaanie
[8]. Metoda MTM uwzgldnia wpyw nastpujcych po sobie ruchów na czas trwania
jednego ruchu.
Autorzy metody MTM definiuj j jako „metod pozwalajc rozoy kad prac
rczn na elementy podstawowe pracy (ruchy robocze), dla których s ustalone normatywy
czasu wykonania zalene od cech ruchu i warunków, w jakich s one wykonywane” [8].
Metoda MTM umoliwia okreli zwizek midzy organizacj stanowiska pracy
a sposobem wykonywania czynnoci i czasem ich trwania. Pozwala to na optymaliza-
cj organizacji pracy.
124
Metoda MTM przewiduje w swoich zaoeniach humanistyczne aspekty normo-
wania czasu pracy oraz konieczno dostosowywania przestrzeni pracy do potrzeb
i moliwoci pracownika. Róne wspóczynniki pracy mog doprowadzi przy tej
samej pracy fizycznej do rónego obcienia i zmczenia, a co za tym idzie spadku
wydajnoci pracy pracownika. Straty energii mog wynika ze zej metody pracy,
np. z równoczesnego zaangaowania za duej masy wasnego ciaa, z nieodpowied-
niego tempa pracy lub niepotrzebnej pracy statycznej mini. Za pomoc metody
MTM-1 mona bada, usprawnia i projektowa metod pracy oraz optymalizowa
organizacj stanowisk roboczych. Metoda ta znajduje równie zastosowanie w opra-
cowaniu obiektywnych mierników wydajnoci pracy na stanowisku oraz ustalaniu
norm czasu [8].
Czas potrzebny do wykonania okrelonego przebiegu pracy jest zaleny od stoso-
wanej metody pracy. Autorzy metody prowadzili dugotrwae badania ruchów pra-
cowników i dokonywali pomiarów czasu ich trwania w celu stworzenia klasyfikacji
elementów podstawowych ruchu i wielkoci czasów standardowych [6].
5. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH STANOWISK

MONTAOWYCH
Badania zostay zrealizowane na podstawie trzech wybranych stanowisk montao-

wych w przedsibiorstwie produkcyjnym. Na stanowiskach pracuje cznie piciu pra-
cowników: czterech mczyzn oraz jedna kobieta, w wieku 20–50 lat. Wszyscy pra-
cownicy s przedstawicielami 50. centyla. Do pracy na stanowiskach montaowych
nie jest wymagane specjalistyczne przygotowanie, jednak istotne s umiejtnoci ma-
nualne pracowników. Pracownicy rotuj w obrbie analizowanych trzech stanowisk.
Praca na badanych stanowiskach polega gównie na skadaniu zestawów drobnych
elementów. Pracownicy pracuj w pozycji siedzcej. Na analizowanych stanowiskach
pracy produkowanych jest 12 rodzajów zestawów montaowych. Zestawy skadaj si
z rónych maych elementów (np. ruby, gwo dzie, podkadki, ktowniki itp.) za-
mknitych w zgrzewanych torebkach foliowych. Wystpuje 26 rodzajów elementów
skadowych.
W niniejszym artykule zostan przedstawione wyniki bada oraz koncepcyjny pro-
jekt zmian na przykadzie jednego z badanych stanowisk produkcyjnych.
Na wybranym stanowisku montaowym pracuje dwóch pracowników jednoczenie.
Stanowisko skada si z pulpitu roboczego z pókami na pojemniki z elementami, nato-
miast do dyspozycji pracowników w obszarze stanowiska znajduj si dwie wagi oraz
zgrzewarka. Pulpit roboczy nie ma regulowanej wysokoci, natomiast wysoko i kt
pochylenia póek s regulowane. Omawiane stanowisko przedstawia rysunek 1 i 2.
Charakterystyka procesu pracy
Na pocztku zmiany roboczej pracownicy otrzymuj od koordynatora obszaru list

zapotrzebowania na rodzaje zestawów w danym dniu. W oparciu o t list pracownicy
przynosz z regau z elementami (oddalonego od stanowiska o ok trzy metry) na sta-
nowisko pracy pojemniki z niezbdnymi elementami.
125
elementy na elementy na
górnej póce górnej póce
elementy na elementy na
dolnej póce dolnej póce
pole odkadcze
Rys. 1. Stanowisko montau duych zestawów – widok z góry [opracowanie wasne]

Rys. 2. Stanowisko montau - widok z przodu [opracowanie wasne]
Na badanym stanowisku pracuje dwóch pracowników. Proces produkcyjny skada-

nych na stanowisku zestawów dzieli si na trzy etapy. Podczas pierwszego etapu
pierwszy pracownik umieszcza, w zalenoci od zestawu, drobne elementy typu ruby,
gwo dzie i podkadki. Nastpnie pracownik way torebk z umieszczonymi w nich
elementami i kontroluje jego ciar, w celu wyeliminowania ewentualnych pomyek.
Jeeli waga torebki jest odpowiednia, pracownik odkada torebk na blat.
Podczas drugiego etapu procesu produkcji zestawów drugi pracownik pobiera to-
rebk z elementami uzupenionymi podczas pierwszego etapu i wkada do niej (w za-
lenoci od zestawu) wiksze elementy, np. ktowniki, wsporniki i obejmy. Na zako-
czenie tego etapu pracownik way kontrolnie torebk z elementami i odkada j do
126
skrzynki. Kontrola ciaru torebki pozwala na wychwycenie ewentualnych pomyek
w iloci elementów.
Po zapenieniu skrzynki torebkami z elementami nastpuje trzeci etap procesu, pod-
czas którego pracownik drugi przechodzi ze stanowiska do zgrzewarki (znajdujcej si
w obszarze badanego stanowiska w odlegoci ok dwóch metrów) i zgrzewa torebki.
Pracownicy pracuj gównie w pozycji siedzcej, wykonujc czynnoci przy uy-
ciu koczyn górnych.
6. BADANIA WSTPNE
6.1. Cel bada wst pnych
Celem bada wstpnych byo zapoznanie si z zasadami panujcymi na obszarze

analizowanych stanowisk montaowych oraz okrelenie obszarów problemowych
w zakresie ergonomii.
6.2. Metody i narz dzia badawcze wykorzystane do bada wst pnych
Do bada wstpnych wykorzystano obserwacj bezporedni, wywiad z pracowni-

kami kadry zarzdzajcej i pracownikami pracujcymi na analizowanych stanowi-
skach oraz list kontroln. Wykorzystane metody oraz narzdzia badawcze uzupenia-
y si wzajemnie i umoliwiy rzetelne dokonanie wstpnej analizy badanych stano-
wisk montaowych.
Obserwacja
Podstaw wszelkich bada diagnostycznych jest odpowiednio przeprowadzona ob-
serwacja otoczenia i pracownika. Prawidowo przeprowadzona obserwacja prowadzi
do spostrzeenia faktów i poczenia ich w logiczn cao przy zachowaniu zwizku
przyczynowo-skutkowego. Naley skupi si na wanych aspektach badanego obsza-
ru, w zalenoci od celu badania. Badanie zaczyna si od ogólnej obserwacji i stop-
niowo prowadzi do szczegóowej obserwacji poszczególnych elementów obszaru
i procesu pracy. Dziki temu moliwe jest poczenie zauwaonych faktów w racjo-
nalnie powizan cao [2].
Obserwacja jest podstawow metod diagnozy wstpnej przy wszelkich projektach
organizatorskich, poniewa daje wstpny zarys zasad panujcych na analizowanych
stanowiskach i pozwala okreli obszary problemowe.
Obserwacja bezporednia na analizowanych stanowiskach pracy odbywaa si na
przestrzeni dziewiciu miesicy. Jednorazowo prowadzono kilkugodzinna obserwacj
pracowników w cigu zmiany roboczej, aby moliwe byo zaobserwowanie panuj-
cych zasad na stanowiskach pracy oraz przebiegu procesu montaowego.
Wywiad
Wywiad jest to „rozmowa prowadzona w cile okrelonym celu, tzw. rozmowa
kierowana. W trakcie wywiadu wystpuj dwie osoby: prowadzcy wywiad i roz-
mówca. Prowadzcy wywiad pozostaje w bezporednim kontakcie z rozmówc – pyta
127
lub prowadzi rozmow na temat bdcy przedmiotem wywiadu i utrwala otrzymane
informacje” [5].
Celem wywiadu moe by ustalenie obszarów nieprawidowoci, aby okreli dal-
sze kierunki bada lub uzyskanie opinii respondentów na temat przyczyn istniejcych
dysfunkcji. Wywiad jest badaniem subiektywnym, dlatego naley dy do zachowa-
nia jak najwikszego stopnia wiarygodnoci.
Lista kontrolna
Badanie za pomoc listy kontrolnej polega na posugiwaniu si podczas analizy
wstpnej specjalnie skonstruowanymi kwestionariuszami, które zawieraj odpowied-
nio sformuowane pytania, aby z odpowiedzi mona byo szybko wycign konkretne
wnioski [7]. Istnieje wiele gotowych list kontrolnych sucych do ergonomicznej
oceny stanowisk pracy. Badacz moe równie sam skonstruowa list kontroln w za-
lenoci od potrzeb i zakresu bada. Wane jest aby pytania byy jednoznacznie sfor-
muowane, eby odpowiedzi na nie byy jasne i daway moliwo szybkiego wnio-
skowania.
W celu podsumowania bada wstpnych zostaa opracowana lista kontrolna, za
pomoc której sprawdzono kompleksowo przeprowadzonych bada oraz potwier-
dzono zauwaone wczeniej problemy. Lista kontrolna skadaa si z trzech czci te-
matycznych. Pierwsza cz dotyczya warunków przestrzennych na obszarze stano-
wisk pracy oraz organizacji stanowisk pracy. Druga cz listy kontrolnej zawieraa
pytania pozwalajce okreli metod pracy na stanowiskach oraz obcienie postural-
ne pracowników. Trzeci grup stanowiy pytania dotyczce rodowiska pracy.
Pytania w licie kontrolnej zostay tak sformuowane, aby odpowied twierdzca
oznaczaa informacj pozytywn, natomiast analogicznie odpowied negujca ozna-
czaa informacj negatywn. Taki sposób budowy listy kontrolnej pozwoli na szybk
ocen obszarów problemowych analizowanych stanowisk pracy.
Odpowiedzi na pytania w licie kontrolnej dotyczyy caego obszaru analizowa-
nych stanowisk. W przypadku, gdy odpowied uwzgldniaa tylko wybrane elementy
obszaru pracy, zaznaczano to w rubryce „UWAGI”.
6.3.Wyniki bada wst pnych
6.3.1. Wnioski z przeprowadzonej obserwacji

Praca na stanowiskach odbywa si w cigej pozycji siedzcej, co moe powodo-
wa obcienia krgosupa. Do wykonywania czynnoci montaowych pracownicy
uywaj gównie koczyn górnych.
Na stanowisku pracuje dwóch pracowników jednoczenie, natomiast pulpit robo-
czy przeznaczony jest dla jednej osoby. Jeeli przy pulpicie siedz dwie osoby, to
z powodu zbyt maej przestrzeni przeszkadzaj sobie wzajemnie. Pracownicy nie maj
równie miejsca na nogi, poniewa pod pulpitem roboczym znajduje si póka, o któr
pracownicy uderzaj si. Ksztat i wymiary stanowiska nie s dostosowane do potrzeb
pracowników i procesu produkcyjnego.
Podczas montau zestawów wykorzystuje si wiele elementów wariantowych, któ-
re s do siebie podobne, a niektóre zestawy róni si midzy sob tylko iloci po-
128
szczególnych elementów skadowych, co stwarza ryzyko pomyki i powoduje ko-
nieczno cigej koncentracji pracowników.
6.3.2. Wnioski z przeprowadzonych wywiadów z pracownikami

Pracownicy narzekali na za ma stref robocz na stanowisku oraz brak miejsca na
nogi. Stwierdzili równie, e podczas wykonywania czynnoci istnieje moliwo ska-
leczenia lub otarcia ze wzgldu na nierówne krawdzie stou. Ponadto pracownicy
wskazywali na nieodpowiedni dla nich wysoko pulpitu roboczego.
Pracownik pracujcy na stanowisku uskarali si na bóle o rednim nateniu przed-
ramion, ramion i kolan oraz silny ból odcinka piersiowego i ld wiowego krgosupa.
Bóle te mog mie bezporedni zwizek z cig pozycj siedzc oraz koniecznoci
czstego skrtu tuowia, jak równie z prac górnych koczyn. Zauwaono, e stopie
natenia bólu moe mie równie zwizek z wiekiem i kondycj fizyczn pracowników.
Elementy montowane na analizowanych stanowiskach s drobne, lekkie i nie sta-
nowi duego obcienia dla rk i doni pracowników. Jedynie opakowania zbiorcze
s cikie, lecz pracownicy musz przenosi je tylko kilka razy na zmian robocz, co
nie stanowi dla nich problemu.
Wszyscy pracownicy podkrelali konieczno stworzenia wikszego stanowiska,
gdzie pracownicy bd mieli wicej przestrzeni oraz miejsce na swobodne uoenie
nóg. Sugerowano take obnienie górnej póki na pojemniki z elementami.
6.3.3. Wnioski z listy kontrolnej

Odpowiedzi na pytania z pierwszej czci listy kontrolnej pozwoliy usystematyzo-
wa wiedz na temat przestrzeni pracy na analizowanych stanowiskach montaowych.
Rodzaj wykonywanych czynnoci montaowych oraz organizacja stanowisk pracy nie
umoliwia czstej zmiany pozycji ciaa pracownika, wymusza pozycj siedzc. Jest to
odpowiednia pozycja do wykonywania tego rodzaju czynnoci montaowych, gdzie
wymagana jest precyzja. Pojemniki z elementami skadowymi do zestawów rozmiesz-
czone s poza fizjologicznym zasigiem rk pracowników, ale w kolejnoci zgodnej
z kolejnoci wykonywanych czynnoci montaowych. Pojemniki na elementy s od-
powiedniej wielkoci, aby zapewni cigo procesu produkcyjnego oraz nie powoduj
zalegania duych iloci niepotrzebnych elementów. Pulpity robocze na stanowisku nie
maj moliwoci regulacji. Stanowiska nie s take wyposaone w podnóki oraz nie
ma przestrzeni na nogi pracowników. Krzesa, na których siedz pracownicy s obroto-
we z moliwoci regulacji wysokoci oraz gbokoci siedziska, wykonane z mikkie-
go tworzywa, które pozwala utrzyma je w czystoci. Krzeso ma podstaw z kókami.
Pytania z drugiej czci listy kontrolnej dotycz sposobu wykonywania czynnoci
przez pracowników. Z odpowiedzi wynika, e pracownicy naraeni s zarówno na du-
e obcienie statyczne (ciga pozycja siedzca), jak równie na obcienie dyna-
miczne (ciga praca koczyn górnych). Obcienie fizyczne nie jest równomiernie
rozoone, poniewa obcione s gównie minie koczyn górnych oraz pleców.
Czynnoci s powtarzalne i wykonywane rytmicznie. Pracownicy nie musz d wiga
duych ciarów, ale wystpuje czsto skrt tuowia. Tempo pracy nie jest bezpored-
nio odgórnie wymuszone. Czynnoci procesu produkcyjnego wymagaj cigej kon-
centracji uwagi pracowników ze wzgldu na wiele podobnych elementów oraz rónice
w ilociach elementów wariantowych w poszczególnych zestawach.
129
Odpowiedzi na pytania z trzeciej czci listy kontrolnej pozwoliy na ocen warun-
ków rodowiska pracy, panujcych na analizowanych stanowiskach montaowych.
W okresie letnim na obszarze stanowisk jest za wysoka temperatura, która powoduje
szybsze zmczenie pracowników. Pracownicy nie s naraeni na nage zmiany tempe-
ratury, a wentylacja na obszarze jest odpowiednia. Pracownicy nie s naraeni na ad-
ne czynniki rodowiska stanowice zagroenie dla ich ycia lub zdrowia. Na obszarze
stanowisk owietlenie jest niewystarczajce. Jeeli ogólne owietlenie hali produkcyj-
nej jest wyczone, to na analizowanych stanowiskach jest pómrok.
6.4. Podsumowanie bada wst pnych
Przeprowadzone badania wstpne pozwoliy zauway wiele pozytywnych aspek-

tów organizacji pracy oraz stanowiska, do których nale:
x sposób dostarczania elementów skadowych na obszar stanowisk, pozwalajcy na
utrzymanie cigoci produkcji oraz nie powodujcy zalegania zbdnych iloci ele-
mentów,
x wizualizacja na regaach na elementy oraz gotowe wyroby,
x sposób zlecania okrelonych partii zestawów montaowych,
x dobra widoczno caego obszaru roboczego.
Gównym jednak celem bada wstpnych byo wskazanie obszarów problemowych

na analizowanym stanowisku montaowym, do których nale:
x praca w cigej pozycji siedzcej, powodujca obcienie krgosupa,
x czynnoci wykonywane gównie przy uyciu koczyn górnych, co moe powodo-
wa due obcienie rk i doni,
x stanowisko nie jest dostosowane do pracy dwóch pracowników jednoczenie, jest za
mao miejsca na pulpicie i przestrzeni dla dwóch pracowników, brak miejsca na nogi,
x ksztat i wymiary stanowisk s niedostosowane do potrzeb pracowników,
x brak regulacji wysokoci pulpitów roboczych oraz brak podnóków,
x brak szczegóowych instrukcji montau wszystkich rodzajów zestawów,
x niedostateczne owietlenie na obszarze stanowiska,
x haas emitowany gównie przez prac linii produkcyjnych, który powoduje zm-
czenie i dekoncentracj pracowników,
x za wysoka temperatura w okresie letnim.
Powyej wymienione obszary problemowe wynikaj gównie z bdów organizacji

obszaru stanowisk montaowych.
7. BADANIA WACIWE
7.1. Cel, metody i narz dzia badawcze
Celem bada waciwych bya analiza i ocena wskazanych w oparciu o badania

wstpne obszarów problemowych oraz zmierzenie jednostkowego czasu trwania pro-
cesu produkcji zestawów.
130
W celu analizy stanowisk pod ktem ergonomicznym konieczne byo dokadne
zbadanie procesu pracy oraz wyodrbnienie poszczególnych czynnoci pracownika.
Aby moliwe byo dostrzeenie wpywu ergonomicznego uksztatowania przestrzeni
stanowisk pracy na jednostkowy czas pracy naleao wyodrbni z caoci procesu
wszystkie, nawet bardzo krótkie, czynnoci wykonywane przez pracownika z zacho-
waniem kolejnoci wykonywania ruchów. Nastpnym etapem bada waciwych bya
analiza procesu pracy metod MTM-1, która pozwolia okreli:
x metod pracy pracowników na badanym stanowisku,
x ustali czasy procesu skadania jednego zestawu,
x ustali powtarzalno procesu w cigu zmiany roboczej, która wiadczy o monoty-
powoci ruchów roboczych.
Podczas analizy MTM-1 niezbdna bya znajomo zagadnie antropometrycznych,

aby okreli granice zasigów fizjologicznych oraz prawidowo zinterpretowa wyniki.
Celem analizy procesu montaowego za pomoc metody MTM-1 byo okrelenie
i zbadanie metody pracy na analizowanym stanowisku i sprawdzenie, które elementy sta-
nowiska znajduj si poza obrbem fizjologicznego zasigu rk. Analiza dostarczya in-
formacji jakie ruchy elementarne pracownik wykonuje podczas procesu montaowego,
dziki czemu mona byo stwierdzi czy sposób pracy jest waciwy i nie wystpuj
w nim zbdne ruchy, wyduajce czas montau oraz powodujce dodatkowe obcienie
pracownika. Na podstawie wyników analizy moliwe byo równie okrelenie powtarzal-
noci czynnoci, a wic monotypowoci ruchów roboczych, która przecia niektóre gru-
py miniowe. Te same ruchy powtarzane czsto powoduj miejscowe zmczenie mini
zaangaowanych w prac, a tym samym ogólne zmczenie pracownika.
7.2. Wyniki bada wa ciwych
Analizie poddano gówne czynnoci montaowe, które charakteryzuj si du

powtarzalnoci w cigu zmiany roboczej. Przy analizie pominito czynnoci dodat-
kowe, zwizane z procesem pracy, do których nale: dostarczenie elementów ska-
dowych zestawów z regau na stanowisko pracy, przygotowanie i posprztanie stano-
wiska pracy oraz transport skrzyni z gotowymi zestawami na rega.
Jednostkowy czas montau dla przykadowego zestawu produkowanego na bada-
nym stanowisku obliczony na podstawie obserwacji oraz za pomoc metody MTM-1
przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Jednostkowy czas montau zestawu na podstawie obserwacji i analizy metod MTM-1
[opracowanie wasne]
Obserwacja MTM-1
[sek] [TMU] [sek]
31 855,8 30,81
Wyniki uzyskane dziki analizie metod MTM-1 s bardzo zblione do czasów po-
szczególnych czynnoci mierzonych podczas obserwacji pracy pracowników, zatem
mona stwierdzi, i analiza zostaa wykonana skrupulatnie i zgodnie z rzeczywistym
przebiegiem procesów montaowych poszczególnych zestawów.
131
Na podstawie przeprowadzonej analizy procesu produkcyjnego zestawów metod
MTM-1 mona stwierdzi, e pracownicy maj prawidow metod pracy i nie wyko-
nuj zbdnych ruchów elementarnych, które powodowayby dodatkowe obcienie.
Natomiast organizacja stanowisk pracy i rozmieszczenie ich elementów wywouje ko-
nieczno przyjmowania niewygodnych i wymuszonych pozycji ciaa podczas pracy.
Przedstawicielki 5. centyla kobiet maj najmniejszy zasig rk, zatem jeli elemen-
ty bd atwo dostpne dla nich, to znaczy, e równie dla przedstawicieli pozostaych
centyli i pci. Dlatego elementy na stanowiskach pracy powinny znajdowa si w nor-
malnym zasigu rk dla 5. centyla kobiet. Strefy pracy dla 5. centyla kobiet populacji
polskiej w paszczynie poziomej, czoowej i strzakowej wynosz odpowiednio [1]:
x w paszczynie poziomej – preferowana gboko strefy pracy wynosi 17 cm
i maksymalna gboko strefy pracy wynosi 48,1 cm,
x w paszczynie czoowej – preferowana szeroko strefy pracy 48 cm i maksymal-
na szeroko strefy pracy 118,8 cm,
x w paszczynie strzakowej – preferowana wysoko strefy pracy 51,5 cm i mak-
symalna wysoko strefy pracy 74,6 cm.
Na podstawie analizy MTM-1 mona stwierdzi, które elementy stanowiska znaj-
duj si poza optymalnym zasigiem pracowników.
Na badanych stanowiskach s elementy, które znajduj si poza preferowan stref pracy.
Nale do nich: elementy na dolnej póce, elementy na górnej póce, waga, pole odkadcze
torebek z elementami, skrzynia na gotowe zestawy i zgrzewarka. Rysunek 3 przedstawia
schemat stanowiska z elementami. Niebiesk przerywan lini zaznaczone s strefy pracy.
Rys. 3. Rozmieszczenie elementów na stanowisku – widok z góry [opracowanie wasne]
132
W tabeli 2 przedstawiono zestawienie elementów stanowiska znajdujcych si po-
za optymaln wielkoci strefy pracy.
Z danych zaprezentowanych w tabeli wynika, e wszystkie elementy wykorzysty-
wane do montau znajdujce si poza preferowan stref pracy, ale mieszcz si one
w maksymalnej strefie pracy. Czste wykonywanie czynnoci sigania do tych ele-
mentów powoduje obcienie ukadu miniowo-szkieletowego.
Tabela 2. Zestawienie elementów stanowiska znajdujcych si poza optymaln wielkoci strefy pra-
cy [opracowanie wasne]
Rzeczywista
odlego ele-
Lp. Element stanowiska Warto ci stref pracy
mentu od pra-
cownika
17 cm – preferowana gboko
elementy na dolnej póce 20 cm
48,1 cm – maksymalna gboko
Rzeczywista odlego 20 cm mieci si w maksymalnej gbokoci strefy pracy (niewiele
1. wykracza poza preferowan gboko strefy pracy), co powoduje, e 5. centylowy pra-
cownik siga po element w maksymalnej gbokoci. Ze wzgldu na du powtarzalno
wykonywanej czynnoci zaleca si, aby odlego rzeczywista bya zmniejszona do prefe-
rowanej gbokoci strefy pracy.
25,75 cm – preferowana wysoko

elementy na górnej póce 30 cm
37,3 cm – maksymalna wysoko
Rzeczywista odlego 30 cm mieci si w maksymalnej wysokoci strefy pracy, co powo-
2.
duje, e 5. centylowy pracownik siga po elementy w maksymalnej wysokoci. Ze wzgldu
na du powtarzalno wykonywanej czynnoci zaleca si, aby odlego rzeczywista bya
zmniejszona do preferowanej wysokoci strefy pracy.
24 cm – preferowana szeroko
waga 50 cm
59,4 cm – maksymalna szeroko
Rzeczywista odlego 50 cm mieci si w maksymalnej szerokoci strefy pracy, co powo-
3.
duje, e 5. centylowy pracownik siga do wagi w maksymalnej szerokoci. Ze wzgldu na
du powtarzalno wykonywanej czynnoci zaleca si, aby odlego rzeczywista bya
zmniejszona do preferowanej szerokoci strefy pracy.
pole odkadcze torebek z 24 cm – preferowana szeroko
50 cm
elementami 59,4 cm – maksymalna szeroko
4.
duje, e 5. centylowy pracownik odkada torebki z elementami w maksymalnej szerokoci.
Ze wzgldu na du powtarzalno wykonywanej czynnoci zaleca si, aby odlego rze-
czywista bya zmniejszona do preferowanej szerokoci strefy pracy.
skrzynia na gotowe 24 cm – preferowana szeroko
50 cm
zestawy 59,4 cm – maksymalna szeroko
5.
duje, e 5. centylowy pracownik siga do skrzyni w maksymalnej szerokoci. Ze wzgldu
zmniejszona do preferowanej szerokoci strefy pracy.
17 cm – preferowana gboko
zgrzewarka 30 cm
48,1 cm – maksymalna gboko
Rzeczywista odlego 30 cm mieci si w maksymalnej gbokoci strefy pracy, co powo-
6.
duje, e 5. centylowy pracownik siga po element w maksymalnej gbokoci. Ze wzgldu
zmniejszona do preferowanej gbokoci strefy pracy.
133
Na podstawie wyników analizy MTM-1 mona stwierdzi, e na stanowiskach wy-
stpuje dua powtarzalno czynnoci, co powoduje wysoki stopie monotypowoci
ruchów roboczych. Ze wzgldu na krótki czas skadania jednego zestawu oraz due
zapotrzebowanie dziennej produkcji na poszczególne rodzaje zestawów pracownicy
naraeni s na due obcienia górnych koczyn oraz pleców.
Metoda MTM-1 oraz dane antropometryczne pozwoliy dokadnie okreli czasy
poszczególnych czynnoci, pozycje ciaa, jakie przyjmuje pracownik podczas pracy
oraz stwierdzi nieprawidowoci w organizacji badanego stanowiska. Informacje te
pozwol na porównanie stanu obecnego z proponowan koncepcj usprawnie stano-
wisk pod ktem dostosowania ich do potrzeb pracowników oraz procesu montaowe-
go. Porównanie analiz MTM-1 obecnego procesu pracy oraz procesu pracy po wpro-
wadzeniu zaproponowanych zmian na stanowiskach wykae równie rónice w wy-
dajnoci.
7.3. Podsumowanie bada wa ciwych
Na podstawie wyników bada waciwych mona stwierdzi, e pracownicy pracuj-

cy na analizowanym stanowisku montaowym maj prawidow metod pracy i nie wy-
konuj zbdnych ruchów elementarnych, które powodowayby dodatkowe obcienie.

Gównym obszarem problemowym jest organizacja stanowiska i brak dostosowa-
nia do potrzeb antropometrycznych pracowników. Wiele elementów stanowiska znaj-
duje si poza normalnym zasigiem pracowników, co powoduje przyjmowanie wymu-
szonych pozycji ciaa. W rezultacie pracownicy naraeni s na obcienie posturalne
i czynnociowe, powodujce ryzyko powstawania schorze i dolegliwoci ukadu mi-
niowo-szkieletowego.
Pracownicy przyjmuj nieodpowiednie pozycje ciaa podczas siedzenia. Ich plecy
oraz nogi nie s podparte, co powoduje nierównomierne rozoenie si na poszczegól-
ne czci ciaa. Taka sytuacja moe wynika z niedostosowanych krzese do wymia-
rów antropometrycznych pracowników oraz z braku podnóków. Bardzo wana jest
równie wiadomo pracowników o koniecznoci regulowania elementów stanowiska
pracy do ich wasnych potrzeb.
W celu zminimalizowania ryzyka, wynikajcego z ergonomicznych nieprawido-
woci na analizowanym stanowisku pracy, naley przede wszystkim skupi si na
zmianach organizacyjnych i konstrukcyjnych.
Opracowujc projekt zmian naleao pamita, aby zmiany poprawiajce warunki
w jednym obszarze problemowym nie powodoway pogorszenia warunków w innym.
8. PROJEKT ZMIAN
Nieprawidowoci na analizowanych stanowiskach pracy mona podzieli na czte-

ry grupy:
1. wady konstrukcyjne stanowisk pracy:
x elementy poza preferowan stref pracy (elementy na dolnej póce, elementy na
górnej póce, waga, pole odkadcze torebek z elementami, skrzynia na gotowe
zestawy, zgrzewarka),
134
x brak miejsca dla dwóch pracowników jednoczenie, jest za mao miejsca na
pulpicie i przestrzeni dla dwóch pracowników, brak miejsca na nogi,
x brak regulacji wysokoci pulpitu roboczego oraz brak podnóków,
x niedostateczne owietlenie stanowiska,
2. wady organizacyjne na obszarze stanowisk pracy:
x za wysoka temperatura w okresie letnim,
x haas emitowany gównie przez prac linii produkcyjnych, który powoduje
zmczenie i dekoncentracj pracowników,
x brak szczegóowych instrukcji montau wszystkich rodzajów zestawów,
3. wady wynikajce z rodzaju procesu produkcyjnego:
x dua monotypowo ruchów roboczych zwizana z bardzo du powtarzalno-
ci tych samych czynnoci,
x ciga pozycja siedzca pracowników,
x praca gównie przy uyciu koczyn górnych,
4. nieprawidowoci wynikajce z zachowania pracowników:
x przyjmowanie niewaciwej pozycji podczas siedzenia,
x brak nawyku regulacji elementów stanowiska, tam gdzie jest to moliwe (krze-
so),
x nieprawidowy sposób podnoszenia ciarów (pojemników z elementami,

skrzynek z gotowymi zestawami).
Przedstawione nieprawidowoci uoone s w kolejnoci zgodnej z ich wanoci

i zgodnie z t kolejnoci powinny by usuwane lub ograniczane. Priorytetowe wady
zajmuj pierwsze miejsca w licie.
8.1. Koncepcja wyeliminowania lub ograniczenia wad konstrukcyjnych stanowisk

pracy
Wady konstrukcyjne s determinujc grup nieprawidowoci i ich konsekwencje

dla zdrowia i samopoczucia pracowników s najpowaniejsze. Przede wszystkim nale-
y dostosowa wymiary stanowiska do potrzeb pracowników i procesu produkcyjne-
go. Zmiany dotycz pulpitu stanowiska oraz przestrzeni roboczej i wyposaenia sta-
nowiska pracy (rys. 4 i 5). W dalszej czci artykuu zostay przedstawione propozycje
zmian, jakie naley wdroy, aby polepszy warunki pracy.
Stanowisko zostao zaprojektowane zgodnie z zakresami strefy pracy pracowni-
ków. Na rysunku 4 niebiesk przerywan lini zaznaczone s strefy pracy. Ksztat pul-
pitu umoliwia lepsze wykorzystanie miejsca, poniewa pracownik moe atwiej si-
gn elementy znajdujce si w wikszej odlegoci. Na pulpicie uoone s pojemniki
z elementami najczciej uywanymi. Nad pulpitem zamontowana jest stalowa rama
z zamocowanymi ramionami uchylnymi (cztery na kadej ze stron), na których mona
pooy pojemniki z elementami, poniewa na blacie pulpitu nie starcza miejsca na
wszystkie potrzebne elementy. Rami uchylne (rys. 6) zapewnia moliwo dostoso-
wania odlegoci pojemników od pracownika (dokadny opis ramienia zosta przed-
stawiony w dalszej czci pracy). W pierwszym etapie procesu produkcyjnego, czyli
na stanowisku z lewej strony skadane s mniejsze elementy ni w drugim etapie pro-
cesu produkcyjnego (stanowisko z prawej strony). Ma to zwizek z wielkoci pojem-
135
ników, jakie naley zapewni na stanowiskach. Na stanowisku z lewej strony jest
wiksza ilo rodzajów elementów, ale s one mniejsze, wic na pulpicie mona uo-
y wiksz ilo pojemników.
Rys. 4. Projekt zmian stanowisk – widok z góry [opracowanie wasne]
Rys. 5. Projekt zmian stanowisk – widok z przodu [opracowanie wasne]
Opis poszczególnych elementów wyposaenia stanowisk:

x Rami uchylne
Rami uchylne z blatem o wymiarach 450×250 mm. Blat zamocowany jest na rucho-
mym czteroprzegubowym ramieniu, umoliwiajcym poruszanie blatem w trzech pasz-
czyznach. Nono ramienia wynosi 10 kg. Rami uchylne przedstawia rysunek 10.
136
Rys. 6. Rami uchylne [12]
x Pojemniki na elementy na stanowiskach pracy

Pojemniki na elementy na stanowisku powinny by lekkie i wygodne w uyciu. Rysunek
7 przedstawiony jest schemat pojemnika wraz z oznaczonymi wymiarami. Na analizowanych
stanowiskach pracy potrzebne bd dwa rodzaje pojemników: mniejszy na drobne elementy
(np. ruby, gwo dzie) i wikszy na due elementy (np. ktowniki, wsporniki):
– wymiary mniejszego pojemnika: A = 30 cm, B = 20 cm, C = 18 cm, a = 26 cm;
– wymiary wikszego pojemnika: A = 40 cm, B = 30 cm, C = 25 cm, a = 35 cm.
Rys. 7. Pojemnik na elementy [14]
x Stojak na materiay (rys. 8)

Stojak na materiay ma regulowan wysoko w zakresie 510–700 mm. Podstawa sto-
jaka wyposaona w kóka oraz pneumatyczny hamulec postojowy. Blat stojaka ma wymia-
ry 410×510 mm. Regulacja nachylenia blaty jest czterostopniowa, o 10° na kady stopie.
Rys. 8. Stojak na materiay [12]
137
x Tama transportowa (rys. 9)
Na stanowisku mona zamontowa tam transportow, która ma za zadanie trans-
portowa torebki foliowe z elementami ze stanowiska pierwszego na drugie.
Tama wykonywana jest na indywidualne zamówienie. Moliwe jest zastosowanie
rónych przenoników oraz wymiarów.
Rys. 9. Tama transportowa [9]
x Krzeso
Krzeso jest bardzo istotnym elementem wyposaenia stanowiska pracy. Od dosto-
sowania krzesa zaley prawidowa pozycja pracownika. Krzeso powinno mie regu-
lowan wysoko i gboko siedziska oraz kt pochylenia oparcia. Wane jest aby
krzeso miao picioramienn podstaw, zapewniajc stabilno. Krzeso nie powinno
ogranicza swobody ruchów pracownika ani uciska nóg pod kolanami. Krzeso prze-
znaczone dla pracy na produkcji powinno by wykonane z tworzywa zapewniajcego
atwo czyszczenia.
Na rysunku 10 zaprezentowano krzeso obrotowe, które przeznaczone jest dla pra-
cowników produkcyjnych. Wykonane jest z tworzywa sztucznego umoliwiajcego
atwe czyszczenie. Krzeso ma picioramienn podstaw na samohamownych kókach
z automatyczn blokad, zapewniajc wygod i bezpieczestwo pracowników. Wy-
soko siedziska regulowana jest za pomoc siownika pneumatycznego. Krzeso po-
siada równie atwy sposób regulacji gbokoci siedziska oraz wysokoci i kta po-
chylenia oparcia.
Rys. 10. Krzeso [13]
138
x Podnóek
Stanowiska pracy mona wyposay w podnóki o regulowanej wysokoci, aby
zapewni moliwo dostosowania ich do potrzeb kadego pracownika. Podnóki s
istotnym elementem stanowisk, szczególnie dla osób niskich. Obie stopy na podnóku
powinny by dobrze podparte, zapewniajc stabiln pozycj ciaa.
Rysunek 11 przedstawia podnóek, który zapewnia stabiln i wygodn pozycj obu
stóp. Stopy oparte s na platformie o wymiarach 450×350 mm. Podnóek posiada re-
gulowany kt nachylenia w zakresie 0o – 30o i wysokoci w piciu poziomach.
Rys. 11. Podnóek [11]
x Owietlenie
Na hali produkcyjnej jest ogólne owietlenie, jednak jest ono niewystarczajce na
analizowanych stanowisku montaowym. Praca na stanowisku wymaga odróniania
maych elementów i dlatego musi by zapewnione odpowiednie owietlenie, aby deta-
le byy dobrze widoczne i atwe do odrónienia przy pierwszym spojrzeniu.
Oprawy na wietlówki powinno si zamontowa nad kadym pulpitem roboczym.
Zapewni to dowietlenie strefy pracy na stanowiskach. Na rysunku 12 przedstawiono
opraw owietleniow sufitow, wykonan z blachy z bocznymi wykoczeniami
z tworzywa sztucznego. Oprawa wyposaona jest w krystaliczny klosz, zapewniajcy
równomierne owietlenie.
68
1250 210
Rys. 12. Oprawa owietleniowa [opracowanie wasne na podstawie [10]]
8.2. Koncepcja wyeliminowania lub ograniczenia wad organizacyjnych na

obszarze stanowisk pracy
Z przeprowadzonej analizy i oceny stanowiska wynika, e wystpuj nieprawi-

dowoci ze strony organizacyjnej, które powoduj dyskomfort, zmczenie lub ob-
cienie pracowników. Do najwikszych wad organizacyjnych nale: za wysoka
temperatura powietrza (szczególnie w okresie letnim), uciliwy haas, którego ró-
139
dem jest linia produkcyjna oraz brak jasnych instrukcji do wszystkich rodzajów ze-
stawów montaowych. Temperatura i wilgotno powietrza maj duy wpyw na sa-
mopoczucie i zmczenie pracowników. Sposobem na obnienie temperatury i utrzy-
manie wilgotnoci na odpowiednim poziomie jest zainstalowanie i uywanie klima-
tyzatora na obszarze analizowanych stanowisk montaowych. W celu wyciszenia
obszaru stanowisk mona zamontowa panel akustyczny oddzielajcy lini produk-
cyjn od analizowanych stanowisk pracy. Panele mog by zamontowane na stelau
tworzc ciank izolujc i pochaniajc d wiki. Na stanowiskach montaowych
znajduj si ogólne instrukcje stanowiskowe. Ze wzgldu jednak na due podobie-
stwo skadu wielu zestawów i moliwo czstych pomyek mona stworzy instruk-
cje dla kadego zestawu montaowego, na których zamieszczone bd zdjcia po-
szczególnych elementów skadowych, ich numer systemowy oraz iloci. Uatwi to
prac i pozwoli unikn bdów, szczególnie nowym pracownikom. Instrukcje po-
winny by zrobione dla kadego rodzaju zestawów montaowych i umieszczone
w dostpnym miejscu na stanowiskach pracy, aby pracownik móg z nich skorzysta
w kadej chwili.
8.3. Koncepcja wyeliminowania lub ograniczenie wad wynikaj cych z rodzaju

procesu produkcyjnego
Ze specyfiki procesu produkcyjnego wynikaj czynniki, które niekorzystnie wpy-

waj na pracowników. S to przede wszystkim: dua monotypowo ruchów robo-
czych oraz praca w pozycji siedzcej z wykorzystaniem gównie koczyn górnych.
Bardzo trudne jest wyeliminowanie lub ograniczenie wad wynikajcych z rodzaju
procesu produkcyjnego, poniewa konieczna byaby ingerencja w proces produkcyjny.
Planowanie zmian procesu produkcyjnego nie jest przedmiotem niniejszej pracy i wy-
kracza poza obszar kompetencji autora pracy.
8.4. Koncepcja wyeliminowania nieprawidowo ci wynikaj cych z zachowania

pracowników
Z obserwacji bezporedniej na stanowiskach pracy wynika, e pracownicy przyj-

muj niewaciw pozycj podczas siedzenia. Nieprawidowa pozycja wynika zarów-
no ze zych przyzwyczaje pracowników, jak równie z braku nawyku regulacji krze-
sa. Takie zachowanie moe wynika z niewiadomoci pracowników o znaczeniu
trzymania prawidowej pozycji oraz dostosowania elementów stanowiska pracy (jeeli
istnieje taka moliwo) do wasnych wymiarów antropometrycznych.
Niezbdne jest przeprowadzenie szkolenia dla pracowników na temat sposobu do-
stosowania elementów stanowiska do wasnych wymiarów. Na szkoleniu powinny by
przekazane podstawowe informacje z zakresu antropometrii oraz moliwoci i sposo-
bu regulacji elementów stanowiska. Wane jest uwiadomienie pracowników, e duy
wpyw na ich samopoczucie i zdrowie ma prawidowe dostosowanie miejsca pracy do
ich wasnych potrzeb i jakie s konsekwencje niestosowania si do zalece. Przeoeni
pracowników powinni zwraca uwag na ich pozycj ciaa przy pracy i jeli jest ona
nieodpowiednia, powinni upomina pracowników, aby wyrobi w nich nawyk przyj-
mowania prawidowej pozycji podczas pracy.
140
Wane jest aby pracownicy rozsdnie wykorzystywali czas przerw, podczas któ-
rych powinni zmieni pozycj ciaa na stojc i rozcign minie. Krótkie przerwy
powinny by robione tak czsto, jak tylko jest to moliwe.
9. WERYFIKACJA SUSZNOCI PROJEKTU ZMIAN
Projekt zmian poddano weryfikacji, aby zbada ich wpyw na dugo jednostkowego
procesu produkcji zestawu montaowego. Tabela 3 przedstawia wyniki przeprowadzonej
analizy procesu metod MTM-1po uwzgldnieniu zaproponowanych zmian.
Tabela 3. Jednostkowy czas montau zestawu po wprowadzonych zmianach

na podstawie analizy metod MTM-1[opracowanie wasne]
MTM-1
[TMU] [sek]
815,5 29,36
Udowodniono, e poprawa jakoci ergonomicznej przestrzeni pracy wpywa na

skrócenie czasu jednostkowego pracy.

Analizowane stanowiska montaowe wymagaj wprowadzenia zmian, które za-
pewni bezpieczne i przyjazne warunki pracy. W pierwszej kolejnoci naley zaj si
konstrukcj i organizacj stanowisk oraz doborem odpowiedniego wyposaenia, po-
niewa one gównie wpywaj na samopoczucie i wydajno pracowników.
Nie naley jednak pomija negatywnych aspektów organizacyjnych oraz wynikaj-
cych z przyzwyczaje pracowników. S one czsto niezauwaane i ignorowane, po-
niewa s trudno mierzalne. Jednak one take maj wpyw na komfort pracy i jako
wykonywanych obowizków.
10. PODSUMOWANIE
Celem pracy byo pokazanie wpywu jakoci ergonomicznej przestrzeni stanowisk

pracy na jednostkowy czas pracy. Jak wynika z przeprowadzonej analizy poprawa wa-
runków pracy oraz zastosowanie zasad ergonomii na stanowiskach montaowych
wpywa pozytywnie na zwikszenie produktywnoci poprzez wzrost wydajnoci pracy
oraz skrócenie czasu procesu wytworzenia produktu. Wniosek ten moe by przekonu-
jcym argumentem dla pracodawców, którzy stoj przed koniecznoci poprawy wa-
runków bezpieczestwa i komfortu na stanowiskach produkcyjnych.
Bibliografia
1. Gedliczka A. (red.), Atlas miar czowieka. Dane do projektowania i oceny ergonomicznej, CIOP,
Warszawa 2001.
2. Filipkowski S., Ksztatowanie warunków pracy, PWN, Warszawa 1965.
3. Koradecka D. (red.), Nauka o pracy – bezpieczestwo, higiena, ergonomia. Czynniki antropome-
tryczne i biomechaniczne, Tom 3. CIOP, Warszawa 2000.
4. Koradecka D. (red.), Nauka o pracy – bezpieczestwo, higiena, ergonomia. Diagnostyka i projek-
towanie ukadów antropotechnicznych, Tom 7, CIOP, Warszawa 2000.
141
5. Kownacki S., Rummel-Syska Z., Metody socjo-psychologiczne, PWE, Warszawa 1982.
6. Mikoajczyk Z., Techniki organizatorskie w rozwizywaniu problemów zarzdzania, Wydawnic-
two Naukowe PWN, Warszawa 2002.
7. Mrea H., Jak usprawnia prac, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1977.
8. Strzelecki T., Podstawy organizacji i normowania pracy, Pastwowe Wydawnictwo Ekonomicz-
ne, Warszawa 1983.
9. http://alejahandlowa.pl/
10. http://www.eph.pl/
11. http://dobiura.eu/
12. http://www.kaiserkraft.pl/
13. http://www.meble-metalowe.net.pl/
14. http://www.twojmagazyn.pl/
142
Rozdzia 8
ZNACZENIE ERGONOMICZNEJ JAKOCI UKADU

KIEROWCA – CYSTERNA – OTOCZENIE
W KSZTATOWANIU BEZPIECZESTWA
PRZEWOZÓW
Sylwia Bczkowska
Iwona Grabarek
1. WSTP
Przewozy drogowe towarów niebezpiecznych w Polsce szacowane s na okoo

3,5 mld tkm rocznie, natomiast w Unii Europejskiej cakowite przewozy towarów
niebezpiecznych wynosz obecnie okoo 145 miliardów tkm rocznie. Zarówno
w Polsce, jak i w pozostaych pastwach Unii, ponad poow towarów niebez-
piecznych stanowi materiay cieke zapalne, czyli np. ropa i produkty ropopo-
chodne, które s przewoone na krótkich odcinkach w ruchu krajowym. Wród
przewozów towarów niebezpiecznych dominuje transport drogowy. Towary nie-
bezpieczne stwarzaj zagroenie chemiczne, fizyczne i biologiczne, dlatego te ob-
jcie ich przepisami transportowymi jest moliwe po spenieniu ustalonych precy-
zyjnych kryteriów klasyfikacyjnych [1, 5].
Zagroenia powstajce wskutek awarii w transporcie towarów niebezpiecznych
stanowi, nie tylko w Polsce, istotny problem z zakresu bezpieczestwa publicznego
oraz ochrony rodowiska. Problematyka eliminacji lub ograniczenia zagroe w caym
procesie przewozu – „door-to-door” – jest niezwykle zoona i cile skorelowana
z poziomem ergonomicznej jakoci stanowiska pracy kierowcy cysterny. Jednym ze
sposobów bezpiecznego przewozu jest zapewnienie prawidowych warunków pracy.
Ich uksztatowanie zdeterminowane jest rónymi czynnikami, których ródem s po-
szczególne elementy ukadu kierowca-cysterna-otoczenie, jak równie organizacja
pracy. Koniecznym jest zatem opracowanie metody ergonomicznej oceny omawiane-
go ukadu, uwzgldniajcej: specyfik stanowiska, przyczyny wypadków oraz proce-
dury przewozu towarów niebezpiecznych. Zastosowanie takiej metody pozwoli na
okrelenie poziomu ergonomicznej jakoci stanowiska i umoliwi sformuowanie za-
lece usprawniajcych, co w bezporedni sposób przeoy si na podwyszenie bez-
pieczestwa przewozu tego rodzaju towarów. Zagadnienia te zostay przedstawione
w niniejszym artykule. Sformuowana, wstpna grupa czynników oceny, poddana zo-
stanie weryfikacji w badaniach ankietowych, stanowicych kolejny etap bada. Uzy-
skane wyniki bd stanowi podstaw autorskiej metody oceny ergonomicznej, wyko-
rzystujcej techniki heurystyczne.
143
2. SPECYFIKA UKADU KIEROWCA – CYSTERNA – OTOCZENIE
Ksztatowanie ukadu kierowca-cysterna-otoczenie oraz eliminowanie czynników

majcych negatywny wpyw na zdrowie i sprawno psychofizyczn kierowcy, wy-
maga wiedzy interdyscyplinarnej z zakresu techniki i nauk o czowieku. Znajomo
specyfiki ukadu pozwala na okrelenie relacji zachodzcych midzy poszczególnymi
jego elementami oraz ich udziau w procesie sterowania.
Istota pracy typu operatorskiego polega na tym, e czowiek wykonuje czynnoci
w warunkach poredniej kontroli procesu pracy [5]. Do tego rodzaju prac zaliczamy
m.in.: operatora bezporednio sterujcego ruchem obiektu, na którym sam si znajdu-
je, jak: maszynista, kierowca, motorniczy, itp.
2.1. Podukad „kierowca”
Gównym zadaniem kierowców, nalecych do w/w kategorii pracy jest ledzenie

biegu zdarze i stanów sterowanych obiektów [5]. W strukturze pracy operatorskiej
zawsze wystpuj procesy orientacji, podejmowania decyzji i procesy wykonawcze.
Pierwsze z nich zwizane s z funkcjami psychicznymi, takimi jak spostrzeganie, uwa-
ga, percepcja bod ców. Wspódziaaj z nimi ( dodatnio lub ujemnie) pobudzenia emo-
cjonalne, motywacja i tolerancja czynników rodowiskowych. Dziki procesom orienta-
cji kierowca stwierdza, co si dzieje w otoczeniu i jak sterowany przez niego ukad
funkcjonuje. Drugim podstawowym procesem dziaania jest podejmowanie decyzji.
Proces ten zwizany jest bezporednio z funkcj mylenia i pamici. Czsto nazywany
jest on procesem przetwarzania informacji. W procesach decyzyjnych bardzo du rol
odgrywa pami dora na i dugotrwaa, zwana operatorow. Pierwsza stanowi o zdolno-
ci zapamitywania informacji, bez jej duszego przechowywania, druga stanowi
o wiedzy i dowiadczeniu operatora. Z charakteru pracy kierowcy wypywaj okrelone
wymagania w zakresie sprawnoci funkcjonowania analizatora wzrokowego, suchowe-
go oraz sprawnoci ruchowej. Kierowca musi w cigu okrelonego czasu nie tylko ode-
bra odpowiedni sygna, lecz równie prawidowo go zrozumie, podj odpowiedni
decyzj i zrealizowa j za pomoc celowego ruchu. Realizacja zada zwizanych
z prowadzeniem pojazdu wymaga okrelonych umiejtnoci i predyspozycji. Wykony-
wanie czynnoci zwizanych z prowadzeniem pojazdu-cysterny zwizane jest z narae-
niem kierowcy na wiele czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciliwych.
Wpyw czynnika szkodliwego na organizm czowieka moe prowadzi do pogorszenia
stanu zdrowia. Czynnik uciliwy utrudnia kierowcy prac lub znacznie obnia zdolno-
ci do jej wykonywania, wpywajc np. na popenianie bdów .
W zalenoci od poziomu warunków pracy – czynnik uciliwy moe sta si
szkodliwym, a szkodliwy – niebezpiecznym. Przykadem czynnika uciliwego jest
nieergonomicznie zaprojektowana kabina, co sprzyja szybszemu zmczeniu fizyczne-
mu i psychicznemu kierowcy, a w konsekwencji stwarza potencjalne zagroenie bez-
pieczestwa w procesie przewozu towarów niebezpiecznych.
Bezpieczne funkcjonowanie kierowcy w ruchu drogowym w duym stopniu zaley od
jego wasnoci psychofizycznych, przystosowania spoecznego, kultury jazdy oraz umie-
jtnoci radzenia sobie w zoonej sytuacji, jak jest prowadzenie pojazdu ciarowego.
Stosowanie bada przydatnoci zawodowej (tzw. selekcja ujemna) spoczywa na specjali-
144
stycznych subach [2]. Metody tej selekcji s dokadnie wypracowane. Ostateczna decy-
zja o przyjciu do pracy podejmowana jest w oparciu o wymagane dokumenty i wiadec-
twa, badania lekarskie i psychologiczne, obserwacje próbnego okresu pracy. Badaniami
psychologicznymi objci s przede wszystkim kandydaci do pracy w zawodach trudnych
i niebezpiecznych. Do tej kategorii zaliczono równie kierowc przewocego towary
niebezpieczne. Uznano, e podany profil kierowcy cysterny obejmuje [6]:
1. Sprawnoci sensomotoryczne:
a. cechy krytyczne: ostro wzroku, rozrónianie barw, widzenie stereoskopowe,
widzenie o zmroku, powonienie, koordynacja wzrokowo-ruchowa, szybki re-
fleks, spostrzegawczo, zrczno rk;
b. cechy przydatne: suchu, zmys równowagi, czucie dotykowe.
2. Zdolnoci
a. cechy krytyczne: zdolno koncentracji uwagi, podzielno uwagi, wyobra nia
i mylenie twórcze, uzdolnienia techniczne;
b. cechy przydatne: dobra pami, rozumowanie logiczne.
3. Osobowo
a. cechy krytyczne: wytrzymao na dugotrway wysiek, samokontrola, umiejt-
no pracy w warunkach izolacji spoecznej, umiejtno pracy w warunkach
monotonnych, odwaga, dokadno;

b. cechy przydatne: odporno emocjonalna, umiejtno podporzdkowania si,
gotowo do pracy w nieprzyjemnych warunkach rodowiskowych, odwaga, wy-
trwao, cierpliwo.
Konfiguracja cech predyspozycji psychicznych prowadzcego pojazd tworz pod-

system, w którym zaburzenie jednej wasnoci np. ostroci wzroku moe by kompen-
sowane lub nie przez inne wasnoci cech osobowoci.
W procesie pracy kierowcy samochodu ciarowego monotonia jest szczególnym
elementem obcienia psychicznego. Wraz z jej wzrostem obnia si czujno, co mo-
e stwarza zagroenie dla ycia i bezpieczestwa kierowcy i innych uytkowników
dróg [5]. Niekorzystne jest, z punktu widzenia zachowania czujnoci, prowadzenie
pojazdu w porze nocnej, co wie si ze szczególnym wyteniem wzroku. Nowocze-
sne konstrukcje kabin sprawiaj, e warunki pracy kierowcy ulegaj cigej poprawie.
Zwiksza si komfort pracy i zmniejsza wysiek fizyczny zwizany z kierowaniem
pojazdu. Jednak nie da si cakowicie odizolowa kierowcy samochodu ciarowego
od drga i haasu wywoanych ruchem pojazdu. Oddziaywanie tych czynników wzra-
sta wraz ze wzrostem prdkoci i liczby wspóuytkowników dróg. Skutkiem oddzia-
ywania tych czynników jest szybko narastajce zmczenie, czego efektem jest: wy-
duenie czasu reakcji, zaburzenia procesów pamiciowych, malejca zdolno kon-
centracji, pogorszenie ostroci widzenia. Zmczenie generuje równie zmniejszenie
sprawnoci ruchowej, zaburzenia koordynacji ruchu rk i nóg, zawenie pola widze-
nia – w efekcie narasta senno i apatia [7,8].
Czujnoci nie sprzyjaj równie: siedzca pozycja, maa liczba ruchów zwizanych
z prac i zbyt wysoka temperatura w kabinie. Ponadto, praca nocna zakóca cyklicz-
no dobow organizmu, przystosowan do rytmu zmian dnia i nocy.
Optymalizacja obcienia psychicznego i wysiku fizycznego kierowcy samochodu
przewocego towary niebezpieczne, bdca warunkiem optymalizacji caego ukadu
145
kierowca-cysterna-otoczenie, staje si priorytetem w poszukiwaniu rozwiza ergo-
nomicznych, gwarantujcych komfort pracy uytkownikom z rónych populacji
i prowadzcych pojazdy w rónych warunkach klimatycznych.
Wnioski wynikajce z niniejszych rozwaa prowadz do sformuowania tezy, e
w zasadzie nie mona uchroni kierowcy cysterny od czasowych przecie informa-
cyjnych, napicia emocjonalnego ani realnych i nieprzewidzianych sytuacji. Jedn
z dróg przeciwdziaania temu jest selekcja kandydatów zarówno z medycznego, jak
i psychologicznego i zawodowego punktu widzenia. Najbardziej prawidowa selekcja
nie zapewni jednak niezawodnoci pracy kierowcy, jeli „urzdzenie techniczne” nie
zostanie przystosowane do moliwoci czowieka.
2.2. Podukad „cysterna”
Kierowca czsto przyjmuje wymuszone pozycje ciaa, spowodowane dugim siedze-

niem podczas pokonywania dugich tras, a take wynikajce czasami z ograniczonej
przestrzeni np. za mae i za niskie kabiny. Pojazd ciarowy powinien umoliwia kie-
rowcy atwy dostp do kabiny, która powinna wyrónia si przestronnoci oraz mo-
liwoci przejcia z jednej strony kabiny na drug bez koniecznoci wysiadania z niej.
Stopnie wejciowe w samochodach ciarowych powinny by nisko umieszczone oraz

pokryte powierzchni antypolizgow. W przypadku pokonywania tras na dugich dy-
stansach istotne jest zapewnienie kierowcy cysterny wygodnego miejsca do odpoczyn-
ku, najczciej stosowane s tzw. leanki znajdujce si w tylnej czci kabiny.
Kabina, stanowica miejsce pracy kierowcy, jest wydzielon czci nadwozia sa-
mochodu ciarowego. Powinna ona zapewnia dogodne warunki pracy podczas wie-
logodzinnego kierowania samochodem, optymalizujc zmczenie fizyczne i psychicz-
ne. Wymagania ergonomiczne w stosunku do kabiny dotycz [10]:
x struktury przestrzennej stanowiska;
x rozmieszczenia elementów sygnalizacyjnych i sterowniczych w polu pracy;
x widocznoci urzdze sygnalizacyjnych oraz sygnaów zewntrznych.
Szybkie i dokadne odebranie informacji, bdce warunkiem bezpiecznej i spokoj-
nej jazdy, jest uzalenione zarówno od rozmieszczenia urzdze sygnalizacyjnych, jak
te od ich ksztatu i rodzaju oraz widocznoci drogi. Rozmieszczenie elementów ste-
rowniczych i sygnalizacyjnych podporzdkowane jest polu widzenia czowieka.
Struktura przestrzenna stanowiska pracy kierowcy samochodu ciarowego uwa-
runkowana jest [10]:
x wymiarami uytkownika i dominujcego typu pozycji ciaa przy wykonywanej pracy;
x zakresem ruchów, polem widzenia, przyjmowaniem kolejnych koniecznych zmian
pozycji, itp.;
x wyposaeniem stanowiska pracy, które musi zawiera elementy dodatkowej regulacji,
co zapewnia wygod, bezpieczestwo i niezawodno dziaania.
Na odbiór sygnaów i oddziaywanie kierowcy na urzdzenia sterownicze (co ma szcze-
gólne znaczenie w maej przestrzeni kabiny), znaczny wpyw ma zarówno usytuowanie, jak
i sama konstrukcja siedziska. Pozycja kierowcy podczas jazdy zaley gównie od wzajem-
nego pooenia koa kierownicy i fotela, w szczególnoci od uksztatowania oparcia fotela,
wysokoci siedziska fotela nad podog i kta pochylenia koa kierownicy [12].
146
Konstrukcja oraz przeszklenie kabiny - szyby umieszczone z przodu, po bokach
i drzwiach kabiny – powinny zapewnia prawidow widoczno. Czynnik ten w istot-
ny sposób wpywa na bezpieczestwo jazdy. Ze wzgldu na to, e miejsce kierowcy
jest usytuowane wysoko nad powierzchni drogi, niemoliwa jest obserwacja pola
bezporednio przed samochodem, a zatem widoczno drogi jest ograniczona. Zgodnie
z przepisami [10], dugo martwego pola mierzona od najbardziej wysunitej do
przodu czci samochodu nie powinna by wiksza ni 3 metry. W celu poprawienia
widocznoci, oprócz zastosowania odpowiedniego ukadu luster, montowane jest do-
datkowe lusterko nad przedni szyb.
Prawidowemu odbiorowi informacji sprzyja równie owietlenie wntrza kabiny,
a przede wszystkim tablicy rozdzielczej.
2.3. Podukad „otoczenie”
Analiza stanu bezpieczestwa ruchu drogowego dowodzi, e czowiek jest najsab-

szym ogniwem w ukadzie "kierowca - cysterna - otoczenie". Czowiek za kierownic
nie jest biernym odbiorc aktualnie docierajcej do niego informacji, lecz przetwarza,
selekcjonuje i interpretuje j w wietle zarejestrowanej w pamici wiedzy, dowiad-
cze zawodowych (stau) oraz porównuje z otaczajcymi go warunkami na drodze.

Sprawno dziaania kierowcy, jako najsabszego ogniwa, w znacznym stopniu zaley
od warunków materialnego rodowiska na stanowisku pracy, czyli otoczenia. Ich ana-
liza umoliwia ustalenie stopnia zgodnoci z wymaganiami norm higienicznych [3].
W przypadku kabiny kierowcy samochodu ciarowego, do najwaniejszych czynni-
ków mona zaliczy: drgania, haas, mikroklimat, owietlenie oraz zanieczyszczenie
powietrza powstae, w wyniku pracy silnika oraz substancji docierajcych ze rodowi-
ska zewntrznego [10]. W kabinie samochodu ciarowego warto parametrów mi-
kroklimatu zaley od jakoci regulacji ogrzewania oraz wentylacji. Optymalna tempe-
ratura w samochodzie to 20-22°C. Zbyt niska temperatura w kabinie powoduje ko-
nieczno uywania przez kierowc grubszej odziey, co ogranicza wykonywanie
czynnoci sterowniczych. Ponadto, niska temperatura wpywa na obnienie koncentra-
cji i sprawnoci motorycznej. Natomiast nieprawidowa wentylacja i zbyt wysoka
temperatura powoduj niedotlenie organizmu i dyskomfort psychiczny.
Poziom haasu w kabinie kierowcy wywoany jest wieloma czynnikami, takimi jak:
praca silnika, ukady napdowe, zuycie eksploatacyjne rónych czci oraz zy stan dróg.
Haas wpywa na orodkowy ukad nerwowy oraz w konsekwencji prowadzi do szybkie-
go zmczenia, zdenerwowania, zwolnienia reakcji psychicznych oraz osabienia uwagi.
Najwiksze zagroenie chorobowe dla kierowców stanowi drgania mechaniczne.
Generowane przez samochód ciarowy, przenoszone s na czowieka poprzez siedzi-
sko. Powoduj schorzenia ukadu pokarmowego, ukadu miniowo-szkieletowego,
szczególnie okolicy ld wiowo-krzyowej, odcinka szyjnego krgosupa oraz stawów,
a take bdnika [9]. W rezultacie prowadzi to do ograniczenia sprawnoci ruchowej,
zdolnoci widzenia, swobodnego porozumiewania si, osabienia procesów pamicio-
wych oraz zmczenia psychofizycznego kierowcy. Stopie zanieczyszczenia powie-
trza w kabinie zaley przede wszystkim od wentylacji oraz szczelnoci okien.
Szkodliwe oddziaywanie tych czynników na organizm ludzki ma wpyw na zdro-
wie i sprawno psychofizyczn kierujcych. Ponadto, na kierowc maj wpyw take
147
nastpujce czynniki tzw. otoczenia dalekiego, czyli: uczestnicy ruchu drogowego,
natenie ruchu, warunki pogodowe, widoczno, droga.
3. CZYNNIKI PROCEDURALNE WARUNKUJCE ERGONOMICZNE

I BEZPIECZNE WARUNKI PRACY
Proces przewozu towarów niebezpiecznych obejmuje takie czynnoci jak: pakowa-

nie, zaadunek, napenienie lub rozadunek oraz sam przewóz. Kada z tych czynnoci
stwarza potencjalne zagroenie dla ludzi, mienia i rodowiska. W procesie przewozu
towarów niebezpiecznych kady uczestnik transportu ma okrelone obowizki, uza-
lenione od posiadanej niezbdnej wiedzy na temat zawartoci przewoonej przesyki.
Najwikszy zakres tych obowizków jest naoony na nadawc przesyki oraz na
przewo nika (kierowc). Nadawca powinien zna charakterystyk i waciwoci towa-
ru, bowiem na tej podstawie dobiera do materiau niebezpiecznego odpowiednie opa-
kowanie, umieszcza na nim nalepki ostrzegawcze oraz sporzdza dokumentacj prze-
wozow. Przy transporcie wikszych iloci substancji niebezpiecznych jest take zo-
bowizany dostarczy kierowcy instrukcj bezpieczestwa.
Kierowca jest z kolei zobowizany do, potwierdzonej wiadectwem ADR, znajo-

moci przepisów w zakresie przewozu materiaów niebezpiecznych. Do jego obowiz-
ków naley równie waciwy zaadunek i zabezpieczenie towaru. Ponadto, w przy-
padku transportu wikszych iloci materiaów niebezpiecznych musi on oznakowa
pojazd pomaraczowymi tablicami ostrzegawczymi i posiada waciwe rodki bez-
pieczestwa przeciwpoarowego. Istota bezpieczestwa przewozu materiaów i towa-
rów niebezpiecznych znajduje równie odzwierciedlenie w wyposaeniu dodatkowym
kierowcy w tzn. sprzt awaryjny i rodki ochrony indywidualnej, takie jak: znaki
ostrzegawcze, kamizelki latarki, kliny pod koa oraz specjalne wyposaenie szczegól-
nego stosowania, wymienione w instrukcji bezpieczestwa kierowcy. Dodatkowo, kie-
rowca wyposaony jest w instrukcje pisemne, tzw. instrukcje wypadkowe, dotyczce
kadego przewoonego materiau, zawierajce waciwoci fizykochemiczne materia-
u oraz sposób postpowania w razie wypadku [1].
4. PRZYCZYNY WYPADKÓW W TRANSPORCIE TOWARÓW

NIEBEZPIECZNYCH
Konsekwencj intensywnego rozwoju transportu samochodowego jest pojawienie

si na drogach coraz wikszej iloci samochodów ciarowych oraz cystern, których
adowno przekracza 20 ton. Tym samym wzrasta udzia tych samochodów w ci-
kich wypadkach drogowych. Wypadki drogowe w transporcie s nieuniknionym na-
stpstwem rozwoju motoryzacji oraz s cile zwizane z sytuacj, jaka panuje w ru-
chu drogowym. Badania wykazuj, e czowiek ma najwikszy wpyw na bezpiecze-
stwo ruchu drogowego [3]. Jest on naraony na oddziaywanie czynników, stwarzaj-
cych potencjalne moliwoci wystpowania wypadków przy pracy. Dane statystyczne
potwierdzaj, e wikszo wypadków w Polsce (okoo 79%) powstaje na skutek
bdnego zachowania kierowców [11]. Rysunek 1 przedstawia dane Komendy Gów-
148
nej Policji, z których wynika, e najczstsz przyczyn wypadków z udziaem towa-
rów niebezpiecznych bya nadmierna prdko. Inne przyczyny to niezachowanie od-
legoci, cofanie, wyprzedzanie, nieustpienie pierwszestwa, zmczenie, omijanie,
wymijanie i zmiana pasa ruchu.
Wypadek jest m.in. konsekwencj bdnego zachowania kierowcy, które moe by
spowodowane zarówno czynnikami niezalenymi od niego samego, jak i cechami
osobowociowymi.
Rys. 1. Przyczyny wypadków drogowych z udziaem towarów niebezpiecznych w 2008 r. [opracowa-

nie wasne]
5. METODYKA DOBORU CZYNNIKÓW OCENY ERGONOMICZNEJ

UKADU KIEROWCA-CYSTERNA-OTOCZNIE
Pojazdy ciarowe do przewozu towarów niebezpiecznych, w tym cysterny, ze

wzgldu na coraz wiksz ich liczebno i charakterystyczn dla nich prac operato-
row, a take wymagane maksymalne bezpieczestwo ich eksploatacji, powinny pod-
lega kompleksowej ocenie ergonomicznej. Istniejca luka metodologiczna w tym za-
kresie oraz stan wiedzy stanowiy inspiracj dla dziaa badawczych prowadzcych do
opracowania nowego podejcia w ocenie ergonomicznego poziomu jakoci ukadu
kierowca-cysterna-otoczenie. Niewtpliwie najtrudniejszym elementem do oceny jest
czowiek. W kadej analizie dotyczcej jego funkcjonowania w zoonych ukadach,
uwzgldniajcej zwizki zachodzce midzy uytkownikiem, maszyn i otoczeniem
naley bra pod uwag naturaln losowo procesów percepcyjnych czowieka [5]
oraz ich siln zaleno od rónych czynników. Znaczc rol w badaniu tych zagad-
nie odgrywaj modele matematyczne, uywane do procesów symulacji, dostarczajc
istotnych informacji zarówno na etapie ksztatowania ukadu czowiek-maszyna-
otoczenie, jak równie w procesie eksploatacji. Metody wykorzystujce modelowanie
i symulacje natrafiaj na due trudnoci, w przypadku gdy wykraczaj poza zagadnie-
nia czysto geometryczne i mechaniczne. Pewnym sposobem przezwycienia tych
trudnoci jest modelowanie rozmyte (na bazie teorii zbiorów rozmytych). Modele te
149
mog opisywa dziaanie czowieka przy uyciu opisu sownego, sformuowanego
przez eksperta (czsto modele rozmyte nazywane s modelami lingwistycznymi),
a take w sposób „naturalny” uwzgldniaj brak „precyzji” w okreleniu zachowa
czowieka. Wstpne zaoenia budowanej metody s nastpujce:
x metoda bdzie stosowana do oceny ukadu kierowca-pojazd-otoczenie, bez wzgldu
na rodzaj przewoonego materiau niebezpiecznego,
x uwzgldnione zostan wszystkie elementy ukadu: ludzki, techniczny i materialne
rodowisko pracy (czyli otoczenie),
x podstaw oceny bd czynniki, uznane za „istotne” – wygenerowane z analizy spe-
cyfiki pracy ukadu, wymaga proceduralnych tego rodzaju transportu oraz analizy
przyczyn wypadków,
x wstpna grupa czynników poddana zostanie weryfikacji, przeprowadzonej za po-
moc metody ankietowo-ekspertowej (za ekspertów uznano grup kierowców ob-
sugujcych tego rodzaju przewozy),
x ostateczna grupa istotnych czynników zostanie wykorzystana w budowie metody
oceny wykorzystujcej dowiadczenia metod tradycyjnych, jak równie w mode-
lowaniu ukadu kierowca-cysterna-otoczenie, bazujcym na technice zbiorów roz-
mytych.
Informacje uzyskane w wyniku przeprowadzenia oceny poziomu ergonomicznej

jakoci ukadu stanowi bd punkt wyjcia do wdroenia dziaa usprawniajcych, co
w efekcie doprowadzi podniesienia bezpieczestwa dziaania takiego ukadu.
Analiza specyfiki pracy kierowcy oraz przyczyn wypadków, pozwolia okreli
struktur czynników majcych potencjalny wpyw na moliwo wystpienia wy-
padku. Struktur t przedstawia rys.2. Wystpienie wypadku naley traktowa jako
splot wielu czynników, nie zawsze zalenych od ukadu kierowca-cysterna-
otoczenie. Jednake, podniesienie poziomu ergonomicznej jakoci ukadu w duej
mierze przyczyni si do minimalizacji wystpienia zagroe, skutkujcych wypad-
kiem. Ankieta jest technik, za pomoc której zbiera si informacje poprzez sta-
wianie pyta zawartych w specjalnie sformuowanym kwestionariuszu. Jest ona
anonimowa i ma charakter bada grupowych. W celu realizacji bada opracowano
ankiet, zawierajc pytania zamknite i skadajc si z czterech czci, które ko-
lejno dotycz nastpujcych zagadnie: pojazdu przewocego towary niebez-
pieczne, rodzaju przewoonych towarów niebezpiecznych, bezpieczestwa i ergo-
nomii pracy oraz informacji ogólnych.
Badaniami objci zostan kierowcy w rónym wieku, z rónym staem pracy oraz
kierujcy rónymi rodzajami pojazdów, które s przeznaczone do przewozu towarów
niebezpiecznych Anonimowo ankiety daje kierowcom moliwo poinformowania
o rónych uciliwociach i zagroeniach wystpujcych na ich stanowiskach pracy,
a autorom uzyskanie niezbdnych danych do opracowania metody oceny. Analiza uzy-
skanych wyników pozwoli na uszeregowanie i nadanie wag wybranym przez kierow-
ców czynnikom.
W tabelach 1 i 2, przedstawionych poniej, zaprezentowano cz ankiety zawiera-
jcej zagadnienia z ergonomii i bezpieczestwa stanowiska pracy kierowcy przewo-
cego towary niebezpieczne. Otrzymane wyniki i ich analiza, bd wykorzystane do
opracowania metody oceny ergonomicznej omawianego stanowiska, co w efekcie do-
150
prowadzi do podniesienia poziomu ergonomicznej jakoci ukadu kierowca-cysterna-
otoczenie. Wynika to bdzie przede wszystkim z faktu, e metoda dostarczy wiary-
godnych danych, które posu do sformuowania dziaa usprawniajcych.
Rys. 2. Struktura czynników stanowicych potencjalne przyczyny wypadków [opracowanie wasne]
Tabela 1. Ankieta dotyczca zagadnie zwizanych z ergonomi i bezpieczestwem pracy kierowcy

przewocego towary niebezpieczne [opracowanie wasne].
tak nie uwagi
1. Czy towar niebezpieczny jest waciwie zabezpieczony na
poje dzie?
2. Czy postój z towarami niebezpiecznymi odbywa si w
miejscach do tego wyznaczonych?
3. Czy czas pracy jest zgodny z normami?
4. Czy Pan osobicie uczestniczy w zaadunku i rozadunku
towarów niebezpiecznych?
5. Czy Pan umie posugiwa si rodkami ochrony osobi-
stej?
6. Czy Pan umie posugiwa si wyposaeniem awaryjnym?
7. Czy potrafi Pan uruchomi ganic?
8. Czy zna Pan zasady postpowania w sytuacji awaryjnej?
9. Czy otrzyma Pan instrukcje pisemna w jzyku dla niego
zrozumiaym?
10. Czy transport towarów niebezpiecznych realizowany jest
w obecnoci pomocnika?
151
tak nie uwagi
1. Czy jest Pan informowany
o zagroeniach ze strony przewoonego towaru niebezpiecz-
nego?
2. Czy w czasie przewozu towarów niebez- Zwikszone za-
piecznych odczuwa Pan: groenie
Stres
Napicie nerwo-
we
Szybsze zmcze-
nie
Agresj
3. Czy posiadana wiedza Zwiksza zagro-
o przewozie towarów niebezpiecznych enie
Zmniejsza zagro-
enie
Nie wpywa
4. Czy jest Pan informowany o ryzyku zawodowym?
5. Czy siedzca pozycja pracy jest uciliwa?
6. Czy siedzisko w kabinie kierowcy jest wygodne?
7. Czy urzdzenia sterownicze w kabinie s atwo dostpne?

8. Czy urzdzenia sterownicze s atwe w obsudze?
9. Czy urzdzenia sygnalizacyjne na desce rozdzielczej s czytelne?
10. Czy w kabinie jest odpowiednie owietlenie?
11. Czy drgania w kabinie s uciliwe
12. Czy haas w kabinie jest uciliwy?
13. Czy w kabinie jest regulacja temperatury, nawiewu powietrza?
14. Czy samochód posiada klimatyzacj?
15. Czy widoczno drogi z pozycji kierowcy jest odpowiednia?
16. Czy organizacja pracy zwizana z przewozem towarów jest wa-
ciwa?
Tabela 2. Ankieta obejmujca zagadnienia uciliwoci na stanowisku pracy kierowcy [opracowanie

wasne]
1. Które z czynników s najbardziej Odpowiedzialno za sprzt
uciliwe w transporcie towarów Odpowiedzialno za adunek
niebezpiecznych? Obcienie informacjami
Obcienie presj czasu
Praca w godzinach nocnych

Praca we wczesnych godzinach porannych
Monotonia pracy
2. Które cechy kierowcy wedug Pana Szybko reakcji
s najwaniejsze w transporcie towa- Dobra ocena odlegoci i szybkoci porusza-
rów niebezpiecznych? nia si innych uytkowników ruchu
Dobre widzenie o zmroku
Wytrzymao fizyczna i odporno na zm-
czenie
Odporno na stres
Odporno na monotoni pracy
Szybkie podejmowanie decyzji
152
6. PODSUMOWANIE
W normalizacji polskiej, europejskiej i wiatowej zawarte s zasady i wymagania

ergonomiczne, które wychodz naprzeciw redukcji lub cakowitej eliminacji czynni-
ków ryzyka na stanowisku pracy kierowcy. Oddziaywanie wielu z tych czynników
mona zminimalizowa zapewniajc odpowiedni organizacj pracy, dobór kandyda-
tów na kierowców oraz ergonomiczny poziom stanowiska pracy. Zaproponowanie
odpowiednich dziaa korygujcych, prowadzcych niewtpliwie do zwikszenia bez-
pieczestwa pracy kierowcy, wymaga opracowania metod selekcji najistotniejszych
czynników ryzyka oraz oceny ich wpywu na sprawno dziaania kierowcy. Zagad-
nie tych bd dotyczy dalsze badania, w ramach których powstanie metoda oceny
poziomu ergonomicznej jakoci ukadu kierowca-cysterna-otoczenie, wykorzystujca
w swojej budowie m.in. techniki heurystyczne.
Bibliografia
1. ADR-L' Accord européen relatif au transport international des marchandises Dangereuses par
Route 2009- 2011.
2. Bk J.: Wypadki drogowe a ksztacenie modych kierowców. Instytut Transportu samochodowe-
go, Warszawa 2003.

3. Bezpieczestwo i higiena pracy./pod red. D. Koradeckiej/, CIOP-PIB, Warszawa 2008.
4. Grabarek I.: Diagnozowanie ergonomiczne ukadu operator – pojazd szynowy – otoczenie, Prace
Naukowe Wydziau Transportu Politechniki Warszawskiej, zeszyt 51, Warszawa 2003.
5. Council Directive 94/55/EC of 21 November 1994 on the approximation of the laws of the
Member States with regard to the transport of dangerous goods by road.
6. uczak A.: Wymagania psychologiczne w doborze osób do zawodów trudnych i niebezpiecz-
nych, CIOP, Warszawa 1998.
7. Philip P.: Sleepiness of occupational drivers. Ind. Health 2005;43(1):30–33.
8. Philip P., Sagaspe P., Taillard J., Valtat C., Moore N., Akerstedt T. i wsp.: Fatigue, sleepiness,
and performance in simulated versus real driving conditions. Sleep 2005;28(12):1511– 1516.
9. Pope M., Magnusson M., Wider D.: Lock back pain and whole body vibration, Clinical Ortho-
pedic and related research No. 354, 1998.
10. Prochowski L., uchowski A.: Samochody ciarowe i autobusy. Wydawnictwa Komunikacji
i cznoci, Warszawa 2004.
11. Starkowski D., Bienczak K., Zwierzycki W.: Samochodowy Transport Krajowy i Midzynaro-
dowy, kompendium wiedzy praktycznej, Tom III, rodowisko pracy kierowcy, Pozna 2007.
12. Zieliski A:, Konstrukcja nadwozi samochodów osobowych i pochodnych., Wydawnictwa Ko-
munikacji i cznoci, Warszawa 2003.
153
Rozdzia 9
PODSTAWOWE DETERMINANTY SPRAWNOCI

PSYCHOFIZYCZNEJ KIEROWCÓW
Edward Kowal
Grzegorz Dudarski
Pawe Kamierczak
1. WSTP
Podstawowym celem niniejszych bada bya analiza sprawnoci psychofizycznej

kierowców biorc pod uwag ich motoryk oraz sprawno umysow. Dane niezbd-
ne do przeprowadzenia analizy statystycznej zostay uzyskane na podstawie bada
realizowanych w pracowni psychologicznej Wojewódzkiego Orodka Ruchu Drogo-

wego w Zielonej Górze.
2. OBCIENIE KIEROWCÓW PRAC. CZYNNIKI PSYCHICZNE
Cigy aktywny udzia centralnego ukadu nerwowego w procesach ludzkiego

dziaania zmniejsza czynne uczestniczenie w procesach pracy. Co za tym idzie, auto-
matycznie maleje poziom wydajnoci pracownika - rodzi si poczucie zmczenia.
Wedug J. Pacholskiego kady organizm ma swoj granic moliwoci, która uwarun-
kowana jest rónymi czynnikami: biologicznymi, dowiadczeniem zawodowym, ce-
chami charakteru lub te stanem zdrowia. Czas dziaania czowieka staje si krótszy,
im duej balansuje na granicy wytrzymaoci czynników wymienionych wyej. Dla-
tego te naley bada róda wystpujcego u pracownika obcienia psychicznego
prac oraz to, jaki wpyw ma praca i jej warunki na ukad nerwowy [8, str. 104 – 105].
Wpyw na wielko omawianego obcienia maj rónorodne sytuacje i dziaania,
z którymi ma kontakt pracownik, które mona podzieli na poszczególne elementy,
jakie wystpuj w procesie pracy. S to [9, str. 20], [8, str. 105], [2, str. 49–50], [1, str.
44–45]:
x obcienie informacj (odbiór informacji),
x obcienie decyzjami (podejmowanie decyzji),
x obcienie czynnociami (wykonywanie czynnoci).
Wymienione wyej elementy J. Pacholski opisuje nastpujco:

x Odbiór informacji – to dostarczenie znaków podczas obserwowanej sytuacji. Sy-
gnaami takimi podczas wykonywanej pracy s, m.in.: dziaanie urzdze, zacho-
wanie si innych osób. Postrzeganie tych informacji odbywa si za pomoc zmy-
sów. Przyjcie i zrozumienie wiadomoci przez pracownika zaley od moliwoci
154
rozróniania dostarczanych sygnaów. Ma to zwizek z zastosowaniem najbardziej
optymalnego systemu rozpoznawania sygnaów, ich rozmieszczenia oraz czstoci
wystpowania. Zbyt duy napyw zoonych informacji (ich dokadno, zmien-
no, jednoznaczno) ma wpyw na obcienie psychiczne.
x Podejmowanie decyzji – po uzyskaniu informacji, naturaln kolej rzeczy jest
podjcie decyzji. W procesie tym pojawia si zaczyna zjawisko nazywane stre-
sem. Aby mówi o procesie podejmowania decyzji, naley uwzgldni wicej ni
jedn informacj. Wtedy nastpuje konieczno przeanalizowania danej sytuacji,
w której to wysiek psychiczny zaleny jest od istoty podjtych decyzji.
x Wykonywanie czynno ci – wikszo zaj podczas pracy to zajcia zoone, któ-
re wymagaj cigej kontroli zmian, rozstrzygajcych kroków. Wano podejmo-
wanych decyzji jest uzaleniona od efektów i skutków, które s wynikiem danego
dziaania pracownika. Za wano wykonywanych czynnoci jest zalena od ro-
dzaju podjtej decyzji, nastpnie jej efektów oraz skutków, które nie zawsze s po-
zytywne.
Mona stwierdzi, i trzeci etap procesu pracy ma bardziej charakter wysiku fi-
zycznego, za charakter psychiczny widoczny jest jedynie w przypadku wykonywania
czynnoci zoonych, bd te, jeli pracownik wiadom jest skutków swego dziaania.
Im bardziej odpowiedzialna praca, tym atwiej dochodzi do odczucia presji, sytuacji
stresowej. Czsto pojawia si pytanie: Jak due zagroenie moe wynikn podczas
realizacji danego projektu, procesu pracy lub te po jego zakoczeniu?, Co nasila ob-
cienie psychiczne czowieka odpowiedzialnego za efekt wykonywanej czynnoci?
Na podstawie 3 etapów pracy (wyej wymienionych) opracowano „szacunkowe
metody oceny wysiku psychicznego”. Do kryterium oceny takiego obcienia zalicza
si: zmienno, dokadno, czstotliwo, wano, zoono. Do oceny kadej ce-
chy uywa si skali 5-cio stopniowej na kadym z etapów. Skala ocen obcienia jest
nastpujca:
x 0 – minimalne;
x 1 – 25 mae;
x 26 – 50 rednie;
x 51 – 75 due;
x 76 – 100 bardzo due;
Cakowit ocen wysiku psychicznego uzyskuje si po obliczeniu sumy punktów
trzech ocen czstkowych. Dodatkowo mona oceni uciliwo, która wynika z monoto-
nii pracy. Stopie uciliwoci pracy analizuje si na podstawie nastpujcych cech:
x Niezmienno (jednostajno) procesu pracy;
x Niezmienno otaczajcych warunków;
x Konieczno staego zachowania uwagi;
x atwo pracy;
Po przeanalizowaniu powyszych cech oznacza si stopie monotonii na podstawie

3-stopniowej skali [8, str. 107], [9, str. 20]:
x dua – gdy wystpuj wszystkie cztery elementy;
x rednia – gdy wystpuj trzy elementy sporód wymienionych;
x maa – gdy oddziauj dwa lub jeden z elementów.
155
Reasumujc, aby uzyska wynik cakowitego obcienia psychicznego naley
zsumowa ocen wysiku psychicznego i ocen monotonii. Warto podkreli, i uzy-
skany wynik jest szczególnie wany przy pracach na stanowisku zmechanizowanym,
gdy wymaga ono dodatkowych umiejtnoci, precyzji, refleksu, spostrzegania, zrcz-
noci oraz znajomoci sposobu dziaania danych urzdze. Odczucie monotonii pot-
guje równie brak wiadomoci pracownika o sensie wanoci wykonywanych czyn-
noci roboczych. [8].
3. OBCIENIE KIEROWCÓW PRAC – CZYNNIKI FIZYCZNE
Organizm ludzki za pomoc mini przetwarza energi biochemiczn na mecha-

niczn, która potrzebna jest przy wysiku fizycznym. Czowiek, podobnie jak maszyna
– silnik, przy okrelonych warunkach moe wykonywa sw prac dobrze i sprawnie.
Jeli równowaga tych warunków (powstawanie i zuycie energii) zostanie zachwiana,
praca staje si mao wydajna, a organizm ludzki szybko ulega zmczeniu. Na wielko
wysiku fizycznego wg. A. Batogowskiej i A. Malinowskiego [2] maj wpyw:
x wydatek energetyczny,
x wysiek statyczny,
x monotypowo ruchów,
x zmczenie.
Rys. 1. Czynniki warunkujce zmczenie czowieka [2, str. 35]
156
rodkiem niwelujcym uczucie zmczenia jest odpoczynek. Powyszy rysunek ilu-
struje czynniki, które maj wpyw na zmczenie czowieka.
Wielko i liczba zaangaowanych grup miniowych ma ogromny wpyw na
ksztatowanie si zmczenia podczas wykonywanej pracy. Gdy wysiek dynamiczny
przekracza 30% maksymalnej siy zaangaowanych mini, pracownik zaczyna od-
czuwa objawy zmczenia. Do oceny i siy zmczenia mini suy m.in. pomiar mak-
symalnej siy skurczu dowolnego MVC (maximum voluntary contraction). Poziom tej
siy zmniejsza si wraz ze wzrostem zmczenia miniowego [5, str. 903-906].
Tabela 1. Czas trwania cigego skurczu miniowego nieprowadzcy do zmczenia [5, str.903]
Poziom siy MVC, [%] Maksymalny czas trwania skurczu mi niowego, [s]
50 do 4
20 do 10
10 do 15
W powyszej tablicy zawarto wskazania dotyczce maksymalnego czasu trwania

skurczu miniowego w sekundach i jego wpyw na poziom zmczenia.
Ocen obcienia miniowego, poziom dyskomfortu uzyskuje si na podstawie prze-

prowadzonych kwestionariuszy, zawartych w nich odpowiedzi pracowników. Jest to tzw.
metoda subiektywna. Za w metodzie opartej na modelowaniu gromadzi si dane doty-
czce na przykad pozycji przy pracy, a nastpnie szacuje si [5, str. 903-906].
Podsumowujc, na ocen wysiku fizycznego maj wpyw:
x wydatek energetyczny,
x statyczny,
x monotypowo ruchów.
Równie bardzo wanym elementem potrzebnym do teje oceny jest chronometra

czynnoci podczas wykonywanej zmiany roboczej (czas wykonywania poszczegól-
nych czynnoci). Przy ocenie tej naley przeledzi poszczególne elementy wysiku
fizycznego, nastpnie suma ich pozwala sklasyfikowa stanowiska wedug stopnia ich
uciliwoci [2, str. 47–48], [1, str. 40–41], [5, str. 931–932].
4. OGÓLNE ZAOENIA BADA
Przedmiotem bada byo okrelenie sprawnoci psychofizycznej osób podlegaj-

cych badaniom psychologicznym okrelonych w Ustawie „Prawo o ruchu drogowym”
z dnia 20 czerwca 1997 r., Art. 124, a mianowicie:
1. Badaniu psychologicznemu przeprowadzanemu w celu orzeczenia istnienia lub
braku przeciwwskaza psychologicznych do kierowania pojazdem podlega:
x kandydat na instruktora lub egzaminatora osób ubiegajcych si o uprawnienia
do kierowania pojazdami oraz osoba ubiegajca si o pozwolenie do kierowania
tramwajem;
x kierujcy pojazdem silnikowym skierowany, w drodze decyzji, przez organ
kontroli ruchu drogowego, jeeli:
157
kierowa pojazdem w stanie nietrze woci lub po uyciu rodka dziaajce-
go podobnie do alkoholu,
przekroczy liczb 24 punktów;
x kierujcy bdcy sprawc wypadku drogowego, w którym jest zabity lub ranny;
x kierujcy skierowany przez lekarza, jeeli w wyniku badania lekarskiego
stwierdzona zostanie konieczno przeprowadzenia badania psychologicznego;
x osoba skierowana przez kierownika waciwej jednostki organizacyjnej Si
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, jeeli jest ona przewidziana do szkolenia
na kierowc na potrzeby wojska;
x osoba ubiegajca si o przywrócenie uprawnienia do kierowania pojazdem sil-
nikowym, cofnitego ze wzgldu na istnienie przeciwwskaza psychologicz-
nych do kierowania pojazdami.
Badania psychologiczne przeprowadzane s, co 5 lat wród kierowców przed

ukoczeniem 60 lat oraz co 30 miesicy po ukoczeniu 60-tego roku ycia.
Gównymi problemami poruszanymi w pracy s kwestie, które ukazuj:
x W jaki sposób ksztatuje si sprawno psychofizyczna kierowców?
x Co i w jakim stopniu ma wpyw na wyniki bada psychologicznych?
x W jakim zakresie przeprowadzane s badania petentów?

x Jakie wystpuj zalenoci pomidzy wiekiem, wyksztaceniem, a rodzajem prze-
prowadzanych testów?
5. METODY I NARZDZIA BADAWCZE
Analizie statystycznej poddano wyniki testów sprawnoci psychofizycznej. Dane

uzyskano z laboratorium bada psychologicznych kierowców. Sporód ogólnej liczby
przebadanych w laboratorium, wynoszcej ponad 900 osób, wybrano drog losow
600 osób (po 50 w kadym miesicu roku kalendarzowego). Dane potrzebne do prze-
prowadzenia analizy statystycznej zostay uzyskane na podstawie bada z 2008 roku
realizowanych w pracowni psychologicznej Wojewódzkiego Orodka Ruchu Drogo-
wego w Zielonej Górze. Aby uzyska przejrzysto wyników do analizy wzito pod
uwag pidziesiciu badanych z kadego miesica, cznie szeset osób w cigu ro-
ku kalendarzowego. W celu uzyskania wniosków dotyczcych sprawnoci motorycz-
nej kierowców skupiono si na osobach przechodzcych testy wstpne, kontrolne oraz
po utracie prawa jazdy.
6. PODZIA OSÓB BADANYCH ZE WZGLDU NA WIEK,

WYKSZTACENIE ORAZ CEL BADANIA
W celu przeprowadzenia analizy, zgromadzone dane zostay podzielone wedug

nastpujcych aspektów: wiek, wyksztacenie oraz cel badania. Dla przejrzystoci ze-
branych wyników w rocznym zestawieniu ze wzgldu na wiek utworzone zostay na-
stpujce grupy wiekowe: 0-24, 25-34, 35-44, 45-54, 55 i wicej. W badaniach wzito
pod uwag testy wstpne, kontrolne oraz przeprowadzane po zatrzymaniu przez poli-
158
cj i utracie prawa jazdy. Takie zestawienie wyników pomogo wyodrbni zalenoci
w przedstawionych grupach, oraz czy wysoko wyniku ma powizanie z przyjtymi
kryteriami.
Wykres 1. Roczne zestawienie liczby osób badanych ze wzgldu na wiek badanych

Wykres 2. Roczne zestawienie liczby osób badanych ze wzgldu na cel badania
Biorc pod uwag powysze wykresy mona wywnioskowa, i przewaaj osoby

w wieku od 25 do 34 lat, wynika to moe z tego, e wicej osób mieszczcych si
w tym przedziale wiekowym ma predyspozycje do prowadzenia samochodem. Jest to
wiek, w którym modzi ludzie otwieraj wasne firmy, w których bezwarunkowe jest
posiadanie samochodów dostawczych. Innym argumentem uzasadniajcym liczebno
tej grupy jest zwrócenie uwagi na dynamiczny rozwój rynku motoryzacyjnego, duy
postp techniczny, za którym wydawaoby si najlepiej „nadaj” osoby w tym prze-
dziale wiekowym.
Tabela 2. Procentowy podzia liczby osób z wyszczególnieniem przyczyn utraty prawa jazdy
Przyczyny utraty prawa jazdy %
Alkohol 75
rodki odurzajce 5
Punkty 14
Wypadek 6
159
Analizujc wykres nr 2, stwierdzi naley, e przewaa liczba osób przechodz-
cych badania kontrolne. Wynika to z koniecznoci przeprowadzania tych bada, co 5
lat. Niepokojcym jednak jest wysoki wska nik osób, które przeszy badania w wyni-
ku utraty prawa jazdy. Z czego a 75% to osoby zatrzymane pod wpywem alkoholu.
7. ANALIZA WYNIKÓW TESTÓW PRZEPROWADZANYCH W CIGU ROKU
W poniszej analizie wzito pod uwag rednie wyniki przeprowadzanych testów

otrzymywane w kadym miesicu roku kalendarzowego. Taki krok w analizie umo-
liwi sprawdzenie wydajnoci pracy badanych ze wzgldu na dany miesic, bd por
roku. Skania do uwzgldnienia wpywu biorytmów na wynik testu z prowadzonego
badania. W celu ukazania przebiegu zmian na danym wykresie zastosowane zostay
tzw. linie trendu. W przypadku tej pracy zastosowano wielomianow linie trendu
stopnia czwartego. Suy ona do wyszczególnienia tendencji spadkowych oraz wzro-
stowych analizowanych wartoci. Jest ona dodatkowym urednieniem uzyskanych
wyników minimalnych i maksymalnych.
Wykres 3. rednia wyników testów na szybko reakcji w cigu roku kalendarzowego
Wykres 4. rednia wyników testów na szybko reakcji w cigu roku kalendarzowego
160
W testach przeprowadzanych za pomoc aparatu Piórkowskiego z czstotliwoci
90 i 107 impulsów na minut lepsze wyniki uzyskiwali badani na wolniejszym tempie.
Wida jednoczenie, i sprawno ta wzrasta od pocztków okresu letniego i utrzymu-
je si mniej wicej na tym samym poziomie do koca roku. Wpyw na ksztatowanie
si sprawnoci motorycznej ma midzy innymi aktywno ruchowa, której najwikszy
poziom jest w okresie letnim. Std te moliwy skutek uzyskania takich wyników
w tecie szybkoci reakcji przy 90 impulsach na minut. Jednak ju przy zwikszonej
czstotliwoci wyniki utrzymuj si na tym samym poziomie z tendencj wzrostow
w ostatnim kwartale roku. Na uwag zasuguj uzyskane wyniki w miesicach maju,
sierpniu oraz listopadzie i grudniu, gdy uzyskane zostay w nich skrajne wartoci,
znacznie odbiegajce od pozostaych.
8. ANALIZA WYNIKÓW WYBRANYCH TESTÓW

CHARAKTERYSTYCZNYCH DLA DANEJ KATEGORII BADA
SPRAWNOCI PSYCHOFIZYCZNEJ
Z poród przeprowadzanych testów na percepcj wzrokow, sprawno motorycz-

n oraz sprawno umysow, wybrano te, które wykazyway najbardziej zrónicowa-
ne wyniki w skali roku. Poddano je bardziej szczegóowej analizie. Uwzgldniono
roczny przebieg wyników, z podziaem na miesice, w których to kolejno zawarto po-
dzia ze wzgldu na wiek. Uzyskano w ten sposób linie trendu charakteryzujc kad
grup wiekow w poszczególnym miesicu. Ich przebieg ma pomóc w dokadniejszej
analizie wydajnoci pracy kierowców.
9. ANALIZA WYNIKÓW TESTU CHARAKTERYZUJCEGO SPRAWNO

MOTORYCZN
Aby zobrazowa przebieg uzyskiwanych rezultatów w sprawnoci motorycznej po-

suono si graficznym zobrazowaniem wyników z aparatu Piórkowskiego przy stu
siedmiu impulsach na minut. Test ten pozwala przewidzie zachowania si kierowcy
w sytuacjach nietypowych, trudnych.
Powyszy wykres przedstawia rednie wyniki uzyskiwane w tecie Piórkow-
skiego w poszczególnych miesicach roku kalendarzowego. Zauwaalne jest due
zrónicowanie wyników w zalenoci od miesica w którym byo wykonywane.
Najbardziej równomierne wyniki w cigu roku kalendarzowego uzyskiwali badani
z przedziau wiekowego pomidzy 25 a 34 rokiem ycia. Badani najmodsi, w wie-
ku do 24 lat uzyskiwali najgorsze wyniki w miesicach marzec i kwiecie. Wród
badanych powyej 55 roku ycia test ten zastpiono wolniejszym, z mniejsz cz-
stotliwoci impulsów (90/min), gdy sprawno motoryczna maleje wraz z upy-
wem lat. U reszty badanych wyniki ksztatoway si na poziomie okoo 90 popraw-
nych odpowiedzi na minut.
161
Wykres 5. Wyniki testu na sprawno motoryczna kierowców w cigu roku ze wzgldu na wiek
10. ANALIZA WYNIKÓW TESTU CHARAKTERYZUJCEGO SPRAWNO

UMYSOW
Wyniki testu Poppelreutera potwierdzaj dobr koncentracj, przerzutno i po-

dzielno. Na wykresie 6 przedstawiono wyniki uzyskiwane w tym tecie w zalenoci
od wieku osób badanych i miesica w którym badanie byo wykonywane.
Wykres 6. Wykres przedstawiajcy wzrost wyników testu na koncentracj oraz sprawno umysow
ze wzgldu na wiek
162
Powyszego wykresu wynika, i test na sprawno umysow najlepiej przechodz
osoby pomidzy 25, a 34 rokiem ycia wcale gorzej nie wypadli badani z przedziaów,
kolejno 35–44, 0–24 oraz 45–54. Grupa badanych w wieku 45–54 wyra nie lepsze
wyniki w tym tecie osiga w miesicach letnich (maj, czerwiec). Najgorsze wyniki
uzyskay osoby powyej 55 roku ycia.
11. PODSUMOWANIE
Analiza statystyczna wyników przeprowadzonych bada psychofizycznych obja

kierowców samochodów powyej 3,5 t, ciarowych, kierowców autobusów oraz osób
zdajcych testy wstpne, kontrolne na instruktorów nauki jazdy bd egzaminatorów.
cznie przeanalizowano wyniki szeciuset badanych w cigu caego roku kalenda-
rzowego, po 50 w kadym miesicu.
Okrelenie sprawnoci psychofizycznej kierowców odbywa si w trzech etapach.
W pierwszej kolejnoci przeprowadzany jest wywiad z badanym – czy przechodzi ju
dane testy, jaki wpyw wywiera nie niego wykonywany zawód, czy czuje zadowolenie
z penionych obowizków w pracy, czy lubi to, co robi, dlaczego pracuje w omawianej
brany a nie w innej, co go skonio do podjcia pracy w danym zawodzie, itp. Na-
stpnie przeprowadzana jest obserwacja badanych podczas wykonywanych zada te-
stowych. Zwraca si baczn uwag, w jaki sposób osoba reaguje na niepowodzenie,
popeniane bdy, czy ich wystpienie mobilizuje go, czy te demotywuje do dalszego
wykonywania zada. Trzeci czci jest spisanie wyników z aparatury oraz testów
pisemnych i ich analiza, w której uwzgldniane s wczeniejsze obserwacje.
Uwzgldniajc analiz ogóln pod wzgldem wiekowym najlepsze rezultaty
w wikszoci testów uzyskiway osoby do 40 roku ycia. Najsabiej wypada najstar-
sza grupa wiekowa. Oznacza to, e kierowcy okoo 20 – 40 roku ycia s najbardziej
rozwinici intelektualnie oraz psychofizycznie. W badaniach nad sprawnoci moto-
ryczn wyniki czasu reakcji maj tendencj spadkow. Na uwag zasuguj tu wyniki
uzyskane z aparatu Piórkowskiego, gdy wyniki te s zadziwiajco niskie, zwaszcza
w przy 107 impulsach na minut, tym bardziej, e przewaajc grup badanych byy
osoby w modym wieku, sprawne fizycznie. Przyczyn tego moe by fakt, i uzyski-
wali oni najmniejsze wartoci w testach na percepcje wzrokow i to adekwatnie znala-
zo swoje odzwierciedlenie w omawianych testach.
Przy szczegóowej analizie wyników bada z podziaem na przedziay wiekowe,
miesice oraz konkretny rodzaj testu zauway mona zrónicowanie wzgldem wie-
ku. Mianowicie wraz ze wzrostem wieku uzyskiwane wyniki s gorsze. W miesicz-
nym podziale uwidacznia si tendencja wzrostowa wyników w okresie wiosenno –
letnim, za spadkow w okresie zimowym. Znaczny wpyw na taki przebieg wyników
mog mie biorytmy oraz podatno na pogarszajce si warunki atmosferyczne. Inte-
resujcym zestawieniem jest tutaj przebiegajca linia trendu dla przedziau do 24 roku
ycia. Przebiega ona zupenie odwrotnie do pozostaych, klaruje si jak ich odbicie
lustrzane. Wida u nich najgorsze wyniki w miesicach, gdzie u pozostaych grup
wiekowych byy one najwysze. Rozpatrujc sprawno motoryczn oraz umysow
kiepskie wyniki zostay odnotowane w miesicach od lutego do maja. Przyczyn tego
moe by niewaciwy wpyw przesilenia wiosennego na badanych. W tecie repre-
163
zentujcym percepcj wzrokow odwrotnie do motoryki oraz koncentracji tej grupy
wiekowej najlepsze wyniki uzyskane zostay w okresie wiosennym oraz jesiennym.
Przyczyn moe by nieprzeciony narzd wzroku, mniejsza liczba osób z wad
wzroku.
Bibliografia
1. Batogowska Anna, Podstawy ergonomii, Wysza Szkoa Pedagogiczna, Olsztyn 1998.
2. Batogowska Anna, Malinowski Andrzej, Ergonomia dla kadego, Wyd. Sorus, Pozna 1997.
3. Metodyka psychologicznych bada kierowców, Instytut Transportu Drogowego, Wyd. ITS, War-
szawa 2003.
4. Bezpieczestwo pracy i ergonomia, pod. red. prof. dr hab. med. Danuta Koradecka Tom I, CIOP,
Warszawa 1997.
5. Bezpieczestwo pracy i ergonomia, pod. red. prof. dr hab. med. Danuta Koradecka, Tom II, CIOP,
Warszawa 1997.
6. Kowal Edward, Ergonomiczno – spoeczne aspekty ergonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa –
Pozna 2002.
7. Marcinkowski Jerzy S., Horst Wiesawa M. Aktualne problemy bezpieczestwa pracy i ergonomii.
Edukacja i badania, Wyd. Instytut Inynierii Zarzdzania Politechniki Poznaskiej, Pozna 2007.
8. Ergonomia, pod. red. L. Pacholski, Wyd. Politechnika Poznaska, Pozna 1986, nr 1280.
9. Wykowska Maria, Ergonomia, Wyd. AGH, Kraków 1994.
164
Rozdzia 10
PROJEKT STANOWISKA DO POBIERANIA KRWI

PODCZAS AKCJI WYJAZDOWYCH
Jadwiga Rataj
Czesawa Frejlich
Krzysztof Hamiga
konsultacje: Jolanta Ra, Halszka Kontrymowicz-Ogiska
1. WSTP
Opracowanie podejmuje temat honorowego krwiodawstwa z perspektywy projek-

tanta wzornictwa przemysowego. Podstaw rozwaa jest przeprowadzona analiza
organizacji pracy ekip wyjazdowych na przykadzie Regionalnego Centrum Krwio-

dawstwa i Krwiolecznictwa w Krakowie. Analiza dokonana zostaa na podstawie ob-
serwacji, rozmów, dokumentacji fotograficznej i filmowej, a take ustalenia na ile
standardowe procedury operacyjne przestrzegane s w praktyce. W rezultacie udao
si wskaza róda problemów i potencjalnych bdów o charakterze medycznym oraz
znaczce niedogodnoci wystpujce na kadym z etapów przeprowadzonej akcji. Ob-
serwacje te posuyy do sformuowania zaoe projektowych dla nowej koncepcji
stanowiska do pobierania krwi oraz s wanym wskazaniem niezbdnych zmian orga-
nizacyjnych w centrach krwiodawstwa.
Wedug informacji opublikowanych w maju 2009 roku w Programie zdrowotnym
pt. „Zapewnienie samowystarczalnoci Rzeczpospolitej Polskiej w zakresie krwi, jej
skadników i produktów krwiopochodnych” pobierana obecnie w Polsce krew pokry-
wa cakowicie zapotrzebowanie placówek suby zdrowia na krew i jej skadniki. Jed-
nak w okresie wakacyjnym i zwizanymi z tym migracjami dawców zdarza si, e
w niektórych regionach kraju brakuje krwi. Niedobory te uzupeniane s nadwykami
z innych czci kraju. Uycie krwi lub jej skadników w Polsce jest nadal o okoo 30–
40% nisze ni w innych krajach europejskich. Mona przypuszcza, e poziom zapo-
trzebowania na krew bdzie wzrasta z racji doskonalenia systemu ratownictwa, roz-
woju kardiochirurgii i onkologii oraz starzenia si spoeczestwa [5].
Centra krwiodawstwa podejmuj róne dziaania w celu zapewnienia potrzebnej
iloci bezpiecznej krwi i jej skadników, pozyskania nowych i zatrzymania staych
krwiodawców. Powszechnie stosowan praktyk jest organizowanie akcji wyjaz-
dowych, które odbywaj si w specjalnie zaprojektowanych do tego celu ambulan-
sach do poboru krwi, lub w tymczasowych punktach stacjonarnych (szkoy, insty-
tucje, namioty). Wedug sprawozda wysyanych przez centra krwiodawstwa z ca-
ej Polski do Instytutu Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie, w latach
2007/2008 okoo 25,3% caej pobieranej krwi pochodzio z akcji wyjazdowych.
Codziennie kade z centrów krwiodawstwa wysya w teren kilka ekip. W roku
2000, w ramach struktury Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznic-
165
twa w Katowicach powstaa jednostka zajmujca si organizacj akcji wyjazdo-
wych poboru krwi. Katowickie centrum posiada trzy ambulanse zaprojektowane
specjalnie w tym celu. W przecigu miesica w Katowicach organizowanych jest
okoo 90 akcji wyjazdowych. Mobilne stacje krwiodawstwa docieraj bezporednio
do wielu ludzi i wychodz naprzeciw krwiodawcom. Istotn niedogodnoci takich
stacji jest bardzo ograniczona przestrze wewntrz ambulansu utrudniajca kom-
fortowe wykonywanie pracy. W województwie maopolskim codziennie organizuje
si kilka akcji wyjazdowych. Zwykle organizowane s one z inicjatywy samych
krwiodawców. Maj one miejsce w siedzibach rónych instytucji, zakadach pracy,
szkoach, centrach handlowych, instytucjach kulturalnych, podczas imprez plene-
rowych (pod namiotami). Przewag tego sposobu przeprowadzania akcji jest wik-
sza przestrze uatwiajca rozmieszczenie i korzystanie z poszczególnych stano-
wisk, co wpywa na komfort i jako pracy. Wymieniane s te i inne zalety np.
w przypadku szkoy uczniowie nie opuszczaj budynku, co sprzyja bezpiecze-
stwu; podobnie w zakadach pracy czy instytucjach publicznych. Niektórzy zwraca-
j uwag na aspekt spoeczny akcji – pogbianie kontaktów koleeskich sprzyja-
jce dobrej atmosferze w pracy.
2. ZEBRANIE I ANALIZA INFORMACJI DLA POTRZEB PROJEKTU
2.1. Procedury i sposób ich realizacji
Zasady organizacji i sposobów pobierania krwi oraz zwizana z tym dokumentacja

opracowana przez Instytut Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie [2], powstay
zgodnie z wymogami ustawy o publicznej subie krwi i dyrektywami europejskimi.
Zgodnie z nimi organizacja akcji wyjazdowych wymaga zapewnienia odpowiedniego
miejsca do bada lekarskich zapewniajcego prywatno dawcom. Pomieszczenia mu-
sz by wyposaone w wentylacj, zasilanie 220 V, owietlenie, umywalki i toalety.
Wymagane jest zapewnienie „niezawodnej komunikacji personel-dawca”. Ekipa musi
by wyposaona w sprzt do przechowywania krwi i jej transportu.
Ogólne zasady s uzupeniane szczegóowymi procedurami formuowanymi przez
poszczególne centra i zapisanymi w dokumencie „Standardowe Procedury Operacyj-
ne.” Specyfik krakowskiego Centrum jest brak podziau pracy podczas pobierania
krwi – jedna pielgniarka zajmuje si jednym krwiodawc, wykonujc wszystkie
zwizane z tym czynnoci. Z informacji podawanych przez krakowskie Centrum wy-
nika, e taka procedura zapewnia wiksze bezpieczestwo krwiodawcy i zebranego
materiau oraz minimalizuje ryzyko popenienia bdu. Odpowiedzialno za jako
wykonanego zadania przeniesiona jest na jedn osob.
Mobilny punkt krwiodawstwa obejmuje kilka stanowisk pracy: punkt rejestracji
i miejsce wypeniania kwestionariusza, stanowisko morfologii, gabinet lekarski, znaj-
dujcy si w osobnym pomieszczeniu lub oddzielony parawanem, waciwe stanowi-
sko poboru krwi oraz miejsce wydawania ekwiwalentu ywnociowego i odpoczynku.
Samo pobieranie krwi to proces zoony, skadajcy si z kilku etapów. Najpierw
pielgniarka wykonuje czynnoci przygotowawcze: identyfikacja dawcy, wybór ko-
czyny górnej, z której pobierana bdzie krew, regulacja podokietników i zagówka
166
fotela dawcy, sprawdzenie zgodnoci numerów donacji w kartotece z kodami pasko-
wymi. Nastpnie przygotowywany jest pojemnik na krew – sprawdzanie daty wa-
noci na pojemniku, naklejenie kodów paskowych i odoenie na wagomieszark.
Kolejnym krokiem jest przygotowywanie zestawu probówek dla danego dawcy –
oklejanie kodami kreskowymi i odoenie do statywu. Po wykonaniu tych czynnoci
pielgniarka zakada jednorazowe rkawiczki, a na rami dawcy opask uciskow.
Dezynfekuje skór jaowym gazikiem w okolicy zgicia okciowego. Kolejnym eta-
pem jest zabieg pobierania krwi. Zaciskajc rk przy pomocy ciskacza podnosi si
cinienie krwi, pielgniarka wkuwa ig w y unieruchamiajc j plastrem. Po-
cztkowo krew spywa do maego pojemnika do próbkowania, skd napeniane s
przygotowane wczeniej probówki. Po ich napenieniu i otwarciu zacisku krew
spywa do waciwego pojemnika. Krew pobierana jest nie duej ni 8 minut. Po
uzyskaniu odpowiedniej iloci krwi i po zatrzymaniu si wagomieszarki wykonuje
si pierwsze zgrzanie termiczne drenu. Nastpnie z yy dawcy usuwana jest iga,
zabezpieczana ochraniaczem i wyrzucana do pojemnika na odpady medyczne twar-
de. Miejsce wkucia igy zabezpieczone jest jaowym plastrem ochronnym.
Nastpnym etapem s czynnoci koczce, wcznie z opracowaniem dokumenta-
cji zebranego materiau. Do tych czynnoci naley kolejne sprawdzenie numerów ko-
dów kreskowych na probówkach z numerami donacji na opakowaniach z krwi.

Zgrzewa si dren, wydzielajc cz do archiwum, a z pozostaej czci wyciska si
krew do szczelnie zamknitego pojemnika. Krew zmieszana z pynem konserwujcym
samoistnie wraca z pojemnika do drenu. Cz drenu przy pojemniku jest zgrzewana
tworzc segment do kontroli serologicznej. Po czym pielgniarka odnotowuje w reje-
strze komputerowym: objto pobranej krwi, czas trwania donacji i jej zakoczenia
oraz numer identyfikatora pielgniarki. Te same informacje oraz data umieszczane s
rcznie na pojemnikach z krwi. Pojemnik razem z pozostaymi kodami kreskowymi
odkadany jest do pojemnika chodzcego. Dawca otrzymuje bon na posiek regenera-
cyjny i opuszcza stanowisko. Po tych czynnociach pielgniarka segreguje probówki
i odkada je do odpowiednich statywów w zalenoci od rodzaju bada do jakich s
przeznaczone.
2.2. Metody zapisu procesu pracy
Obserwacje i zapis procesu pracy na potrzeby projektu wykonane zostay w Regio-

nalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Krakowie. Dokonano ich pod-
czas czterech akcji wyjazdowych: w Zespole Szkó Budowlanych nr 2 w Krakowie (13
marca 2009 r.), w Domu Kultury „Kurdwanów Nowy” w Krakowie (15 marca 2009 r.)
[rys. 1], w niepublicznym zakadzie opieki zdrowotnej Scanmed Uniwersum w Kra-
kowie (26 listopada 2008 r.) oraz w Centrum Wspinaczkowym „Forteca” w Krakowie
(19 pa dziernika 2008 r.) Sporzdzono dokumentacje fotograficzn i filmow caego
przebiegu akcji, od przygotowa i wyjazdu z Centrum, poprzez pobieranie krwi, a do
powrotu po zakoczonej zbiórce. Przeprowadzono inwentaryzacj rysunkow sprztu
oraz zapis kolejnoci wykonywanych czynnoci. Zebrany materia poddano analizie
porównawczej, sprawdzajcej na ile standardowe procedury operacyjne przestrzegane
s w praktyce.
167
Rys. 1. Widok z góry dokumentowanego stanowiska do pobierania krwi.

Dom Kultury „Kurdwanów Nowy” w Krakowie (15 marca 2009 r.)
2.3. Analiza zebranego materiau
Analiza zebranego materiau zostaa przeprowadzona pod ktem sformuowania

zaoe do projektu nowego stanowiska pracy. Przede wszystkim wskazano niezgod-
noci zwizane z zachowywaniem zapisanych procedur oraz niedogodnoci wynikaj-
ce z braku komfortu pracy na kadym z etapów przeprowadzonej akcji.
Utrudnienia pojawiaj si ju w podczas przygotowania sprztu i jego transportu.
W zalenoci od liczby planowanych stanowisk gromadzi si okrelon liczb foteli,
wagomieszarek, pojemników na krew i na odpady. Dodatkowo zabiera si: komputer
przenony, sprzt do wykonywania morfologii, torb lekarsk, pojemnik chodzcy,
dyspozytor wody, parawan oraz tzw. ekwiwalenty ywnociowe dla krwiodawców.
Drobny sprzt gromadzony jest w szeciu zbiorczych pojemnikach, pakowany w przy-
padkowej kolejnoci [rys. 2]. Zauwaono brak listy wszystkich wymaganych sprztów
i materiaów, co moe powodowa pominicie niektórych z nich. Pojemniki nie po-
zwalaj na dobr stabilizacj sprztu oraz s niewygodne w transporcie rcznym.
Sprzt transportowany jest w samochodzie typu van. Dua liczba sprztów i pojemni-
ków powoduje, e rozadunek odbywa si w dwóch turach.
168
Rys. 2. Sprzt przygotowany do wyjazdu na akcj. Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecz-
nictwa w Krakowie (26 listopada 2008 r.)
Stanowiska pracy kadorazowo organizowane s od podstaw – dostosowywane do

pomieszcze, warunków i zastanego sprztu (stoy, krzesa) zapewnionego przez instytu-
cje, w których odbywa si akcja [rys. 3]. Ta przypadkowo i indywidualne preferencje
personelu sprawiaj, e za kadym razem stanowisko jest zorganizowane w inny sposób.
Przygotowanie stanowiska trwa zwykle okoo 10 minut. W tym czasie ustawiane s fote-
le, krzesa i stoy przykryte jednorazowym, ochronnym obrusem, rozpakowywane i pod-
pinane s do listew zasilajcych wagomieszarki, zgrzewarka i komputer. Na kocu rozpa-
kowywane s pojemniki, a ich zawarto ustawiano jest na stole.
Rys. 3. Przygotowanie stanowiska do pobierania krwi. Niepubliczny zakad opieki zdrowotnej Scan-
med Uniwersum w Krakowie (26 listopada 2008 r.)
169
Dua liczba drobnych sprztów niezbdnych podczas akcji oraz brak jednoznacz-
nego sposobu ich rozmieszczenia sprawia wraenie przypadkowoci i nieuporzdko-
wania (np. pitrzenie jednych na drugich). To sprawia, e nie ma wystarczajcego
miejsca na wykonanie podstawowych czynnoci (np. wypenienie listy archiwizacyj-
nej, opisanie pojemników z krwi). Najwiksz niedogodnoci jest brak okrelonego
miejsca na probówki dawcy, od którego wanie pobierana jest krew – pielgniarka
odkada je na stole, w dowolne, najblisze jej miejsce, skd mog atwo spa lub zo-
sta pomylone z probówkami innych dawców. Wszystkie probówki, puste i z krwi,
znajduj si na stole, czsto w jednym statywie, w zasigu wzroku dawców. To samo
dotyczy drenów z krwi przygotowywan do archiwizacji.
Inn powan niedogodnoci jest utrudniony dostp do sprztów na stole, znajdu-
jcych si poza zasigiem normalnym pielgniarki. Dotyczy to takich elementów, jak:
pojemnik na odpady medyczne twarde, komputer, statywy z probówkami [rys. 4].
Rys. 4. Rozmieszczenie wszystkich elementów wyposaenia na stanowisku oraz zasigi 5 centyla

kobiet. 1. preferowana strefa pracy (gboko i szeroko)
2. maksymalna strefa pracy (gboko i szeroko) wg A. Gedliczki [1]
Inn zaobserwowan niezgodnoci z procedur jest nienakadanie przykrywki gór-

nej, na pojemnik z odpadami twardymi [rys. 5]. Pielgniarka i krwiodawca naraeni s
na bezporedni kontakt z jego zawartoci, która jest widoczna – m. in. igy, dreny i ma-
170
e woreczki z krwi. Moe to wpywa na negatywne wraenia krwiodawcy. Przyczyn
nieprzestrzegania tej procedury jest m.in. zbyt may otwór wlotowy w przykrywce po-
jemnika oraz duy dystans pomidzy pojemnikiem a pielgniark [rys. 6].
Rys. 5. Niezabezpieczony pojemnik na odpady medyczne twarde. Zespó Szkó Budowlanych nr 2

w Krakowie (13 marca 20009 r.)
Rys. 6. Pozycja pracy pielgniarki wyrzucajcej odpady do pojemnika. Dom Kultury „Kurdwanów
Nowy” w Krakowie (15 marca 2009 r.)
171
Ukad stou, fotela i wagomieszarki wymusza zbyt duy dystans pomidzy pielgniar-
k i krwiodawc, co nie tylko wpywa na komfort pracy, ale równie opó nia czas udzie-
lenia pomocy krwiodawcy w przypadku omdlenia. Ten ukad przestrzenny sprztu jest
szczególnie niekorzystny w przypadku czynnoci pobierania krwi, któr pielgniarka
zmuszona jest wykonywa w pozycji stojcej. Pozycja ta nie sprzyja wykonywaniu czyn-
noci precyzyjnych, a za tak naley uzna wkuwanie igy do yy dawcy [rys. 7].
Rys. 7. Pozycja pielgniarki wkuwajcej ig w y dawcy. Dom Kultury „Kurdwanów Nowy”
w Krakowie (15 marca 2009 r.)
Opisane powyej niedogodnoci s rezultatem braku waciwego rozwizania projek-

towego dostosowanego do trudnych warunków pracy podczas akcji wyjazdowych oraz
braku szczegóowych procedur okrelajcych dopuszczalne sposoby aranacji stanowiska.
Zrónicowane warunki utrudniaj lub uniemoliwiaj przestrzeganie procedur.
2.4. Zao enia projektu
Analiza organizacji akcji wyjazdowych i rozpoznanie tematu pozwoliy na sformu-

owanie zaoe projektowych:
x zapewnienie bezpieczestwa:
wyznaczenie miejsca probówek na stanowisku,
umoliwienie atwego zachowania czystoci stanowiska,
x zapewnienie zgodnoci z procedurami:
poprawne wykonywanie czynnoci,
eliminacja moliwych pomyek pielgniarki,
172
x zapewnienie logicznego ukadu przestrzenny zgodnego z procesem pracy:
umoliwienie sprawnego wykonywania czynnoci,
x zapewnienie pielgniarce pozycji siedzcej, w szczególnoci podczas wkuwania
igy do yy dawcy:
zapewnienie komfortu pracy,
x okrelenie prawidowej relacji przestrzennej dawca–pielgniarka:
umoliwianie wykonywania czynnoci precyzyjnych przy jednoczesnym za-
chowaniu dystansu osobistego,
x zapewnienie atwego i szybkiego rozkadania i transportu oraz ekonomicznego
skadowania sprztu.
3. PROJEKT
Na podstawie zaoe projektowych oraz przegldu istniejcych ju rozwiza po-

krewnych powstay szkice analizujce waciwoci uytkowe, form i rozwizania
konstrukcyjne. Pozwoliy one wykona modele gabarytowe w skali 1:1, na których
sprawdzano waciwoci uytkowe koncepcji. Analiza optymalnego rozmieszczenia
elementów na stanowisku oraz wykresy sznurowe dla poszczególnych czynnoci de-

terminoway ksztat stanowiska. Na tej podstawie wykonano kolejne modele gabary-
towe sprawdzone przez pielgniark zawodowo zajmujc si krwiodawstwem, co
pozwolio wprowadzi kolejne modyfikacje [rys. 8].
Rys. 8. Testowanie modelu gabarytowego przez pracownic Centrum. Akademia Sztuk Piknych
w Krakowie (19 czerwca 2009 r.)
173
3.1. Opis rozwi zania
Stanowisko do pobierania krwi na potrzeby akcji wyjazdowych to mebel mobilny

(przewoony lub przenoszony) pozwalajcy na bezpieczne i sprawne przeprowadzenie
donacji. Stanowisko skada si z korpusu z trzema szufladami i z dwóch skadanych
blatów – miejsca pracy dwóch pielgniarek pobierajcych jednoczenie krew od
dwóch dawców [rys. 9, 10].
Rys. 9. Stanowisko zoone
Rys. 10. Stanowisko rozoone
174
Stanowisko moe by transportowane na dwa sposoby. Pierwszy polega na przewo-
eniu w sposób analogiczny do transportu walizek. Drugi polegajcy na przenoszeniu
przez jedn lub dwie osoby jest moliwy dziki uchwytom bocznym. Uchwyty umiesz-
czone zostay na dwóch wysokociach, dajc moliwo wygodnego transportu po
schodach [rys. 11].
Rys. 11. Sposób transportu stanowiska
Sprawne rozkadanie stanowiska moliwe jest dziki konstrukcji blatów i zatrza-

skom [rys. 12].
Rys. 12. Sposób rozkadania blatów
175
Poniewa na stanowisku znajduj si urzdzenia wymagajce podczenia do zasi-
lania (komputer przenony, zgrzewarka, dwie wagowieszarki), w tylnej czci korpusu
znajduje si listwa zasilajca ze zwijaczem przewodu. Rozwizanie to pozwala na
uporzdkowanie biegncych przewodów.
Korpus jest miejscem skadowania i transportu wszystkich urzdze i materia-

ów potrzebnych do pobierania krwi. Jednoczenie s one rozmieszczone tak, aby
natychmiast przystpi do wykonywania czynnoci zgodnie z procedurami, bez
czasochonnych przygotowa. Tak wic wyposaenie stanowiska, które wczeniej
znajdowao si na stole roboczym, teraz znalazo swoje cile okrelone miejsca
w szufladach korpusu.
W pierwszej szufladzie umieszczono zeszyt kontrolny i zgrzewark, któr dziki prze-

lotce kablowej umieszczonej w blacie korpusu mona bezporedniego podczy do zasi-
lania. Druga szuflada korpusu przeznaczona jest do przechowywania pustych probówek,
rkawiczek oraz chusteczek dezynfekujcych. Specjalne uksztatowanie szuflady pozwala
na dobr organizacj jej zawartoci. W szufladzie umieszczonych jest dwadziecia zesta-
wów probówek (po dziesi dla kadej z pielgniarek.) Pojedynczy zestaw – przeznaczo-
ny dla jednego dawcy – skada si zwykle z czterech probówek umieszczonych w spe-
cjalnie do tego zaprojektowanym statywie. W przypadku koniecznoci wykonania wik-
szej iloci bada (np. oznaczenie grupy krwi u pierwszorazowych dawców) zestaw taki
uzupenia si dodatkow probówk – umieszczon porodku szuflady. W ostatniej szufla-
dzie znajduj si dwa magazyny podrczne oraz dwa pojemniki na odpady medyczne
twarde – dla kadego ze stanowisk. Dodatkowo wydzielone jest miejsce na okoo dwa-
dziecia sztuk, zapakowanych w foli ochronn pojemników na krew. Po wycigniciu
z szuflady magazynów podrcznych, w ich miejsce mog by tymczasowo odkadane
folie ochronne z uytych ju pojemników na krew.
Magazyn podrczny to pojemnik, w którym mieszcz si wszystkie drobne przedmio-

ty uywane w trakcie donacji. Wczeniej nie miay one swojego cile okrelonego miej-
sca, leay lu no na stole. Z magazynu mona korzysta po otwarciu i umieszczeniu we
wgbieniu blatu. Magazyn jest dziki temu ustabilizowany, a pochylenie sprawia, e caa
jego zawarto jest widoczna, a i dostp do znajdujcych si tam materiaów jest atwiej-
szy. W magazynie podrcznym wydzielone jest m.in. miejsce do odkadania statywu z in-
dywidualnym zestawem probówek dla dawcy, dziki czemu probówki te nie le ju lu -
no na stole [rys. 13].
Pojemnik na odpady medyczne skada si z dwóch czci, rozoonych podczas

transportu. Po zoeniu, otwór do wrzucania odpadów znajduje si na bocznej ciance
górnej czci i jest nachylony pod wygodnym dla uytkownika ktem. Ten ukad powo-
duje, e zawarto pojemnika jest niewidoczna dla dawcy. Po zakoczeniu akcji pojem-
nik jest szczelnie zamykany, poprzez zsunicie i zablokowanie dwóch jego czci, co
jednoczenie zmniejsza objto. Po oznaczeniu naklejk informujc o zawartoci, po-
jemnik jest w caoci spalany. Projekt zgodny jest z zasadami zawartymi w rozporz-
dzeniu Ministra Zdrowia w sprawie szczegóowego sposobu postpowania z odpadami
medycznymi [3], [rys. 14].
176
Rys. 13. Zawarto stanowiska
177
Rys. 14. Pojemnik na odpady medyczne twarde. 1 – pojemnik w trakcie transportu, 2 – pojemnik
przygotowany do uytkowania, 3 – pojemnik przygotowywany do utylizacji
Rozoenie wszystkich elementów stanowiska rozplanowane zostao zgodnie z za-

sad optymalnego umiejscowienia przy jednoczesnym uwzgldnianiu spenianej funk-
cji i kolejnoci wykonywania czynnoci [3]. Wikszo elementów znajduje si w ob-
rbie maksymalnego zasigu pielgniarki. Pole operacyjne (wykonywanie czynnoci
na stole) znajduje si w preferowanej strefy pracy. Materiay uywane jednorazowo
znajduj po prawej lub po lewej stronie stanowiska. S one atwo dostpne po obrocie
krzesa [rys. 15].
Rys. 15. Rozmieszczenie wszystkich elementów wyposaenia na stanowisku oraz zasigi 5 centyla
kobiet. 1. preferowana strefa pracy (gboko i szeroko) 2. maksymalna strefa pracy (gboko
i szeroko) wg A. Gedliczki [1]
Optymalizacja miejsca ze wzgldu na zasigi oraz logiczne rozmieszczenie elemen-

tów uwidacznia si na sporzdzonych wykresach sznurowych. Obrazuj one kolejno
wykonywanych czynnoci dla dotychczasowego i projektowanego stanowiska pracy. Po-
równanie pokazuje, e nowe rozwizanie skraca drog i eliminuje niepotrzebne ruchy
[rys. 16].
178
Rys. 16. Wykresy sznurowe obrazujce kolejno wykonywania czynnoci dla dotychczasowego i no-
wego stanowiska podczas dezynfekcji rki dawcy
Przewidywana masa zawartoci stanowiska wynosi okoo 15 kg, waga konstrukcji

nie powinna przekracza okoo 5 kg. Wedug zalece 20 kg jest wag dopuszczaln do
przewoenia lub przenoszenia przez kobiety, w przypadku pracy dorywczej, za jak
mona uzna ten rodzaj pracy [1]. Proponowane rozwizanie jest najwaniejszym, ale
nie jednym elementem caego stanowiska pobierania krwi. W jego skad wchodz
179
równie: fotel dawcy, fotel pielgniarki, wagomieszarka oraz pojemnik chodzcy.
W projekcie zakada si wykorzystanie stosowanych rozwiza. Jednak nie speniaj
one wszystkich potrzebnych funkcji uytkowych – powinny by przedmiotem od-
dzielnych projektów. Przykadem moe tu by pojemnik chodzcy, który powinien
umoliwi segregowanie i przechowywanie probówek w jednym bezpiecznym miej-
scu, a nie, jak w rozwizaniu dotychczasowym, w statywach na stole.
3.2. Wst pna ocena projektu
Zbudowano model przed-prototypowy sprawdzajcy funkcjonalno rozwizania oraz

kontrolujcy czy sposób uytkowania jest zgodny z zaoeniami. Pracownica Centrum
przeprowadzia symulowany pobór krwi. Pozwolio to na wstpn ocen projektu oraz
wskazanie bdów i niedogodnoci, które bd podstaw do dalszych dziaa projekto-
wych. W wikszoci czynnoci wykonywane byy zgodnie z przewidywaniem, poza nie-
licznymi przypadkami nieodkadania narzdzi i materiaów na wyznaczone miejsce. Mo-
e to wynika z ugruntowanych przyzwyczaje i indywidualnych zachowa pracowni-
ków. Zauwaono, e miejsce przechowywania jednorazowych rkawiczek moe by
umieszczone w lepszym zasigu, bez koniecznoci otwierania szuflady. Zwrócono uwag
na mas stanowiska, która wydaje si pielgniarkom zbyt dua (cho zgodna z norm).
Stanowisko byo równie prezentowane pielgniarkom i dyrekcji Regionalnego Centrum
Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Krakowie w ramach szkole pracowniczych. Za po-
zytywne uznano przede wszystkim rozwizanie magazynu podrcznego grupujcego
wszystkie drobne elementy w jednym miejscu oraz uporzdkowanie przewodów elek-
trycznych i atwo podczania zasilania. Zwrócono uwag na dobrze rozwizany po-
jemnik na odpady twarde, szczególnie dostpno otworu wlotowego.
4. PODSUMOWANIE
Rys. 17. Widok z góry zaaranowanego stanowiska. Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwio-
lecznictwa w Krakowie (27 pa dziernika 2010 r.)
180
Zaproponowane stanowisko zapewnia dobr organizacj miejsca pracy, logiczny
porzdek, sprawno wykonywania czynnoci. Wane jest to ze wzgldu to na bezpie-
czestwo krwiodawcy, biorcy oraz personelu. Podnosi komfort i jako wykonywanej
pracy oraz skraca czas przygotowania stanowiska do pracy. Dobre rozwizanie sprzyja
tworzeniu pozytywnego wizerunku honorowego krwiodawstwa, co przekada si na
utrzymanie staych dawców i pozyskiwanie nowych, a to przekada si na wiksz
liczb pobra.
Bibliografia
1. Gedliczka A., Atlas miar czowieka, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 2001.
2. tkowska M. (red.), Medyczne zasady pobierania krwi, oddzielania jej skadników i wydawania,
obowi zuj ce w jednostkach organizacyjnych publicznej suby krwi, IHiT, Warszawa 2006, wy-
danie wznawiane.
3. Paluszkiewicz L., Ergonomiczne waciwoci przyrz dów sygnalizacyjnych i sterowniczych, Insty-
tut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1975.
4. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 sierpnia 2007 r. w sprawie szczegóowego sposobu
postpowania z odpadami medycznymi.
5. program zdrowotny: „Zapewnienie samowystarczalnoci Rzeczpospolitej Polskiej w zakresie
krwi, jej skadników i produktów krwiopochodnych” rozpisany na lata 2009-2014.
181
Rozdzia 11
PROJEKTOWANIE ERGONOMICZNE INTERFEJSÓW

STRON INTERNETOWYCH Z MYL
O UYTKOWNIKACH
O SPECJALNYCH POTRZEBACH
Magdalena Wróbel
Joanna Lecewicz-Bartoszewska
1. WSTP
Przeom technologiczny, jaki dokona si w cigu ostatniego 20-lecia w znamienny

sposób wpyn na przemiany spoeczne. Galopujcy postp w dziedzinie technologii
informatycznych, powszechny oraz atwy dostp do nich, a take ogólny wzrost po-
ziomu wyksztacenia stwarzaj ludziom niezliczone moliwoci. Jednak to, co dla jed-
nych jest szans na dalszy rozwój czy lepsze perspektywy zawodowe, dla innych jest
kolejn barier nieustannie zwikszajc ich dystans do postpowego wiata.
Fundamentami wspóczesnego wiata stay si wiedza i technologia. W spoecze-
stwie informacyjnym, w którym najistotniejszym zasobem jest wanie wiedza, prze-
wag, a nawet wadz maj ci, którzy posiadaj cigy i nieograniczony dostp do in-
formacji – Infokraci.
Niestety równolegle z procesem informatyzacji spoeczestwa postpuje deprywa-
cja relatywna pewnych grup spoecznych, czyli samorzutnie identyfikowany i odczu-
wany wzrost dysharmonii pomidzy faktycznym i aspiracyjnym poziomem ycia czy
stopniem uczestnictwa w yciu spoecznym. Wynika to przede wszystkim z braku od-
powiednich umiejtnoci informatycznych oraz licznych ogranicze fizycznych.
Zrónicowany dostp do Internetu, a take odmienne umiejtnoci korzystania
z niego przedstawicieli poszczególnych klas skutkuj powstaniem luki cywilizacyjnej.
Ograniczony dostp do informacji albo cakowity jego brak bd w konsekwencji
prowadzi do marginalizacji spoecznej klas upoledzonych technologicznie, co
zmniejszy ich szanse i pozycje na rynku pracy zdominowanym przez Infokratów.
We wspóczesnym wiecie kluczowym terminem staje si wanie „dostp”. To on,
a nie tak jak w poprzednich wiekach wasno, okrela bogactwo czowieka oraz usta-
la granice jego moliwoci. Wiek XXI susznie zosta nazwany przez J. Rifkina „wie-
kiem dostpu”. Dostp oznacza wadz, zarówno nad sob, jak i nad tymi, który tego
dostpu nie posiadaj.
Kiedy mówimy o dostpie do informacji, pierwszym skojarzeniem jest wanie In-
ternet. Uwaa si, e pod koniec drugiego kwartau 2010 roku liczba uytkowników
Internetu na wiecie signa 1,97 miliarda, co przy populacji liczcej 6,85 miliarda
ludzi jest wartoci imponujc (28,7% ogóu).
182
Liczba internautów w Polsce wzrosa z zaledwie 10 tysicy w 1992 roku do prawie 8
milionów w roku 2003. Jak podaje „Raport: Polski Internet 2008/2009” opublikowany
przez Gemius S.A. Od rok 2004 do roku 2008 liczba polskich uytkowników Internetu
wzrosa dwukrotnie z 8 do 15,8 miliona, co oznacza, e w 2008 roku z Internetu korzysta-
o 45% Polaków w wieku powyej 5 lat. Coraz wiksza dostpno tego typu usug, a tak-
e spadek cen korzystania z sieci spowodoway, e wedug bada GfK Polonia „Polacy
w Internecie” z pocztkiem 2009 roku w Polsce byo 17,3 miliona Internautów w wieku
od 15 do 75 lat (58% badanej populacji), a wedug Internet World States 20 milionów
internautów w wieku od 5 lat (52% populacji Polski). Wedug tego samego róda pod
koniec czerwca 2010 w Polsce byo ju 22,5 miliona uytkowników Internetu.
Odsetek ludzi starszych, szczególnie osób w wieku emerytalnym (65+), okrelanych
mianem odbiorców trzeciego wieku, korzystajcych z Internetu w Polsce jest bardzo ni-
ski. Jak podaje W. Goek w swoim artykule „Trzeci wiek w sieci” opublikowanym we
Wprost dla porównania w Stanach Zjednoczonych wartoci podobne (odpowiednio 25%
i 8%) osignite zostay ju w 1998 roku. Wówczas osoby powyej 55 roku ycia stano-
wiy cznie 16% wszystkich uytkowników sieci w USA, kiedy w Polsce w roku 2000
osoby po 55 roku ycia stanowiy zaledwie 3,5% wszystkich internautów.
2. CEL I ZAKRES BADA
Gównym celem ergonomicznej analizy interfejsów stron internetowych byo okre-

lenie wymogów ergonomicznych, jakie strony internetowe powinny spenia, by
mona byo okreli je w kategoriach uytecznoci i funkcjonalnoci.
Badania miay eksploracyjny charakter, na co wskazuje zdefiniowany w nastpuj-
cy sposób ogólny problem badawczy: które z poród elementów interfejsów stron in-
ternetowych stwarzaj problemy zdefiniowanym uprzednio grupom uytkowników i ja-
kie to problemy, a take jakie s rangi poszczególnych problemów? Z uwagi na cha-
rakter bada przed rozpoczciem empirycznego postpowania badawczego nie zostay
wysunite adne hipotezy.
W badaniu szczegóowej analizie poddane zostay elementy strony wiadczce
o jej uytecznoci (usability), pozwalajce na atwy dostp do informacji, umoliwia-
jce intuicyjn nawigacj oraz zapewniajce skuteczno komunikacji z punktu wi-
dzenia uytkownika, a take elementy decydujce o uznaniu strony za estetyczn.
Aby zdefiniowa kryteria oceny wartoci estetycznych interfejsów stron interneto-
wych dokonana zostaa wizualna ocena wybranej grupy opublikowanych w Internecie
stron. Polem oceny wizualnej byy rzuty ekranu 30 stron internetowych. Wybrana zo-
staa jednorodna grupa stron WWW – stron bankowych.
Wyniki wizualnej oceny wartoci estetycznych stanowiy podstaw do wyznacze-
nia wybranych kryteriów oceny uytecznoci interfejsów stron internetowych.
3. NIERÓWNOCI W SPOECZESTWIE INFORMACYJNYM
Osobami szczególnie zagroonymi marginalizacj w spoeczestwie informacyj-

nym s ludzie starsi, którzy czsto mówi o sobie, e „minli si z komputerami”. Nie-
183
rzadko maj oni trudnoci z odnalezieniem si w niezwykle dynamicznym wiecie
pó nej nowoczesnoci. Wynikajca z niewiedzy obawa przed technologi przeplata si
z funkcjonalnym analfabetyzmem skutkujc minimalnym wykorzystywaniem moli-
woci, jakie daje Internet.
Zagroone wykluczeniem spoecznym s take osoby z niepenosprawnociami,
które przez ogó spoeczestwa postrzegane s jako niezdolne do „normalnego” funk-
cjonowania. Jak definiuje to wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) „osoba niepeno-
sprawna to osoba o naruszonej sprawnoci funkcjonalnej lub aktywnoci yciowej
w stopniu utrudniajcym penienie ról spoecznych”. Jak szacuje si odsetek osób
z rónym stopniem oraz rodzajem niepenosprawnoci w Europie wynosi okoo 15%,
co daje ponad 40 milionów potencjalnych uytkowników Internetu. Okoo 5,5 miliona
Polaków to osoby z niepenosprawnociami, z czego ponad poow stanowi ci obar-
czeni niepenosprawnoci ruchow.
Dysfunkcja narzdu ruchu oznacza ograniczon sprawno koczyn górnych, dol-
nych, krgosupa w skutek zmian chorobotwórczych lub urazów centralnego ukadu
nerwowego, tudzie zmian w zakresie ukadu kostnego, miniowego lub nerwowego.
Z takim rodzajem niepenosprawnoci wi si zaburzenia funkcjonalne, polegajce
na upoledzeniu zdolnoci motorycznej narzdu ruchu przy prawidowo zachowanej
jego strukturze. Mog to by poraenie, czyli cakowity brak zdolnoci ruchu lub nie-
dowady, w których wystpuje czciowe upoledzenie siy ruchowej ograniczajce
ruchy manipulacyjne.
Kolejn istotn z punktu widzenia niniejszej pracy grup stanowi osoby niedowi-
dzce. Osobami niedowidzcymi nazywani s ludzie, u których nastpio uszkodzenie
wzroku, zmys ten jednak nadal powstaje podstawowym ródem wiedzy o wiecie
i metod poznawania rzeczywistoci. Klasyfikacja wiatowej Organizacji Zdrowia
(WHO) podaje pi kategorii uszkodzenia wzroku, uwzgldniajc kryterium ostroci
i pola widzenia. Dwie z nich to kategorie sabego widzenia, a trzy to kategorie lepoty.
Zgodnie z t klasyfikacj niedowidzcy to osoby zdolne do czytania druku i pisma
rcznego (kat. 1), a take te, które musz korzysta z pomocy optycznych (kat. 2).
Jak podaje Wojewódzki Urzd Pracy w odzi w lutym 2009 jako bezrobotnych za-
rejestrowane byo ponad 8 tysicy osób z niepenosprawnociami oraz 25 tysicy osób
powyej 50-tego roku ycia. W samym miecie odzi zarejestroway si 3.252 osoby
niepenosprawne, co stanowi 40% ogóu bezrobotnych osób niepenosprawnych w wo-
jewództwie ódzkim. Zarejestrowani odzianie po 50-tym roku ycia stanowi 30%
ogóu bezrobotnych osób starszych w województwie.
Osobami z niepenosprawnociami, a take starsze musz pokonywa liczne barie-
ry utrudniajce im pene funkcjonowanie w spoeczestwie. Oprócz barier architekto-
nicznych utrudniajcych poruszanie si w przestrzeni i barier spoecznych wynikaj-
cych z tendencji wspóczesnego spoeczestwa do oceniania ludzi wedug ich zdolno-
ci produkcyjnych istniej równie bariery komunikacyjne. Komunikacyjne ograni-
czenia utrudniaj porozumiewanie si lub transfer informacji. Bariery te wynikaj
gównie z braku dostpu lub niedostosowania nowoczesnych technologii do potrzeb
szczególnych uytkowników, jakimi s ludzie starsi i osoby z niepenosprawnociami.
Jak przytoczono na oficjalnej stronie Unii Europejskiej zaledwie 3% publicznych stron
internetowych spenia normy dostpnoci sieci, co znacznie utrudnia dostp do nich.
184
Najistotniejsz grup z punktu widzenia niniejszej pracy stanowi uytkownicy
o specjalnych potrzebach, którzy odwiedzaj dan stron celowo, jednak moliwoci
korzystania z niej s silnie ograniczone ich dysfunkcjami. Do tej grupy zaliczy mona
zarówno osoby starsze, niedowidzce, jak i z lekk dysfunkcj ruchow koczymy
górnej.
4. ERGONOMIA INTERFEJSÓW STRON INTERNETOWYCH
Technologie informacyjne i komunikacyjne peni ogromn rol w spoeczestwie

informacyjnym. Z zaoenia maj przeciwdziaa wykluczeniu spoecznemu, jednak
bardzo czsto pogbiaj podziay doprowadzajc do wykluczenia cyfrowego. Zatem
aby unikn tego negatywnego zjawiska naley dooy wszelkich stara, by spoe-
czestwo informacyjne stao si spoeczestwem integracyjnym.
W spoeczestwie informacyjnym opartym na wiedzy oprócz czynnika ludzkiego
ogromn rol odgrywa infrastruktura techniczna: sprzt komputerowy, niezbdne
oprogramowanie, ale przede wszystkim dostp do sieci internetowej.
Czowiek nie jest w stanie bezporednio komunikowa si z maszynami. Dialog
uytkownika, czyli jednostki wchodzcej w interakcj z systemem lub produktem

moliwy jest tylko i wycznie dziki urzdzeniom „wejcia" i „wyjcia” wyposa-
onym w odpowiedni interfejs uytkownika, czyli t cz urzdzenia, która odpo-
wiada za interakcj z uytkownikiem. Interakcja czowiek-komputer to szczególny
rodzaj wzajemnego oddziaywania midzy organiczn istot yjc, a nieorga-
niczn maszyn, bdcy przedmiotem zainteresowania midzy innymi ergonomii.
Ten szczególny przypadek ukadu sterujcego, w którym czowiek i maszyna two-
rz jednolity zespó regulacji, cechuje cigo akcji uytkownika i odpowiedzi
komputera.
Zgodnie z prawem telekomunikacyjnym interfejs to „ukad elektryczny, elektro-
niczny lub optyczny, z oprogramowaniem lub bez oprogramowania, umoliwiajcy
czenie, wspóprac i wymian sygnaów o okrelonej postaci pomidzy urzdzenia-
mi poczonymi za jego porednictwem zgodnie z odpowiednia specyfikacj tech-
niczn”. Innymi sowy interfejs uytkownika to cao oprogramowania wraz z odpo-
wiednimi urzdzeniami, suca do wymiany informacji midzy czowiekiem a kom-
puterem [1].
W przypadku interfejsu strony internetowej wejcie i wyjcie realizowane s po-
przez stron internetow, która wywietlana jest w przegldarce internetowej. Te inter-
fejsy cechowa musi wysoki stopie uytecznoci czy w innej terminologii funkcjonal-
noci. Strona internetowa, zwana inaczej stron WWW lub witryn internetow to do-
kument hipertekstowy opracowany w jzyku HTML, udostpniony na widok publicz-
ny w sieci Internet za pomoc usugi WWW w celach informacyjnych, handlowych,
propagandowych czy po prostu zaspokojenia potrzeby ekspresji.
Projektowanie interakcji, podczas którego uytkownik od samego pocztku
jest zaangaowany w proces przygotowania produktu, w tym przypadku strony
internetowej, nazywa si projektowaniem zorientowanym na uytkownika. Inter-
fejs moe by natomiast nazwany przyjaznym wówczas, gdy sposób komunikacji
midzy czowiekiem a komputerem, sprawia temu pierwszemu jak najmniej ko-
185
potu i nie powoduje niekorzystnych stresów. Powszechnie uznaje si, e interfejs
graficzny jest bardziej przyjazny ni tekstowy, gównie z uwagi na szybko i a-
two przekazywania informacji.
Ergonomia ma ogromna rol w procesie projektowania. W odniesieniu do interfej-
sów stron WWW moemy mówi zarówno o ergonomii koncepcyjnej, jak i korekcyj-
nej. Ergonomia koncepcyjna wystpuje w przypadku projektowania nowych stron in-
ternetowych, natomiast korekcyjna w sytuacji, gdy istniejca strona poddawana jest
zmianie. Zawsze jednak podstawowym celem dziaania jest zwikszenie uytecznoci
interfejsu strony WWW.
Stosujc ergonomiczne podejcie do projektowania interfejsów stron interneto-
wych mona zapewni ich funkcjonalno oraz uyteczno. Ergonomicznie zaprojek-
towana strona internetowa powinna prezentowa si w sposób atrakcyjny dla uyt-
kownika, a co najistotniejsze korzystanie z takiej strony powinno dawa uytkowni-
kowi satysfakcj, a nawet sprawia przyjemno. Ergonomicznie zaprojektowana stro-
na internetowa powinna odpowiada potrzebom jej docelowych uytkowników i spe-
nia ich wymagania.
Przykadem projektowania interfejsów stron WWW z uwzgldnieniem zasad ergo-
nomii jest wspomniane ju projektowanie zorientowane na uytkownika. Zgodnie
z norm PN-EN ISO 13407:2005 Procesy projektowania ukierunkowane na czowieka

w przypadku systemów interaktywnych, projektowanie powinno uwzgldnia wyma-
gania uytkownika oraz kontekst uycia danego interfejsu. Zaproponowane rozwiza-
nie projektowe powinno nastpnie zosta poddane ewaluacji i dopiero po jej pozytyw-
nym wyniku dopuszczone do powszechnego uytku. Projekt, który spenia wymagania
zadane przez uytkowników oznacza sukces procesu projektowania. Jeli natomiast
wymagania nie zastay spenione cay proces rozpoczyna si od pocztku.
Zgodnie z nowym podejciem do projektowania systemów interakcyjnych zapro-
jektowanie interfejsu uytkownika powinno by pierwotne w stosunku do zaprojekto-
wania systemu od strony technologicznej. Wczenie uytkownika w proces projekto-
wania sprawia, e funkcjonalno systemu jest wynikow jego potrzeb i ogranicze.
Interfejsy tak projektowane powinny by weryfikowane na bieco, w kadej fazie
procesu, co pozwoli wyeliminowa potencjalne bdy oraz obniy koszt wprowadzenia
zmian.
Ergonomi interaktywnych urzdze oraz aplikacji zajmuje si nauka zwana uy-
tecznoci. Z punktu widzenia ergonomii uyteczno odnosi si do: intuicyjnoci na-
wigacji, atwoci dostpu do informacji, zapewnienia zrozumiaoci komunikacji
z punktu widzenia uytkownika.
W normie PN-EN ISO 9241-11:2002 (U) uyteczno zdefiniowana jest jako sto-
pie, do którego produkt moe by uywany przez nominalnych uytkowników tak,
by osign nominalne/specyficzne cele skutecznie, efektywnie i z satysfakcj w spe-
cyficznym kontekcie uycia. Innymi sowy rol uytecznoci naley rozway ju
w fazie projektowania produktów, jest bowiem powizana ze stopniem w jakim uyt-
kownicy produktów s w stanie pracowa skutecznie, efektywnie i z satysfakcj. Uy-
teczno produktów moe by ulepszona/poprawiona poprzez wczenie cech i atrybu-
tów przynoszcych korzy uytkownikom w szczególnym kontekcie uycia. Produkt
moe mie róne poziomy uytecznoci, kiedy uywany jest w rónych kontek-
stach [2].
186
Zestawienie opisanych aktów normatywnych zawarte zostao w tabeli 1.
Tabela 1. Normy odnoszce si do uytecznoci stron internetowych
PN-EN ISO 9241 (1–18) Wymagania ergonomiczne dotyczce pracy biurowej z zastosowa-
niem terminali wyposaonych w monitory ekranowe (VDT) – seria
norm
PN-EN ISO 9241 (110–171) Ergonomia interakcji czowieka i systemu – seria norm
PN-EN ISO 13406 Wymagania ergonomiczne dotyczce pracy biurowej z zastosowa-
niem monitorów ekranowych z paskim – seria norm
PN-EN ISO 13407:2005 Procesy projektowania ukierunkowane na czowieka w przypadku
systemów interaktywnych
PN-EN ISO 14915 Ergonomia oprogramowania do multimedialnych interfejsów uyt-
kownika – seria norm
PN-EN ISO 9999:2002 Pomoce techniczne dla osób niepenosprawnych – Klasyfikacja
ródo: Opracowanie wasne
Projektant strony internetowej nie jest w stanie krytycznie oceni swojej pracy, dla-
tego bardzo istotne jest by poddawa j czstym i rónorodnym ocenom. Pozwala to

zmniejszy koszty czstych usprawnie uytecznoci strony wynikajcych z jej niedo-
stosowania czy poprawi choby jej stron estetyczn.
Istnieje kilka cakowicie odmiennych metod oceny uytecznoci interfejsów stron
internetowych. Rón si one zasadniczo zastosowanymi metodami badawczymi, na-
rzdziami i zakresem. Do najbardziej znanych metod nale:
x metoda automatyczna – eye-tracking,
x metoda empirycznego badania z uytkownikiem – user experience,
x IDI – indywidualny wywiad pogbiony,
x metoda formalna – z wykorzystaniem modeli,
x metoda nieformalna – z wykorzystaniem wiedzy,
x usability engineering.
Oprócz uytecznoci pozwalajcej uytkownikowi pracowa skutecznie, efektyw-

nie i z satysfakcj, bardzo istotnym wymogiem stawianym interfejsom stron interne-
towych jest wymóg estetyczny. Wartoci estetyczne interfejsów stron internetowych
coraz czciej staj si kluczowym czynnikiem wyboru okrelonej strony WWW.
Skoro ergonomia stawia sobie za cel dostosowanie pracy i materialnego rodowi-
ska pracy do cech psychofizycznych czowieka, zatem w obszarze jej zainteresowa
ley take projektowanie z uwzgldnieniem wartoci estetycznych – wartoci, które
maj znaczcy wpyw na sam przebieg procesu pracy.
O estetyce decyduje szereg czynników, równie kulturowych i spoecznych. Istnie-
je silna korelacja midzy tym, „jak wspóczesne technologie s projektowane – jakie
technologie i interfejsy dziaaj wizualnie na uytkowników – i jak te wizualizacje
ksztatuj w rzeczywistoci podanie, a nawet wiadomo” [3].
Szata graficzna interfejsów stron internetowych ma ogromne znacznie podczas
ogólnej oceny strony. Tak naprawd to ona determinuje jej charakter. Jak pokazuj
187
badania, strony internetowe przegldane s pobienie, a Internauta ma z nimi jedynie
chwilowy kontakt. Oznacza to, e im bardziej atrakcyjna strona, tym wiksza jest
szansa, e uytkownik zatrzyma si na niej duej i zacznie przeglda jej tre.
5. METODY BADA
Do identyfikacji elementów interfejsów stron internetowych mogcych utrudnia

korzystnie z Internetu uytkowników o specjalnych potrzebach – osobom starszym
oraz niepenosprawnym, posuono si powszechnie stosowanymi metodami i techni-
kami bada spoecznych.
Zdefiniowane zostay trzy grupy respondentów, odpowiadajce przyjtym w bada-
niu zaoeniom:
x osoby starsze (powyej 55 roku ycia),
x osoby z lekk dysfunkcj ruchow koczyny górnej,
x osoby niedowidzce.
Jednym z przyjtych zaoe byo badanie jedynie respondentów, u których wy-

mienione dysfunkcje nie wystpuj cznie, gdy mogoby to wprowadzi znaczne

trudnoci podczas interpretacji wyników bada. Jedynie w przypadku osób starszych
dopuszczane byo wystpowanie lekkich dysfunkcji, wynikajcych z wieku, takich jak
lekka wada wzroku, bóle krgosupa oraz koczyn górnych, a take reumatyzm. Oso-
by te jednak zaliczane byy tylko do jednej grupy.
W przypadku kadej z grup zastosowana zostaa ilociowa technika wywiadu kwe-
stionariuszowego, oparta na bezporedniej komunikacji. Otrzymane podczas wywiadu
dane opracowane zostay zarówno w sposób ilociowy, jak i jakociowy, co pozwolio
dogbniej pozna analizowane kwestie.
Na podstawie wyników bada sformuowane zostay wstpne ergonomiczne wy-
tyczne dotyczce projektowania interfejsów stron internetowych, tak by strony byy
uyteczne i funkcjonale dla przywoanych uprzednio uytkowników o specjalnych
potrzebach. Duy nacisk pooono równie na aspekty estetyczne interfejsów stron,
jako jeden z wymogów ergonomicznych.
Zastosowany wywiad kwestionariuszowy skada si z trzech czci wstpnej, wa-
ciwej i kocowej. We wstpnej czci kwestionariusza badawczego przedstawiony
zosta cel oraz zakres badania, w czci waciwej zawarte zostay pytania, czci ko-
cowa natomiast zawieraa aneks dla ankietera oraz podzikowanie za udzia w bada-
niu.
Narzdziem badawczym uytym w badaniu by kwestionariusz wywiadu zawiera-
jcy 20 pyta, gównie zamknitych. Wystpoway w nim pytania rozstrzygajce typu
„czy” oraz dopeniajce. Pytania zamknite przyjmoway posta dychotomiczn, typu
„tak-nie” lub oparte byy na wyobraeniu skali. Wystpoway równie pytania z kafe-
teri, a take pytania otwarte.
Dodatkowo zastosowanym narzdziem by aneks dla ankietera, w którym
umieszczane zostay informacje dotyczce daty i czasu przeprowadzenia wywiadu,
jego przebiegu, a take nastawienia respondenta do badania. Wywiad trwa rednio
20 minut.
188
5.1. Opis badanych jednostek
Dobór respondentów do bada by celowy, co oznacza, e badano jedynie osoby

speniajce zadane kryteria. Kryteria wejcia do próby stanowiy, jak zostao to ju
powiedziane wczeniej: lekka niepenosprawno w obrbie koczyny górnej, dole-
gliwoci zwizane z krgosupem, straszy wiek (55+) lub niedowidzenie.
O udzia w wywiadzie poproszono 200 osób deklarujcych si jako uytkownicy
Internetu. Zgod na udzia w badaniu wyrazio 190 osób.
Zgodnie z przyjtymi zaoeniami liczebno poszczególnych grup badanych oscy-
lowaa w granicach 30 osób. W przypadku osób starszych, u których inne z opisanych
kryteriów nie wystpoway, liczebno próby wynosia 37. 46% badanych osób star-
szych stanowiy kobiety, a 54% mczy ni. Sporód badanej grupy zdecydowan
wikszo, bo a 78% stanowiy osoby pracujce, podczas gdy na rencie lub emerytu-
rze byo 22% respondentów.
Przebadanych zostao 60 osób niedowidzcych, z czego 30 naleao do kategorii
wiekowej 40-54 lata, a drugie 30 do osób powyej 55 roku ycia. 47% respondentów
niedowidzcych stanowiy kobiety, a 53 % mczy ni. Poród badanych osób niedo-
widzcych 83% to osoby pracujce, 14% osoby na rencie lub emeryturze, a 3% nie-
pracujce lub bezrobotne.

W badaniu wzio udzia 60 osób z lekk dysfunkcj koczyny górnej, z czego 30
naleao do kategorii wiekowej 40-54 lata, a drugie 30 do osób powyej 55 roku ycia.
Podzia na kobiety i mczyzn w tej grupie by równy. W przypadku osób z dysfunk-
cj koczyny górnej 82% to osoby czynne zawodowo, 13% to emeryci lub rencici,
a 5% to osoby bezrobotne lub niepracujce.
6. WYNIKI BADA
6.1. Wyniki bada – wywiad kwestionariuszowy
Zdecydowana wikszo w kadej z badanych grup posiadaa w domu stacjonarny

komputer osobisty lub komputer przenony, z dostpem do Internetu. Badani w wik-
szoci korzystali z Internetu codziennie lub niemal codziennie, a redni czas przeby-
wania w sieci to 2,9 godziny.
Czsto wystpujcym problemem byy nieaktualne informacje umieszczone na
stronach (41%), a take informacje mao dokadne i rzetelne (35%). Znaczny odsetek
badanych wskazywaa równie na problemy pojawiajce si czasem, takie jak: pro-
blem z powrotem do pocztku strony (64%), problem z powrotem do strony gównej
(54%), zbyt dugie strony, które trzeba przewija (59%), za mao informacji na stronie
(51%), brak pogrupowania tematycznego informacji (65%), trudnoci z odnalezieniem
na stronie potrzebnych informacji (59%), brak wiedzy, gdzie mona odnale na stro-
nie potrzebne informacje (66%).
W opinii badanych na stronie (czsto – 50%, czasem – 50%) pojawia za duo rucho-
mych reklam utrudniajcych odbiór informacji. A 41% respondentów czsto nie wie, jak
wyczy pojawiajce si reklamy, a 51% nie wie tego sporadycznie. Czste problemy
z trafieniem kursorem myszki w przycisk wyczajcy wyskakujce reklamy ma 24%
badanych, podczas gdy takie problemy tylko czasem ma a 54% respondentów.
189
Badani w poszczególnych grupach zgodnie uznali, e wpyw kolorystki na odbiór
informacji jest bardzo duy (39%) lub raczej duy (53%).
Niemal poowa badanych (46%) uznaa, e strona internetowa powinna by czytel-
na. Zdaniem 22% respondentów strona WWW powinna by przejrzysta. W opinii 15%
badanych, interfejs strony internetowej powinien by adny i estetyczny.
Przyjrzyjmy si szczegóowo wybranym problemom poruszanym podczas badania.
Kwestie sprawiaj ce problem podczas poruszania si po stronach internetowych

Badanych spytano, które z wymienionych kwestii sprawiaj im problemy podczas
poruszania si po stronach internetowych.
Czsto wystpujcym problemem byy nieaktualne informacje umieszczone na
stronach (41%), a take informacje mao dokadne i rzetelne (35%). Znaczny odsetek
badanych wskazywaa równie na problemy pojawiajce si czasem, takie jak: pro-
blem z powrotem do pocztku strony (64%), problem z powrotem do strony gównej
(54%), zbyt dugie strony, które trzeba przewija (59%), za mao informacji na stronie
(51%), brak pogrupowania tematycznego informacji (65%), trudnoci z odnalezieniem
na stronie potrzebnych informacji (59%), brak wiedzy, gdzie mona odnale na stro-
nie potrzebne informacje (66%).
Problemy zwi zane z wygl dem stron pojawiaj ce si podczas korzystanie

z Internetu
Respondentów poroszono, by ustalili, które kwestie zwizane z wygldem stron inter-
netowych sprawiaj im najwikszy problem podczas przegldania stron internetowych.
Problemami, które pojawiaj si w opinii badanych czsto s: kolor tekstu utrud-
niajcy odczytanie informacji (47%), chaos na stronie utrudniajcy odczytanie infor-
macji (36%), problemy ze zmian wielkoci liter/tekstu (31%), problemy ze zdjciem,
obrazkiem w tle utrudniajcym odczytanie informacji (30%), chaos na stronie mcz-
cy wzrok (24%), problemy z kolorem ta utrudniajcym odczytanie informacji (23%).
Problemami pojawiajcymi si czasem, podczas przegldania niektórych stron s za-
daniem badanych: za maa wielko liter/tekstu (70%), kolor ta utrudniajcy odczytanie
informacji (69%), nadmiar kolorów mczcy wzrok (66%), zastosowana kolorystka m-
czca wzrok (66%), chaos na stronie mczcy wzrok (62%), zdjci, obrazek w tle utrud-
niajcy odczytanie informacji (53%), chaos na stronie utrudniajcy odczytanie informacji
(47%), brak moliwoci zmiany wielkoci liter/tekstu (46%), kolor tekstu utrudniajcy
odczytanie informacji (41%), brak wiedzy, jak zmieni wielko liter tekstu (39%).
Problemy te s waciwe wszystkim badanym grupom i kategoriom wiekowym:
osobom starszym, niedowidzcym, z dysfunkcj koczyny górnej i z dolegliwociami
krgosupa. Poziom problemu we wszystkich wyszczególnionych grupach responden-
tów jest bardzo zbliony. Wystpujce rónice midzy grupami oscyluj w przedziale
±5%, zatem nie naley rozpatrywa ich jako istotne.
Problemy zwi zane z wyskakuj cymi/ruchomymi reklamami pojawiaj ce si

podczas korzystanie z Internetu
Badani oceniali, jakie problemy zwizane z ruchomi banerami pojawiaj si pod-
czas korzystania ze stron internetowych. Pytano ich o ilo reklam, moliwo ich wy-
czenia i problemy manipulacyjne podczas próby wyczenia banera.
190
W opinii badanych na stronie (czsto – 50%, czasem – 50%) pojawia za duo ru-
chomych reklam utrudniajcych odbiór informacji. A 41% respondentów czsto nie
wie, jak wyczy pojawiajce si reklamy, a 51% nie wie tego sporadycznie. Czste
problemy z trafieniem kursorem myszki w przycisk wyczajcy wyskakujce reklamy
ma 24% badanych, podczas gdy takie problemy tylko czasem ma a 54% respondentów.
W przypadku osób starszych, a 65% uznao, e na stronach czsto wystpuje za
duo reklam. Osoby z dysfunkcja koczyny górnej (47%) wskazyway, e czsto maj
problemy z wyczeniem pojawiajcej si reklamy.
Jak rol maj poszczególne elementy strony internetowej?

Respondentów spytano, jak wana s dla nich wybrane elementy / aspekty stron in-
ternetowych, takie jak:
x prostota / przejrzysto ukadu,
x wyczerpujcy zakres informacji,
x czytelno / wyrazisto informacji,
x szybko wywietlania informacji,
x moliwo zmiany wielkoci liter / tekstu,
x moliwo dostosowania strony do wasnych potrzeb,
x atrakcyjno graficzna stron,

x umiarkowana ilo reklam,
x umieszczona na stronie wyszukiwarka.
Zdaniem badanych bardzo wana jest czytelno i wyrazisto informacji (88%),

a take prostota i przejrzysto ukadu (77%). Bardzo wana jest take umiarkowana
ilo Reklam (64%) oraz wyczerpujcy zakres informacji (49%).
Za raczej wane uznana zostaa: szybko wywietlania informacji (62%), moli-
wo zmiany wieloci liter/tekstu (62%), umieszczona na stronie wyszukiwarka
(58%), moliwo dostosowania strony do wasnych potrzeb (47%).
Czym jest atrakcyjno wizualna (plastyczna) strony internetowej?

Badanych poproszono o okrelenie, czym jest dla nich atrakcyjno wizualna stro-
ny internetowej. Rozbieno udzielanych przez nich odpowiedzi bya bardzo dua.
Zdaniem 22% badanych atrakcyjno wizualna strony internetowej to dobrze do-
brana, ciekawa, harmonijna kolorystka. W opinii 15% respondentów strona atrakcyjna
wizualne to strona czytelna, a take przejrzysta i prosta. Atrakcyjna wizualnie strona,
to równie strona adna i przyjemna dla oka (15%), zawierajca wartoci informacyjne
(13%) oraz elementy zwracajce uwag (11%). Na atrakcyjno strony wpywa rów-
nie jej logiczny ukad (6%), a take ciekawa i poprawna kompozycja (4%).
Rozkad odpowiedzi na to pytanie nie by zdeterminowany przez wiek, wystpo-
wanie wady wzroku czy dysfunkcj koczyny górnej. Odpowiedzi w poszczególnych
grupach ksztatoway si w sposób bardzo zbliony do odpowiedzi caoci badanych.
Jak wa na jest atrakcyjno wizualna (plastyczna) stron internetowych?

Zapytano respondentów, jak wana jest dla nich atrakcyjno wizualna stron inter-
netowych. W przypadku kadej z badanych grup, poowa pytanych uznaa, e atrak-
cyjno wizualna stron internetowych jest raczej wana, a ponad jedna czwarta, e
191
bardzo wana. W adnej z badanych grup nie pady odpowiedzi, i atrakcyjno wizu-
alna jest zupenie niewana.
Jak poprawi atrakcyjno strony internetowej?

Badani mieli musieli udzieli odpowiedzi na pytanie, co by zmienili gdyby mogli
poprawi atrakcyjno strony internetowej. Mae dysproporcje midzy czstoci wy-
stpowania poszczególnych odpowiedzi wskazuj na fakt, jak róne spojrzenie na
atrakcyjno strony maj badani. adna z wymienianych odpowiedzi nie jest dominu-
jca wzgldem innej.
Najwicej badanych, uwzgldniajc wszystkie badane grupy, zmienioby szat gra-
ficzn strony (18%), ukad informacji i elementów na stronie (18%) oraz sposób przeka-
zu informacji (14%). Respondenci w celu poprawienia atrakcyjnoci strony: zmieniliby
to (10%), uprocili stron (10%), uporzdkowali jej zawarto (10%), zmienili kompo-
zycj (8%), zmniejszyli ilo reklam (8%), a take wzbogacili stron o zdjcia (6%).
Jaki wpyw na odbiór informacji ma kolorystyka strony internetowej?

Respondentów spytano, jaki wpyw na odbiór informacji ma ich zdaniem kolorystka
strony internetowej. Badani w poszczególnych grupach zgodnie uznali, e wpyw koloryst-
ki na odbiór informacji jest bardzo duy (39%) lub raczej duy (53%). Najwikszy odsetek
odpowiedzi „bardzo duy” wystpi u osób starszych. A 51% badanych z tej grupy uznao,
i zastosowane kolory wpywaj na przekaz informacyjny. W adnej z badanych grup nie
pady odpowiedzi, i wpyw kolorystki jest bardzo may lub w ogóle nie wystpuje.
Jaka jest najlepsza kolorystyka strony internetowej?

Respondentów zapytano o to, jaka ich zadaniem kolorystyka strony internetowej
jest najlepsza. Rozbieno odpowiedzi na to pytanie bya ogromna. Najczciej poja-
wiaa si enigmatyczna odpowiedz, i strona powinna by kolorowa. Cz badanych,
która próbowaa okreli, jakie kolory najbardziej im odpowiadaj, wskazywaa na
kolory intensywne, jaskrawe, soczyste, podczas gdy niemal taka sama liczba osób
wymieniaa kolory jaskrawe, pastelowe, stonowane, spokojne.
Równie czsto jak odpowied , e strona powinna by kolorowa, paday stwierdze-
nia, e idealna strona internetowa powinna by czarno-biaa, to znaczy albo czarne
litery na biaym tle lub odwrotnie. Pojawiay si take propozycje, by strona bya
czarno-biaa z delikatnymi akcentami kolorystycznymi lub z niewielk iloci bardzo
intensywnych kolorów.
Badani, którzy podawali konkretne kolory na przykad: niebieski, zielony, óty
przyznawali, e s to z reguy ich ulubione kolory, dlatego take chcieliby widzie je
podczas przegldania stron WWW.
Za istotne naley uzna odpowiedzi, w których respondenci wskazywali, i kolory
strony powinny by dopasowane do tematyki strony lub do stosowanych przez waci-
ciela strony kolorów korporacyjnych. Wówczas kolor dodatkowo pozwala na identyfi-
kacj wizualn marki i jest wanym czynnikiem informacyjnym i komunikacyjnym.
Tak rozbiene odpowiedzi s waciwe dla caej próby, jak i dla poszczególnych
grup badanych. Na podstawie wyników bada nie mona wysnu jednoznacznych
wniosków, jaka kolorystka jest najbardziej waciwa i podana przez badanych uyt-
192
kowników o specjalnych potrzebach. Odpowiedzi, jakie badani udzielali na to pytanie
wynikay gównie z preferencji kolorystycznych, czyli gustu.
Osoby starsze wskazyway zarówno na strony z du iloci kolorów, jak i na stro-
ny minimalistyczne, wrcz ascetyczne. Podobnie osoby niedowidzce. W ich przypad-
ku intensywny kolor móg zarówno utrudnia odbiór informacji na stronie, jak i by
czynnikiem komunikacji.
Wnioski, jakie pyn z odpowiedzi udzielonych na to pytanie wyra nie pokazuj
take, i nie mona zastosowa jednego uniwersalnego schematu kolorystycznego czy
okreli optymalnej iloci kolorów wystpujcych na stronie internetowej, zawsze
wówczas takie rozwizanie nie odpowiadaoby preferencj czci uytkowników.
Cenn wskazówka jest natomiast stosowanie kolorów korporacyjnych i odpowia-
dajcych tematyce danej strony, a take dostosowane kolorów do indywidualnych pre-
ferencji potencjalnych uytkowników (na przykad: dzieci, nastolatków, kobiet).
Jak powinna by strona internetowa

Badani w pytaniu otwartym mieli jak najkrócej okreli, jaka powinna by strona
internetowa. Niemal poowa badanych (46%) uznaa, e strona internetowa powinna
by czytelna. Zdaniem 22% respondentów strona WWW powinna by przejrzysta.
W opinii 15% badanych, interfejs strony internetowej powinien by adny i estetyczny.
Zdecydowanie rzadziej paday stwierdzenia, e strona internetowa powinna by cie-
kawa (7%), prosta i bez ozdób (7%), a take dopasowana do tematyki, której dotyczy.
Jak pokazuje tabela 2. wyniki w poszczególnych grupach badanych odpowiadaj ogól-
nej tendencji. Jedynie w przypadku badanej grupy osób starszych prostota strony jest istot-
niejsza od jej estetyki strony. Takie wynik w tej grupie tumaczy mona faktem, i prosta
strona jest zdecydowanie atwiejsza w nawigacji, co jest bardzo istotne dla osób starszych.
Tabela 2. Jaka powinna by strona internetowa? – wyniki wedug grup

Osoby Z dysfunkcj
Razem Osoby starsze
niedowidz ce ko czyny górnej
dopasowana do tematyki 3% 4% 3% 2%
Prosta 7% 12% 9% 6%
Ciekawa 7% 4% 8% 7%
adna i estetyczna 15% 6% 15% 18%
Przejrzysta 22% 20% 23% 22%
Czytelna 46% 54% 43% 44%
W kadej z badanych grup za najistotniejsze uznane zostay czytelno i przejrzy-

sto strony. Terminy te doprecyzowane zostay w dalszej czci pracy podczas anali-
zy wyników wizualnej oceny wartoci estetycznych.
6.2. Wyniki bada – wizualna ocena warto ci estetycznych
Trzem 30-osobowym grupom studentów: dwóm grupom studentów Zarzdzania

i Inynierii Produkcji na Politechnice ódzkiej oraz grupie studentów Wzornictwa
Przemysowego na Akademii Sztuk Piknych w odzi polecono dokona oceny jako-
193
ci ergonomicznej okrelonej strony internetowej w aspekcie wartoci estetycznych.
Indywidualna ocena opieraa si na okrelonych uprzednio przez badanego kryteriach
wynikajcych z jego wasnych dowiadcze, odczu, potrzeb oraz analogii do omó-
wionych przez prowadzcych zajciach innych noników informacji.
Podawane przez badanych kryteria zostay zgrupowane, a nastpnie przyporzd-
kowane do szerszych kategorii. Nastpnie zliczona zastaa czsto wymieniania przez
badanych kryteriów z poszczególnych kategorii. Na tej podstawie kategoriom gów-
nym przyporzdkowane zostay rangi.
Wyznaczone zostay nastpujce nadrzdne kryteria oceny wartoci estetycznych
interfejsów stron internetowych:
x kompozycja strony – 46%,
x kolorystyka, koloryt – 35%,
x typografia internetowa – 16%,
x elementy graficzne, zdjcia – 2%,
x banery reklamowe – 4%.
Kompozycja strony
Najistotniejszym z kryteriów oceny jest kompozycja strony czyli ukad okrelajcy
funkcj jego elementów, wzajemne ustosunkowanie treciowe i formalne tych elemen-

tów w ramach caoci. To ona w gównej mierze wpywa na przejrzysto strony.
A 46% wymienionych podkryteriów zaliczone zostao wanie do tej kategorii.
Jeli mówimy o przejrzystoci strony, odnosimy si przede wszystkim do takich
aspektów majcych wpyw na jej kompozycj jak:
x waciwe rozmieszczenie elementów i informacji na stronie,
x uporzdkowanie zawartoci poprzez segregacj i pogrupowanie elementów i in-
formacji,
x zachowanie odpowiednich odstpów midzy elementami,
x rónicowanie przekazu poprzez stosowanie rónych stopni i kolorów pisma,
x lokalizacja logo lub nazwy w widocznym miejscu przy zachowaniu waciwych
proporcji,
x uwypuklenie wanych informacji poprzez wyrónienie lub zrónicowanie stopnia
czcionki,
x waciwa ilo elementów i informacji zawartych na stronie,
x zachowanie proporcji midzy poszczególnymi elementami i polami strony,
x podzia paszczyzny strony,
x stosowanie ikonek zamiast tekstu,
x intuicyjno ukadu.
Najistotniejszym podkryterium nalecym do kategorii „kompozycja” jest waci-
we rozmieszczenie elementów i informacji na stronie (17%). Nastpnymi w kolejnoci
podkryteriami o podobnym znaczeniu s: uporzdkowanie zawartoci poprzez segre-
gacj i pogrupowanie elementów i informacji (12%), zachowanie przejrzystoci uka-
du dziki odpowiednim odstpom midzy elementami (10%), rónicowanie przekazu
poprzez stosowanie rónych stopni i kolorów pisma (10%), lokalizacja logo lub nazwy
(w badanym przypadku nazwy banku) w widocznym miejscu przy zachowaniu wa-
194
ciwych proporcji (9%), a take uwypuklenie wanych informacji poprzez wyrónie-
nie lub zrónicowanie stopnia czcionki (8%).
Znaczenie ma równie ilo elementów i informacji zawartych na stronie (7%),
a take zachowanie proporcji midzy poszczególnymi elementami i polami strony
(6%), podzia paszczyzny strony (6%), stosowanie ikonek zamiast tekstu (6%) oraz
intuicyjno ukadu (5%). Wszystkie z wymienionych powyej podkryteriów wpywa-
j na to, i o stronie internetowej mona powiedzie, e jest przejrzysta.
Ponadto na ocen kompozycji strony wpywaj, cho w mniejszym stopniu takie
aspekty jak: umiejtny dobór polszczyzn tekstu cigego (2%), orientacja strony (1%)
i standaryzacja ikonek (1%).
Istotno opisanych kryteriów, zarówno w ujciu globalnym, jaki i w poszczegól-
nych badanych grupach obrazuje wykres na rysunku 1.
Kolorystyka, koloryt
Kolejnym z punktu widzenia istotnoci kryterium oceny wartoci estetycznych jest
kolorystyka i koloryt. Kolorystyka to zestawienie, dobór barw, charakterystyczne dla
danej kompozycji malarskiej, twórczoci artysty lub kierunku w malarstwie. Koloryt
jest to natomiast zespó barw nadajcy ogólny to jakiemu przedmiotowi, a zwaszcza
kompozycji malarskiej, barwy dominujce w obrazie. To kolorystyka i koloryt decy-

duj o ogólnym tonie strony internetowej, nadaj jej odpowiedni nastrój i klimat.
Sporód podkryteriów wymienianych przez badanych, a 35% zaliczy mona do
tej kategorii. Podobnie jak w przypadku kompozycji, odpowiedzi poszczególnych grup
badanych byy zbiene.
Do tego kryterium oceny wartoci estetycznych strony internetowej mona zaliczy
aspekty takie jak: kolory ta strony, kolory pisma, kolory zdj, kolory grafiki, kolory ra-
mek, kolory kontrolek, kolory ikonek, kontrast, kolory linków, zestawienie kolorystyczne
– poczenie kolorów, intensywno barwy, zrónicowanie koloru, ilo zastosowanych
kolorów, zastosowanie kolorów korporacyjnych, zastosowanie kolorów nawizujcych do
tematyki strony, zastosowanie kolorów odpowiadajcej preferencjom odbiorców.
Najistotniejszym z aspektów nalecych do kategorii „kolorystyka, koloryt” jest kolor
ta strony (21%). Jest on niejako pierwotny w stosunku do pozostaych elementów, dlate-
go powinien determinowa ich kolory. Równie istotny jest kolor pisma (18%), a take
kontrast midzy kolorem ta, a kolorem pisma (19%). Znaczenie ma take zrónicowanie
uytych kolorów, zastosowane poczenia kolorystyczne oraz wykorzystanie kolorów
korporacyjnych czy kolorów, które mog kojarzy si z tematyk strony.
Waciwie dobrany do koloru ta kolor pisma w poczeniu z poprawnym ukadem
graficznym strony internetowej wpywa na czytelno strony. O poprawnoci typogra-
ficznej strony decyduj w gównej mierze: stopie pisma, krój liter, interlinia.
Na ocen estetyki strony wpywa take zrónicowanie uytych kolorów (7%) oraz
zastosowane poczenia kolorystyczne (7%). Pozytywny wpyw na odczucia estetycz-
ne ma take zastosowanie kolorów korporacyjnych (5%), jak te uycie kolorów na-
wizujcych do tematyki strony internetowej (5%) czy odpowiadajcych preferencjom
jej potencjalnych uytkowników (4%).
Pozostae aspekty maj zdaniem badanych marginalny wpyw na ocen estetyki
strony internetowej.
Wszystkie wymienne podkryteria ukazane zostay na rysunku 2.
195
Kompozycja - podkryteria oceny
9%
lokalizacja logo lub nazwy w widocznym miejscu przy 9%
zachowaniu proporcji 9%
9%
12%
uwypuklenie wanych informacji poprzez wyrónienie lub 8%
zrónicowanie wielkoci czcionki 4%
8%
9%
róznicowanie poprzez stosowaniu kolorów i wielkoci czcionki 12%
7%
10%
4%
umiejtny dobór paszczyzn tekstu cigego 1%
3%
2%
standaryzacja ikonek 1%
1%
1%
6%
stosowanie ikonek zamiast tekstu 7%
5%
6%
6%
zachowane proporcje midzy poszczególnymi elementami 7%
strony 4%
6%
5%
intuicyjno ukadu 3%
9%
5%
11%
przejrzysto ukadu 12%
4%
10%
5%
podzia paszczyzny strony 7%
5%
6%
1%
orientacja strony (pionowa lub pozioma) 4%
1%
10%
uporzdkowanie zawartoci 13%
13%
12%
16%
waciwe rozmieszczenie elementów i informacji 14%
25%
17%
6%
ilo elementów i informacji zawarta na stronie, 7%
7%
7%
0% 5% 10% 15% 20% 25%
Cao Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3
Rys. 1. Podkryteria oceny wartoci estetycznych stron internetowych nalece do kategorii „kompozycja”
196
Kolorystyka, koloryt - podkryteria oceny
6%
kolory odpowiadajce 1%
preferencjom odbiorców 4%
4%
7%
kolory nawizujce do 2%
tematyki strony 4%
5%
9%
zastosowanie kolorów 2%
korporacyjnych 2%
5%
5%
zrónicowanie koloru 7%
11%
7%
2%
intensywno barwy 1%
5%
2%
11%
poczenia kolorów 6%
4%
7%
1%
kolory linków 6%
2%
3%
11%
kontrast 22%
31%
19%
2%
kolory ikonek 2%
2%
2%
kolory kontrolek
1%
1%
kolory ramek 1%
1%
2%
kolory grafiki 6%
2%
3%
1%
kolory zdj 3%
2%
17%
kolory pisma 18%
20%
18%
23%
kolory ta strony 22%
16%
21%
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%
Rys. 2. Podkryteria oceny wartoci estetycznych stron internetowych nalece do kategorii „kolory-
styka, koloryt”
197
Typografia internetowa
Trzecim, co do wanoci kryterium oceny wartoci estetycznych stron WWW jest
typografia internetowa. 16% z podanych podkryteriów naleao wanie do tej katego-
rii nadrzdnej.
Typografia to uycie znaków pisarskich w druku lub na stronie internetowej. Zgod-
nie ze sownikow definicj to ukad graficzny ksiki. W przypadku interfejsu moemy
mówi o typografii internetowej, która jest kolejnym kryterium estetycznym oceny stro-
ny internetowej. Typografia jest jednym z kluczowych poj w tak zwanym DTP, czyli
ogóem czynnoci zwizanych z przygotowaniem na komputerze materiaów do pó -
niejszego powielania metodami poligraficznymi lub do publikacji w Internecie.
Do podkryterium typograficznego mona zaliczy wymieniane przez badanych stu-
dentów elementy takie jak:
x krój liter – czyli wygld litery popularnie nazywany czcionk,
x stopie pisma – popularnie zwany wielkoci czcionki,
x interlinia – czyli wiato midzywierszowe (odstpy midzy wierszami w tekcie),
x odmiana pisma – czyli wersja kroju pisma (na przykad: pogrubienie, kursywa,
podkrelenie),
x odstpy midzy znakami,
x spójno typograficzna – rozumiana jako konsekwentne stosowanie krojów czcio-

nek,
x formowanie bloku tekstu – inaczej wyrównywanie tekstu, na przykad: justowanie,
równanie do lewej lub prawej krawdzi, wyrodkowanie.
W przypadku typografii najistotniejszym determinantem oceny estetyki stron inter-

netowych jest stopie uytego pisma, czyli w potocznym sownictwie wielko czy
rozmiar czcionki (39%). Kolejnym bardzo istotnym podkryterium jest krój liter, czyli
tak zwany rodzaj czcionki (29%). Ogromne znaczenie w ocenie estetyki stron WWW
ma take zastosowana interlinia, czyli wiato midzywierszowe (16%).
Nieco mniejsz rol odgrywaj natomiast: odstpy midzy znakami (5%), zastoso-
wana odmiana pisma (4%), formowanie bloku tekstu (4%) i spójno typograficzna
(2%).
Wszystkie opisane podkryteria nalece do kategorii „typografia” ukazane zostay
na rysunku 3.
Elementy graficzne, zdj cia

W najmniejszym stopniu o estetyce stron internetowych decyduje zastosowana gra-
fika oraz zdjcia. To kryterium tworzy zaledwie 2% wszystkich wymienionych przez
badanych podkryteriów. Ich wpyw na ogóln ocen estetyki jest marginalny.
Elementy graficzne mog mie charakter werbalny, gdy poczone s z tekstem lub
niewerbalny, gdy wystpuje jedynie obraz.
Wizualnej ocenie zdaniem badanych w tym obszarze podlegaj: umieszczone zdj-
cie – jego ogólna atrakcyjno, poprawna oraz ciekawa kompozycja, kolorystyka
w tym nasycenie barw, ostro zdjcia oraz jego ziarnisto, wielko, ksztat, orienta-
cja (pionowa lub pozioma), miejsce umieszczenia na stronie, elementy graficzne – ob-
razy, obiekty rysunkowe (autoksztaty, diagramy, krzywe, linie), a take ikonki – ich
intuicyjno, wielko, dopasowanie do charakteru strony.
198
W przypadku tego kryterium istotno poszczególnych podkryteriów jest bardzo
zbliona. Badani podobnie ocenili wpyw na estetyk umieszczanych na stronie
zdj (38%) do wpywu zawartych elementów graficznych (38%). Nieco mniej
istotna jest rola zawartych na stronie ikonek (23%). Zestawienie podkryteriów uka-
zano na rysunku 4.
Typografia internetowa - podkryteria oceny
10%
odstpy midzy znakami
7%
5%
2%
formowanie bloku tekstu
11%
4%
2%
spójno typograficzna
4%
2%
5%
2%
odmiana pisma
7%
4%
12%
21%
interlinia
14%
16%
43%
38%
stopie pisma
36%
39%
40%
24%
krój liter
21%
29%
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45%
Rys. 3. Podkryteria oceny wartoci estetycznych stron internetowych nalece do kategorii „typogra-
fia internetowa”
199
Elementy graficzne, zdjcia - podkryteria oceny
25%
ikonki
100%
23%
43%
50%
elementy graficzne
38%
57%
25%
umieszczone zdjcie
38%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Rys. 4. Podkryteria oceny wartoci estetycznych stron internetowych nalece do kategorii „elementy
graficzne, zdjcia”
Banery reklamowe
Jako ostatnie, cho nieco bardziej istotne od elementów graficznych i zdj wy-
mienione zostay banery reklamowe (4% wszystkich podkryteriów).
Banery tworz kategori oddzieln od poprzedniej – elementów graficznych
i zdj, gównie z uwagi na ich addytywny charakter. Z reguy projektant interfejsu
zostawia jedynie wolne miejsce na stronie, a nastpnie dostarczone przez reklamo-
dawców banery s na nim umieszczane. Zatem wpyw waciciela strony na ich wy-
gld jest znikomy.
Obecno banerów reklamowych na stronie internetowej nie ma pozytywnego
wpywu na ocen estetyki strony. Zdecydowanie bardziej mog one zniszczy efekt
osignity dziki przejrzystej kompozycji, atrakcyjnej kolorystyce, czy czytelnemu
ukadowi graficznemu. Na ocen atrakcyjnoci strony wpywa ilo banerów, ich
ogólna atrakcyjno, wielko, a take zmienno, lokalizacja na stronie oraz przejrzy-
sto i czytelno.
Zdaniem studentów estetyk banerów mona ocenia na podstawie ich: ogólnej
atrakcyjnoci, lokalizacji na stronie – czyli miejsca, w którym umieszczone s na stro-
nie, wielkoci, jak zajmuj na stronie, iloci, zmiennoci – czyli tego, czy baner ulega
modyfikacjom, czytelno i przejrzysto baneru.
Najistotniejsza jest ilo banerów (32%), ich ogólna atrakcyjno (24%) i wiel-
ko (20%). Mniejsze znaczenia ma ich lokalizacja (8%), zmienno (8%) oraz
czytelno (8%).
Kryteria oceny banerów ukazano na rysunku 5.
200
Banery - podkryteria oceny
13%
czytelno i przejrzysto 50%
8%
13%
zmienno
8%
33%
38%
ilo
32%
13%
38%
wielko
20%
7%
lokalizacji na stronie 50%
8%
33%
13%
ogólna atrakcyjno
24%
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%
Rys. 5. Podkryteria oceny wartoci estetycznych stron internetowych nalece do kategorii „banery”
7. PODSUMOWANIE
Przeom technologiczny ostatnich lat znamiennie wpyn na przemiany spoeczne.

Postp w dziedzinie technologii informatycznych, powszechny dostp do nich, a take
wzrost poziomu wyksztacenia stwarzaj niezliczone moliwoci. Jednak to, co dla
jednych jest szans na rozwój czy lepsze perspektywy zawodowe, dla innych jest ba-
rier zwikszajc dystans do wiata. W spoeczestwie informacyjnym, w którym
najistotniejszym zasobem jest wiedza, przewag maj ci, którzy posiadaj cigy i nie-
ograniczony dostp do informacji.
Osobami zagroonymi marginalizacj w obszarze dostpu do informacji s ludzie
starsi, a take osoby z niepenosprawnociami.
Jednym ze sposobów przeciwdziaania wykluczeniu spoecznemu jest Internet,
umoliwiajcy komunikacj, a take pozwalajcy przeduy aktywno zawodow.
Osoby starsze czciej i chtniej korzystaj z zasobów globalnej sieci. Jednak saba
umiejtno poruszania si po niej, a take ograniczenia stron internetowych zmniej-
szaj odsetek ludzi starszych korzystajcych z Internetu. Podobnie sprawa ma si
w odniesieniu do osób z niepenosprawnociami, w szczególnoci z dysfunkcj ko-
czyny górnej lub niedowidzcych.
W spoeczestwie informacyjnym oprócz czynnika ludzkiego ogromn rol od-
grywa infrastruktura techniczna: sprzt komputerowy, oprogramowanie, a take dostp
201
do sieci internetowej. Czowiek nie jest w stanie bezporednio komunikowa si z ma-
szynami. Dialog moliwy jest dziki urzdzeniom wyposaonym w odpowiedni inter-
fejs uytkownika, czyli cz urzdzenia, która odpowiada za interakcj z uytkowni-
kiem.
Ergonomi interaktywnych urzdze zajmuje si nauka zwana uytecznoci.
Z punktu widzenia ergonomii uyteczno odnosi si do intuicyjnoci nawigacji, a-
twoci dostpu do informacji oraz zapewnienia zrozumiaoci komunikacji. Uytecz-
no definiowana jest jako miar wydajnoci, efektywnoci i satysfakcji, z jak dany
produkt moe by uywany dla osignicia okrelonych celów przez okrelonych
uytkowników.
Ergonomicznie zaprojektowany interfejs strony internetowej powinien prezento-
wa si w sposób atrakcyjny dla uytkownika, a korzystanie z takiej strony powinno
dawa uytkownikowi satysfakcj. Ergonomiczna strona internetowa musi odpowia-
da potrzebom jej docelowych uytkowników i spenia ich liczne wymagania.
Skoro ergonomia stawia sobie za cel dostosowanie pracy i materialnego rodowi-
ska pracy do cech psychofizycznych czowieka, zatem w obszarze jej zainteresowa
ley take projektowanie z uwzgldnieniem wartoci estetycznych – wartoci, które
maj znaczcy wpyw na sam przebieg procesu pracy.
W wyniku bada przeprowadzonych przy uyciu wywiadu kwestionariuszowego

odkryto szereg zalenoci.
Czsto wystpujcym problemem podczas przegldania stron byy nieaktualne in-
formacje umieszczone na stronach, a take informacje mao dokadne i rzetelne.
Znaczny odsetek badanych wskazywa równie na problemy pojawiajce si czasem,
takie jak: problem z powrotem do pocztku strony, problem z powrotem do strony
gównej, zbyt dugie strony, które trzeba przewija, za mao informacji na stronie, brak
pogrupowania tematycznego informacji, trudnoci z odnalezieniem na stronie potrzeb-
nych informacji, brak wiedzy, gdzie mona odnale na stronie potrzebne informacje.
W opinii badanych na stronie pojawia za duo ruchomych reklam utrudniajcych
odbiór informacji. A 41% respondentów czsto nie wie, jak wyczy pojawiajce si
reklamy, a 51% nie wie tego sporadycznie. Czste problemy z trafieniem kursorem
myszki w przycisk wyczajcy wyskakujce reklamy ma 24% badanych, podczas gdy
takie problemy tylko czasem ma a 54% respondentów.
Badani zgodnie uznali, e wpyw kolorystki na odbiór informacji jest bardzo duy
lub raczej duy. Niemal poowa badanych uznaa, e strona internetowa powinna by
czytelna. Zdaniem 22% respondentów strona WWW powinna by przejrzysta. W opi-
nii 15% badanych, interfejs strony internetowej powinien by adny i estetyczny.
Na podstawie wizualnej oceny wartoci estetycznych bankowych stron interneto-
wych dokonanej przez trzy trzydziestoosobowe grupy studentów wyznaczone zostay
nastpujce nadrzdne kryteria oceny wartoci estetycznych interfejsów stron interne-
towych: kompozycja strony (46%), kolorystyka, koloryt (35%), typografia internetowa
(16%), elementy graficzne, zdjcia (2%), banery reklamowe (4%).
Najistotniejszym z kryteriów oceny jest kompozycja strony, która w gównej mie-
rze wpywa na przejrzysto strony. Jeli mówimy o przejrzystoci strony, odnosimy
si przede wszystkim do takich aspektów majcych wpyw na jej kompozycj jak:
waciwe rozmieszczenie elementów i informacji na stronie, uporzdkowanie zawarto-
ci poprzez segregacj i pogrupowanie elementów i informacji, zachowanie odpo-
202
wiednich odstpów midzy elementami, rónicowanie przekazu poprzez stosowanie
rónych stopni i kolorów pisma, lokalizacja logo lub nazwy w widocznym miejscu
przy zachowaniu waciwych proporcji, uwypuklenie wanych informacji poprzez wy-
rónienie lub zrónicowanie stopnia czcionki, waciwa ilo elementów i informacji
zawartych na stronie, zachowanie proporcji midzy poszczególnymi elementami i po-
lami strony, podzia paszczyzny strony, stosowanie ikonek zamiast tekstu, intuicyj-
no ukadu.
Kolejnym kryterium oceny wartoci estetycznych stron WWW jest kolorystyka
i koloryt strony. Dominujc rol odgrywa w tym kryterium kolor ta strony, kolor
pisma oraz kontrast midzy nimi. Znaczenie ma take zrónicowanie uytych kolorów,
zastosowane poczenia kolorystyczne oraz wykorzystanie kolorów korporacyjnych
czy kolorów, które mog kojarzy si z tematyk strony.
Waciwie dobrany do koloru ta kolor pisma w poczeniu z poprawnym ukadem
graficznym strony internetowej wpywa na czytelno strony. O poprawnoci typogra-
ficznej strony decyduj w gównej mierze: stopie pisma, krój liter, interlinia.
Oceniajc wartoci estetyczne stron internetowych badani studenci niemal nie
zwracali uwagi na umieszczone na stronie zdjcia, ilustracje czy elementy graficzne.
Ich wpyw na ogóln ocen estetyki jest marginalny.
Obecno banerów reklamowych na stronie internetowej nie ma pozytywnego

wpywu na ocen estetyki strony. Zdecydowanie bardziej mog one zniszczy efekt
osignity dziki przejrzystej kompozycji, atrakcyjnej kolorystyce, czy czytelnemu
ukadowi graficznemu. Na ocen atrakcyjnoci strony wpywa ilo banerów, ich
ogólna atrakcyjno, wielko, a take zmienno, lokalizacja na stronie oraz przejrzy-
sto i czytelno.
Projektujc strony internetowe, gównie strony uytecznoci publicznej, w przy-
padku których wzrasta prawdopodobiestwo, e jej uytkownikami bd osoby o spe-
cjalnych potrzebach, pamita naley o wymienionych powyej wytycznych. Estetyka
strony w znacznym stopniu wpywa na jej uyteczno, zatem layout strony jest rów-
nie bardzo wanym czynnikiem decydujcym o atwoci korzystania ze strony.
Bibliografia
1. Sownik Encyklopedyczny Informatyka, Poski Z. (red.), Wydawnictwo Europa, Wrocaw 1999,
haso: interfejs.
2. PN-EN ISO 9241-11:2002 (U) – Wymagania ergonomiczne dotyczce pracy biurowej z zastoso-
waniem terminali wyposaonych w monitory ekranowe (VDT) – Cz 11: Wskazówki dotyczce
uytecznoci.
3. Flanagan M., Kultura zabawy, Kultura Popularna, Wydawnictwo SWPS „Academia”, 2(20)/2008.
203
Rozdzia 12
PROJEKT I REALIZACJA MYSZY 3D WE

WSPÓPRACY Z ZESPOEM PROJEKTANTÓW
Bronisaw Kapitaniak
1. WSTP
Zakad Ergonomii Uniwersytetu Piotra i Marie Curie (Paris VI) podj si
ergonomicznej wspópracy przy koncepcji myszy 3D na prob inyniera E. Delattre,
który wynalaz mechanizm pozwalajcy na wykonywanie mysz ruchów w trzech
wymiarach. Zadaniem naszym byo zaproponowanie interfejsu myszy odpowiada-
jcego oczekiwaniom uytkownika pracujcego na trójwymiarowych programach

komputerowych. Dokonalimy wic obserwacji projektantów pracujcych na progra-
mach trójwymiarowych oraz analizy istniejcych aktualnie myszy 3D. Na podstawie
wyników, jak równie analizy norm i danych biomechanicznych opracowalimy
wytyczne do projektowania ostatecznej wersji myszy 3D.
2. WYNIKI OBSERWACJI
Obserwacje bezporednie byy filmowane kameskopem numerycznym. Byy one

prowadzone na studentach wyszej szkoy inynierskiej posugujcych sie programem
SolidWorks, na projektancie posugujcym sie programem StudioWiz i na architekcie
posugujcym sie programami AutoCad i StudioWiz.
Wyniki obserwacji studentów wykazuj, e 40% czasu pracy dotyczy ewolucji
w projekcji przestrzennej 3D, a 60% w projekcji dwuwymiarowej. Rónorodno
indywidualna strategii ruchowej jest bardzo istotna i zaskakujcy jest brak poszu-
kiwania konfortu ruchowego. Ocena si uywanych podczas ruchów mysz dokonana
za pomoc metody BIOVECT® jest przedstawiona w tabeli 1.
Tabela 1. Oszacowanie si (w Newtonach) przy ruchach mysz (metoda BIOVECT)

okie
tylko r ka okie oparty bez oparcia
wyprostowany
M 50% 1,95 6,95 9,74 14,1
K 50% 1,65 6,17 8,24 11,97
M 95% 3,09 11,04 15,43 22,34
K 95% 2,75 10,3 13,76 19,99
204
Wyniki obserwacji projektanta przemysowego realizujcego projekt wideo-
proektora wskazuj na znaczne trudnoci w przechodzeniu z projekcji przestrzennej
2D na 3D. Projektant pracowa na ekranie podzielonym na 4 sektory, z których jeden
przedstawia obraz 3D a trzy pozostae – projekcje w osiach X, Y, Z tego obrazu.
Rysunek 1 przestawia rozkad czasu pracy w projekcjach 3D i 2D. Przechodzenie
z jednej projekcji do drugiej jest bardzo czste, a w sumie 53% czasu dotyczy
projekcji 3D.
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Rys. 1. Rozkad czasu spdzonego w konfiguracji 2D (niebieski) i 3D (bordowy) przez projektanta

przemysowego (obserwacja w czasie 2 godzin 48 minut)
Wyniki obserwacji architekta realizujcego projekt kuchni potwierdzaj trudnoci

w przechodzeniu z projekcji przestrzennej 2D na 3D. Architekt pracowa na ekranie
penym, zmieniajc projekcj midzy 3D i 2D. Rozkad przestawiony jest na rysunku 2.
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Rys. 2. Rozkad czasu spdzonego w konfiguracji 2D (niebieski) i 3D (bordowy) przez architekta

(obserwacja w czasie 3 godzin 12 minut)
Projektanci pracujcy na obrazach 3D przechodz w sposób permanentny

z projekcji przestrzennej 3D na 2D. Nie jest moliwe zdefiniowanie typowej sekwencji
pracy, poniewa zaley ona od wielu czynników wymykajcych si spod kontroli,
takich jak uywany program, zawarto projektu, indywidualny sposób pracy oraz
szereg innych czynników niemoliwych do ustalenia. W kadym razie fakt rów-
noczesnego uywania dwóch projekcji narzuca w sposób oczywisty konieczno
uywania narzdzia cakowicie kompatybilnego z obiema projekcjami.
3. REPREZENTACJA PSYCHICZNA RUCHÓW W 3 WYMIARACH
Reprezentacja psychiczna ruchów w 3 osiach przestrzennych X, Y, Z odbieranych

na ekranie dwuwymiarowym jest bezporednio zwizana z referencj kulturow
ekranu kinowego lub telewizyjnego. Odbiór obrazów w kinie lub w telewizji jest
trójwymiarowy, dziki procedurom kognitywnym zachodzcym w naszym mózgu,
205
który odtwarza przestrze 3D na podstawie percepcji projekcji przestrzennej 2D dziki
swoim zdolnociom do rekonstrukcji. Mechanizmy, które bior w tym udzia s
rozliczne i w duym stopniu nieznane. Sporód znanych mona tu wymieni
perspektyw, mechanizmy widzenia przestrzennego, mechanizmy fuzji kortykalnej.
W dodatku kady ruch jest postrzegany w przestrzeni 3D, co powoduje zdolno
antycypacji jego skutków (uniknicie przeszkody). Kiedy ruch jest wykonywany przez
czowieka, jest on odbierany gównie za pomoc propriocepcji i dodatkowo za pomoc
wzroku. Integracja tych dwóch kanaów czuciowych jest spontaniczna i niewiadoma.
Jedn z konsekwencji jest zdolno integracji i antycypacji wrae proprioceptywnych
na podstawie wrae wzrokowych.
Zdolno ta odgrywa zasadnicz rol w poszukiwaniu zwizku pomidzy ruchem
urzdzenia (myszy) a ruchem odebranym w przestrzeni wzrokowej. Ruch, który
odbywa si w projekcji 2D w osiach X Y moe by kognitywnie odtworzony
w przestrzeni 3D w zalenoci gównie od kontekstu ogldanych obrazów. W kla-
sycznej projekcji dwuwymiarowej ekranu komputera ruchy myszy w osiach X Y s
transformowane na ruchy kursora w osiach X Z, spontanicznie za pomoc prostego
efektu przyzwyczajenia. Odbieramy ekran komputera jako kartk papieru uoon
pionowo zamiast poziomo. Kiedy ekran komputera dziki projekcji filmu zmienia si
w ekran telewizora, nasz system kognitywny odtwarza przestrze 3D w sposób równie
spontaniczny i niewiadomy. Natomiast osie X Y nie s automatycznie przeksztacone
w osie X Z, jako, e przestrze odtwarzana posiada trzy wymiary zamiast dwóch. Tak
wic odtworzenie referencji przestrzennych nie jest obiektywne, ani jednoznaczne
i zaley od uywanego urzdzenia (mysz, joy-stick, d wignia itd), od wykonywanego
zadania, jak równie od czynników indywidualnych, takich jak dowiadczenie
operatora, jego referencje kulturowe, czy te jego sposób pracy na komputerze.
4. CHARAKTERYSTYKA INTERFEJSU MIDZY MYSZ A RK
Zakadajc zasad maksymalnej zgodnoci myszy 3D z mysz klasyczn, naley

przyj, e mysz bdzie uywana za pomoc rki dominujcej. Tak wic okoo 10 do
20% potencjalnych uytkowników bdzie uywa lewej rki. Aby mysz bya naprawd
komfortowa, naleaoby przygotowa dwie wersje – dla prawo i leworcznych. Jest to
wyjcie ergonomicznie optymalne, ale ekonomicznie kosztowne. Mysz uniwersalna
a wic symetryczna jest trudniejsza do realizacji, ale za to tasza. Ogromna wikszo
myszy aktualnych to myszy symetryczne, a wic referencja myszy symetrycznej jest
bliska standardowemu uytkownikowi. Definitywna forma myszy jest zalena od
wyboru pomidzy mysz symetryczn a dostosowan do rki dominujcej. W kadym
razie musi ona pozwala na duy zakres ruchów w strefie komfortu rki.
Norma EN ISO 9241-9 okrela podstawone funcje wykonywane za pomoc myszy
jako punktowanie, wybór, przesuwanie, wprowadzanie danych, obrys przedmiotu.
Funkcje te s czsto sprzeczne w dziedzinie regulacji myszy, poniewa jedne
wymagaj precyzji, a inne szybkoci. Mysz powinna wic posiada regulacje atwe
i oczywiste w uyciu. Definitywna forma myszy jest zalena od wyboru pomidzy
mysz symetryczn a dostosowan do rki dominujcej.
206
Wymiary myszy zale od wyboru populacji potencjalnych uytkowników. Wedug
Nowak [1] rónica w dugoci doni u dorosych pomidzy 5 centylem kobiet a 95
centylem mczyzn wynosi 44 mm, a w jej szerokoci 25 mm. Wedug komisji CEN
„Anthropometry and Biomecanics” rónice te dla rednich europejskich (50 centyl) s
odpowiednio 15 mm i 13 mm. Wynika z tego, e mysz standardowa moe by
zadowalajca dla okoo 60% uytkowników dorosych, a eby zadowoli okoo 99%
naleaoby wyprodukowa 3 rozmiary myszy.
5. WYTYCZNE DO PROJEKTU MYSZY 3D
W pierwszym rzdzie wytyczne do projektowania myszy 3D zale od decyzji

strategicznych podjtych przez konstruktora dotyczcych nastpujcych elementów :
x mysz na staej podstawie, lub mysz ruchoma,
x mysz elastyczna, izometryczna lub izotoniczna,
x sposób restytucji ruchów midzy mysz a ekranem,
x mysz uniwersalna lub asymetryczna w kilku rozmiarach.
Dla uatwienia wyboru decyzji przedstawilimy najwaniejsze wady i zalety kadego

rozwizania z punktu widzenia ergonomii (tabele 2, 3, 4). Oczywicie, przy podejmowaniu
decyzji, nie jest to jedyny punkt widzenia, ani nawet nie zawsze najwaniejszy.
Tabela 2. Zalety i wady myszy na podstawie staej lub ruchomej

Zalety Wady
Podstawa staa (nieruchoma)
konieczno znalezienia optymalnego
wicej miejsca na planie pracy
umieszczenia
moliwo umieszczenia w miejscu optymalnym ograniczenie ruchomoci
moliwo zwizku funkcjonalnego w siedziskiem
Podstawa ruchoma
kompatybilno z mysz klasyczn konieczno wolnej przestrzeni
atwo adaptacji ruchowej konieczno uywania podkadki pod mysz
Tabela 3. Zalety i wady myszy elastycznej, izotonicznej i izometrycznej

Zalety Wady
Mysz izotoniczna
kompatybilno z mysz klasyczn koniecznoo duego pola operacyjego
konieczno uywania podstawki pod mysz
saba precyzja ruchów
ograniczone moliwoci regulacji
Mysz elastyczna
moliwo precyzyjnej regulacji trudnoci nauczenia
207
oszczdno pola ruchów rki
moliwo adaptacji do podstawy staej lub ruchomej
Mysz izometryczna
oszczdno pola ruchów rki saba precyzja ruchów
ograniczone moliwoci regulacji
trudnoci nauczenia
Tabela 4. Zalety i wady rónych typów odtworzenia ruchów mysz

Zalety Wady
Odtworzenie wierne (XYZ = XYZ)
korespodencja z realnymi koordynatami trudnoci nauczenia
Odtworzenie zgodne z tradycj kulturow (X= X, Y = Z, Z = Y)
kompatybilno z mysz klasyczn nauczenie konieczne, ale atwe
atwo kognitywna
W wyniku szczegóowej analizy argumentów technicznych, ergonomicznych

i ekonomicznych, podjta zostaa decyzja koncepcji myszy symetrycznej na podstawie
staej, o jednym rozmiarze, posiadajcej ruchy elastyczne (tzn. takie których szybko
jest dostosowana progresywnie do szykoci ruchów myszy) oraz odtwarzanie ruchów
zgodne z tradycj kulturow (X = X, Y = Z, Z = Y).
5.1. Forma i wymiary myszy
Rozmiar myszy powinien by dostosowany do jaknajwikszej liczby potencjalnych

uytkowników. W pierwszej fazie komercjalizacji myszy 3D przewidywanym
uytkownikiem jest zawodowy projektant pracujcy na programach 3D, a wic
populacja dorosych, w wikszoci mczyzn. Wydaje si, e przyjcie wymiarów
doni 178 mm dugo i 85 mm szeroko jest waciwym kompromisem. W tej
sytuacji wymiary myszy powinny by w granicach wskazanych na rysunku 4.
Rys. 4. Schemat myszy 3D
208
5.2. Siy u ywane przy operowaniu mysz
Granice si gwarantujce komfortowe uywanie myszy s przedstawione w normie

EN ISO 9241-9. Sia minimalna powinna by wiksza ni 0.4 N, sia pchania myszy
mniejsza ni 5 N. W warunkach, kiedy mysz moe by ustawiona w staym punkcie
znajdujcym si w strefie ruchów komfortowych rki, sia ta moe by zwikszona do
10 N [2]. Podane wartoci si s potwierdzone wynikami bada Imrhana [6]
dotyczcych si maksymalnych gestu ciskania midzy kciukiem i palcem
wskazujcym. Sia ta w pozycji niekorzystnej wynosi 63 N dla 5 centyla kobiet.
Przymujc 10% siy maksymalnej jako norm komfortowego uywania okrela to
maksymaln si pchania myszy poniej 6 N. Sia ta w pozycji optymalnej moe by
dwukrotnie wiksza.
Jeli chodzi o siy obrotu, norma francuska X35-106 proponuje rozpito od 0,3 do
1 Nm. Sia uywana do ruchu wycznika bocznego nie moa przekracza 30 N.
Z danych Adamsa [7] wynika, e siy maksymalne pronacji – supinacji s dla 5 centyla
kobiet odpowiednio 43 N i 86 N. Stosujc zasad 10% siy maksymalnej oznacza to,
e sia uywana przy gecie obrotu nie powinna przkracza 3 Nm.
Siy uywane do przycisków na myszy powinny by bliskie górnej granicy

proponowanej przez norm, ze wzgldu na ryzyko uycia ich w sposób nie
kontrolowany. Mona zaproponowa si uruchamiania przycisku na 1 do 1,5 N a si
akcji waciwej na 5 do 8 N.
5.3. Materiay
Biorc pod uwag wymagan precyzj operacji mysz, bdzie ona uywana
zarówno za pomoc penej rki, jak i za pomoc palców. Naley wic przewidzie
faktur pozwalajc na optymalny kontakt ze skór rki, który umoliwi dobre
przyleganie bez przyklejania. W tym celu przewodzenie termiczne materiau powinno
by poniej 0,2 W/mK, co powinno gwarantowa rozpito temperatur w granicach
22–35°C. Naley przewidzie materia odporny na dziaanie potu.
Materia pokrywajcy mysz powinien by matowy i posiada wspóczynnik odbicia
w granicach 0,15–0,6. Nie ma adnych istotnych danych ergonomicznych uatwia-
jcych wybór koloru, aczkolwiek wydaje si, e kolory jasne i pastelowe robi
przyjemniejsze wraenie [8, 10].
Poniewa mysz bdzie spenia równolegle funcje 3D, jak i funcje myszy
klasycznej, sygnalizacja stanu myszy (2D/3D) musi by oczywista, atwo widoczna
i nie pozwalajca na dwuznaczn interpretacj. Mysz musi take zapewni prze-
chodzenie z projekcji 2D na 3D w sposób atwy, oczywisty i zmniejszajcy do
minimum ryzyko bdu.
6. KONSTRUKCJA MAKIETY
Pierwsza wersja makiety myszy zostaa wykonana przez designera i poddana

dyskusji pomidzy partnerami : projektantem, designerem i ergonomem. W wyniku
209
tych dyskusji przyjto form makiety i pomys rulety dwukierunkowej, oraz
postanowiono zmniejszy wymiar myszy w miar moliwoci technicznych.
Po weryfikacji i modyfikacji koncepcji technicznej mechanizmu myszy, wykonana
zostaa druga wersja makiety (rysunek 5).
Rys. 5. Makieta myszy 3D

7. MYSZ DEFINITYWNA
Definitywna pierwsza wersja myszy, która zostaa wyprodukowana odpowiadaa

w duej mierze wytycznym ergonomicznym. Wersja ta, komercjalizowana od roku
2009 ulega zmianom, zwizanym z nowymi rozwizaniami technicznymi jak równie
ewolucj programów 3D, które coraz bardziej wchodz na rynek nie tylko zawodowy,
ale take dla szerokiej publicznoci. Dziki coraz szerszemu praktycznemu zas-
tosowaniu myszy dowiadczenia uytkowników pozwalaj korygowa ewentualne
bdy i lepiej dostosowywa narzdzie do oczekiwa i potrzeb uytkowników.
Znaczna wikszo wytycznych ergonomicznych okazaa si jednak suszna i zostaa
potwierdzona przez praktyk projektantów.
Ostatnia wersja myszy Gecko 2.0 souris 3D firmy LEXIP jest przestawiona na
rysunku 6.
Rys. 6. Aktualnie komercjalizawana wersja myszy 3D.
210
Bibliografia
1. Nowak E., The anthropometric atlas of the polish population, 2000, vol. 1.
2. Aide-mémoire d’ergonomie. Conception et reception des postes de travail. 1992, edition Renault,
3ème édition, vol. 1, p. 181.
3. Zhai S., Milgram P., Buxton W., The influence of muscle groups on performance of multiple
degree-of-freedom input. 1996, Proceeding of CHI’96, p. 308-315.
4. Woods V., Hastings S., Bucle P., Haslam R., Ergonomics of using a mouse or other non-keyboard
input device, Research report 045 University of Surrey & Loughborough University, 2002, vol. 1,
p. 161.
5. Snook, S.H., Vaillancourt, D.R., Ciriello, V.M., Webster, B.S., Psychophysical studies of repetitive
wrist flexion and extension, (1995). Ergonomics, 38(7), p. 1488–1507.
6. International Encyclopeadia of Ergonomics and Human Factors, Francis&Taylor 2001, vol. 3,
artykuy:
x S.N. Imrhan, Force Exertion: Pinching Characteristics and Strengths
x S.K. Adams, Hand Grip Strength,
x Aarâs, O.Ro, Computer mouse use
x Baber, Pointing devices
x T. Ivergaard, Manual control devices
x R.C. Williges, Virtual reality
7. Normy: Recueil des normes françaises, 2002, AFNOR, tomme 2, p. 734:

x NF EN 29241-4, Exigences ergonomiques pour travail de bureau avec terminaux à écrans de
visualisation (TEV) – Partie 4: Exigences relatives aux claviers
x NF EN 29241-5 Exigences ergonomiques pour travail de bureau avec terminaux à écrans de
visualisation (TEV) – Partie 5: Aménagement du poste de travail et exigences relatives aux
postures
visualisation (TEV) – Partie 6: Guide général relatif à l’environnement de travail
visualisation (TEV) – Partie 9: Exigences relatives aux périphériques d’entrée non assimilable
à des claviers
211
Rozdzia 13
MODELOWANIE KOMPUTEROWE
W PROJEKTOWANIU TERMOIZOLACYJNYCH
WYROBÓW ODZIEOWYCH
Rafa Hrynyk
1. WSTP
Rónorodno form aktywnoci fizycznej wynika z szerokiej gamy czynnoci wy-

konywanych zarówno podczas pracy zawodowej jak równie w celach rekreacji. Po-
zyskiwane w wyniku przemian metabolicznych ciepo, bd jego utrata na drodze
promieniowania, konwekcji, czy parowania, nie s wystarczajce do utrzymania staej
temperatury ciaa w zmiennych warunkach rodowiska zewntrznego. Istotn rol

w zapewnieniu komfortu termicznego dla organizmu czowieka przebywajcego
w warunkach niskiej temperatury odgrywa odzie i jej waciwoci termoizolacyjne.
Wie si z tym bezporednio potrzeba waciwego doboru oraz dostosowania rozwi-
za konstrukcyjnych odziey zapewniajcej izolacyjno ciepln i komfort termiczny.
Termoizolacyjno odziey ma szczególne znaczenie podczas dugotrwaego przeby-
wania w warunkach klimatu zimnego, m.in. praca na otwartym terenie w okresie zimy,
praca w chodniach, czy uprawianie wspinaczki wysokogórskiej.
Celem pracy jest analiza i ocena wyników modelowania termoizolacyjnych zesta-
wów odzieowych z wykorzystaniem opracowanego narzdzia numerycznego w po-
staci aplikacji komputerowej. W pracy przedstawiono dwa przykadowe zestawy
odzieowe przeznaczone do uytku w warunkach temperatury otoczenia od 0°C do
15°C (zestaw turystyczny) oraz od – 10°C do – 30°C (zestaw do wspinaczki wysoko-
górskiej). Wykonanie symulacji komputerowych z wykorzystaniem aplikacji kompute-
rowej dla wybranych zestawów odzieowych wymagao przeprowadzenia komplet-
nych bada dla pojedynczych materiaów i ich pakietów. Badania te uwzgldniay
sprawdzenie waciwoci termicznych (opór cieplny) oraz mechanicznych (wydue-
nie przy rozciganiu, sztywno zginania).
Wykorzystane w pracy opracowania s wynikiem projektu nr 13926 realizowanego
w ramach dziaania Inicjatywa Technologiczna I przez konsorcjum naukowo – prze-
mysowe reprezentowane przez CIOP-PIB.
2. MATERIAY I NARZDZIA
Zestawy odzieowe wykorzystane w pracy zostay opracowane z wykorzystaniem

autorskiej aplikacji komputerowej przeznaczonej do modelowania dedykowanych
termoizolacyjnych konstrukcji odzieowych. Modelowe wzory odziey do bada wy-
212
konano przy wspópracy z Pracowni Sprztu Alpinistycznego Maachowski S.C.
w Dbowcu.
Zestaw odzie owy nr I:
A B C
D E
Rys. 1. Elementy zestawu odzieowego nr I
Warstwa 1 (bielizna):
A – koszulka z krótkim rkawem wykonana z mieszanki wókien poliestrowych Polartec® Power Dry®.
D – kalesony wykonane z wieloskadnikowej, dwuwarstwowej dzianiny "antypotnej". Pierwsza war-
stwa skada si z dwóch naturalnych surowców: weny oraz baweny, druga warstwa to materia wi-
skozowo-poliestrowy.
Warstwa 2 (bluza):
B – bluza polarowa z dugim rkawem wykonana w caoci z dzianiny POLARTEC® THERMAL-
PRO® 200.
Warstwa 3 (okrycie wierzchnie):
C – kurtka wykonana z dwuwarstwowej tkaniny wykorzystujcej wókna rdzeniowe o podwyszonej
wytrzymaoci na uszkodzenia mechaniczne oraz czterokrotnie nakadanej membrany THERMO-
ACTIVE 2L®.
E – spodnie wykonane z dwuwarstwowej tkaniny typu Taslan pokrytej membran THERMO-
ACTIVE 2L®.
Ze wzgldu na konieczno wyeliminowania ubytku ciepa z pozostaych stref an-

tropometrycznych, tj. gowa, donie i stopy wykorzystano dodatki odzieowe w posta-
ci czapki wykonanej z materiau flis TECHNOPILE® 200, rkawic z materiau
WINDBLOC® oraz skarpet weniano-poliamidowych i puchowych o rozpralnoci
puchu 750 CUI (rys. 2).
213
Rys. 2. Datkowe elementy odzieowe wykorzystane podczas bada zestawu odzieowego nr I
Zestaw odzie owy nr II:
B C
A
D E
Rys. 3. Elementy zestawu odzieowego nr II
Warstwa 1 (bielizna):
A – koszulka z dugim rkawem wykonana z wieloskadnikowej, dwuwarstwowej dzianiny "antypot-
nej"; pierwsza warstwa skada si z dwóch naturalnych surowców: weny oraz baweny, natomiast
druga warstwa to materia wiskozowo-poliestrowy.
D – kalesony wykonane z wieloskadnikowej, dwuwarstwowej dzianiny "antypotnej"; pierwsza war-
stwa skada sie z dwóch naturalnych surowców: weny oraz baweny, druga warstwa to materia wi-
skozowo-poliestrowy.
Warstwa 2 (bluza):
B – bluza polarowa z dugim rkawem wykonana w caoci z dzianiny POLARTEC® THERMAL-
PRO® 200.
Warstwa 3 (okrycie wierzchnie):
C – kurtka wykonana z dwóch warstw tkaniny THERMOACTIVE 2L® wypeniona naturalnym pu-
chem gsim o sile rozprania 750 CUI.
E – spodnie wykonane z dwóch warstw tkaniny THERMOACTIVE 2L® i naturalnego puchu gsiego
o sile rozprania 750 CUI. Spodnie wyposaone w punktowe ocieplenie syntetyczne BIOFIBER®
oraz system tam dystansowych zapobiegajcy powstawaniu mostków termicznych.
214
Podobnie jak w przypadku bada w komorze klimatycznej w celu przeprowa-
dzenia bada w komorze kriogenicznej zastosowano dodatkowe elementy odzieo-
we, tj czapk wykonan z flisu TECHNOPILE® 200, rkawice puchowe jednopal-
cowe, skarpety weniano-poliamidowe i obuwie przeznaczone do wypraw wysoko-
górskich (Rys. 4).
Rys. 4. Wykaz dodatków odzieowych wykorzystanych do bada zestawu odzieowego nr II
Aplikacja komputerowa - analiza numeryczna

Opracowana aplikacja komputerowa stanowi narzdzie przeznaczone do modelo-

wania termoizolacyjnych konstrukcji odzieowych i skada si z trzech moduów re-
alizujcych przeniesienie rzeczywistych wymiarów antropometrycznych uytkownika
odziey na manekina wirtualnego, wprowadzanie danych dotyczcych parametrów
opisujcych poszczególne warstwy materiaowe i zaoenia konstrukcyjne dla wyrobu
odzieowego oraz prezentacj wyników symulacji komputerowych uwzgldniajcych
zdefiniowane warunki otoczenia. Aplikacja umoliwia:
x generowanie modelu manekina wirtualnego i wprowadzanie wymiarów uytkow-
nika odziey (model 3D),
x dodawanie nowej konstrukcji odzieowej do bazy ubra,
x definiowanie parametrów materiaowych (grubo materiau, przewodnoci mate-
riau, sprysto materiau),
x wykonanie symulacji ubierania odziey na posta manekina wirtualnego
i okrelenie przestrzeni powietrznych midzy warstwami odziey,
x wprowadzanie strumieni cieplnych dla stref antropometrycznych,
x zdefiniowanie warunków otoczenia (temperatura otoczenia, konwekcja),
x przeprowadzenie symulacji komfortu termicznego dla konstrukcji odzieowej,
x wizualizacj wyników symulacji komfortu cieplnego dla odziey.
Zaproponowany opis matematyczny uwzgldnia trzy podstawowe elementy

ukadu, które maj istotny wpyw na zjawiska wymiany ciepa. Kady z nich cha-
rakteryzuje si okrelonymi wasnociami i wymaga zdefiniowania i uwzgldniania
w modelu charakterystycznych dla niego parametrów wywierajcych wpyw na
transport ciepa.
215
Rys. 5. Schemat ukadu wykorzystanego do opisu transportu ciepa w aplikacji komputerowej
Zaproponowany matematyczny opis przewodzenia ciepa uwzgldnia prawo prze-

wodzenia ciepa oraz równanie bilansu energii [1], zgodnie z którym gsto przewo-
dzonego strumienia ciepa jest wprost proporcjonalna do gradientu temperatury

i wyraa si zalenoci:
q O grad T O T (1)
gdzie
O – wspóczynnik przewodzenia ciepa (przewodno cieplna),
G wT G wT G wT G
grad T i j k, (i, j , k wektory jednostkowe) (2)
wx wy wz
Istotn wielkoci jest opór cieplny, który okrela stosunek gruboci warstwy materia-
u do wspóczynnika przewodnictwa cieplnego rozpatrywanej warstwy materiau.
di
Ri (3)
Oi
gdzie:
Ri – opór cieplny warstwy materiau [m2K/W]
di – grubo warstwy materiau [m]
i – wspóczynnik przewodnictwa cieplnego [W/mK]]
Jednostk oporu cieplnego w ukadzie SI jest: 1 m2 K/ W = 1,163 m2hC/kcal.
Opór cieplny kilku warstw materiaów przylegajcych do siebie (bez pustki powietrz-
nej), jest sum oporów cielnych poszczególnych warstw materiaów:
d1 d2 dn
R ... (4)
O1 O2 On
216
Opór cieplny przegrody jest sum oporów przejmowania ciepa (z powietrza do
materiau i z materiau do powietrza) oraz oporu cieplnego warstw materiaów, z któ-
rych zbudowana jest przegroda.
Rc R e R Ri (5)
Opór cieplny przegrody jest odwrotnoci wspóczynnika przenikania ciepa prze-

grody:
1
Rc (6)
k0
gdzie:
Rc – opór cieplny przegrody [m2K/W]
ko – wspóczynnik przenikania ciepa przegrody, bez uwzgldnienia mostków termicz-
nych [W/m2K]
Jak wynika w powyszych zalenoci, poprawa izolacyjnoci cieplnej przegrody moe

nastpi poprzez zwikszenie jej oporu cieplnego, tj. zwikszenie gruboci warstwy mate-
riau, ale przede wszystkim przez dobranie materiaów o mniejszym wspóczynniku
przewodnictwa cieplnego O . W przypadku przegród istotn popraw mona uzyska po-

przez dodanie do istniejcej przegrody warstwy materiau o niskim wspóczynniku O .
Modu I – manekin wirtualny

Opracowany wirtualny manekin skada si z 18 tysicy wzów siatki, dziki cze-
mu moliwe jest skalowanie wymiarów antropometrycznych i odwzorowanie budowy
uytkownika odziey. Model manekina wirtualnego podzielono na 35 stref antropome-
trycznych, którym zostay przypisane odpowiednie czci ciaa, m.in. szyja, klatka
piersiowa, rce, etc. Dziki temu zmiana wymiaru powoduje deformacj siatki wybra-
nej strefy antropometrycznej zgodnie z regu dostosowywania masy. Oznacza to, e
zmieniajc wymiar antropometryczny modelu bdzie on modyfikowany zgodnie z na-
turalnym przyrostem wagi ciaa (rys. 6).
Rys. 6. Model manekina wirtualnego. A - siatka wzów pozwalajca na odwzorowanie zadanych

wymiarów antropometrycznych uytkownika odziey. B – przykadowe strefy antropometryczne
217
Wykorzystanie modelu manekina wirtualnego jest powszechnie stosowanym na-
rzdziem matematycznym znajdujcym zastosowanie w zagadnieniach zwizanych
z ergonomi oraz projektowaniem odziey [2, 3, 4].
Modu II – konstrukcja odzie y i symulacja jej uo enia na sylwetce u ytkownika
Istotny element aplikacji komputerowej stanowi modu odpowiedzialny za symula-

cj uoenia odziey na uytkowniku. Dziki temu istnieje moliwo okrelenia prze-
strzeni oraz kominów powietrznych tworzcych si pomidzy warstwami zestawu
odzieowego. Dane do tego moduu wymagaj wczeniejszego przygotowania wykro-
jów konstrukcji odzieowych, zdefiniowania szwów oraz ich pocze. Dane w postaci
cyfrowej do moduu umoliwiajcego symulacj uoenia odziey s importowane s
z pliku PLT, stanowicego jeden z formatów cyfrowego zapisu informacji o konstruk-
cji wyrobów odzieowych. Przykad konstrukcji odzieowej zapisanej w postaci cy-
frowej przedstawia rysunek 7.
Rys. 7. Konstrukcja bluzy z dugim rkawem wykonanej z materiau POLARTEC®
Komora klimatyczna i manekin termiczny
Wykorzystana do bada komora klimatyczna o wymiarach 3,0 m × 2,5 m × 3,0 m

stanowi wyposaenie Pracowni Obcie Termicznych CIOP-PIB i charakteryzuje si
parametrami technicznymi pozwalajcymi na ustalenie zakresu wilgotnoci powietrza
od 20 do 80% RH, prdko obiegu powietrza od 0,1 do 3 m/s, rednie tempo cho-
dzenia i wzrostu temperatury na poziomie 1°C /min. Odchylenie wskaza wartoci
temperatury zarejestrowanej w komorze klimatycznej w czasie wynosi ± 0.5°C
i ± 1.0°C w przestrzeni. Kontrola warunków rodowiska w komorze klimatycznej bya
zapewniona przez zestaw 3 mierników do pomiarów i rejestracji parametrów mikro-
klimatu, tj. miernik Indor Climate Analyser firmy B&K wyposaony w moduy: Heat
Stress Module (WBGT), Dry Heat Loss Module oraz Comfort Module.
Natomiast wykorzystany w pracy manekin termiczny stosowany jest do pomiarów
izolacyjnoci cieplnej odziey zgodnie z wymaganiami norm europejskich PN-EN
342:2006 [5] oraz PN-EN ISO 15831:2006 [6]. Jest to 16-elementowy, eski mane-
kin termiczny przeznaczony do badania suchej wymiany ciepa na stanowisku statycz-
nym oraz ruchomym. Umoliwia symulacje i pomiar wymiany ciepa miedzy czowie-
218
kiem a jego otoczeniem w sposób znacznie dokadniejszy ni jest to moliwe do osi-
gnicia w bezporednich badaniach z udziaem ludzi.
Komora kriogeniczna
Badania zestawu odzieowego nr II przeprowadzono w kriokomorze o wymiarach

3,0 m × 2,5 m × 2,5 m znajdujcej si w Centrum Rehabilitacji NZOZ w Bornym Su-
linowie. Parametry techniczne kriokomory umoliwiaj wykonanie bada w zakresie
temperatury otoczenia od – 10°C do – 160°C. Czas schadzania komory do temperatu-
ry – 25°C wynosi 20 min. Bd wskazania dla tej wartoci temperatury wynosi
± 2,0°C. Zastosowane medium chodzce to cieky azot i powietrze.
Termowizja
W celu zobrazowania rozkadu temperatur na zewntrznej powierzchni konstruk-

cji odzieowych wykorzystano detektor podczerwieni w postaci kamery bolome-
trycznej typu FLIR ThermaCAM P620. Dziki przeniesieniu obrazu promieniowania
termicznego w obszar widzialny uzyskano ilociowy rozkad temperatur badanych
obiektów. Analiza temperatury oprócz moliwoci przeprowadzenia wizualnej oceny

uzyskanych obrazów termograficznych dziki wykorzystanej aplikacji komputerowej
ThermaCAMTM Researcher Pro 2.9 pozwolia na:
okrelenie temperatury dowolnego punktu lub pola temperatury na dowolnie wy-
branej linii lub powierzchni zarejestrowanego obrazu termalnego,
zmian zaprogramowanych wartoci wspóczynnika emisyjnoci lub warunków
zewntrznych, majcych wpyw na okrelenie wartoci bezwzgldnej mierzonej
temperatury,
zmian skal temperatury i barwy,
wyskalowanie dowolnego fragmentu zarejestrowanego obrazu,
okrelenie procentowego udziau zmierzonych wartoci temperatury w dowolnie
zaznaczonym obszarze,
wprowadzenie izoterm,
okrelenie temperatur maksymalnej, minimalnej i redniej w dowolnie wybranym
fragmencie zarejestrowanego obrazu,
odfiltrowanie z zarejestrowanego obrazu wartoci temperatur nie podlegajcych
dalszej analizie,
zapis danych pomiarowych w postaci tablicy wartoci wspórzdnych pooenia
i odpowiadajcych im temperatur.
3. OPIS METOD BADA
Badanie oporu cieplnego pojedynczych materiaów i ich pakietów
W celu wykonania pomiarów oporu ciepa materiaów w warunkach ustalonej

równowagi wykorzystano stanowisko badawcze „model skóry” bdce na wyposae-
niu Zakadu Ochron Osobistych Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Pastwowego
219
Instytutu Badawczego. Badania przeprowadzono zgodnie z wytycznymi normy PN-
EN 31092:1998 [7]. Z odcinka materiau przeznaczonego do bada, nie zawierajcego
bdów technologicznych, wycinano po 3 próbki o wymiarach 0,3 × 0,3 m, w odlego-
ci co najmniej 10 cm od brzegu i 50 cm od koca sztuki. Próbki przed badaniami
aklimatyzowano w komorze klimatyzacyjnej w okrelonej temperaturze i wilgotnoci
wzgldnej powietrza w czasie 24 godzin.
Wydu enie przy rozci ganiu i sia zrywaj ca
Badania wyduenia przy rozciganiu oraz siy zrywajcej dla materiaów tekstyl-
nych wchodzcych w skad opisanych konstrukcji odzieowych wykonano zgodnie
z wytycznymi norm PN-EN ISO 13934-1:2002 [8] oraz PN-EN ISO 13934-2:2002 [9].
W tym celu z kadego materiau wycinano cznie 6 próbek do bada o wymiarach
50 mm × 200 mm, po dwie w kierunku wzdunym, poprzecznym i pod ktem 45°.
Próbki pobierano z miejsc równomiernie rozoonych na caej powierzchni badanego
materiau, pozbawionych wad lub bdów procesu technologicznego. Odlego pró-
bek od brzegu wyrobu nie bya mniejsza ni 100 mm.
Sztywno zginania
Sztywno zginania materiaów bya oceniana zgodnie z procedur opisan w nor-

mie PN-P-04631:1973 [10]. Próbki do bada o rozmiarach 30 mm × 300 mm wycina-
no w kierunku wzdunym z kawaka materiau nie zawierajcego bdów technolo-
gicznych. Z kadego rodzaju materiau wycinano po 3 próbki do bada.
Badania w komorze klimatycznej oraz kriokomorze z wykorzystaniem termowizji
Badania termowizyjne dla ukadów odzieowych zaprojektowanych przez Pracow-

ni Sprztu Alpinistycznego Maachowski S.C. przeprowadzono w komorze klima-
tycznej z wykorzystaniem manekina termicznego Diana w warunkach temperatury
otoczenia + 10,5°C oraz w komorze kriogenicznej z ochotnikami bada dla temperatu-
ry otoczenia – 20ºC. Nisze wartoci temperatury otoczenia moliwe do osignicia
w komorze kriogenicznej nie pozwalay na wykorzystanie kamery termowizyjnej ze
wzgldu na jej parametry techniczne.
Celem analizy termogramów zarejestrowanych podczas bada eksploatacyjnych
byo potwierdzenie poprawnoci dziaania algorytmów numerycznych zastosowanych
w aplikacji komputerowej. W pierwszym etapie wyniki symulacji przeprowadzone
z wykorzystaniem aplikacji komputerowej zostay porównane z wynikami bada eks-
ploatacyjnych wykonanych w komorze klimatycznej z udziaem manekina termiczne-
go dla prostszego pakietu odzieowego nie zawierajcego rozwiza puchowych (ze-
staw I). Drugi etap dotyczy porównania wyników uzyskanych w wyniku symulacji
komputerowej oraz bada eksploatacyjnych w kriokomorze dla konstrukcji termoizo-
lacyjnej odziey puchowej (zestaw II) przeznaczonej do uytku w warunkach niskiej
temperatury, m.in. podczas wypraw wysokogórskich.
220
4. WYNIKI BADA
Opór cieplny
Wartoci oporu cieplnego dla pojedynczych materiaów, wykonanych z nich konstrukcji

odzieowych oraz caych zestawów odzieowych przedstawiono w tablicy nr 1 i 2.
Tabela 1. Opór cieplny zestawu odzieowego nr I

Nazwa próbki/ rodzaj materiau Opór cieplny [m2 K/W]
Pakiet pokrywaj cy cz górn (tuów) – od pasa w gór
Koszulka poliestrowa 0,032
®
Bluza POLARTEC 200 0,148
0,053
z czego:
® tkanina z membran THERMOACTIVE® 2L:
Kurtka z membran THERMOACTIVE 2L
0,060
podszewka oczkowa: 0,009
podszewka poliestrowa: 0,018

Cao 0,210
Pakiet pokrywaj cy cz doln – od pasa w dó
Kalesony z dwuwarstwowej tkaniny „antypotnej” 0,058
0,049
z czego:
Spodnie z membran THERMOACTIVE® 2L tkanina z membran THERMOACTIVE® 2L:
0,060
Cao 0,121
Tabela 2. Opór cieplny zestawu odzieowego nr II
Nazwa próbki/ rodzaj materiau Opór cieplny [m2 K/W]

Pakiet pokrywaj cy cz górn (tuów) – od pasa w gór
Koszulka z dwuwarstwowej tkaniny „antypotnej” 0,058
Bluza POLARTEC® 200 0,148
0,597
z czego:
tkanina z membran THERMOACTIVE® 2L:
0,060
Kurtka puchowa z membran
® wypenienie puchowe obszyte tkanin PIUMI:
THERMOACTIVE 2L
0,636
0,060
Cao 0,684
Pakiet pokrywaj cy cz doln – od pasa w dó
Kalesony z dwuwarstwowej tkaniny „antypotnej” 0,058
221
0,549
z czego:
0,060
Spodnie puchowe z membran
wypenienie puchowe obszyte tkanin PIUMI:
THERMOACTIVE® 2L
0,636
0,060
podszewka oczkowa: 0,009
Cao 0,621
Wa ciwo ci mechaniczne materiaów i ich pakietów
Wyniki sztywnoci zginania, moduu zginania oraz rednie gruboci i masy po-
wierzchniowe tkanin wykorzystanych w konstrukcjach odzieowych I i II przedsta-
wiono w tablicy nr 3.
Tabela 3. Sztywno zginania materiaów

Masa
rednia rednia
Dugo po- Sztywno Modu
dugo grubo
Rodzaj materiau gi cia wierzch- zginania zginania
zwisu wyrobu
c [cm] niowa [mNm] [kPa]
L [mm] a [mm]
mF [g/m2]
tkanina poliestrowa 18,7 0,9 205,2 0,80 0,002 24,5
dwuwarstwowa tkanina
28,0 1,4 248,9 1,05 0,007 76,5
„antypotna”
POLARTEC® 200 40,7 2,0 272,3 2,20 0,022 122,4
tkanina z membran
THERMOACTIVE® 53,0 2,7 197,2 0,26 0,036 1660,9
2L
podszewka poliestrowa 35,7 1,8 63,9 0,10 0,004 426,5
podszewka oczkowa 18,3 0,9 66,3 0,25 0,001 24,0
Wyduenie przy maksymalnej sile oraz si zrywania dla poszczególnych materia-
ów w trzech rónych uoeniach badanych próbek przedstawia tablica nr 4.
Tabela 4. Wyduenie przy rozciganiu i sia zrywajca materiaów

Wydu enie przy maksymalnej
Sia przy zerwaniu [kN]
sile [mm]
Rodzaj materiau
w po- w po-
wzdu 45o wzdu 45o
przek przek
tkanina poliestrowa 90 83 61 0,312 0,382 0,404
dwuwarstwowa tkanina
85 98 68 0,329 0,372 0,430
„antypotna”
POLARTEC® 200 41 132 46 0,461 0,155 0,260
tkanina z membran
33 41 48 0,635 0,671 0,637
THERMOACTIVE® 2L
podszewka poliestrowa 19 25 25 0,490 0,474 0,233
podszewka oczkowa 40 46 35 0,225 0,215 0,185
222
Rejestracja termogramów
Warunki przestrzenne w komorze klimatycznej oraz obiektyw szerokoktny

kamery termowizyjnej umoliwiy rejestracj termogramów obrazujcych po-
wierzchniowy rozkad temperatury zestawów odzieowych zaoonych na manekina
termicznego od kolan do szyi. Termogramy dla badanego zestawu odzieowego nr I
zapisywano po osigniciu warunków ustalonych, zdefiniowanych jako wahania mocy
dla stref antropometrycznych manekina termicznego w przedziale nie wiekszym ni 2
% odczytywanych wartoci.
Poddane obróbce termogramy zapisywano z wykorzystaniem palety barw
RAIN900 dostpnej w oprogramowaniu ThermaCAM ® w wersji Researcher
PRO 2.9.
Rys. 8. Paleta barw wykorzystana w termogramach

Rys. 9. Termogramy dla zestawu odzieowego nr I, zakres temperatur: + 10,0 ÷ + 23,6ºC
223
Tabela 5. Wyniki analizy dla zestawu odzieowego nr I
LP Badana strefa Temperatura [°C]
Min Max Max-Min Avg Stdev
1 Lewe przedrami 12,5 17,5 5,1 14,5 1,0
2 Lewe rami 12,3 18,1 5,8 14,8 1,1
3 Lewy bark 12,8 16,9 4,1 15,5 0,8
4 Prawe przedrami 12,0 19,7 7,7 15,0 1,9
5 Prawe rami 12,1 17,3 5,3 14,1 0,9
6 Prawy bark 13,1 18,4 5,3 15,7 1,1
7 Klatka piersiowa 13,2 17,3 4,1 15,1 0,8
8 Brzuch 12,4 16,5 4,1 14,0 0,4
9 Biodra 12,3 17,8 5,4 14,3 0,9
10 Lewe udo 12,5 24,0 11,5 18,3 3,0
11 Lewe kolano 12,0 14,8 2,7 13,5 0,4
12 Lewa ydka 13,1 19,0 5,9 15,5 1,2
13 Prawe udo 12,3 23,3 11,0 16,8 1,8

14 Prawe kolano 12,4 15,2 2,8 13,4 0,6
15 Prawa ydka 13,4 18,7 5,3 15,6 1,0
Rys. 10. Wartoci redniej temperatury powierzchniowej zarejestrowane dla wybranych stref antro-
pometrycznych - zestaw odzieowy nr I
Zestaw odzieowy nr II przeznaczony do uytku podczas wypraw wysokogórskich

w warunkach niskiej temperatury badano z wykorzystaniem kamery termowizyjnej w ko-
morze kriogenicznej w temperaturze – 20 °C. Ze wzgldu na wymiary komory krioge-
nicznej (4,5 × 2,5 × 2,5 m) moliwe byo zarejestrowanie sylwetki uczestnika bada od
pasa do szyi z uwzgldnieniem koczyn górnych. Termogram zarejestrowany podczas
bada zestawu odzieowego nr II w komorze kriogenicznej przedstawia rysunek 11.
224
Rys. 11. Termogram zestawu odzieowego nr II obrazujcy powierzchniowy rozkad temperatury
podczas bada w komorze kriogenicznej
Tabela 6. Wyniki analizy dla zestawu odzieowego nr II

Temperatura [°C]
Badany obszar
Min Max Max-Min Avg Stdev
Klatka piersiowa - 12,7 15,0 27,6 - 5,2 2,0
Prawa rka - 11,6 15,7 27,3 - 4,85 1,8
Lewa rka - 11,9 16,1 28,0 - 4,52 1,9
Wyniki symulacji termicznych

Symulacje komputerowe dla zestawów odzieowych nr I oraz II wykonano z wy-
korzystaniem opracowanej aplikacji komputerowej do modelowania termoizolacyj-
nych konstrukcji odzieowych. Do tego celu posuyy równie wyznaczone podczas
bada laboratoryjnych wartoci parametrów termicznych i mechanicznych materiaów
oraz ich pakietów. Symulacj obrazujc powierzchniowy rozkad temperatury dla
zestawu odzieowego nr I przeprowadzono przy okrelonych warunkach, tj. tempera-
tura otoczenia 10,5°C.
Przykadowe symulacje wykonane dla zestawu odzieowego nr I w zadanych wa-
runkach otoczenia przedstawiaj: rysunek 12 – dla odziey okrywajcej tuów od szyi
do pasa oraz rysunek 13 – dla odziey okrywajcej cz doln od stóp do pasa.
Rys. 12. Przykadowa symulacja powierzchniowego rozkadu temperatury dla zestawu odzieowego
nr I uwzgldniajca konstrukcje odzieowe: koszulka, bluza i kurtka
225
Rys. 13. Przykadowa symulacja powierzchniowego rozkadu temperatury dla zestawu odzieowego
nr I uwzgldniajca konstrukcje odzieowe: kalesony i spodnie.
Uzyskane w wyniku symulacji komputerowych wartoci liczbowe temperatur dla

czci wierzchniej zestawu odziey nr I w wybranych punktach zebrano w tablicy 7.
Tabela 7. Wyniki symulacji komputerowej wybranych punktów zestawu odzieowego nr I

Strefa antropometryczna Wynik symulacji - temperatura [°C]

Przekrój 0 Klatka piersiowa – punkt 1 13,57
Przekrój 2 Prawe udo 17,41
Przekrój 3 Lewe udo 18,87
Symulacj obrazujc powierzchniowy rozkad temperatury dla zestawu odzieo-

wego nr II przeprowadzono dla temperatury otoczenia – 20,0°C. Uzyskane wyniki
symulacji w postaci wartoci temperatur dla wybranych punktów na powierzchni
odziey zebrano w tablicy 8.
Tabela 8. Wyniki symulacji komputerowej wybranych punktów zestawu odzieowego nr I.

Strefa antropometryczna Wynik symulacji - temperatura [°C]
Przekrój 0 Klatka piersiowa – punkt 1 - 6,43
Przekrój 1 Prawa rka – rami - 4,85
Przekrój 2 Lewa rka – rami - 4,52
Dyskusja uzyskanych wyników
Przeprowadzenie symulacji komputerowych dla zestawów odzieowych wymagao

uwzgldnienia parametrów okrelajcych waciwoci termiczne i mechaniczne mate-
riaów oraz ich ukadów. Pierwszy z parametrów decydujcy o izolacyjnoci termicz-
nej odziey to opór cieplny materiaów tekstylnych. Wyniki bada oporu cieplnego dla
skadowych oraz caych konstrukcji odzieowych wykazay, e opory cieplne po-
szczególnych warstw odziey nie s wielkociami addytywnymi. Zarówno dla zestawu
odzieowego nr I jak i II, suma oporów cieplnych poszczególnych warstw materiao-
wych wchodzcych w skad konstrukcji odzieowych nie odpowiada wartociom opo-
226
ru cieplnego zarejestrowanym dla gotowych konstrukcji odzieowych. Dla przykadu
zmierzony opór cieplny caego ukadu materiaów kurtki z zestawu odzieowego nr I
wynosi 0,053 m2K/W. Natomiast suma oporów cieplnych poszczególnych materiaów
wchodzcych w skad konstrukcji kurtki wynosi 0,087 m2K/W i jest wiksza od war-
toci oporu cieplnego caego ukadu o 64%. Podobne rónice zaobserwowano w przy-
padku bada oporu cieplnego dla konstrukcji kurtki puchowej z zestawu odzieowego
nr II. Warto oporu cieplnego pakietu materiaów w tym przypadku wynosi
0,597 m2K/W. Z kolei suma oporów cieplnych poszczególnych materiaów osiga
warto 0,774 m2K/W i jest wiksza o ok. 30% . Zaobserwowane zjawisko jest wyni-
kiem wystpowania m.in. siy nacisku kolejnych warstw materiaów w badanym pa-
kiecie tworzcym konstrukcj odzieow oraz warstw powietrza wystpujcych po-
midzy warstwami materiaów. Zaobserwowane zjawiska dotyczce oporu cieplnego
dla pojedynczych oraz wielowarstwowych ukadów materiaów s zgodne z wynikami
wczeniejszych prac opisanych m.in. przez O'Callaghana i Bhattacharjee [11, 12].
Oprócz oporu cieplnego materiaów tekstylnych w pracy wykorzystano równie
wyniki bada dotyczce sztywnoci zginania, wyduenia przy rozciganiu i siy zry-
wajcej. Parametry te posuyy do okrelenia stopnia elastycznoci materiaów i opra-
cowania algorytmów odpowiedzialnych za przeprowadzenie symulacji komputero-
wych odzwierciedlajcych uoenie odziey na postaci manekina wirtualnego odpo-

wiadajcego wymiarom antropometrycznym uytkownika odziey.
W celu dokadnego okrelenia parametrów materiaów decydujcych o ich rozci-
gliwoci wyduenie przy maksymalnej sile oraz si zrywajc dla kadego materiau
zbadano w trzech kierunkach, tj. wzdu próbki, w poprzek oraz pod ktem 45°. Naj-
wiksz si zrywajc we wszystkich trzech kierunkach odnotowano dla tkaniny
z membran THERMOACTIVE® 2L (w kadym przypadku powyej 0,600 kN), nato-
miast najmniejsz dla tkaniny POLARTEC® 200 badanej w kierunku poprzecznym.
Warto podkreli, e tkanina POLARTEC® 200 charakteryzuje si najwikszymi róni-
cami siy zrywania w badanych kierunkach (wzdu: 0,461 kN, w poprzek zaledwie
0,155 kN, natomiast pod ktem 45° 0,260 kN. Niskie wartoci siy zrywajcej uzyskano
równie dla podszewki oczkowej (w kadym kierunku zbadana warto nie przekroczy-
a 0,230 kN). W odniesieniu do wyduenia materiau przy maksymalnej sile najwysz
warto osignito wanie dla tkaniny POLARTEC® 200 badanej w kierunku po-
przecznym, a 132 mm. Najnisze wartoci wyduenia, nie przekraczajce 25 mm
w kadym z badanych kierunków, wykazaa podszewka poliestrowa.
Kolejny parametr okrelajcy waciwoci mechaniczne materiaów to sztywno
zginania oceniana zgodnie z norm PN-P-04631:1973. Sztywno zginania materiaów
wraz z wydueniem przy rozciganiu decyduje o jakoci uoenia odziey na uyt-
kowniku. S to parametry, które obok przygotowania waciwego wykroju konstrukcji
odzieowej decyduj o tworzeniu si przestrzeni i tzw. kominów powietrznych pomi-
dzy warstwami materiaów stosowanych w pojedynczych konstrukcjach i kompletnych
zestawach odzieowych.
Uzyskane wyniki bada potwierdzaj, e najwysz warto sztywnoci zginania
na poziomie 0,036 mNm, a co za tym idzie równie moduu zginania (1661 kPa) uzy-
skano dla tkaniny z membran THERMOACTIVE® 2L (tab. 3). Najnisz warto
odnotowano dla podszewki oczkowej, tj. 0,001 mNm, przy module zginania 24 kPa.
227
Przedstawione w pracy wyniki bada termowizyjnych w postaci termogramów zareje-
strowanych dla obu zestawów odzieowych badanych w komorze termicznej oraz w krio-
komorze posuyy do sprawdzenia poprawnoci przeprowadzonych symulacji kompute-
rowych. Porównanie wartoci temperatury powierzchniowej dla wybranych punktów uzy-
skanych w wyniku przeprowadzenia symulacji termicznych (rys. 12, 13) z wykorzysta-
niem aplikacji komputerowej oraz bada wykonanych w komorze klimatycznej z mane-
kinem termicznym przedstawiono w tablicy 9. Porównanie dotyczy zestawu odzieowego
nr I poddanego badaniom eksperymentalnym i symulacji w warunkach otoczenia: tempe-
ratura T = 10,5°C, prdko obiegu powietrza: V = 0,31 m/s, wilgotno powietrza:
RH = 27,5%.
Tabela 9. Porównanie wartoci temperatur powierzchniowych zmierzonych dowiadczalnie podczas

bada eksploatacyjnych w komorze klimatycznej oraz wyników symulacji wykonanych z wykorzysta-
niem aplikacji komputerowej dla zestawu odzieowego nr I
Wynik symulacji Wynik bada
Strefa antropometryczna
T [°C] T [°C]
15,1± 0,8
Przekrój 2 Prawe udo 17,41 16,8 ± 1,8

Przekrój 3 Lewe udo 18,87 18,3 ± 3,0
Wykorzystujc ten sam schemat postpowania jak dla zestawu odzieowego nr I

przeprowadzono symulacje komputerowe i porównanie otrzymanych wyników z ba-
daniami w komorze kriogenicznej z udziaem uczestnika bada dla zestawu odzieo-
wego nr II. Wyniki porównania zamieszczono w tablicy 10.
Tabela 10. Porównanie wartoci temperatur powierzchniowych zmierzonych dowiadczalnie podczas

bada w komorze kriogenicznej oraz wyników symulacji wykonanych z wykorzystaniem aplikacji
komputerowej dla zestawu odzieowego nr II
Wynik symulacji Wynik bada
Strefa antropometryczna
T [°C] T [°C]
Przekrój 0 Klatka piersiowa - 6,43 - 5,2 ± 2,0
Przekrój 1 Prawa rka - rami - 4,85 - 4,0 ± 2,0
Przekrój 2 Lewa rka - rami - 4,52 - 4,1 ± 2,0
Uzyskane w wyniku symulacji komputerowych wartoci temperatury powierzch-

niowej w wybranych punktach dla zestawu odzieowego nr I i II pokrywaj si z war-
tociami uzyskanymi w wyniku przeprowadzenia bada eksploatacyjnych w komorze
klimatycznej z wykorzystaniem manekina termicznego, jak równie w komorze krio-
genicznej z udziaem ochotnika bada. Zbieno rozwizania potwierdza poprawno
wykorzystanej metody numerycznej i umoliwia prowadzenie symulacji komputero-
wych dla dowolnych konstrukcji i zestawów odzieowych wprowadzonych do aplika-
cji komputerowej. Niezbdne jest jednak zapisanie informacji o wykroju odziey
w postaci cyfrowej oraz zdefiniowanie krawdzi pod wzgldem pocze.
228
5. PODSUMOWANIE
Modelowanie komputerowe konstrukcji odzieowych w celu wyznaczenia komfor-

tu termicznego wymaga poprawnego zdefiniowania zjawisk transportu ciepa oraz
okrelenia parametrów charakteryzujcych materiay i ich pakiety zastosowane w po-
szczególnych konstrukcjach odzieowych. Modelowanie zjawisk termicznych zacho-
dzcych w ukadzie uytkownik – odzie – otoczenie wymaga zastosowania algoryt-
mów uwzgldniajcych jako dopasowania odziey do wymiarów antropometrycz-
nych uytkownika, jak równie uwzgldnienie przestrzeni powietrznych wystpuj-
cych pomidzy poszczególnymi warstwami materiaów konstrukcyjnych odziey.
W zalenoci od stopnia uszczegóowienia opisu matematycznego, opisujcego zjawi-
ska transportu i wymiany ciepa, przy okrelaniu parametrów ukadu, tj. oporu ciepl-
nego materiaów i ich pakietów naley zwróci uwag na fakt, e opór cieplny caego
pakietu materiaów nie jest równy sumie oporów cieplnych poszczególnych materia-
ów tego ukadu. W zwizku z powyszym najbardziej dokadnym opisem tego ele-
mentu modelu matematycznego jest wykonanie pomiaru oporu cieplnego dla caego
ukadu materiaów.
Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku parametrów mechanicznych okrelaj-
cych dopasowanie materiaów i ich ukadów do sylwetki uytkownika odziey. Badania

okrelajce wyduenie przy rozciganiu oraz sztywno zginania zgodnie z procedura-
mi opisanymi w przytoczonych normach wykonywane s dla pojedynczych materiaów.
Aby moliwie dokadnie okreli parametry modelu do symulacji ukadu materiaów
naley przyj wartoci uzyskane dla najgorszego materiau, tj. warto zarejestrowane
dla materiau o najniszej sztywnoci zginania i najmniejszym wydueniu przy rozci-
ganiu. Oznacza to, e ukad materiaów jest tak rozcigliwy jak najmniej rozcigliwy
materia wchodzcy w jego skad.
Wyniki symulacji komputerowych wykonanych z wykorzystaniem opracowanej
aplikacji potwierdzaj zgodno z wynikami uzyskanymi dowiadczalnie w warun-
kach symulujcych warunki uytkowania odziey. Zarejestrowane za pomoc kamery
termowizyjnej termogramy pozwoliy na ocen utraty ciepa w wyniku jego przenika-
nia od ciaa uytkownika do ostatniej warstwy odziey pozostajcej w bezporednim
kontakcie z otoczeniem.
Bibliografia
1. Petela R., Przepyw ciepa, PWN, Warszawa 1983.
2. Lämkull D., Hanson L., Örtengren R., The influence of virtual human model appearance on visual
ergonomics posture evaluation, “Applied Ergonomics”, Vol. 38, No 6/2007, s. 713-722.
3. Havenith G., Nilsson H.O., Correction of clothing insulation for movement and wind effects, a me-
ta-analysis, “European Journal of Applied Physiology”, Vol. 92, No 6/2004, s. 1439-6319.
4. Holmér I., Thermal manikin history and applications, “European Journal of Applied Physiology”,
Vol. 92, No 6/2004, s. 1439-6319.
5. PN-EN 342:2006 Odzie ochronna. Zestawy odziey i wyroby odzieowe chroni ce przed zimnem.
6. PN-EN ISO 15831:2006 Odzie. Waciwoci fizjologiczne. Pomiar izolacyjnoci cieplnej z zasto-
sowaniem manekina termicznego.
7. PN-EN 31092:1998 Tekstylia. Wyznaczanie waciwoci fizjologicznych. Pomiar oporu cieplnego
i oporu pary wodnej w warunkach stanu ustalonego (metoda poc cej si zaizolowanej cieplnie
pyty).
229
8. PN-EN ISO 13934-1:2002 Tekstylia. Waciwoci paskich wyrobów przy rozci ganiu. Cz 1:
Wyznaczanie maksymalnej siy i wyduenia wzgldnego przy maksymalnej sile metod paska.
9. PN-EN ISO 13934-2:2002 Tekstylia. Waciwoci paskich wyrobów przy rozci ganiu. Cz 1:
Wyznaczanie maksymalnej siy metod grab.
10. PN-P-04631:1973 Metody bada wyrobów wókienniczych. Wyznaczanie sztywnoci zginania.
11. O'Callaghan P.W., Probert S.D., Thermal resistance behaviour of single and multiple layers of
clothing fabrics under mechanical load, “Applied Energy”, Vol. 3, No 1/1977, s. 3-12.
12. Bhattacharjee D., Kothari V. K., Prediction of thermal resistance of woven fabrics. Part II: Heat
transfer in natural and forced convective environments, “Journal of the Textile Institute”, Vol. 99,
No 5/2008, s. 433-449.
230
w procesie pracy
Czynniki uciążliwe
Rozdzia 14
BIOMECHANICZNA OCENA OBCIENIA MINI

PRZEDRAMIENIA I RKI PODCZAS PISANIA NA
KLAWIATURZE
Praca zostaa sfinansowana ze rodków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego w ramach projektu
rozwojowego nr NR 16 0001 04
Andrzej Mastalerz
Iwona Palczewska
1. WSTP
W ostatnich latach, wraz z upowszechnieniem zastosowania komputerów osobistych

do prac biurowych, nastpi wzrost zachorowalnoci na choroby przecieniowe ukadu
ruchu w obrbie pasa barkowego i koczyn górnych. Najczstsze s choroby okrelane
jako RSI (Repetitive Strain Injury), przede wszystkim zespó cieni kanau nadgarstka,
mialgi oraz zespó napicia mini karku [11, 5, 3]. Powszechnie uwaa si, e gówne
przyczyny tych dolegliwoci zwizane s z wymuszon pozycj ciaa: odwiedzionymi,
zgitymi w stawach okciowych koczynami górnymi i okciowym odgiciem nadgarst-
ków podczas czynnoci zwizanych z obsug komputera: pisania na klawiaturze i ob-
sugi myszki [4, 2, 7, 9, 10]. Pozycja klawiatury ma wic kluczowe znaczenie dla zapo-
biegania chorobom zawodowym, jednak zalecenia normatywne dotyczce usytuowania
klawiatury na komputerowych stanowiskach pracy wymuszaj opisan nieprawidow
pozycj koczyn górnych. Dotychczas prowadzone prace nad ergonomicznymi klawia-
turami koncentruj si przede wszystkim na zmianie konfiguracji klawiszy, nad zwiz-
kiem z si nacisku na klawisze [1] i zapewnieniu podparcia nadgarstka [5]. W cigu
ostatnich 2 lat pojawiy si pierwsze nieliczne prace nad wpywem ktowego ustawienia
klawiatury na obcienie ukadu miniowo-szkieletowego koczyn górnych [8, 12].
Wyniki bada wskazuj, e zmiana takich parametrów ergonomicznych, jak kt i kieru-
nek pochylenia klawiatury moe przyczyni si w znaczcym stopniu do zmniejszenia
ryzyka rozwoju chorób przecieniowych.
1.1. Czynniki powoduj ce przeci enie narz du ruchu w pracy zawodowej
Czynnoci nadmiernie obciajce ukad ruchu wystpuj nie tylko u pracowników

wykonujcych prace okrelane mianem fizycznie cikich, np. górnicy, czy pracownicy
budowlani, ale take u pracowników wykonujcych prace okrelane jako lekkie, np. pra-
cownicy biurowi. Sekretarki i osoby obsugujce klawiatury komputerowe s wymienione
w Raporcie Europejskiej Fundacji na rzecz Poprawy Warunków ycia i Pracy w Dublinie
(na podstawie The National Working Environment Authority: Overvågningsrapport 2002
, del 1, Copenhagen, 2004.) wród 8 najbardziej naraonych na choroby ukadu minio-
233
wo-szkieletowego grup zawodowych, obok pakowaczy, dokerów, magazynierów, pra-
cowników budowlanych, pracowników zakadów przetwórstwa, szwaczek, krawców
i pielgniarek. Z bada epidemiologicznych fundacji dubliskiej wynika, e bóle pleców
odczuwa 33 % pracowników europejskich, ogólne zmczenie – 23 %, bóle mini, w tym
szyi i karku – 23 %, koczyn górnych – 13 %, koczyn dolnych – 12 %.
W pimiennictwie wymienia si trzy elementy charakteryzujce prace, które po-
woduj zespoy przecieniowe [3, 6]:
1) szybkie i powtarzajce si ruchy – sia skurczu mini wymagana przy takich ru-
chach nie jest dua, ale skurcze powtarzaj si z du czstoci;
2) obcienie statyczne mini – powstaje na skutek nieodpowiedniej pozycji ciaa
lub koczyn i moe by wynikiem le zorganizowanego stanowiska pracy, np.:
a) nachylenie do boku i skrcenie gowy oraz tuowia,
b) praca z wycignitymi do przodu koczynami górnymi,
c) praca wymagajca wielogodzinnego siedzenia w bezruchu lub z ma moliwo-
ci poruszania si, zwaszcza w pozycji przodopochylenia,
3) dua sia skurczu wymuszona przez wymagajce tego czynnoci, np. podnoszenie
lub przenoszenie ciarów.
1.2. Wymagania formalne stanowiska pracy z komputerem w zakresie umiej-

scowienia klawiatury
Wymagania formalne dla stanowiska pracy z komputerem reguluje Rozporzdze-

nie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpiecze-
stwa i higieny pracy na stanowiskach wyposaonych w monitory ekranowe. (Dz. U.
z dnia 10 grudnia 1998 r.), w zaczniku pt. Minimalne wymagania bezpieczestwa
i higieny pracy oraz ergonomii, jakie powinny spenia stanowiska pracy wyposaone
w monitory ekranowe, zawierajca nastpujce przepisy w odniesieniu do klawiatury:
3.1. Klawiatura powinna stanowi osobny element wyposaenia podstawowego sta-
nowiska pracy.
3.2. Konstrukcja klawiatury powinna umoliwia uytkownikowi przyjcie pozycji,
która nie powodowaaby zmczenia mini koczyn górnych podczas pracy. Kla-
wiatura powinna posiada w szczególnoci:
a) moliwo regulacji k ta nachylenia w zakresie 0°–15°,
b) odpowiedni wysoko – przy spenieniu warunku, aby wysoko rodkowego
rzdu klawiszy alfanumerycznych z literami A, S..., licz c od paszczyzny stou,
nie przekraczaa 30 mm dla przynajmniej jednej pozycji pochylenia klawiatury.
3.3. Powierzchnia klawiatury powinna by matowa, a znaki na klawiaturze powinny
by kontrastowe i czytelne.
4.1. Konstrukcja stou powinna umoliwia dogodne ustawienie elementów wyposa-
enia stanowiska pracy, w tym zrónicowan wysoko ustawienia monitora
ekranowego i klawiatury.
4.2. Szeroko i gboko stou powinna zapewnia :
a) wystarczaj c powierzchni do atwego posugiwania si elementami wypo-
saenia stanowiska i wykonywania czynnoci zwi zanych z rodzajem pracy,
b) ustawienie klawiatury z zachowaniem odlegoci nie mniejszej ni 100 mm
midzy klawiatur a przedni krawdzi stou,
234
c) ustawienie elementów wyposaenia w odpowiedniej odlegoci od pracowni-
ka, to jest w zasigu jego koczyn górnych, bez koniecznoci przyjmowania
wymuszonych pozycji.
4.3. Wysoko stou oraz siedziska krzesa powinna by taka, aby zapewniaa:
a) naturalne pooenie koczyn górnych przy obsudze klawiatury, z zachowa-
niem co najmniej k ta prostego midzy ramieniem i przedramieniem,
W tym miejscu naley pokreli jednak rónorodno typów klawiatur wspópracu-

jcych z komputerami kasy PC, które mona podzieli na nastpujce kategorie:
1) standardowe klawiatury typu PC,
2) klawiatury wirtualne,
3) klawiatury ergonomiczne,
4) klawiatury specjalistyczne, do których mona te zaliczy klawiatury alternatywne,
przeznaczone dla osób, które maj trudnoci z precyzyjnymi ruchami, z koordynacj
wzrokowo-ruchow, lub odwrotnie – dla osób potraficych wykona bardzo precyzyj-
ne, ale za to niewielkie ruchy. Cz z nich róni si od zwykej klawiatury jedynie
wielkoci klawiszy, cz natomiast jest tych klawiszy zupenie pozbawiona, a ich
funkcj speniaj wymienne plansze z nadrukowanymi odpowiednikami klawiszy.
2. ZAOENIA BADA I HIPOTEZA BADAWCZA
Jednym z gównych czynników ryzyka zagroenie zdrowia w wyniku uytkowania

klawiatury komputerowej jest niefizjologiczna pozycja nadgarstków oraz przewleke,
wzmoone napicie mini, zwaszcza prostowników nadgarstka oraz zakres ruchów
powtarzalnych. Mimo powstania wielu modeli klawiatur ergonomicznych, których
zadaniem byo wyeliminowanie czynników rozwoju chorób przecieniowych u uyt-
kowników komputerów, nadal najwiksz popularnoci ciesz si najprostsze, kla-
syczne modele klawiatur ze wzgldu na ich uporzdkowanie, domylno funkcji
i brak koniecznoci specjalistycznego szkolenia i dugotrwaego treningu, by osign
podan biego pisania. Modele standardowe mona zmienia dowolnie, natomiast
osoba biegle piszca na jednym modelu klawiatury specjalistycznej, po zmianie mode-
lu musi od nowa uczy si pisa.
Zmiana zalecanego kta pochylenia klawiatury standardowej moe by najprost-
szym sposobem na redukcj obcienia ukadu miniowego uytkownika i tym sa-
mym czynnikiem redukujcym ryzyko rozwoju schorze z grupy RSI.
Dlatego te celem pracy bya ocena wpywu kta pochylenia klawiatury na aktyw-
no mini koczyny górnej zaangaowanych podczas pisania.
3. MATERIA I METODY
3.1. Osoby badane
Zbadano ogóem 10 kobiet w wieku 20–49 lat, ochotniczek, w dobrym ogólnym

stanie zdrowia, nie uskarajcych si na dolegliwoci ukadu ruchu (rednia masa ciaa
235
w tej grupie wynosia 56,5±3,3 kg, a wysoko ciaa 163,4±2,7 cm). Osoby badane
zostay zapoznane z przebiegiem i celem eksperymentu oraz wyraziy wiadom zgod
na udzia w pomiarach.
3.2. Przebieg badania
Badania przeprowadzono na specjalnie do tego celu skonstruowanym dowiad-

czalnym stanowisku badawczym, skadajcym si z:
1. Siedziska o pynnej regulacji wysokoci i kta pochylenia paszczyzny siedziska
oraz wysokoci oparcia, wyposaonego w czujnik tensometryczny w punkcie mo-
cowania oparcia do ramy fotela. Siedzisko i oparcie wyposaono w tapicerowane
pokrycie przeciwpolizgowe, w celu eliminacji odczucia niewygody, spowodowa-
nego tward i niewyprofilowan krawdzi przedni. Czujnik by poczony
z komputerem rejestrujcym wielko si reakcji.
2. Stou roboczego o regulowanej wysokoci z zamocowan podkadk pod klawiatu-
r umoliwiajc regulacje kta pochylenia w zakresie 0 + 20°.
3. Klawiatury firmy Logitech.
4. Omiokanaowego systemu do pomiaru EMG – Octopus AMT firmy Bortec-
Biomedical Ltd poczonego z drugim komputerem rejestrujcym dane elektro-

miograficzne.
5. Czujnika kta typ S720 firmy Measurand Inc.
Na podstawie danych antropometrycznych indywidualnie dobierano wysoko sie-

dziska i oparcia, by uzyska odpowiednie:
A. Pozycje ktowe ciaa osoby badanej:
pozycj któw prostych, w której tuów i podudzia znajdoway si w pozycji
pionowej a uda w pozycji poziomej tak, e tworzyy z tuowiem kt prosty
(90o),
pozycj 120o, w której tuów i podudzia znajdoway si pozycji pionowej a uda
tworzyy z nimi kt 120°.
B. Pozycje koczyn górnych:
kt zgicia w stawie okciowym 90°,
kt zgicia w stawie okciowym 120°.
C. Pozycje klawiatury:
na wysokoci nadgarstków, kt pochylenia 0o – klawiatura ley pasko,
na wysokoci nadgarstków, kt pochylenia +10o – krawd oddalona od uyt-
kownika jest wyej ni krawd blisza,
na wysokoci nadgarstków, kt pochylenia +15o – krawd oddalona od uyt-
kownika jest wyej ni krawd blisza,
na wysokoci nadgarstków, kt pochylenia -10o – krawd oddalona od uyt-
kownika jest niej ni krawd blisza,
na wysokoci nadgarstków, kt pochylenia -15o – krawd oddalona od uyt-
kownika jest niej ni krawd blisza.
Osoby badane w kadej z powyszych pozycji wykonyway czynno naciskania

palcem wskazujcym na klawisz klawiatury (najczciej by to klawisz „P”) w rytmie
236
wyznaczonym przez metronom mechaniczny w tempie 3 Hz przez 5 minut. Po ka-
dym 5-minutowym pomiarze nastpowaa kilkuminutowa przerwa i odpoczynek. Ko-
lejno badania poszczególnych pozycji zmieniano losowo by wyeliminowa efekt
zmczenia lub/i adaptacji do wysiku (Rys. 1).
Podczas eksperymentu rejestrowano:
x zakresu ruchu w stawie ródrczno-paliczkowym pierwszym,
x bioelektryczn aktywno 2 mini przedramienia: zginacza gbokiego palców
(FDP), prostownika palców (ED).
Pomiar zakresu ruchu w stawie ródrczno-paliczkowym pierwszym wykonano za

pomoc miniaturowego czujnika kta typ S720 firmy Measurand Inc (Rys. 1).
Rys. 1. Sposób mocowania czujnika S720, przetwornika analogowo-cyfrowego S290 i elektrod elek-
tromiografu
Czujnik ten wykorzystuje wiatowód, który by mocowany w dwóch punktach,

przed i za stawem, za pomoc elastycznej masy polimerowej. Dokadno pomiaru
kta w stawie wynosia 0,5 stopnia. Czujnik poczono z 12 bitowym systemem akwi-
zycji danych posiadajcym 12 bitowy przetwornik analogowo-cyfrowy S290 (Rys.1).
Bioelektryczn aktywno mini oceniano za pomoc elektromiografu Octo-
pus AMT-8 Bortec Biomedical Inc. Elektrody byy przyklejane do brzuców mi-
ni po uprzednim przygotowaniu kadego z badanych miejsc. Miejsca na skórze
byy odtuszczane i usuwano z nich owosienie. Wykorzystano jednorazowe elek-
trody Ag/AgCl (Medicotest, model M-00-S, Ølstykke Denmark) o powierzchni
1.0 cm2. Pomiary EMG wykonano dla koczyny prawej – deklarowanej przez
wszystkie osoby badane jako dominujca. Ocenie podlegaa rednia amplituda
widma EMG (AEMG). Wartoci tego parametru wyznaczano przy pomocy anali-
zy widmowej sygnau RAW za pomoc szybkiego przeksztacenia (transformaty)
Fouriera (FFT). Obliczenia wykonano dla ramki o szerokoci 2048 próbek
w oknie Hamminga (2400Hz). Ocenie podlegaa aktywno dwóch mini: zgina-
cza palców gbokiego (FDP) i prostownika palców (ED). Sposób naklejenia elek-
trod przedstawia rysunek 1 i 2.
Czynno minia prostownika palców polega przede wszystkim na prostowaniu
w stawach ródrczno-paliczkowych oraz odwodzeniu palców. Misie zginacz ok-
ciowy nadgarstka zgina i przywodzi rk. Niestety minie zginacze palców le poni-
ej warstwy powierzchownej mini rki. Moemy jednak zaoy, e brak pracy, któ-
237
r musiaby wykonywa miesie zginacz okciowy nadgarstka (FCU) pozwala nam
zarejestrowa wanie bioelektryczn aktywno minia zginacza palców gbokiego
(FDP) lecego poniej FCU.
Rys. 2. Sposób naklejenia elektrod EMG kolejno dla minia prostownika

i zginacza palców gbokiego
4. WYNIKI
4.1. Zakres ruchów w stawie ródr czno-paliczkowym
Przykadowy zapis sygnau rejestrowanego on-line z czstotliwoci 300Hz pod-

czas naciskania na jeden klawisz w tempie 3Hz przedstawiaj rysunki 3, 4 i 5. Uwag
zwraca rónica w przebiegu sygnaów (zwikszenie amplitudy) odnoszcych si do
ustawienia klawiatury pod ktem +15o.
Rys. 3. Pooenie ktowe w stawie ródrczno-paliczkowym w pozycji: G120_120_0 – siedzisko

120º_kt w stawie okciowym 120º_pochylenie klawiatury 0º i G120_90_0 – siedzisko 120º_kt
w stawie okciowym 90º_pochylenie klawiatury 0º.
238
Rys. 4. Pooenie ktowe w stawie ródrczno-paliczkowym w pozycji: G120_90_-15 - siedzisko
120º_kt w stawie okciowym 90º_pochylenie klawiatury -15º, G120_90_15 - siedzisko 120º_kt
w stawie okciowym 90º_pochylenie klawiatury 15º, G120_90_-10 - siedzisko 120º_kt w stawie ok-
ciowym 90º_pochylenie klawiatury -10º i G120_90_0 - siedzisko 120º_kt w stawie okciowym
90º_pochylenie klawiatury 10º.
Rys. 5. Pooenie ktowe w stawie ródrczno-paliczkowym w pozycji: G120_120_-15 - siedzisko

120º_kt w stawie okciowym 120º_pochylenie klawiatury -15º, G120_120_15 - siedzisko 120º_kt
w stawie okciowym 120º_pochylenie klawiatury 15º, G120_120_-10 - siedzisko 120º_kt w stawie
okciowym 120º_pochylenie klawiatury -10º i G120_120_0 - siedzisko 120º_kt w stawie okciowym
120º_pochylenie klawiatury 10º.
W tabeli 1 przedstawiono rednie wartoci i odchylenia standardowe ( rednia±SD)

zakresu ruchu w stawie ródrczno-paliczkowym. Zblione wartoci uzyskano dla za-
kresu ruchu przy klawiaturze ustawionej pasko (0°) i dla obu któw ujemnych. Wraz
ze wzrostem odchylenia klawiatury do góry zauwaamy przyrost zakresu ruchu wywo-
any prawie pionowym ustawieniem nadgarstka wzgldem klawiatury. Za takie usta-
wienie nadgarstka wzgldem klawiatury odpowiadaj te same minie, którymi wyko-
nujemy prac podczas pisania na klawiaturze. Jednoczenie minie te musz wyko-
nywa prac stabilizacyjn w warunkach skurczu izometrycznego, podczas której s
stale napite oraz by na tyle rozlu nione by umoliwi ruch w stawie ródrczno-
paliczkowym. Taka dwoisto funkcji mini prostowników skutkuje wzrostem zakre-
su pracy, który moe by powodem wikszego obcienie ukadu miniowego i kost-
no-stawowego.
239
Tabela 1. rednie ± SD zakresu ruchu w stawie ródrczno paliczkowym
Pozycja ciaa/ K t ustawienia klawiatury [stopnie]

Pozycja ko czyny górnej 0 -15 -10 15 10
[stopnie]
120/120 9,6±3 10,8±3 9,7±4 24,8±7 16,5±5
120/90 10,8±4 12,6±6 12,9±5 27,0±8 17,0±6
4.2. Aktywno mi ni (EMG)
W tabeli 2 i na rysunkach 6 i 7 przedstawiono rednie wartoci udziaów AEMG

wzgldem skurczu MVC mini zginacza gbokiego palców (FDP) i prostownika pal-
ców (ED). Warto MVC zostaa zmierzona podczas maksymalnego wolicjonalnego
zginania grzbietowego i doniowego.
Tabela 2. rednie (± SD) wartoci procentowego udziau AEMG w maksymalnej wartoci skurczu
MVC mini zginacza gbokiego palców (FDP) i prostownika palców (ED) w zalenoci od pozycji
ciaa, pozycji koczyny górnej i klawiatury
Pozycja ciaa i klawiatury ED [%] FDP[%]

pozycja ciaa 90 okie 90 klawiatura 0° 25,1±10,0 10,5±7,0
pozycja ciaa 120 okie 90 klawiatura 0° 24,8±10,5 10,7±7,3
pozycja ciaa 120 okie 120 klawiatura 0° 24,3±9,5 12,0±9
pozycja ciaa 90 okie 90 klawiatura +10° 26,7±8,0 12,1±6,0


pozycja ciaa 90 okie 90 klawiatura -10° 21,0±9,0 11,3±5,0


pozycja ciaa 120 okie 90 klawiatura -15 15,9±6,6 8,1±4,2
pozycja 120 okie 120 klawiatura -15 11,3±14,7 8,2±4,8
Nie zaobserwowano znamiennego wpywu kta ustawienia siedziska na bioelek-

tryczn aktywno mini wykorzystywanych podczas pisania na klawiaturze. rednie
procentowe rónice AEMG dla minia ED mieszcz si w przedziale od -0,9 do 2,3
% a dla FDP od -06 do 0,8 %.
240
Wzgldna aktywno minia ED bya od 1,6 do 3 razy wiksza podczas pisania na
klawiaturze od AEMG minia FDP. Bioelektryczna aktywno minia ED ronie
w funkcji kata ustawienia klawiatury, ale tylko wtedy, kiedy klawiatura bya unoszona
do góry (Rys. 6 A i B). Zamieszczone na rysunku 6 równania linii trendu, którymi
aproksymowano udziay AEMG w skurczu MVC wskazuj wyra nie wikszy trend
zwizany ze wzrostem aktywnoci tego minia dla kta w stawie okciowym wyno-
szcym 90º. Warto wspóczynnika kierunkowego linii trendu dla tego kta w stawie
wynosia 6,18 %/pozycj, podczas gdy dla 120º tylko 4,4 %/pozycj. Mniejsz si
trendu obserwujemy równie w przypadku minia FDP, odpowiednio 1,01 i 0,64
%/pozycj.
A B
Rys. 6. Wzgldne rednie wartoci AEMG do wielkoci zmierzonej w skurczu MVC dla ustawienia
siedziska w pozycji 120º, kta w stawie okciowym 90º (A) i 120º (B) w funkcji kta klawiatury (0°,
+10° i +15°), na osi poziomej kolejno: pozycja ciaa/pozycja koczyny górnej/pozycja klawiatury
Z odwrotn sytuacj mamy do czynienia po pochyleniu klawiatury w dó. W przy-

padku obu mini ED i FDP obserwujemy wzgldnie nisz aktywno dla najnisze-
go kta klawiatury. Równie w tym przypadku na wartoci AEMG wpywa, cho nie-
istotnie statystycznie, kt w stawie okciowym. Warto wspóczynnika kierunkowego
linii trendu dla kta 90º w stawie okciowym w przypadku minia ED wynosia -4,47
a dla FDP – 1,28 %/pozycj, podczas gdy dla kta 120º wynosi odpowiednio -6,52 i -
1,90 %/pozycj.
Na podstawie analizy statystycznej z wykorzystaniem ANOVY Friedmana udao
si wykaza istotno statystyczn dla dwóch trendów. W obu przypadkach dotyczy
on tylko minia ED. Wzgldna aktywno tego minia rosa istotnie statystycznie
dla kta w stawie okciowym 90º w funkcji kta ustawienia klawiatury (Chi kwad.
(N = 10 , df 2 ) = 16,01 p = 0,0003) i malaa dla kta w stawie okciowym 120º
w funkcji kta ustawienia klawiatury (Chi kwad. (N = 10 , df 2 ) = 18,01 p = 0, 0001).
A B
Rys. 7. Wzgldne rednie wartoci AEMG do wielkoci zmierzonej w skurczu MVC dla ustawienia
siedziska w pozycji 120º, kta w stawie okciowym 90º (A) i 120º (B) w funkcji kta klawiatury (0°, -
10° i -15°), na osi poziomej kolejno: pozycja ciaa/pozycja koczyny górnej/pozycja klawiatury
241
Gdy klawiatur odchylano do góry i w dó pod ktem 15º, istotnie wysz bioelek-
tryczn aktywno mini stwierdzono po odchyleniu klawiatury do góry a nisz kiedy
odchylono j w dó. Aby dodatkowo podkreli ten efekt przedstawiono wartoci EMG na
rysunku 8. Wzgldne rónice aktywnoci mini wyra nie zmieniaj si w funkcji kta
ustawienia klawiatury, jednak nie zaleay od kta w stawie okciowym. Wartoci wspó-
czynników kierunkowych opisujcych t zmian s do siebie bardzo zblione (dla kta
90° w stawie okciowym 6,57 %/pozycj, a dla 120° 6,87 %/pozycj.
Rys. 8. Wzgldne wartoci AEMG w funkcji kta w stawie okciowym i kta ustawienia klawiatury,
warto 0 na osi Y odpowiada aktywnoci mini dla klawiatury uoonej pasko, na osi poziomej
kolejno: pozycja ciaa/pozycja koczyny górnej/pozycja klawiatury
Na rysunku 9 przedstawiono rónice wzgldnej aktywnoci mini w funkcji kta

ustawienia klawiatury. Za zero przyjto wartoci AEMG dla kta klawiatury wynoszce-
go 0º. Istotne statystycznie rónice wartoci AEMG zanotowano tylko dla aktywnoci
minia ED notowanej podczas pracy przy kcie plus 15º i minus 15º. Wystpiy one dla
obu pooe ktowych w stawie okciowym 90 (p<0,05) i 120º (p<0,02). Aktywno mi-
nia FDP bya maksymalnie o 2,2% wiksza i 3,8% mniejsza od aktywnoci notowanej
wzgldem klawiatury ustawionej pasko dla wszystkich warunków pomiarowych. Tak
maa wraliwo na zmian kta w stawie okciowym wynika z braku przyczepu powyej
tego stawu. Ze wzgldu na niewielk zmienno zakresu ruchu w stawie promieniowo-
nadgarstkowym nie notujemy równie istotnych statystycznie zmian dla wartoci AEMG.
Rys. 9. Rónice pomidzy wzgldn aktywnoci mini w funkcji ustawienia klawiatury i kta w sta-
wie okciowym, 0 opowiada aktywnoci mini dla klawiatury ustawionej pod ktem 0º,
(*** – p < 0,002, ** – p < 0,05) , na osi poziomej kolejno: pozycja ciaa/pozycja koczyny gór-
nej/pozycja klawiatury
242
5. DYSKUSJA
Prowadzone na wiecie prace badawcze dotyczce zagadnienia bdcego przed-

miotem niniejszej pracy s stosunkowo nieliczne. Ich wyniki zgodnie wskazuj na ko-
rzyci wynikajce z zastosowania ujemnego kta pochylenia klawiatury na stanowi-
skach komputerowych, co pozwolio orodkom referencyjnym dla ergonomii i bezpie-
czestwa pracy wprowadzenie tego zalecenia do wytycznych ergonomicznych. Prace
te byy jednak prowadzone na osobach piszcych profesjonalnie na klawiaturze i sto-
sujcych 10-palcow technik pisania. W Polsce, ze wzgldu na brak powszechnego
nauczania tej techniki pisania na klawiaturze wikszo pracowników biurowych pisze
mniej lub bardziej biegle posugujc si 2-5 palcami i to oni stanowi wikszo pra-
cowników biurowych, zagroonych chorobami przecieniowymi. Z tego wzgldu
w niniejszej pracy badano osoby umiarkowanie biege w pisaniu na klawiaturze w wa-
runkach symulowanych, by wyeliminowa wpyw dowiadczenia na wyniki ekspery-
mentu.
Wyniki uzyskane w niniejszej pracy potwierdzaj obserwacje innych autorów,
wskazujce na redukcj aktywnoci mini podczas pisania. Jednoczenie Simoneau
i wsp. [8] wskazuj, e mimo istotnego zmniejszenia obcienia ukadu miniowego,
zastosowanie kata pochylenia klawiatury równego -15o nioso ze sob odczucie dys-
komfortu i byo postrzegane jako trudne do uytkowania przez profesjonalne maszy-
nistki komputerowe. Porednio obserwacj t potwierdza zwikszenie amplitudy ruchu
w stawie ródrczno-paliczkowym pierwszym podczas pisania na klawiaturze pochy-
lonej pod katem +15o i -15o Wydaje si, e kt -15o stanowi granic z punktu widzenia
uytkowego i w naszej pracy pozwoli na uchwycenie zalenoci midzy pochyleniem
klawiatury i aktywnoci mini podczas pisania. Woods i Babski-Reeves, [12] wyka-
zali, e zastosowanie ujemnego kta pochylenia klawiatury nierzadko przynosi wik-
sz korzy z punktu obcienia ukadu miniowego ni zastosowanie modeli specja-
listycznych. Wydaje si wic, e wyniki naszej pracy mog stanowi wskazówk dla
projektowania stanowisk komputerowych tak, by umoliwiay uzyskanie kta ujemne-
go, zamiast kta dodatniego lub poziomego umieszczenia klawiatury, zwaszcza w po-
czeniu z ktem rozwartym zgicia koczyn górnych w okciu, co przyczyni si do
zmniejszenia aktywnoci mini zaangaowanych podczas pisania i zredukuje ryzyko
rozwoju chorób przecieniowych rk i nadgarstków.
6. PODSUMOWANIE
1. Nie zaobserwowano znamiennego wpywu kta ustawienia siedziska na bioelek-

tryczn aktywno mini wykorzystywanych podczas pisania na klawiaturze.
rednie procentowe rónice dla minia ED mieciy si w przedziale od -0,9 do
2,3 % a dla FDP od -06 do 0,8 %.
2. Nie zaobserwowano istotnego wpywu kta w stawie okciowym na wartoci
AEMG rejestrowane podczas wykonywanej pracy. Dla obu mini maksymalne
rónice aktywnoci dla wszystkich wariantów ustawienia klawiatury nie przekra-
czaj 5 %. Jedynie trend, który wida na rysunku 9, a odnoszcy si do minia
prostownika palców, moe uzasadnia korzystniejsze ustawienie kta w stawie
243
okciowym 120º podczas pisania na klawiaturze. Przewaga ta polega na niszej ak-
tywnoci tego minia dla wikszego kta w stawie okciowym. Rónic t moe-
my uzasadni posugujc si budow anatomiczn stawu okciowego. Misie pro-
stownik palców przyczepia si powyej stawu okciowego na nadkykciu bocznym
koci ramieniowej. Z tego te wzgldu jego aktywno zaley od kta w stawie
okciowym, który warunkuje dugo tego minia. Dugo minia jest funkcjo-
nalnie zwizana z ktem w stawie. Kt 120º w stawie okciowym jest bliszy du-
goci spoczynkowej minia prostownika palców. Biorc od uwag zwizek siy
i dugoci minia to ta pozycja ktowa, z punktu widzenia struktury minia, po-
zwala na rozwijanie wikszej siy. Korzystniejsze wzgldne pooenie biaek two-
rzcych sarkomery moe by powodem wikszej sprawnoci mini, któr widzi-
my na poziomie bioelektrycznej aktywnoci mini.
3. Zmiana kta ustawienia klawiatury w zakresie ±10º nie wpywaa istotnie na ak-
tywno minia prostownika palców (ED) i zginacza gbokiego palców (FDP).
Naley jednak podkreli, e uniesienie, klawiatury do góry powodowao wzrost
AEMG obu mini, ale obnienie nie pozwalao jednoznacznie stwierdzi, e ak-
tywno mini maleje. Ten efekt wystpuje tylko w przypadku AEMG minia
ED i FDP kiedy kt w stawie okciowym wynosi 120º.
4. Naley równie zauway, e w tych badaniach osoby piszce na klawiaturze opie-

ray nadgarstki o powierzchni klawiatury. W praktyce osoby piszce zawodowo
wykorzystuj rónego rodzaju podkadki lub wrcz unosz nadgarstki nad klawia-
tur zmieniajc kt pomidzy doni a klawiatur w taki sposób, e kty te nie s
równowane. Z tego te wzgldu wyniki tych bada naleaoby zweryfikowa dla
takich wariantów stanowisk pracy, które s wykorzystywane przez osoby piszce
zawodowo. Jednak z punktu widzenia przecitnego uytkownika komputera, wyni-
ki powyszych bada wskazuj, e korzystniejsze jest ustawienie klawiatury pasko
lub odchylenie jej w dó. Natomiast wzrost kta odchylenia klawiatury powyej
10° do góry mona uzna za bardzo niekorzystny. Wzrost aktywnoci mini i na-
pre w stawie powoduje gorsze ukrwienie oraz ucisk na nerwy, który odczuwany
jest pó niej jako „drtwienie doni”.
Bibliografia
1. Armstrong T.J., Foulke J.A., Martin B.J., Investigation of applied forces in alphanumeric key-
board work. American Industrial Hygiene Association Journal 55/1994, pp. 30-35.
2. Bailey R.W., Human Performance Engineering: A guide for system designers. Englewood Cliffs,
NJ, Prentice-Hall 1982.
3. Duncan J., Ferguson D., Keyboard operating posture and symptoms in operating, Ergonomics
17/1994, pp. 651-652.
4. Kroemer K.H.E., Human engineering the keyboard. Human Factors 14/1972, pp. 51-63.
5. Pan C.S., Swanson N.G., Galinsky T.L., Steward L.L., Role of the keyboard design in perform-
ance, musculoskeletal discomfort and fatigue. Proceedings of the Human Factors Society Vol. 2.
Santa Monica, CA: Human Factors and Ergonomics Society 1994.
6. Roman-Liu D., Obcienie ukadu miniowo-szkieletowego na stanowisku pracy, Bezpiecze-
stwo Pracy 11/1996, pp. 2-5.
7. Rose M.J., Keyboard operating posture and actuation force: implications for muscle over-use.
Applied Ergonomics 1991, pp. 198-204.
8. Simoneau G.G., Marklin R.W., Berman JE. Effect of computer keyboard slope on wrist position
and forearm electromyography of typists without musculoskeletal disorders. Physical Therapy
83(9)2003, pp. 816-830.
244
9. Smith W.J., Cronin D.T., Ergonomic test of the kinesis keyboard. Proceedings of the Human Fac-
tors Society (pp. 318-322). Santa Monica, CA: Human Factors and Ergonomics Society 1993.
10. Smutz P., Serina E., Rempel D., A system for evaluating the effect of keyboard design on force,
posture, comfort and productivity. Ergonomics 37/1994, pp. 1649-1660.
11. Sommerich C.M., Carpal tunnel pressure during typing: effects of wrist posture and typing speed.
Proceedings of the Human Factors Society Vol. 1. Santa Monica, CA: Human Factors and Ergo-
nomics Society 1994.
12. Woods M., Babski-Reeves K., Effects of negatively sloped keyboard wedges on risk factors for
upper extremity work-related musculoskeletal disorders and user performance, Ergonomics
48(15)/2005, pp. 1793-1808.
245
Rozdzia 15
ENERGETYCZNA OCENA ZMECHANIZOWANYCH

NARZDZI RCZNYCH
Magorzata Wojsznis
Marian W. Dobry
1. WSTP
Przedstawiona w pracy energetyczna ocena narzdzi rcznych stanowi jedn z me-

tod pozyskiwania informacji do bada diagnostycznych. Jest to przede wszystkim
zwizane z diagnozowaniem stanu technicznego maszyn. Badania energetyczne umo-
liwiaj równie waciw ocen stanowiska pracy z uwzgldnieniem wpywu narz-
dzia na czowieka-operatora oraz oddziaywania na rodowisko.

W niniejszej pracy analizie poddano system Czowiek – Maszyna, w którym cz
mechaniczn stanowi mot wyburzeniowy bdcy ródem szkodliwych drga i zali-
czajcy si do tzw. duych rcznych narzdzi zmechanizowanych o masie powyej
10 kg. Drgania generowane w procesie pracy mog by przyczyn powstawania w or-
ganizmie czowieka procesów destrukcyjnych, równie z powodu niedostosowania
psychofizycznego maszyn do czowieka. Chorob, która najczciej wystpuje u ope-
ratorów narzdzi tego typu jest choroba wibracyjna znana w literaturze medycznej ja-
ko Zespó Choroby Wibracyjnej, a w literaturze anglojzycznej pod nazw „Vibration
Induced White Finger”. W Polsce jest ona zaliczana do chorób zawodowych [14].
Wikszo prac [14] opisujcych wpyw narzdzia na czowieka ocenia si na pod-
stawie stwierdzonych odchyle zdrowotnych, co stanowi podstaw ustalania norma-
tywu higienicznego. Wykorzystujc techniki modelowania, metody wyznaczania rów-
na ruchu, standardow aparatur pomiarow i nowoczesne programy obliczeniowe,
przeprowadzono w tej pracy badania energetyczne wskazujc miejsca najwikszej
koncentracji energii w ciele czowieka – operatora.
Okrelenie zagroenia zdrowia czowieka naraonego na niszczce dziaanie czyn-
ników zewntrznych pochodzcych od maszyny, to gówny cel tej pracy. wiadomo
wystpujcych zagroe i skala problemu mog stanowi podstaw do podjcia próby
minimalizacji drga w ukadach ju pracujcych. Wspóczesny inynier powinien do-
kona takiej minimalizacji drga, najlepiej na etapie projektowania, aby w istotny spo-
sób poprawi komfort pracy. Narzdzia, którymi posuguje si czowiek-operator po-
winny by ergonomiczne i spenia wymogi funkcjonalne okrelone ich przeznacze-
niem.
Realizacja celu bada nie jest moliwa bez przeprowadzenia analizy róde
drga. Wymaga to znajomoci penej struktury dynamicznej badanego systemu i za-
lenoci wystpujcych w ukadzie. Na potrzeby bada zbudowano model systemu
Czowiek – Maszyna (C – M) wykorzystujc modele czowieka przy pobudzeniu do
drga miejscowych dostpne w literaturze [12, 16, 17] i wasne opracowania [7, 8]
246
badanych struktur. W modelu przyjto zaoenia upraszczajce ograniczajc analiz
do gównego kierunku ruchu narzdzia.
Model C – M zweryfikowano eksperymentalnie wyznaczajc wartoci przyspie-
sze drga zmierzone na rkojeci narzdzia zgodnie z procedur okrelon w nor-
mach [19, 20]. Badania przeprowadzono w stanowisku badawczym przystosowanym
do pomiarów z udziaem czowieka w Laboratorium Dynamiki i Ergonomii Metasys-
temu: Czowiek – Obiekt Techniczny – rodowisko w Zakadzie wibroakustyki i Bio-
dynamiki Systemów w Instytucie Mechaniki Stosowanej Politechniki Poznaskiej.
Narzdzie pracowao na podou wykonanym zgodnie z normami ISO, EN i PN [13].
Analiz dynamiczn zamodelowanego systemu przeprowadzono symulacyjnie wy-
korzystujc zasady Dobrego o przepywie energii i rozdziale mocy w strukturach bio-
mechanicznych. Opracowane przez Dobrego miary energetyczne uwzgldniaj pod-
stawowe rodzaje energii wystpujce w systemach mechanicznych i w ten sposób
umoliwiaj ocen ogóln szkodliwoci maszyn w watach lub w dulach.
Ostatecznie dokonano oceny energetycznej wskazujc miejsca najwikszej koncen-
tracji energii w ciele czowieka poddanemu dziaaniu drga mota wyburzeniowego.
2. DRGANIA – CZYNNIK SZKODLIWY W RODOWISKU PRACY
W rodowisku pracy jestemy naraeni na dziaanie wielu czynników szkodliwych.

Podzielono je na trzy grupy: substancje chemiczne, pyy, czynniki fizyczne [1]. Drga-
nia mechaniczne zaliczane s, podobnie jak haas i promieniowanie do czynników fi-
zycznych. W przypadku narzdzi rcznych drgania wnikaj do organizmu miejscowo
poprzez koczyny górne i nazywa si je drganiami miejscowymi. Drgania towarzysz-
ce procesowi wytwórczemu s zjawiskiem niepodanym i oddziaujcym niekorzyst-
nie na rodowisko i czowieka, który stanowi jego najwaniejsz cz.
Centralny Instytut Ochrony Pracy (CIOP) w dziale „Bezpieczestwo i higiena pra-
cy” definiuje drgania mechaniczne jako „zespó zjawisk wystpujcych na stanowi-
skach pracy, polegajcych na przekazywaniu energii ze róda drga od organizmu
czowieka oraz przez okrelone czci ciaa bdce w kontakcie z drgajcym ródem
w czasie wykonywania czynnoci zawodowych” [26].
Zmechanizowane narzdzia rczne podczas bada podlegaj pomiarom przyspie-
sze drga oddziaujcych przez koczyny górne na organizm czowieka. Pomiary
takie przeprowadzane s w celu oceny naraenia operatora na drgania w rodowisku
pracy.
Ocena polega na porównaniu uzyskanych wartoci z dopuszczalnymi wartociami
waonymi przyspieszenia drga okrelajcymi granic szkodliwego dla zdrowia od-
dziaywania. Poziom dopuszczalny nie powinien przekracza wartoci podanych
w normach i rozporzdzeniach. Obecnie, na podstawie Dziennika Ustaw z 2002 [1, 9],
dla drga dziaajcych na organizm czowieka przez koczyny górne warto sumy
wektorowej skutecznych, waonych czstotliwociowo przyspiesze drga wyznaczo-
nych dla trzech skadowych kierunkowych x, y, z, (wzór 1) nie powinna przekracza
2,8 m/s2, przy omiogodzinnym dziaaniu, a dla ekspozycji poniej 30 minut –
11,2 m/s2.
247
a w, s a w2 , x , RMS a w2 , y , RMS a w2 , z , RMS (1)
gdzie: a w, x , RMS , a w, y , RMS , a w, z , RMS - skuteczne wartoci waone przyspiesze drga,

zmierzone na kierunku x, y i z
redniokwadratow warto waon przyspieszenia drga aw,RMS oddziaujcych na
organizm czowieka przez koczyny górne, wyraon w [m/s2], wyznacza si z wzoru 2:
n
1
¦ (a
2
a w , RMS w , zm )i (2)
n i 1
gdzie:
(aw,zm )i – wartoci waone przyspieszenia drga oddziaujcych na organizm czowie-
ka przez koczyny górne, ustalone w i-tym pomiarze lub jako i-ta próbka, [m/s2],
n – liczba pomiarów (odczytów) wartoci waonej przyspieszenia drga oddziauj-
cych na organizm czowieka przez koczyny górne, wykonanych w rónych odstpach
czasu.
W ocenie naraenia pracownika na drgania oprócz przyspiesze naley okreli

czas naraenia na danym stanowisku pracy, inaczej mówic ustali najnisz warto
dopuszczalnego czasu oddziaywania liczonego z wzoru 3:
2
ª a w ,dop º
t dop « » 48 0 (3)
¬« a w , R M S »¼
gdzie:
aw,dop – dopuszczalne ze wzgldu na ochron zdrowia wartoci waone przyspieszenia
drga, oddziaujcych na organizm czowieka przez koczyny górne w cigu 480 min,
[m/s2],
tdop – dopuszczalny ze wzgldu na ochron zdrowia czas oddziaywania drga na or-
ganizm czowieka przez koczyny górne.
Na drgania mechaniczne o miejscowym dziaaniu na organizm czowieka naraeni

s gównie operatorzy narzdzi rcznych uywanych w budownictwie, przy naprawie
nawierzchni asfaltowych, w górnictwie czy hutnictwie. Do grupy naraonych na drga-
nia mona równie zaliczy rolników i pracowników przemysu przetwórczego.
Na rys. 1 przedstawiono kilka przykadowych narzdzi ze wskazaniem poziomów
przyspiesze drga dla kadego z nich. Badane w pracy narzdzie naley do grupy
motów wyburzeniowych (poziom 5 od dou rysunku), dla których zarejestrowano
przyspieszenia w przedziale od 7 do 26 m/s2.
Dane statystyczne z ostatnich lat wskazuj, e liczba zatrudnionych w warunkach
naraenia na drgania wynosi ok.100 tysicy, a w warunkach zagroenia drganiami ok.
40 tysicy. Jest to ogromny obszar zatrudnionych, dlatego zasadne jest ocenianie wiel-
koci naraenia pracowników na ten czynnik [1].
248
Rys. 1. Poziomy przyspieszenia drga narzdzi rcznych uywanych w przemyle [18]
ródo drga w narzdziach moe by dwojakiego rodzaju: wewntrzne i zewntrzne.

Wewntrzne s to siy bezwadnoci ruchomych elementów, czci maszyny czy urzdze-
nia. Siy takie mog pochodzi w pierwszej mierze od procesu roboczego wykonywanego
przez narzdzie, od niedokadnoci wykonania danego narzdzia czy elementu w tym na-
rzdziu oraz od stopnia zuycia i trwaoci materiau, z jakiego wykonano obiekt [3].
Przyczyny wewntrzne drga mog by równie nastpstwem ruchu posuwisto-
zwrotnego oraz obrotowego niewywaonych statycznie i dynamicznie elementów maszyn
czy urzdze, jak równie mog pochodzi od wzajemnych zderze tych elementów.
249
Zasadniczymi przyczynami drga w narzdziach rcznych s siy zewntrzne po-
chodzce od rónych róde napdu dostarczajcych energi z zewntrz np. elektrycz-
ne, pneumatyczne, hydrauliczne lub spalinowe.
Wyzwolone siy przez napdy powoduj ruch badanego ukadu, który obserwowa
mona w caym systemie. Propagacja ruchu struktury dynamicznej (drga) systemu
zaley od rodzajów sprze, które wystpuj w danym obiekcie. Zalicza si do nich
sprzenia: siowe, spryste, dyssypacyjne oraz bezwadnociowe [3].
W badanym systemie Czowiek – Maszyna zasadniczym ródem si jest jednostka
napdowa narzdzia (silnik). Czowiek jest równie ródem si niezbdnych do wy-
konania procesu technologicznego.
3. CHOROBY WYWOANE DZIAANIEM DRGA MIEJSCOWYCH
Jedn z chorób wywoanych dziaaniem drga jest zespó wibracyjny, zaliczany

w Polsce do chorób zawodowych ju od 1968 roku [1].
Energia wibracyjna, w zalenoci od miejsca wnikania do ustroju, moe wywoy-
wa róne symptomy rozwijajcych si zmian chorobowych. Ze wzgldu na róno-
rodno tych zmian i miejsce wnikania energii wibracyjnej do organizmu czowieka

wyrónia si dwa zespoy kliniczne [14]:
x zespó wibracyjny wywoany ogólnym dziaaniem drga, gdy energia przekazywa-
na jest przez podoe na cae ciao czowieka,
x zespó wibracyjny wywoany miejscowym dziaaniem drga , gdy energia prze-
kazywana jest do rk przez narzdzia pracy.
Najbardziej szkodliwe s drgania bliskie czstotliwoci rezonansowej poszczegól-
nych czci ciaa czowieka (tab. 1), poniewa pobudzaj narzdy do bardzo silnych
drga powodujc zaburzenia funkcjonowania objawiajce si zym samopoczuciem
psychicznym i fizycznym, zmniejszon odpornoci na ból, zaburzeniem koncentracji
a w efekcie uszkodzeniem organów wewntrznych i zewntrznych.
Koczyny górne to przedzia od 3 do 5 Hz. Przenosz one jednak drgania na inne
organy powodujc drgania np. w obrbie jamy brzusznej czy klatki piersiowej.
Tabela 1. Czstotliwoci rezonansowe organów czowieka [wg 3]

Nazwa organu Cz stotliwo rezonansowa [Hz]
Gowa 4 y 5 i 17 y25
Oczy 60 y90
Szczka 6 y8
Krta, tchawica, oskrzela 12 y16
Narzdy klatki piersiowej 5 y9
Koczyny górne 3 y5
Krgosup
8 y12
Narzdy jamy brzusznej
4,5 y10
Wtroba
Pcherz moczowy 3 y4
Miednica 10 y18
Koczyny dolne 5 y95
Czowiek siedzc 5 y 12
Czowiek stojc 4y6
250
Koczyny górne i pozycja stojca operatora to niskie czstotliwoci do okoo 6 Hz.
Dla innych narzdów jak np. oczy przedzia czstotliwoci rezonansowej jest ju
znacznie wyszy i waha si od 60 do 90 Hz.
Badania prowadzone na ludziach posugujcych si zmechanizowanymi rcznymi
narzdziami potwierdziy, e ukad nerwowy i ukad krenia charakteryzuje si naj-
wiksz wraliwoci na drgania.
Dolegliwoci wywoane drganiami mog, wic objawia si po przez napadowe skur-
cze naczy, zaburzenia czucia, zaburzenia bdnikowe, zmiany dystroficzne mini oraz
tworzenie torbieli kostnych. Zespó tych zaburze zaley od wraliwoci osobniczej [21].
Mog równie powodowa miejscowe zmiany chorobowe polegajce na skurczowej re-
akcji obwodowych naczy krwiononych z zaburzeniami czucia i odywiania wcznie.
Ostatnim etapem takiej choroby jest obumarcie mini i koci palców (rys. 2), czyli
miejsc gdzie gsto wejciowa energii wibracyjnej jest najwiksza [21].
Rys. 2. Koczyny górne poddane dugotrwaej ekspozycji na drgania (Taylor, 1975)
Dugotrwae dziaanie drga moe prowadzi do nieodwracalnych zmian

w ukadzie kostno – stawowym, które widoczne s w zmianach radiologicznych. Jak
podaje Marek [14] przyczyn tych zmian s drgania o czstotliwoci 20-30 Hz, oraz
moliwe wysze. Objawami klinicznymi zmian radiologicznych s: torbiele, martwice,
przewleke zamania, endostozy, zmiany zwyrodnieniowo-znieksztacajce (rys. 3).
Zamanie przewleke koci ódecz- Torbiel w koci ódecz- Periostoza dalszej nasady
kowatej ze stawem rzekomym kowatej koci ramiennej
Rys. 3. Przykady zmian radiologicznych postaci kostno-stawowej zespou wibracyjnego [8]
Powstajce zmiany radiologiczne koczyny górnej umiejscawiaj si gównie

w kociach nadgarstka, w stawie okciowym i w stawach obrczy barkowej.
W literaturze [15] znajdujemy, e najwikszy procent osób poddanych drganiom
miejscowym zapada na choroby zwizane ze zmianami w stawie okciowym (rys. 4).
251
80
70
liczba zachorowa w [%]

60
50
40
69,7
30
20
24,5
10
4,2 1,6
0
koci staw okciowy staw barkowy inne stawy
nadgarstka
miejsce zmian chorobowych
Rys. 4. Umiejscowienie zaburze w ukadzie kostno-stawowym w odniesieniu do

osób przebadanych, u których takie zaburzenia wystpiy [15]
Zgodnie z rys. 4 najwicej zachorowa dotyczy stawu okciowego i jest to prawie

70 % wszystkich przypadków zachorowa na chorob wibracyjn. Nastpnie koci
nadgarstka to nieco poniej 25 %, a staw barkowy – 4,2 %.
4. IDENTYFIKACJA PARAMETRÓW BADANEGO NARZDZIA
Przeprowadzenie analizy systemu Czowiek – Maszyna wymagao zbudowania

modelu fizycznego i matematycznego. W tym celu naleao przeprowadzi identyfika-
cj parametrów narzdzia, okreli ródo drga i przyj zaoenia upraszczajce.
Obiekt bada
Obiektem badanym by mot pneumatyczny, który naley do grupy duych narz-
dzi zmechanizowanych o masie 20,3 kg. Mot napdzany jest pneumatycznie o kon-
wencjonalnej konstrukcji, bez systemów wibroizolujcych rkoje narzdzia (rys. 5).
Masa 20,3 kg
dugo 660 mm
zuycie powietrza 1,4 m3/min
liczba uderze 1070/min
cinienie powietrza 5 bar
rednica bijaka 42 mm
skok bijaka 185 mm
przycze powietrza R 3/4"
rednica przewodu powietrza 19 mm
chwyt narzdzia 25x108 mm
Rys. 5. Dane techniczne mota wyburzeniowego uytego do bada
252
Mot wyposaony w rkoje w ksztacie litery T powoduje, e operator podtrzymuje
go w czasie pracy oburcz. Poszczególne elementy mota uytego do bada zilustrowano
na rys. 6. Gówn cz mota stanowi korpus narzdzia ze sztywn rkojeci.
Do uchwytu dochodzi przycze przewodu powietrza umoliwiajce doczenie
wa i wlot powietrza do kanau zasilajcego nad bijak.
Na kocu korpusu – lufy znajduje si tuleja narzdziowa, w której porusza si grot
o rónym ksztacie czci uchwytowej i rónym ksztacie ostrza w zalenoci od prze-
znaczenia i rodzaju obrabianego podoa.
D wignia zaworu
powietrza
Rkoje
Przycze przewodu
powietrza
Korpus narzdzia
Tumik wylotu powietrza
Bijak
Grot
Rys. 6. Przekrój mota uytego do bada identyfikacyjnych
Ukad pomiarowy
Badania eksperymentalne przeprowadzono w Laboratorium Dynamiki i Ergonomii

w Zakadzie Wibroakustyki i Biodynamiki Systemów Politechniki Poznaskiej. Prze-
prowadzono je na stanowisku badawczym rcznych narzdzi uderzeniowych przy wy-
korzystaniu wariantu do pomiarów prowadzonych z udziaem czowieka – operatora
(rys. 7). Stanowisko posiada równie uchwyt mocujcy do przytrzymania narzdzia,
jeeli konieczne jest przeprowadzenie serii bada samego mota.
W tej pracy przedstawiono wyniki bada z udziaem czowieka, poniewa celem po-
rednim jest pokazanie oddziaywania mota na organizm ludzki. Oprócz siy wywieranej
przez operatora na narzdzie uwidaczniaj si take waciwoci tumienia dynamicznego
ciaa ludzkiego. W pomiarach z operatorem otrzymano znacznie nisze poziomy drga.
253
Rys. 7. Stanowisko badawcze rcznych narzdzi uderzeniowych przy wykorzystaniu wa-
riantu do pomiarów prowadzonych z udziaem czowieka
Badany mot oddziaywa uderzeniowo na absorber energii uderze i by dociskany

do podoa przez czowieka. Na rkojeci zamocowano przy pomocy obejmy stalowej
piezoelektryczny czujnik przyspiesze drga. Przy podstawie stanowiska umieszczono
platform tensometryczn, na której sta operator mota (rys. 8) [19, 20].
Czujnik przyspieszenia
drga
B&K 4384
Badany mot
Absorber energii uderze
Platforma tensometryczna
Rys. 8. Widok stanowiska badawczego zmechanizowanych rcznych narzdzi
Badania wykonano przy kontrolowanej sile docisku narzdzia do podoa w sta-

nowisku wykonanym zgodnie z norm ISO 8662 [13]. Absorber energii uderze za-
254
mocowano na cikiej platformie stanowiska badawczego o masie okoo 500 kg. Ba-
dania identyfikacyjne przeprowadzono rejestrujc sygnay przyspiesze drga dla kie-
runku „z” (gównego kierunku ruchu). Sygna z czujnika wzmocniono w przed-
wzmacniaczu typu NEXUS, a nastpnie skierowano go przez przetwornik analogowo-
cyfrowy do komputera. Jednoczenie mierzono i rejestrowano cyfrowo si z tensome-
trycznego czujnika siy z platformy tensometrycznej.
Wielkoci te rejestrowano bezporednio na komputerze posiadajcym oprogramo-
wanie suce do akwizycji i rejestracji danych.
Piezoelektryczny Przedwzmacniacz
czujnik przyspiesze NEXUS
drga (B&K 4384) (B&K 2693)
Przetwornik
analogowo-cyfrowy
-
HANDYSCOPE HS3
Wzmacniacz tensometryczny
(CAX 1304)
Komputer
z oprogramowaniem
Tensometryczny czuj-
nik siy (CTt)
Platforma tensome-
Obiekt bada tryczna
Rys. 9. Schemat aparatury pomiarowej uytej do bada
Sygnay przyspiesze drga poddano obróbce cyfrowej wykorzystujc utworzony

skrypt w Matlabie i uzyskano warto prdkoci drga w [m/s], warto przemiesz-
czenia w [m] oraz warto mocy w [W], wyznaczonej z klasycznych definicji mecha-
niki [4].
ródo drga
W badaniach identyfikacyjnych stwierdzono, e mot generuje w czasie pracy siy

o charakterze impulsowym. Na sumaryczn si wymuszajc skada si kilka si im-
pulsowych pochodzcych od rónych róde drga narzdzia [24] – patrz rys.10.
255
Rys. 10. Przykadowy przebieg przyspieszenia drga mierzony na rkojeci narzdzia
Oprócz pojawiajcych si krótkotrwaych impulsów o wysokiej amplitudzie i na-

gych zmian zwrotów wystpujcych si uwidacznia si równie zmienna sia parcia
pochodzca od cinienia powietrza w komorze nad bijakiem w czasie suwu roboczego
bijaka.
Wyniki pomiarów
Warto rednia przyspieszenia waonego (RMS) w dziedzinie czstotliwoci, wy-

znaczona z pomiarów na obiekcie rzeczywistym daje wynik: 16,97 m/s2.
Oceniono badany mot pod wzgldem bezpieczestwa pracy porównujc warto
redni przyspieszenia drga otrzyman z pomiarów z wartoci dopuszczaln
2,8 m/s2 [9]. Dopuszczalny poziom drga zosta przekroczony 6-krotnie. Dopuszczal-
ny czas naraenia na drgania w omiogodzinnym cyklu pracy wyznaczony wg wzoru
(3) wyniós 13 min.
Na podstawie wyznaczonych wartoci przyspiesze i dopuszczalnego czasu nara-
enia oceniono mot jako szkodliwy dla czowieka – operatora pod wzgldem bezpie-
czestwa pracy.
Czas trwania naraenia wynoszcy 13 min, nie jest wystarczajcy w czasie jednej
zmiany roboczej trwajcej 480 min do efektywnej eksploatacji narzdzi i dobrego wy-
niku ekonomicznego. Modernizacja badanego narzdzia jest konieczna.
5. MODEL SYSTEMU CZOWIEK – MASZYNA
Przedstawiona ocena narzdzia zostaa przeprowadzona metodami konwencjonal-

nymi w dziedzinie amplitud wielkoci kinetycznych. W pracy dokonano równie oce-
ny energetycznej stosujc zasady Dobrego. Analiza energetyczna wymagaa zbudowa-
256
nia modelu fizycznego i matematycznego badanego systemu Czowiek – Maszyna
oraz przeprowadzania analizy dynamiki tego ukadu.
Zao enia upraszczaj ce
Budowanie modeli ukadów mechanicznych czy mechaniczno – biologicznych

przeprowadza si zgodnie z reguami zamieszczonymi w tab. 2.
Tabela 2. Reguy stosowane w modelowaniu obiektów mechanicznych [2]

Przybli enie fizyczne Uproszczenie modelu matematycznego
- Pomijanie maych wpywów (np. Zmniejsza liczb i zoono równa róniczkowych.
wpyw ukadu na otoczenie). Prowadzi do równa róniczkowych zwyczajnych
- Zastpienie wasnoci rozcigych zamiast czstkowych.
przez skupione. Daje liniowe równania róniczkowe.
- Przyjcie liniowych modeli sil. Daje równania róniczkowe o staych wspóczynni-
- Zaoenie staoci parametrów. kach.
- Pomijanie niezdeterminowanych Daje równania róniczkowe zdeterminowane zamiast
zakóce, niepewnych parametrów. przypadkowych.

Daje: model dyskretny liniowy, o kilku stopniach
¦ Zaoe swobody, stacjonarny, zdeterminowany.
Badany ukad Czowiek – Maszyna ma zoon struktur i uwzgldnienie wszyst-

kich elementów i zalenoci pomidzy nimi jest praktycznie niemoliwe. Stosuje si
wówczas metody opisane w tabeli 2, które w znacznym stopniu uatwiaj obliczenia
dajc model liniowy, o kilku stopniach swobody. Na potrzeby bada wprowadzono
uproszczenia na etapie modelowania wymienione w podpunktach [4]:
x kierunek ruchu systemu (drga) brany pod uwag jest zgodny z gównym kierun-
kiem ruchu narzdzia roboczego, czyli osi „z”;
x w syntezie modelu uwzgldniono statystycznie redni dynamiczny model czowie-
ka – operatora [12, 16, 17] oraz dokonano syntezy modeli fizycznych obu rk wraz
z modelem dynamicznym mota.;
x w strukturze biologicznej czowieka zaoono niezalene rozpatrywanie obu rk,
umoliwiajce wstawianie rónych parametrów dynamicznych opisujcych róne
pozycje koczyn górnych (np. niesymetryczne pooenie koczyn);
x zaoono, e operator pracuje w pozycji stojcej, symetrycznej, wyprostowanej,
przy kcie ugicia rk w okciu pod ktem 120 stopni.
Model fizyczny i matematyczny
W badaniach opisanych w pracy, wykorzystano model Meltzera [16] oraz model

z normy ISO 10068 [12]. Ostatecznie zbudowano model fizyczny badanego systemu,
który przedstawiono na rys. 11.
257
Rys. 11. Model fizyczny systemu Czowiek – Maszyna
W modelu (rys. 11) przyjto punkty redukcji:

1. Korpus – Donie (K-D) - korpus narzdzia i donie operatora;
2. Przedrami – okie (P- );
3. Rami – Bark (R-B).
Parametry c0 oraz ci, i = 1, 2, 3, 4 i 5 s parametrami dynamicznymi – wspóczyn-
nikami zastpczymi tumienia dla poszczególnych punktów redukcji systemu zwiza-
nych ze struktur dynamiczn czowieka-operatora.
Na poziomie 1 (idc od dou) uwzgldniono mas narzdzia i obu doni oznaczajc
j wska nikiem 1 jako m1. Wska nik 2 i 3 odnosi si do punktu redukcji (P- ), dla
których przyjto odpowiednio masy m2 i m3. Punkty (R-B) posiadaj zredukowan
mas m4 i m5.Wspóczynniki zastpcze ki – gdzie i = 1, 2, 3, 4 i 5 modeluj waciwo-
ci spryste obu koczyn górnych [8].
Model matematyczny zbudowano z wykorzystaniem równa Lagrange’a II rodzaju
o postaci:
§ ·
d ¨ wE ¸ wE (4)
¨ D ¸ wq Q j Q jp Q jR
dt ¨wq ¸ j
© j ¹
gdzie:
j = 1, 2... s, s – liczba stopni swobody,
E – energia kinetyczna badanego subsystemu mechanicznego,
qj – wspórzdne uogólnione,
D
q – prdkoci uogólnione,
j
Qj – uogólnione siy zewntrzne,

Qjp – uogólnione siy potencjalne,
QjR – uogólnione siy niepotencjalne.
258
Ostatecznie otrzymano równania róniczkowe ruchu o postaci:
DD D D D
m1 z1 c0 c1 z1 k 0 k1 z1 c0 z 2 k 0 z 2 c1 z 3 k1z 3 Fz t (5)
DD D D D
m 2 z 2 c0 c 2 z 2 k 0 k 2 z 2 c0 z1 k 0 z1 c 2 z 4 k 2 z 4 0 (6)
DD D D D
m 3 z 3 c1 c3 z 3 k1 k 3 z 3 c1 z1 k1z1 c 3 z 4 k 3z 4 0 (7)
DD D D
m 4 z 4 c 2 c 4 z 4 k 2 k 4 z 4 c 2 z2 k 2 z 2 0 (8)
xx x x
m 5 z 5 c3 c5 z 5 k 3 k 5 z 5 c3 z 3 k 3z 3 0 (9)
gdzie:
Fz t – suma si impulsowych uderzeniowych i sinusoidalnie zmiennych generowa-
nych przez narzdzie w czasie pracy, oddziaujcych na korpus narzdzia.
Model matematyczny sta si podstaw do opracowania symulacyjnego programu

dynamiki systemu Czowiek – Maszyna przy wykorzystaniu programu komputerowe-
go MALTAB / simulink.
Parametry modelu
W badaniach wykorzystano model z normy ISO 10068 [12] i model wymuszenia

opracowany na podstawie bada identyfikacyjnych narzdzia.
Zastpcze wartoci parametrów dynamicznych czowieka wg normy ISO 10068
[12] zawiera tabela 3. W zaoeniach upraszczajcych przyjto brak stopni swobody
na kierunkach „x” i „y”. Analizie dynamicznej poddano ruch na kierunku „z” – wy-
róniony w tab. 3.
Tabela 3. Wartoci parametrów dynamicznych modelu fizycznego czowieka operatora wg normy

ISO 10068 [12]
Kierunek drga
Parametr Jednostka
X Y Z
m1 Kg 0,0267 0,0086 0,0299
m2 Kg 0,486 0,3565 0,6623
m3 Kg 3,0952 3,2462 2,9023
k1 N/m 4368 27090 5335
k2 N/m 132 300 299400
k3 N/m 1565 6415 2495
c1 Ns/m 207,5 68 227,5
c2 Ns/m 18,93 51,75 380,6
c3 Ns/m 9,10 30,78 30,30
Pozostae parametry dynamiczne takie jak np. masa mota ustalono w bezpored-
nim pomiarze. Wynosi ona 20,3 kg. Pomiary na obiekcie rzeczywistym pozwoliy
opracowa model wymuszenia pokazany na rys. 12.
259
Rys. 12. Model si wymuszajcych ruch korpusu narzdzia przyjty do symulacji na podstawie ekspe-
rymentalnych bada identyfikacyjnych [11]. 1 – impuls zerwania siy tarcia w tulejce narzdziowej, 2
– impuls siy uderzenia grota w tulej narzdziow, 3 – impuls siy odrzutu napdu bijaka w górnym
punkcie zwrotnym, 4 – zmiana si parcia cinienia powietrza w komorze nad bijakiem
Siy wymuszajce ruch korpusu narzdzia opisano w czasie jednego cyklu roboczego
poczwszy od impulsu zerwania si tarcia grota w tulejce narzdziowej, który to impuls
osiga warto 2500 N w czasie 0,0005 s (punkt 1 na rys. 12). Nastpnie po zderzeniu
grota z podoem pojawia si impuls siy uderzenia grota w tulej narzdziow widoczny
na rysunku jako punkt 2 o czasie trwania takim jak dla punktu 1, lecz o znacznie zwik-
szonej amplitudzie dochodzcej do 6800 N. Po upywie 0,015 s pojawia si kolejny im-
puls pochodzcy od siy odrzutu napdu bijaka w górnym punkcie zwrotnym oznaczony
na rys. 11 jako 3, trwajcy 0,005 s o wysokoci impulsu sigajcej 3000 N.
Czas trwania cyklu roboczego wynosi 0,0625 s i uzaleniony jest od czstotliwoci
pracy narzdzia zidentyfikowanej dla badanego mota jako 16 Hz.
Symulacj dynamiki systemu przeprowadzono w czasie 62,5 sekundy, co wynika
z przyjtej czstotliwoci pracy narzdzia 16 Hz. W tym czasie mot wykonuje 1000
cykli roboczych, a ruch caego systemu jest ruchem ustalonym.
6. OCENA ENERGETYCZNA SYSTEMU CZOWIEK – MASZYNA
Badania identyfikacyjne i opracowane modele systemu Czowiek – Maszyna po-

suyy do przeprowadzenia oceny energetycznej badanego narzdzia. Ocena polegaa
na zbadaniu przepywu energii przez system i okreleniu najwikszej jej koncentracji
w poszczególnych punktach nazwanych punktami redukcji.
Przepywy energii uzyskano stosujc zasady Dobrego szczegóowo opisane w po-
zycji [20], które pozwalaj otrzyma wartoci mocy chwilowych i rednich w [W]
oraz dawki energii w [J]. Zasady mona byo zastosowa po uprzednim zbudowaniu
programu symulacyjnego na bazie programu Matlab/Simulink.
260
Program symulacji przepywu energii i dystrybucji mocy
W pracy tej wykorzystany zosta program MATLAB skadajcy si z wersji pod-
stawowej MATLABA i tzw. nakadki, czyli simulinka.
MATLAB zawiera wszystkie znane funkcje i umoliwia uzyskanie rozwiza
skomplikowanych równa róniczkowych. Simulink jest programem sucym midzy
innymi do symulacji dynamiki systemów i korzysta z tych funkcji dajc moliwo bu-
dowania modeli dynamicznych obiektów, które chcemy podda rónorodnej analizie.
Simulink dziaa w dwóch fazach: definicji modelu i analizie modelu. S to dwa kroki,
które trzeba wykona, aby najpierw stworzy model a pó niej go modyfikowa. Przy po-
mocy tego programu buduje si model dynamiczny korzystajc z okienek nazywanych w li-
teraturze [22] block diagram. Diagramy te zawieraj funkcje MATLABA w formie ukrytej.
Przy pomocy myszy komputerowej wybiera si bloki simulinka czc je midzy sob
w zalenoci od uprzednio opracowanej struktury modelu matematycznego.
Struktur makro programu komputerowego symulacji przepywu energii i dystry-
bucji mocy przedstawia rysunek 13. Program zawiera cztery bloki podstawowe.
W pierwszym bloku znajduj si zamodelowane siy pobudzajce, a w drugim zastp-
cze parametry dynamiczne ustalane na wejciu, takie jak zastpczy wspóczynnik ma-
sy narzdzia i poszczególnych czci ciaa ludzkiego (doni, rki, barku) oraz odpo-
wiadajce im zastpcze wspóczynniki sprystoci „k” i dyssypacji „c” – blok

PARAMETRY WEJ CIOWE.
W bloku trzecim DYNAMIKA zawarte s równania róniczkowe ruchu definiujce
zagadnienie dynamiki systemu Czowiek - Maszyna. Reszt programu stanowi blok
GLOBALNEGO PROCESORA PRZEPYWU ENERGII MWD.
Zgrupowane w nim s Elementarne Procesory Przepywu Energii MWD (EPPE
MWD) – po jednym procesorze na kady punkt redukcji, zawierajce dwie zasady
energetyczne zdefiniowane przez Dobrego [4].
Rys. 13. Makrostruktura programu symulacji przepywu energii i dystrybucji mocy opracowanego
z wykorzystaniem programu MATLAB/Simulink
261
Znajc przebiegi przyspiesze, prdkoci i przemieszcze oraz zastpcze parame-
try dynamiczne w kadym analizowanym punkcie redukcji, mona byo okreli prze-
pyw energii i dystrybucj mocy w badanym systemie.
Ocena energetyczna narz dzia
Rezultaty symulacji w postaci graficznej w dziedzinie czasu przedstawiono na ry-

sunku 14, gdzie pokazano sumaryczn moc chwilow mocy bezwadnoci, strat i spr-
ystoci dla kadego z punktów redukcji.
Przepyw energii i warto mocy spada wraz z oddaleniem si od róda drga. Dla
punktu redukcji Przedrami- okie wynosi ona 410 W, a dla punktu Rami-Bark –
12 W. Jest to rezultat dynamicznego oporu struktury dynamicznej koczyny górnej.
Sumaryczna moc chwilowa dla poszczególnych punktów redukcji

korpus – donie
przedrami – okie
rami – bark
Rys. 14. Sumaryczna moc chwilowa w systemie Czowiek-Maszyna dla poszczegól-

nych punktów redukcji, masa narzdzia m = 20,3kg, czstotliwo pracy: 16 Hz, jedna ko-
czyna górna
262
Maksymaln warto mocy chwilowej z uwzgldnieniem rodzajowego przepywu
energii, czyli mocy bezwadnoci, strat i sprystoci pokazano na rys. 15
gdzie:
Nb(t) – moc bezwadnoci;
Nstr(t)- moc strat;
Nspr(t) – moc sprystoci.
Rys. 15. Porównanie maksymalnych wartoci rónych rodzajów mocy chwilowej dla poszczególnych
punktów redukcji oraz ich sum [25]
Z rys. 15 wynika, e maksymalna moc sprystoci wystpuje w punkcie P– , po-

tem K–D, a nastpnie R–B. Dla mocy strat kolejno punktów redukcji wg wartoci
mocy maksymalnych jest nastpujca: punkt K–D, potem P– i R–B. Dla mocy bez-
wadnoci kolejno wg przyjtych kryteriów te jest inna: K–D, R–B i P– .
Maksymalne rodzajowe moce w poszczególnych punktach redukcji mog by sko-
jarzone z rodzajem uszkodze czci ciaa wchodzcego w dany punkt redukcji. Wy-
soka warto mocy sprystoci w punkcie redukcji Przedrami– okie moe sugero-
wa uszkodzenie w tym miejscu elementu sprystego np. stawu okciowego. Do,
która jest w bezporednim kontakcie z du mas narzdzia, wykazuje najwysz war-
to mocy bezwadnoci, co moe wskazywa na prawdopodobne uszkodzenia w ob-
rbie ukadu krenia.
Chwilowe wartoci mocy jako funkcji w czasie uzyskane w wyniku symulacji
umoliwiaj obliczenie dawek energii przepywajcej przez kolejne punkty redukcji.
W badanym przypadku czas symulacji wynosi t = 62,5 s. Ustalono czas na podstawie
obserwacji przebiegu wyznaczonych wielkoci fizycznych, dla którego proces by ju
procesem ustalonym. Cakujc moce po czasie „t” uzyskano dawki energii, które
wpywaj do poszczególnych punktów redukcji badanego systemu (rys. 16).
263
Rys. 16. Przepyw energii w systemie Czowiek – Maszyna dla czasu symulacji 62,5 s [25]
Sumaryczna dawka energii w systemie Czowiek - Maszyna dla przyjtego czasu

symulacji wynosi 27 553 J. Porównujc dawki energii, które przepyny przez kady
punkt redukcji widzimy, e najwiksza dawka energii przepyna przez Przedrami-
okie i wyniosa ona 11 240 J. Kolejny punkt to Korpus-Donie, dla którego dawka
wynosia 4 825 J dla kadej koczyny osobno oraz Rami-Bark, dla którego dawka
energii bya równa 124 J dla lewej i prawej rki.
Dawki energii uzyskane w symulacji pozwoliy na obliczenie rednich mocy w po-

szczególnych punktach redukcji. Wartoci rednich mocy podano na rys. 17.
rednia moc ma waciwoci uogólniajce umoliwiajce czn ocen trzech
istotnych dla czowieka – operatora czynników: dziaajcych si, amplitud prdkoci
drga i czasu trwania naraenia. Umoliwia ona równie porównywanie szkodliwoci
oddziaywania zmechanizowanych narzdzi rcznych rónego typu [5].
Rozdzia mocy redniej w systemie przedstawia si podobnie jak w przypadku
przepywu energii.
Najwiksza warto mocy 180 W przypada na punkt Przedrami- okie, nastpnie
77 W na Korpus-Donie oraz okoo 2 W na punkt Rami-Bark. W caym analizowa-
nym systemie moc rednia wynosi 441 W i jest ona sum wszystkich rednich mocy
wyznaczonych dla poszczególnych punktów redukcji.
Rys. 17. Rozdzia redniej mocy w systemie Czowiek – Maszyna dla czasu t = 62,5 s [25]
264
Wartoci wyznaczonych wielkoci uzyskane w wyniku symulacji zestawiono w ta-
beli 4, gdzie moc chwilowa i rednia wyraone s w [W], a dawka energii w [J].
Tabela 4. Wartoci mocy chwilowej, mocy redniej i dawki energii uzyskane dla poszczególnych
punktów redukcji
Punkty redukcji
Wyznaczone wielko ci K- D P- R- B Suma
Maksymalna moc chwilowa bezwadnoci[W] 1 100 2 8 1 110
Maksymalna moc chwilowa sprystoci [W] 20 400 3,3 423,3
Maksymalna moc chwilowa strat [W] 22 8 0,7 30,7
Maksymalna globalna moc chwilowa [W] 1 142 410 x 2 12 x 2 1 986
Dawka energii [J] 4 825 11 240 x 2 124 x 2 27 553
rednia moc [W] 77 180 x 2 2x2 441
Najwikszy przepyw energii przypada na punkt P– , gdzie dawka energii w zada-

nym czasie symulacji wyniosa 11 240 J dla jednej koczyny górnej, a rednia moc
180 W. Im dalej od róda drga tym maksymalna dynamika przepywajcej energii
si zmniejsza dajc w punkcie R–B moc 12 W dla jednej koczyny. Najbliej róda
drga (w punkcie styku narzdzia z czowiekiem) maksymalna globalna moc chwilo-

wa przyjmuje warto najwiksz (1 142 W) w porównaniu z innymi punktami.
Wyznaczajc dawki energii dla okrelonego czasu symulacji zauwaono, e naj-
wiksza dawka przypada na punkt Przedrami – okie, nastpnie Korpus – Donie
i Rami – Bark. Oznacza to, e najwicej energii przepyno przez punkt o najbar-
dziej sprystej i dyssypatywnej strukturze.
Analizujc procentowy udzia mocy chwilowej bezwadnoci, sprystoci i strat
w poszczególnych punktach redukcji i w caym systemie (rys. 18) stwierdzono, e
energia bezwadnoci w punkcie Korpus – Donie stanowi prawie 100% caej mocy
bezwadnoci w badanym ukadzie.
Rys. 18. Procentowy udzia mocy chwilowej bezwadnoci, sprystoci i strat w poszczególnych
punktach redukcji w odniesieniu do caego systemu Czowiek – Maszyna [25]
265
W przypadku mocy chwilowej strat najbardziej obciony energetycznie jest rów-
nie punkt Korpus – Donie, gdzie moc strat siga ponad 73%. Dla punktu Przedrami
– okie moc strat wynosi 26% i naley pamita, e jest to procent odniesiony do
jednej koczyny. Z uwagi na symetryczno modelu rka prawa i lewa bd posiaday
te same wartoci wyznaczanych symulacyjnie wielkoci. Najmniejsz moc strat, bo
tylko 1% posiada punkt redukcji Rami – Bark, czyli punkt najbardziej oddalony od
róda energii.
Chwilowa moc sprystoci ma najwikszy udzia w punkcie Przedrami – okie
i wynosi on 94% w stosunku do mocy sprystoci dla caego ukadu (dla kadej ko-
czyny oddzielnie). W punkcie Korpus – Donie moc ta ma ju tylko 5%, a na Rami –
Bark przypada zaledwie 1%.
7. PODSUMOWANIE
W pracy przedstawiono jedn z metod oceny narzdzi pod wzgldem bezpiecze-

stwa uytkownika. Metoda moe by rozszerzona na inne systemy czy ukady w za-
lenoci od potrzeb. Stosuje si j np. w badaniach siedzisk kierowców zawodowych
[11]. Naley podkreli, e wyniki analizy energetycznej uzyskano na drodze symula-

cji cyfrowej dla zbudowanego wczeniej modelu. Model zweryfikowano eksperymen-
talnie uzyskujc zgodno z obiektem rzeczywistym. Przeprowadzone symulacje po-
zwoliy przeledzi rozkad energii i dystrybucj mocy w systemie Czowiek – Ma-
szyna.
Przeprowadzona ocena energetyczna moe by zaliczana do metod diagnostyki er-
gonomicznej [6], poniewa uwzgldnia wzajemne zalenoci poszczególnych elemen-
tów badanego systemu. Moe suy do bada rozpoznawczych systemów przemy-
sowych czy stanowisk pracy w celu oceny warunków pracy [10, 23].
Moc chwilowa jest wielkoci, która daje informacj o szybkoci pynicia energii
w systemie, czyli wskazuje, jakie jest natenie przepywu energii w czasie. Maksy-
malna moc chwilowa okrelona w punkcie redukcji systemu biologiczno-mecha-
nicznego niesie informacj o maksymalnym obcieniu tego punktu w mierze energe-
tycznej. Dziki temu moliwe jest wskazanie miejsc (punktów redukcji) w strukturze
biologicznej, w których mog wystpi najszybciej zaburzenia funkcjonalne lub
uszkodzenia ciaa operatora.
Zastosowana metoda analizy energetycznej umoliwia wskazanie miejsc najbar-
dziej naraonych na drgania, w których koncentracja przepywu energii jest najwik-
sza. Z bada wynika, e najwicej energii przepywa przez punkt redukcji Przedrami
– okie (82%), potem Korpus – Donie (17% dla kadej rki) i Rami – Bark (1% dla
kadej rki).
Na podstawie wyznaczonych przyspiesze waonych (RMS) oceniono mot jako
szkodliwy dla czowieka – operatora pod wzgldem bezpieczestwa pracy. Badania
wskazuj na potrzeb modernizacji takich narzdzi, aby je dostosowa do psychofi-
zycznych waciwoci czowieka. Mog uatwi prac nad minimalizacj lub elimina-
cj szkodliwych oddziaywa narzdzi, a co za tym idzie, przyczyni, si do poprawy
warunków pracy operatora i zwikszenia efektywnoci.
266
Znajomo przepywu i koncentracji energii w strukturze umoliwi w przyszoci
zmian tej struktury w taki sposób, aby ilo energii wpywajca do czowieka bya jak
najmniejsza, a ilo energii kierowana do podoa jak najwiksza.
Bibliografia
1. Augustyska D., Poniak M., Czynniki szkodliwe w rodowisku pracy (wartoci dopuszczalne),
Midzyresortowa Komisja ds. Najwyszych Ste i Nate Czynników Szkodliwych dla Zdro-
wia w rodowisku Pracy, CIOP – PIB, ISBN 83-7373-130-X, Warszawa 2003.
2. Cempel C. Drgania mechaniczne. Wprowadzenie, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, 1984,
Skrypt nr 1163.
3. Cempel C., Wibroakustyka stosowana, PWN, Warszawa 1989.
4. Dobry M. W., Optymalizacja przepywu energii w systemie Czowiek - Narzdzie - Podoe
(CNP), Rozprawa habilitacyjna, Seria „Rozprawy” nr 330. ISSN 0551-6528, Wyd. Politechniki
Poznaskiej, Pozna 1998.
5. Dobry M. W., Energetyczne wskaniki bezpieczestwa (EWB) zmechanizowanych narzdzi rcz-
nych, I Krajowa Konferencja Metody i Systemy Komputerowe w Badaniach Naukowych i Projek-
towaniu Inynierskim, Kraków, 1997.
6. Dobry M., W., Energetyczne metody oceny jakoci wykonania i diagnozowania maszyn, pod red.
Jacka Cielika, ITE Radom 2004, pp 97-125.
7. Dobry M. W., Wojsznis M., Oddziaywanie drga miejscowych na organizm ludzki- ocena analizy
dynamicznej i energetycznej, Diagnostyka vol. 30, tom 1, ISSN 641-6414, Wydawca: Polskie To-
warzystwo Diagnostyki Technicznej, 2004, pp. 151-154.
8. Dobry M. W., Wojsznis (Miszczak) M., Dynamiczny model systemu czowiek- maszyna w przy-
padku posugiwania si duymi narzdziami zmechanizowanymi, Acta of Bioengineering and
Biomechanics, Vol. 2, Supplement 1, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw
2000, pp. 125-130.
9. DzU 2002 – Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 29 listopada 2002.
w sprawie najwyszych dopuszczalnych ste i nate czynników szkodliwych dla zdrowia w
rodowisku pracy. DzU 2002, nr 217, poz. 1833.
10. Górska E., Diagnoza ergonomiczna stanowisk pracy, Oficyna Wydawnicza Politechniki War-
szawskiej, Warszawa 1998.
11. Grygorowicz M, Dobry M. W., Concentraion of energy low in biodynamic structure of human
exposed to whole-body vibration, Structures –Waves –Human Health, Acoustical Engineering,
vol. XIII, No. 1, Kraków 2004, pp. 47-55.
12. ISO/FDIS 10068 Mechanical vibrations and shock – Free, mechanical impedance of human hand-
arm system at the driving point, 1998.
13. ISO/FDIS 8662 (EN28662). Hand- held portable power tools- Measurement of vibrations at han-
dle. Part 5:Pavement breakers and hammers for construction work.
14. Marek K., Choroby zawodowe, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, ISBN 83-200-2789-6, Warszawa
2003.
15. Markiewicz L., Fizjologia i higiena pracy, Instytut Wyd. CRZZ, Warszawa 1980.
16. Meltzer G., Melzig- Thiel R., Schatte M., Ein Mathematiches Schwingungsmodell fur das
menschliche Hand-Arm System, Maschinenbautechnik, 29, 2, 1980, pp. 54-58.
17. Meltzer G., Vibrational Model for Human Hand-Arm System, International CISM- IFToMM
Symposium: Man under Vibration, Suffering and Protection, Udine 1979, pp. 210-221.
18. Niewicy przewodnik po dobrych praktykach majcy na celu wdroenie dyrektywy
2002/44/WE w sprawie minimalnych wymaga w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczestwa do-
tyczcych naraenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracjami),
Komisja Europejska, Luksemburg 2007.
19. PN-EN ISO 5349-1: 2004. Drgania mechaniczne. Pomiar i wyznaczanie ekspozycji czowieka na
drgania przenoszone przez koczyny górne. Cz 1: Wymagania ogólne.
267
20. PN-EN ISO 5349-2: 2004. Drgania mechaniczne. Pomiar i wyznaczanie ekspozycji czowieka na
drgania przenoszone przez koczyny górne. Cz 2: Praktyczne wytyczne do wykonywania po-
miarów na stanowisku pracy.
21. Praca zbiorowa Maa encyklopedia medycyny, PWN, Warszawa 1987.
22. Simulink The Math Works Inc., Dynamic System Simulation Software ( User’s Guide), 1993.
23. Tytyk E., Projektowanie ergonomiczne, PWN Warszawa – Pozna 2001.
24. Wojsznis M., Dobry M. W., Energy Verification of Dynamical Model of a Human – Hand – Held
Hammer System, Structures – Waves – Human Health, Acoustical Engineering, , vol. XIV, No. 1,
Kraków 2005, pp. 179-182.
25. Wojsznis M.; Dynamika przepywu energii w systemie biomechanicznym: Czowiek – Due Zme-
chanizowane Narzdzie Rczne. Rozprawa doktorska. Politechnika Poznaska., Wydzia Budowy
Maszyn i Zarzdzania., Pozna 2006.
26. internet- http://www.ciop.pl
268
Rozdzia 16
BD MEDYCZNY W ASPEKCIE CZYNNIKÓW

PSYCHOSPOECZNYCH
Robert Irzmaski
Magdalena Charusz
1. WSTP
Ostatnio, coraz czciej poruszana jest problematyka bdu medycznego. W prasie

i telewizji natrafi mona na informacje dotyczce niewaciwego postpowania, po-
myek czy zaniedba ze strony personelu medycznego. Zwykle s to przypadki rozpa-
trywane przez sdy lub skargi poszkodowanych i ich rodzin – sprawy gonie o bardzo
negatywnych skutkach. Jednak w praktyce wystpuje duo wicej bdów, które z ro-
nych przyczyn nie s ujawniane lub nie maj tak negatywnych skutków, aby mogy si
sta powodem skarg czy rozpraw sdowych.
W literaturze przedmiotu, problem bdu medycznego, cho czsto poruszany, nie
jest rozpatrywany pod ktem przyczyn prowadzcych do jego powstania. Istnieje bo-
wiem szereg czynników, których eliminacja spowodowaaby zmniejszenie ich liczby.
Punktem wyjcia do rozwaa, nad problemem bdu medycznego, jest niewtpli-
wie Hipokratesowska zasada „primum non nocere”. W dzisiejszych czasach jest ona
zwykle uywana w odniesieniu do prawidowego postpowania z pacjentem. Jednak
naley spojrze na ni bardziej kompleksowo, gdy zawiera si w niej równie wa-
ciwe traktowanie pacjenta, prawidowa organizacja placówki ochrony zdrowia, zdol-
no agodzenia sporów czy dobre stosunki panujce zarówno wród personelu jak
i w relacji personel medyczny – pacjent. Jej amanie jest tematem rozwaa w przy-
padku popenienia bdu, rzadko jednak, rozpatrywane s przy tej okazji czynniki, któ-
re mog zwiksza prawdopodobiestwo jego powstania poprzez ujemny wpyw na
jako wykonywanej pracy [3, 32].
1.1. Istota i klasyfikacja b du medycznego
Przystpujc do rozwaa dotyczcych bdu medycznego, naley zajc si kwe-

sti wyraania przez pacjenta zgody na leczenie w nawizaniu do codziennej praktyki,
etyki oraz przepisów prawa. Przebieg leczenia, mona niejako porówna do zawarcia
swoistego kontraktu, zawieranego pomidzy pacjentem (który staje si w dzisiejszych
czasach coraz bardziej wymagajcym klientem usug medycznych), a personelem me-
dycznym (stanowicym wykonawc usugi). Abstrahujc od ofiar wypadków, pacjenci
najczciej z wasnej woli zgaszaj si do lekarza, mona wic przyj, i niejako wy-
raaj zgod na leczenie wchodzc do gabinetu lekarskiego i odpowiadajc na pytania
lekarza [32] Jednak kade postpowanie obcione jest pewnym stopniem ryzyka,
równie te lece w zakresie usug medycznych. Sytuacja ta potgowana jest w bardzo
269
duym stopniu, tym e czowiek posiada wiele cech zmiennych, które mog oddziay-
wa na przebieg leczenia.
Wzrastajca w ostatnich latach roszczeniowo pacjentów, sprawia i wielu z nich
oczekuje natychmiastowego ustpienia dolegliwoci. Kady pacjent zgaszajcy si do
lekarza ma prawo do terapii, jednak nie naley utosamia go z prawem do bycia wy-
leczonym, gdy aden lekarz nie moe tego zagwarantowa. Pacjenci oczekuj od me-
dycyny penego powrotu do zdrowia, jednak mimo usilnych stara personelu medycz-
nego nie zawsze jest to moliwe. Moliwoci medycyny bardzo czsto nie potrafi
sprosta wymaganiom stawianym przez chorych. W sytuacji tej, niezbdne jest wrcz,
prawidowe podejcie do pacjenta. Wszyscy czonkowie zespou leczcego, powinni
da choremu poczucie najwyszej jakoci wykonywanych procedur medycznych, aby
zminimalizowa ewentualne moliwoci oskarenia o popenienie bdu medycznego
w przypadku niepowodzenia terapii [3, 33].
Obecnie istnieje wiele kontrowersji dotyczcych klasyfikacji oraz istoty bdu me-
dycznego. Jest to zapewne implikacj szybkiego rozwoju nauk medycznych, który
niesie za sob powstawanie oraz progresj wielu nowych dyscyplin naukowych. Jesz-
cze do niedawna bd medyczny identyfikowany by jako bd w sztuce lekarskiej. Ta
rozbieno terminologiczna spowodowana bya prawdopodobnie tym, i uwaano
lekarza jako gównego wykonawc wiadcze medycznych, a co za tym idzie, równie

gównego winnego popenionej pomyki. Jednak obecnie proces leczenia, jest na tyle
zoony, ze trudno rozpozna moment powstania bdu medycznego. Problem identy-
fikacji powstaych zdarze niepodanych w stosunku do pacjenta, jest trudny, ponie-
wa w procesie leczenia jednego chorego bior udzia przedstawiciele rónych dyscy-
plin, co w powizaniu z modelem organizacyjnym szpitala, tworzy trudno w do-
kadnym poznaniu pierwotnej przyczyny jego powstania. Poprawnym wydaje si
wówczas przeanalizowanie caego systemu na wszystkich szczeblach i wskazanie wa-
dliwego ogniwa, jednak w praktyce postpowanie takie napotyka na wiele trudnoci,
spowodowanych gównie obaw przed konsekwencjami subowymi i finansowymi.
Definicji bdu medycznego jest wiele, s one wci korygowane i optymalizowa-
ne. Do tej pory powszechnie przejt definicj, bya ta, podana przez prof. Popielskie-
go, który okrela go jako „postpowanie wbrew powszechnie uznanym zasadom wie-
dzy lekarskiej w szkodliwym dla chorego dziaaniu lub zaniechaniu, którego mona
byo unikn, stosujc si do zasad odpowiadajcych aktualnemu stanowi wiedzy le-
karskiej” [33]. Jednak z uwagi na powysze rozwaania, autorzy pragn wskaza na
definicj podan przez Pokorskiego [41] tj. „Bd medyczny jest to przesanka do za-
istnienia zdarzenia niepodanego w systemie opieki zdrowotnej’ natomiast zdarze-
niem niepodanym, jest (wedug Wspólnej Komisji Akredytacji w Organizacjach
Ochrony Zdrowia (JCAHO – Joint Commission on Accreditation of Healthcare Orga-
nizations) „szkoda wywoana w trakcie lub w wyniku leczenia, nie zwizana z natu-
ralnym procesem choroby lub stanem zdrowia pacjenta”. Definicja ta wybiega poza
dotychczasowe rozumienie bdu medycznego, znacznie rozszerzajc jego pojmowa-
nie, gdy przyjmuje równie zdarzenia nie zwizane bezporednio z procesem leczenia
pacjenta. Wedle niej takim czynnikiem wpywajcym na zaistnienie bdu, mog by
np. ze oznaczenie leków w firmie farmaceutycznej, za organizacja pracy zmianowej
mogca stwarza moliwoci wystpienia przewlekego zmczenia, czy oddziaywanie
270
na pracowników czynników psychospoecznych takich jak stres, zwikszajc istotnie
ryzyko powstania bdu.
Bdy medyczne mona podzieli na pi grup:
1. Decyzyjne – wynikajce gównie z wyboru niewaciwej metody leczenia. Najcz-
ciej do wystpienia tego rodzaju bdu predysponuje ze zebranie wywiadu, szyb-
kie i/lub mao dokadne zbadanie chorego, ze odczytanie wyników bada czy nie
wykonanie niezbdnych bada pomocniczych. Charakterystyczna cech jest to, i
najczciej ten rodzaj bdu przypisywany jest lekarzowi, jako osobie, która ma
najwiksza decyzyjno w zaplanowaniu i przebiegu terapii.
2. Wykonawcze – bdce nastpstwem niepoprawnego wykonania decyzji terapeu-
tycznych, bada diagnostycznych czy zlece lekarskich, popeni go moe równie
inna osoba, która wchodzi w skad zespou terapeutycznego, a zadanie mieci si
w jej kompetencjach zawodowych np. analityk.
3. Organizacyjne – które s implikacj nieprawidowych decyzji i postpowa kie-
rowników zespoów terapeutycznych np. za organizacja pracy, brak nadzoru nad
leczeniem, lub kierowników duych resortów na poziomie wojewódzkim i krajo-
wym np. nieodpowiednie decyzje w sytuacjach kryzysowych.
4. Opiniodawcze – wynikajce z wystawienia niepoprawnych i/lub wiadomie sfa-
szowanych dokumentów medycznych [3, 4, 32, 52]

5. Spowodowane dziaaniem czynników psychospoecznych – bdce nastpstwem
negatywnych uwarunkowa psychosocjalnch wystpujcych w miejscu pracy
(stres, wyczerpanie emocjonalne, zmczenie, depersonalizacja, antagonizmy per-
sonalne, dziaanie pod presj czasu i otoczenia, ze relacje z wspópracownikami
i przeoonymi, rywalizacja), które mog mie wpyw na podejmowane decyzje te-
rapeutyczne i zdolno percepcji objawów chorobowych np. bdy wynikajce
z braku porozumienia midzy czonkami zespou leczniczego rzutujce na sposób
leczenia pacjenta (niewykonanie niezbdnych bada pomocniczych), niewaciwe
przepisanie i/lub podanie leków itp.
Bdy medyczne mona równie podzieli na ukryte oraz dostrzegalne. Ukry-

tymi s te, które zwykle powstaj poza systemem opieki zdrowotnej, zaliczy mo-
na do nich np. nieprawidowe zaprojektowanie budynku szpitala, uwzgldniajce
du odlego pomidzy izb przyj a sal intensywnej terapii, co moe dopro-
wadzi do nagego pogorszenia stanu zdrowia pacjenta w sytuacji, gdy nie ma mo-
liwoci udzielenia fachowej pomocy ze wzgldu na brak dostpu do aparatury. B-
dy dostrzegalne, (ujawniajce si) to np. nieoznakowanie strony, która ma by pod-
dana zabiegowi czy odrczne wypisywanie kart zlece i recept, stwarzajce moli-
wo bdnego odczytu
Ze wzgldu na miejsce powstania bdy medyczne mona podzieli na te, które
powstaj w miejscu bezporednio zwizanym z ochron zdrowia – w szpitalu i poza
nim (ambulans, apteka, dom chorego). Bdy zachodzce poza jednostkami opieki
zdrowotnej s trudnym do rozwizania problemem, gówne ze wzgldu na brak mo-
liwoci szybkiej reakcji ze strony personelu medycznego. Do ich powstania przyczy-
ni si moe pomyka lekarza przepisujcego recept czy farmaceuty wydajcego lek,
jak równie niepoprawne zaywanie przez chorego przepisanych dawek leku (po-
dwójne, nieregularne przyjmowanie leku).
271
Bdem medycznym moe by zdarzenie nie pocigajce za sob dalszych konse-
kwencji zdrowotnych lub te które mog doprowadzi do bardzo niekorzystnych na-
stpstw ze mierci wcznie. Naley zwróci szczególn uwag na fakt i, pewne de-
cyzje lekarza prowadzcego nie szkodz, ale równie nie przynosz podanego efek-
tu terapeutycznego (np. leki obojtne terapeutycznie dla pacjenta) Powysze stwier-
dzenia dotycz bdu medycznego zrealizowanego, bez moliwoci naprawienia go.
Bdem niezrealizowanym okrela si sytuacj, w której personel medyczny moe
jeszcze zmieni decyzj mogc by potencjalnie przyczyn powstania bdu [33, 41].
1.2. Skala problemu
Biorc pod uwag dostpne, cho nieliczne, zestawienia dotyczce bdów me-
dycznych w Polsce, wskaza mona na du liczb bdów decyzyjno-
diagnostycznych, zachodzcych na izbach przyj, których najczstszym podoem
patofizjologicznym s choroby ukadu krenia (ostry zespó wiecowy, ttniak aorty,
zator ttnicy pucnej).
Przypadki popenienia bdów zachodz w duym stopniu w dni wolne od pracy (ok.
90% analizowanych spraw), natomiast ponad poowa z nich zachodzi w szpitalu, gdzie
moliwoci diagnostyczne i lecznicze z zaoenia powinny by najwiksze [3, 4].

Institute of Medicine (IOM) opublikowa dwa raporty dotyczce bdów medycz-
nych popenianych w Stanach Zjednoczonych. Pierwszy, z 1999 r., (przeprowadzony
w stanach Colorado i Utah i w Nowym Yorku) wskazywa, na do czste wystpo-
wanie zdarze niepodanych (2,9% chorych hospitalizowanych w stanie Colorado,
3,7% w stanie Utah), oraz du liczb wynikajcych z nich zgonów (ponad 13% przy-
padków zdarze niepodanych w Nowym Yorku zakoczyo si mierci pacjenta,
w Colorado i Utah – ok. 7%). Zauwaono, ze ponad poowa zaistniaych zdarze nie-
podanych, bya spowodowana bdem medycznym, którego mona byo unikn. Po
analizie powyszych danych, zauwaono, i liczba zgonów spowodowana bdem me-
dycznym przekracza liczb osób zmarych na skutek, AIDS czy ofiar wypadków dro-
gowych w USA. Celem drugiego raportu IOM, opublikowanego w 2007r., byo osza-
cowanie bdów zwizanych z przepisywaniem i zaywaniem leków typu Rx („na re-
cept”), oraz leków sprzedawanych bez recepty (OTC) (np. witaminy, zioa suplemen-
ty diety). Raport wykaza, e kadego dnia przecitnie na kadego pacjenta przypada
jeden bd, przy przepisywaniu leków lub ich podawaniu. Oszacowano, e:
x 400 tys. niepodanych zdarze zachodzi w zwizku z podawaniem leków chorym
przebywajcym w szpitalu,
x 800 tys. w przypadku pacjentów przebywajcych w orodkach opieki dugotermi-
nowej,
x 530 tys. pacjentów opieki otwartej tj. przychodnie, prywatne gabinety lekarskie.
Przyczyn popeniania tych bdów byy najczciej [24, 40]:
x Niekompletne poinformowanie pacjenta przez lekarza, o zasadach przyjmowania
leku,
x trudna do zrozumienia ulotka informacyjna leku,
x pomyki spowodowane podobn nazw leków,
x bdnym oznakowaniem leku, lub jego opakowania.
272
W 2001 r. Centrum Badania Opinii Spoecznej (CBOS) przeprowadzio badanie
dotyczce czstoci wystpowania bdów oraz zaufaniu spoeczestwa polskiego do
lekarzy. W sondau ankietowani byli pytani o zetknicie si z przypadkami bdów
ogólnie i czy samym ankietowanym kiedykolwiek przydarzya si taka sytuacja, jak
czsto mylono si, czy popeniano bdy podczas ich leczenia oraz czy maj zaufanie
do swoich lekarzy. Poruszono równie problem czstoci popeniania bdów przez
personel medyczny.
A 68% ankietowanych nigdy nie spotkao si osobicie z przypadkiem bdu me-
dycznego, braku naleytej starannoci czy niedbalstwa ze strony personelu . Jednak
ponad jedna czwarta badanych (29%) zetkna si z przypadkami bdu.
Co czwarta osoba, która wzia udzia w tym sondau, twierdzi, e sama bya ofia-
r rónego rodzaju bdów i pomyek lekarskich. Najczciej wskazywanymi przyczy-
nami bdu byy:
x mylna diagnoza lub bdne leczenie,
x pomyki w zwizku z leczeniem lub diagnoz dotyczc stanu zdrowia ich dzieci,
x przeprowadzenie bdnej operacji,
x otrzymanie nieprawidowej recepty lub wydanie w aptece niewaciwej dawki leku,
x otrzymanie bdnych wyników analiz.
W sondau badani, wypowiadali si równie na temat czstoci popeniana bdów

przez personel medyczny w ogóle. Wyniki wskazuj, ze ogólnie spoeczestwo ma
zaufanie do systemu opieki medycznej, poniewa, a trzy czwarte respondentów, uwa-
a, e lekarze i inny personel medyczny popeniaj bdy rzadko (30%) lub do rzad-
ko (44%). Co dziesity ankietowany, twierdzi jednak, e bdy popeniane s do
czsto (9%) lub czsto (1%).
W badaniu przedstawiono, specyficzn zaleno. Jeli podczas leczenia ankieto-
wanych osób nie doszo do pomyki, to w zdecydowanej wikszoci uwaaj oni, e
ogólnie zjawisko bdów medycznych jest rzadkie lub bardzo rzadkie. Natomiast, ba-
dani, w stosunku do których czsto popeniano bdy, uwaaj, e personel medyczny
myli si bardzo czsto lub do czsto.
Zdecydowana wikszo ankietowanych (63%) ma zaufanie do leczcych ich leka-
rzy, lecz tylko co szósta osoba okrela to zaufanie jako bardzo due. Tylko 13% re-
spondentów okrelio zaufanie jako do lub bardzo mae [7, 36].
Natomiast wedug danych uzyskanych przez Stowarzyszenie Pacjentów „Primum
non nocere”, 18% spoeczestwa polskiego ucierpiao z powodu popenionych bdów
medycznych [42].
Codzienna praktyka szpitalna, wskazuje, i wystpienie bdu wiza mona ze
zbyt duym obcieniem obowizkami zawodowymi, nieodpowiednim zaopatrzeniem
w sprzt medycznym czy nadmiarem obowizków.
2. CZYNNIKI PSYCHOSPOECZNE JAKO POTENCJALNE RÓDO

BDU
Czynnikami psychospoecznymi s wyrónione cechy rodowiska w którym prze-

bywa czowiek. Jeli odniesiemy je do rodowiska pracy, bd to cechy zwizane
273
z prac i sytuacj w której jest ona wykonywana. Cechy takie istniej obiektywnie,
natomiast pracownicy nadaj im subiektywne znaczenie w zalenoci od swoich ocze-
kiwa i preferencji. Uwiadomienie sobie u pracownika obecnoci danej cechy, moe
by powodem wystpienia pobudzenia emocjonalnego oraz zwizanego z nim stanu
mobilizacji organizmu. Jeli natomiast jaka cecha nie bdzie miaa istotnego znacze-
nia, nie bdzie okrelana mianem czynnika psychospoecznego. Literatura przedmiotu
okrela dwie róne grupy zjawisk. Pierwsz stanowi waciwoci ludzkie, np: typ
osobowoci, sposób zachowywania si charakterystyczny dla kadej jednostki, jej po-
gldy, status spoeczno - ekonomiczny itp., które mona nazwa rónicami indywidu-
alnymi. Drug grup czynników psychospoecznych s cechy rodowiska w którym
dana jednostka przebywa tj. praca, rodzina. S one obiektywne, jednak pracownicy
nadaj im zwykle wymiar subiektywny, w zalenoci od swoich pogldów i oczeki-
wa [2, 8, 12, 13].
Prace O`Hanlona [37] wskazuj, e bodziec psychospoeczny ma charakter subiek-
tywny, z tego powodu jest trudny do zmierzenia i wystpuje w dwóch aspektach:
osobniczym oraz wewntrzosobniczym. Pierwszy, aspekt interindywidualny mówi, i
ta sama obiektywna cecha danej pracy moe w rónym stopniu oddziaywa na pra-
cowników, natomiast drugi, intraindywidualny - ta sama cecha w rónych momentach
czasu ma prawo oddziaywa z rónym nasileniem na t sam osob.

Zbadanie wpywu czynników psychospoecznych napotyka na przeszkody,
z powodu ich subiektywnego charakteru. W rodowisku medycznym, trudno ta jest
niejako spotgowana dynamizmem i rónorodnoci podejmowanych w tym zawodzie
czynnoci. Przedstawione poniej czynniki tj. stres, wypalenie zawodowe i mobbing,
s tylko czci nieprawidowych mechanizmów mogcych oddziaywa na personel
medyczny.
2.1. Stres
Obecnie stres jest uznawany jako jedno z gównych zagroe zwizanych ze ro-
dowiskiem pracy. Rónorodne podejcie do jego istoty, sprawia trudnoci w jego defi-
niowaniu. W literaturze jest on bowiem traktowany jako: sytuacje zewntrzn (fizycz-
n i/lub psychospoeczn) wywoujc stres, reakcj fizjologiczne, psychologiczne lub
behawioralne, na dziaanie czynników stresujcych, lub jako relacje niedopasowania
wymaga zewntrznych do moliwoci i potrzeb czowieka. Obecnie jednak stres de-
finiuje si jako, sytuacj, w której wymagania zewntrzne s spostrzegane przez czo-
wieka jako niezgodne z jego moliwociami i potrzebami [10, 31, 32, 39].
Wedug teorii przedstawionej przez Karaska wyróniono trzy grupy cech, które
wpywaj w sposób istotny na wystpienie stresu, s to: wymagania pracy, poziom
otrzymywanego wsparcia oraz poziom swobody posiadanej przez pracownika na swo-
im stanowisku. Najbardziej szkodliwym ukadem s wysokie wymagania oraz niski
poziom wsparcia i swobody. Zauway mona, i ten ukad jest nieodczn czci
codziennej rzeczywistoci z jak styka si personel medyczny, poniewa z jednej stro-
ny jest on pod cigym wpywem otoczenia (rodzina pacjenta, pacjent, kierownictwo),
które oczekuje jak najlepszych efektów terapii, z drugiej napotyka na ograniczenia
techniczne lub organizacyjne przeszkadzajce mu w tych dziaaniach [8, 12, 18, 31].
274
Personel medyczny jest specyficzn grup zawodow, gdy z jednej strony jest silnie
naraona na stres, a z drugiej w peni wiadom jego wpywu na organizm. Dugotrwae
oddziaywanie czynników stresogennych dziaa na przeduon aktywizacj osi podwzgó-
rze – rdze nadnerczy oraz przysadka – kora nadnerczy. Nadmierne pobudzenie osi pod-
wzgórze – rdze nadnerczy skutkuje wzrostem cinienia krwi i czstoci skurczów serca,
podwyszonym poziomem wolnych kwasów tuszczowych, w nastpstwie równie i cho-
lesterolu oraz zwikszonym utrzymywaniem si tonusu miniowego. Aktywacja drugiej
osi prowadzi do zwikszonego wydzielania kortyzolu o dziaaniu immunosupresyjnym,
co powoduje osabienie funkcji odpornociowych organizmu, powodujc wiksze praw-
dopodobiestwo rozwoju chorób infekcyjnych i nowotworowych [2, 10, 13, 53].
Praca zawodowa personelu medycznego jest szczególnie trudna, gównie z tego
wzgldu, i pomaga w osiganiu fundamentalnej wartoci dla czowieka, jak jest
zdrowie. Powszechnie uwaana jest za cik i odpowiedzialn, jak równie i wyma-
gajc, gdy niezbdne jest w niej nieomylno i wysoka efektywno niezalenie od
pory dnia i nocy.
Poniej przedstawiono elementy mogce wywoa reakcj stresow, jakie najcz-
ciej wystpuj w pracy lekarza, które mona równie odnie do wszystkich specjal-
noci medycznych. S to:
x stresory zwizane z kompetencjami lekarza (cikie i nage stany pacjenta, trudno-

ci w prawidowym zdiagnozowaniu, zgony, choroby nowotworowe itd.),
x przeszkody wynikajce z komunikacji z pacjentem oraz jego bliskimi (konflikty
midzyludzkie) tj. roszczenia, podwaanie autorytetu lekarza, agresywne zachowa-
nia pacjentów i konieczno informowania o chorobie lub mierci,
x trudnoci umysowe wynikajce z koniecznoci posugiwania si du liczb in-
formacji,
x odpowiedzialno za ludzi i ich zdrowie, samopoczucie, sprzt i inne materialne
elementy pracy,
x dylematy moralne zwizane z dokonywaniem wyborów np. dobro pacjenta, szcz-
cie swojej rodziny, sprawiedliwo, presti zawodu,
x monotonia ujawniajca si niekiedy w sytuacjach, w których pracownik musi wy-
konywa wielokrotnie te same czynnoci,
x czynniki zwizane z cierpieniem oraz przeyciami pacjentów,
x stresory, które wynikaj z niewaciwego funkcjonowania placówki medycznej [9,
15, 46].
Stres jest reakcj przystosowujc organizm do zwikszonego wysiku w warunkach

zagroenia. Jednak w ówczesnym wiecie rozwój cywilizacji sprawi, e ta reakcja adapta-
cyjna przestaa spenia swoj rol, nawet staa si dla nas zagroeniem, gdy znajdujemy
si gównie pod wpywem czynników niewymagajcych szybkiego, ekstremalnego wysiku
w bardzo krótkim okresie czasu. Wymuszaj one rozwinicie mechanizmów adaptacyj-
nych. Z tego wzgldu negatywna rola stresu bdzie wzrasta [9, 11, 17, 32, 39].
2.2. Zespó wypalenia zawodowego
Pojcie wypalenia zawodowego (burn-out) uyte zostao oraz wprowadzone po raz

pierwszy przez Freudenbergera (1974). Okreli je jako „stan zmczenia, frustracji,
275
bdcy wynikiem powicenia si jakiej sprawie czy sposobu ycia, które to powi-
cenia (sposób ycia) nie przynioso oczekiwanej nagrody”[20, 39, 45]. Proces wypale-
nia zawodowego, jako choroba z „nadmiernego zaangaowania si”, jest nastpstwem
destrukcji, która zachodzi w psychice osób zbyt eksploatujcych swoje siy w dawaniu
siebie innym. Dotyczy on zwykle zawodów, w których ludzie, wykonuj zawody spo-
eczne i usugowe, gdzie gównym przedmiotem oddziaywania s relacje interperso-
nalne, polegajce na wymianie emocjonalnej i zaangaowaniu [6, 53].
Badania nad tym zjawiskiem, w odniesieniu do personelu medycznego wskazuj,
e emocje, towarzyszce kontaktom zawodowym z ludmi chorymi, mog sta si
ródem silnych napi emocjonalnych, w nastpstwie których, osoby pocztkowo
zaangaowane w swoj prac czuj si wyczerpane [6, 20, 45]. Istniej trzy podsta-
wowe skadowe tego zjawiska:
x wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne – przejawiajce si brakiem energii,
bezsilnoci, draliwoci, zmczeniem, konfliktowoci, co prowadzi moe do
rozlunienia wizi emocjonalnych z wspópracownikami, lecz równie z pacjenta-
mi,
x depersonalizacja – jako pochodna wyczerpania emocjonalnego, mogca prowadzi
do negatywnych, bezosobowych kontaktów z ludmi. Jej objawami s najczciej
przedmiotowe traktowanie pacjenta, cynizm, rutyna, zmiana opieki na nadzór,

prowadzce w konsekwencji do unikania kontaktów,
x obnione poczucie zadowolenia z wykonywanej pracy – postrzeganie siebie, jako
osoby nieefektywnej, niekompetentnej, z utraconym sensem ycia [6, 39].
Wypalenie zawodowe przejawia si równie pogarszajcym si zdrowiem, zwik-

szajca si absencj w pracy, nasilaniem si sytuacji konfliktowych co przyczynia si
moe do jakoci wiadczonych usug medycznych, zwikszajc ryzyko popenienia
bdu medycznego [40, 51].
Zespó burn-out jest nastpstwem sytuacji, w której najwiksz rol speniaj
czynniki rodowiskowe tj. poczucie braku kontroli, ujawniajce si w ograniczonym
wpywie na wyleczenie pacjenta; niepewno wasnego postpowania, gównie w sy-
tuacjach trudnych i stresujcych; poczucie niespenienia oczekiwa pacjentów i stres
pracy zmianowej wymagajcej staej gotowoci i wysokiego profesjonalizmu bez
wzgldu na czas [18].
Zawody medyczne, s szczególnie zwizane z ryzykiem wystpienia objawów wypa-
lenia zawodowego. Specyfika pracy, wynikajca z charakterystycznej organizacji
i warunków wykonywania oraz stres jej towarzyszcy, który wie si gównie z bliskim
kontaktem z osob chor, nakadajcymi si niskimi zarobkami, wywoujcymi brak po-
czucia bezpiecze stwa, przy równoczesnej maej moliwoci rozwoju i awansu zawodo-
wego, s powodem rozczarowania i utraty wiary w suszno idei zawodu [2, 18, 39].
2.3. Mobbing
Mobbing jest stosunkowo nowym pojciem, dotyczcym zjawisk, które istniej od

dawna tj. ignorowanie, zastraszanie czy wystawianie na pomiewisko [44] Sta si on
znany gównie dziki publikacjom Heinza Leymanna, który przenoszc zachowania
dzikich zwierzt na ludzi, bada zjawisko szykanowania oraz przemocy psychicznej
276
w miejscu pracy [28]. Istnieje wiele definicji okrelajcych to zjawisko.. Jedn z naj-
bardziej uznawanych jest ta podana przez Einarsena i wsp. [14]: „mobbing w pracy
oznacza nkanie, obraanie, spoeczne wykluczanie pracownika lub negatywne od-
dziaywanie na wykonywane przez niego zadania. Okrelone dziaania, interakcje,
bd procesy uznane za mobbing musz powtarza si regularnie (np. przynajmniej
raz w tygodniu), przez duszy okres (np. ponad sze miesicy). Za mobbing nie
mona uzna konfliktu, który stanowi pojedynczy incydent lub kiedy obydwie strony
tego konfliktu dysponuj mniej wicej tak sam si”
Leymann wyróni pi praktyk mobbingowych, które mog by zastosowane wo-
bec jednostki tj. [27, 30]:
x oddziaywania zaburzajce moliwoci komunikowania si,
x ataki na relacje spoeczne,
x ataki na reputacj,
x ataki majce wpyw na jako sytuacji yciowej i zawodowej,
x bezporednie ataki na zdrowie.
W celu porównywania poszczególnych grup zawodowych, pod wzgldem mobbin-

gu, wprowadzono wspóczynnik naraenia wyraajcy stosunek przypadków mobbin-
gu w danej grupie zawodowej do liczby zatrudnionych w niej osób. Osoby pracujce

w systemie ochrony zdrowia charakteryzuj si wspóczynnikiem naraenia na mob-
bing wynoszcym 1,6, co wród wszystkich zawodów plasuje je na rodkowej pozycji.
Zapewne dlatego podjto prób okrelenia i podziau najczciej wystpujcych nie-
prawidowoci w rodowisku medycznym, pomocnych w rozpoznawaniu mobbingu.
Czynniki te podzielone zostay na dwie grupy. Pierwsz kategori s te, które wyst-
puj pomidzy poszczególnymi pracownikami personelu medycznego tj:
x rozpowiadanie faszywych informacji na temat przebiegu pracy zawodowej ofiary,
x rozprzestrzenianie plotek o jej yciu prywatnym,
x permanentne odrzucanie wniosków i propozycji przeladowanego,
x zatajanie wanych informacji,
x omieszanie stwierdze i opinii ofiary,
x niedopuszczanie jej do gosu,
x nadmierne krytykowanie,
x kontrola kadej decyzji i postpowania ofiary,
x przecianie przeladowanego nadmiarem pracy lub nie dawanie mu adnych za-
da a nastpnie oskaranie o lenistwo,
x poddawanie w wtpliwo kompetencji zawodowych,
x cige aluzje, zamiast mówienia wprost,
x nieposzanowanie sfery prywatnej,
x omieszanie wygldu i stylu ycia,
x nie zapraszanie na spotkania nieformalne,
x pitnowanie kolegów i koleanek z pracy solidaryzujcych si z ofiar,
x nie dotrzymywanie uzgodnie i porozumie, a w okresie pó niejszym zaprzecza-
nia, jakoby miay miejsce,
x nie informowanie o wicych terminach wykonania danych zada.
277
Druga grupa nieprawidowoci obejmuje relacj czonka zespou medycznego a je-
go podwadnym, wród nich wyróniamy:
x pozbawienie odpowiedzialnych zada lub zadania te s poniej umiejtnoci
i kompetencji ofiary,
x nie liczenie si z sugestiami lub probami przy ukadaniu planu pracy lub planowa-
niu czasu urlopów,
x ignorowanie wszelkich wniosków lub propozycji,
x traktowanie opinii i sdów przeladowanego jako niekompetentnych,
x publiczne poddawanie w wtpliwo zdolnoci zawodowych lub zaprzeczanie
kompetencjom ofiary,
x pomijanie przy awansach i premiach, zadaniach specjalnych.
Lista ta zapewne w cigu najbliszych lat ulegnie rozszerzeniu, ze wzgldu na co-

raz wiksz konkurencj na rynku pracy. Naley równie wspomnie, e ofiar mob-
binu moe sta si równie sam pacjent, co gównie przejawia si w jego przedmioto-
wym traktowaniu [16].
Niezwykle interesujce s wyniki internetowej ankiety przeprowadzonej przez
serwis Esculap.pl. Zapytano w niej respondentów, czy zetknli si z zachowaniami
mobbingowymi, odpowiedzi byy nastpujce [23]:

x 66% ankietowanych, twierdzi e dziaania mobbingowe byy bezporednio skiero-
wane w stosunku do niego,
x 20% odpowiedzi, wskazuje e takie dziaania byy skierowane wobec ich kolegów
w pracy,
x 12% nie spotkao si z problemem mobbingu w miejscu pracy,
x ok.2% nie wie co oznacza pojcie mobbingu.
W Stanach Zjednoczonych prowadzone s statystyki, z których wynika, i co

roku 35 sporód tysica lekarzy popenia samobójstwo, zapewne na tle dziaa
mobbingowych, stesu i wypalenia zawodowego. Sytuacja ta pozostaje w niezgod-
noci do zasad Kodeksu etyki Lekarskiej skadanej przez kadego adepta medy-
cyny. S to: Art. 52 „Lekarze powinni okazywa sobie wzajemny szacunek” oraz
art. 53 „Lekarze penicy funkcje kierownicze maj obowizek dba o podnosze-
nie kwalifikacji zawodowych podlegych im kolegów”. amanie tych zasad, czyli
dziaanie mobbingowe jest zamaniem zasad Kodeksu Etyki Lekarskiej oraz przy-
sigi Hipokratesa [30, 35].
3. CEL PRACY
Celem pracy byo okrelenie czstotliwoci wystpowania bdu medycznego, jego

rodzaju, przyczyn wpywajcych na jego popenienie wród rónych grup personelu
medycznego oraz okrelenie zalenoci pomidzy specyfik pracy personelu medycz-
nego a prawdopodobiestwem popenienia bdu.
278
4. MATERIA I METODY
Badanie przeprowadzono u 213 pracowników Uniwersyteckiego Szpitala Klinicz-

nego Nr 5 im. gen. dyw. Bolesawa Szareckiego, Wojewódzkiego Centrum Ortopedii
i Rehabilitacji Narzdu Ruchu im. dr. Z. Radliskiego oraz Uniwersyteckiego Szpitala
Klinicznego im. Wojskowej Akademii Medycznej w odzi.
Metod badawcz bya ankieta stworzona na potrzeby badania zawierajca pytania
uwzgldniajce zagadnienie bdu medycznego. Ankietowani odpowiadali na ponisze
pytania:
1. Czy w swojej praktyce zawodowej spotka/a si Pan/i z problemem bdu medycz-
nego?
Tak
Nie
2. Czy zaistniay bd by:
bdem organizacyjnym
bdem decyzyjnym
bdem wykonawczym
bdem spowodowanym dziaaniem czynników psychospoecznych
nie spotkaem/am si z problemem bdu medycznego

3. Czy Pana/i zdaniem popenienie tego bdu zwizane byo z:
nadmiernym stresem
zmczeniem
wypaleniem zawodowym
nieprawidow organizacj pracy
nadmiarem obowizków brakiem moliwoci swobody w dziaaniu
brakiem czasu
nieodpowiednim zaopatrzeniem w sprzt medyczny
niedostosowaniem pomieszcze
brakiem fachowego personelu medycznego
nieprawidowym rozpoznaniem
mobbingiem
brakami kadrowymi
nie spotkaem/am si z problemem bdu medycznego
4. Czy uwaa Pan/i e specyfika pracy personelu medycznego moe wiza si
z wikszym prawdopodobiestwem popeniania bdów?
Tak
Nie
Kwestionariusz ankiety zawiera równie pytania metryczkowe dotyczce:

x zawodu (lekarka/lekarz, pielgniarka/pielgniarz, fizjoterapeutka/fizjoterapeuta,
technik medyczny, pracownik laboratorium),
x stau pracy ( do 10 lat, 10-20 lat, 20-30 lat, ponad 30 lat pracy),
x pci.
Analiz badanej populacji przedstawiaj tabele 1, 2. Tabela 1 prezentuje charakte-

rystyk badanych osób pod wzgldem zawodu. Najliczniejsz grup wród pracowni-
279
ków personelu medycznego bya grupa 2, skadajca si z pielgniarek i pielgniarzy,
stanowica 40,8% (87 osób) ogóu badanej populacji. Drug, co do wielkoci grup
badan, byli lekarze i lekarki, stanowicy 25,8% zbiorowoci uczestniczcej w bada-
niach. Do liczna grup zawodow stanowili fizjoterapeuci. Ich udzia w zbadanej
grupie wynosi 21,6%, co stanowio 46 osób. Analizie poddani zostali równie techni-
cy medyczni, którzy stanowili 11,8% osób badanych.
Tabela 1. Analiza grupy badanej pod wzgldem zawodu

Liczba osób bada- % osób bada-
Grupa zawodowa
nych nych
Grupa 1 – Lekarka/Lekarz 55 25,8
Grupa 2 – Pielgniarka/Pielgniarz 87 40,8
Grupa 3 – Fizjoterapeut-
46 21,6
ka/Fizjoterapeuta
Grupa 4 – Technik medyczny 25 11,8
Tabela 2 przedstawia charakterystyk badanych grup pod wzgldem stau pracy.

Zauway mona, e wród populacji biorcej udzia w badaniu przewaay osoby
z krótkim staem pracy. Najliczniejsz grup stanowi pracownicy ze staem pracy do
10 lat (33,8% badanych), jak równie osoby pracujce w zawodzie medycznym od 10
do 20 lat (31,5%).
Najliczniejszymi grupami ankietowanych pod wzgldem stau pracy byli:
x Grupa 1 (Lekarka/Lekarz) - pracownicy ze staem pracy od 10 do 20 lat,
x Grupa 2 (Pielgniarka/Pielgniarz) – personel medyczny pracujcy w zawodzie od
10 do 20 lat),
x Grupa 3 (Fizjoterapeutka/Fizjoterapeuta) - sta pracy do 10 lat,
x Grupa 4 ( Technik medyczny) – pracownicy ze staem pracy do 10 lat (40% tej
grupy) oraz od 20 do 30 lat.
Tabela 2. Charakterystyka grupy pod wzgldem stau pracy

Grupa 3 -
Grupa 1 - Grupa 2 - Fizjotera- Grupa 4 –
Lekarka/ Pielgniar- peutka/ Technik Razem
ka/Pielgnia
Lekarz rz Fizjotera- medyczny
peuta
1 % 1 % 1 % 1 % 1 %
34,5
Do 10 lat 19 15 17% 28 60% 10 40% 72 33,8
%
10 -20 lat 21 38% 33 38,% 10 22% 3 12% 67 31,5
20-30 lat 7 13% 26 30% 6 13% 10 40% 49 23%
Ponad 30 14,5
8 13 15% 2 5% 2 7% 25 11,7
lat %
Razem 55 100% 87 100% 46 100% 25 100% 213 100%
280
W niniejszym badaniu ankietowym wzio udzia 148 kobiet (69,5% badanych)
oraz 65 mczyzn (30,5% populacji biorcej udzia w badaniu).
5. WYNIKI
Wyniki dotyczce czstotliwoci wystpowania bdu w poszczególnych grupach

zawodowych personelu medycznego przedstawione s w tabeli 3.
Uzyskane wyniki wskazuj, e ponad 80% osób biorcych udzia w badaniu,
w swojej praktyce zawodowej spotkao si z problemem bdu medycznego. Fizjo-
terapeuci, to grupa, która najczciej styka si z problemem bdu medycznego
(93% badanych grupy 3), jednak równie w grupie pierwszej i drugiej procentowy
udzia tych osób by wysoki – grupa 1 – 87%, grupa 2 – 78%. Wród pracowników
grupy czwartej nie zaobserwowano znaczcej przewagi w czstoci wystpowania
bdu medycznego.
Tabela 3. Czsto wystpowania bdu medycznego w poszczególnych grupach zawodowych
Grupa 1 - Grupa 2 - Grupa 3 - Grupa 4 – Razem

Lekarka/ Piel gniarka/ Fizjotera-
peutka/ Technik
Lekarz Piel gniarz medyczny
Fizjoterapeuta
1 % 1 % 1 % 1 % 1 %
Tak 48 87% 68 78% 43 93% 13 52% 172 81%
Nie 7 13% 19 22% 3 7% 12 48% 41 19%
Razem 55 100% 87 100% 46 100% 25 100% 213 100%
W tabelach 4-7 przedstawiono zaleno pomidzy wybranymi czynnikami mog-

cymi mie wpyw na popenianie bdu w ochronie zdrowia a jego rodzajem.
Analizujc otrzymane wyniki (tabela 4), stwierdzono, e nadmierny stres, zm-
czenie oraz nadmiar obowizków s tymi czynnikami, które wpywaj w najwikszym
stopniu na popenianie bdu wedug osób z grupy 1. Nadmierny stres jest wedug an-
kietowanych tej grupy najczstsz przyczyn powstania bdu o charakterze organiza-
cyjnym, natomiast pozostae rodzaje tj. bd decyzyjny, wykonawczy oraz spowodo-
wany dziaaniem czynników psychospoecznych spowodowane s najczciej zm-
czeniem. Analiza uzyskanych wyników grupy 1 wskazuje, e wymienione czynniki
maj w najwikszym stopniu wpyw na popenienie bdu o charakterze psychospo-
ecznym.
281
Tabela 4. Zaleno pomidzy czynnikami wpywajcymi na wystpienie bdu a jego rodzajem
wród osób z grupy 1 – lekarka/lekarz
Grupa 1 B d spowodowa-
Skutek
B d
B d orga- B d wy- ny dziaaniem Ra-
decyzyj-
nizacyjny konawczy czynników psycho- zem
Czynnik ny
spoecznych
Nadmierny stres 12 5 4 13 34
Zmczenie 11 8 6 15 40
Wypalenie zawodo-
0 1 3 2 6
we
Nieprawidowa or-
10 6 2 7 25
ganizacja pracy
Nadmiar obowiz-
6 4 4 9 23
ków
Brak moliwoci
swobody w dziaa- 1 0 0 1 2
niu
Brak czasu 4 2 0 6 12
Nieodpowiednie
zaopatrzenie w 0 0 0 0 0
sprzt medyczny
Niedostosowanie
1 0 0 1 2
pomieszcze
Brak fachowego
personelu medycz- 0 1 2 1 4
nego
Nieprawidowe roz-
1 5 2 4 12
poznanie
Mobbing 0 0 0 0 0
Braki kadrowe 3 1 1 3 8
Razem 49 33 24 62
Tabela 5 przedstawia analiz wpywu wymienionych czynników na rodzaj pope-

nionego bdu wród grupy drugiej. Wyniki wskazuj na dominujcy wpyw stresu,
zmczenia oraz nadmiaru obowizków na popenianie bdów. Wedug ankietowanych
z tej grupy nadmiar obowizków jest przyczyn bdu o charakterze wykonawczym,
decyzyjnym oraz organizacyjnym. Natomiast dziaanie nadmiernego stresu, wedug
ankietowanych grupy drugiej jest najczstsz przyczyn popenienia bdu o charakte-
rze psychospoecznym.
Wszystkie wymienione czynniki maj najwikszy wpyw, podobnie jak w grupie
pierwszej na popenienie bdu o charakterze psychospoecznym.
282
wród osób z grupy 2 – pielgniarka/pielgniarz
Grupa 2 B d spowodowany
Skutek
B d
B d orga- B d wy- dziaaniem czynni-
decy- Razem
Czynnik nizacyjny konawczy ków psychospo-
zyjny
ecznych
Zmczenie 9 10 15 26 60
Wypalenie zawodowe 2 4 4 9 19
Nieprawidowa organi-
11 10 13 12 46
zacja pracy
Nadmiar obowizków 13 12 21 19 65
Brak moliwoci swo-

2 1 2 2 7
body w dziaaniu
Nieodpowiednie zaopa-
trzenie w sprzt me- 5 7 7 6 25
dyczny
Niedostosowanie po-
0 0 0 0 0
mieszcze
Brak fachowego perso-

0 1 4 4 9
nelu medycznego
Nieprawidowe rozpo-
3 7 4 1 15
znanie
Mobbing 1 1 1 6 9
Razem 65 73 108 148
Analiza wyników uzyskanych w grupie trzeciej (tabela 6), skadajcej si z fizjote-
rapeutów, wskazuje na stres, zmczenie i nieprawidow organizacj pracy jako gów-
ne przyczyny popeniania bdów. Zmczenie jest, zdaniem osób z grupy trzeciej do-
minujcym czynnikiem przyczyniajcym si do wystpienia bdu organizacyjnego
oraz o charakterze psychospoecznym, natomiast nieprawidowa organizacja doprowa-
dza do zaistnienia dwóch pozostaych typów bdu. W tej grupie badanych wymienio-
ne czynniki, maj najmniejsze znaczenie w popenianiu bdów wykonawczych, na-
tomiast najwiksze w przypadku bdów, które spowodowane s czynnikami psycho-
spoecznymi.
283
wród osób z grupy 3 – fizjoterapeutka/fizjoterapeuta
Skutek
B d
B d orga- B d wy- dziaaniem czynni- Ra-
decyzyj-
Czynnik nizacyjny konawczy ków psychospoecz- zem
ny
nych
Zmczenie 6 2 2 14 24
Wypalenie zawodo-
0 0 0 1 1
we
Nieprawidowa or-
5 5 3 9 22
ganizacja pracy
Nadmiar obowiz-
4 1 1 8 14
ków
Brak moliwoci
2 4 0 0 6
swobody w dziaaniu
Nieodpowiednie
sprzt medyczny
Niedostosowanie
0 1 1 1 3
pomieszcze
Brak fachowego
nego
Nieprawidowe roz-
0 3 1 2 6
poznanie
Mobbing 0 0 0 0 0
Razem 27 22 10 60
Tabela 7 obrazuje zaleno midzy czynnikami, jakie wpywaj na wystpowanie

bdu a jego typem wród techników medycznych. Analiza tej grupy, cho najmniej
licznej, ukazuje odmienn specyfik pracy, ujawniajc si w zaznaczanych odpowie-
dziach. Ankietowani wskazuj jako gówne przyczyny popeniania bdów nieprawi-
dow organizacj pracy, braki kadrowe oraz nieodpowiednie zaopatrzenie w sprzt
medyczny. Bd organizacyjny wiza si gównie z nieprawidow organizacj pracy,
bd decyzyjny z brakami kadrowymi, wykonawczy z nieodpowiednim zaopatrzeniem
w sprzt medyczny, natomiast stres zwizany by z bdem majcym swój pocztek
w dziaaniu czynników psychospoecznych.
Analiza uzyskanych wyników grupy 4 wskazuje, e wymienione czynniki maj
w najwikszym stopniu wpyw na popenienie bdu o charakterze decyzyjnym.
284
wród osób z grupy 4 – technik medyczny
Skutek
B d
B d orga- B d wy- dziaaniem czynni- Ra-
decyzyj-
Czynnik nizacyjny konawczy ków psychospoecz- zem
ny
nych
Zmczenie 0 2 0 2 4
Wypalenie zawo-
0 0 0 0 0
dowe
Nieprawidowa
4 2 2 0 8
organizacja pracy
Nadmiar obowiz-
0 2 0 0 2
ków
Brak moliwoci
swobody w dziaa- 0 2 0 0 2
niu
Nieodpowiednie
sprzt medyczny
Niedostosowanie
1 1 1 0 3
pomieszcze
Brak fachowego
nego
Nieprawidowe
2 1 1 1 5
rozpoznanie
Mobbing 0 1 0 1 2
Razem 10 20 11 10
Tabela 8. Zaleno pomidzy specyfik pracy personelu medycznego a prawdopodobiestwem po-

penienia bdu medycznego
Grupa 3 -
Grupa 1 - Grupa 2 - Piel - Grupa 4 –
Fizjotera-
Lekarka/ gniarka/ Technik Razem
peutka/
Lekarz Piel gniarz medyczny
Fizjoterapeuta
1 % 1 % 1 % 1 % 1 %
Tak 48 87% 68 78% 43 93% 13 50,2% 172 80%
Nie 7 13% 19 22% 3 7% 12 49,8 41 20%
Razem 55 100% 87 100% 46 100% 25 100% 213 100%
Analiz wyników dotyczcych zalenoci pomidzy prawdopodobiestwem pope-

nienia bdu a specyfik pracy personelu medycznego zawiera tabela 8. Z bada wyni-
285
ka, e 80% ankietowanych uwaa, e ich praca moe wpywa na moliwo pope-
nienia bdu. Najwicej wyników twierdzcych uzyskano w grupie 1 oraz 3
Dyskusja
Problematyka bdu medycznego jest coraz czciej poruszana przy okazji zjazdów
naukowych czy konferencji, co jest niewtpliwie nastpstwem zwikszajcej si liczby
spraw sdowych i odszkodowa. Sytuacja ta jest spotgowana wielk si mediów,
które przedstawiajc nieprawidowoci w systemie ochrony zdrowia oraz ofiary pomy-
ek lekarskich, sukcesywnie zmniejszaj zaufanie pacjentów. Literatura przedmiotu
równie porusza to zagadnienie, jednak zwykle pod wzgldem analiz statystycznych
lub jako kazuistyczne przypadki opiniowania sdowo – lekarskiego. Brak jest jednak
doniesie dotyczcych czynników wpywajcych na jego popenienie, zarówno orga-
nizacyjnych, jak równie psychospoecznych, których eliminacja spowodowaaby
z pewnoci zmniejszenie liczby popenianych bdów.
Badania przedstawione w tej pracy, wskazuj na du rol stresu oraz zmczenia,
jako czynników przyczyniajcych si do popenienia bdu medycznego wpyw tych
czynników jest szeroko przedstawiany w literaturze.
Joka i wsp. [19] podjli si w swojej pracy okrelenia róde stresu i jego wpywu
na samopoczucie lekarzy. Z bada wynika jednoznacznie, e ta grupa zawodowa jest
w duym stopniu niezadowolona ze swoich warunków pracy, wynagrodze, organiza-
cji pracy, systemu ksztacenia oraz odczuwaj wysoki poziom stresu. Zaobserwowano,
e stres jest bardzo silnie odczuwany przez lekarzy. Jego nasilenie (w skali 1-5) wyno-
si 4 dla 29 % badanych, natomiast a 38% lekarzy okrelio swój stres na 5. Niepoko-
jcym jest fakt, i prawie poowa respondentów (47%) nie potrafi poradzi sobie ze
stresem w pracy, z czego ok. 12% przyznaje, e potrzebuje pomocy, aby sobie z nim
poradzi. Sytuacj t komplikuje równie zmczenie, poniewa 68% lekarzy wraca do
domu przemczonych, a niewiele mniejsza ich cz przychodzi niewyspana i zm-
czona do pracy. Prawie poowa badanych potwierdza, e jest niezadowolonych z at-
mosfery panujcej w miejscu pracy, a 30% lekarzy czuj si czsto bezradnych w sto-
sunku do swoich pacjentów i nie potrafi im pomóc poprzez wykorzystanie typowych
metod leczenia. Niezwykle wanym wnioskiem, wynikajcym z tych bada, jest
stwierdzenie, i ponad poowa badanych wskazuje na niewaciwy system ksztacenia,
skoncentrowany gównie na zajciach teoretycznych,. To samo stanowisko przyjmuj
Colin i Birnbach [5], wskazujc zmiany w ksztaceniu lekarzy ukierunkowane na ra-
dzenie sobie ze stresem i zmczeniem, równie, a by moe przede wszystkim w celu
poprawy bezpieczestwa pacjentów. Uwaaj oni, i zmczenie wizane z niszym
poziomem ycia, wyczerpaniem, symptomami depresji oraz innymi czynnikami zanie-
pokojenia, niezalenie od siebie mog nawet trzykrotnie zwiksza ryzyko wystpie-
nia bdu medycznego.
Powysze badania zgodne s z wynikami uzyskanymi w pracy, gdy w grupie ba-
danych lekarzy nadmierny stres i by wymieniany jako jeden z najczstszych przyczyn
mogcych wpywa na popenienie bdu. Taki sam wniosek wynika z bada Gugay
[17], które koncentruj si na nastpstwach pracy zawodowej pielgniarek. Wykazay
one i, najczstszymi objawem stresu, odczuwanym stale przez t grup zawodow
jest zmczenie oraz napiciowe bóle gowy. Objawy te towarzyszyy czterem na pi
286
respondentów. Byy one skutkiem wymaganej dugiej czujnoci, wymuszonej koncen-
tracji uwagi, popiechu, koniecznoci szybkiej oceny stanu chorego oraz cigego ob-
cowania z cierpieniem i chorob. Wród podawanych objawów stresu w tej grupie za-
wodowej znalazy si równie zdenerwowanie, niestrawno, zbyt wczesne budzenie
si i trudnoci z zasypianiem.
Powysze badania wskazuj na stopie zaawansowania problemu chcc jednocze-
nie zwróci uwag na konieczno szkolenia tej grupy zawodowej w zakresie radze-
nia sobie ze stresem, zmian organizacji pracy oraz opracowania programu profilaktyki,
wczajc w to pomoc indywidualn oraz akcje propagujce i nauczajce redukcj
stresu w miejscu pracy.
Orzechowska i wsp. [40] dokonaa analizy porównawczej wystpowania i skutków
syndromu wypalenia zawodowego wród lekarzy i pielgniarek. Badania wskazay, ze
w badanej populacji wystpiy wszystkie trzy skadowe wypalenia zawodowego (tj.
wyczerpanie emocjonalne i psychofizyczne, obnione poczucie zadowolenia z wyko-
nywanej pracy i depersonalizacja) Wysoki stopie wyczerpania emocjonalnego wyst-
powa, a u poowy badanych pielgniarek, natomiast wikszo lekarzy wskazywaa
redni stopie wystpowania tego czynnika. Ciekaw obserwacja wynikajc z bada
jest, e ponad trzy czwarte lekarzy okrelio swoje zaangaowanie osobiste w prac
zawodow na poziomie rednim (47%) i wysokim (36%), natomiast odpowiedzi piel-

gniarek wskazyway na niski poziom zaangaowania – 66% pielgniarek. W obu ba-
danych grupach, stwierdzono wysoki poziom depersonalizacji tj. lekarze (62% bada-
nych tej grupy), pielgniarki (64%). Podsumowujc, zespó ten osign wikszy sto-
pie nasilenia wród pielgniarek, w porównaniu do grupy lekarzy, oraz gorsze wyniki
w poszczególnych wymiarach wypalenia zawodowego i niszy wska nik poczucia
kontroli wewntrznej.
Powysze badanie pozostaje jednak w opozycji z badaniami Dbskiej i wsp. [6].
Wedug nich w grupie pielgniarek, zjawisko wypalenia zawodowego nie wystpuje w
duym nasileniu, o czym wiadcz niskie rednie wyników uzyskane w Kwestionariu-
szu Wypalenia Zawodowego MBI, w zakresie depersonalizacji (6%), wyczerpania
emocjonalnego (23%) oraz poczucia wasnej wartoci (36%).
Aouil i wsp. [1] przebada stu lekarzy internistów sporód których a 44% byo
wypalonych zawodowo, 28% zagroonych wypaleniem, a tylko 6% nie wykazywao
adnych objawów. Wszystkich badanych charakteryzowao poczucie sensu ycia
w stopniu wysokim i rednim, zaobserwowano wic ujemn korelacj midzy tymi
czynnikami. Wikszy poziom poczucia sensu ycia wykazyway osoby posiadajce
rodzin, co potwierdza hipotezy, i partner yciowy moe zapobiec lub spowolni
proces powstawiania zespou wypalenia zawodowego.
Badania Ruyczki-Wilczek i wsp. [51] wykazay, e lekarze o specjalnoci zabie-
gowej posiadaj wysoki poziom wyczerpania emocjonalnego, natomiast grupa lekarzy
podstawowej opieki zdrowotnej charakteryzuje si najwyszym poziomem depersona-
lizacji oraz utraty poczucia osigni osobistych. Natomiast pielgniarki zabiegowe
posiadaj najwyszy poziom wyczerpania emocjonalnego oraz depersonalizacji w po-
równaniu z innymi grupami (pielgniarki niezabiegowe i podstawowej opieki zdro-
wotnej). Jednak, podobnie jak u lekarzy równie u pielgniarek podstawowej opieki
wystpuje najwyszy poziom utraty poczucia osigni osobistych, czyli wypalenie
zawodowe w wymiarze emocjonalnym.
287
Wyniki uzyskane w pracy, skaniaj, do podjcia dziaa profilaktycznych oraz te-
rapeutycznych, ju na poziomie ksztacenia przyszej kadry medycznej w celu dbania
nie tylko o zdrowie pracowników lecz równie pacjentów, zmniejszajc tym samym
moliwo wystpienia ryzyka bdu medycznego.
Badanie przyczyn oraz moliwoci uniknicia popenienia bdu, jest w ówcze-
snych czasach wanym aspektem bada w zakresie ergonomii, gównie w celu popra-
wy jakoci leczenia chorych, oraz poprawy komfortu pracy personelu medycznego.
6. PODSUMOWANIE
Na podstawie przeprowadzonej ankiety i analizy statystycznej uzyskanych wyni-

ków sformuowano nastpujce wnioski:
1. bd medyczny jest zjawiskiem bardzo czstym, gdy 4 na 5 badanych osób ze-
tkno si z tym problemem,
2. wród personelu medycznego najczciej wystpujcym bdem, by bd spowo-
dowany dziaaniem czynników psychospoecznych,
3. grup zawodow najczciej stykajc si z problemem bdu medycznego s fi-
zjoterapeuci,
4. nadmierny stres i zmczenie s gównymi przyczynami bdu medycznego,
5. specyfika pracy personelu medycznego, moe wiza si z wikszym prawdopo-
dobiestwem popenienia bdu.
Bibliografia
1. Aouil B., Haj Bakri B., Wypalenie zawodowe a poczucie sensu ycia lekarzy internistów.
www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=201(stan na dzie 17.06.2010 r.).
2. Bugajska J. Psychofizjologiczne problemy czowieka w rodowisku pracy. Centralny Instytut
Ochrony Pracy 1998, s. 17-25.
3. Chowaniec Cz., Chowaniec M., Kobek M., Nowak A., O przyczynach bdu medycznego w sta-
nach zagroenia ycia – ocena sdowo – lekarska na podstawie analizy materiau aktowego Kate-
dry i Zakadu Medycyny Sdowej w Katowicach od 2000 roku do koca czerwca 2006 r. Archi-
wum Medycyny Sdowej i Kryminologii LVII /2007, s. 200-204.
4. Chowaniec Cz., Chowaniec M., Nowak A., Jaboski Ch., Ryzyko zagroenia bdem medycznym
w dni wolne od pracy na podstawie analizy materiau aktowego Katedry Medycyny Sdowej w Kato-
wicach w latach 2000-2005. Archiwum Medycyny Sdowej i Kryminologii LVII /2007, s. 95-100.
5. Colin P., David J., Birnbach. Stressed docs make more mistakes. Journal of the American Medical
Association, Sept. 23/30, 2009.
6. Dbska G., Cepuch G., Wypalenie zawodowe u pielgniarek pracujcych w zakadach podstawo-
wej opieki zdrowotnej. Problemy Pielgniarstwa 16(3)/2008, s. 273-279.
7. Derczyski W., Opinie o bdach medycznych i zaufaniu do lekarzy, komunikat CBOS,
http://badanie.cbos.pl/details.asp?q=a1&id=2471, (stan na dzie 17.06.2010 r.).
8. Dudek B., Czynniki psychospoeczne a zdrowie pracowników. Medycyna Pracy, 56(5)2005,
s. 379-386.
9. Dudek B. Psychiczne obcienia prac. Pomiar, czynniki warunkujce, skutki. Rozprawa habilita-
cyjna. Instytut Medycyny Pracy. ód 1992.
10. Dudek B., Kolasa W. Komputerowa wersja metod do pomiaru stresu w pracy. Medycyna Pracy
52(2)/2002, s. 125-129.
11. Dudek B., Merecz D., Makowska Z. Poczucie kontroli w miejscu pracy a poziom stresu zawodo-
wego i zwizane z nim skutki. Medycyna Pracy 52(6)/2001, s. 451-457.
288
12. Dudek B., Waszkowska M., Ochrona zdrowia pracowników przed zagroeniami psychospoecz-
nymi w miejscu pracy – rozwaania modelowe. „Medycyna Pracy” XLVII(2)/1996, s. 107-115.
13. Dudek B., Waszkowska M., Zagroenie zdrowia pracowników czynnikami psychospoecznymi zwi-
zanymi z prac – wyzwanie dla sub medycyny pracy. Medycyna Pracy XLVII(1)/1996, s. 63-72.
14. Einarsen S., Hoel H., Zapf D., Cooper C.L., The concept of bullying at work: the European tradi-
tion (s.3-30) W: Bullying and Emotional Abuse in the Workplace. S. Einarsen, H. Hoel, D. Zapf,
C.L.Cooper, Taylor &Francis, London and New York 2003.
15. Gordon T., Pacjent jako partner. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1999, s. 26-34.
16. Grabowski P., Specyfika mobbingu w zakadach opieki zdrowotnej. http://www.job-
med.pl/artykul.php?idartykul_rodzaj=31&idartykul=808 ( stan na dzie 16.06.2010 r.).
17. Gugaa B., Stres w pracy pielgniarek. Pielgniarka i Poona, 1/2003, s. 18-23.
18. Iskra-Golec I., Costa C., Folkard S., Marek T., Pokorski J., Smith L., Stres pracy zmianowej –
przyczyny, skutki, strategie przeciwdziaania.. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Nauko-
wych „Universitas”, Kraków 1998.
19. Joka J., Kasperczyk J. Gociniewicz P., Borczykowski J., Juszczyk J., Klimasara J., ukaszek A.,
Mazurek ., Ole E., Stres – jedynie tego nie brakuje lekarzom. Problemy Higieny i Epidemiologii
87(3)/2006, s. 198-200.
20. Kamrowska A., Wypalenie zawodowe. „Polski Merkuriusz Lekarski”, XXIII(137)/2007, s. 317-319.
21. Kijak R., Przepracowanie i stres zabijaj lekarzy. Gazeta Prawna 86/2009.
22. Kiszczak S., Zespó wypalenia zawodowego wród pracowników medycznych. Elementy profilak-
tyki. Zdrowie Publiczne 1/2002, s. 106-111.
23. Knypl K., Mobberator polski. Gazeta Lekarska 12/2007.

24. Kohn L.T., Corrigan J.M., Donaldson M.S. (eds.), To Err Is Human: Building aSafer health sys-
tem. Institute of Medicine. National Academies Press, Washington 2000.
25. Kodeks Etyli Lekarskiej: http://www.nil.org.pl/xml/index (stan na dzie 15.06.2010 r.).
26. Koradecka D., Nauka o pracy – bezpieczestwo, higiena, ergonomia. Centralny Instytut Ochrony
Pracy Warszawa 2000, s. 64-97.
27. Leymann H., Mobbing – Psychoterror am Arbeitsplatz und wie man sich dagegen wehren kann.
Hamburg 1993.
28. Leymann H., Mobbing and Psychological Terror at Workplaces. Violence and Victims 5(2)/1990,
s. 119-126.
29. Lisowska B., Boj si ujawnia przypadki mobbingu. Puls Medycyny 3(52)/2003.
30. Litzke S., Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdask 2007, s. 11-21, s. 126-137, s. 165-173.
31. uczak A., onierczyk-Zreda D., Praca a stres. Bezpieczestwo pracy 10/2002, s. 2-5.
32. Marek Z., Bd medyczny – odpowied etyczno – deontologiczna i prawna lekarza. Wydawnictwo
Medyczne 2007.
33. Marek Z., Bd medyczny. Krakowskie Wydawnictwo Medyczne 1999.
34. Murmyo M., Mobbing wród lekarzy. Puls Medycyny 8/2006, s. 131.
35. Muszalska M., Zespól wypalenia zawodowego u lekarzy. Suba Zdrowia 43-46/2004, s. 3343-6.
36. Niankowski R., Jako wiadcze zdrowotnych i jej ocena.” Zdrowie i zarzdzanie”, tom V, nr
6/2003.
37. O’Hanlon J.F., Neurophysiological reaction to stress. W Kalimo R., El-Batawi M.A., Cooper C.L.
Psychosocial Factors at Work and Their Relation to Health. World Health Organization, Geneva
1987, s. 37-47.
38. Ogiska-Bulik N., Kaflik-Pieróg M., Stres zawodowy w subach ratowniczych. Wydawnictwo
Wyszej Szkoy Humanistyczno-Ekonomicznej w odzi, ód 2006.
39. Orzechowska A., Talarowska M., Drozda R., Mirowska D., Florkowski A., Zboralski K., Gaecki
P., Zespó wypalenia zawodowego u lekarzy i pielgniarek. Polski Merkuriusz Lekarski
XXV(150)/2008, s. 507-509.
40. Pawowska J., Zajczkowska-Dutkiewicz A., Bdy medyczne. Gazeta Farmaceutyczna 9/2009,
s. 44-5.
41. Pokorski J., Ergonomiczne uwarunkowania bdów medycznych, Ekspertyza przygotowana w ra-
mach dziaalnoci Komitetu Ergonomii przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2008.
289
42. Sandauer A., Porównanie danych dotyczcych iloci bdów lekarskich z kilku pastw
http://www.sppnn.org.pl/ankieta/dane.htm (stan na dzie 17.06.2010 r.).
43. Sapilak B.J., Kurpas D., Steciwko A., Melon M., Wypalenie zawodowe personelu medycznego –
problem wci aktualny. Metody oceny i przeciwdziaania w ramach oddziaów dializacyjnych.
Problemy Lekarskie 45(3)/2006, s. 81-83.
44. Schröter B., Keine Chance den Büroterroristen. Mobbing-Opfer auf allen Hierachieebenen- Neid,
Stress Und sclechter Fühungsstil begünstigen das fiese Spiel. “Die Welt” 06.05.2000.
45. Siemiska M., Dawid G., Stres zawodowy lekarzy. Przegld Lekarski 7-8/1997.
46. Sokoowska E., Jak rozpozna pierwsze objawy Wypalenia zawodowego. Przegld Edukacyjny
2/2007, s. 2-5.
47. Terelak J.F., Stres zawodowy: charakterystyka psychologiczna wybranych zawodów stresowych.
Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego Warszawa 2007, s. 156-163.
48. Warszewska-Makuch M., Mobbing w pracy – przyczyny i konsekwencje. Bezpieczestwo Pracy
3/2005, s. 5-7.
49. Widerszal-Bazyl M., Niepewno pracy jako ródo stresu. „Bezpieczestwo Pracy” 7-8/2007, s. 20-23.
50. Wilczek-Ruyczka E., Wypalenie zawodowe a poziom empatii u pielgniarek. Sztuka Leczenia
IX(1)/2003.
51. Wilczek-Ruyczka E., Plewa Z., Wypalenie zawodowe u pracowników ochrony zdrowia. Medy-
cyna Rodzinna 3/2008, s. 69-73.
52. Wojtczak D., Stres i wypalenie zawodowe w pracy pielgniarek. Praca Socjalna 4/2007, s. 33-35.
53. onierczyk D., Jak przeciwdziaa negatywnym skutkom stresu w pracy? Bezpieczestwo Pracy
6/2004, s. 10-11.
290
Rozdzia 17
OPTYMALIZACJA WZORU ODZIEY OCHRONNEJ

CHRONICEJ PRZED CZYNNIKAMI CHEMICZNYMI
W CELU POPRAWIENIA KOMFORTU JEJ
UYTKOWANIA
Anna Marszaek
Grayna Bartkowiak
Krzysztof ak
1. WSTP
Na wielu stanowiskach pracy konieczne jest uywanie przez pracowników rod-

ków ochrony indywidualnej, chronicych przed szkodliwym dziaaniem czynników

fizycznych i chemicznych, wystpujcych w rodowisku pracy. Odzie ochronna
z jednej strony powinna zapewnia waciw ochron czowieka, a z drugiej – spenia
wymagania ergonomiczne. Czsto jednak powoduje zwikszenie fizjologicznego
i psychicznego stresu, obnienie zdolnoci do pracy lub powikszenie dyskomfortu, co
ma miejsce w przypadku, gdy jest to odzie nieprzepuszczalna dla powietrza i pary
wodnej, w szczególnoci w warunkach gorcego rodowiska [17, 11, 15].
Celem pracy byo porównanie fizjologicznych i subiektywnych reakcji osób stosuj-
cych dostpny na polskim rynku, wzór odziey ochronnej chronicej przed chemikaliami
(L2) oraz trzy nowe wzory wykonane z tego samego materiau, lecz o nieco innej kon-
strukcji, której zadaniem byo poprawienie higienicznych waciwoci tej odziey [14].
2. METODYKA BADA
2.1. Ochotnicy
W badaniach uczestniczyo szeciu straaków. Ich charakterystyka fizyczna bya

nastpujca: wiek 29.0 r 3,7 lat, wysoko ciaa 183 r 7 cm, masa ciaa 80,3 r 4,8 kg
oraz wydolno fizyczna 40,3 r 2,1 mlVO2 · kg-1 · min-1. Kandydaci do bada zostali
poinformowali o celu i sposobie wykonania bada oraz wyrazili pisemn zgod na
udzia w badaniach.
2.2. Zastosowana odzie ochronna
x Wzór porównawczy stanowia odzie ochronna L2. Jest to odzie dostpna na polskim
rynku, chronica przed pynnymi kwasami i zasadami, stosowana przez suby woj-
skowe i cywilne. Konstrukcyjnie jest to kombinezon, który ma zamocowane na stae
291
obuwie caogumowe oraz kaptur. W dolnej czci nogawek i pod kolanami wmonto-
wane s paski cigajce. Obrzee kaptura jest cignite gum, ponadto pasek ciga-
jcy umoliwia dopasowanie kaptura do ksztatu gowy. Kombinezon posiada rozci-
cie z przodu, osonite listwami uszczelniajcymi, zapinanymi na guzki. Dodatkowy
pasek stanowi uszczelnienie szyi. Rkawy kombinezonu cignite s na dole gum
i posiadaj ptelk na kciuk zapobiegajc podciganiu rkawów. Poszczególne ele-
menty kombinezonu poczone s ze sob metod szycia i klejenia. Szwy i zcza s
zabezpieczone przyklejon tam uszczelniajc. Odzie ochronna L2 (Fot. 1) wyko-
nana jest z tkaniny poliamidowej dwustronnie powleczonej mieszank na bazie kau-
czuku butylowego. Materia taki zapewnia ochron przed stonymi kwasami i zasa-
dami i jest nieprzepuszczalny dla pary wodnej i powietrza.
Fot. 1. Ubranie chronice przed chemikaliami, typ L2
W wyniku realizacji pracy opracowano trzy nowe modele odziey, których kon-
strukcja bya nastpujca:
x Prototyp W1 – modyfikacja polegaa na rozszczelnieniu odziey w górnej czci
kombinezonu poprzez wykonanie otworów z tyu i z przodu kombinezonu oraz wy-
penieniu ich dzianin swobodnie przepuszczajc powietrze. Kombinezon wyposa-
ono w rkawy zewntrzne stanowice rodzaj peleryny obejmujcej tuów i sigajce
do poowy przedramienia. Mankiety tych rkawów oraz dolna cz peleryny zostay
wyposaone w tunel z wkadem usztywniajcym, podtrzymujcym ksztat okrgu
podczas uytkowania. W pasie kombinezonu, tylko w tylniej czci, umieszczone zo-
stay wkadki dystansowe w postaci ukadu rurek o odpowiedniej elastycznoci tak,
aby zachowa wiato otworów w czasie uytkowania kombinezonów.
x Prototyp W2 – modyfikacja polegaa na zamocowaniu pod kombinezonem, w spe-
cjalnych kieszeniach z aurowej siatki (PES), wymiennych wkadów z superabsor-
bentami, usprawniajcych odbiór i retencj wytworzonego potu. Wkady wykonane
zostay z wókniny z udziaem wókien Oasis 102 uywane byy do jednorazowej
292
ekspozycji [4, 6]. Wkady umieszczono w nastpujcych miejscach na wewntrz-
nej powierzchni kombinezonów:
a) na wysokoci pleców na tylnej czci kombinezonu (wymiary: 29×40 cm),
b) na wysokoci klatki piersiowej (wkad lewy i prawy – podzia uwzgldnia za-
picie kombinezonu), kady o wymiarach 14×40 cm,
c) na wysokoci ud, w przedniej i tylnej ich czci, wymiar kadej kieszeni: 14×40 cm.
x Prototyp W3 – modyfikacja zwizana z zastosowaniem wewntrznej wentylacji
w kombinezonie, co zrealizowano przez podczenie urzdzenia do nawiewu po-
wietrza Clean-Air-Chemical. Gwarantowana przez producenta wydajno urzdze-
nia przy zastosowaniu trzech filtropochaniaczy FP-5 wynosi co najmniej 120
l/min, natomiast zmierzona przy zaworze wlotowym wydajno urzdzenia jest na
poziomie 169,56 l/min. Strumie pompowanego powietrza jest wprowadzany do
kombinezonu systemem trzech rurek, których jedna zostaa skierowana w gór, do
górnej czci klatki piersiowej, a dwie pozostae do nogawek spodni, z zakocze-
niami na wysokoci kolan. Kombinezon zosta wyposaony take w zawory wylo-
towe, które umoliwi wypyw powietrza na zewntrz kombinezonu.
2.3. Sposób prowadzenia bada

Badania przeprowadzano w komorze klimatycznej w warunkach temperatury po-

wietrza 40oC, wilgotnoci wzgldnej powietrza 30% i minimalnym ruchu powietrza
0,2 ms-1. Warunki takie ksztatoway rodowisko termiczne w nastpujcy sposób:
wska nik WBGT = 30,5 r 0,3oC, temperatura poczernionej kuli tg = 40,1 r 0,2oC,
temperatura wilgotna naturalna tnw = 26,2 r 0,3oC.
Osoby badane maszeroway po bieni elektrycznej ERGO ES1 (Woodway, Niemcy)
z prdkoci 3 km h-1, majc na sobie jeden z testowanych rodzajów odziey ochronnej.
Czas trwania badania by wyznaczany przez osignicie zaoonych limitów fizjologicz-
nych, przyjtych jako: temperatura wewntrzna 38, 0 oC, czsto skurczów serca 80 % mak-
symalnej wartoci zalenej od wieku osoby badanej, 100 % wilgotnoci wzgldnej pod
odzie, co najmniej w dwóch mierzonych miejscach, subiektywne oznaki zmczenia.
Podczas badania rejestrowano czsto skurczów serca za pomoc monitora HR S-
610 (Polar Electro Oy, Finlandia), temperatur wewntrzn w zewntrznym przewo-
dzie suchowym i cztery lokalne temperatury skóry wg PN-EN ISO 9886:2005 [21] za
pomoc termometru elektrycznego PD-85 U (Ellab, Dania). Badano równie zmiany
mikroklimatu pod odzie przez okrelenie temperatury i wilgotnoci wzgldnej
w czterech miejscach (prawa pier, lewa opatka, lewe rami, prawe udo) za pomoc
miernika HygroLab 2 (Rotronic AG, Szwajcaria).
Osoby badane okrelay odczucia subiektywne dotyczce: klimatu [10], komfortu ciepl-
nego wg PN-EN ISO 10551:2002 [22], wilgotnoci skóry [18] i wykonywanego wysiku [7].
2.4. Opracowanie statystyczne
Rónice statystyczne pomidzy uzyskanymi wynikami okrelano za pomoc analizy

wariancji dla poziomu istotnoci 0,05 z uwzgldnieniem warunków przeprowadzenia
tego testu. Do sprawdzenia jednorodnoci wariancji zastosowano test Levene’a. Rónice
midzy wartociami poszczególnych wielkoci fizjologicznych i subiektywnych okre-
293
lano za pomoc testu NIR (lub Duncana) w 10, 20, 30 i 40 minucie badania. Test NIR
zastosowano ze wzgldu na róne grupy badanych w poszczególnych wariantach.
3. WYNIKI BADA
Wyniki bada uzyskane z zastosowaniem prototypów zmodyfikowanej odziey

ochronnej (W1, W2 i W3) porównano z wynikami otrzymanymi w pierwszym etapie
bada z zastosowaniem odziey L2.
3.1. Badania fizjologiczne
Czas trwania bada, do osignicia limitów fizjologicznych, w nowych zmodyfi-

kowanych wzorach odziey ochronnej, by znacznie duszy ni w odziey L2 (Rys.1).
Badania trway 41,7 r 6,0 min., 45,0 r 3,2 min. i 49, 2 r 4,9 min. odpowiednio w pro-
totypach W1, W2 i W3, w porównaniu do czasu badania w odziey L2 wynoszcego
30,0 r 5,5 min. Czas trwania badania by istotnie statystycznie duszy w kadym
z prototypów ni w odziey L2 (p < 0,05). W odziey W1 czas ten by duszy o 39%,
w W2 o 50% i w W3 o 64%). Dodatkowo, czas trwania badania w odziey W3 by

istotnie statystycznie duszy ni w odziey W1 (o 18%).
Zmiany temperatury wewntrznej (tac) zachodziy wolniej w badaniach ze wszyst-
kimi rodzajami prototypów odziey ochronnej ni w odziey L2. Równie rónice by-
y istotne statystycznie w 30-tej minucie badania. Stwierdzono statystycznie istotnie
mniejszy wzrost wartoci tac w prototypie W3 w porównaniu z badaniem z zastosowa-
niem prototypu W1 i W2 w 40-tej minucie badania (Rys. 2). Kocowe poziomy tac
w badaniu z odzie W1 i W2 byy nieco mniejsze ni poprzednie wartoci, dlatego,
e na tym etapie ju nie wszyscy badani uczestniczyli w badaniu, ze wzgldu na osi-
gnicie przez nich granicznych wartoci mierzonych parametrów.
Rys. 1. Czas trwania badania w trzech prototypach W1, W2, W3 oraz w odziey L2. *p < 0,05 midzy
L2 i wszystkimi prototypami odziey ochronnej oraz midzy wariantem bada z odzie W3 a warian-
tem z odzie W1
294
Rys. 2. Zmiany temperatury wewntrznej mierzonej w zewntrznym przewodzie suchowym podczas
bada z trzema rodzajami prototypów odziey ochronnej oraz w odziey L2. *p < 0,05 midzy L2
i wszystkimi prototypami, a take midzy prototypem W3 a prototypami W2 i W1 (40 minuta)
Zmiany redniej waonej temperatury skóry przebiegay podobnie we wszystkich ba-

danych wzorach odziey ochronnej do 30 minuty badania. Od tego momentu zaobserwo-

wano istotnie statystycznie wikszy wzrost Ctsk w odziey L2 ni we wszystkich badanych
prototypach odziey (W1, W2 i W3), p < 0,05. Jednoczenie zmiany Ctsk byy mniejsze
przy zastosowaniu prototypu W3 w porównaniu z wzorami W1 i W2, p < 0,05.
Zmiany czstoci skurczów serca pokazane s na rys. 3. Ju od pitej minuty bada-
nia czsto skurczów serca ksztatuje si na wyszym poziomie w badaniu z zastoso-
waniem odziey L2 ni w przypadku wszystkich prototypów odziey, rónice staty-
styczne zaobserwowano od 20 minuty eksperymentu (p < 0,05). Z kolei od 30-tej mi-
nuty badania, zmiany czstoci skurczów serca przebiegay agodniej w odziey W3
w porównaniu z prototypami W1 i W2. W ostatniej minucie badania rónice te byy
istotne statystycznie (p < 0,05).
Rys. 3. Zmiany czstoci skurczów serca podczas bada z trzema rodzajami prototypów odziey ochronnej oraz
w odziey L2. *p < 0,05 midzy L2 i wszystkimi prototypami oraz midzy W3 a ubiorami W1 i W2
295
Temperatura pod odzie po szybkim wzrocie w 5-tej minucie od pocztku bada-
nia pozostawaa stabilna w badaniach ze wszystkimi rodzajami odziey ochronnej.
Jednake, najmniejsz warto stwierdzono w wariancie z prototypem W3 tzn. 37,5 r
0.63 oC w 55-tej minucie badania. Kocowa warto temperatury pod odzie bya na
poziomie 38.0 r 0.2 oC, 38.8 r 0.0 oC and 38.7 r 0.3 oC w badaniu z prototypami W1,
W2 i odzie L2, chocia nie byy to wartoci osigane w tym samym czasie. Poziom
temperatury pod odzie by statystycznie istotnie mniejszy w 10, 30 i 40-tej minucie
badania w prototypie W3 ni w odziey L2. Rónice byy równie statystycznie istot-
ne midzy wariantami bada w prototypach W3 i W2.
Wilgotno wzgldna pod odzie bya mniejsza we wszystkich rodzajach proto-
typów w porównaniu z badaniem w odziey L2 (Rys.4). Istotne statystycznie rónice
stwierdzono w 10 i 20-tej minucie badania. Dodatkowo, rednie wartoci wilgotnoci
pod odzie byy mniejsze w badaniu z prototypem W3, ni przy zastosowaniu W1
i W2, ale te rónice nie byy istotne statystycznie.
Rys. 4. rednie zmiany wilgotnoci wzgldnej pod odzie podczas bada z trzema rodzajami prototypów
odziey ochronnej oraz w odziey L2. * p < 0,05 midzy L2 i wszystkimi prototypami odziey ochronnej
Czas trwania bada z rónymi rodzajami odziey ochronnej nie by jednakowy, tak
wic, intensywno pocenia zostaa przedstawiona w przeliczeniu na jednostk czasu.
Stwierdzono nastpujce intensywnoci pocenia: 16.7 r 3.2 g · min-1, 15.8 r 3.4 g·
min-1, 17.2 r 2.5 g · min-1 and 20.9 r 5.8 g · min-1, odpowiednio dla bada z prototy-
pami W1, W2 i W3 oraz dla odziey L2. Rónice nie byy istotne statystycznie.
Biorc pod uwag intensywno pocenia i ilo potu zakumulowanego w kadej
czci odziey obliczono ilo potu, która wyparowaa z powierzchni ciaa osoby ba-
danej. Wyniki wykazay, e podczas badania z prototypem W3 ilo potu, która wypa-
rowaa bya statystycznie istotnie wiksza (p < 0.05), a ilo potu zakumulowana w o-
dziey statystycznie istotnie mniejsza (p < 0.05) ni w badaniach z prototypami W1,
W2 i w odziey L2 (Rys. 5).
296
Rys. 5. Procentowy udzia potu zgromadzonego w odziey i tego, który wyparowa, w badaniach przy
zastosowaniu trzech prototypów odziey ochronnej W1,W2 i W3 oraz odziey L2, *p < 0,05 w po-
równaniu z W1 i W2
Analizujc przyczyny zakoczenia badania na podstawie wyników bada fizjolo-

gicznych, stwierdzono, e w odziey L2 u trzech badanych osignita bya zaoona

graniczna warto temperatury wewntrznej, w dwóch przypadkach dotyczyo to cz-
stoci skurczów serca, a w jednym osignicie penego nawilgocenia pod odzie
przynajmniej w dwóch punktach pomiarowych. W przypadku prototypów W1 i W2
podobne byy przyczyny zakoczenia bada. W czterech przypadkach bya to granicz-
na warto temperatury wewntrznej, w jednym limit czstoci skurczów serca
i w jednym pene wysycenie par wodn w dwóch punktach pomiarowych. W proto-
typie W3 najczstsz przyczyn zakoczenia badania bya przyjta graniczna wilgot-
no pod odzie, nastpnie limit temperatury wewntrznej i w jednym przypadku
zmczenie subiektywne. Szczegóowe wyniki zestawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Przyczyny zakoczenia bada odziey ochronnej (liczba przypadków)

Rodzaj odzie y ochronnej
Badane wskaniki Ogóem
W1 W2 W3 L2
HR 1 1 - 2 4
tac 4 4 2 3 13
Wilgotno pod odzie 1 1 3 1 6
Zmczenie subiektywne - - 1 - 1
3.2. Odczucia subiektywne
Oceny subiektywne dotyczyy odczu ciepa, wilgotnoci skóry i cikoci wyko-

nywanego wysiku. Od 5-tej minuty badania, subiektywne odczucia ciepa byy naj-
gorsze przy zastosowaniu odziey L2. Najbardziej wyra ne rónice zaobserwowano
w 20-tej minucie badania. Wtedy rónice midzy odczuciami cieplnymi w badaniu
z odzie L2 byy statystycznie istotnie gorsze (p < 0.05) ni w wariantach bada ze
wszystkimi rodzajami prototypów odziey. W badaniu z odzie W1 odczucia cieplne
297
pogarszay si systematycznie podczas dalszego trwania badania, a w badaniach za-
równo z odzie W2, jak i W3 odczucia cieplne pozostaway na niezmienionym po-
ziomie do koca badania.
Subiektywne odczucia wilgotnoci skóry od pocztku badania ksztatoway si na
znacznie niszym poziomie podczas noszenia prototypów odziey ni w odziey L2
(Rys. 6). Od dziesitej do dwudziestej minuty badania rónice te byy istotne staty-
stycznie (p < 0,05). Od dwudziestej minuty badania odczucia wilgotnoci skóry byy
najmniejsze w badaniu z prototypem W3, nieco wiksze byy w badaniach z prototy-
pami W1 i W2.
Odczucia cikoci wykonywanego wysiku zwikszaj si w trakcie trwania ba-
dania od ocen 8-10 do 13, w przypadku odziey L2 i 14-16 w badaniach z prototypami
odziey. Oceny te s najwiksze podczas bada w odziey L2, chocia rónice nie s
istotne statystycznie. Ocena 13 w badaniu z odzie L2czy si z krótszym czasem
tego wariantu badania. W tym samym czasie w badaniach z zastosowaniem prototy-
pów odczucia wykonywanego wysiku byy na poziomie 11 i 12, przy czym mniejsza
ocena dotyczya wariantu z odzie W3. W badaniach z prototypami odziey ochron-
nej odczucia cikoci wykonywanego wysiku s podobne, poza ostatni faz bada-
nia, w której odczucia te s najbardziej niekorzystne w odziey W1.
Rys. 6. Zmiany subiektywnych odczu wilgotnoci skóry podczas bada w trzech prototypach W1,
W2 i W3 oraz w odziey L2. * p < 0,05 midzy badaniem w odziey L2 a wszystkimi prototypami
odziey (W1, W2 i W3)
Osoby badane zostay poproszone take o podanie subiektywnej oceny komfortu

wykonywanego wysiku w gorcym rodowisku w badanych prototypach. Wyniki ze-
brano w tabeli 2. Skala ocen bya nastpujca: najlepsza 1, dobra 2, saba 3.
Tabela 2. Subiektywna ocena prototypów przez uytkowników

Rodzaj odzie y Subiektywne oceny
W1 2 3 2 2 3 2
W2 3 2 2 2 2 2
W3 1 1 1 1 1 1
298
Zgodnie z ocen dokonan przez uytkowników najlepszym rozwizaniem okaza
si prototyp W3 z nawiewem powietrza do kombinezonu. Sabiej oceniono prototyp
W2 z wkadami z superabsobentów i tylko nieco od niego gorzej uplasowa si proto-
typ W1, gdy w kilku przypadkach badani podobnie ocenili prototyp W1 i W2.
3.3. Badanie wa ciwo ci ochronnych odzie y
3.3.1. Obiekty bada

Kombinezony bdce przedmiotem bada zostay zaprojektowane na bazie kon-
strukcji Kombinezonu chroni cego przed chemikaliami L-2, produkowanego przez
przedsibiorstwo Lubawa S.A. Milagro, Oddzia w Grudzdzu, w celu poprawy kom-
fortu uytkowego. Zaoono, zatem, e nowe kombinezony oznaczone W1, W2, W3
powinny posiada takie same waciwoci ochronne i spenia takie same wymagania
jak kombinezony L2.
Kombinezony L-2 speniaj zasadnicze wymagania dyrektywy 89/686/EWG [9]
oraz normy zharmonizowanej PN-EN 14605:2005 [23], która dotyczy odziey chro-
nicej przed ciekymi chemikaliami. Badania waciwoci ochronnych przeprowadzo-
no zatem, tylko dla trzech rodzajów kombinezonów, które zostay opracowane i wy-
konanie w ramach niniejszego zadania:
W1 – prototyp z rkawami zewntrznymi, bez wymuszonej wentylacji,
W2 – prototyp z wkadami z superabsobentów,
W3 – prototyp z rkawami zewntrznymi i wentylacj wewntrzn.
3.3.2. Zakres bada

Z uwagi na fakt, e modele odziey: W1, W2 i W3 zostay wykonane z tego same-
go rodzaju materiau podstawowego, co kombinezon L2, a zmiana dotyczy konstrukcji
odziey, zakres bada nie obejmowa materiau podstawowego a jedynie dwa parame-
try, dotyczce szczelnoci konstrukcji: odporno na przesikanie rozpylonej cieczy
(spray test), odporno na przesikanie strumienia cieczy (jet test).
3.3.3. Wyznaczanie odporno ci na przesi kanie rozpylonej cieczy (spray test)

Wyznaczanie odpornoci materiaów ochronnych na przesikanie rozpylonych,
ciekych chemikaliów przeprowadza si zgodnie z PN-EN 468:1997 [20].
Zasada pomiaru polega na rozpylaniu cieczy testowej – roztworu barwnika (bkitu
metylowego w wodzie destylowanej) w cigu 1 minuty na uczestnika badania ubrane-
go w kombinezon absorpcyjny i badany kombinezon ochronny (W1, W2 lub W3).
Uczestnik badania stojc na rodku platformy obrotowej podnosi kad stop (30 r 5)
razy oraz porusza ramionami w przód i w ty. Podczas badania uczestnik wyposaony
by w rkawice ochronne i pómask.
Po 2 minutach od zakoczenia rozpylania kombinezony zdjto i sprawdzono ich
wewntrzn powierzchni oraz zewntrzn powierzchni kombinezonów absorpcyj-
nych, w celu znalezienia miejsc wszystkich nieszczelnoci.
Schemat stanowiska badawczego przedstawiono na rys.7.
299
Rys 7. Stanowisko do badania odpornoci odziey na przesikanie rozpylonej cieczy
Badania przeprowadzono dla jednego egzemplarza kombinezonu: W1, W2, W3.

Aby badany wyrób spenia wymagania PN-EN 14605:2005 [23], przez badany
kombinezon nie powinna przesika ciecz. Okrelono, e przesikanie ma miejsce
wtedy, gdy cakowita powierzchnia plamy na kombinezonie absorpcyjnym jest wik-
sza lub równa cakowitej powierzchni plamy wzorcowej pomnoonej przez 3. Cako-
wita powierzchnia plamy wzorcowej dla wókniny wzorcowej, z której wykonany jest
kombinezon absorpcyjny wynosia 8,8 cm2.
3.3.4. Wyznaczanie odporno ci na przesi kanie strumienia cieczy (jet test)

Wyznaczanie odpornoci materiaów ochronnych na przesikanie strumienia cie-
kych chemikaliów przeprowadzano zgodnie z PN-EN 463:1997 [19]. Badanie polega-
o na dziaaniu strumienia cieczy testowej (roztworu barwnika – bkitu metylowego
w wodzie destylowanej) na odzie ochronn naoon na uczestnika bada, ubranego
w kombinezon absorpcyjny i badany kombinezon ochronny (W1, W2 lub W3).
Strumie cieczy kierowany by na okrelone miejsca kombinezonu, przede wszystkim
na szwy, poczenia rozdzielne oraz miejsca, w których potencjalnie mogaby wystpi
nieszczelno ze wzgldu na zmian konstrukcji w stosunku do kombinezonu L1. Dla
kombinezonu W1 byy to miejsca zakoczenia rkawów zewntrznych oraz zakoczenia
peleryny (rys. 8), dla kombinezonu W3 dodatkowo miejsca usytuowania zaworów wyde-
chowych (rys.20), a dla kombinezonu W2 miejsca pocze rkawów z kombinezonem
oraz szwy boczne spodni (rys. 9). Na wybrane miejsca dziaano strumieniem cieczy z od-
legoci 1 m przez 5 s na. Po zakoczeniu badania odzie zostaa pozostawiona na uczest-
niku bada przez 2 min. Po tym czasie odzie zdjto i poddano ogldzinom wewntrzn
powierzchni badanego kombinezonu i powierzchni kombinezonu absorpcyjnego.
300
Badania przeprowadzono dla jednego egzemplarza kombinezonów: W1, W2, W3.
Aby badany wyrób spenia wymagania PN-EN 14605:2005 [23] przez badany
kombinezon nie powinna przesika ciecz. Zasada wyznaczenia miejsc przesikania
jest taka sama jak w przypadku badania odpornoci na przesikanie rozpylonej cieczy.
Rys. 8. Miejsca dziaania strumienia cieczy na kombinezon W1. Miejsca dziaania strumienia cieczy
zaznaczono na niebiesko
Rys. 9. Miejsca dziaania strumienia cieczy na kombinezon W2
Rys. 10. Miejsca dziaania strumienia cieczy na kombinezon W3
301
3.3.5. Wyniki bada odporno ci na przesi kanie rozpylonej cieczy
Na podstawie ogldzin kombinezonu absorpcyjnego i wewntrznej strony kombi-
nezonu W1, W2, W3 stwierdzono, e kombinezony s szczelne w zakresie przesika-
nia rozpylonej cieczy i zatem speniaj wymagania normy PN-EN 14605:2005 [23].
3.3.6. Wyniki bada odporno ci na przesi kanie odporno ci na przesi kanie

strumienia cieczy
Na podstawie ogldzin kombinezonu absorpcyjnego i wewntrznej strony kombi-

nezonu W1, W2 i W3 stwierdzono, e kombinezony s szczelne w zakresie przesika-
nia strumienia cieczy, speniaj, zatem wymagania normy PN-EN 14605:2005 [23].
Poczyniono jednak spostrzeenia, które zostay przedstawione poniej.
Obserwacja kombinezonów W1 i W3 po wykonaniu bada wykazaa, e ciecz te-
stowa po skierowaniu strumienia na przedni cz kombinezonu na wysokoci szyi
przedostaje si pod „peleryn kombinezonu” i spywa po powierzchni waciwego
kombinezonu (linie niebieskie na fot. 2 i 3). Nie stwierdzono przeciekania cieczy przez
materia siatkowy wszyty w otwory wentylacyjne, ale obserwacje wskazuj, e sytu-
acja taka moe potencjalnie zaistnie. Aby temu zapobiec proponuje si modyfikacj
konstrukcji kombinezonu.
W badanym wzorze odziey „peleryna kombinezonu” zamocowana jest do wa-
ciwego kombinezonu uszczelnionym szwem tylko z tyu, na odcinku midzy szwami
barkowymi na wysokoci karku. Proponuje si górn krawd „peleryny kombinezo-
nu” (ciga linia czerwona na fot. 2 i 3) doszy do waciwego kombinezonu na odcin-
kach od szwów barkowych do linii zapicia (czerwona linia przerywana na fot. 3).
Fot. 2. Kombinezon W 1 po badaniach – miejsca przenikania cieczy pod kombinezon (niebieskie

linie), – proponowane miejsca dodatkowego uszczelnienia
302
Fot. 3. Kombinezon W 1 i W 3 – na czerwono zaznaczone proponowane miejsca doszycia peleryny
4. DYSKUSJA WYNIKÓW
Najbardziej interesujcym wynikiem zrealizowanej pracy jest fakt, e w gorcym

rodowisku, we wszystkich prototypach odziey ochronnej zastosowanych w bada-
niach, uzyskanych w wyniku modyfikacji, praca bya wykonywana z mniejszym fizjo-
logicznym obcieniem i z lepszymi ocenami subiektywnymi ni w modelu bazowym,
odziey ochronnej L2, który by podstaw do modyfikacji konstrukcyjnych, w celu
poprawienia jego waciwoci higienicznych.
Fizjologiczne wska niki takie, jak temperatury wewntrzna, temperatura skóry
i czsto skurczów serca osigay statystycznie istotnie mniejsze poziomy, gdy sto-
sowano prototypy odziey ni to byo w przypadku uycia odziey L2. Wyniki badan
fizjologicznych zostay potwierdzone przez oceny subiektywne. Zarówno odczucia
cieplne, jak i oceny wilgotnoci skóry byy statystycznie istotnie lepsze podczas eks-
pozycji z prototypami odziey ochronnej ni w odziey L2.
Lepsze waciwoci nowych modeli odziey ochronnej pozwoliy na duszy ni
w odziey L2, czas przebywania w gorcym rodowisku, z takim samym obcieniem
fizycznym i termicznym.
Wyniki uzyskane w pracy wykazay, e istniay zasadnicze rónice w dystrybucji
potu wytworzonego podczas bada z zastosowaniem odziey W3, w porównaniu
z kadym innym rodzajem stosowanej odziey. Podczas badania w tej odziey wicej
potu wyparowao ze skóry, pozwalajc na wiksze oddawanie nadmiaru ciepa, ni w
prototypach W1 i W2 oraz w odziey L2. Dodatkowo, w badaniu z prototypem W3
mniej potu zostao zakumulowane w poszczególnych elementach odziey w porówna-
niu z pozostaymi rodzajami badanej odziey ochronnej. Rónice byy istotne staty-
stycznie. Oceny subiektywne osób badanych take wykazay, e prototyp W3 jest naj-
303
lepszym rozwizaniem konstrukcyjnym, sporód trzech zaproponowanych w pracy
w celu zmniejszenia dyskomfortu pracy w gorcym rodowisku.
Wiele bada naukowych jest zwizanych z poszukiwaniem i ocen rónych roz-
wiza technicznych dla odziey nieprzepuszczalnej dla powietrza i pary wodnej,
w celu poprawienia efektywnoci mechanizmów termoregulacyjnych w trudnych wa-
runkach rodowiskowych. Przykadowo Turpin-Legendre and Meyer [24] porówny-
wa fizjologiczne i subiektywne reakcje podczas wysiku w rzeczywistych warunkach,
z zastosowaniem nieprzepuszczalnej odziey ochronnej wykonanej z Tyveku, z drug,
któr bya wentylowana odzie „Mururoa”. W drugiej z wymienionych rodzajów
odziey obcienie cieplne byo mniejsze ni w odziey bez wentylacji. Autorzy za-
stosowali przepyw powietrza z intensywnoci 700 litrów na minut. W naszych ba-
daniach przepyw powietrza by na poziomie 170 l min-1 tak wic, by on kilkakrotnie
mniejszy ni w cytowanej pracy, a jednak zaobserwowano efekt poprawy waciwoci
odziey, co poskutkowao statystycznie istotnymi rónicami w reakcjach fizjologicz-
nych w porównaniu z odzie bez wentylacji.
Nastpn spraw, do której naleaoby si odnie to skuteczno poprawy wasno-
ci higienicznych odziey z wkadami z tzw. superabsorbentami, pochaniajcymi pot
[2, 3, 5]. Badania wykonane w obecnej pracy byy badaniami z zastosowaniem okre-
lonego rozwizania konstrukcyjnego wkadów, które speniaj swoj rol i pochania-

j pot. Efektywno ich dziaania mona jednak poprawi przez zwikszenie liczby
wókien sorpcyjnych i zwikszenie ich gruboci.
Efektywno odbierania ciepa z powierzchni skóry w rozwizaniu z wymuszon
wentylacj wewntrzn mona byoby poprawi przez zastosowanie do wntrza kombi-
nezonu nawiewu powietrza schodzonego, a nie gorcego, jak w obecnej pracy. Badania
innych autorów wskazuj na du skuteczno systemów chodzcych instalowanych
w ubiorach ochronnych, dostarczajcych chodne powietrze lub chodny pyn [16, 8]
w zakresie redukowania stresu cieplnego podczas wysiku w gorcym rodowisku w o-
dziey ochronnej NBC – chronic przez zagroeniami chemicznymi, biologicznymi i nu-
klearnymi. W rozwizaniach zaproponowanych w obecnej pracy mona byoby zastoso-
wa lejszy wentylator, aby w jak najmniejszym stopniu utrudnia eksponowanej osobie
moliwo wykonywania czynnoci roboczych.
Subiektywne odczucia cieplne s wanym czynnikiem komfortu. Mówi one o sta-
nie cieplnym i s istotne z punktu widzenia regulacji temperatury. Chód materiau jest
odczuciem skóry zwizanym z przenoszeniem ciepa i wilgoci midzy materiaem
a skór. To odczucie ma znaczcy wpyw na odczucia komfortu w rónych rodowi-
skach. Li [12] wykaza, e odczucie komfortu jest pozytywnie skorelowane z odczu-
ciem ciepa i negatywnie skorelowane z zawilgoceniem. Stwierdzi take, e odczucie
komfortu jest pozytywnie skorelowane z temperatur skóry, a negatywnie z wilgotno-
ci pod odzie.
Przepuszczalno odziey dla pary wodnej jest istotn przeszkod w parowaniu po-
tu z powierzchni skóry. Niezalenie od tego, kto bdzie uytkownikiem nieprzepusz-
czalnej odziey, komfort jej stosowania bdzie tak samo niski. Osoby zaaklimatyzo-
wane do gorcego rodowiska, do których nale straacy – badani w obecnej pracy –
poc si wicej, ni osoby niezaaklimatyzowane, dziki temu atwiej oddaj nadwyki
ciepa do otoczenia. Jednake podczas stosowania odziey nieprzepuszczalnej nie sta-
nowi to przewagi nad osobami nieaklimatyzowanymi. Jak stwierdzili Aoyagi, McLel-
304
len i Shepard [1] ani trening wytrzymaociowy, ani aklimatyzacja do gorcego ro-
dowiska nie zmniejsza fizjologicznego obcienia i nie poprawia subiektywnych od-
czu cieplnych podczas wykonywania wysiku fizycznego w nieprzepuszczalnej
odziey ochronnej w gorcym rodowisku, jedynie wysoka wydolno fizyczna umo-
liwia sprostanie wyzwaniu, jakie stwarza wysiek w gorcym rodowisku w nieprze-
puszczalnej odziey ochronnej [13]. Dziaania podczas wypadków chemicznych s
uwaane za ekstremalne fizycznie i psychicznie, nawet dla wysoko wytrenowanych
profesjonalistów, którzy s przygotowani do stawiania czoa najtrudniejszym sytu-
acjom, do których nale niebezpieczne gazy, czynniki chemiczne lub jdrowe.
Badania waciwoci ochronnych potwierdziy, e opracowane w wyniku modyfi-
kacji kombinezonu L2 prototypy W1, W2 i W3 speniaj wymagania pod wzgldem
szczelnoci w zakresie przesikania rozpylonej cieczy i strumienia cieczy. Zapropo-
nowano jednak niewielkie zmiany konstrukcyjne po zaobserwowaniu przeciekania
cieczy testowej na wysokoci szyi, w celu eliminacji ewentualnego przecieku.
5. PODSUMOWANIE
Nowe konstrukcje odziey ochronnej znaczco poprawiy komfort jej uytkowania

poprzez zmniejszenie stresu cieplnego, który odzie wywieraa na uytkownika. Wy-
niki bada wykazay, e praca w nowych modelach odziey bya moliwa przez 30 do
64% czasu duej ni w bazowej odziey ochronnej. Model z aktywn wentylacj oka-
za si najlepszym rozwizaniem technicznym, co zostao potwierdzone badaniami
fizjologicznymi i ocenami subiektywnymi.
Bibliografia
1. Aoyagi Y., McLellen T.M. & Shepard R., Effects of endurance training and heat acclimation on
psychological strain in exercise men wearing protective clothing. Ergonomics, Vol. 41, No
3/1998, s. 328-357.
2. Bartkowiak G., Waciwoci biofizyczne materiaów na odzie ochronn. Bezpieczestwo Pracy
Nr 7-8/1998, s. 17-20.
3. Bartkowiak G., Zadanie badawcze nr III 7.01 „Badania konstrukcji materiaowych z udziaem
superabsorbentów pod szczelnymi ubiorami ochronnymi dla poprawy komfortu ich uytkowania”
CIOP-PIB, Warszawa, 2004.
4. Bartkowiak G., Liquid sorption by nonwovens containing superabsorbent fibers. Fibres and Texti-
les in Eastern Europe, Vol. 14, No 1/2006, s. 57-61.
5. Bartkowiak G., Marszaek A., Dwustopniowy model badania waciwoci biofizycznych odziey
ochronnej. Przegld Wókienniczy + technik wókienniczy 3/1999, s. 9-14.
6. Bartkowiak G., Ruszkowski K., Dowiadczalne wytwarzanie wysokosorpcyjnych materiaów
wókninowych, Przegld Wókienniczy, Nr 10/2005, s. 42-45.
7. Borg G., Psychophysical bases of perceived exertion. Med. Sci. Sports Vol. 14, No 5/1982,
s. 377-381.
8. Cadarette B.S., Cheuvront S.N., Kolka M.A., Stephenson L.A. Montain S.J., Sawka M.N., Inter-
mittent microclimate cooling during exercise-heat stress in US army chemical protective clothing.
Ergonomics, Vol.49, No 2/2006, s. 209-229.
9. Dyrektywa 89/686/EWG Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej dotyczca rodków ochrony in-
dywidualnej, CIOP, Warszawa 1996.
10. Fanger P.O., Thermal comfort – Analysis and application in environmental engineering. New
York. Danish Technical Press, Copenhagen, 1970.
305
11. Ilmarinen R., Lindholm H., Koivistoinen K., Helistén P., Physiological evaluation of chemical
protective suit system (CPSS) in hot conditions. International Journal of Occupational Safety and
Ergonomics Vol. 10, No 3/2004, s. 215-226.
12. Li Y., Perceptions of temperature, moisture and comfort in clothing during environmental tran-
sients. Ergonomics, Vol. 48, No 3/2005, s. 234-248.
13. Louhevara V., Ilmarinen R., Griefahn B., Knemund C., Mäkinen H., Maximal physical work
performance with European standard based fire-protective clothing system and eqiupment in rela-
tion to individual characteristic. Eur. J. Appl. Physiol. Vol. 71/1995, s. 223-229.
14. Marszaek A., Bartkowiak G., ak K., Physiological Effects of a Modification of the Construc-
tion of Impermeable Protective Clothing. International Journal of Occupational Safety and Ergo-
nomics (JOSE) 15(1)/2009, s. 61-73.
15. Marszaek A., Smolander J., Sotyski K., Age-related thermal strain in men while wearing radia-
tion protective clothing during short term exercise in the heat. International Journal of Occupatio-
nal Safety and Ergonomics, Vol. 10, No 4/2004, s. 361-367.
16. McLellan T.M., Frim M.A., Bell D.G., Efficacy of air and liquid cooling light and heavy exercise
while wearing NBC clothing. Aviat. Space Environ. Med., Vol. 70, No 8/1999, s. 802-811.
17. Mihal J.D., Effect of heat stress on physiologcal factors for industrial workers performing routine
work and wearing impermeable vapor-barrier clothing. Am. Ind. Hyg. Assoc. J., Vol. 42, No
2/1981, s. 97-103.
18. Nielsen R., Endrusick T.L., Sensations of temperature and humidity during alternative work/rest
and influence of underwear knit structure. Ergonomice, Vol. 33, No 2/1990, s. 221-234.
19. PN-EN 463:1997 Odzie chronica przed ciekymi chemikaliami -- Metoda badania: wyznaczanie
odpornoci na przesikanie strumienia cieczy (test strumienia cieczy).
20. PN-EN 468:1997 Odzie chronica przed ciekymi chemikaliami -- Metoda badania: wyznaczanie
odpornoci na przesikanie rozpylonej cieczy (test rozpylonej cieczy).
21. PN-EN ISO 9886:2005. Ocena obcienia termicznego na podstawie pomiarów fizjologicznych.
22. PN-EN ISO 10551:2002. Ergonomia rodowiska termicznego – Ocena wpywu rodowiska ter-
micznego z zastosowaniem skal osdu subiektywnego (oryg.).
23. PN-EN 14605:2005 Odzie chronica przed ciekymi rodkami chemicznymi – Wymagania doty-
czce odziey ochraniajcej cae ciao lub jego poszczególne czci, z poczeniami nieprzepusz-
czajcymi cieczy w postaci pynnej (Typ 3) lub rozpylonej (Typ 4) (oryg.).
24. Turpin-Legendre E., Meyer J.P., Comparison of physiological and subjective strain in workers
wearing two different protective coveralls for asbestos abatement tasks. Applied Ergonomics, Vol.
34/2003, s. 551-556.
306
Rozdzia 18
KOMFORT CIEPLNY W RODOWISKU

WEWNTRZNYM W KONTEKCIE WIADECTW
ENERGETYCZNYCH
Anna Bogdan
1. WSTP
W 2009 r. rozpocza obowizywa w Polsce Dyrektywa 2002/91/WE. Celem

wprowadzenia tej dyrektywy byo ograniczenie zuycie energii, jaka jest przeznaczana
na eksploatacj budynków. Jak wynika z charakterystyki przedstawionej na rys. 1. po-
nad poowa ilo energii wykorzystywanej do eksploatacji budynku jest przeznaczana
na cele utrzymania odpowiedniego rodowiska wewntrznego, tj.: ogrzewania, cho-

dzenia i wentylacji, zatem poprzez promocj stosowania np. dobrze izolujcych ele-
mentów konstrukcji budynków, moliwe jest ograniczenie zuycia energii w tym sek-
torze.
Rys. 1. Rozkad zuycia energii w budynkach (na podstawie Electronic Energy Buildins Directive)
Prowadzenie jednak restrykcyjnych zapisów dotyczcych iloci zuywanej energii

moe jednak budzi obawy szczególnie wród uytkowników budynków kojarzcych
czsto oszczdno energii z popularn przed laty termomodernizacj budynków.
W tamtym czasie wiele obiektów zostao zmodernizowanych tylko pod ktem zuycia
energii (uszczelniono lub wymieniono okna, zainstalowano dodatkowe izolacje prze-
gród itp.), zapominajc o zapewnieniu niezbdnej wentylacji pomieszcze, przez co
w pomieszczeniach tych dochodzio do gromadzenia si wilgoci (powodujcej powsta-
nie grzybów i pleni na cianach i suficie), zwikszao si stenie zarodków grzybów
i pleni, pyków, bakterii i wirusów, co wywoywao alergie i inne choroby. Przykady
problemów wystpujcych w latach poprzednich powinny skoni inwestorów oraz pro-
jektantów do bardzo uwanego stosowania rozwiza zmniejszajcych zuycie energii.
W referacie przedstawiono aktualne informacje dotyczce wymaga, jakie s sta-
wiane przy tworzeniu wiadectw energetycznych, a take wyniki bada dotyczce wa-
runków rodowiska cieplnego wystpujcego w pomieszczeniach biurowych w kon-
tekcie kwalifikacji rodowiska wewntrznego do poszczególnych kategorii.
307
2. WIADECTWO ENERGETYCZNE
Celem wprowadzenia Dyrektywy 2002/91/WE [1, 2] jest promocja poprawy jako-

ci energetycznej budynków (…) przy uwzgldnieniu typowych dla danego kraju ze-
wntrznych i wewntrznych warunków klimatycznych [1], dziki czemu moliwe jest
zredukowanie globalnego zuycia energii a tym samym spadek poziomu emisji gazów
cieplarnianych.
Z obowizku posiadania wiadectwa energetycznego zwolnione s [1]: budynki
i budowle zabytkowe lub takie, w których ingerencja w konstrukcj mogaby zmieni
ich wygld i charakter, budynki uytkowane jako witynie lub inne miejsca kultu re-
ligijnego, budynki wznoszone na okres krótszy ni 2 lata (np. magazyny, warsztaty,
budynki rolnicze), budynki mieszkalne, które s wykorzystywane krócej ni 4 miesi-
ce w roku, oraz wolnostojce budynki o powierzchni uytkowej mniejszej ni 50 m2.
Jednym z wymaga, jakie stawia Dyrektywa 2002/91/WE [1] jest okrelenie dla
nowopowstajcych budynków wiadectwa jakoci energetycznej. Metodyka okrelania
charakterystyki energetycznej zalena jest od regionów i uwzgldnia zarówno izola-
cyjno materiaów, z których wykonana jest konstrukcja budynku jak i inne elementy
budynku wpywajce znaczco na zuycie energii: klimatyzacja i wentylacja, ogrze-
wanie oraz owietlenie. Przy okrelaniu zintegrowanej charakterystyki energetycznej

budynku stosuje si metod odnoszenia parametrów ocenianego budynku do obiektu
referencyjnego, speniajcego aktualne wymagania techniczno-budowlane. Na tej pod-
stawie wyznacza si klas energetyczn budynku. Dla budynku referencyjnego przyj-
muje si wska nik równy 1. Standard budynku referencyjnego zosta opisany w rozpo-
rzdzeniu ministra infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicz-
nych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie. W ramach wymaganej
oceny wprowadzono 7 klas energetycznych budynków (od A do G), wg zakresów
przestawionych w tabeli 1. Wska nik charakterystyki energetycznej EP okrelany jest
jako suma wszystkich wska ników czstkowych zuycia energii w budynku (np.
ogrzewania, ciepej wody, klimatyzacji i owietlenia itp.):
EPbud .istniej cego
EP (1)
EPbud .referencyjnego
EPbud.istniej cego = EPogrzewanie + EPklimatyzacja + EPowietlenie + EPc.w.u (2)
Tabela 1. Kryteria klasyfikacji energetycznej budynku

Wskanik charakterystyki Klasa
energetycznej EP energetyczna budynku
EP 0,25 A
0,26 < EP 0,5 B
0,51 < EP 0,75 C
0,76 < EP 1,0 D
Budynek referencyjny EP = 1, klasa D
1,01 < EP 1,25 E
1,26 < EP 1,50 F
EP 1,51 G
308
Denie do minimalizacji zuycia energii w czasie eksploatacji budynku moe
prowadzi do zaniedba w jakoci rodowiska wewntrznego, dlatego te Dyrektywa
2002/91/WE [1] stanowi, i ocena charakterystyki energetycznej budynku nie moe
by prowadzona wycznie na podstawie oceny zuycia energii. Sugeruje si, i wraz
z ocen budynku w widocznym miejscu w budynku powinny by umieszczone infor-
macje dotyczce jakoci rodowiska wewntrznego, lub np biecej temperatury po-
wietrza. Propozycje tabel informacyjnych przedstawiono na rys. 2, 3, 4 [3].
Rys. 2. Informacja na podstawie warunków rodowiska wewntrznego w stosunku do zuycia energii [3]
Kryteria oceny rodowiska we-

Kategoria budynku Kryterium projektowe
wntrznego
Warunki termiczne w zimie II 20-24oC
Warunki termiczne w lecie III 22-27oC
Wska nik jakoci powietrza 500 ppm powyej stenia
II
CO2 w powietrzu zewntrznym
Intensywno wentylacji II 1 l/sm2
Owietlenie Em>500 lx, UGR<19, 80<Ra
Haas w pomieszczeniu
< 35dB(A)
rodowisko akustyczne
Haas przenikajcy z zewntrz
<55dB(A)
Rys. 3. Informacja na podstawie klasyfikacji rodowiska cieplnego wg PN-EN 15251:2007 oryg.
(UGR – wska nik olnienia, lx – poziomem natenia owietlenia, Ra – wspóczynnik oddawania
kolorów) [3]
%
rodowisko ter- 5 7 68 20
czasu
miczne
klasa IV III II I
%
Jako powietrza 7 7 76 10
czasu
wewntrznego
klasa IV III II I
Rys. 4. Informacja na podstawie zuycia energii w cyklu rocznym [3]
309
Poczenie informacji o zuyciu energii wraz z danymi dotyczcymi jakoci ro-
dowiska wewntrznego jest stanowczo podkrelone w Dyrektywie 2002/91/WE [1],
aby nie dopuci do nadmiernego ograniczenia zuycia energii kosztem zdrowia pra-
cowników przebywajcych w budynku. Jednake, aktualnie w budynkach, które uzy-
skay wiadectwa energetyczne nie stosuje si adnej z ww. rodzajów informacji o wa-
runkach rodowiska wewntrznego.
3. WARUNKI RODOWISKA CIEPLNEGO W POMIESZCZENIACH
Obecnie warunki cieplne rodowiska wewntrznego projektowane i oceniane s

przy uwzgldnieniu zapisów 2 norm: PN-78/B-03421 Wentylacja i klimatyzacja. Pa-
rametry obliczeniowe powietrza wewntrznego w pomieszczeniach przeznaczonych do
staego przebywania ludzi oraz PN-EN ISO 7730:2006 Ergonomia rodowiska ter-
micznego. Analityczne wyznaczanie i interpretacja komfortu termicznego z zastosowa-
niem obliczania wskaników PMV i PPD oraz kryteriów lokalnego komfortu termicz-
nego (oryg.).
W pierwszym z tych dokumentów, w odniesieniu do pomieszcze, w których
wykonywana jest lekka praca fizyczna (np. pomieszczenia biurowe), za optymalne

uznano rodowisko okrelone nastpujcymi zakresami parametrów powietrza:
temperatura (zim) 20–22oC, latem 23–26oC, wilgotno wzgldna zim i latem 40-
55%, maksymalna prdko zim 0,2m/s, latem 0,3 m/s. W normie PN-EN
7730:2006 wprowadzono natomiast bardziej rozbudowany system oceny i kszta-
towania warunków komfortowych cieplnie dla uytkowników – za pomoc wska -
nika odczuwania komfortu PMV, opisujcego redni przewidywan ocen duej
liczby osób przebywajcych w danym pomieszczeniu (wyraon w skali 7-
stopniowej). Wska nik ten wyraa rónic pomidzy rzeczywist iloci ciepa od-
dawan przez czowieka do otoczenia i odbieran przez rodowisko otaczajce,
a optymaln iloci ciepa, która zostaaby oddana z organizmu do otoczenia w wa-
runkach komfortu przy danej aktywnoci:
PMV = f (M, W, Icl, fclo, ta, tr, va, pa, hc, tclo) (3)
Warto wska nika PMV zalena jest od: tempa metabolizmu (aktywnoci)
czowieka M, wykonywanej pracy W, izolacyjnoci odziey Icl, stosunku po-
wierzchni odziey do powierzchni ciaa fclo, temperatury otoczenia ta i promienio-
wania tr, prdkoci powietrza va, cinienia czstkowego pary wodnej w otoczeniu
pa, wspóczynnika wymiany ciepa na drodze konwekcji hc oraz temperatury na
powierzchni odziey tclo.
Wska nik PMV okrela przewidywane wraenia cieplne osób przebywajcych
w pomieszczeniu natomiast wska nikiem, okrelajcym negatywnych opinie odnonie
warunków rodowiska cieplnego jest PPD (ang. Predicted Percentage of Dissatisfied),
tj. przewidywany odsetek niezadowolonych z grupy osób znajdujcych si w pomiesz-
czeniu. W przypadku, gdy PPD ma warto nisz ni 10%, rodowisko uznaje si za
komfortowe i wska nik PMV zawiera si w granicach ±0,5. Korelacja pomidzy war-
tociami PMV a PPD zostaa przestawiona na rys. 5.
310
Rys. 5. Zaleno pomidzy wartociami wska ników PMV i PPD [4]
W normie PN-ISO 7730:2006 zawarto równie informacje nt. oceny dyskomfortu

lokalnego, który czsto odczuwaj osoby wykonujce prac o maej aktywnoci oraz
ze skonnoci do wychadzania okrelonych czci ciaa. Dyskomfort lokalny opisy-
wany jest z pomoc dwóch wska ników: DR (Draught Rate) – przewidywany odsetek
niezadowolonych z powodu przecigu, którego warto zaley od temperatury i prd-
koci powietrza w pomieszczeniu oraz stopnia turbulencji Tu,
DR = f (ta, va, Tu) (4)
oraz PD (Percentage of Dissatisfied) – przewidywany odsetek niezadowolonych z po-

wodu – pionowego gradientu temperatury w pomieszczeniu ta,v, wyszej temperatury
powierzchni podogi/sufitu w stosunku do temperatury powietrza tf oraz asymetrii pro-
mieniowania w pomieszczeniu tpr.
PD = f (ta,v, tf, tpr) (5)
Na podstawie obliczenia wartoci powyszych wska ników mona dokona oceny

wystpowania w pomieszczeniach komfortu/dyskomfortu cieplnego.
Kasyfikacja budynku do odpowiedniej kategorii pod wzgldem jakoci rodowiska
wewntrznego prowadzona jest natomiast na podstawie metodyki zawartej w normie
PN-EN 15251:2007 Kryteria rodowiska wewntrznego, obejmuj ce warunki cieplne,
jako powietrza wewntrznego, owietlenie i haas (oryg.), w której zapisano metody
kompleksowej oceny rodowiska wewntrznego budynku w odniesieniu do: rodowi-
ska termicznego, jakoci powietrza wewntrznego i iloci nawiewanego powietrza,
filtracji i oczyszczania powietrza, wilgotnoci powietrza, owietlenia oraz haasu.
W czci dotyczcej komfortu termicznego norma zawiera dodatkowy podzia, w za-
lenoci od rodzaju zastosowanego systemu wentylacji i klimatyzacji:
1. pomieszczenia wyposaone w system mechanicznej wentylacji (i klimatyzacji),
2. pomieszczenia z wentylacj naturaln.
W przypadku pomieszcze wyposaonych w system mechanicznej wentylacji

i klimatyzacji kryteria rodowiska termicznego opieraj si na wytycznych zawar-
311
tych normie PN-EN 7730:2006. Nowoci, jaka zostaa wprowadzona w normie
PN-EN 15251:2007, a wspominana wczeniej w PN-EN 7730:2006 jest klasyfika-
cja rodowiska termicznego w zalenoci od projektowanych wartoci wska ni-
ków PMV, PPD i PD – w powyszych dokumentach okrelono trzy kategorie ro-
dowiska (pomieszcze):
kategoria A – pomieszczenia o wysokich wymaganiach,
kategoria B – pomieszczenia o wymaganiach rednich,
kategoria C – pomieszczenia o wymaganiach umiarkowanych.
Tabela 2. Zalecane wartoci wska ników komfortu termicznego dla poszczególnych klas pomiesz-
cze [5]
Odczucie termiczne cae-

Lokalne odczucia termiczne
go ciaa
Pionowa
Kat. Asymetria
Wska- ró nica Ochodzenie
pom. temperatury
PPD nik prze- temperatu- lub ogrzanie
PMV promieniowa-
% ci gu ry powie- podogi,
nia,
% trza, %
%
%
-0,2 < PMV
A <6 < 15 <3 < 10 <5
<+0,2
-0,5 < PMV <
B < 10 <20 <5 < 10 <5
+0,5
-0,7 < PMV <
C < 15 <25 < 10 < 15 < 10
+0,7
Naley zauway, i wczeniejsze standardy okrelay, i w pomieszczeniach kom-

fortowych termicznie warto wska nika PMV powinna zawiera si pomidzy ±0,5,
tak wic kat. A jest zaplanowana z myl o osobach szczególnie wraliwych, ludziach
chorych lub dzieciach, natomiast w kat. B. zalecenia dot. komfortu s cakowicie spe-
nione.
W budynkach z zaprojektowan wentylacj naturaln ocen rodowiska termiczne-
go dokonuje si na podstawie zalenoci pomidzy wartoci temperatury operatywnej
(bdcej kompilacj temperatury powietrza i promieniowania) a temperatur powietrza
zewntrznego, podanych na rys. 3. Poniszy wykres zosta opracowane przy nastpu-
jcych zaoeniach:
x aktywno uytkowników pomieszczenia wynosi od 1,2 – 1,6 met,
x izolacyjno odziey zmienia si w granicach 0,5 – 1,0 clo,
x istnieje moliwo otwierania okien w pomieszczeniu i samodzielnego regulowa-
nia iloci dopywajcego wieego powietrza,
x w pomieszczeniu przebywaj mniej ni 4 osoby,
x zalecenia s obowizujce dla budynków biurowych (w przypadku budynków
mieszkalnych dostosowanie mieszkaców do warunków rodowiska termiczne-
go moliwe jest w znacznie szerszym zakresie, poprzez zmian odziey i ak-
tywnoci).
312
Rys. 6. Wartoci projektowe temperatury operatywnej w pomieszczeniach z wentylacj naturaln [5]
Kolejnym etapem prowadzcym do oceny caego budynku pod ktem jakoci ro-
dowiska wewntrznego jest, po przeprowadzeniu klasyfikacji poszczególnych po-
mieszcze do odpowiedniej grupy wg normy PN-EN 15251:2007, podsumowanie su-
maryczne udziau procentowego pomieszcze poszczególnych klas w budynku.
W przypadku rodowiska termicznego przyjte s 4 kategorie budynku:
x Kategoria A – wystpuje, gdy w min. 95% uywanych pomieszcze spenione s
wymagania klasy A przez wicej ni 97% czasu uytkowania w cigu roku,
x Kategoria B i C – w sposób analogiczny,
x Kat. D – otrzymuje budynek, który nie spenia warunków adnej z powyszych
kategorii.
Przyznanie kategorii A, B, C lub D moe by wykonywane w oparciu o dane pro-

jektowe, pomiary mikroklimatu, obliczenia bd symulacje komputerowe. W kadym
z powyszych przypadków analizowane s reprezentatywne pomieszczenia w ocenia-
nym budynku, dla których okrelane s kategorie komfortu i odniesienie wyników do
wartoci przedstawionych normie PN-EN 15251:2007.
4. WYNIKI BADA RODOWISKA CIEPLNEGO W POMIESZCZENIACH

BIUROWYCH
W celu sprawdzenia rzeczywistych warunków rodowiska cieplnego panujcego

w polskich pomieszczeniach biurowych przeprowadzono badania mikroklimatu, na
podstawie których okrelono wartoci wska nika PMV. Na rys. 7–9 przedstawiono
wyniki bada mikroklimatu w pomieszczeniach znajdujcych si 3 wytypowanych
budynkach wyposaonych w róne rodzaje wentylacji lub/i klimatyzacji. Do bada
wytypowano 10 reprezentatywnych pomieszcze z 3 budynków biurowych:
313
A – budynek niski, wentylacja naturalna,
B – budynek wysoki, pena wentylacja mechaniczna,
C – budynek wysoki, wentylacja w zalenoci od kondygnacji: mechaniczna wywiew-
na lub pena mechaniczna.
Pomiary mikroklimatu przeprowadzono zim oraz latem, w okresach redniego
i maksymalnego obcienia cieplnego. Na podstawie pomiarów okrelono wartoci
poszczególnych parametrów powietrza obliczono wartoci wska nika PMV (rys. 7–
9, na wykresach zaznaczono równie stref komfortu wg normy PN-EN ISO
7730:2006).
1,5
0,5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
-0,5
-1
-1,5
Rys. 7. Wartoci wska nika PMV obliczone dla poszczególnych pomieszcze w budynku A zim
(kolor niebieski) i latem (kolor czerwony)
1,5
0,5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
-0,5
-1
-1,5
Rys. 8. Wartoci wska nika PMV obliczone dla poszczególnych pomieszcze w budynku B zim
314
1,5
0,5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
-0,5
-1
-1,5
Rys. 9. Wartoci wska nika PMV obliczone dla poszczególnych pomieszcze w budynku C zim
Na podstawie wyników bada mona okreli, i w budynku A we wszystkich wy-

typowanych pomieszczeniach latem nie byy spenione warunki komfortu cieplnego,
natomiast zim rodowisko cieplne byo w granicach komfortu. Zarówno latem jak
i zim wartoci temperatury powietrza byy wysze od wartoci podanych w normie
PN-B/03421:1978. Jednoczenie rodowisko cieplne w budynku mona zaliczy wy-
cznie do kategorii D. W budynku B (wentylacja mechaniczna) w wikszoci po-
mieszcze latem i zim zachowane byy warunki komfortu cieplnego, jednake pra-
cownicy uskarali si na zbyt nisk temperatur powietrza, jak na warunki letnie (war-
toci temperatury byy nieznacznie nisze ni 23oC), natomiast rodowisko cieplne
w budynku B mona opisa kategori C. W budynku C (wentylacja mechaniczna wy-
wiewna lub/i pena wentylacji i klimatyzacja) latem w niewielu pomieszczeniach
utrzymywane byy warunki komfortu cieplnego, natomiast zim w wikszoci po-
mieszcze byo zbyt chodno, zarówno w odczuciu pracowników jak i na odstawie
obiektywnych pomiarów (wartoci temperatury powietrza zachowane byy w zakre-
sach podanych w normie PN-B/03421:1978; rodowisko cieplne w tym budynku rów-
nie naley zaliczy do kategorii D.
5. PODSUMOWANIE
Na podstawie przedstawionych informacji mona zauway, i aktualnie wik-

szo z badanych pomieszcze i budynków nie spenia wymaga adnej wskazanej
kategorii, zatem rodowisko cieplne w badanych budynkach mona zaliczy do kate-
gorii D. Jednoczenie badane budynki powstaway w XXI wieku, zatem w okresie,
kiedy znane i stosowane byy ju urzdzenia suce do tworzenia komfortowego ro-
dowiska cieplnego w pomieszczeniach przy jednoczesnym ograniczeniu zuycia ener-
gii. Oceniajce jednak stan budynków, w których prowadzone byy badania rodowi-
315
ska cieplnego mona szacowa, i nale one pod wzgldem energetycznym do kate-
gorii F lub G. Mona zatem przypuszcza, i naoenie koniecznoci wprowadzania
wiadectw energetycznych wraz z projektowaniem odpowiednich warunków panuj-
cych wewntrz pomieszcze powinno przyczyni si poprawy rodowiska pracy
i przebywania ludzi.
Bibliografia
1. Directive 2002/91/EC of European Parliament and the Council of 16 December 2002 on the En-
ergy Performance of the Buildings.
2. materiay informacyjne ze strony http://www.buildingsplatform.eu/
3. Sowa J., Jak poprawi jako powietrza w pomieszczeniach obniajc jednoczenie zuycie ener-
gii?, materiay z AirAcademy, Warszawa, 2008.
4. PN-EN ISO 7730:2006 Ergonomia rodowiska termicznego. Analityczne wyznaczanie i interpre-
tacja komfortu termicznego z zastosowaniem obliczania wska ników PMV i PPD oraz kryteriów
lokalnego komfortu termicznego (oryg.).
5. PN-EN 15251:2007 Kryteria rodowiska wewntrznego, obejmujce warunki cieplne, jako po-
wietrza wewntrznego, owietlenie i haas (oryg.).
Publikacja opracowana na podstawie wyników uzyskanych w ramach I etapu programu wieloletniego

pn. „Poprawa bezpieczestwa i warunków pracy” finansowanego w latach 2008–2010 przez Minister-
stwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego/Narodowe Centrum Bada i Rozwoju. Gówny koordynator:

Centralny Instytut Ochrony Pracy – Pastwowy Instytut Badawczy
316
Rozdzia 19
NARAENIE ZAWODOWE NA NATURALNE

PROMIENIOWANIE NADFIOLETOWE
W POLSCE
Agnieszka Wolska
Piotr Gogowski
ukasz Gaecki
1. WSTP
1.1. Charakterystyka promieniowania nadfioletowego

Promieniowaniem nadfioletowym (UV) nazywamy promieniowanie optyczne

o dugoci fali od okoo 100 nm do okoo 400 nm. Zgodnie z Polsk Norm [30] wy-
rónia si nastpujce zakresy nadfioletu:
x UV-A (nadfiolet bliski) o dugociach fali 315–400 nm,
x UV-B (nadfiolet redni) o dugociach fali 280–315 nm,
x UV-C (nadfiolet daleki) o dugociach fali 100–280 nm.
Promieniowanie nadfioletowe o dugociach fali poniej 200 nm jest czsto nazywa-

ne nadfioletem próniowym. Jest ono silnie pochaniane przez prawie wszystkie sub-
stancje (równie przez cienkie warstwy powietrza). W przypadku naturalnego promie-
niowania UV, wystpujcego w promieniowaniu sonecznym docierajcym do po-
wierzchni Ziemi jego zakres widmowy jest mniejszy i zawiera si w przedziale 290 –
400 nm. Wynika to bezporednio z pochaniania promieniowania nadfioletowego
o dugociach fali poniej 290 nm przez czsteczki tlenu i ozonu wystpujce w war-
stwie atmosfery otaczajcej Ziemi.
1.2. Oddziaywanie promieniowania nadfioletowego na organizm czowieka
Promieniowanie nadfioletowe jest wanym czynnikiem rodowiska o duej aktywno-

ci biologicznej niezbdnym do prawidowego rozwoju i dziaalnoci czowieka. Reakcje
biologiczne moe wywoa jedynie promieniowanie pochonite i w przypadku nadfioletu
s to reakcje fotochemiczne. Nadfiolet oddziauje na organizm czowieka poprzez skór
i oczy. Skutki ekspozycji na to promieniowanie zale od parametrów fizycznych pro-
mieniowania (dugo fali, intensywno promieniowania dla poszczególnych dugoci
fal), wielkoci pochonitej dawki oraz waciwoci optycznych i biologicznych ekspo-
nowanej tkanki. Wystpuje wiele korzystnych skutków jego oddziaywania na organizm
czowieka, do których niezbdna jest obecno pewnej iloci tego promieniowania. Wród
korzystnych skutków dla organizm czowieka mona wymieni m.in.:
317
x dziaanie przeciwkrzywicznie (wspomaga w organizmie przemiany chemiczne,
w wyniku których tworzy si witamina D3, zwana przeciwkrzywiczn, gdy regulu-
je gospodark wapniowo-fosforow i proces odkadania si wapnia w kociach),
x wspomaganie wzrostu odpornoci organizmu,
x wspomaganie obnienia iloci cholesterolu (wspomaga przemian materii i przy-
czynia si do szybszego spalania tuszczów),
x wspomaganie szybszego gojenia si ran, ustpowania infekcji,
x agodzenie objawów niektórych chorób skóry (np. uszczycy).
Do szkodliwych skutków nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV w przy-

padku skóry naley zaliczy przede wszystkim: rumie skóry (erytema), oparzenie,
wzrost iloci barwnika (na skórze pojawiaj si piegi, znamiona, plamy), fotostarze-
nie skóry oraz zmiany przednowotworowe i nowotworowe skóry (w tym czerniak
skóry). W przypadku oka nadmierne napromienienie nadfioletem moe spowodowa:
zapalenie spojówek, zapalenie rogówki, a przy chronicznej ekspozycji – zam foto-
chemiczn (zmtnienie soczewki). Efekty szkodliwe ze wzgldu na czas ich wyst-
pienia po ekspozycji skóry na naturalne promieniowanie nadfioletowe dzieli si na
ostre i przewleke (tabela 1.). Ostre wystpuj maksymalnie do 24 godzin po ekspozy-
cji natomiast przewleke wystpuj znacznie pó niej a czsto na skutek wieloletniej

ekspozycji na naturalne promieniowanie nadfioletowe.
Tabela 1. Klasyfikacja skutków szkodliwych dla skóry, wywoanych ekspozycj na promieniowanie

nadfioletowe, ze wzgldu na czas ich wystpienia po ekspozycji [21, 22]
Klasyfikacja skutków Skutek szkodliwy
szkodliwych ze wzgl du
na czas ich wyst pienia
skóra oczy
po ekspozycji na UV
Ostre Erytema, Zapalenie rogówki,
Fotodermatozy, Zapalenie spojówki,
Poparzenie, czne zapalenie rogówki
i spojówki,
Przewleke Fotostarzenie skóry, Skrzydlik,
Keratozy soneczne, Zama,
Pigmentacja (opalenizna, piegi), Rak oka
Zmiany przednowotworowe i
nowotworowe
Rak skóry (w tym czerniak;)
1.3. Efekt oddziaywania naturalnego promieniowania nadfioletowego a fototyp

skóry
Jednym z istotnych czynników majcych wpyw na wystpowanie uszkodze

i chorób skóry spowodowanych UV jest fototyp skóry zwizany z jej pigmentacj.
Skóra zawierajca du ilo pigmentu (ciemna karnacja) zapewnia istotn ochron
przed naturalnym promieniowaniem nadfioletowym, podczas gdy poziom ochrony
przed tym promieniowaniem jaki zapewnia skóra jasna, tzn. charakteryzujca si
318
ma zawartoci pigmentu, jest niski. W tabeli 2 zostaa przedstawiona klasyfika-
cja typów skóry ludzkiej ze wzgldu na ich czuo na promieniowanie nadfioleto-
we oraz minimalne dawki promieniowania wywoujcego erytem (MED.) dla po-
szczególnych fototypów skóry, osobno dla skóry nie preadaptowanej i preadopto-
wanej (eksponowanej wczeniej na UV). W Polsce wystpuj przedstawiciele foto-
typów skóry od I do IV.
Tabela 2. Fototyp skóry a warto MED, przed i po jej preadaptacji na naturalny nadfiolet [22, 28]
Minimalna erytemalna dawka

Fototyp promieniowania (MED), J/m2
Opis Charakterystyka
skóry
Skóra nie pre- Skóra pre-
adoptowana adoptowana
Zawsze ulega poparzeniu,

Rasa biaa o bardzo
I nigdy si nie opala, zaw-
jasnej karnacji
sze pojawiaj si piegi
200 600
Zawsze ulega poparzeniu,
Rasa biaa o jasnej
II czasami si opala, czasa-

karnacji
mi pojawiaj si piegi
Czsto ulega poparzeniu,

Rasa biaa o redniej
III zawsze si opala (umiar-
karnacji
kowanie)
700 1000
Nigdy nie ulega oparze-
Rasa biaa o ciemnej
IV niu, zawsze si opala
karnacji
(dobrze)
Nigdy nie ulega poparze-

Rasa azjatycka i in-
V niu, opala si obficie, 1000 6000
dyjska
naturlnie brzowa skóra
Nigdy nie ulega poparze-

VI Rasa afro-karaibska 1500 8000
niu, skóra czarna
Jak wida w tabeli 2 preadaptacja skóry na nadfiolet powoduje 1,4 – 6 krotne

zwikszenie minimalnej erytemalnej dawki, w zalenoci od fototypu skóry.
1.4. Warto ci indeksu UV w Polsce
Warto indeksu UV wyznaczana jest na podstawie pomiarów promieniowania UV

efektywnego erytemalnie, wykonywanych przez stacje meteorologiczne na caym
wiecie. W Polsce pomiarami intensywnoci naturalnego promieniowania UV oraz
wyznaczaniem indeksu UV zajmuje si Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej.
Poniej w tabeli 3 zamieszczono dane dotyczce wartoci rednich miesicznych in-
deksu UV wyznaczone na podstawie pomiarów przeprowadzonych w trzech stacjach
meteorologicznych w latach: 2000 do 2005.
319
Tabela 3. rednia miesiczna warto indeksu UV z lat 2000–2005 [21, 22]
Stacja rednie e warto ci indeksu UV w poszczególnych miesi cach

meteoro-
logiczna I II III IV V VI VII VIII XI X XI XII
eba 0,22 0,57 1,42 2,56 3,97 4,45 4,54 3,99 2,63 1,13 0,38 0,17
Legiono-
0,32 0,78 1,73 2,82 4,36 4,71 4,85 4,15 2,79 1,43 0,52 0,25
wo
Zakopane 0,58 1,09 2,19 3,19 4,56 4,73 4,58 4,13 2,94 1,74 0,78 0,47
Na podstawie danych zamieszczonych w. tabeli 3 oraz przy przyjciu kryteriów ka-

tegoryzacji ekspozycji na promieniowanie UV mona powiedzie, e – najwiksze
rednie intensywnoci promieniowania UV w Polsce wystpuj w okresie wiosenno
letnim, przy czym od maja do sierpnia rednie miesiczne wartoci indeksu UV s
wiksze od 4. redni indeks UV w tych miesicach zawiera si w przedziale wartoci
okrelonych mianem umiarkowany ((indeks UV z przedziau: 3÷5). Jednak powysze
stwierdzenia odnosz si tylko do rednich miesicznych wartoci indeksu UV. Na
podstawie rednich dziennych przebiegów zmiennoci indeksu UV w poszczególnych

miesicach mona jednak stwierdzi, e o pewnej porze dnia w miesicach wiosenno –
letnich intensywno naturalnego promieniowania UV jest duo wiksza i zawiera si
w przedziale wartoci okrelonych mianem „wysoka” (indeks UV z przedziau: 6÷7)
a nawet bardzo wysoka (indeks UV z przedziau: 8÷10). Na rysunkach 1 i 2 przedsta-
wiono dobow zmienno indeksu UV dla eby (Lb), Legionowa (Lg) i Zakopanego
(Za) odpowiednio w miesicu kwietniu i czerwcu [22].
Rys. 1. Dobowa zmienno indeksu UV dla eby (Lb), Legionowa (Lg) i Zakopanego (Za) w miesi-
cu kwietniu; redni przebieg z okresu 1994-1999 i w dniach z maksymaln wartoci indeksu UV
w tym okresie [10]
320
Rys. 2. Dobowa zmienno indeksu UV dla eby (Lb), Legionowa (Lg) i Zakopanego (Za) w miesi-
cu czerwcu; redni przebieg z okresu 1994–1999 i w dniach z maksymaln wartoci indeksu UV
w tym okresie [10]
Zgodnie z wartociami indeksu UV odczytanymi z rys. 1. rednia ekspozycja na na-

turalne promieniowanie nadfioletowe w Polsce w cigu dnia w miesicu kwietniu jest
„wysoka” w godzinach od 9 do 14 dla stacji Zakopane oraz „umiarkowana” w pooo-
nych bardziej na pónoc czciach kraju. Wraz ze zmniejszaniem si wartoci kta zeni-
talnego Soca wynikajcym z obrotu Ziemi po orbicie okoosonecznej, dzienny prze-
bieg intensywnoci naturalnego promieniowania UV przybiera coraz wiksze wartoci.
Maksymalne intensywnoci tego promieniowania w Polsce obserwowane s w miesicu
czerwcu, wówczas zgodnie z wykresem zamieszczonym na rysunku 2. w caym kraju od
godziny 10 do 17 utrzymuje si „wysoka” ekspozycja na naturalne promieniowanie nad-
fioletowe. W zwizku z powyszym w okresie wiosenno-letnim w cigu dnia pracowni-
cy zatrudnieni na zewntrznych stanowiskach pracy przez kilka godzin eksponowani s
na naturalne promieniowanie UV charakteryzujce si wysok intensywnoci. Zwiza-
ne z tym jest wysokie ryzyko wystpienia skutków szkodliwych dla zdrowia [22].
1.5. Ekspozycja zawodowa na nadfiolet Polsce
W zwizku z moliwoci wystpienia skutków szkodliwych dla zdrowia podczas

ekspozycji zawodowej na nadfiolet, zalicza si go do czynników szkodliwych w ro-
dowisku pracy. Obowizkiem pracodawcy jest zapewnienie takich warunków pracy,
aby ryzyko zawodowe zwizane z ekspozycja zawodowa na nadfiolet byo pomijalnie
mae. Dotyczy to zarówno pracowników eksponowanych na sztuczne jak i naturalne
promieniowanie nadfioletowe.
Wedug danych GUS, opracowanych na podstawie Narodowego Spisu Powszechne-
go w 2002 r., na stanowiskach pracy, które znajduj si na wolnym powietrzu
321
(w sektorach: budownictwo, lenictwo, ryboówstwo i rolnictwo), a tym samym poten-
cjalnie eksponowanych na naturalne promieniowanie nadfioletowe w 2002 roku zatrud-
nionych byo ok. 1,15 mln pracowników. Liczba ta stanowia okoo 8,7% wszystkich
zatrudnionych w Polsce. Dla porównania w tym samym czasie szacunkowa liczba pra-
cowników eksponowanych sztuczne promieniowanie UV wynosia ok. 91,5 tys., co sta-
nowio ok. 0,69% wszystkich zatrudnionych w Polsce w tym czasie [21, 22].
W chwili obecnej czynnik szkodliwy, jakim jest naturalne promieniowanie nadfio-
letowe nie jest uwzgldniany przy ocenie ryzyka zawodowego oraz bardzo czsto przy
dziaaniach prewencyjnych. Istniejce wartoci NDN [28] i metody ich pomiaru sto-
sowane do oceny zagroenia sztucznym UV nie mona stosowa do ekspozycji na na-
turalne promieniowanie UV, ze wzgldu na du zmienno tego promieniowania
w czasie.
Uwzgldniajc fakt, e w Polsce znaczca ilo naturalnego nadfioletu (okrelane-
go ilociowo przez IMGiW za pomoc wartoci UV indeks), który moe stanowi
o istotnym zagroeniu tym promieniowaniem wystpuje w okresie wiosenno-letnim,
czynnik ten powinien by uwzgldniany zarówno przy ocenie ryzyka zawodowego jak
i przy dziaaniach prewencyjnych. Wyniki bada przeprowadzonych przez wiatow
Organizacj Zdrowia (ang World Health Organisation – WHO) zawarte w raporcie pt.
„Solar ultrafiolet radiation. Global burden of diseases from solar ultrafiolet radia-
tion” [11] wskazuj, e nadmierna ekspozycja na naturalny nadfiolet bya przyczyn
okoo 60 000 przedwczesnych zgonów na wiecie w 2000 roku, na skutek rónego
rodzaju nowotworów skóry, w tym czerniaka.
Celem referatu jest przedstawienie wyników wstpnych bada naraenia zawodo-
wego na naturalne promieniowanie UV wybranych grup zawodowych w Polsce.
2. METODYKA BADA
2.1. Metody pomiaru dawki promieniowania UV
Istnieje kilka metod pomiaru dawki promieniowania UV, na jakie eksponowany

jest czowiek [24, 31]:
x bezporednia, poprzez pomiar napromienienia za pomoc osobistego dozymetru
promieniowania UV. Ten sposób pomiaru preferowany jest ze wzgldu na najbar-
dziej wiarygodne wyznaczenie dawki promieniowania, na jakie eksponowane byy
poszczególne fragmenty ciaa poruszajcego si czowieka [6],
x porednia, poprzez pomiar efektywnego erytemalnie natenia napromienienia za
pomoc stacjonarnego radiometru (miernik ustawiony w jednym miejscu i nieru-
chomy podczas pomiarów) z jednoczesnym pomiarem czasu ekspozycji,
x porednia, poprzez pomiar widmowej gstoci natenia napromienienia za pomo-
c stacjonarnego spektroradiometru matrycowego lub skanujcego (miernik usta-
wiony w jednym miejscu i nieruchomy podczas pomiarów) z jednoczesnym pomia-
rem czasu ekspozycji,
x porednia, poprzez pomiar efektywnego erytemalnie napromienienia z wykorzy-
staniem stacjonarnego radiometru (miernik ustawiony w jednym miejscu i nieru-
chomy podczas pomiarów).
322
Analiza doniesie literaturowych [2, 3, 4, 5, 7,14÷20] dotyczcych badania inten-
sywnoci indywidualnej ekspozycji na naturalne promieniowanie nadfioletowe przed-
stawicieli rónych grup zawodowych oraz ludzi spdzajcych swój wolny czas na
wolnym powietrzu wykazaa, e najlepsz metod oceny ekspozycji indywidualnej jest
metoda bezporednia. Metoda ta jest najdrosza i praktycznie najbardziej uciliwa
(wielokrotny dojazd do rónych miejsc, w których przeprowadzane s badania; prze-
konanie pracowników do udziau w badaniach, analiza duej iloci danych). Jednake
sporód wszystkich charakteryzuje si najwiksz dokadnoci w ilociowej ocenie
indywidualnych dawek promieniowania UV.
2.2. Aparatura pomiarowa
Przyjto, e w badaniach bdzie wykorzystywana dozymetryczna metoda pomiaru

indywidualnej dawki erytemalnej (napromienienia erytemalnego) promieniowania UV
u poszczególnych badanych pracowników.
Do bada dozymetrycznych wybrano przenone, indywidualne dozymetry aktywne
X2000-10 produkcji firmy Gigahertz-Optik GmbH (Niemcy), które s skorygowane
erytemalnie do krzywej CIE. Dozymetry te posiadaj dwa detektory: UV-Aery i UV-
B/Cery (Rys. 3). Charakterystyk korekcji widmowej dozymetru X2000-10 do krzywej

skutecznoci ertytemalnej CIE przedstawiono na rysunku 4.
Rys. 3. Stosowany dozymetr X2000-10
Rys. 4. Charakterystyka korekcji widmowej dozymetru X2000-10 do krzywej skutecznoci

ertytemalnej CIE [32]
323
Wybrane dozymetry charakteryzuj si [23, 24]:
x maymi wymiarami geometrycznymi (85×46x23 mm),
x ma wag (60 g),
x niskim poborem mocy,
x du pojemnoci pamici danych,
x rejestracj natenia napromienienia z zadanym interwaem czasowym od 1 s do
127 minut,
x kosinusow korekcj przestrzenn pola widzenia detektora,
x maksymalna mierzona warto natenia napromienienia wynosi 670 mW/cm2
z maksymaln rozdzielczoci 3,3 nW/cm2.
Obsuga dozymetrów moliwa jest jedynie z zastosowaniem oprogramowania OS-

X2000, które po zainstalowaniu na komputerze i podczenia do niego dozymetru po-
przez zcze RS32 umoliwia [23, 24]:
x ustawienie parametrów mierzonych,
x ustawienie czasu rozpoczcia i zakoczenia pomiaru,
x sczytywanie i podgld danych pomiarowych,
x eksport danych w postaci pliku tekstowego.
Rys. 5. Przykadowe przebiegi czasowe parametrów mierzonych prezentowanych w oknie programu

[23, 24]
W programie OS-X2000 prezentowany jest w postaci graficznej przebieg natenia

napromienienia w czasie pomiaru, a take informacja o cakowitym napromienieniu.
Przykadowe przebiegi czasowe parametrów mierzonych prezentowanych w oknie
programu przedstawiono na rysunku 5.
324
W badaniach przewidzianych jest do wykorzystywania 9 dozymetrów X2000-10
pozwalajcych na jednoczesn rejestracj dawek erytemalnych np. u 8 osób oraz jeden
dozymetr przeznaczony jest do pomiaru dawki podniesieniowej.
2.3. Kalibracja dozymetrów
W przypadku pomiarów promieniowania UV wystpuje szereg róde poten-

cjalnych bdów pomiarowych takich jak niedopasowanie geometryczne (niedopa-
sowanie odpowiedzi kosinusowej miernika), niedopasowanie widmowe czuoci
oraz charakterystyki widmowej róda a take nieliniowa charakterystyka czuoci
detektora [8, 9].
Kady z dozymetrów X2000-10 posiada wasne wiadectwo kalibracji, z wy-
znaczonymi krzywymi dopasowania widmowego obu detektorów do krzywej ery-
temalnej CIE. Wskazania wykalibrowanych przez producenta dozymetrów przy
sprawdzajcych pomiarach naturalnego promieniowania UV wykonanych w tym
samym czasie wykazay znaczce rónice. Rónice wskaza wynikay z rónego
dopasowania widmowego poszczególnych dozymetrów do krzywej erytemalnej.
Ograniczenie bdu wynikajcego z rónego dopasowania widmowego dozyme-
trów moliwe jest poprzez ich kalibracje i wyznaczenie odpowiednich wspó-

czynników korekcyjnych.
Kalibracj wykonano przy zastosowaniu wzorców sztucznych róde promie-
niowania UV oraz spektroradiometru OL 750. Metoda ta polegaa ona na pomia-
rze róda promieniowania przy wykorzystaniu spektroradiometru o znanej cha-
rakterystyce czuoci widmowej, a nastpnie pomiarze tego samego róda przy
wykorzystaniu badanego dozymetru [1]. Pomiary rozkadu widmowego natenia
napromieniania wykonane z wykorzystaniem spektroradiometru przelicza si
przed odpowiedni funkcj skutecznoci widmowej, w tym przypadku jest to
krzywa erytemalna Sery(O). Nastpnie uzyskan warto skuteczn natenia na-
promienienia (lub napromienienia) porównuje si z pomiarami wykonanymi przy
uyciu dozymetrów.
Do kalibracji wybrano dwie lampy wzorcowe emitujce promieniowanie w zakre-
sie UV, lecz o rónych charakterystykach widmowych: halogenow oraz deuterow.
Rysunek 5 przedstawia wzgldne charakterystyki widmowe wykorzystanych do kali-
bracji lamp wzorcowych: halogenowej oraz deuterowej, dodatkowo na rysunku nanie-
siono widmow charakterystyk czuoci detektora dla przykadowego dozymetru
z serii X2000-10.
Na podstawie wykresów przestawionych na rysunku 6 wida wyra ne niedopaso-
wanie czuoci widmowej detektora oraz wzgldnego rozkadu widmowego natenia
napromienienia lamp wzorcowych. Jednake przebieg wzgldnego natenia napro-
mienienia lampy deuterowej w zakresie 280–300 nm jest bardziej zblione do rozka-
du czuoci widmowej detektora promieniowania UVB dozymetru.
Natomiast porównujc przebieg wzgldnego natenia napromienienia promienio-
wania sonecznego z przebiegami wzgldnego natenia napromienienia promienio-
wania lampy deuterowej i halogenowej mona stwierdzi, e widmo lampy halogeno-
wej jest bardziej zblione do widma promieniowania sonecznego [12, 26] co ilustruje
rysunek 7.
325
1,2
Widmowa charakterystyka
czuoci detektora
1,0
0,8 lampa halogenowa
0,6
0,4
lampa deuterowa
0,2
0,0
250 260 270 280 290 300 310 320
Dugo fali [nm]
Rys. 6. Wzgldne widma lamp wzorcowych: halogenowej oraz deuterowej oraz naoona charaktery-
styka wzgldnej czuoci detektora stosowanego w dozymetrze X2000-10 [23, 25]
0,9
wzgldne natenie napromienienia
0,8
0,7
0,6
0,5 Widmo Soneczne

Widmo lampy halogenowej
0,4 Widmo lampy deuterowej
0,3
0,2
0,1
0
250 260 270 280 290 300 310 320 330
Daugo fali [nm]
Rys. 7. Porównanie wzgldnego widma sonecznego oraz wzgldnego widma lamp wzorcowych: ha-
logenowej oraz deuterowej [23, 25]
Pomiary kalibracyjne przeprowadzono zgodnie z nastpujcym schematem:

x pomiar spektroradiometryczny widma poszczególnych róde wzorcowych,
x usytuowanie dozymetrów w obrbie otworu wejciowym kuli cakujcej, tak aby
jego detektory znajdoway si na odpowiedniej wysokoci wzgldem lamp wzor-
cowych oraz w odlegoci zgodnej z fotometrycznym prawem odlegoci,
x pomiary dozymetryczne natenia napromienienia skutecznego erytemalnie po-
szczególnych róde wzorcowych wykonane dla kadego z dozymetrów.
Po wykonaniu pomiarów przeliczono uzyskane z pomiarów spektroradiometrycz-

nych wyniki rozkadu widmowego natenia napromienienia obu róde wzorcowych
326
przez wspóczynniki waenia krzywej skutecznoci erytemalnej CIE [27]. Nastpnie
wyznaczono wspóczynniki korekcyjne Clamp (osobno dla zakresów widmowych UVA
lub UVB) zgodnie ze wzorem:
E spektro
C lampi (1)
E doz _ i
gdzie:
Espektro – napromienienie erytemalne zmierzone przy wykorzystaniu systemu spektro-
radiometrycznego,
Edoz_i – napromienienie erytemalne zmierzone przy wykorzystaniu i-tego dozymetru
X2000-10.
Wyznaczone z wykorzystaniem spektroradiometru wspóczynniki korekcyjne dla
zakresu UVA i UVB poszczególnych dozymetrów przedstawiono w tabeli 4.
Tabela 4. Wspóczynniki korekcyjne uzyskane przy kalibracji lampa halogenowa i deuterow [23, 25]
Lampa halogenowa Lampa deuterowa
Nr dozymetru Clamp Clamp Clamp Clamp
UVA UVB UVA UVB
Dozymetr 1 21,45 0,99 83,87 0,77

Dozymetr 2 21,49 1,17 83,18 0,91
Dozymetr 3 21,08 1,22 109,41 0,99
Dozymetr 4 21,56 0,91 93,06 0,95
Dozymetr 5 21,06 1,04 84,97 0,55
Dozymetr 6 16,52 0,55 85,68 0,40
Dozymetr 7 16,45 0,41 80,49 0,66
Dozymetr 8 16,77 0,72 88,08 1,35
Dozymetr 9 15,54 1,40 83,87 0,77
W przypadku obu badanych róde wzorcowych stwierdzono znaczce rónice

w wynikach pomiarów przeprowadzonych metod spektroradiometryczn oraz dozy-
metryczn zwaszcza w zakresie promieniowania UVA. Wspóczynniki korekcyjne
wyznaczone przy pomiarze lampy deuterowej dochodz nawet do 100, natomiast przy
lampie halogenowej do ok. 20. Tak wysokie wartoci wspóczynników korekcyjnych
nasuwaj wnioski, i detektory promieniowania UVA zastosowane w dozymetrach
wskazuj bardzo zanione wartoci tego promieniowania. Moe to wynika z zasto-
sowanego dyfuzora lub filtru. Dlatego te przy analizie wyników pomiarów dozyme-
trycznych promieniowania UVA naley mie na uwadze, i s one znaczco niedosza-
cowane. Wspóczynniki korekcyjne dla promieniowania UVB zmieniaj si dla po-
szczególnych dozymetrów w zakresie od ok. 0,5 do ok. 1,4 a zatem w zalenoci od
dozymetru pomiary s przeszacowane lub niedoszacowane, ale w znaczco mniejszym
zakresie ni dla promieniowania z zakresu UVA.
Porównujc uzyskane wspóczynniki korekcyjne uzyskane z opisanych mona
przyj, e w obu zakresach promieniowania UV najlepiej przyj: wspóczynniki ko-
rekcyjne Clamp wynikajce w pomiarów lampy halogenowej [23, 25].
327
2.4. Wspóczynniki dopasowania widmowego
Stosujc miernik promieniowania UV skalibrowany dla okrelonego róda ( róda

referencyjnego) do pomiaru parametrów róda o innym rozkadzie spektralnym poja-
wiaj si pewne bdy wynikajce z niedopasowania:
x rozkadu widmowego promieniowania emitowanego przez róda kalibracyjne oraz
mierzone,
x rozkadu wzgldnej czuoci detektora oraz funkcji odpowiedzi widmowej (w tym
przypadku krzywej erytemalnej).
Na rysunku 6 przedstawione zostay rozkady wzgldnego widma sonecznego oraz
wzgldnego widma lamp wzorcowych: halogenowej oraz deuterowej. Mona zauwa-
y istotne niedopasowanie wzgldnej charakterystyki wydmowej promieniowania
sonecznego oraz lampy halogenowej w zakresie UV. Mierzalne wartoci promienio-
wania emitowanego przez soce pojawiaj si dopiero powyej ok. 300 nm, podczas
kiedy lampa halogenowa emituje promieniowania o stosunkowo duej wartoci nat-
enia napromienienia praktycznie w caym zakresie od 250 nm.
Zgodnie z wykresami na rysunku 7, niezwykle istotne jest obliczenie odpowiedniego
wspóczynnika korekcyjnego uwzgldniajcego przedstawione niedopasowanie widmo-
we. Oprócz uwzgldnienia niedopasowania charakterystyki widmowej róda kalibracyj-

nego (lampa halogenowa) raz róda badanego (soce) naley przeanalizowa rónic
w czuoci widmowej detektora oraz wzgldnej skutecznoci widmowej wywoywania
uszkodze oczu i skóry przez promieniowanie UV sery(O). Na rysunku 8 przedstawiono
przebieg czuoci widmowej przykadowego dozymetru (krzywa granatowa) oraz prze-
bieg krzywej wzgldnej skutecznoci widmowej wywoywania uszkodze oczu i skóry
przez promieniowanie UV (krzywa róowa, wyrysowana na podstawie [27]). W szcze-
gólnoci w zakresie fal krótkich (250-270 nm) krzywe te silnie od siebie odbiegaj, sku-
teczno erytemalna jest okoo dwa razy wysza od czuoci widmowej detektora.
1,2
1
sdozy(O)
Wzgldna czuo widmowa
0,8
sery(O)
0,6
0,4
0,2
0
250 260 270 280 290 300 310 320
Dugo fali [nm]
Rys. 8. Wzgldna czuo widmowa dozymetru oraz wzgldna skuteczno widmowa wywoywania
uszkodze oczu i skóry przez promieniowanie UV [25]
328
Wyniki pomiaru mona jednak skorygowa poprzez zastosowanie wspóczynnika
dopasowania widmowego[1, 13, 25]:
³O S s O s ery dO ³ S hal O s dozy dO

O
F St , S s (2)
³ S s O s dozy dO ³ S hal O sery dO
O O
gdzie:
Ss(O) – rozkad widmowy natenia napromienienia promieniowania sonecznego,
Shal(O) - – rozkad widmowy natenia napromienienia lampy halogenowej,
sdozy(O) – rozkad widmowy czuoci dozymetru,
sery(O) – wzgldna skuteczno widmowa wywoywania uszkodze oczu i skóry przez
promieniowanie UV.
Dziki zastosowaniu wspóczynnika dopasowania widmowego moemy odnie
pomiar przeprowadzony przy uyciu lampy halogenowej do widma naturalnego pro-
mieniowania emitowanego przez soce. Wyniki wyznaczonych wspóczynników do-
pasowania widmowego przedstawiono w tabeli 5.
Tabela 5. Wspóczynniki dopasowania widmowego dla pomiaru promieniowania z zastosowaniem

dozymetrów Gigahertz Optik X2000-10 [25]
Zakres
SUVA SUVB
Nr. dozymetru
Dozymetr 1 0,97 1,55
2.5. Sposób wykonywania pomiarów
Badania naraenia na naturalne promieniowanie UV przeprowadzane s w okresie wio-

senno-letnim wród grup zawodowych, których czas ekspozycji na naturalny UV wynosi co
najmniej 50 % w cigu zmiany roboczej. W badaniach wykorzystywana jest dozymetrycz-
na metoda pomiaru indywidualnej dawki erytemalnej promieniowania UV
u poszczególnych badanych pracowników oraz dawki odniesieniowej wyznaczanej w bli-
skim otoczeniu wykonywanych prac, w pozycji poziomej, w bezpiecznym i nie osonitym
miejscu. W ten sposób maksymalna dawka (napromienienie) promieniowania UV w czasie
wykonywania pomiarów mierzona bdzie przez dozymetr odniesieniowy i posuy do wy-
znaczania wzgldnych dawek promieniowania na które eksponowani s poszczególni pra-
cownicy. Dozymetry personalne umieszczane byy na ramieniu pracowników.
329
3. WYZNACZANIE PARAMETRÓW OCENY EKSPZOCYJI
3.1. Skorygowane dawki promieniowania
Dane pomiarowe uzyskane z dozymetrów X2000-10 to natenie napromienienia

promieniowania skutecznego erytemalnie w funkcji czasu. Dysponujc danymi odno-
nie godziny rozpoczcia (t1) i zakoczenia pomiaru dozymetrycznego (t2) u danego
pracownika w okrelonym dniu pomiaru okrelane byo napromienienie promieniowa-
niem skutecznym erytemalnie (dawki) dla i-tego dozymetru HUVAery_i i HUVBery_i (gdzie
i jest numerem rozpatrywanego dozymetru) zgodnie ze wzorami [23, 25]:
t2
H UVAery _ i ³E
t1
UVAery _ i ( t ) dt (3)
t2
H UVBery _ i ³E
t1
UVBery _ i ( t ) dt (4)
gdzie:
EUVAery_i(t) – natenie napromienienia promieniowaniem UVA zmierzone i-tym do-

zymetrem
EUVBery_i(t) – natenie napromienienia promieniowaniem UVB zmierzone i-tym do-
zymetrem.
Obliczone napromienienie skuteczne erytemalnie przemnaane byo nastpnie
przed wspóczynniki korekcyjne odpowiednie dla kadego z zastosowanych dozyme-
trów Clamp_i, wyznaczone dla widma lampy halogenowej oraz wspóczynniki dopaso-
wania widmowego S dla i-tego dozymetru [25].
H UVAery _ i _ cor H UVAery _ i C lamp _ i S UVAi (5)
H UVBery _ i _ cor H UVBery _ i C lamp _ i S UVBi (6)

gdzie:
HUVAery_i_cor – skorygowane napromienienie UVA skuteczne erytemalnie dla i-tego do-
zymetru.
HUVBery_i_cor – skorygowane napromienienie UVB skuteczne erytemalnie dla i-tego do-
zymetru.
SUVAi – wspóczynnik dopasowania widmowego dla detektora UVA i-tego dozymetru
SUVBi – wspóczynnik dopasowania widmowego dla detektora UVB i-tego dozymetru
Jednoczenie wyznaczana bdzie dawka erytemalna UVA i UVB otoczenia (bdca
odpowiednikiem maksymalnej moliwej dawki, na jak moe by eksponowany czowiek
w danym czasie) na podstawie pomiarów natenia napromienienia promieniowania sku-
tecznego erytemalnie w funkcji czasu dokonywana przez dozymetr odniesieniowy.
3.2. Procentowy wskanik napromienienia erytemalnego
Na podstawie wyznaczonych dawek skutecznych erytemalnie dla promieniowania

UVA i UVB dla poszczególnych pracowników oraz rejestrowanych przez dozymetr
330
referencyjny usytuowany w miejscu pomiaru wyznaczany jest procentowy wska nik
napromienienia erytemalnego W, zgodnie ze wzorem [23, 25]:
H UVAery _ i _ cor H UVBery _ i _ cor
W 100% (7)
H UVAery _ cor _ ref H UVBery _ cor _ ref
gdzie:
HUVAery_cor_ref – napromienienie skuteczne erytemalnie promieniowaniem z zakresu
UVA mierzone dozymetrem referencyjnym,
HUVB ery_cor_ref – napromienienie skuteczne erytemalnie promieniowaniem z zakresu
UVB mierzone dozymetrem referencyjnym
4. WYNIKI BADA
4.1. Grupa badana

Badania wstpne ekspozycji na naturalne promieniowanie UV przeprowadzono dla
czterech nastpujcych grup zawodowych zatrudnionych na zewntrznych stanowi-
skach pracy: monterzy torowisk, rolnicy, ogrodnicy, pracownicy budowlani – przy

budowie dróg. Podstawowe dane dotyczce badanych grup przedstawiono w tabeli 6.
Tabela 6. Charakterystyka badanych grup pracowniczych [23]

Nazwa gru- redni wiek redni czas
py/ redni sta Rodzaje wykonywa-
Lp (przedzia pracy na ze-
pracy (zakres) nych czynno ci
Liczba osób wiekowy) wn trz (zakres)
Ukadnie torowiska
Monterzy 11 9 godzin 12
torowisk/
44 Praca przy torowisku minut
1 (1 mies. – 26
8 osób
(35-56 lat)
lat) Jazda samochodem (7-10 godzin)
i praca przy torowisku
Obsuga kosiarki 5 godzin 40
Rolnicy/ 49 20 Obsuga traktora minut
2
3 osób (42-56 lat) (10 – 30 lat) Prace w ogrodzie (4:20 – 6:50
Prace rolnicze godzin)
Sadzenie drzewek
Pielenie 7 godzin 50
Ogrodnicy/ 30 2 Obsuga kosiarki minut
3
6 osób (23-39 lat) (2 mies. – 5 lat) Oczyszczanie oczka (7:40 – 8 go-
wodnego dzin)
Sadzenie kwiatów
Pracownicy 3 godziny 40
42 20 Rozcieanie asfaltu
4 budowlani/ minut
(27-53 lata) (1 – 36 lat) Obsuga walca
6 osób (3-4:30 godzin)
Sporód badanych grup najduszy czas ekspozycji w cigu zmiany roboczej wy-
stpowa u monterów torowisk, natomiast najkrótszy u pracowników budowy dróg
przy rozcieaniu asfaltu.
331
4.2. Wyznaczone parametry ekspozycji
W tabeli 7 przedstawiono wyniki skorygowanych dawek promieniowania (napro-

mienienia erytemalnego) promieniowaniem nadfioletowym (z zakresu UVA+UVB)
poszczególnych pracowników w wybranym dniu pomiarowym, w badanych grupach
zawodowych.
Tabela 7. Skorygowane napromienienie erytemalne promieniowaniem UVA+UVB oraz procentowe

wska niki napromienienia erytemalnego u poszczególnych pracowników w wybranym dniu pomiarowym
Skorygowane napromienienie
Procentowy wskanik napro-
erytemalne promieniowaniem
mienienia erytemalnego, %
Nazwa Kod oso- UVA+UVB, J/m2
grupy by
redni dla
indywidualne odniesieniowe indywidualny
grupy
01 3918 6375 61
02 4361 6375 68
04 3015 4462 68
Monterzy
05 1560 6375 24 64
torowisk
06 3101 4462 69
07 5402 6375 85
08 4616 6375 72
O1 4880 7081 69
O2 5803 7081 82
O3 2667 7081 38
Ogrodnicy 57
O4 4993 7081 71
O5 3534 7081 50
O6 2326 7081 33
B1 2402 3511 68
B2 2233 3511 64
Robotnicy B3 1179 4414 27
budowy 49
dróg B4 2142 4414 49
B5 2044 4414 46
B6 1754 4414 40
Rolnicy R1 4133 7519 55
R2 6419 7519 85 69
R3 5084 7519 68
Najwiksze dzienne dawki promieniowania skutecznego erytemalnie stwierdzono

w grupie rolników i ogrodników, co wynikao zarówno z warunków pogodowych
w dniach pomiarowych, jak i duszego czasu ekspozycji w cigu dnia tych wanie
pracowników. Analizujc wartoci dawek erytemalnych otrzymywanych przez pra-
332
cowników w cigu dnia pracy atwo zauway, e zakres zmian dziennych dawek sku-
tecznych erytemalnie zawiera si w zakresie od 1179 J/m2 do 6419 J/m2. Biorc pod
uwag fakt, e w Polsce wystpuj przedstawiciele fototypów skóry od I do IV, mona
zauway, e w kadym przypadku przekroczona bya dawka MED = 1000 J/m2 dla
skóry preadaptowanej przedstawicieli fototypu IV. Wartoci te znacznie przekraczaj
MED. dla przedstawicieli pozostaych fototypów skóry w naszej populacji, co ozna-
cza, e otrzymywane dzienne dawki naturalnego promieniowania UV mog wywoy-
wa zarówno poparzenie soneczne jak i przy ekspozycji chronicznej znacznie powa-
niejsze szkodliwe skutki dla zdrowia jak fotostarzenie skóry i jej nowotwory.
Analizujc rednie procentowe wska niki napromienienia erytemalnego poszcze-
gólnych grup zawodowych mona zauway, e najwiksze wartoci wystpuj dla
rolników (69%) natomiast najmniejsze dla robotników budowlanych przy budowie
dróg (49%). Rónice te wynikaj gównie z rónic w stosowanych narzdziach pracy
(przesonicie docierajcego do pracownika promieniowania np. przez dach walca lub
rozciearki asfaltu), przesanianiu promieniowania przez otoczenie zewntrzne (drze-
wa, budynki, maszyny) i innych pracowników podczas wykonywanych czynnoci za-
wodowych.
5. PODSUMOWANIE
Opracowana metoda badania moe by praktycznie stosowane do ilociowej oceny

ekspozycji pracowników na naturalny UV.
W Polsce wystpuj przedstawiciele czterech fototypów skóry: I, II , III, IV. Wo-
bec czego minimalna dawka do wywoania rumienia (MED) dla I i II fototypu wynosi
200 J/m2 a dlka III i IV 700 J/m2 [28] dla skóry bez preadaptacji na promieniowanie
soneczne, natomiast odpowiednio 600 J/m2 i 1000 J/m2 dla skóry wczeniej preadap-
towanej. W zwizku z powyszym mona stwierdzi, e na pocztku sezonu wiosen-
no-letniego, kiedy skóra nie jest jeszcze preadaptowana rzeczywiste otrzymywane
dawki promieniowania UV skutecznego erytemalnie we wszystkich badanych przy-
padkach znaczco przekraczaj wartoci MED. ustanowione dla poszczególnych foto-
typów tj. do 32-krotnie dla I i II fototypu i do 9-krotnie dla II i IV fototypu. Czyli w o-
kresie tym u pracowników moe wystpowa szybko poparzenie soneczne. W pó -
niejszym okresie, kiedy skóra jest ju preadaptowana okrelone w trakcie bada dawki
promieniowania erytemalnego równie zawsze przekraczaj warto 1000 J/m2, które
przyjmuje si jako warto progow wystpienia zaczerwienienia skóry preadaptowa-
nej III i IV fototypu skóry. Moe to mie w przyszoci odzwierciedlenie w wystpo-
waniu skutków szkodliwych dla zdrowi jak fotostarzenie skóry czy nawet wystpowa-
nie raka skóry.
Naley zaznaczy, e wród badanych pracowników byli gównie przedstawiciele
III i IV fototypu, natomiast rzadko fototypu II. Oznacza to, e wystpuje swego rodza-
ju „naturalna selekcja”, i osoby o najjaniejszym fototypie skóry – tj. I fototypie nie
zatrudniaj si na zewntrznych stanowiskach pracy. Nie mniej jednak przy tak wyso-
kich wartociach wyznaczonych ekspozycji wskazane jest stosowanie przez pracowni-
ków rodków ochrony indywidualnej jak: okulary ochronne z odpowiednim filtrem
UV, ubrania robocze wykonane z tkaniny o odpowiedniej barierowoci, tj. UPF > 30,
333
nakrycia gowy oraz stosowanie kremów ochronnych na nieosonit skór. Ponadto
powinny by wprowadzone odpowiednie rodki organizacyjne w celu ograniczenia
ekspozycji pracowników np. poprzez stosowanie rotacji wykonywanych prac w miej-
scach o duym nasonecznieniu, stosowanie przenonych zadasze oraz robienie
przerw w pracy w okresie wystpowania najwikszej intensywnoci promieniowania
UV, tj. w godzinach pomidzy 10 a 14. Taki przedzia godzinowy, kiedy szczególnie
wskazane jest stosowanie moliwych rodków ochrony i unikanie ekspozycji na pro-
mieniowanie soneczne wynika bezporednio z analizy wykresów przebiegów zmien-
noci indeksu UV w Polsce w cigu dnia w miesicu kwietniu (rys. 1) i czerwcu
(rys. 2). Przedstawione wyniki bada natenia napromienienia erytemalnego potwier-
dzaj powysze stwierdzenie gdy, wskazuj na due wartoci ekspozycji zawodowej
pracowników w Polsce.
Wskazana jest kontynuacja bada na wikszej grupie pracowników w celu okrele-
nia stopnia naraenia rónych grup zawodowych na naturalne promieniowanie UV
w Polsce. Badania takie bd kontynuowane w sezonie letnim 2010 roku. Przeprowa-
dzone badania suy bd do ustalenia kryteriów oceny ryzyka zawodowego zwiza-
nego z naraeniem na naturalne promieniowanie UV pracowników zatrudnionych na
zewntrznych stanowiskach pracy, które opiera si bd na wynikach przeprowadzo-
nych badan ekspozycji zawodowej.

Praca wykonana w ramach I etapu Programu Wieloletniego pt. „Poprawa Bezpie-
czestwa i Warunków Pracy”, w latach 2008–2010.
Bibliografia
1. Coleman A.J., Traceable calibration of ultraviolet meters used with broadband, extended sources,
2000 Phys. Med. Biol. 45, pp. 185-196.
2. Enzi C., Weihs P., Schmalwieser A., Ultraviolet exposure as a function of weather, occupation
and 3-d environment in Vienna and environment, 2006.
3. Gies H.P., Roy C.R., Toomey S., MacLennan R., Watson M., Solar UVR exposures of three gro-
ups of outdoor workers on the sunshine coast, Queensland”, Photochemistry and Photobiology,
Vol. 62, No. 6, pp. 1015-1021, 1995.
4. Gies H.P., Wright J., Measured Solar UVR exposures of outdoor workers in Queensland in the buil-
ding and construction industry, Photochemistry and Photobiology, Vol. 74(4), pp. 342-348, 2003.
5. Holman C.D., Gibson I.M., Stephenson M., Armstrong B.K., Ultraviolet radiation of human body
sites in relation to occupation and outdoor activity: field studies using personal UVR dosimeters,
Clinical and Experimental Dermatology, 8, pp. 269-277, 1983.
6. Knuschke P., Kurpiers E., Koch R., Kuhlisch W., Witte K., Mean individual UV-exposures in the
population, Final Report on BMBF-project 07UVB54C/3, TIB Hannover F05B898, pp. 16-25, 2004.
7. Knuschke P., Personal UV-monitoring in health prevention and risk analysis, Helsinki University
of Technology, UV News, Issue 8, 2006.
8. Larson T.C., Avoiding Errors in UV Radiation Measurements, Photonics Spectra, Laurin Publish-
ing, july 2001.
9. Larson T.C., Christoper L., Cromer, Sources of Error in UV Radiation Measurements, Journal of Re-
search of the National Institute of Standards and Technology, vol. 106, number 4, July-August 2001.
10. Lityska Z., apeta B., Wolska H., Indeks UV a czowiek; Przewodnik przeznaczony do praktycznego
stosowania i interpretacji sonecznego indeksu UV opracowany przez czwart Grup Robocz Akcji
COST-713 “Prognoza UV-B”, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa, 2001.
11. Lucas R., McMitchael T., Smith W., Armstrong B., Solar Ultraviolet Radiation. Global burden of
disease from solar ultraviolet radiation, Environmental Burden of Diseases Series, No 13, WHO
Geneva 2006.
334
12. McKinlay A.F., Diffey B.L., A reference action spectrum for ultra-violet induced erythema in
human skin, CIE no 6, pp. 17-22, 1987.
13. Ohno A., Thompson E., Photometry The CIE V(1) Function and what can be learned form pho-
tometry, Measurements of optical radiation hazards, Sep. 1-3, 1998, Geitsburgh, Maryland,
ICNIRP 6/98, CIEx016-1998, pp. 445-453.
14. Schmalwieser A.W., Cabaj A., Maier H., Fischer W., Stadlman H., Rohn H., Measurement of the
facial UV exposure using electronic two channel broadband devices, EGU General Assembly
2007, Vienna.
15. Thieden E., Collins S.M., Philipsen P.A., Murphy G.M., Wulf H.C., Ultraviolet exposure patterns
of Irish and Danish gardeners during work and leisure, British Journal of Dermatology, 153,
pp. 795-801, 2005.
16. Unverricht I., Janßen M., Ott G., Knuschke P., UV – monitoring at outdoor workplaces – a base
for well-balanced health prevention regulations, Helsinki University of Technology, UV News,
Issue 8, 2006.
17. Vecchia P., Hietanen M., Stuck B.E., van Deventer E., Niu S., Protecting Workers from Ultravio-
let Radiation, International Commission on Non-Ionizing Radiation Prevention in Collaboration
with International Labour Organisation - World Health Organization, 14/2007.
18. Weber M., Schwaiger M., Schulmeister K., Brusl H., Kindl P., Knuschke P., Comparison of me-
asurement devices for the measurement of erythemal solar ultraviolet radiation during an outdo-
or-worker study in Austria, Helsinki University of Technology, UV News, Issue 8, 2006
19. Wester U., Boldemann C., Dal H., Josefsson W., Landelius T., Paulsson LE., Yuen K., Dosimeter
study of pre-school children’s UV-exposure-a measurement evaluation, Helsinki University of

Technology, UV News, Issue 7, 2002.
20. Wester U., Polysulphone and spore-film UV-dosimeters compared to a UVi monitoring instrument
and to radiation model systems – evaluations for a UV dosimetry study 2004 of pre-school chil-
dren, Helsinki University of Technology, UV News, Issue 8, 2006.
21. Wolska A., Flaspöler E., Reinert D., Hietanen M., Kaluza S., Udovicic L., Eeckelaert L., Tajedor
M., Cavalle N., de Diego B., Salsi S., Project P-06-07 “Emerging risks report on ultraviolet ra-
diation”, November, 2006. (unpublished).
22. Wolska A., Gaecki ., Gogowski P., Pawlak A., Suchowicz B., Analiza zagroe naturalnym
promieniowaniem UV dla wybranych grup zawodowych w Polsce Przeprowadzenie bada
pilotaowych Sprawozdanie z 1 etapu projektu 4.S.10 pt. Monitorowanie ekspozycji na naturalne
promieniowanie nadfioletowe u pracowników zatrudnionych na zewntrznych stanowiskach pracy
CIOP-PIB, Warszawa 2008. Projekt realizowany w ramach I etapu Programu Wieloletniego pt.
„Poprawa Bezpieczestwa i Warunków Pracy”, w latach 2008–2010.
23. Wolska A., Gogowski P., Pawlak A., Suchowicz B., Opracowanie metodyki badania parametrów
naturalnego promienieowania UV dla potrzeb oceny ekspozycji pracowników zatrudniownych na
zewntrzych stanowiskach pracy. Przeprowadzenie bada pilotaowych Sprawozdanie z 2 etapu
projektu 4.S.10 pt. Monitorowanie ekspozycji na naturalne promieniowanie nadfioletowe
u pracowników zatrudnionych na zewntrznych stanowiskach pracy, CIOP-PIB, Warszawa 2009.
Projekt realizowany w ramach I etapu Programu Wieloletniego pt. „Poprawa Bezpieczestwa
i Warunków Pracy”, w latach 2008–2010.
24. Wolska A., Poniak M., Szewczyska M., Wo nica A., Gaecki ., Gogowski P., Pawlak A.,
Opracowanie metodyki pomiaru ekspozycji pracowników na naturalne promieniowanie
nadfioletowe oraz czynniki chemiczne dla potrzeb cznej oceny ryzyka. Przeprowadzenie bada
pilotaowych celem weryfikacji opracowanej metodyki. Sprawozdanie z 1 etapu projektu 2.R.12
pt. Opracowanie metody oceny ryzyka zawodowego przy ekspozycji cznej na naturalne
promieniowanie UV i czynniki chemiczne, CIOP-PIB, Warszawa 2008. Projekt realizowany w ra-
mach I etapu Programu Wieloletniego pt. „Poprawa Bezpieczestwa i Warunków Pracy”, w latach
2008–2010.
25. Wolska A., Gogowski P., Poniak M., Szewczyska M., Wo nica A., Przeprowadzenie bada
ekspozycji na naturalne promieniowanie nadfioletowe oraz naraenia na substancje chemiczne
o dziaaniu drazni cym , uczulaj cym w tym fotouczulajacym dla reprezentatywnej grupy
zawodowej (cz I). Sprawozdanie z 2 etapu projektu 2.R.12 pt. Opracowanie metody oceny
ryzyka zawodowego przy ekspozycji cznej na naturalne promieniowanie UV i czynniki
335
chemiczne, CIOP-PIB, Warszawa 2009. Projekt realizowany w ramach I etapu Programu Wielo-
letniego pt. „Poprawa Bezpieczestwa i Warunków Pracy”, w latach 2008–2010.
26. Calibration traceable to NIST via SP with 2000 scale correction, Norwegian Radiation Protection
Authority
27. International Commission on Illumination (CIE): Standard Erythema Dose, a Review, Technical
Report, no125: Vienna 1997.
28. French Agency for Environmental and Occupational Health Safety (afsset), Institut de Veille Sani-
taire (InVS), Agence Francaise de Securite Sanitaire des Producte de Sante (afssaps): Ultraviolet
Radiation & Health. Working Group Report., Paris, 2005.
29. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie naj-
wyszych dopuszczalnych ste i nate czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy
(Dz. U. nr 217, poz. 1833, zm. Dz.U. nr 212/2005, poz. 1769, Dz.U. nr 167/2007, poz. 1142).
30. PN-90/E-01005 Technika wietlna.Terminologi.
31. PN-EN 14255-3:2008: Pomiar i ocena osobistej ekspozycji na niekoherentne promieniowanie
optyczne - Cz 3: Promieniowanie soneczne UV.
32. Gigahertz-Optik, Optometers Instuments, X-2000 Personal dosimeter; http://www.gigahertz-
optik.de/files/x-2000.pdf (stan na dzie; 19.06.2010).
336
Rozdzia 20
ANALIZA POZIOMU HAASU EMITOWANEGO PRZEZ

POJAZDY SAMOCHODOWE W ZALENOCI OD TYPU
NAWIERZCHNI DROGOWEJ I PRDKOCI JAZDY
Edward Kowal
Grzegorz Dudarski
Pawe Kamierczak
1. WSTP
Haas komunikacyjny jest jednym z najbardziej powszechnych zagroe. Stanowi

spoeczny problem dla wielu ludzi oraz otaczajcego ich rodowiska. Stanowi ródo
dyskomfortu i stresu w czasie pracy, po pracy i w czasie wypoczynku. Naraenie na
haas komunikacyjny w miastach jest tak powszechne, e trudno jest znale miejsce
i czas, w którym znajdowalibymy si poza stref emisji tego typu haasu.
W pojazdach wystpuj praktycznie wszystkie typy sklasyfikowanych róde procesów
wibroakustycznych. Nale do nich: wymuszenia kinematyczne i siowe, ruch powierzchni
(drgania cienkociennych elementów nadwozia), przepywy, wybuchy, procesy cieplne.
W zdecydowanej wikszoci pojazdów samochodowych moemy wyróni nastpujce
róda haasu: silnik, ukad napdowy, koa wspópracujce z podoem, zjawiska aerody-
namiczne podczas jazdy, przepyw cieczy i gazów w ukadach i instalacjach pojazdu, drga-
nia elementów pojazdu. Ocenia si, e najbardziej intensywnym ródem haasu i drga nie
jest silnik, ale wspópraca kó z nawierzchni i opyw pojazdu przez powietrze.
róde haasu w pojazdach samochodowych jest wiele, a ich eliminacja, pomimo e
nie atwa jest do skuteczna ju w fazie projektowania pojazdu. Niestety, na rodzaj i ja-
ko nawierzchni drogowej ani producent pojazdu, ani jego uytkownik nie maj wpywu.
Wraz ze wzrostem natenia ruchu pojazdów pojawi si problem emisji haasu pod-
czas przejazdu samochodu po nawierzchni z kamiennej kostki brukowej. Tego typu na-
wierzchnie, niejednokrotnie w bardzo dobrym stanie technicznym mona spotka zarów-
no w obszarach miejskich jak i wiejskich. S to zwykle zabytkowe odcinki nawierzchni,
które ze wzgldu na sw historyczn warto nie s wymieniane na mniej haaliwe.
W obecnych czasach du popularno wród nawierzchni drogowych zdobywa
betonowa kostka brukowa. Jej powszechne zastosowanie, zwaszcza jako nawierzchni
dróg osiedlowych i parkingów, dyktuj niepodwaalne zalety: nisze koszty budowy
i eksploatacji ni tradycyjnych nawierzchni bitumicznych. Pomimo tych zalet pojawia
si problem haasu emitowanego podczas przejazdu samochodów. Jest to typowy haas
toczenia powstajcy przy wspópracy opony i nawierzchni drogowej.
Celem przedstawionych bada jest ocena haasu emitowanego przez pojazdy sa-
mochodowe w zalenoci od typu nawierzchni drogowej i prdkoci jazdy.
Wyniki bada dadz odpowied czy typ nawierzchni drogowej ma istotny wpyw
na gono jadcego auta osobowego, czy raczej powoduj go inne czynniki zwizane
bezporednio z ruchem samochodu przy okrelonej prdkoci.
337
Jedn z metod eliminowania haasu komunikacyjnego jest ograniczanie prdkoci
ruchu pojazdów. Metod t stosuje si gównie w obszarach o gstej zabudowie, gdzie
inne metody ograniczania propagacji haasu nie s moliwe do zastosowania.
W pracy próbowano odpowiedzie na pytanie, jakie skutki redukcji haasu zostan
osignite przy zmniejszeniu prdkoci poruszania si pojazdów. O ile zmieni si po-
ziom haasu emitowany przez pojazd osobowy, dostawczy i ciarowy.
Realizacja gównego celu bada podzielona zostaa na etapy, które okreliy szcze-
góowe cele bada. Nale do nich midzy innymi: wybór pojazdów do bada, wybór
metody pomiarowej, wybór odcinków dróg zgodnie z zaoeniami postawionymi
w pracy i wymogami stawianymi w metodzie badawczej, przeprowadzenie pomiarów
akustycznych metod CPB – metod kontrolowanego przejazdu, szczegóowa analiza
wyników bada i okrelenie zmian poziomu haasu wraz ze zmian prdkoci pojazdu.
2. METODY, NARZDZIA I TECHNIKI BADAWCZE
Stosuje si trzy metody pomiarowe suce do oceny haaliwoci nawierzchni.

Pierwsza z nich to „Metoda CPX” (ang. „Close Proximity Metod”), zwana równie
metod przyczepow, uwzgldnia wycznie haas toczenia opon [2]. Pozostae róda
d wiku poruszajcego si pojazdu s w tej metodzie pomijane. Wszystkie róda ha-
asu uwzgldnia za to druga – „Metoda SPB” (ang. „Statistical Pass-By Metod”) zwa-
na w Polsce metod statystycznego przejazdu lub metod ruchu drogowego [3]. Obie
metody s znormalizowane i powszechnie stosowane na caym wiecie. Trzecia to me-
toda kontrolowanego przejazdu CPB (ang. Controlled Pass-By method) [1].
W badaniach zastosowano metod CPB zwan w Polsce metod kontrolowanego
przejazdu, która polega na pomiarze poziomu d wiku pochodzcego od przejazdu
pojazdu testowego, wyposaonego w opony o znanej charakterystyce. Pomiar haasu
odbywa si za pomoc mikrofonu umieszczonego na poboczu drogi w odlegoci 7.5
m od rodka pasa ruchu, którym poruszaj si pojazdy. Mikrofon zamontowany jest na
statywie na wysokoci 1.2 m w stosunku do poziomu nawierzchni drogowej.
Pomiary zostay przeprowadzone na wybranych odcinkach dróg o nawierzchniach:
1. asfaltowej – droga nr 283 okolice Kouchowa (rys. 1),
2. betonowej – nawierzchnia z pyt betonowych na terenie dawnego lotniska
w Wiechlicach koo Szprotawy (rys. 2),
3. kostce kamiennej – droga nr 328 w okolicach Niegosawic (rys. 3).
Rys. 1. Asfalt, droga nr 283 okolice Kouchowa
338
Rys. 2. Nawierzchnia z pyt betonowych na terenie dawnego lotniska w Wiechlicach koo Szprotawy
Rys. 3. Kostka kamienna – droga nr 328 w okolicach Niegosawic
Odcinki dróg wybrano w taki sposób, by w ich otoczeniu nie znajdoway si adne
inne obiekty, które byyby dodatkowym ródem haasu lub ekranem powodujcym
odbicia fali akustycznej. Warunki atmosferyczne byy korzystne, temperatura powie-
trza 9–11°C, bezwietrznie, bez opadów, nawierzchnia drogowa sucha, wilgotnoci
powietrza nie mierzono.
Badano haas emitowany przez samochód Opel Vectra Combi, przy dwóch ró-
nych prdkociach (50 i 80 km/h) na kadej z nawierzchni:
x przejazd ze sta prdkoci (50 km/h – jazda na 4 biegu, obroty silnika 1600 ob-
r/min; 80 km/h – jazda na 5 biegu, obroty silnika 2000 obr/min),
x przejazd na biegu jaowym (przed odcinkiem pomiarowym rozpdzono pojazd aby
zapewni wymagan prdko na odcinku pomiarowym). Przez odcinek testowy
samochód porusza si na biegu jaowym ruchem jednostajnie opó nionym. Aby
w punkcie pomiarowym pojazd osiga wymagan prdko poprzez kilkukrotne
próby ustalono, i na pocztku odcinka pomiarowego musi porusza si dla
50 km/h z prdkoci 53 km/h, natomiast dla 80 km/h dokadnie 84 km/h.
Badanie wpywu prdkoci jazdy na emisj haasu przeprowadzono z wykorzystaniem
3 typów pojazdów: pojazd osobowy BMW 3 – pojazd fabryczny bez adnych modyfika-
cji, silnik wysokoprny; pojazd dostawczy typu „BUS” RENAULT MASTER – pojazd
fabryczny bez adnych modyfikacji, silnik wysokoprny; pojazd ciarowy marki
SCANIA bez naczepy – pojazd fabryczny bez adnych modyfikacji, silnik wysokoprny.
339
Schemat miejsca prowadzenia bada pokazano na rysunku 4.
Do pomiarów haasu wykorzystano przenony analizator d wiku i drga SVAN
912. Podczas pomiarów dokonywano rejestracji przebiegów czasowych haasu z ko-
rekcj A, zapisujc tzw. bufor z krokiem 0,125 sek. Funkcja ta pozwolia na graficzne
zobrazowanie zmian poziomu haasu podczas zbliania i oddalania si pojazdu od
punktu pomiarowego. Równolegle dokonywano analizy czstotliwociowej haasu
w tercjowych pasmach czstotliwoci z korekcj lin.
Rys. 4. Schemat miejsca prowadzenia bada
3. WYNIKI BADA
Analizujc zmiany poziomu haasu emitowanego przez pojazd podczas przejazdu

obok punktu pomiarowego wykorzystano zapis przebiegu czasowego dla poszczegól-
nych zdarze. Wyniki analiz przedstawiono na wykresach od 1 do 4.
Wykres 1. Haas emitowany przez pojazd osobowy przy prdkoci 50 km/h (czwarty bieg), na trzech
rónych nawierzchniach
340
Wykres 2. Haas emitowany przez pojazd osobowy przy prdkoci 50 km/h (bieg jaowy) na trzech
Wykres 3. Haas emitowany przez pojazd osobowy przy prdkoci 80 km/h (na pitym biegu) na
trzech rónych nawierzchniach
341
Wykres 4. Haas emitowany przez pojazd osobowy przy prdkoci 80 km/h (bieg jaowy) na trzech
Przebiegi czasowe rejestrowane podczas pomiaru obrazuj zmiany poziomu haasu

w punkcie pomiarowym. Do dalszych analiz brano pod uwag maksymalny poziom
haasu, który wystpi w chwili, gdy pojazd mija punkt pomiarowy.
Dokonano równie analizy haasu w tercjowych pasmach czstotliwoci.
50km/h - czwarty bieg Asfalt

90,0 Pyty betonowe
Kostka kamienna
80,0
poziom haasu [dB]
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10000
16000
1000
1600
2500
4000
6300
100
160
250
400
630
1,6
2,5
6,3
10
16
25
40
63
4
czstotliwo [Hz]
Wykres 5. Analiza widmowa d wiku pojazdu osobowego przy prdkoci 50 km/h (na czwartym
biegu) na trzech rónych nawierzchniach
342
80km/h - pity bieg Asfalt
90,0 Pyty betonowe
Kostka kamienna
80,0
poziom haasu [dB]
70,0
60,0
50,0
40,0
30,0
20,0
10000
16000
1000
1600
2500
4000
6300
100
160
250
400
630
1,6
2,5
6,3
10
16
25
40
63
4
czstotliwo [Hz]
Wykres 6. Analiza widmowa d wiku pojazdu osobowego przy prdkoci 80 km/h (na pitym biegu)
na trzech rónych nawierzchniach
Ogólny poziom haasu emitowanego przez pojazd na testowanych nawierzchniach

drogowych przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Haas emitowany przez pojazd osobowy w zalenoci od typu nawierzchni (w punkcie po-
miaru maximum)
Poziom haasu Lmax [dB(A)]
Pr dko auta 50 km/h 80 km/h
Rodzaj
Na biegu Na luzie Na biegu Na luzie
nawierzchni
Asfalt 75,3 74,3 82,5 81,4
Beton 75,4 74,9 81,6 82,7
Kostka kamienna 81,8 82,6 90.2 91,0
Charakterystyka czstotliwociowa haasu emitowanego przez pojazd jest nisko-

czstotliwociowa. Zmiany poziomu haasu wystpuj w caym pamie czstotliwoci
a szczególnie w zakresie 100 Hz do 1600 Hz.
Emisja haasu podczas jazdy po nawierzchni z kostki kamiennej jest zdecydowanie
najwiksza i osiga rednio 82 dB(A) przy prdkoci 50 km/h oraz 90 dB(A) przy
prdkoci 80 km/h. W przypadku jazdy po nawierzchni asfaltowej zanotowano najni-
sze poziomy haasu – 75 dB(A) przy prdkoci 50 km/h oraz 82 dB(A) przy prdkoci
80 km/h.
Zmiana prdkoci jazdy (z 50 km/h do 80 km/h) powoduje wzrost poziomu haasu
w punkcie pomiarowym. Podczas jazdy po nawierzchni asfaltowej wzrasta o ok. 7 dB,
natomiast po nawierzchni z kostki brukowej o ok. 9 dB. Nie zauwaono znaczcych
rónic w emisji haasu podczas jazdy na 4 biegu i na biegu jaowym. Zmiana prdko-
ci obrotowej silnika nie ma znaczcego wpywu na poziom emitowanego haasu.
W kolejnym etapie badano wpyw prdkoci jazdy samochodów osobowych, do-
stawczych i ciarowych na poziom emitowanego haasu. Badania wykonano na na-
wierzchni asfaltowej.
343
Wykres 7. Porównanie haasu emitowanego przez pojazd osobowy przy 3 rónych prdkociach
Wykres 8. Porównanie haasu emitowanego przez pojazd dostawczy przy 3 rónych prdkociach
Wykres 9. Porównanie haasu emitowanego przez pojazd ciarowy przy 3 rónych prdkociach
344
Ogólny poziom haasu emitowany przez badane typy pojazdów podczas jazdy
z rón prdkoci przedstawiono na wykresie 10.
Maksymalny poziom haasu
90
84,9 85,5 84,5 85,5
poziom haasu [dB]
85 82,8
81,7
79,1 78,3 pojazd osobowy
80
pojazd dostawczy
75 72,1 pojazd ciarowy
70
65
40 km/h 60 km/h 80 km/h
prdko [km/h]
Wykres 10. Maksymalny poziom haasu dla 3 prdkoci z podziaem na rodzaj pojazdu
Emisja haasu podczas przejazdu samochodu osobowego zwiksza si zdecydowanie

wraz ze zwikszaniem prdkoci jazdy. Przy prdkoci 40 km/h wynosi ok. 72 dB(A),
natomiast przy prdkoci 80 km/h prawie 82 dB(A). Mona stwierdzi, e w badaniach
haasu poajazdów metod CPB wyniki wskazuj, e ograniczenie prdkoci pojazdu
osobowego z 80 km/h do 40 km/h pozwala zredukowa emisj haasu o 10 dB.
Zdecydowanie mniejszy wpyw prdkoci na redukcj haasu zaobserwowano dla
pojazdu dostawczego i ciarowego. Ograniczenie prdkoci samochodu dostawczego
w takim samym zakresie prdkoci powoduje obnienie poziomu haasu o 5 dB, nato-
miast samochodu ciarowego o 0,6dB. Zjawisko to spowodowane jest innym zestop-
niowaniem skrzyni biegów ni w samochodach osobowych, co powoduje, e jazda
z ma prdkoci wie si z duymi obrotami silnika, który staje si dominujcym
ródem haasu w stosunku do haasu o charakterze aerodynamicznym.
4. PODSUMOWANIE
Problem emisji haasu przez poruszajce si pojazdy samochodowe by w literatu-
rze podejmowany ju wielokrotnie. Jest oczywiste, e poziom haasu pojazdów uza-
leniony jest w gównej mierze od struktury pojazdów (osobowe, ciarowe, specjal-
ne) i od natenia ruchu, prdkoci jazdy, typu nawierzchni drogowej.
Istotnym wynikiem przeprowadzonych bada s dane pozwalajce prognozowa
zmiany poziomu haasu emitowanego przez pojazdy samochodowe w przypadku np.
zamiany nawierzchni z zabytkowej kostki brukowej na nawierzchni bitumiczn. Uzy-
skano dane pozwalajce oceni, czy zmiana nawierzchni drogowej na cichsz przynie-
sie zakadane efekty redukcji haasu, czy te jednoczenie naley wprowadzi ograni-
czenia prdkoci jazdy. Czy te moe zmiana nawierzchni pozwoli na zwikszenie
prdkoci poruszania si pojazdów.
Redukcja poziomu haasu moe nastpi poprzez ograniczenie prdkoci jazdy.
Uzyskane wyniki pozwalaj okreli, dla jakiego rodzaju pojazdów wprowadzenie
345
ograniczenia prdkoci jazdy przyniesie najlepsze rezultaty, przy jednoczesnym za-
chowaniu wymaganej przepustowoci jezdni.
Bibliografia
1. Ejsmont A., Haas opon samochodowych – wybrane problemy, Zeszyty Naukowe Politechniki
Gdaskiej, „Mechanika” nr 68, Gdask 1992.
2. ISO 11819-2: Acoustics-Method for measuring the influence of road surfaces of traffic noise –
Part 2: The Close-Proximity method, 1997.
3. ISO 11819-1: Acoustics – Measurement of the influence of road surfaces on traffic noise – Part 1:
Statistical Pass-By method, 1997.
346
i leśnictwie
Ergonomia w rolnictwie
Rozdzia 21
KRYTERIA OCENY ZGODNOCI MASZYN

ROLNICZYCH, DOTYCZCE ERGONOMII
Krystyna Klembalska
1. WSTP
Polityka wspólnotowa Unii Europejskiej w obszarze technicznym opiera si na za-

sadach wolnego obrotu towarowego. Jednak ze wzgldów spoecznych Unia ingeruje
w ten obszar w sprawach najistotniejszych, tj. w sprawach zwizanych z yciem
i zdrowiem czowieka. W tym celu ustanawia dyrektywy, które po ich obligatoryjnym
wdroeniu przez pastwa czonkowskie do prawa krajowego, staj si obowizujcym
przepisem, ujednolicajc prawa tych pastw. Jest to tzw. harmonizacja techniczna,

umoliwiajca swobodny przepyw towarów, z jednoczesn ochron podstawowych
praw przyszego uytkownika lub konsumenta.
Do najwaniejszych w tym zakresie dyrektyw nale dyrektywy nowego podejcia,
które okrelaj wymagania zasadnicze, dotyczce bezpieczestwa dla zdrowia i ycia
czowieka oraz rodowiska naturalnego. Wymagania zasadnicze róni si od wyma-
ga szczegóowych innych dyrektyw stosunkowo duym stopniem uogólnienia treci
wymaga. Celem wprowadzenia tak rozumianego nowego podejcia by z jednej stro-
ny zamiar ograniczenia prawnej ingerencji tylko do najistotniejszych wymaga (aby
w moliwie najwikszym stopniu zachowane byy zasady wolnego handlu), a z drugiej
strony potrzeba formuowania wymaga na tyle ogólnie i uniwersalnie, aby wskazujc
tylko cele i kierunki dziaa, nie wskazyway konkretnych rozwiza (np. konstruk-
cyjnych) i w konsekwencji nie ograniczay wdraania do praktyki rezultatów rozwoju
techniki.
Czsto zdarza si, e ze wzgldu na typ wyrobu oraz zagroenia, jakie moe on ge-
nerowa, wyrób podlega przepisom kilku dyrektyw jednoczenie. Warunkiem wpro-
wadzenia wyrobu do obrotu na rynku Unii Europejskiej lub Europejskiego Porozu-
mienia o Wolnym Handlu EFTA (jednego z pastw czonkowskich oraz pomidzy
tymi pastwami) lub oddania go do uytku na tym terytorium, jest spenienie przez
wyrób wymaga wszystkich, majcych zastosowanie, dyrektyw (w tym wymaga za-
sadniczych dyrektyw nowego podejcia).
Jednym z najwaniejszych aktów prawnych harmonizacji technicznej w odniesie-
niu do maszyn, jest dyrektywa maszynowa 2006/42/WE [2], stosowana w systemie
oceny zgodnoci maszyn i elementów bezpieczestwa. Jako dyrektywa nowego podej-
cia zawiera wymagania zasadnicze w zakresie cech wyrobu oraz jego projektowania
i wytwarzania. Dyrektywa 2006/42/WE zostaa wdroona do prawa polskiego rozpo-
rzdzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 pa dziernika 2008 r. w sprawie zasadni-
czych wymaga dla maszyn [12], stanowicym jeden z aktów wykonawczych do
ustawy [14]. Dyrektywa 2006/42/WE [2] z dniem 29 grudnia 2009 r. zastpia dyrek-
349
tyw 98/37/WE [4] (rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r.
w sprawie zasadniczych wymaga dla maszyn i elementów bezpieczestwa [13]), obo-
wizujc w pastwach czonkowskich Unii od 1998 r. (w Polsce od 1 maja 2004 r.).
Celem nowelizacji dyrektywy maszynowej wg [2], [7], [8] i [10] byo:
1) zapewnienie wikszego oddziaywania prawnego, zmierzajcego do ograniczenia
kosztów spoecznych duej liczby wypadków, powodowanych bezporednio przez
uytkowanie maszyn (aspekt ten szczególnie podkrelono w preambule nowej dy-
rektywy);
2) zmiany zakresu stosowania dyrektywy, w tym wyra ne zaznaczenie granic pomi-
dzy dyrektyw maszynow, a innymi dyrektywami (dyrektyw niskonapiciow
2006/95/WE oraz dyrektyw d wigow 95/16/WE);
3) uzyskanie wikszej spójnoci i jednoznacznoci postanowie;
4) uszczegóowienie zasadniczych wymaga, dotyczcych ochrony zdrowia i ycia
ludzi (oraz niekiedy ochrony rodowiska, zwierzt i mienia);
5) uwzgldnienie postpu techniki oraz postpu normalizacji w obszarze maszyn.
Dodatkowo, jeszcze przed dat obowizywania przepisów znowelizowanej dyrek-

tywy, dodano do jej treci szczególne wymagania zwizane z ochron rodowiska na-
turalnego (zmiana nr 2009/127/WE [3] do dyrektywy 2006/42/WE, dotyczca maszyn

i urzdze do stosowania pestycydów, której przepisy maj obowizywa od dnia 15
grudnia 2011 r.).
Aktualna wersja dyrektywy maszynowej 2006/42/WE [2], w porównaniu do wersji
poprzedniej 98/37/WE [4], m.in. zmienia zakres jej stosowania, uszczegóawia niektó-
re wymagania zwizane z bezpieczestwem, rozszerza wymagania zwizane z ergo-
nomi i zmienia procedury oceny zgodnoci. Charakterystyczny w nowych przepisach
jest wzrost znaczenia cech i parametrów ergonomicznych maszyn.
Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie aktualnych kryteriów oceny zgod-
noci maszyn, ze szczególnym uwzgldnieniem wymaga dotyczcych szeroko rozu-
mianej ergonomii. Wykorzystano tu wyniki przegldu zmian zasadniczych wymaga
dyrektywy wg [10], wasnych analiz tych wymaga wg [7] i [8], przeszo póroczne
dowiadczenie autora w stosowaniu przepisów dyrektywy 2006/42/WE, blisko 6-letnie
dowiadczenie w stosowaniu przepisów poprzedniej dyrektywy 98/37/WE oraz 30-
letnie dowiadczenie w dziedzinie bada maszyn rolniczych. W szczegóowych roz-
waaniach pominito kryteria wynikajce z innych ni dyrektywa maszynowa przepi-
sów (np. dyrektyw szczegóowych i krajowych przepisów prawnych, w tym kodeksu
pracy i prawa ochrony rodowiska). Szczegóowe kryteria oceny, ze wzgldu na spe-
cjalizacj zawodow i naukow autora, przedstawiono na przykadzie maszyn rolni-
czych. Zagadnienia zwizane z kryteriami oceny przedstawiono na tle obowizujcych
zasad systemu oceny zgodnoci.
2. SYSTEM OCENY ZGODNOCI MASZYN A ERGONOMIA
W celu zapewnienia przestrzegania przez pastwa czonkowskie przepisów harmo-

nizacji w obszarze technicznym, Unia Europejska wprowadzia system oceny zgodno-
ci, na który generalnie skadaj si:
350
x zasady oceny zgodnoci wyrobu z wymaganiami zasadniczymi i szczegóowymi –
obowizujce producenta lub jego upowanionego przedstawiciela, które musz
by zrealizowane przed wprowadzeniem wyrobu do obrotu lub oddaniem go do
uytku;
x zasady nadzoru rynku (kontroli wyrobów) – obowizujce w odniesieniu do wyro-
bów ju wprowadzonych do obrotu lub oddanych do uytku, realizowane przez
odpowiednie organy wyspecjalizowane, ustanowione na mocy prawa w kadym
z pastw czonkowskich;
x przepisy dotyczce podmiotów uczestniczcych w procesach oceny zgodnoci.
System oceny zgodnoci regulowany jest przez Uni trzydziestoma omioma dy-
rektywami, które zostay wdroone do prawa polskiego ustaw z dnia 30 sierpnia
2002 r. o systemie oceny zgodnoci [14]. Zgodnie z t ustaw system oceny zgodnoci
ma na celu:
x eliminowanie zagroe stwarzanych przez wyroby dla ycia lub zdrowia czowieka
oraz mienia, a take zagroe dla rodowiska;
x znoszenie barier technicznych w handlu i uatwianie midzynarodowego obrotu
towarowego;
x stwarzanie warunków do rzetelnej oceny wyrobów i procesów ich wytwarzania
przez kompetentne i niezalene podmioty.
Do przeprowadzenia oceny zgodnoci wyrobu (maszyny) z wymaganiami zasadni-

czymi i szczegóowymi przed jego wprowadzeniem do obrotu lub oddaniem do uyt-
ku, generalnie zobowizany jest producent lub jego upowaniony przedstawiciel.
Oznacza to, e moe on sam wykona badania wyrobu (jeli posiada odpowiednie
kompetencje) lub moe zleci badania kompetentnemu (np. akredytowanemu), nieza-
lenemu laboratorium badawczemu. Tylko dla niektórych wyrobów, uznanych za wy-
jtkowo niebezpieczne, w procesie oceny zgodnoci z wymaganiami zasadniczymi
obowizujcy jest udzia strony trzeciej, tzn.:
x badania wykonane przez niezalene notyfikowane laboratorium badawcze, i/lub
x certyfikacja przez notyfikowan jednostk certyfikujc (w tym maszyny i elemen-
ty bezpieczestwa wymienione w zaczniku IV dyrektywy [2], np. obrabiarki do
drewna, przenone pilarki acuchowe, podnoniki do obsugi pojazdów), i/lub
x sprawdzenie zgodnoci przez notyfikowan jednostk kontrolujc.
Naley doda, e zgodnie z dyrektyw maszynow [2] do obowizkowych dziaa

producenta w zakresie oceny zgodnoci naley take przeprowadzenie analizy zagro-
e i oceny ryzyka zwizanego z maszyn. Po dokonaniu oceny zgodnoci z pozytyw-
nym wynikiem, producent zobowizany jest do wystawienia dla wyrobu deklaracji
zgodnoci WE oraz – w przypadku niektórych wyrobów (np. maszyn) – do naniesienia
na wyrób oznakowania CE. Dopiero wówczas wyrób moe zosta wprowadzony do
obrotu lub oddany do uytku. Jeeli wynik oceny zgodnoci jest negatywny, wyrób
musi zosta dostosowany do wymaga, np. poprzez wprowadzenie zmian konstruk-
cyjnych, wprowadzenie dodatkowych technicznych rodków bezpieczestwa lub za-
stosowanie innych uzupeniajcych rodków ochrony przed zagroeniami.
Ocen zgodnoci wyrobu przeprowadza si generalnie w odniesieniu do wyrobów
nowych, a wic najczciej na etapie projektowania i budowy prototypu.
351
Odrbnym dziaaniem w systemie oceny zgodnoci jest nadzór rynku. Do kontroli
speniania zasadniczych lub innych wymaga przez wyroby ju znajdujce si na ryn-
ku lub w uytku, uprawnione s organy wyspecjalizowane, które w Polsce zostay
ustanowione ustaw [14] (np. Inspekcja Handlowa, Inspekcja Pracy, Inspekcja Ochro-
ny rodowiska). Organy te, w celu stwierdzenia czy wyrób spenia zasadnicze lub inne
wymagania, mog podda wyrób badaniom lub zleci ich przeprowadzenie akredyto-
wanemu laboratorium. Organy wyspecjalizowane, wraz z Prezesem Urzdu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów, powoane s równie do prowadzenia postpowania
w stosunku do wyrobów niezgodnych z zasadniczymi lub innymi wymaganiami. Po-
stpowanie to, w zalenoci od rodzaju stwierdzonych niezgodnoci oraz stopnia za-
groenia powodowanego przez wyrób, moe skutkowa nastpujcymi decyzjami wy-
danymi wobec podmiotu odpowiedzialnego za wprowadzenie wyrobu niezgodnego do
obrotu lub oddanie go do uytku:
x nakazem usunicia niezgodnoci wyrobu (wraz z wyznaczeniem terminu);
x nakazem wycofania wyrobu z obrotu lub z uytku (w tym nakazem odkupienia
wyrobu od uytkowników);
x zakazem lub ograniczeniem dalszego przekazywania wyrobu uytkownikowi, kon-
sumentowi lub dystrybutorowi;
x nakazem powiadomienia konsumentów lub uytkowników wyrobu o stwierdzo-

nych niezgodnociach;
x nakazem zniszczenia wyrobu, jeeli w inny sposób nie mona usun zagroe
powodowanych przez wyrób.
Ponadto podmiot, który narusza przepisy ustawy [14], podlega karze grzywny.
Funkcjonowanie systemu kontroli wyrobów monitorowane jest przez Prezesa
Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Prowadzi on take publicznie dostpny
rejestr wyrobów niezgodnych z wymaganiami oraz informuje Komisj Europejsk
o najwaniejszych decyzjach, wydanych w wyniku postpowania.
Analizujc opisany wyej system oceny zgodnoci i ograniczajc si tylko do ob-
szaru zwizanego z maszynami i wymaganiami zasadniczymi dyrektywy maszynowej
[2], mona zastanowi si, jaki jest zwizek tego systemu z ergonomi.
Krótka definicja pojcia ergonomii wg [11] mówi, e ergonomia to przystosowanie
stanowisk, procesów i rodowiska pracy do moliwoci psychofizycznych czowieka.
Celem ergonomii w odniesieniu do maszyn jest zatem takie ich przystosowanie do
czowieka, aby zapewni jak najwiksz wygod dziaania przy minimalizacji zagro-
e (obcie) fizycznych i psychicznych, w tym take zagroe dla rodowiska.
Z kolei bezpieczestwo zdefiniowane przez OECD [1] jest sytuacj, w której nie
wystpuje ryzyko niemoliwe do przyjcie; obejmuje: zdrowie, bezpieczestwo,
ochron rodowiska, ochron mienia.
Relacja midzy ergonomi a bezpieczestwem pracy wg [11] jest taka, e bezpie-
czestwo pracy zapewnia ochron ycia pracownika, a ergonomia ochron jego zdro-
wia.
Maszyny niespeniajce zasad ergonomii s zatem ródem zagroe dla zdrowia
czowieka, ale wiele z zagroe dla zdrowia moe potencjalnie sta si zagroeniem
dla ycia czowieka (porednio lub bezporednio). Granica pomidzy ergonomi
a bezpieczestwem wydaje si by nieostra.
352
Jednym z podstawowych celów systemu oceny zgodnoci jest eliminowanie zagro-
e stwarzanych przez wyroby dla ycia lub zdrowia czowieka oraz mienia, a take
zagroe dla rodowiska. Wymagania zasadnicze dyrektyw nowego podejcia (w tym
dyrektywy maszynowej [2]) ustanowione s wanie w zakresie ochrony zdrowia
i bezpieczestwa. A wic w systemie oceny zgodnoci przenika si cile obszar ergo-
nomii z obszarem bezpieczestwa. Biorc pod uwag podzia ergonomii [6] na:
x ergonomi koncepcyjn (projektow), zajmujc si optymalizacj ukadu czo-
wiek-technika-rodowisko na etapie projektowania (np. projektowania maszyny,
wczajc budow prototypu);
x ergonomi korekcyjn, realizowan w odniesieniu do ju istniejcego stanowiska
pracy (maszyny), majc na celu polepszenie warunków pracy, zmniejszenie ist-
niejcych obcie i innych zagroe dla zdrowia itp.,
Mona przez analogi podzieli elementy systemu oceny zgodnoci maszyny na:
x dziaania koncepcyjne – obejmujce obszar zwizany z ocen zgodnoci maszyny
przed jej wprowadzeniem do obrotu lub oddaniem do uytku;
x dziaania korekcyjne – w nadzorze rynku, wynikajce z postpowania wobec ma-
szyny niezgodnej z wymaganiami.
Dziaania koncepcyjne, podobnie jak ergonomia koncepcyjna, s niezbdne jako

bardziej racjonalne technicznie i ekonomicznie oraz skuteczniejsze ni dziaania ko-
rekcyjne. Mog, a nawet powinny by prowadzone nie tylko w trakcie projektowania
i wytwarzania prototypu maszyny, ale wyprzedzajco ju na etapie koncepcji [9].
Dziaania korekcyjne, prowadzone w odniesieniu do maszyn ju znajdujcych si
w obrocie lub w uytku, s kosztowniejsze i mniej skuteczne, a niejednokrotnie nawet
niemoliwe do realizacji (np. gdy liczba wprowadzonych do obrotu maszyn niezgod-
nych z wymaganiami jest dua, a zakres niezbdnych w nich zmian jest szeroki).
W praktyce zdarzaj si take przypadki, e dziaania korekcyjne podejmowane s
poza systemem nadzoru rynku, w wyniku „spó nionej” oceny zgodnoci, przeprowa-
dzanej przez producenta maszyny lub na jego zlecenie, w odniesieniu do maszyn pro-
dukowanych seryjnie i wprowadzonych ju do obrotu. Wtpliwe jest wówczas, czy
producent usunie stwierdzone w trakcie oceny niezgodnoci we wszystkich egzempla-
rzach sprzedanej ju maszyny.
3. ZASADY OCENY ZGODNOCI MASZYN
Ocena zgodnoci z zasadniczymi wymaganiami dyrektyw nowego podejcia

(w tym dyrektywy maszynowej [2]) opiera si na obowizku wykazania i udokumen-
towania zgodnoci wyrobu (maszyny) z tymi wymaganiami w sposób wystarczajcy
i wyczerpujcy. Dyrektywy nowego podejcia tak jak nie formuuj wymaga szcze-
góowych, nie narzucaj równie metod bada ani sposobów udowodnienia zgodnoci.
Obszar ten pozostawiony jest kompetencjom i inwencji oceniajcego (badajcego).
Jednak biorc pod uwag ryzyko zarówno niejednoznacznoci ustalonych przez oce-
niajcego kryteriów szczegóowych, zastosowanych metod, jak i subiektywizmu ocen,
353
taki (dowolny) sposób wykazania zgodnoci z wymaganiami zasadniczymi jest trudny,
a podwaenie oceny jest moliwe.
Dlatego ustawodawca unijny wprowadzi pojcie norm zharmonizowanych z dy-
rektywami, w których zawarte s szczegóowe specyfikacje techniczne, tj. wymagania
szczegóowe dla wyrobów oraz czsto metody bada. Normy zharmonizowane z dan
dyrektyw s to wg [2] normy opracowane i przyjte przez europejskie organizacje
normalizacyjne (CEN, CENELEC, ETSI) na podstawie mandatu wydanego przez
Komisj Europejsk, uznane przez Komisj Europejsk za zgodne z odpowiadajcymi
im wymaganiami zasadniczymi dyrektywy. Wykazy norm zharmonizowanych s pu-
blikowane w Dzienniku Urzdowym Unii Europejskiej, a kadej takiej normie jest
umieszczone odniesienie do waciwej dyrektywy. Po ich transpozycji do normalizacji
krajowej pastw czonkowskich, wykazy publikowane s przez krajowy organ norma-
lizacyjny. Wykazy te s okresowo aktualizowane i nie s elementem prawa europej-
skiego. W Polsce wykazy norm zharmonizowanych (np. PN-EN i PN-EN ISO) oga-
szane s przez Polski Komitet Normalizacji. Aktualnie, wg stanu na dzie 17.05.2010
[5], w Polsce ogoszono np. 510 norm zharmonizowanych z dyrektyw maszynow
2006/42/WE. Stosowanie norm zharmonizowanych do projektowania i wytwarzania
wyrobów, a nastpnie do ich oceny zgodnoci, jest dobrowolne, ale pozwala skorzy-
sta z tzw. zasady domniemania zgodnoci, która wg [2] i [14] stanowi, i domniemy-
wa si, e wyrób wyprodukowany zgodnie z norm(-ami) zharmonizowan(-ymi)
spenia zasadnicze wymagania dyrektywy w zakresie zdrowia i bezpieczestwa. Sto-
sowanie tych norm jest zatem najatwiejszym, najpewniejszym i najtaszym sposobem
wykazania zgodnoci wyrobu z wymaganiami zasadniczymi.
Normy zharmonizowane dziel si na trzy podstawowe grupy norm [41]:
x normy typu A (podstawowe normy bezpieczestwa), zawierajce terminy podsta-
wowe, zasady projektowania oraz aspekty ogólne majce zastosowanie do wszyst-
kich maszyn;
x normy typu B (tematyczne normy bezpieczestwa), które mog by stosowane
w wielu rónych maszynach:
normy typu B1, dotyczce okrelonych aspektów bezpieczestwa (np. odlego-
ci bezpieczestwa, temperatur powierzchni, haasu),
normy typu B2, dotyczce urzdze ochronnych (np. urzdzenia oburcznego
sterowania, urzdze blokujcych, urzdze czuych na nacisk, oson);
x normy typu C (normy dotyczce bezpieczestwa maszyn), zawierajce szczegóo-
we wymagania bezpieczestwa, dotyczce jednego typu maszyny lub grupy ma-
szyn (np. maszyny rolnicze, maszyny do prac ziemnych, kosiarki trawnikowe).
Jeeli postanowienia norm typu A, B i/lub C róni si, pierwszestwo maj posta-
nowienia normy bardziej szczegóowej, a wic normy typu C przed normami typu B i
A oraz normy typu B przed norm typu A.
Zasada domniemania zgodnoci (z wymaganiami zasadniczymi dyrektywy) moe
mie zastosowanie jedynie pod warunkiem uwzgldnienia wszystkich norm zharmoni-
zowanych (typu A, B i C), odnoszcych si do danego wyrobu.
Biorc pod uwag charakter wyej omówionych wymaga, kryteria oceny zgodno-
ci maszyn mona podzieli na dwie nastpujce grupy:
x kryteria ogólne, oparte na zasadniczych wymaganiach dyrektywy 2006/42/WE,
354
x kryteria szczegóowe, oparte na wymaganiach norm zharmonizowanych z dyrek-
tyw 2006/42/WE.
Struktur kryteriów oceny zgodnoci maszyn przedstawiono na rys. 1.
Rys. 1. Struktura kryteriów oceny zgodnoci maszyn w zakresie ergonomii i bezpieczestwa [opraco-
wanie wasne]
W dalszej czci publikacji przedstawiono ogólne i szczegóowe kryteria oceny

zgodnoci w zakresie ergonomii na przykadzie maszyn rolniczych.
4. OGÓLNE I SZCZEGÓOWE KRYTERIA OCENY ZGODNOCI

MASZYN ROLNICZYCH W ZAKRESIE ERGONOMII
4.1. Ogólne kryteria oceny zgodno ci
Zasadnicze wymagania dyrektywy maszynowej 2006/42/WE [2], przyjte jako

ogólne kryteria oceny zgodnoci maszyn (w tym maszyn rolniczych) sformuowane s
w zaczniku I dyrektywy. S to wymagania w zakresie ochrony zdrowia i bezpiecze-
stwa, odnoszce si do projektowania i wykonywania maszyn. W rozdziale 1 sformu-
355
owane s wymagania zasadnicze wspólne dla wszystkich maszyn, natomiast w roz-
dziaach 2-6 wymagania dodatkowe dla niektórych kategorii maszyn lub dla maszyn,
z którymi zwizane s specyficzne rodzaje zagroe. Wiele wymaga dotyczy cech
i waciwoci maszyny istotnych z punktu widzenia ergonomii. Wród nich naley
wymieni:
1) kryteria ogólne, dotyczce wszystkich maszyn:
1.1) owietlenie obszaru pracy (pkt.1.1.4 zacznika I dyrektywy);
1.2) przystosowanie maszyny i jej czci do rcznego przemieszczania
(pkt.1.1.5);
1.3) obcienia fizyczne (pkt.1.1.6);
1.4) przestrze dla ruchów czci ciaa operatora (pkt.1.1.6);
1.5) wymuszone tempo pracy, monitorowanie wymagajce dugotrwaej koncen-
tracji (pkt.1.1.6);
1.6) stanowisko operatora (pkt.1.1.7);
1.7) siedzisko (pkt.1.1.8);
1.8) ukady i elementy sterowania (pkt.1.2);
1.9) ochrona przed zagroeniami powodowanymi nieszczelnoci lub uszko-
dzeniem ukadów i przewodów hydraulicznych (pkt.1.3.2);
1.10) skrajne temperatury (pkt.1.5.5);

1.11) emisja haasu (na stanowisku operatora i do rodowiska) (pkt.1.5.8);
1.12) emisja drga (pkt.1.5.9);
1.13) emisja promieniowania jonizujcego i niejonizujcego (pkt.1.5.10);
1.14) emisja promieniowania laserowego (pkt.1.5.12);
1.15) emisja materiaów i substancji szkodliwych, np. pyów, gazów (pkt.1.5.13);
1.16) rodki dostpu, np. wazy, drabiny, schody, pomosty, balustrady
(pkt.1.5.15);
1.17) przystosowanie maszyny i jej czci do atwej obsugi i konserwacji
(pkt.1.6);
1.18) percepcja informacji i ostrzee umieszczonych na maszynie i w instrukcji
obsugi (pkt.1.7);
2) dodatkowe kryteria ogólne, dotyczce niektórych kategorii maszyn:
2.1) ochrona przed ryzykiem infekcji, choroby lub zaraenia – w maszynach sto-
sowanych w przemyle kosmetycznym lub farmaceutycznym (pkt.2.1.1);
2.2) uchwyty maszyn przenonych trzymanych w rku lub prowadzonych rcz-
nie (pkt.2.2.1);
3) dodatkowe kryteria ogólne, dotyczce maszyn przemieszczajcych si:
3.1) stanowisko kierowcy, w tym kabina i widoczno z miejsca kierowcy
(pkt.3.2.1);
3.2) siedzisko (pkt.3.2.2);
3.3) stanowiska innych osób (pkt.3.2.3);
3.4) ukady i elementy sterowania (pkt.3.3);
3.5) rodki dostpu (pkt.3.4.5);
3.6) ochrona przed zagroeniami powodowanymi przez akumulatory (pkt.3.5.1);
3.7) emisja substancji szkodliwych (pkt.3.5.3);
3.8) percepcja informacji i ostrzee umieszczonych na maszynie i w instrukcji
obsugi (pkt.3.6).
356
W powyszej specyfikacji pominito kryteria odnoszce si cile do bezpieczestwa
oraz kryteria dodatkowe, dotyczce takich maszyn, jak maszyny do podnoszenia adun-
ków, maszyny przeznaczone do pracy pod ziemi oraz maszyny do podnoszenia osób.
4.2. Szczegóowe kryteria oceny zgodno ci
Wymagania norm zharmonizowanych z dyrektyw [2], przyjte jako szczegóowe

kryteria oceny zgodnoci maszyn (w tym maszyn rolniczych), precyzuj sposób uzy-
skania zgodnoci z poszczególnymi wymaganiami zasadniczymi (kryteriami ogólny-
mi). W tym celu okrelaj wymagane wartoci niektórych parametrów, wskazuj nie-
zbdne rozwizania konstrukcyjne oraz czsto opisuj metody bada, które mona
uzna za wiarygodne. Z kilkuset norm uznanych za zharmonizowane z dyrektyw [2],
dla danego typu maszyny wybra naley wszystkie, które mog mie zastosowanie,
uwzgldniajc take takie aspekty, jak rodzaj napdu, rodowisko pracy maszyny, ro-
dzaje zagroe (np. emisje) powodowanych przez maszyn itp. Zgodnie z zasadami
stosowania norm zharmonizowanych [41] naley uwzgldni w pierwszej kolejnoci
najbardziej szczegóowe wymagania dla danej maszyny, okrelone w normie typu C
(jeli taka istnieje, co nie zawsze ma miejsce), nastpnie w uzupenieniu – wymagania
norm typu B (okrelone aspekty wspólne dla rónych maszyn, jeli nie zostay okre-
lone w normie typu C), a na koniec wymagania wspólne dla wszystkich maszyn, za-
warte w normach typu A (jako kryteria uzupeniajce w zakresie cech pominitych
w normach typu C i B). Wystpuj czasem maszyny, lub urzdzenia (take rolnicze),
dla których nie ma norm typu C oraz nie ma zastosowania adna z norm typu B –
wówczas kryteriami szczegóowymi s wymagania tylko norm typu A. Naley jedno-
czenie zwróci uwag, e pomimo i w tytuach norm zharmonizowanych (zwaszcza
typu A i C) z reguy wystpuje wyraz „bezpieczestwo”, zawieraj one, podobnie jak
dyrektywa maszynowa, take wymagania dotyczce ergonomii.
Kryteria oceny zgodnoci maszyny (w tym rolniczej) z wymaganiami zasadniczy-
mi i szczegóowymi s tak formuowane, aby maszyna speniajca te wymagania mo-
ga by z jak najwikszym prawdopodobiestwem uznana za maszyn bezpieczn.
Zawsze jednak stosowane jest zastrzeenie, e poziom aktualnych kryteriów oparty
jest na stanie aktualnej wiedzy, nauki i techniki. W przypadkach koniecznych poziom
wymaga jest rewidowany i zmieniany, np. przez wprowadzenie zmian lub noweliza-
cji aktu prawnego lub normy zharmonizowanej, wycofanie normy zharmonizowanej
lub ustanowienie tzw. klauzuli bezpieczestwa do dyrektywy. Zasad generaln jest,
aby rodki bezpieczestwa zastosowane w maszynie eliminoway zagroenia lub re-
dukoway ryzyko z nimi zwizane tak dalece, jak to tylko moliwe oraz aby pozostaj-
ce ryzyko resztkowe byo na poziomie akceptowalnym.
Przykady norm zharmonizowanych z dyrektyw maszynow [2], majcych zasto-
sowanie do projektowania i oceny zgodnoci maszyn rolniczych i podobnych w zakre-
sie ergonomii:
x normy typu C: PN-EN 709+A2:2009 [20], PN-EN 13140+A1:2010 [30], PN-EN
14930+A1:2009 [31], PN-EN ISO 4254-1:2009 [37], PN-EN ISO 4254-6:2009 [38];
x normy typu B: PN-EN 547-1+A1:2009 [15], PN-EN 547-2+A1:2009 [16], PN-EN
574+A1:2008 [17], PN-EN 626-1+A1:2008 [18], PN-EN 626-2+A1:2008 [19], PN-
EN 894-1+A1:2009 [21], PN-EN 894-2+A1:2009 [22], PN-EN 894-3+A1:2009 [23],
357
PN-EN 982+A1:2008 [24], PN-EN 1005-2+A1:2009 [25], PN-EN 1005-3+A1:2009
[26], PN-EN 1005-4+A1:2009 [27], PN-EN 1299+A1:2009 [28], PN-EN
1837+A1:2009 [29], PN-EN 30326-1:2000+A1:2008 [32], PN-EN 61310-1:2009
[33], PN-EN 61310-2:2008 [34], PN-EN 61310-3:2008 [35], PN-EN ISO 3744:2010
[36], PN-EN ISO 11201:2010 [39], PN-EN ISO 11688-1:2010 [40], PN-EN ISO
13732-1:2009 [43], PN-EN ISO 13849-1:2008+AC:2009 [44], PN-EN ISO
13857:2010 [45], PN-EN ISO 14738:2009 [50], PN-EN ISO 20643:2009 [51];
x normy typu A: PN-EN ISO 12100-1:2005+A1:2009 [41], PN-EN ISO 12100-
2:2005+A1:2009 [42].
Bardzo czsto w treci wymaga norm zharmonizowanych powoywane s inne

normy zwizane (nie bdce zharmonizowanymi). Oznacza to, e wymagania tych
norm zwizanych s równie istotne, a ich pominicie w procesie oceny zgodnoci czy-
ni ocen niekompletn. S to np. normy dotyczce ergonomii rodków dostpu do sta-
nowiska operatora maszyny i miejsc obsugi (cztery normy serii PN-EN ISO 14122
[46], [47], [48 i [49]), ergonomii siedziska operatora maszyny samobienej (PN-ISO
4253:1996 [52]) oraz normy dotyczce widocznoci z miejsca operatora (trzy normy
serii PN-ISO 5006 [53], [54] i [55]).
W praktyce bywa, e do oceny zgodnoci jednej maszyny rolniczej, uwzgldniajc

wszystkie waciwe normy zharmonizowane, wraz z powoanymi w nich innymi nor-
mami, naley wzi pod uwag wymagania kilkudziesiciu norm.
Projektanci i producenci maszyn rolniczych zbyt rzadko jeszcze stosuj kryteria
oceny zgodnoci w zakresie ergonomii (a take w zakresie bezpieczestwa) na etapie
przygotowania wyrobu. Powodów tego stanu moe by wiele, w tym:
x niedocenianie wpywu ergonomii i bezpieczestwa na funkcjonalno maszyny;
x presja czasu przy wdraaniu nowej maszyny w warunkach duej konkurencyjnoci
na rynku;
x niska wiadomo racjonalnoci (zarówno pod wzgldem technicznym, jak i eko-
nomicznym) dziaa wyprzedzajcych;
x sabe zaplecze projektowe u producentów;
x nieznajomo przepisów oraz wymaga dyrektyw i norm;
x opór przed analizowaniem, a w konsekwencji stosowaniem duej liczby norm;
x dua czstotliwo zmian norm, konieczno monitorowania tych zmian oraz za-
kupu norm.
4.3. Powi zanie kryteriów ogólnych i szczegóowych
Kademu kryterium ogólnemu (wymaganiu zasadniczemu dyrektywy maszynowej

[2]) przypisane s kryteria szczegóowe (wymagania norm zharmonizowanych i zwi-
zanych). Kryteria szczegóowe, jak wspomniano ju wyej, wskazuj konkretny spo-
sób osignicia zgodnoci z danym kryterium ogólnym i/lub sposób udowodnienia
tego faktu. Postanowienia dyrektywy oraz norm wszystkich typów (A, B i C) wzajem-
nie uzupeniaj si.
Przykady powizania szczegóowych kryteriów ergonomicznej oceny maszyny
rolniczej z kryterium ogólnym s nastpujce:
358
1) ocena w zakresie przystosowania maszyny i jej czci do rcznego przemiesz-
czania:
Kryterium ogólne (wymaganie zasadnicze pkt.1.1.5 zacznika I dyrektywy [2])
brzmi nastpujco: „Maszyna lub kada z jej czci skadowych musz umoliwia
bezpieczn obsug i transport … W przypadku gdy maszyna lub jedna z jej czci
skadowych jest przewidziana do przemieszczania rcznego, musi ona by atwo
przemieszczalna, albo posiada wyposaenie do bezpiecznego podnoszenia
i przemieszczania”.
Kryteria szczegóowe, np. dla maszyny rolniczej samobienej lub cignikowej,
okrelone s w normach w sposób nastpujcy:
a) PN-EN ISO 4254-1:2009 [37] pkt. 4.14.4:
„Czci maszyny, które bd przemieszczane przez operatora:
– jeeli masa tych czci jest 40 kg, powinny by odpowiednio skonstruowa-
ne lub wyposaone w zawiesia umoliwiaj ce uycie sprztu do ponoszenia;
– jeeli masa tych czci jest < 40 kg, powinny by wyposaone w uchwyty lub
czci maszyny powinny by tak rozmieszczone, aby zapewni bezpieczne
ich przemieszczanie…”;
b) PN-EN 1005-2+A1:2009 [25] pkt. 4.3:
„ rodek cikoci obiektu powinien mieci si w obrysie obiektu, by rozoo-

ny równo midzy obie rce i usytuowany moliwie blisko ciaa. Jeli obiekt ma
by chwytany obiema rkoma, jego szeroko nie powinna przekracza rozsta-
wu ramion (ok.60cm), a gboko 50 cm (zalecana 35 cm lub mniej) w celu
utrzymywania ciaru blisko ciaa.
Due obiekty powinny by atwe do chwytania i trzymania, w tym celu powinny
by wyposaone w odpowiednie uchwyty lub wycicia. rednica uchwytu po-
winna mieci si pomidzy 2 cm i 4 cm. Szeroko uchwytu/wycicia powinna
wynosi minimum 12,5 cm dla zapewnienia przestrzeni dla rki w rkawicy,
z przestrzeni 7 cm na palce.
Optymalny ksztat przekroju uchwytu powinien by cylindryczny lub eliptyczny …”;
2) ocena w zakresie naraenia na skrajne temperatury:
Kryterium ogólne (wymaganie zasadnicze pkt.1.5.5 zacznika I dyrektywy [2]):
„Naley przedsiwzi rodki w celu wyeliminowania ryzyka obrae spowodowa-
nych zetkniciem si z czci maszyny lub z materiaami o wysokiej lub bardzo ni-
skiej temperaturze albo na skutek zblienia si do takiej maszyny lub materiaów”.
Kryteria szczegóowe, np. dla glebogryzarki z silnikiem spalinowym, prowadzonej
przez operatora pieszego, okrelone s w normach w sposób nastpujcy:
a) PN-EN 709+A2:2009 [20] pkt. 5.9.2:
„Naley przewidzie oson w celu zapobieenia przypadkowemu dotkniciu
odkrytych czci ukadu wydechowego silnika o powierzchni wikszej ni
10 cm2 i temperaturze wyszej ni 80qC przy temperaturze otoczenia 20r3qC.
Jeeli taka osona wystpuje, jej temperatura, mierzona w warunkach opisa-
nych powyej, nie powinna przekracza 80qC”. Dalej norma opisuje metod ba-
dania, polegajc na wykonaniu prób dotknicia powierzchni gorcych przez
szczeliny lub inne otwory w osonie, za pomoc specjalnych stoków badaw-
czych. Podaje te kryteria przyjcia bada;
359
b) PN-EN ISO 13732-1:2009 [43], stosowana w przypadku zagroe powodowanych
przez gorce powierzchnie inne ni ukadu wydechowego glebogryzarki:
„Próg oparzenia przy dotyku niezamierzonym:
67-73qC – dla gadkiej powierzchni metalowej bez pokrycia, czas kontaktu 0,5 s,
88-94qC – dla powierzchni metalowej pokrytej lakierem 100m, czas kontaktu
0,5 s …
Próg oparzenia przy dotyku zamierzonym:
51qC – dla gadkiej powierzchni metalowej bez pokrycia, czas kontaktu 1 min,
48qC – dla powierzchni metalowej z pokryciem, czas kontaktu 10 min ...
Jeeli zmierzona temperatura powierzchni jest poniej progu oparzenia, nie za-
chodzi konieczno stosowania rodków ochrony przed oparzeniami.
Jeeli zmierzona temperatura powierzchni jest powyej progu oparzenia lub
jest jemu równa, wtedy wystpuje ryzyko poparzenia – zachodzi konieczno
stosowania rodków ochrony przed oparzeniami w nastpuj cej kolejnoci:
– rodki techniczne (obnienie temperatury powierzchni, zmiana materiau,
izolacja, osony, bariery ...),
– rodki organizacyjne (znaki lub sygnay ostrzegawcze, instrukcje, szkolenie),
– rodki (sprzt) ochrony indywidualnej”;
3) ocena maszyny w zakresie emisji haasu:

Kryterium ogólne (wymaganie zasadnicze pkt.1.5.8 zacznika I dyrektywy [2]):
„Maszyna musi by zaprojektowana i wykonana w taki sposób, aby ryzyko wynika-
j ce z emisji haasu zostao ograniczone do moliwie najniszego poziomu,
z uwzgldnieniem postpu technicznego i dostpnoci rodków ograniczaj cych
poziom haasu, w szczególnoci u róda jego powstawania”.
Kryteria szczegóowe, np. dla maszyny rolniczej samobienej lub cignikowej,
okrelone s w normach w sposób nastpujcy:
a) PN-EN ISO 4254-1:2009 [37]:
– pkt. 4.2.1 „W celu zaprojektowania maszyny o niskim poziomie emisji haasu
powinny by wykorzystane informacje techniczne podane w ISO/TR 11688-1”;
– pkt. 4.2.2 „Poziom emisji haasu, jeli wymagane jest jego deklarowanie,
powinien by okrelany zgodnie z Za cznikiem B”. W zaczniku B norma
okrela metod badania emisji haasu, w zakresie:
– pomiaru cinienia akustycznego emisji na stanowisku operatora, powoujc
normy ISO 11201 i ISO 11204 z odpowiednimi modyfikacjami,
– pomiaru mocy akustycznej, powoujc norm ISO 3744, wczajc odpo-
wiednie modyfikacje;
b) PN-EN ISO 11688-1:2010 [40] – norma okrela sposób projektowania maszyn
i urzdze o ograniczonym haasie;
c) PN-EN ISO 11201:2010 [39] – norma okrela szczegóowo metod badania ci-
nienia akustycznego emisji haasu na stanowisku operatora;
d) PN-EN ISO 3744:2010 [36] – norma okrela szczegóowo metod badania mo-
cy akustycznej emitowanej przez maszyn.
Poniej, na rys. 2, przedstawiono przykad doboru waciwych, najistotniejszych
ergonomicznych kryteriów szczegóowych wg wymaga norm zharmonizowanych
z dyrektyw [2], w powizaniu z kryteriami ogólnymi wg wymaga zasadniczych tej
dyrektywy, dla wybranej maszyny rolniczej – samobienego opryskiwacza polowego.
360
Rys. 2. Kryteria oceny zgodnoci w zakresie ergonomii dla samobienego opryskiwacza polowego [opracowanie wasne]
361
5. PODSUMOWANIE
Zasadnicze wymagania dyrektywy maszynowej 2006/42/WE [2] mona uzna za

ogólne kryteria oceny zgodnoci maszyn. W duym stopniu odnosz si one do ergo-
nomicznych cech i parametrów maszyny. Ich ogólny charakter nie pozwala jednak na
przeprowadzenie oceny w sposób wystarczajco jednoznaczny i dokadny.
Zastosowanie kryteriów szczegóowych wg norm zharmonizowanych z dyrektyw
uatwia przeprowadzenie oceny zgodnoci z wymaganiami zasadniczymi dyrektywy.
Cho ich stosowanie nie jest obowizkowe, pozwala na wiarygodne i obiektywne wy-
korzystanie zawartych w nich szczegóowych i jednoznacznych lub sparametry-
zowanych wymaga, metod bada i kryteriów oceny maszyny.
O wiarygodnoci i miarodajnoci oceny zgodnoci maszyny w oparciu o wymaga-
nia norm zharmonizowanych decyduje prawidowy dobór tych norm dla danej maszy-
ny (ze zbioru kilkuset norm zharmonizowanych z dyrektyw maszynow). Dziaania
takie wymagaj duej wiedzy i dowiadczenia. Tylko wówczas jest uprawnione zasto-
sowanie zasady domniemania zgodnoci. Zasada ta jest powszechnie stosowana
w procesach bada i oceny zgodnoci maszyn rolniczych.
Czsto zdarza si, e ze wzgldu na typ maszyny oraz zagroenia, jakie moe ona stwa-
rza, maszyna podlega przepisom równoczenie kilku dyrektyw i aktów prawnych. Do

obowizku podmiotu przeprowadzajcego ocen zgodnoci, badania i/lub certyfikacj nale-
y zastosowanie wszystkich waciwych dla danej maszyny dyrektyw i przepisów, tak, aby
nie pomin adnego z istotnych zagroe. Przy ocenie zgodnoci maszyny z innymi dy-
rektywami, ni omawiana dyrektywa maszynowa [2], postpowanie jest podobne.
Niezbdne jest zwikszenie zastosowania ergonomicznych kryteriów oceny zgod-
noci maszyn na etapie projektowania, tak, aby realizowane byy przede wszystkim
dziaania koncepcyjne, a nie korekcyjne.
Bibliografia
1. Definicje najwaniejszych poj i terminów, 2009, http://www.ciop.pl/18383.html (stan na dzie
30.06.2010).
2. Dyrektywa 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie
maszyn, zmieniajca dyrektyw 95/16/WE (Dz. Urz. UE L 157 z 09.06.2006, s. 24).
3. Dyrektywa 2009/127/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 pa dziernika 2009 r.
zmieniajca dyrektyw 2006/42/WE w odniesieniu do maszyn do stosowania pestycydów (Dz.
Urz. UE L 310 z 25.11.2009, s. 29).
4. Dyrektywa 98/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 czerwca 1998 r. w sprawie
zblienia przepisów prawnych pastw czonkowskich dotyczcych maszyn, zmieniona dyrekty-
w 98/79/WE (Dz. Urz. UE L 207 z 23.07.1998, s. 349).
5. Dyrektywy i normy, 2010, http://www.pkn.pl/index.php?sid=normy_zharmon (stan na dzie
17.05.2010).
6. Ergonomia w ksztatowaniu warunków pracy, 2009, http://kultbezp.ciop.pl/P_O_Z_I_O_M_4/pdfy (stan
na dzie 30.06.2010).
7. Klembalska K., Analiza zasadniczych wymaga bezpieczestwa dla maszyn rolniczych w wietle
nowej dyrektywy maszynowej. „Journal of Research and Applications in Agricultural Engineer-
ing”, vol. 53(1)/2008, s. 47-51.
8. Klembalska K., Klembalska A., A Role of New Machine Directive 2006/42/EC in Developing
a Safety and Ergonomics of Machines, [w:] The Formation of Safety in Environment and Space
of the Man’s Work - Monograph, (red.) A. Górny, G. Dahlke, Publishing House of Poznan
University of Technology, Pozna 2009.
362
9. Klembalska K., Modelowanie bezpieczestwa maszyny na etapie koncepcji jako narzdzie
ksztatowania ergonomii i bezpieczestwa pracy, [w:] Udzia edukacji i bada z zakresu ergo-
nomii i bezpieczestwa pracy w ochronie zdrowia spoeczestwa - Monografia, (red.) J.S. Mar-
cinkowski, W.M. Horst, Politechnika Poznaska, Pozna 2006.
10. Klimasara W. J., Nowa Dyrektywa Maszynowa 2006/42/WE – przegl d zmian. „Pomiary Auto-
matyka Robotyka”, nr 11/2009, s. 6-9 i 40-49.
11. Koradecka D., Wprowadzenie, [w:] Bezpieczestwo Pracy i Ergonomia, (red.) D. Koradecka,
Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 1999.
12. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 pa dziernika 2008 r. w sprawie zasadniczych
wymaga dla maszyn (Dz. U. nr 199, poz.1228).
13. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wyma-
ga dla maszyn i elementów bezpieczestwa (Dz. U. nr 259, poz.2170).
14. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodnoci (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r.
nr 204, poz. 2087, z pó niejszymi zmianami).
15. PN-EN 547-1+A1:2009 Bezpieczestwo maszyn – Wymiary ciaa ludzkiego – Cz 1: Zasady
okrelania wymiarów otworów umoliwiajcych dostp caym ciaem do maszyny.
16. PN-EN 547-2+A1:2009 Bezpieczestwo maszyn – Wymiary ciaa ludzkiego – Cz 2: Zasady
okrelania wymiarów otworów umoliwiajcych dostp.
17. PN-EN 574+A1:2008 Bezpieczestwo maszyn – Urzdzenia sterowania oburcznego – Aspekty
funkcjonalne – Zasady projektowania.
18. PN-EN 626-1+A1:2008 Bezpieczestwo maszyn – Zmniejszanie ryzyka dla zdrowia powodo-
wanego substancjami niebezpiecznymi emitowanymi przez maszyny – Cz 1: Zasady i wy-

magania dla producentów.
19. PN-EN 626-2+A1:2008 Bezpieczestwo maszyn – Zmniejszanie ryzyka dla zdrowia powodo-
wanego substancjami niebezpiecznymi emitowanymi przez maszyny – Cz 2: Metodyka okre-
lania procedur sprawdzania.
20. PN-EN 709+A2:2009 Maszyny rolnicze i lene – Cigniki jednoosiowe z glebogryzark i gle-
bogryzarki silnikowe, prowadzone przez operatora pieszego – Wymagania dotyczce bezpie-
czestwa.
21. PN-EN 894-1+A1:2009 Bezpieczestwo maszyn – Wymagania ergonomiczne dotyczce pro-
jektowania wska ników i elementów sterowniczych – Cz 1: Ogólne zasady interakcji midzy
czowiekiem a wska nikami i elementami sterowniczymi.
jektowania wska ników i elementów sterowniczych – Cz 2: Wska niki.
jektowania wska ników i elementów sterowniczych – Cz 3: Elementy sterownicze.
24. PN-EN 982+A1:2008 Bezpieczestwo maszyn – Wymagania bezpieczestwa dotyczce uka-
dów hydraulicznych i pneumatycznych i ich elementów – Hydraulika.
25. PN-EN 1005-2+A1:2009 Bezpieczestwo maszyn – Moliwoci fizyczne czowieka – Cz 2:
Rczne przemieszczanie maszyn i ich czci.
Zalecane wartoci graniczne si przy obsudze maszyn.
Ocena pozycji pracy i ruchów w relacji do maszyny.
28. PN-EN 1299+A1:2009 Drgania mechaniczne i wstrzsy – Wibroizolacja maszyn – Informacje
dotyczce stosowania izolacji róda.
29. PN-EN 1837+A1:2009 Bezpieczestwo maszyn – Integralne owietlenie maszyn.
30. PN-EN 13140+A1:2010 Maszyny rolnicze – Maszyny do zbioru buraków cukrowych i pastew-
nych – Wymagania dotyczce bezpieczestwa.
31. PN-EN 14930+A1:2009 Maszyny rolnicze, lene, sprzt ogrodniczy – Maszyny trzymane
w rku i sterowane przez operatora pieszego – Okrelanie dostpu do gorcych powierzchni.
32. PN-EN 30326-1:2000+A1:2008 Drgania mechaniczne – Laboratoryjna metoda oceny drga
siedziska w poje dzie – Wymagania podstawowe.
33. PN-EN 61310-1:2009 Bezpieczestwo maszyny – Wskazywanie, oznaczanie i sterowanie –
Cz 1: Wymagania dotyczce sygnaów wizualnych, akustycznych i dotykowych.
363
Cz 2: Wymagania dotyczce oznaczania.
Cz 3: Wymagania dotyczce umiejscowienia i dziaania elementów sterujcych.
36. PN-EN ISO 3744:2010 Akustyka – Wyznaczanie poziomów mocy akustycznej róde haasu na
podstawie pomiarów cinienia akustycznego – Metoda techniczna stosowana w warunkach zbli-
onych do pola swobodnego nad paszczyzn odbijajc d wik.
37. PN-EN ISO 4254-1:2009 Maszyny rolnicze – Bezpieczestwo – Cz 1: Wymagania ogólne.
38. PN-EN ISO 4254-6:2009 Maszyny rolnicze – Bezpieczestwo – Cz 6: Opryskiwacze i ma-
szyny do nawoenia pynnymi nawozami mineralnymi.
39. PN-EN ISO 11201:2010 Akustyka – Haas emitowany przez maszyny i urzdzenia – Pomiar
poziomów cinienia akustycznego emisji na stanowisku pracy i w innych okrelonych miejscach
– Metoda techniczna w warunkach zblionych do pola swobodnego nad paszczyzn odbijajc
d wik.
40. PN-EN ISO 11688-1:2010 Akustyka – Zalecany sposób postpowania przy projektowaniu ma-
szyn i urzdze o ograniczonym haasie – Cz 1: Projektowanie.
41. PN-EN ISO 12100-1:2005+A1:2009 Bezpieczestwo maszyn – Pojcia podstawowe, ogólne
zasady projektowania – Cz 1: Podstawowa terminologia, metodyka.
42. PN-EN ISO 12100-2:2005+A1:2009 Bezpieczestwo maszyn – Pojcia podstawowe, ogólne
zasady projektowania – Cz 2: Zasady techniczne.
43. PN-EN ISO 13732-1:2009 Ergonomia rodowiska termicznego – Metody oceny reakcji czo-
wieka na dotknicie powierzchni – Cz 1: Powierzchnie gorce.

44. PN-EN ISO 13849-1:2008+AC:2009 Bezpieczestwo maszyn – Elementy systemów sterowania
zwizane z bezpieczestwem – Cz 1: Ogólne zasady projektowania.
45. PN-EN ISO 13857:2010 Bezpieczestwo maszyn – Odlegoci bezpieczestwa uniemoliwiaj-
ce siganie koczynami górnymi i dolnymi do stref niebezpiecznych.
46. PN-EN ISO 14122-1:2005 Maszyny – Bezpieczestwo – Stae rodki dostpu do maszyn –
Cz 1: Dobór staych rodków dostpu midzy dwoma poziomami.
Cz 2: Pomosty robocze i przejcia.
Cz 3: Schody, schody drabinowe i balustrady.
Cz 4: Drabiny stae.
50. PN-EN ISO 14738:2009 Bezpieczestwo maszyn – Wymagania antropometryczne dotyczce
projektowania stanowisk pracy przy maszynie.
51. PN-EN ISO 20643:2009 Drgania mechaniczne – Maszyny trzymane w rku lub prowadzone
rk – Zasady okrelania emisji drga.
52. PN-ISO 4253:1996 Cigniki rolnicze – Usytuowanie siedziska operatora – Wymiary.
53. PN-ISO 5006-1:1997 Maszyny do robót ziemnych – Widoczno ze stanowiska operatora –
Metoda bada.
Metoda oceny.
Kryteria.
364
Rozdzia 22
OCENA STANOWISKA PRACY OPERATORÓW

MASZYN SPECJALISTYCZNYCH STOSOWANYCH
LENICTWIE
Wiesawa . Nowacka
1. WSTP
Od najdawniejszych czasów praca zawodowa bya zwizana z naraeniem czo-

wieka na trudy, niebezpieczestwo wypadku, czy choroby zawodowe. Przez dugie
lata, te fakty przyjmowane byy jako nieodczny element zatrudnienia, jako rzecz
najnaturalniejsza. Lenictwo w Polsce, podobnie jak w innych krajach, traktowane
jest jako dzia pracy szczególnie cikiej, o duym ryzyku zawodowym. Praca zwi-
zana z przetwarzaniem surowca drzewnego w uyteczne asortymenty bya zawsze,
od tysicy lat, prac niebezpieczn w zwizku z eksponowaniem pracownika na
uciliwoci klimatyczne, czynniki biotyczne, uywane maszyny, narzdzia, zagro-
enia wynikajce z pracy zespoowej, i wiele innych czynników. W Polsce wraz
z zachodzcymi zmianami spoecznymi, gospodarczymi w coraz mniejszym stopniu
znajdujemy przyzwolenie na prac niebezpieczn i cik.
Wspóczenie rola lenictwa jako stabilizatora zrównowaonego, ju nie tylko w ro-
zumieniu samej gospodarki lenej, rozwoju spoeczestw staje si wyjtkowo istotna
poprzez promowanie i wdraanie systemów pracy, technologii pozwalajcych na wzrost
poziomu, stabilizacj i rozwój siy roboczej zatrudnionej w lenictwie. W europejskiej
polityce rozwój rejonów wiejskich jest traktowany jako priorytet i rozumiany przede
wszystkim jako stymulowanie zatrudnienia, podwyszanie standardu ycia. Za najwa-
niejszy czynnik przyszego rozwoju rejonów wiejskich w powizaniu z lenictwem
przyjmuje si zwikszenie szans na zatrudnienie i moliwoci rozwoju usug. [8, 9].
Przewidywanie postpu w jakiejkolwiek dziedzinie w dugoterminowej perspek-
tywie nie jest atwe i z reguy obarczone duym prawdopodobiestwem popenienia
bdu. Historia rozwoju lenictwa wskazuje jednak na nieuchronno wdraania me-
chanizacji w kadym praktycznie obszarze dziaalnoci Guimier [4] okreli podsta-
wowe siy rozpdzajce postp w lenictwie, sprawiajce, e proces mechanizacji
uytkowania lasu jest procesem trwaym w krajach Europy i wiata. Zidentyfikowa
na podstawie bada prowadzonych przez FERIC (Forest Engineering Research Insti-
tute of Kanada) dziewi podstawowych si. Na tak zarysowane trendy nakadaj si
moderujco zoone czynniki spoeczne, ekonomiczne, rodowiskowe. W kadym
pastwie istotniejsza rola przypada bdzie tym czynnikom, które w aktualnej sytu-
acji stanowi szczególn barier, trudno rozwoju. Historia rozwoju lenictwa
wskazuje na nieuchronno wdraania mechanizacji w kadym praktycznie obszarze
dziaalnoci. Mechanizacja uytkowania lasu ulega przypieszeniu w Polsce wraz
365
z przejciem na gospodark rynkow i wdroeniem prywatyzacji prac lenych. Pod-
stawowe siy rozpdzajce postp w lenictwie obejmuj równie potrzeby i oczeki-
wania pracowników (rysunek 1).
Demografia
Edukacja,
Standardy, Szkolenie,
Rozwój
jako Wiedza
spoeczestwa
ycia
informacyjnego
Potrzeby,
Rozwój techniki,
oczekiwania
innowacje
pracownika
Globalizacja
Wymagania
rynkowe Presja
spoeczna,
Procesy oczekiwania
substytucji
Cena drewna
dostarczanego Udzia pastwa
do przerobu Uwarunkowania regulacje,

rodowiska
polityka
naturalnego
Specjalizacja
Wspózawodnictwo Profil Standardy
Promocja Dostpno operatora bezpieczestwa
Marketing zasobów i pracy
drewna operacji
lenych
Rys.1. Siy napdowe rozwoju w globalnej gospodarce (na podstawie [4])
Kraje skandynawskie rozpoczy proces mechanizacji pozyskiwania drewna

praktycznie ju w latach 60-tych ubiegego wieku. Kierunek w jakim zmierzaa
wikszo skandynawskich kontraktorów posiadajcych maszyny wielooperacyjne,
bdzie realizowany przypuszczalnie równie w naszym kraju. Bazujc na wielolet-
nich dowiadczeniach krajów skandynawskich mona przewidywa bariery na dro-
dze ku mechanizacji, omija je, wykorzystujc pozytywne elementy benchmarkin-
gu, nowoczesnej metody zarzdzania opierajcej si na twórczym porównywaniu
procesów stosowanych przez wasne przedsibiorstwo, ze stosowanymi w przed-
sibiorstwach uwaanych za najlepsze w analizowanej dziedzinie. Wynik takiej
analizy suy jako podstawa doskonalenia.. W latach 1986–1990, ponad 46% kon-
traktorów-wacicieli maszyn w Szwecji, zrezygnowao z pracy w lenictwie.
Gównym powodem byy trudnoci finansowe. Niebagateln rol odgryway (ponad
1/3 odchodzcych od lenictwa), jak wykazay badania, take kwestie zdrowotne.
Badania skandynawskie wskazuj, i stosowanie maszyn likwiduje w duym stop-
niu istotne, negatywne dla zdrowia czowieka czynniki wystpujce przy rczno-
maszynowym pozyskiwaniu drewna dominujcym aktualnie w Polsce. Jako zasadni-
cze pozytywne uwarunkowania pracy maszynami wielooperacyjnymi, stanowice
w duej mierze o atrakcyjnoci takich stanowisk pracy, mona wyróni:
x uniezalenienie si od wpywu pogody,
366
x umoliwienie realizacji operacji roboczych w cigu caego roku, cigo pracy,
x relatywnie niskie ryzyko wypadków przy pracy,
x niewielki wydatek energii na prac (zmniejszenie cikoci pracy z punktu widze-
nia dynamicznego obcienia prac),
x istotne ograniczenie zagroe dla suchu operatora,
x wysokie wymagania co do umiejtnoci i wiedzy obsugi (pewna nobilitacja pra-
cownika w rodowisku rówieniczym),
x wysoka autonomia pracy, samodzielno w podejmowaniu decyzji,
x moliwo organizowania si i dobierania w grupy robocze.
Wizerunek nie jest jednak w peni pozytywny. Poczwszy od lat 70., poprzez lata
80. ubiegego wieku, pojawiay si w publikacjach naukowych informacje na temat
problemów zdrowotnych wystpujcych wród operatorów maszyn [1, 3]. Jako pierw-
sze wyoniy si przeczulenia i bóle w okolicach szyi, ramion i pleców. W pierwszej
poowie lat 90. problem narasta. Pojawiy si schorzenia wynikajce z pracy monoty-
powej, nazywane wspólnym mianem RSI (Repetitive Strain Injury), które wczone do
grupy chorób zawodowych, zaczto rozpoznawa i uznawa u operatorów maszyn.
Rejestrowano u operatorów maszyn wielooperacyjnych szczególn czsto wystpo-
wania: bólów gowy, krgosupa ld wiowego, nerwu kulszowego, bezsennoci i wie-
lu innych dolegliwoci bdcych czsto przyczyn podejmowania decyzji o rezygnacji
z pracy w lenictwie. Konsekwencjami pracy w systemach maszynowych, pracy zmia-
nowej stay si problemy natury psychospoecznej: brak zadowolenia z pracy, rosnce
obcienie neuropsychiczne, spadek motywacji do pracy, konsekwencje pracy w izo-
lacji. Obraz interakcji zachodzcych midzy czowiekiem i maszyn uleg cakowitej
zmianie w stosunku do prac rczno-maszynowych. Szczególnego znaczenia nabiera
(rys. 2):
x monotypia (powtarzalno) prowadzonych prac i wykonywanych czynnoci robo-
czych,
x wymuszona automatyzacja ruchów (mikroruchów) roboczych,
x dugotrwaa, bezprzerwowa aktywno praktycznie stale tych samych grup mi-
niowych,
x due obcienie wysikiem statycznym (czsto powyej 20% MVC ),
x naraenie na wibracje ogólne w dugich odcinkach czasu (czsto kilkanacie go-
dzin w cigu doby),
x dugotrwae naraenie na nieodpowiednie warunki mikroklimatu w kabinie
(w trudnych warunkach terenowych dziaanie klimatyzacji jest utrudnione),
x zaawansowane techniki i technologie informatyczne wymagaj szczególnych pre-
dyspozycji i umiejtnoci od operatora maszyny wielooperacyjnej,
x zoono wykonywanych czynnoci roboczych (szczególne wymagania co do
zdolnoci poznawczych i percepcyjnych operatora),
x szeroki zakres uwagi niezbdny dla prawidowego wykonania skomplikowanych
operacji roboczych,
x obcienie psychiczne powodowane midzy innymi wieloci podejmowanych
istotnych decyzji w konkretnym reimie czasowym (zwaszcza w poczeniu ze
367
zjawiskiem monotonii) i poczucie osamotnienia podczas pracy przebiegajcej nie-
jednokrotnie w wielogodzinnym oddaleniu od innych ludzi,
x dugi czas pracy, bd praca zmianowa, czsto w niesprzyjajcych warunkach wi-
docznoci (konieczno intensywnego, caodobowego wykorzystywania maszyny
spowodowana wysokim kosztem maszyny, a co za tym idzie i amortyzacji),
x praca waciciela maszyny – kontraktora w cigym stresie wywoanym szczegól-
nymi zobowizaniami finansowymi lub/i rozleg odpowiedzialnoci za swoich
pracowników.
Wysokie nakady
kapitau stanowice
presj psychiczn.
Wymuszaj dugi
czas pracy, zmiany
robocze, prac nocn, Proces pracy,
prac w oddaleniu od elementy rodowiska
miejsca pracy
zamieszkania, od
rodziny
Praca kontraktora
Nie pracownika.
Stres zwizany z
prowadzeniem firmy.
Wysokie tempo Zagroenia
pracy, praca ekonomiczne firmy,
przypominajca trwaoci pracy,
prac tamow, zabezpieczenia
monotypia finansowego
Monotonia, Obcienie statyczne,

praca w bezprzerwowa
samotnoci, aktywno,
w oddaleniu zmczenie fizyczne i
od innych psychiczne
Zagroenia
Niestabilno pozycji wypadkowe,
na rynku pracy. schorzenia MSD
Niepewno jutra
Rys. 2. Zoono sytuacji operatora maszyny lenej pracujcej w pozyskiwaniu drewna
2. CEL BADA
Podstawowym zamierzeniem prowadzonych bada byo:

1. okrelenie postaw i oczekiwa operatorów specjalistycznych maszyn w stosunku do:
a) firmy,
b) organizacji pracy,
c) maszyn.
2. poznanie subiektywnej oceny stanowiska pracy, organizacji pracy przez operatorów,
3. okrelenie potrzeb i oczekiwa operatorów maszyn lenych w odniesieniu do szkole.
Wynikiem pracy jest analiza i ocena czynników i charakterystyk pracy, przy

uwzgldnieniu których rozwój mechanizacji prac lenych w Polsce bdzie napotyka
368
mniej barier i przeszkód. Zaoenie podstawowe wspóczesnego zarzdzania w odnie-
sieniu do Maych rednich Przedsibiorstw równie tych dziaajcych w obszarze le-
nictwa mówi, e wdraanie maszyn bez uwzgldnienia oczekiwa uytkowników, ope-
ratorów sprawi, e dalszy rozwój nowoczesnych technik w naszym lenictwie, bdzie
napotyka due trudnoci. Zadaniem wspóczesnego zrównowaonego lenictwa jest
penienie wielorakich funkcji, w tym spoecznych i istotnych dla lokalnej spoecznoci.
Kreowanie za nowych, atrakcyjnych stanowisk pracy, modeli nowoczesnych warun-
ków pracy, które uwzgldniaj dobrostan pracowników i ich rodzin, to zasadnicze ocze-
kiwania, jakie spoeczestwo polskie ma w stosunku do organizacji zarzdzajcej jedn
trzeci powierzchni kraju i olbrzymim pastwowym majtkiem, organizacji speniajcej
nie tylko zadania produkcyjne ale w duej mierze funkcje pozaprodukcyjne.
3. ZAKRES BADA
Zakres przeprowadzonych bada obejmowa dobór narzdzia badawczego, ustale-

nie metody i technik badawczych, podmiot oraz miejsce bada.
Kwestionariusz
Zastosowan technik badawcz by wywiad kwestionariuszowy, a narzdziem ba-
dawczym sucym do gromadzenia informacji o operatorach, ich postawach i ocze-
kiwaniach by standaryzowany kwestionariusz. Dla okrelenia jego parametrów pro-
wadzone byy dziaania projektowe, badania pilotaowe i studia literatury. Nad kwe-
stionariuszem, jak i ukadem pyta w wywiadzie bezporednim, pracowao grono
uczestników projektu ErgoWood, opierajc si na specjalistycznej pomocy pracowni-
ków NIWL (National Institute for Working Life). Autorka niniejszej pracy bya ak-
tywnym uczestnikiem i kierowaa realizacj zadania, jakie byo wykonane przez pol-
skiego partnera w projekcie (Katedra Uytkowania Lasu, Wydzia Leny, SGGW) i w-
niosa istotny wkad w budow kwestionariusza w postaci wasnego opracowania. Na
etapie weryfikacji planu bada kwestionariusz podlega kontroli. Zosta on przetesto-
wany w ramach bada pilotaowych, zrealizowanych we wszystkich krajach uczestni-
czcych w projekcie ErgoWood. Dla porównania uzyskanych danych wasnych z wy-
nikami badania operatorów zrealizowanego w projekcie Ergowood, autorka wykorzy-
staa narzdzie wypracowane w ramach 5 Programu Ramowego Wspópracy Europej-
skiej, nie wnoszc do poprawek (pena tre dostpna w rozprawie: (6)). Szczegóo-
wa posta kwestionariusza jest cile i logicznie powizana z celem bada.
Kwestionariusz zawiera pytania zamknite o alternatywie z reguy wieloczonowej
(kafeteria gównie dysjunktywna pozwalajca na wybór jednej odpowiedzi, w niewiel-
kim stopniu koniunktywna pozwalajca na wybór kilku odpowiedzi), czciowo za
dwuczonowej (dychotomicznej) oraz pytania póotwarte. Pytania zamknite naleay
do pyta z list bd pyta z piciostopniow skal. Kwestionariusz, poza wyjanie-
niem celu bada, zawiera instrukcj o sposobie wypeniania zaczonych pyta. W a-
spekcie przedmiotowym mona wyodrbni w nim 10 bloków tematycznych.
1. Podstawowe dane osobiste (pytania tzw. metryczkowe).
2. Ogólne to zatrudnienia.
3. Typowy dzie pracy.
369
4. Aktualna praca.
5. Organizacja pracy.
6. Ergonomia techniczna.
7. Chorobowo i zmczenie.
8. Symptomy (objawy) fizyczne.
9. Czynniki psychospoeczne I.
10. Czynniki psychospoeczne II.
Wywiad bezpo redni
Wsparciem i uzupenieniem kwestionariusza by wywiad bezporedni rejestrowany
za zgod uczestników na noniku magnetycznym. Wywiad bezporedni polega na
osobistej, bezporedniej rozmowie z operatorem, przeprowadzanej przez ankietera
przy uyciu specjalnie przygotowanego formularza – ustrukturalizowanego kwestiona-
riusza, uporzdkowanego i pogrupowanego w bloki tematyczne. W aspekcie przed-
miotowym mona wyodrbni w wywiadzie 8 bloków tematycznych.
1. Pytanie wstpne umoliwiajce nawizanie dobrego kontaktu z respondentem.
2. Ogólne to zatrudnienia.
3. Aktualna praca.
4. Organizacja pracy.
5. Stanowisko pracy w przyszoci.

6. Zdrowie.
7. Czynniki psychospoeczne.
8. Pytanie podsumowujce.
Podmioty bada
Badania prowadzono w okresie wrzesie 2003 r. – czerwiec 2004 r. i poddano im
cznie 50 operatorów. Tabela 1 podaje podstawowe informacje na temat podmiotów ba-
da w podziale na poszczególne rodzaje bada. Naley podkreli fakt, i wszyscy badani
operatorzy wyraali pisemn zgod na udzia w danej czci bada i wykorzystanie uzy-
skanych wyników w postaci anonimowych danych do dalszego opracowania naukowego.
Udzia w kadym z etapów bada by ochotniczy i nieodpatny.
Tabela 1. Operatorzy lenych maszyn specjalistycznych uczestniczcy w badaniach

Charakterystyka Operatorzy
Skider1 Forwarder2 Harwester3 Rbak4
Wypeniony samodzielnie kwestio-
10 29 10 1
nariusz (K)
Przeprowadzony wywiad (W) bez-
9 28 9 1
poredni z operatorem
czna liczba uczestników bada 50
1 Skider – cignik zrywkowy wyposaony we wcigark przeznaczony do wykonywania pópodwieszonej

zrywki drewna.
2
Forwarder (cignik nasibierny) – maszyna uywana do zrywki drewna. Podnosi adunek w caoci z po-
wierzchni gruntu umieszczajc go na wasnej ramie lub na przyczepie. Zwykle wyposaona w hydrauliczny lub
mechaniczny uraw sucy do samozaadunku i samowyadunku.
3
Harwester – lena maszyna wieloczynnociowa wyposaona w gowic przeznaczon do cinki, okrzesywania,
przerzynki drewna. Najczciej wykorzystywana we wspópracy z forwarderem.
4
Rbak – urzdzenie suce do rozdrabniania surowca drzewnego na zrbki
370
Badani reprezentowali podstawowe trzy typy zatrudnienia realizowane
w odniesieniu do analizowanej grupy zawodowej. Pierwsza grupa – pracownicy bez-
porednio zatrudnieni przez jednostki Pastwowego Gospodarstwa Lenego Lasy Pa-
stwowe (PGL LP), bd pracujcy w ramach samozatrudnienia na maszynach nale-
cych do nadlenictw, którzy stanowili 20% analizowanych operatorów. Druga grupa –
waciciele maszyn, którzy jednoczenie sami nimi pracuj (typowi kontraktorzy) sta-
nowicy 18% badanych. Pozostae 62% to trzecia grupa, skupiajca tych, którzy s
pracownikami firmy prywatnej rónej wielkoci. Te proporcje, zgodnie z wiedz au-
torki, odzwierciedlay sytuacj panujc na rynku pracy operatorów specjalistycznych
maszyn lenych w Polsce w czasie bada.
Miejsca bada
Miejsca bada zaznaczono na mapce z zastosowaniem symboli odpowiednio dla
skidera, forwardera i harwestera. (rysunek 3). W przypadku operatorów maszyn le-
nych zaznaczony punkt nie w peni odzwierciedla rzeczywiste miejsce pracy. Ozna-
czono w przyblieniu miejsce przeprowadzenia bada, wywiadów, nie za realnej pra-
cy, która w niektórych przypadkach ma miejsce kilkaset kilometrów od danego punk-
tu, a nawet poza granicami kraju (Niemcy, Szwecja). Mapa pozwala jednoczenie
w przyblieniu okreli obszary Polski, w których mechanizacji prac z zakresu pozy-
skiwania drewna staa si faktem.
Rys. 3. Lokalizacja miejsc bada
371
4. METODYKA BADA TERENOWYCH
Przygotowujc plan bada zdecydowano si na wybór metody badawczej i metody ana-
lizy zebranych danych. Zastosowan technik badawcz by wywiad kwestionariuszowy,
a narzdziem badawczym standaryzowany kwestionariusz. Ze wzgldu na sposób przepro-
wadzenia bada moemy mówi o wykorzystaniu kwestionariusza do bada indywidual-
nych, który zosta dostarczony operatorom do rk wasnych wraz z wyjanieniem celu ba-
dania i sposobu realizacji penego, wieloczonowego cyklu bada. Respondent sam wype-
nia kwestionariusz, za w razie wtpliwoci uzyskiwa niezbdne wyjanienia (bez podpo-
wiadania odpowiedzi, wpywania na jej tre). Z racji takiego prowadzenia ankiety, zwrot
kwestionariuszy by 100% i uniknito braku odpowiedzi na poszczególne pytania. Omó-
wiona metoda zostaa przyjta midzy innymi dlatego, e respondenci-operatorzy maszyn
nie mieli obycia z narzdziem badawczym, które mogo stwarza kopotliwe dla nich sytu-
acje. Jednym z czynników decydujcych o chci udziau operatorów w badaniach byo za-
pewnienie poufnoci danych i anonimowoci w tych okolicznociach, gdzie bdzie to mo-
liwe. Poufno danych bya zapewniona w peni. Dostp do danych maj tylko badacze, za
publikowane wyniki nie pozwalaj na identyfikacj osób, jednostek, firm bez ich zgody.
Wywiad (o charakterze wywiadu standaryzowanego, czyli przeprowadzonego
zpomoc przygotowanego zestawu pyta zadawanych w okrelonej kolejnoci i for-

mie) prowadzony przez ankietera poprzedzao zapoznanie go z instrukcj postpowa-
nia w czasie rozmowy z respondentem . Wikszo wywiadów, po uzyskaniu zgody
respondenta, bya nagrywana na tam magnetofonow.
5. METODYKA ANALIZY DANYCH
Wszystkie uzyskane dane kwestionariuszowe zostay wprowadzone do bazy da-

nych. W tym celu przygotowane zostay specjalne ksiki kodowe, zarówno dla da-
nych ilociowych jak i jakociowych. Na ksik kodow skaday si dwa zasadnicze
elementy: tekst wyjciowy KiW (K – kwestionariusz oraz W – wywiad), arkusze ko-
dowe zawierajce kody pyta wraz z wartociami liczbowymi przypisanymi do kadej
kategorii pyta. Ksiki kodowe byy przygotowane przed przystpieniem do wpro-
wadzania danych. W zwizku z dostpnoci ankietera podczas wypeniania kwestio-
nariusza przez respondenta oraz przeprowadzeniem w tym samym dniu wywiadu,
ustrzeono si przed brakiem odpowiedzi bd ich nieczytelnoci, czy innymi sytu-
acjami kopotliwymi dla badacza (konsekwencj jest brak kodu dla sytuacji „brak od-
powiedzi”). Po utworzeniu bazy danych moliwa bya ich analiza statystyczna.
Dane z wywiadów wprowadzone zostay w wersji sownej, stanowic podstaw do
dalszych bada, jak równie do weryfikacji kwestionariusza. Przy aktualnej wielkoci
bazy danych (50 operatorów) czstkowe wykorzystanie danych byo moliwe bez ko-
dowania caej bazy. Ten etap, jak równie pene opracowanie wyników wywiadu pla-
nowane s jako kontynuacja bada w przyszoci.
Przed przystpieniem do analizy statystycznej wszystkie dane zostay skontrolo-
wane celem wykrycia i usunicia ewentualnych bdów. Zbiór danych pochodzcy
z kwestionariuszy wymaga zastosowania waciwej procedury sprawdzenia kodowa-
nia danych, ich zakresu, kompletnoci, wewntrznej spójnoci.
372
6. WYBRANE WYNIKI BADA Z ELEMENTAMI DYSKUSJI
Podstawowe dane osobiste, uwarunkowania spoeczne i socjalne
W badaniach wzio udzia cznie 50 operatorów maszyn. Pracownicy firm pry-

watnych stanowili 62%, firm pastwowych 22% za kontraktorzy 16% badanej grupy.
Wród badanych dominowali operatorzy forwarderów (58%), w drugiej kolejnoci
(22%) byli operatorzy skiderów (lub innych maszyn- np. rbaka). Operatorzy harwe-
sterów stanowili 20% badanej grupy. Reprezentatywno w stosunku do caej popula-
cji operatorów (n/N) wyniosa 5,9%. Przyjto czn liczb operatorów maszyn (typy
skider, frowarder, harwester) równ 853. Liczba mazyn typu harwester i forwarder
cznie w momencie bada wynosia w przyblieniu 60, za estymowana liczba opera-
torów to 70–120. W tym przypadku reprezentatywno wyniosa 71–42%.
Operatorzy to grupa zrónicowana ze wzgldu na cechy osobowe, edukacj, sytu-
acj rodzinn, charakter zatrudnienia, dowiadczenie zawodowe itp. Tabela 2 podaje
podstawowe dane dotyczce podmiotów bada. Kategorie wiekowe zostay tak dobra-
ne by wyodrbni grup osób powyej 45 roku ycia. Wedug niektórych badaczy
osoby starsze maj mniejsze predyspozycje do pracy z duym obcieniem psychicz-
nym. Maj równie wiksze trudnoci z podoaniem pracy zwizanej z wysikiem sta-
tycznym, monotypi. Fibiger [2] proponuje uzna wiek powyej 46 lat jako wzgldne
przeciwwskazanie do pracy w zawodzie operatora pilarki. Mona przyj, e dla ope-
rowania znaczco bardziej skomplikowan maszyn ta granica wieku powinna rów-
nie by brana od uwag przy kwalifikowaniu do pracy, szkole itp. Autorka ma
oczywicie na myli fakt rozpoczynania pracy na wybranym stanowisku pracy,
w rozumieniu koniecznoci zdobywania nowych umiejtnoci, wprawy, efektywnoci
dziaania. Warunek wieku nie moe by dyskryminatorem dla ju pracujcych opera-
torów.
Tabela 2. Operatorzy uczestniczcy w badaniach (N = 50). Podstawowe charakterystyki

Charakterystyka Wynik
Udzia w grupie wiekowej do 25 lat 14%
26-35 18%
36-45 46%
Powyej 45 lat
22%
Wiek minimalny [lata] 22
Wiek maksymalny [lata] 57
redni wiek [lata] 38,7
Waga rednia [kg] 82
Wzrost redni [cm] 175
Liczba czonków rodziny 4,56
Liczba dzieci poniej 15 roku ycia przypadajca na rodzin 1,66
Maksymalna liczba dzieci poniej 15 roku ycia przypadajca na rodzin 6
Procentowy udzia rodzin z trójk bd wiksz liczb dzieci [%] 9
Udzia liczby operatorów yjcych samotnie [%] 4
373
Typowy dzie i tydzie pracy
Czynnikiem decydujcym o jakoci warunków pracy jest czny czas pracy rozu-
miany jako aktywno w cigu doby i liczona w duszych okresach czasu- w rytmie
tygodniowym bd rocznym. Operatorzy odpowiadali na pytania dotyczce obcienia
prac w rozumieniu obcienia dziennego, tygodniowego i rocznego. Roczne obcie-
nie byo okrelane przez wielko typowego urlopu z jakiego korzysta badany opera-
tor. Tabela 3. podaje podstawowe dane dotyczce czasu pracy operatorów.
Tabela 3. Aktywno robocza operatorów w rytmie dziennym, tygodniowym i rocznym

Operator Wszyscy badani operatorzy
Operator Operator
harweste-
Aktywno forwardera skidera Warto
ra (war- Warto
zawodowa (warto (warto rednio maksy-
to red- minimalna
rednia) rednia) malna
nia)
Tygodniowy
48,33 53,63 49,19 50,42 16 72
czas pracy
Roczny wymiar
urlopu
w tygodniach 2,80 2,67 1,75 2,34 0 4
(warto red-
nia)
Liczba dni pra-
5,73 5,73 5,38 5,64 3 7
cy w tygodniu
Czas powicany na prac zawodow w podziale na trzy grupy zatrudnienia, to jest

pracowników firm prywatnych, pracowników firm pastwowych, kontraktorów przed-
stawia tabela 4.
Tabela 4. Tygodniowy czas pracy operatorów zatrudnionych w trzech badanych grupach zatrudnienia
Pracownicy firm pry- Pracownicy firm pa - Kontrakto-
watnych stwowych rzy
(N = 31) (N = 11) (N = 8)
rednia liczba godzin pracy
51,68 51,09 44,63
w tygodniu
Minimalna liczba godzin pracy
40 40 16
w tygodniu
Maksymalna liczba godzin
72 72 60
pracy w tygodniu
Operatorzy mieli zwartociowa swój typowy dzie pracy pod ktem oceny wa-
runków pracy, jej przebiegu, zrónicowania zada, trudnoci pracy i jej tempa, sa-
mopoczucia po dniu pracy rozumianego jako zmczenie fizyczne i psychiczne.
W tej grupie pyta kwestionariusza znalazo si 12 pyta Zastosowano w nich skal
piciostopniow, gdzie po przeciwnych stronach, jako skrajne znalazy si na przy-
kad takie oceny jak: wysokie-niskie, niewielkie – due, zmczony – wiey, trudne
374
– atwe itp. Tabela 5 podaje rezultaty uzyskane w odpowiedziach pidziesiciu
operatorów.
Tabela 5. Procentowy udzia odpowiedzi na pytania dotyczce typowego dnia pracy. (N = 50)
Pytanie Procentowy udzia odpowiedzi

Warto
w poszczególnych wariantach
[skala odpowiedzi 1-5] rednia
skali (1-5)
Przestoje w pracy, przerwy w pracy maszyny 4

0 4 8 30 58
[duo – niewiele]
Warunki pracy rozumiane jako cao 3

28 14 38 6 14
[trudne – atwe]
Zmienno pozycji pracy (stanie/siedzenie/poru-

szanie si/praca rónych partii ciaa) [maa – du- 58 24 4 10 4 2
a]
Tempo pracy podczas dniówki [wysokie – niskie] 26 46 22 4 2 2
Interesujcy, stymulujcy dzie roboczy [mao –

6 10 24 28 32 4
bardzo]
Moliwo robienia przerw w pracy w chwili

poczucia takiej potrzeby [wcale – w dowolnej 0 4 6 16 74 5
chwili]
Moliwoci planowania i organizowania wasnej

36 12 14 20 18 3
pracy [niewielkie – due]
Zadania robocze w typowym dniu s zrónicowa-

40 26 20 10 4 2
ne [mao – bardzo]
Samopoczucie fizyczne po pracy [zmczony –

24 24 30 20 2 3
rzeki]
Samopoczucie psychiczne po pracy [zmczony –

8 26 46 14 6 3
wiey]
Typowy dzie pracy z punktu widzenia spoecz-

48 18 16 12 6 2
nego [samotny – towarzyski]
Zestresowanie po zakoczeniu typowego dnia

4 22 52 18 4 3
pracy [zestresowany – zrelaksowany]
Odpowiedzi na wybrane pytania dotyczce warunków i tempa pracy, kwestii pla-

nowania i organizowania wasnej pracy oraz samopoczucia psychicznego i fizycznego
zostay dodatkowo przedstawione w trzech grupach wiekowych. Dla celów okrelenia
zalenoci midzy wiekiem a reakcjami na stres pracy zgrupowano odpowiedzi
w grupie wieku do 35 roku ycia (16 osób), 36–45 rok ycia (23 osoby) i powyej 45
roku ycia (11 osób). Skumulowane procentowe wartoci odpowiedzi na wybrane py-
tania z uwzgldnieniem trzech wyodrbnionych grup wiekowych przedstawiaj kolej-
ne wykresy rys. 4–9.
375
do 35 roku ycia 36-45 lat pow yej 45 roku ycia
skumulowany udzia procentowy

100
80
60
40
20
0
trudne 2 3 4 atwe
skala odpow iedzi
Rys. 4. Wykres skumulowanej wartoci odpowiedzi – pytanie – warunki pracy traktowane jako cao
Poniszy wykres przedstawia skumulowane procentowe wartoci odpowiedzi na

pytania dotyczce oceny tempa pracy podczas dniówki roboczej.

100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
w ysokie 2 3 4 niskie
skala odpow iedzi
Rys. 5. Wykres skumulowanej wartoci odpowiedzi – pytanie – tempo pracy
Poniszy wykres (Rys. 6) przedstawia skumulowane procentowe wartoci odpo-

wiedzi na pytania dotyczce moliwoci wasnego planowania i organizowania pracy.
376
120
100
80
60
40
20
0
niew ielkie 2 3 4 due
skala odpow iedzi
Rys. 6. Wykres skumulowanej wartoci odpowiedzi – pytanie – moliwo planowania

i organizowania wasnej pracy
Wykres kolejny (Rys. 7.) przedstawia skumulowane procentowe wartoci odpo-

wiedzi na pytania dotyczce samopoczucia fizycznego po zakoczeniu typowego dnia
pracy.
do 35 roku ycia 36-45 lat powyej 45 roku ycia

100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
zmczony 2 3 4 rzeki
skala odpowiedzi
Rys. 7. Wykres skumulowanej wartoci odpowiedzi – pytanie – samopoczucie fizyczne po pracy

w typowym dniu
377
Poniszy wykres (Rys. 8) przedstawia skumulowane procentowe wartoci odpo-
wiedzi na pytania dotyczce psychicznego samopoczucia po zakoczeniu pracy
w typowym dniu roboczym.
do 35 roku ycia 36-45 lat powyej 45 roku ycia

120
100
80
60
40
20
0
zmczony 2 3 4 wiey
skala odpowiedzi
Rys. 8. Wykres skumulowanej wartoci odpowiedzi – pytanie – samopoczucie psychiczne po pracy

w typowym dniu
Wykres poniej (Rys. 9) przedstawia skumulowane procentowe wartoci odpowie-

dzi na pytania samopoczucie pracownika, odczucie stresu wywoanego typowym
dniem roboczym.

120
100
80
60
40
20
0
zestresow any 2 3 4 zrelaksow any
skala odpow iedzi
Rys. 9. Wykres skumulowanej wartoci odpowiedzi – pytanie – zestresowanie po pracy w typowym

dniu
378
Interesujce wyniki dao uwzgldnienie poszczególnych odpowiedzi i opinii dekla-
rowanych przez badanych operatorów na tle ich wieku (wykresy skumulowanych war-
toci odpowiedzi). Szczególna rónica jest widoczna w pytaniach:
1) planowanie i organizowanie wasnej pracy – starsi pracownicy w wikszym stop-
niu odczuwaj brak moliwoci wasnego dziaania, wpywu na przebieg wykona-
nia zada i prac,
2) samopoczucie fizyczne po pracy, psychiczne samopoczucie po pracy i stan stresu
po zakoczeniu typowego dnia pracy – starsi pracownicy oceniaj prac bardziej
krytycznie, odczuwaj j mocniej ni to jest w przypadku pozostaych grup wie-
kowych.
Kolejne pytanie odnoszce si do zakresu prac, jakie aktualnie operatorzy wykonu-
j i jakie chcieliby w przyszoci wykonywa obejmowao 34 rodzaje czynnoci do
wyboru. Z moliwoci doczenia od siebie jakiej propozycji nie skorzysta aden
z operatorów. Tabele poniej przedstawiaj udzia procentowy operatorów, w podziale
wedug iloci obciajcych go czynnoci i prac, aktualnie i w przyszoci (tabl. 6–7).
Tabela 6. Zadania, jakie operatorzy aktualnie realizuj

Udzia procento- Warto
Liczba zada wy rednia (N = 50) Minimalna Maksymalna

1–5 20
6–10 58
8 1 19
11–15 16
16 i wicej 6
Ponisze zestawienie (tabl. 7.) przedstawia decyzje operatorów co do wyboru do-

datkowych zaj dla siebie, poza kierowaniem konkretn maszyn. Tak potrzeb
zgosio 30 sporód 50 badanych operatorów.
Tabela 7. Nowe zadania, jakie operatorzy chcieliby w przyszoci wykonywa

Liczba zada , jakie Warto
Udzia procen-
operatorzy chcieli-
towy rednia (N = 30) Minimalna Maksymalna
by realizowa
1–5 93
6–10 7
2 0 8
11–15 0
16 i wicej 0
Rozpatrujc zgaszane propozycje dodatkowej aktywnoci przypadajce na jedne-

go zgaszajcego potrzeb rozszerzenia zada, najwysz warto uzyskali kontrakto-
rzy (2,5 propozycji podjcia si dodatkowych zada), drug z kolei operatorzy rekru-
tujcy si z firm prywatnych i w dalszej kolejnoci pracownicy firm pastwowych,
odpowiednio 2,05 i 1,25. Najczciej operatorzy proponowali jako dodatkowe zajcia
czynnoci w nastpujcej kolejnoci:
1) planowanie zada na cay rok (27%),
379
2) kierowanie harwesterem (17%),
3) kierowanie innymi maszynami (12%),
4) kontakty ze rodowiskiem (opini publiczn) (5%).
Zgoszenie czynnoci zajmujcej pierwsze miejsce na powyszej licie najczciej
dotyczyo kontraktorów. Wszyscy sporód nich, którzy stwierdzili potrzeb rozszerzenia
zada, wymienili wanie t czynno. Sporód pozostaych grup pracowników na dru-
gim miejscu znale li si pracownicy firm prywatnych (23% sporód nich zgosio po-
trzeb rozszerzenia wasnych zobowiza o planowanie zada), na trzecim pracownicy
firm pastwowych (18%). Pozostae czynnoci rozszerzajce zakres zada, na które
wskazywali operatorzy to: dyskusje dotyczce umów i spraw biznesowych, kontakty
z klientami, kierowanie cignikiem typu skider, dbao o uwarunkowania rodowisko-
we (po 3%). Wród proponowanych do wyboru 34 czynnoci rozszerzajcych zakres
obowizków operatora, znalazo si 15 czynnoci, których operatorzy nie wybrali ani
razu. Nale tu midzy innymi: odchwaszczanie, pielenie, czyszczenia, praca pilark,
inspekcja powierzchni roboczych, czynnoci z zakresu napraw i obsugi maszyn.
Badani operatorzy oceniaj swoj prac jako nie gwarantujc penego bezpiecze-
stwa w sensie trwaoci zatrudnienia, dziaania, aktywnoci biznesowej. 38% bada-
nych operatorów udzielio takiej odpowiedzi na pytanie: na jakie problemy napotykasz
w swojej pracy, aktywnoci zawodowej. W dalszej kolejnoci znalazy si takie kwe-
stie jak:
1) niedostateczna paca, nieadekwatna do wkadu pracy i zaangaowanych rodków
(36%),
2) brak perspektyw rozwoju w sensie kariery zawodowej (22%),
3) kopoty z organizacj pracy, za due obcienie fizyczne, zbyt dugi czas pracy (po
18%),
4) zbyt due obcienie psychiczne, niewaciwe warunki pracy i bezpieczestwa
pracy (po 12%).
Jako inne przyczyny stanowice utrudnienie w pracy operatorzy najczciej wy-
mieniaj:
1) brak dobrej wspópracy z zarzdzajcymi lasami,
2) brak dobrej wspópracy z pilarzami przygotowujcymi miejsce pracy w przypadku
cinki drzew pilark a zrywki wykonywanej forwarderem,
3) kopoty z naprawami czsto psujcych si maszyn, brak waciwego i dostpnego
serwisu,
4) brak wykorzystania logistyki w planowaniu powierzchni roboczych, nastpstwa
prac, kolejnoci operacji i dostpu dla rónych firm. Brak dobrej koordynacji zada
na tej samej powierzchni roboczej.
Badani operatorzy stwierdzaj w wikszoci (rednio 43%), e nie s szkoleni
w zakresie techniki pracy. Operatorzy stwierdzaj zgodnie (ponad 50% pozytywnych
odpowiedzi pracowników firm prywatnych i pastwowych), e zarówno bezporednie
kierownictwo, jak i nadzór s tak szkoleni by w peni rozumie wpyw pracy
i kierowania ni na zdrowie operatorów.
Kolejnym czynnikiem, który ma wpyw na efektywno pracy i zdrowie pracowni-
ków jest system i poziom komunikowania si w przedsibiorstwie/zespole roboczym.
Uzyskane wyniki pozwalaj stwierdzi, e ponad 97% pracowników firm prywatnych,
za rednio w trzech grupach zatrudnienia a 89% stwierdza, e wzajemna komunika-
380
cja, przekaz danych i informacji niezbdnych dla pracy jest waciwy. Tym bardziej
dziwi niski procent pozytywnych odpowiedzi na pytanie o istnienie dugookresowego
planowania zmian i poprawy kierowania przedsibiorstwem w zakresie ochrony zdro-
wia. Wród operatorów rednia warto 48% odpowiedzi pozytywnych wskazuje na
nie do koca dobry kontakt pracownik-pracodawca, niedostatek przepywu informacji
midzy tymi grupami w zakresie dbaoci o ochron zdrowia. Odlego miedzy nad-
zorujcym /organizujcym prac jest za dua i w wielu sytuacjach nie do pokonania
dla pracownika. System zarzdzania w firmach, jak naley sdzi, nie uwzgldnia
w peni wspóczesnych tendencji, które nazywamy E+E+E (Enrichment, Empowe-
rment and Enlargement) czyli midzy innymi oddanie pracownikom wikszej moli-
woci wpywu na funkcjonowanie firmy ale z rosnc jednoczenie ich wspóodpo-
wiedzialnoci.
Ergonomia techniczna i oczekiwania w stosunku do przyszych rozwi za
Wspóczenie rozwój technologii maszynowych w uytkowaniu lasu prowadzi

w kierunku zastosowa technik informatycznych, specjalistycznych dziaa z zakresu
automatyki, mechaniki precyzyjnej i wrcz robotyki (5, 7, 10). Wydaje si, e kluczem
do technicznego rozwoju maszyn bdzie automatyzacja pewnych funkcji. Konfronta-

cja wizji rozwoju procesów mechanizacyjnych tworzonej przez badaczy z tym czego
oczekuj operatorzy daje obraz niepenej kompatybilnoci.
Przegld sytuacji biecej w jakiej pracuj operatorzy zmierza do okrelenia pod-
stawowych oczekiwa w stosunku do miejsca pracy. W kwestionariuszu znalazy si
pytania odnoszce si do zasadniczych, uznanych powszechnie za istotne, czynników
i charakterystyk stanowiska roboczego takich jak: kabina i dostp do niej, siedzisko
i jego regulacja, sposób pracy. Istotne informacje, jakie nios odpowiedzi kwestiona-
riusza w odniesieniu do uwarunkowa technicznych w pracy cz si ze zrozumie-
niem wpywu rónorakich czynników na zdrowie i sprawno funkcjonaln czowieka.
Zarówno operatorzy zatrudnieni w prywatnych jak i pastwowych firmach zdaj sobie
spraw z wpywu ergonomii pracy jak i wasnych zachowa, sposobów postpowania
w pracy i jej organizacji na wasne zdrowie i sprawne dziaanie. Kontraktorzy zawie-
rzaj przede wszystkim stosowanej nowoczesnej technologii (75%) i organizacji pracy
(50%), za która s w peni odpowiedzialni.
W kwestionariuszu umieszczono równie pytania pozwalajce dziki uzyskanym
odpowiedziom na prognoz rozwoju specjalistycznych maszyn bazujc równie na
zwerbalizowanych (wywiad) oczekiwaniach operatorów w odniesieniu do przyszych
maszyn. Zdanie operatorów w zalenoci od charakteru zatrudnienia jest do rozbie-
ne. Pracownicy firm prywatnych wyraaj opini o braku potrzeby wdraania automa-
tyzacji w nowych maszynach. Skumulowana warto negatywnych odpowiedzi
(424%) w porównaniu z kontraktorami (107%) jest czterokrotnie wysza. Szczególny
dystans w stosunku do wdraania automatyzacji czynnoci roboczych charakteryzuje
pracowników firm pastwowych. Wród nich (skumulowana warto odpowiedzi-
100%) pojawia si czterokrotnie mniej opinii o istotnej potrzebie wdraania automaty-
zacji pracy, ni to jest wród kontraktorów (skumulowana warto odpowiedzi-424%).
Niewielka liczba kontraktorów biorcych udzia w badaniach moe jedynie wskazy-
381
wa na pewne zalenoci i trendy. Nie jest za moliwe do udowodnienia statystycznej
pewnoci takich opinii.
Najistotniejszymi funkcjami, jakie powinny podlega automatyzacji s wedug
w miar zgodnej opinii operatorów: automatyczne wykrywanie i omijanie przeszkód
przez przemieszczajc si maszyn, elektroniczny system stabilizacji maszyny przy
szybszym przemieszczaniu si. Pracownicy firm prywatnych i kontraktorzy podkrela-
j równie znaczenie automatycznej: kontroli pracy wysignika, wysuwania si wysi-
gnika do adunku po uyciu wska nika np. wietlnego, rozadunku.
7. PODSUMOWANIE
Opierajc si na uzyskanych wynikach mona stwierdzi, i polscy operatorzy s

gotowi do realizacji zada roboczych w równej mierze jak ich odpowiednicy w kra-
jach, które mechanizacj prac wdroyy daleko wczeniej. Podobnie jednak jak ich
europejscy koledzy w pierwszych etapach rozwoju cieki zawodowej, odczuwaj
niedosyt wiedzy i wyszkolenia.
Operatorzy s wiadomi istotnej roli czynników ergonomicznych dla ich zdrowia
i dugoletniej sprawnoci zawodowej, oczekuj spenienia kryteriów ergonomii, za-

pewnienia zdrowych i efektywnych warunków pracy. Maj wiadomo i przewiad-
czenie to artykuuj, e sukces wdraania mechanizacji w naszych krajowych warun-
kach w duej mierze zalee bdzie od wczenia w procesy decyzyjne samych pra-
cowników, operatorów, kontraktorów. Mowa tu o decyzjach dotyczcych zarówno
wyboru maszyn, planowania i prowadzenia prac, jak i systemu szkole dla nowowst-
pujcych i ju zatrudnionych operatorów.
Badani podkrelaj znaczenie komunikacji wewntrz firmy, dobrego zarzdzania
czasem pracy. Naley w zwizku z tym pamita o znaczeniu dialogu midzy uczest-
nikami procesu pracy, to jest menederami, pracownikami nadzoru i operatorami.
Nigdy nie bdzie on przebiega w penym spokoju z racji zrónicowanych celów i in-
teresów uczestników rozmów. Jeden za cel jest wspólny – efektywno pracy, jej
kocowy rezultat, trwao dziaania na rynku usug. Przebieg dialogu moe i powi-
nien by ksztatowany przez partnerów, którzy przeszli odpowiednie szkolenia w za-
kresie negocjacji, asertywnych postaw, umiejtnego dialogu. W tym miejscu ponownie
pojawia si istotne zadanie dla prawidowego doboru treci i sposobu prowadzenia
szkole dla wszystkich uczestników procesu pracy.
Dla penego i racjonalnego wykorzystania dostpnej kadry operatorów niezbdne
jest jej odpowiednie doszkolenie. Oparcie si na oczekiwaniach adresatów szkole
przyczyni si do wikszej skutecznoci dziaa w tej mierze. Instytucja robotnika-
partnera, odpowiedzialnego za swoje dziaania, majcego bardzo szerokie uprawnienia
decyzyjne zaistniaa w ostatnich latach i nie zniknie z rynku pracy. Na to wskazuj
wyra ne trendy globalne. Nasi operatorzy musz w zwizku z tym uzyskiwa w ra-
mach szkole zawodowych taki adunek wiedzy i umiejtnoci, które pozwol na pe-
n i odpowiedzialn, kompetentn i sprawn decyzyjnie prac. Przedsibiorczo
w dobrym tego sowa znaczeniu powinna sta si elementem wyposaenia w wiedz
uzyskiwanego na wszystkich szczeblach edukacji. Szkolnictwo rednie i wysze musi
382
ujrze w takim ksztacie wiedzy jej biznesowy charakter. Wiedzy i szkolenia o takim
charakterze oczekuj rzesze przyszych pracowników lenictwa.
Planowany system szkole podstawowych i uzupeniajcych przeznaczony dla
operatorów maszyn powinien uwzgldnia poziom aktualnej wiedzy oraz biece,
zmieniajce si potrzeby i oczekiwania.
Bazujc na posiadanej wiedzy, uzyskanych danych o operatorach maszyn, mona,
zdaniem autorki wysun tez o rosncych w perspektywie najbliszych dwu dekad
potrzebach w zakresie zasobów ludzkich. Stanowi to jednoczenie wyzwanie dla edu-
kacji i nauki, które maj dawa odpowiednie wsparcie dla rosncego, rozwijajcego
si sektora usug lenych, maj zapenia luk edukacyjn i szkoleniow w zakresie
ksztacenia operatorów.
Bibliografia
1. Axelsson S.Å., Pontén B., New ergonomic problems in mechanized logging operations. Interna-
tional Journal of Industrial Ergonomics. Vol. 5 (3): 267–273. 1990.
2. Fibiger W., Metodyczne podstawy opracowywania zasad doboru i selekcji kandydatów do pracy,
[w:] materiay II seminarium n.t. Podstawowe problemy ochrony pracy w lenictwie: 12–18, War-
szawa. 1975.
3. Gardell B., Job satisfaction among forest workers, W: Methods in ergonomic research in forestry,
IUFRO seminar Silvifuturum Hurdal, Norway, 19-24 September 1971, IUFRO Division No. 3,
Forest operations and techniques. Publication no.2 : 155–172. 1973.
4. Guimier D.Y., Canadian Forestry Operations in the Next Century. International Journal of For-
estry Engineering, 10, 1: 7–12. 1999.
5. Nordén B., Granlund P., Levelling of cab seat increases harvester productivity – even in fairly flat
terrain Skogforsk Resultat No. 1. 2003.
6. Nowacka W. ., Wieloaspektowa analiza ergonomiczna operatorów specjalistycznych maszyn
stosowanych w pozyskiwaniu drewna. Wydawnictwo SGGW. Warszawa. 2009.
7. Parker R., Ashby L., Legg S., Evaluation of video rear vision for forestry log handling machine
operators. Proceedings of the International Seminar on New Roles of Plantation Forestry Requir-
ing Appropriate Tending and Harvesting Operations: 369–375.. September 29-October5, 2002.
Tokyo, Japan. 2002.
8. Poschen P., Social Criteria and indicators for Sustainable Forest Management. A guide to ILO
texts. ILO. Working Paper 3. July 2000.
9. Rykowski K., Future Challenges to ensure sustainable forest management. Some remarks from
European, Polish, and global perspectives: 61–72. [w:] Forests and Forestry in Central and Eastern
European Countries. The transiton Process and Challenges Ahead. Volume 1 – Presentations and
outcomes. International Workshop, 12–14 September 2001. MCPFE, Liaison Unit Vienna. 2001.
10. Verver M.M., de Lange R., van Hoof J., Wismans J.S.H.M., Aspects of seat modeling for seating
comfort analysis. Applied Ergonomics. Vol. 36 (3): 33–42. 2005.
383
Rozdzia 23
ANALIZA SZEREGÓW CZASOWYCH JAKO

NARZDZIE BADANIA STRUKTURY CZASU PRACY
OPERATORÓW MASZYN LENYCH
Grzegorz Szewczyk
Janusz M. Sowa
1. STAN BADA I PROBLEM BADAWCZY
Prywatyzacja wykonawstwa prac lenych w Polsce na pocztku lat 90-tych wymusia

stosowanie rozwiza efektywnych ekonomicznie, dla których punktem wyjcia jest niska
pracochonno obserwowana na poszczególnych stanowiskach pracy. Dla uzyskania czy-
telniejszych wyników pracochonno okrelon na podstawie danych empirycznych z re-

guy oblicza si odnoszc pozyskan miszo drewna do czasu operacyjnego [1], [2].
Szacujc teoretyczn pracochonno uzyskiwan w cigu zmiany roboczej, normatywy
pozostaych grup czasów – odpoczynków, awarii itd., przyjmuje si jako odpowiedni pro-
cent operacyjnego czy te efektywnego czasu pracy [3], [4].
Pracochonno pozyskiwania drewna jest iloci czasu potrzebnego na pozyskanie
jednego metra szeciennego surowca. W tym ukadzie skadow czasu pracy nie jest tylko
jedna jego kategoria, ale ich kompletny zestaw, który tworzy w rezultacie ca zmian
robocz. Wspomniana wspózaleno poszczególnych kategorii czasów, obrazujca nie
tylko specyficzne cechy danej technologii, ale oddajca równie charakterystyki drzewo-
stanu i terenu, powinna si uzewntrzni w ich odmiennych udziaach procentowych.
Z tego wzgldu pena analiza procesu pracy powinna uwzgldni równie badanie struk-
tury dnia roboczego. Pozwala ono na wykrycie przyczyn zmiennoci pracy [5], [6], [7],
[8] [9], [10]. W przypadku gdy „powtarzajce si operacje czy czynnoci trwaj dugo,
wyjanienia przyczyn rónic wydajnoci moe dostarczy analiza struktury dnia robocze-
go przedstawiona w postaci analitycznej – fotografii dnia roboczego. Przy analizie proce-
su pracy w lesie przy cince i wyróbce drewna, gdzie poszczególne operacje i czynnoci
trwaj czsto bardzo krótko i szybko si zmieniaj, bardziej przydatna jest metoda suma-
ryczna, posugujca si diagramem syntetycznym” [11]. Analiza struktury czasu pracy
moe stanowi punkt wyjcia do przeprowadzenia jakociowej oceny czynników ze-
wntrznych ksztatujcych poziom pracochonnoci. Ilociowe oszacowanie poszczegól-
nych kategorii czasów powinno skutkowa odpowiedni kwantyfikacj wpywu poszcze-
gólnych czynników na poziom wydajnoci prac. W efekcie powinien powsta kadora-
zowo odpowiedni ukad grup utrudnie czy te wspóczynników korekcyjnych stosowa-
nych przy ustalaniu normatywów pracochonnoci.
W polskich warunkach gospodarczych przy dominujcym rczno-maszynowym
poziomie zmechanizowania prac lenych, charakterystyczna jest bardzo zrónicowana
wydajno prac. Wielka ilo rónorodnych i czsto trudno wymiernych lub wprost
384
niewymiernych czynników, które wpywaj jednak na poziom i dynamik wydajnoci,
moe stanowi ródo bdów metodycznych przy okrelaniu wydajnoci pracy [12].
Nawet dla porównywalnych warunków drzewostanowych i podobnego uzbrojenia
technicznego obserwowane s due jej rónice. Laurow [13] podaje przykadowo, e
wedug rónych autorów dzienna wydajno pracy robotnika przy pozyskiwaniu
drewna w sosnowych drzewostanach trzebieowych II klasy wieku waha si w pol-
skich warunkach od 2,3 m3 do 16,2 m3. Dla drzewostanów w rejonie aglomeracji war-
szawskiej wydajnoci pozyskiwania drewna wynosz od 2 do 4 m3/roboczodzie, co
daje rónic w wysokoci 100% Sadowski [14]. Grodecki i Kusiak [15] okrelili red-
ni wydajno pracy pilarza na poziomie 3,8 m3/dzie.
Powanym zatem problemem normowania prac jest ogromna zmienno warunków
terenowych i trudny do ustabilizowania czynnik wydajnoci pracy ludzkiej. Wobec
stale unowoczenianych, zmieniajcych si technologii pozyskiwania drewna, normo-
wanie musi si opiera na pomiarach w peni zoptymalizowanych rozwiza organiza-
cji pracy. Nakada to na osoby normujce dodatkowy obowizek wczeniejszego pro-
wadzenia szkole dla testowanych robotników i umiejtnego rozpoznania czynników
wpywajcych na wydajno pracy, tak by mona byo optymalnie zaprojektowa
struktur czasu zmiany roboczej.
Optymalizacja stanowiska pracy powinna by przeprowadzona na podstawie po-

miarów czasów zebranych metod fotografii dnia roboczego, czyli obserwacji
„wszystkich prac i przerw w kolejnoci ich wystpowania. Ta metoda daje obraz
struktury czasu trwania zmiany roboczej, czyli rozmiaru, kolejnoci i powizania cza-
su pracy i przerw, oraz umoliwia sporzdzenie penego bilansu czasu” [16]. Takie
podejcie z uwagi na jego du czasochonno jest rzadziej stosowane. Zdecydowanie
atwiej ustala si normatywy na podstawie fragmentu zmiany roboczej.
Powstaje jednak pytanie, jak wielka powinna by próba (jak dugo powinny trwa
pomiary), aby wystarczajco dokadnie scharakteryzowa indywidualn dla danego
stanowiska zmienno czasu trwania poszczególnych czynnoci. Standardowe podej-
cie uwzgldnia zmienno wynikajc z rónych dugoci czasu trwania tej samej
czynnoci [17]. Mona by j byo traktowa jako skadow pionow ogólnej zmienno-
ci, któr jednak zawsze musi uzupeni skadowa pozioma, oddajca charakterystycz-
ne nastpstwo czasów. Okrelenie „przecitnych”, powtarzajcych si fragmentów
zmiany roboczej pozwolioby na skrócenie i uproszczenie prac pomiarowych skiero-
wanych na optymalizacj stanowisk roboczych.
2. CEL I ZAKRES BADA
Celem bada byo okrelenie charakterystyki przecitnego, powtarzalnego fragmentu

zmiany roboczej w wybranych operacjach technologicznych pozyskania drewna. Analiz
przeprowadzono dla stanowiska drwala operatora pilarki spalinowej w drzewostanach so-
snowych, w których prowadzone byy cicia pielgnacyjne o charakterze trzebiey pó nych
(TP) oraz w ciciach przygodnych zwizanych z usuwaniem niegoomów ( N). Algorytm
zosta okrelony w grupie drzewostanów o najwikszym udziale powierzchniowym i mi-
szociowym oraz w terenach poklskowych, w których koncentracja duej iloci drewna do
pozyskania, trudne warunki pracy stwarzajce zwikszone zagroenie wypadkowe oraz
385
zazwyczaj krótki dopuszczalny czas wyróbki i wywiezienia surowca sprawiaj, e projek-
towanie procesów technologicznych jest najbardziej zoone i trudne [18].
3. METODYKA
Drzewostany przedrbne i bliskorbne zajmuj w Polsce 61% powierzchni lenej

bdcej w zarzdzie Lasów Pastwowych. Pozyskuje si w nich ok. 54% caej grubi-
zny. Umiejscowienie bada w drzewostanach modszych klas wieku, rónicych si
wymiarami drzew oraz ich zagszczeniem, pozwolio okreli struktur dnia robocze-
go na analizowanych stanowiskach pracy w warunkach wykazywanej empirycznie
najwikszej zmiennoci wydajnoci pracy. Obserwowany od szeregu lat dynamizm
klimatu powoduje coraz liczniejsze wielkoobszarowe zniszczenia drzewostanów. Na-
silenie wystpowania szkód elementarnych miao te miejsce ju w latach szedzie-
sitych ubiegego wieku [19], co byo zwizane równie z bdami urzdzeniowo –
hodowlanymi popenionymi w ubiegych latach. W ostatnich latach spektakularne
szkody powstay w 2007 r. na terenie puszczy piskiej (2,2 mln. m3) czy lasów nadl.
Przedbórz (450 tys. m3). Naley si niestety liczy z dalszym wzrostem rozmiaru
szkód w drzewostanach zarówno pod wzgldem powierzchni jak i koncentracji mi-

szoci, przynajmniej do momentu, a prowadzone zabiegi hodowlane nie spowoduj
zwikszenia naturalnej odpornoci drzewostanów. W polskich warunkach dominuj-
cym czynnikiem szkodo twórczym jest wiatr, powodujcy ponad szeciokrotnie wik-
sze zniszczenia w porównaniu z szadzi i [20], [21].
Powierzchnie manipulacyjne objte badaniami znajdoway si na terenie Regional-
nych Dyrekcji Lasów Pastwowych w Krakowie w nadlenictwach Dbrowa Tarnow-
ska oraz Krzeszowice (tab. 1).
Tabela 1. Charakterystyka powierzchni badawczych

Grubizna [m3/ha]
Skad gatunkowy
Oddzia, podod-
Pier nica [cm]

Trzebiee pó ne Kategoria ci
Zadrzewienie*
Wysoko [m]
Nadle nictwo/
Powierzchnia
Wiek [lata]
Bonitacja**
Le nictwo
Zwarcie
dzia
[ha]
D browa Tar-
Umiarkowane
nowska/ Wa
Sosna
Ruda
74 a
13,43 68 0,9 27 25 Ia 396

Krzeszowice/
niegoomy
Czerna
Lu ne
Sosna
258 a
10,13 100 0,4 30 15 IV 125
*
– zadrzewienie okrelone jako stosunek rzeczywistej miszoci grubizny drzewostanu na 1 ha do
miszoci grubizny drzewostanu normalnego, odczytanej z tablic zasobnoci
**
– bonitacja okrelona jako przecitna wysoko drzewostanu porównana z wysokoci z tablic zasobnoci.
386
W wybranych drzewostanach we fragmentach o penym zwarciu i jednorodnych
pod wzgldem cech taksacyjnych (piernica, wysoko) oraz skadu gatunkowego
przeprowadzono metod fotografii dnia roboczego chronometra cigy czynnoci na
analizowanym stanowisku roboczym [16], [22]. Pomiar czasu notowano automa-
tycznie, przy wykorzystaniu mikrokomputerów PSION Workabout, na których zain-
stalowano oryginalne oprogramowanie „Timing” do prowadzenia chronometray.
Pod okrelonymi klawiszami funkcyjnymi zapamitane zostay czynnoci robocze
obserwowane w terenie podczas zmiany. Wcinicie danego klawisza uruchamiao
pomiar czasu czynnoci wedug wskaza zegara w komputerze, natomiast wcinicie
kolejnego rozpoczynao pomiar operacji nastpnej i koczyo pomiar wczeniejszej
[23]. Rejestrowany z dokadnoci do 1 sek. czas trwania poszczególnych czynnoci
zaliczano do okrelonych kategorii przyjtych za BN-76/9195-01 w Krajowym Sys-
temie Maszyn Lenych. Schemat klasyfikacji czasu pracy przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Schemat blokowy klasyfikacji czasów pracy
T07 – Czas pracy na powierzchni roboczej

T04 – Produkcyjny czas pracy
T5 T02 – Operacyjny czas pracy

T4 T3
T2 T1
Czas
Czas
usuwa- Czas obsugi tech- Czas pomocni- Czas efektywny
odpo-
nia nicznej czy pracy
czynku
usterek
T5 T4 T31 T32 T33 T21 T22 T11 T12 T13
Kod liczbowy kategorii czasu
5 4 3,1 3,2 3,3 2,1 2,2 1,1 1,2 1,3

Czas przygotowania stanowiska
Czas okrzesywania i przerzynki

Czas oczekiwania na pomoc w
Czas przej w miejscu pracy
Czas zrzucania drzew zawie-

wykonaniu lub na koniec in-
Czas usuwania usterek tech-
Czas uzupeniania paliwa
Czas obsugi codziennej
Czas cinki i obalania

Czas przerw dugich
nych czynnoci
roboczego
nicznych
szonych
W toku prac obliczeniowych zostay wyselekcjonowane zmiany robocze (6–8 go-

dzin) ze struktur czasów charakterystyczn dla analizowanego stanowiska pracy oraz
charakterystycznymi spadkami wydajnoci w poszczególnych porach dnia pracy i o-
krelon rytmicznoci przerw krótkich oraz dugich [24] [25].
387
Konstruowany algorytm uwzgldni trzy zasadnicze paszczyzny powiza czynni-
ków okrelajcych poszukiwany szereg czasów pracy (rys. 1):
a. Moment zmiany roboczej, w którym zaobserwowano dan czynno,
b. Charakterystyczne dla badanego stanowiska pracy nastpstwo czynnoci,
c. Czas trwania okrelonej czynnoci.
c = 107 sek.
a = 646 sek. b T11 przed T12
Rys. 1. Paszczyzny powiza (a, b, c) czynników okrelajcych poszukiwany szereg czasów pracy
Sekwencj obserwowanych w trakcie zmiany roboczej czynnoci potraktowano ja-

ko obserwacj pewnej zmiennej losowej. Przy takim podejciu do zagadnienia moli-
we s zwizki midzy wartoci tej zmiennej w dwóch ssiednich momentach czaso-
wych. Jednoczenie na obserwowane wartoci zmiennej losowej maj wpyw czynniki
uboczne, powodujce dodatkow zmienno. S to tzw. szumy lub zakócenia. Cig
wartoci zmiennej losowej obserwowanych w kolejnych chwilach pomiaru tworzy
szereg czasowy.
Szereg metod statystycznych nie wymaga zaoenia odnonie wykonywania pomia-
rów w równych odstpach czasowych. Jednak teoria wygadzania i dopasowywania
szeregu czasowego wymaga aby poszczególne obserwacje dotyczyy zjawiska obser-
wowanego w staym interwale czasowym. Analiza szeregu czasowego suy kilku
podstawowym celom: wykryciu natury zjawiska przedstawionego przez cig obserwa-
cji (trend czasowy) oraz wygadzenie wykresu ilustrujcego trend czasowy, zidentyfi-
kowaniu waha, prognozowaniu przyszych wartoci szeregu [26].
Sekwencyjno wykonywania pewnych czynnoci zwizanych z pozyskiwaniem
drewna potraktowano jako szereg czasowy w którym czas pracy (trwania danej czynno-
ci) by zmienn obserwowan, natomiast nazwy odpowiednich czynnoci utworzyy
zmienn porzdkujc. Problem przystosowania opisanej powyej metody szeregów
388
(obserwacje danych czynnoci pracy) nie wystpoway w staym interwale czasowym.
Zastpienie nazw czynnoci liczebnikami – kodami (tab. 2), pozwolio na zastosowanie
przyjtego warsztatu obliczeniowego. Szeregi czasowe zidentyfikowano metod anali-
zy: szeregi czasowe i prognozowanie – ARIMA. Uzyskane szeregi czasowe podlegay
silnym wahaniom losowym, dlatego te przed dalszymi analizami wykonano na nich
wygadzenie redni ruchom (równych wag) [28]. Trend przeksztaconych w ten spo-
sób zmiennych losowych w czasie zmiany roboczej opisano funkcj o charakterze wie-
lomianu przy zastosowaniu metody najmniejszych kwadratów (MNK) [27], natomiast
wahania zidentyfikowano metod dekompozycji sezonowej [26], [28].
4. WYNIKI
4.1. Analiza struktury czasu pracy
Analiza struktury zmiany roboczej pilarza pracujcego w drzewostanach trzebiey

pó nych i na powierzchniach ze niegoomami wskazuje na wystpowanie szeregu
rónic w zakresie czasu pracy na powierzchni roboczej T07 (rys. 2).
Rys. 2. Struktura czasu pracy pilarza na powierzchni roboczej w drzewostanach trzebiey pó nych i ze
niegoomami
Zasadniczym czasem gównym, odnoszcym si bezporednio do czynnoci lub zabie-

gów gównych w ramach operacji by czas okrzesywania T12, którego udzia w czasie
produkcyjnym T04 wyniós 37% w trzebieach i w niegoomach. Potwierdzaj to wyniki
bada Jakubowskiego [29], który w drzewostanach poklskowych wskaza na charaktery-
styczny, duy udzia czasu okrzesywania w ogólnym czasie zmiany roboczej. W grupie
efektywnych czasów pracy T1 zwracaj uwag wysze udziay wszystkich wyrónionych
kategorii czynnoci w drzewostanach trzebieowych w porównaniu z powierzchniami ze
niegoomami. Zaobserwowane rónice w kategoriach czasu cinki i obalania T11 oraz
czasu zrzucania drzew zawieszonych T13 wynosiy ok. 4%. Korzystniejsze w drzewosta-
nach ze niegoomami wykorzystanie czasu zmiany w efektywnym czasie pracy T1 wpy-
no zapewne na mniejszy w porównaniu z trzebieami udzia czasów pomocniczych T2
i obsugi technicznej T3 (30% w TP i 26% w N). Trudne warunki pracy na powierzch-
389
niach ze niegoomami, z du iloci nadamanych wierzchoków i koronami drzew le-
cymi w bezporednim ssiedztwie cinanych drzew, wpyny na wikszy, 5-cio pro-
centowy udzia czasu odpoczynków T5. Przeprowadzone badanie jest zgodne ze spostrze-
eniami Gliszczyskiego [30], który zauway, e zasadnicze trudnoci przy prowadzeniu
prac zrbowych na powierzchniach poklskowych polegaj na rozpoznaniu zagroe,
likwidacji napre w drewnie i odcinanych gaziach oraz rozciganiu grup obalonych
drzew. Wszystkie te czynnoci wymagaj duo wikszego, w porównaniu ze standardo-
wymi zabiegami, udziau odpoczynków w zmianie roboczej.
Wyra nie wysze byo zrónicowanie dugoci czasów trwania poszczególnych
czynnoci na powierzchniach ze niegoomami w porównaniu z drzewostanami trze-
bieowymi (V%TP = 179; V% N = 113). Istotno zaobserwowanych rónic potwier-
dzaj wyniki testów. Z uwagi na skono rozkadów analizowanych zmiennych za-
stosowano test nieparametryczny U Manna-Whitneya (rys. 3).
800
700
Istotno rónic - test U Manna-Whitneya: U=40025,5; p=0,00

Dugo czasu trwania czynnoci [sek]
600
500
Mediana 25%-75% Min-Maks
400
300
200
100
-100
Trzebie pó na niegoomy
Zabieg
Rys. 3. Istotno rónic dugoci czasu trwania czynnoci roboczych na stanowisku pracy pilarza
w drzewostanach trzebiey pó nych i ze niegoomami
4.2. Szeregi czasowe
Szereg kolejno po sobie nastpujcych obserwacji (dugoci czasów pracy) pozwoli na

opisanie zmiennoci za pomoc modelu ARIMA o parametrach zestawionych w tab. 3.
Tabela 3. Parametry szeregów czasowych dugoci trwania czasów operacji na stanowisku pracy
PILARZA w trzebieach pó nych i w niegoomach opisanych modelem ARIMA [28]
PILARZ – trzebie e póne

Model: (0,1,1)(0,1,1) Opó n. sez.: 12
q/Qs-rednia ruchoma Parametr Asympt. Asympt. p Dolna gr Górna gr
p-autoregresja Bd std T ( 129) 95%p.ufn 95%p.ufn
q(1) 0,77 0,04 16,47 0,00 0,68 0,87
Qs(1) 0,62 0,06 9,07 0,00 0,49 0,76
PILARZ – niegoomy
Model: (1,0,1) Opó n. sez.: 12
p(1) 0,99 0,01 85,99 0,00 0,97 1,01
q(1) 0,92 0,03 25,86 0,00 0,85 0,99
390
Przyjty w rozwaaniach model ARIMA uwzgldni wpyw jednej czynnoci po-
przedzajcej na czynno nastpn (autoregresja), jedno rónicowanie oraz redni
ruchom z jednej czynnoci poprzedzajcej. W ten sposób zaoono a’priori, e dla
opisywanych stanowisk roboczych wpyw danej czynnoci „nakada si” tylko na naj-
blisz nastpn czynno.
Wykazana wysoka zmienno pracy na powierzchniach poklskowych uzewntrz-
nia si równie w duej dynamice sekwencyjnoci (nastpstwie) obserwowanych
czynnoci. Wspomniane nastpstwo obrazuj szeregi nastpujcych po sobie czasów
pracy, zakodowanych jako wartoci liczbowe 1-5 (tab. 2). W ten sposób powstay dwa
szeregi czasowe (TP i N) dla których zmienn obserwowan bya sekwencja czynno-
ci (rys. 4).
5,5
5,0 Kody:
<1,2) czas efektywny
<2,3) czas pomocniczy
4,5 <3,4) czas obsugi
5 czas odpoczynku
4,0
Kod czynnoci
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
Trzebie pó na
niegoomy
0,5
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41
Nastpstwo czasów
Rys. 4. Fragment szeregów czasowych utworzonych dla stanowiska pracy pilarza w trzebieach
i w niegoomach
Wiksze zrónicowanie rytmu pracy w drzewostanach poklskowych zwizane jest

z wykonywaniem czynnoci z grupy czasów obsugi stanowiska T3, a w jej ramach
przygotowania stanowiska roboczego. Trudne warunki pracy na powierzchniach ze
niegoomami, z du iloci nadamanych wierzchoków i koronami drzew lecymi
w bezporednim ssiedztwie cinanych drzew, wymusiy konieczno przygotowania
i zabezpieczenia stanowisk pracy. W nastpstwie wprowadzenia Zarzdzenia Dyrekto-
ra Generalnego LP nr ZO-727-1/15/03 z dnia 01.09.2003 r. w sprawie „zaprzestania
korowania pni” wykonywanie takich czynnoci przy standardowych ciciach piel-
gnacyjnych oraz rbnych zostao niemal cakowicie wyeliminowane [31].
Przy obserwowanej zmiennoci czasów trwania poszczególnych czynnoci, wyekstra-
howany trend zmian kategorii czasu w drzewostanach trzebieowych i poklskowych
uwzgldni charakterystyczne dla badanej technologii nastpstwo czynnoci i zmienn
gotowo czowieka do pracy [32], [33], której kolejne cykle ukaday si w pewnych in-
391
terwaach o rónej dugoci [25]. Zrónicowanie struktury czasowej pracy w analizowa-
nych drzewostanach zostao opisane wielomianami trzeciego stopnia (rys. 5, 6).
1,90
1,88
1,86
1,84
1,82
Kod czynnoci
1,80
1,78
1,76
1,74
1,72
1,70 r=-0,39
Y = 1,711+3,3166E-5*x-3,0248E-9*x^2+7,3396E-14*x^3
p=0,00
1,68
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 18000 20000 22000
Czas od pocztku zm iany roboczej [sek]
Rys. 5. Trend szeregu kodów czynnoci na stanowisku pracy pilarza w drzewostanach trzebiey pó nych
2,3
Y = 1,6867+0,0004*x-1,3596E-7*x^2+1,123E-11*x^3 r=-0,17, p=0,02
2,2
2,1
Kod czynnoci
2,0
1,9
1,8
1,7
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000
Czas od pocztku zmiany roboczej
Rys. 6. Trend szeregu kodów czynnoci na stanowisku pracy pilarza w drzewostanach ze niegoomami
Analiza graficzna uzyskanych funkcji pozwolia na wyrónienie w trakcie zmiany

roboczej dwóch punktów przegicia odmiennie usytuowanych co do fazy zmiany ro-
boczej i zakresu kodów czynnoci w analizowanych drzewostanach. Fragmenty zmia-
ny roboczej w okolicach strefy maksimum charakteryzuj si przewag pomocniczych
i obsugowych czasów pracy, natomiast minima zwizane s z wikszym udziaem
efektywnych czasów pracy. Charakterystyczny jest bardziej wyrównany przebieg linii
trendu szeregu kodów czynnoci w drzewostanach trzebieowych w porównanu ze
392
niegoomami, zwizany ze wspomnian powyej zrónicowan zmiennoci nastp-
stwa czasów.
Charakter pracy wykonywanej przez pilarza i nastpujce po sobie kolejne opera-
cje: cinka i obalanie (T11), okrzesywanie (T12), przejcie (T22) …, sprawiaj wraenie
pewnej rytmicznoci dziaa, ukadajcych si w pewnych okresach. Powtarzalno
sekwencji czynnoci potraktowano jako wahania regularne szeregu czasowego. Uzna-
no, e wielko waha nie zaley od aktualnego poziomu trendu, maj zatem charakter
addytywny (rys. 4). Na rys. 7 przedstawiono przykadowe badanie wska nika sezono-
woci szeregu czasowego utworzonego dla stanowiska pracy pilarza w trzebieach
przy opó nieniu sezonowym 10 (czyli zaoono dugo okresu równ 10-ciu kolejno
po sobie nastpujcych czynnoci).
25
20
15
Odchylenie od linii trendu [%]
10
-5
-10
wska nik 10
-15 poziom trendu
-20
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Kolejne czynnoci
Rys. 7. Analiza zmian wska nika sezonowoci szeregu czasowego kodów czynnoci w trzebieach
pó nych przy opó nieniu sezonowym 10
Z danych przedstawionych na wykresie (rys. 7) wynika, e w porównaniu do warto-

ci wskazanych przez trend, w pierwszej fazie cyklu naley spodziewa si od ok. 5–
15% wyszych wartoci kodów czynnoci (czyli przewaga czynnoci pomocniczych
i obsugowych). W drugiej czci cyklu warto kodów zmaleje o ok. 10-15% od war-
toci trendu co jest wynikiem przewagi czynnoci efektywnych, natomiast kocowy
fragment cyklu przypomina faz pierwsz z ponad 20% przewag wartoci kodów, ni
by to wynikao z trendu.
Typowa dla operacji pozyskania drewna dua zmienno warunków pracy wpyna
jednak na niejasny obraz szeregów czasowych i trudnoci w ustaleniu dugoci okresu
zarówno w przypadku sekwencyjnej wydawaoby si pracy w trzebieach jak i zróni-
cowanej pracy w niegoomach. Testowano zatem zmienno wska ników sezonowo-
ci obliczonych dla rónych dugoci opó nienia sezonowego. Uzyskane dane zesta-
wiono w tab. 3.
393
Tabela 3. Wspóczynniki zmiennoci obliczone dla testowanych opó nie sezonowych w drzewosta-
nach trzebiey pó nych i w niegoomach
Wspóczynnik zmienno ci opónie-
Dugo opónienia sezonowego nia sezonowego
(dugo cyklu)
Trzebie e póne niegoomy
5 – 70
10 54 57
20 69 53
30 73 67
40 93 75
50 62 94
Wspóczynniki zmiennoci wskazuj poziom rónicowania kodów czynnoci w ra-

mach powtarzalnego cyklu o zaoonej dugoci. Zaoono, e maksymalna warto
wspóczynnika zmiennoci wskae waciw dugo powtarzalnego cyklu czynnoci.
Dalsze wyduanie cyklu spowoduje wejcie w kolejny powtarzalny fragment, zatem
obserwowany wspóczynnik zmiennoci powinien mie nisz warto. Z danych za-

wartych w tab. 3 wynika, e w przypadku drzewostanów trzebieowych dugo od-
cinka regularnych sekwencji czynnoci roboczych powinna wynie 30–40 kolejno po
sobie wykonywanych operacji, natomiast dla drzewostanów ze niegoomami wobec
duo wikszej zmiennoci pracy ok. 50.
Zazwyczaj ilo pomiarów przy pracach chronometraowych wyznacza si w opar-
ciu o zmienno dugoci czasu trwania obserwowanych czynnoci [34], [35]. Przy-
kadowo na stanowisku pracy pilarza w drzewostanach trzebieowych minimaln licz-
no próby mona by okreli na poziomie powyej 7000 obserwacji, co daje ok. 10
penych omiogodzinnych zmian roboczych [17]. Przeprowadzone rozwaania pozwa-
laj zrewidowa dotychczasowe podejcie do okrelania wielkoci próby badawczej
podczas prowadzenia prac chronometraowych. Powinno si je pobiera z uwzgld-
nieniem charakteru trendu nastpstwa czynnoci (kolejnej fazy – wstpujcej, zstpu-
jcej) i cyklicznoci pracy. W opisywanym przypadku prac na stanowisku pracy pila-
rza w drzewostanach trzebiey pó nych wykazany trend (rys. 5) i cykliczno prac
w okresie 30-40 kolejnych czynnoci pozwalaj ustali wielko próby na poziomie
80, po czterdzieci w pierwszej i drugiej fazie dnia roboczego. W drzewostanach ze
niegoomami, przy wikszej zmiennoci prac, powinno si zmierzy czas trwania 150
kolejnych czynnoci, po 50 w kolejnych trzech fazach dnia roboczego wskazanych
przez lini trendu.
5. PODSUMOWANIE
1. Zaprezentowany model prognozowania szeregów czasowych stosowany w eko-

nometrii, adaptowano do bada struktury czasu pracy na stanowiskach roboczych
w lenictwie.
394
2. Sekwencyjno wykonywania pewnych czynnoci zwizanych z pozyskiwaniem
drewna potraktowano jako szereg czasowy w którym dana czynno zakodowana
wartociami liczbowymi od 1 do 5 bya zmienn obserwowan, natomiast moment
jej wystpienia w zmianie roboczej tworzy zmienn porzdkujc.
3. Zaobserwowano istotnie wysze zrónicowanie dugoci czasów trwania poszcze-
gólnych czynnoci na powierzchniach ze niegoomami w porównaniu z drzewo-
stanami trzebieowymi.
4. Przy obserwowanej zmiennoci czasów trwania poszczególnych czynnoci, wyeks-
trahowany trend zmian kategorii czasu w drzewostanach trzebieowych i pokl-
skowych uwzgldni charakterystyczne dla badanej technologii nastpstwo czynno-
ci i zmienn gotowo czowieka do pracy, której kolejne cykle ukaday si
w pewnych interwaach o rónej dugoci. Zrónicowanie struktury czasowej pracy
w analizowanych drzewostanach zostao opisane wielomianami trzeciego stopnia.
5. Powtarzalno sekwencji czynnoci potraktowano jako wahania regularne szeregu
czasowego. Ich charakter przeanalizowano na podstawie wspóczynników zmien-
noci wska ników sezonowoci okresów o rónej dugoci. Zaoono, e maksy-
malna warto wspóczynnika zmiennoci wskae waciw dugo powtarzalnego
cyklu czynnoci.
6. W przypadku prac na stanowisku pracy pilarza w drzewostanach trzebiey pó nych

trend i cykliczno prac w okresie 30-40 kolejnych czynnoci pozwalaj ustali
wielko próby na poziomie 80, po czterdzieci w pierwszej i drugiej fazie dnia ro-
boczego. W drzewostanach ze niegoomami, przy wikszej zmiennoci prac, po-
winno si zmierzy czas trwania 150 kolejnych czynnoci, po 50 w kolejnych
trzech fazach dnia roboczego wskazanych przez lini trendu.
7. Zazwyczaj ilo pomiarów przy pracach chronometraowych wyznacza si w opar-
ciu o zmienno dugoci czasu trwania obserwowanych czynnoci. Przeprowadzo-
ne badania pozwalaj zrewidowa dotychczasowe podejcie do okrelania wielko-
ci próby badawczej podczas prowadzenia prac chronometraowych. Powinno si
je pobiera z uwzgldnieniem charakteru trendu nastpstwa czynnoci (kolejnej fa-
zy – wstpujcej, zstpujcej) i cyklicznoci pracy.
8. Powysze rozwaania stanowi wstpny etap prac zmierzajcych do wypracowania
jednolitych metodyk oceny sprawnoci technologicznej stanowisk pracy, moli-
wych do zastosowania nie tylko w lenictwie.
Bibliografia
1. Jodowski K., Technologia i technika pozyskiwania drewna we wczesnych trzebieach
w drzewostanach sosnowych. [w:] Stan i perspektywy bada z zakresu uytkowania lasu. Instytut
Badawczy Lenictwa, Warszawa 2000.
2. Giefing D.F., Gackowski M.. Ekonomiczna efektywno pozyskiwania drewna krótkiego
w drzewostanach III kl. wieku w zalenoci od zastosowanych urzdze zrywkowych. Polska Aka-
demia Umiejtnoci, Prace Komisji Nauk Rolniczych, nr 3/2001.
3. Backhaus G., Die Allgemeinen Zeiten im forstlichen Arbeitsstudium. Forsttechnische Informatio-
nen, Jg. 42, Nr. 1/1990.
4. Wojtkowiak R., Struktura poszczególnych kategorii czasu przy zrywce duyc cignikami. Sylwan,
R. 135/1991.
5. Grodecki J., Analiza pracochonnoci pozyskiwania drewna z wczesnych trzebiey drzewostanów
sosnowych. Prace Komisji Nauk Rolniczych i Lenych Poznaskiego TPN. Wyd. 1990, T. 66, 1988.
395
6. Nikoli S., Baji V., Prilog studiji vremena radnih operacija sece i izrade. Rezultati istrazivanja.
Glasnik za Šumske Pokuse, t. 73, 1991.
7. Wojtkowiak R., Struktura poszczególnych kategorii czasu przy zrywce duyc cignikami. Sylwan,
R. 135/1991.
8. Sowa J.M., Leszczyski K., Szewczyk G., Human energy expenditure in late thinning performed in
mountain spruce stands. Acta Scientiarium Polonorum. Silvarum Colendarum Lignaria. Nr
59(1)/2006.
9. Sowa J.M., Staczykiewicz A., Research on pro-ecological harvesting technology with the use of
cable winch. [w] Forest and woodworking technology and the environment. Brno 2003.
10. Zei Ž., Krpan A.P.B., Vukuši S., Productivity of C Holder 870 F tractor with double drum winch
Igland 4002 in thinning beech stands. Croatian Journal of Forest Engineering, vol. 26, nr 2/2005.
11. Laurow. Z., Pozyskiwanie drewna i podstawowe wiadomoci o jego przerobie. Wydawnictwo
SGGW, Warszawa 1994.
12. Radzimiski S., Zaleno rozmiaru szkód w odnowieniach podokapowych od sposobu cinki i
zrywki oraz rozmieszczenia drzew i podrostu: 1-60. Katedra Uytkowania lasu – Zakad Transpor-
tu Lenego. SGGW Warszawa 1963.
13. Laurow Z., Analizy wydajnoci pracy i struktury dnia roboczego w kierowaniu procesami pozy-
skiwania drewna. Przegld Leniczy, nr 11/1993.
14. Sadowski J., Zmienno wydajnoci pracy przy pozyskiwaniu drewna w regionie warszawskim.
Las Polski, nr 7/1996: 10-11.
15. Grodecki J., Kusiak W., Stawka minimalna. Drwal, nr (19), 12/2006: 18-20.
16. Monkielewicz L., Czereyski K., Analiza metod ustalania technicznych norm pracy przy pozyska-
niu i transporcie drewna. Prace Instytutu Badawczego Lenictwa, nr 390, Warszawa 1971.
17. Szewczyk G., Model kategoryzacji warunków pracy dla wybranych technologii pozyskiwania
drewna w drzewostanach trzebieowych. Maszynopis pracy doktorskiej. Akademia Rolnicza
w Krakowie 2007.
18. Puchniarski T., Klski ywioowe w lasach. Poradnik leniczego. Metody zapobiegania i li-
kwidacji. PWRiL Warszawa 2003.
19. Jewua E., Pozyskiwanie drewna w drzewostanach uszkodzonych przez wiatry oraz oki. Sylwan
11/1970: 75-84
20. Zajczkowski J., Odporno lasu na szkodliwe dziaanie wiatru i niegu. Wydawnictwo wiat,
Warszawa 1991.
21. Schraml E., Bewältigung der Schneebruch-katastrophe 1981 in Bayern. AFZ/Der Wald 45/1990;
1168-1169
22. Sajkiewicz A., Ekonomika pracy. Pastwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1981.
23. Sowa J.M., Szewczyk G., The analysis of the relationship between the structure of a workday and
the actual skidding distance in selected timber harvesting technologies during thinnings. [w:] Eco-
logical, Ergonomic and Economical Optimization of Forest Utilization in Sustainable Forest Ma-
nagement. Kraków – Krynica 2005.
24. Rosner J., Ergonomia. Pastwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 1985.
25. Sowa J.M., Kulak D., Leszczyski K., Szewczyk G., Zwizki struktury dnia roboczego z fizjologiczn
gotowoci do pracy na stanowisku operatora pilarki spalinowej. [w:] Mat. XII Konfer. Ergonom.
ISBN 978-83-918690-3-1. PTErg Oddz. Pozna – AR Pozna. Pozna – Puszczykowo 2007
26. Miszczak W., Wielowymiarowe szeregi czasowe. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we
Wrocawiu, Wrocaw 2006
27. Stanisz, Przystpny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykadach z medycy-
ny. T.2. Modele liniowe i nieliniowe. StatSoft Polska Sp. z o.o. Warszawa 2007.
28. Kot M.S., Jakubowski J., Sokoowski A., Statystyka. Statsoft Polska Sp. z o.o. Warszawa 2007.
29. Jakubowski M., Bbenek M., Mederski P., Struktura czasu pracy pracowników zatrudnionych przy
pozyskiwaniu drewna w drzewostanach dotknitych klsk wiatroomów i wiatrowaów. W: Gie-
fing D. F., Mederski P. [red.], Zagadnienia wspóczesnej ergonomii w sektorach lenym, drzew-
nym i rolnym, 48-51. Polskie towarzystwo Ergonomiczne oddz. Poznaski, katedra Uytkowania
Lasu Wydzia Leny, AR Pozna 2005.
30. Gliszczyski A., Obcienie fizyczne pracowników zatrudnionych przy usuwaniu wiatroomów.
Sylwan 8/1999: 95-103.
396
31. Sowa J.M., Szewczyk G., Staczykiewicz A., Grzebieniowski W., Pracochonno pozyskiwania
drewna w drzewostanach ze niegoomami. Lene Prace Badawcze. Vol. 70 (4) /2009: 429-434
32. Obereigner B., Pausengestaltung bei der Waldarbeit. Österreichische Forstzeitung, Jg. 104,
Nr.12/1993: 36.
33. Schwarz M., Fehlerursachen und Fehlergrößen bei der Durchführung EDV-gestützter Zeistudien.
Allgemeine Forst- und Jagdzeitung, Jg. 164, Nr. 4/1993: 68-74.
34. Szewczyk G., Moliwoci wykorzystania wska ników intensywnoci trzebiey w kategoryzacji
warunków pracy dla wybranych technologii pozyskiwania drewna na rczno-maszynowym pozio-
mie zmechanizowania. Possibilities of using thinning intensity indexes in classification of work
conditions for selected timber harvesting technologies at the manual-machine mechanization level.
Acta Agraria et Silvestria, series Silvestris. Vol. XLVII/2009, 27-44.
35. Szewczyk G., Czasochonno zrywki konnej w drzewostanach trzebieowych. Time consumption
of horse skidding operations in thinned stands. Sylwan CLIV (1)/ 2010: 52-63.
397
Rozdzia 24
STENIE TLENKU WGLA W STREFIE

ODDYCHANIA PRACOWNIKÓW W LENICTWIE
NA RCZNO-MASZYNOWYM POZIOMIE
POZYSKIWANIA DREWNA
Krzysztof Leszczyski
1. WSTP
Zastosowanie maszyn i narzdzi napdzanych silnikami spalinowymi zwizane jest

emisj gazów, jako produktu spalania paliw. Spaliny paliw ropopochodnych stanowi
mieszanin okoo 200 ronych wglowodorów, których cz zalicza si do substancji
rakotwórczych. Gazy spalinowe pilarek zawieraj take i inne szkodliwe substancje

[3]: tlenek wgla, dwutlenek wgla, tlenki azotu, substancje rakotwórcze i prawdopo-
dobnie rakotwórcze. Stwierdzono te, e w wyniku procesu niecakowitego spalenia
jedna trzecia iloci zuytej do zasilania benzyny znajduje si w otoczeniu pilarza [6].
Najwaniejsz drog wnikania substancji szkodliwych do organizmu jest wdychanie
spalin i oparów paliwa. Istnieje równie moliwo wchaniania przez skór (np. pod-
czas tankowania lub czyszczenia pilarki benzyn) oraz rzadziej drog pokarmow
przez poknicie [2].
Najlepiej poznanym czynnikiem chemicznym oddziaujcym na pracowników
podczas pozyskiwania drewna jest tlenek wgla (CO). Trujce dziaanie CO polega na
silnym powinowactwie do hemoglobiny, 200-250 razy wiksze od tlenu. atwo czy
si z hemoglobin tworzc tzw. karboksyhemoglobin co powoduje, e transport tlenu
z puc do tkanek jest drastycznie zmniejszony. Tlenek wgla zwiksza równie stabil-
no poczenia hemoglobiny z tlenem, co utrudnia oddawanie tlenu tkankom, a tym
samym pogbia efekt niedotlenienia. W przypadku katastrof (poary i wybuchy) st-
enie CO w iloci ponad 4000 mg.m-3 w krótkim okresie czasu moe doprowadzi do
zapaci i zgonu. Jednake nasilenie objawów zatrucia zaley zarówno od stenia jak
i czasu oddziaywania [8].
W przypadku prac lenych wartoci ste CO w strefie oddychania pracowników
zale od zastosowanych paliw, stanu maszyn i narzdzi. Analizujc wartoci ste
CO podczas pozyskiwania drewna w drzewostanach rbnych sosnowych [4] wykaza
moliwo przekroczenia dopuszczalnych norm podczas cinki drzew. Jednak czas
koncentracja CO w otoczeniu pilarza jest stosunkowo krótki [6] i zaley zarówno od
warunków pogodowych (temperatura otoczenia, pokrywa niena, wiatr) jak równie
warunków terenowych (zagbienia, podrost). Znajomo stenia tlenku wgla
w strefie oddychania pracowników umoliwia dokonanie oceny bezporedniego za-
groenia operatorów. Zagadnienie to jest tym bardziej istotne, i podczas pozyskiwa-
nia drewna pracownicy naraeni s na szereg rónorodnych czynników szkodliwych,
398
zarówno fizycznych jak i wynikajcych z uciliwoci wykowanej pracy, a efekty
wzajemnego ich oddziaywania pozostaj czsto nieznane.
2. CEL I ZAKRES PRACY
Celem pracy byo okrelenie wartoci ste tlenku wgla (CO) w strefie oddycha-
nia operatorów maszyn i narzdzi stosowanych przy pozyskiwaniu drewna na pozio-
mie rczno-maszynowym. Zakres bada obejmowa analiz ste na stanowisku:
1. Operatora pilarki spalinowej realizujcego cink i okrzesywanie pilark Husqvar-
na 357 XP (3,2 kW) - indywidualny tok pracy,
2. Operatora pilarki wykonujcego cink pilark Husqvarna 357 XP (3,2 kW), przy
wspópracy z operatorem mobilnej wcigarki linowej Multi FKS,
3. Operatora procesora Niab 5-15 zagregowanego z cignikiem Belarus 820 (57 kW),
4. Operatora cignika rolniczego Pronar 82A (57,4 kW) dostosowanego do prac le-
nych m.in. poprzez zamontowanie wcigarki linowej Fransgard V-6000,
5. Operatora wcigarki linowej Multi FKS o sile ucigu 10 kN napdzanej pilark
Stihl 066 (5,2 KW).
Zakres bada ograniczono do analizy ste podczas realizacji trzebiey wczesnych

w drzewostanach sosnowych. Stanowi on wybrany aspekt pracy finansowanej ze rodków
na nauk w latach 2007-2010 w ramach projektu badawczego nr N N309 4235 33.
3. METODYKA
Dowiadczenie obejmowao wykonanie pomiarów cigych stenia tlenku wgla

(CO) w strefie oddychania operatorów, które zdefiniowano jako obszar w odlegoci
do 30 cm od ust pracownika. Rejestracje wartoci stenia gazu przeprowadzono in-
dywidualnym przyrzdem do pomiaru gazów Pac III E firmy Draeger. Wartoci ste
archiwizowano w interwale czasowym wynoszcym 1 sekund. Pomiary przeprowa-
dzono podczas wykonywania zabiegów na powierzchniach próbnych o wielkoci 0,5
ha. Równolegle przeprowadzano pomiar czasu trwania operacji technologicznych, któ-
ry umoliwi okrelenie ste dla: T1 – efektywnego czas pracy, T2 – czasu pomoc-
niczego, T3 – czasu obsugi technicznej, T4 – czasu usuwania usterek, T5 – czasu od-
poczynku z wyczeniem przerw dugich.
W czci obliczeniowej sprawdzono zgodno zmiennej próbkowej z rozkadem
normalnym. Dua liczno próbki uniemoliwiaa zastosowanie mocnego testu Shapi-
ro-Wilka, dlatego te zastosowano alternatywny klasyczny test Komogorowa-
Smironwa z poprawk Lillieforsa. W ramach charakterystyk zebranych danych okre-
lono podstawowe statystyki opisowe m.in.: warto redniego stenia waonego
czasem, redni ruchom – jako warto przecitn z 15 minut pomiaru, przedzia uf-
noci, warto maksymaln.
W celu okrelenia ryzyka zwizanego z wystpowaniem tlenku wgla zastosowano
klasyfikacj trzy stopniow, w której przyjto nastpujce kryteria:
1. Zagroenie mae, gdy warto rednia stenie jest mniejsza od 0,5 najwyszego
dopuszczalnego stenie (NDS),
399
2. Zagroenie rednie, gdy rednie stenie jest wiksze lub równe 0,5 i mniejsze ni 1,0 NDS,
3. Zagroenie due, gdy rednie stenie jest wiksze lub równe wartoci najwysze-
go dopuszczalnego stenia.
4. WYNIKI I DYSKUSJA
Dowiadczenie przeprowadzono podczas wykonywania zabiegów pielgnacyjnych
w drzewostanach sosnowych modszych klas wieku zlokalizowanych na obszarze nio-
wym Regionalnej Dyrekcji Lasów Pastwowych w Krakowie. Powierzchnie dowiad-
czalne obejmoway obszar 0,5 ha, na których czas pracy by uzaleniony zarówno od in-
tensywnoci trzebiey jak i efektywnoci prowadzonych prac. czny czas przeprowa-
dzonego pomiaru stenia CO obejmowa jednak nie mniej ni 75% czasu pracy na po-
wierzchni roboczej. W okresie wykonywania pomiarów panowaa pogoda bezchmurna
z lekkim wiatrem o przecitnej temperaturze otoczenia 21°C. Rozpito temperatur
w czasie pomiaru wynosia 6 stopni i wahaa si w granicach od 19 do 25°C.
W pierwszym etapie analiz sprawdzono czy rozkad uzyskanych zmiennych prób-
kowych naley do rodziny rozkadów normalnych. Ze wzgldu na du liczno pró-
by, niemoliwe byo zastosowanie efektywnego testu Shapiro-Wilka. Dlatego te,
sprawdzenie postawionej hipotezy przeprowadzano wykorzystujc klasyczny test

Komogorowa-Smirnowa (KS) z poprawk Lillieforsa, który charakteryzuje si du
moc w obrbie wartoci redniej. Poniewa wyniki testu byy negatywne, poszukiwa-
no takich przeksztace, które najlepiej normalizuj zmienn. Wykonana przegldowa
analiza testów kwantylowych wskazywaa, e najlepsz transformacj moe by loga-
rytmowanie zmiennej. W celu formalnego sprawdzenia postawionej hipotezy wykona-
no powtórnie test zgodnoci KS dla danych transformowanych. Warto statystyki
testowej okrelono w kadym punkcie rozkadu empirycznego stosujc tzw. test ci-
gy. Zgodnie z procedura testow Komogorowa przyjto, e miar rozbienoci jest
rónica pomidzy dystrybuant hipotetyczn i empiryczn: Dn=sup|F0(x)-Sn(x)|.
Prezentowane w tabeli 1 wartoci statystyk d-KS wskazuj maksymaln absolutn
rónic pomidzy dystrybuant hipotetyczn, a empiryczn dla danych surowych
i transformowanych. Obliczona warto prawdopobiestwa Lillieforsa wynosia pvalu-
e < 0,01 i okrela bd pierwszego rodzaju polegajcy na odrzuceniu hipotezy zerowej,
gdy ta jest prawdziwa. Warto pvalue jest jednak mniejsza od przyjtego poziomu
istotnoci = 0,05, dlatego te naley odrzuci H0: mówic o zgodnoci rozkadu
normalnego z rozkadem empirycznym na korzy alternatywnej H1: F0(x)Sn(x).
Tabela 1. Analiza zgodnoci rozkadu stenia tlenku wgla (X) z rozkadem normalnym N(,)
Stanowisko pracy d-KS(X)* d-KS(ln(X))*
Pilarz
0,3267 0,3717
(praca indywidualna)
Pilarz
0,3476 0,4374
(w technologii z wcigark linowa Multi FKS)
Operator procesora 0,4018 0,2911
Operator cignika rolniczego 0,2869 0,3044
Operator wcigarki linowej Multi FKS 0,2831 0,2957
* – statystyka d Komogorowa-Smironowa z poprawk Lillieforsa dla analizowanych
przeksztace zmiennej X, pLillieforsa < 0,01
400
Przyjmujc, e warto d-KS jest miar maksymalnej rozbienoci moemy za-
uway, e dla wikszoci przypadków (stanowisk pracy) mniejsz warto statystyki
uzyskano dla danych surowych. Wyjtek stanowi zbiór wartoci ste operatora ci-
gnika rolniczego, dla którego statystyka d-KS wartoci logarytmowanych bya mniej-
sza. W nastpstwie uzyskanych wyników przyjto, e dalsze obliczenia zostan prze-
prowadzone na danych nietransformowanych.
Na rysunkach od 1 do 5 przedstawiono charakterystyki ste dla poszczególnych
operacji technologicznych. Prezentowane na rycinach wsy oznaczaj wartoci skrajne
(minimum, maksimum), a ramki (boksy) oznaczaj 95 % przedzia ufnoci dla red-
niej, któr oznaczono kwadracikiem. Pozioma czerwon lini stanowi charakter in-
formacyjny, wskazujc warto najwyszego dopuszczalnego stenia (NDS), która
wynosi 23 mg.m-3 (Dz.U. 2005 Nr 212 Poz. 1769). Porównanie rys, 3–4 pozwala wy-
snu wniosek, e podczas obsugi maszyn (procesor, cignik zrywkowy) wystpuj
zblione wartoci przecitne ste tlenku wgla dla efektywnego i pomocniczego
czasu pracy. Zaobserwowane wysokie warto maksymalne podczas obsugi proceso-
ra, naley wytumaczy wejciem operatora w chmur gazów wytworzonych przez
pilark podczas cinki drzew. Element ten wynika, z przyjtej technologii, w której
operator procesora postpuje za pilarzem i czsto uczestniczy w operacji mechanicz-

nego usuwania zawiesze drzew, uatwiajc tym samym prac pilarzowi.
Na stanowisku pilarza w obydwu wariantach pracy (indywidualna, w technologii
z wcigark linow, rys. 1–2) zauwaalne jest znacznie wikszy rozstp wartoci st-
e w obrbie wyrónionych operacji technologicznych. Specyficzny wydaje si by
fakt, e na stanowisku pilarza w wariancie pracy indywidualnej nawet podczas krót-
kich przerw na odpoczynek warto przecitna stenia wynosia kilka mg.m-3.
Najwiksze wartoci ste odnotowano na stanowisku operatora wcigarki lino-
wej Multi FKS (rys. 5). Maksymalna warto stenia przekroczya nawet 560 mg.m-3.
Natomiast podczas efektywnego czasu pracy i wykonywania czynnoci pomocniczych
rednie stenie byo znacznie nisze i wynosio odpowiednio 70 i 25 mg.m-3.
Rys. 1. Statystyki opisowe stenia tlenku wgla na stanowisku pilarza
401
Rys. 2. Statystyki opisowe stenia tlenku wgla na stanowisku pilarza w technologii z wcigarka
linow Multi FKS
Rys. 3. Statystyki opisowe stenia tlenku wgla na stanowisku operatora procesora
Rys. 4. Statystyki opisowe stenia tlenku wgla na stanowisku operatora cignika rolniczego
402
Rys. 5. Statystyki opisowe stenia tlenku wgla na stanowisku operatora wciagarki Multi FKS
W tabeli 2 przedstawiono zbiorcze charakterystyki ste CO w strefie oddychania

pracowników z caego okresu pomiarowego. Obliczone wartoci rednie ste wahaj

si od 5,8 do 6,8 mg.m-3 dla wszystkich analizowanych stanowisk z wyczeniem opera-
tora wcigarki Multi FKS, dla którego warto rednia wyniosa 39,2 mg.m-3. Uzyskane
wyniki pozwalaj stwierdzi, e pomimo duych ste CO i okresowych przekrocze
wartoci NDS = 23 mg.m-3 tylko podczas obsugi wcigarki linowej Multi FKS odnoto-
wano due ryzyko zwizana z wystpowaniem tlenku wgla w miejscu pracy.
Tabela 2. Charakterystyka stenia redniego na analizowanych stanowiskach

Stanowisko Liczno , n rednia P(x1<Xr<x2)=0,95 Min. Maks.
Pilarz (praca indywidualna) 8003 6,3 (6,0; 6,6) 0,0 150,0
Pilarz (wcigarka linowa Multi FKS) 8065 6,1 (5,8; 6,5) 0,0 237,5
Operator procesora 6882 5,8 (5,7; 5,9) 4,0 113,0
Operator cignika rolniczego 5131 6,8 (6,8; 6,8) 5,0 9,0
Operator wcigarki linowej Multi FKS 6994 39,2 (37,6; 40,8) 0,0 562,5
Analiza wartoci redniej ruchomej z okresu 15 minut pomiaru obrazuje dynamik

zmiany stenia CO. Zestawione w tabeli 3 wartoci wskazuj, e przecitne stenie
chwilowe waha si w granicach 6 mg.m-3. Wyjtek stanowi znów stanowisko operato-
ra wcigarki linowej Multi FKS, na którym przecitna warto stenia chwilowego
bya ponad szeciokrotnie wysza od pozostaych i wyniosa 39 mg.m-3.
W obrbie wartoci maksymalnych ste chwilowych mona wyodrbni wyst-
powanie trzech ronych grup (poziomów). Pierwszy najniszy obejmuje stanowiska
operatora cignika zrywkowego oraz procesora i charakteryzuje si maksymalnym
steniem chwilowym nie wikszym ni 8 mg.m-3. Drug grup stanowi operator pi-
larki w wariancie pracy indywidualnej oraz wspópracy z operatorem wcigarki Multi
FKS. Zanotowane wartoci maksymalne stenia chwilowego (15 min) wynosz od-
powiednio 15 i 18 mg.m-3. Najwiksz warto maksymaln stenia chwilowego
403
stwierdzono na stanowisku operatora wcigarki Multi FKS, 79 mg.m-3. Prezentowane
wartoci ste chwilowych s jednak znacznie nisze od najwyszego dopuszczalne-
go stenia chwilowego (NDSChCO = 117 mg.m-3) okrelonego w Rozporzdzeniu
z 2005 roku (Dz.U., Nr 212, Poz. 1769) .
Tabela 3. Charakterystyka redniej ruchomej z okresu 15 minut

Stanowisko rednia P(x1<X<x2)=0,95 Min. Maks.
Pilarz 6,5 (6,4; 6,6) 1,6 15,0
Pilarz (Multi FKS) 5,7 (5,6; 5,8) 0,0 17,9
Procesor 5,9 (5,9; 5,9) 5,0 7,8
Cignik rolniczy 6,9 (6,9; 6,9) 5,8 7,7
Wcigarka Multi FKS 38,7 (38,3; 39,0) 15,4 79,0
Przedstawione wyniki bada, jak równie doniesienia innych autorów [4, 5] wska-
zuj, e koncentracja CO na stanowisku pracy w lenictwie jest bardzo zmienna i za-
nika w krótkim okresie czasu, a tym samym zagroenie operatorów nie jest stae. Na-
ley si jednak liczy z okresowym przekroczeniem dopuszczalnych wartoci stenia
dziennego zarówno podczas wykonywania zabiegów pielgnacyjnych [7] jak równie

ci rbnych [4]. W niesprzyjajcych warunkach pogodowych oraz terenowych mog
wystpi stenia na wysokim poziomie mogce powodowa powstanie odwracalnych
symptomów chorobowych np.: zawroty i bóle gowy, nudnoci.
Decydujce znaczenia na koncentracje gazów w strefie oddychania pracowników ma-
j warunki pogodowe (cinienie, temperatura otoczenia i wiatr) i terenowe. Badania [4]
wykazay, wiatr o prdkoci powyej 3 m/s praktycznie eliminuje wystpowanie CO
w strefie oddychania operatora. Natomiast wraz ze wzrostem temperatury powietrza ro-
nie stenie CO w rodowisku pracy. Zmniejszenie zagroenia ze strony gazów spalino-
wych, w tym tlenku wgla moemy osign m. in. poprzez odpowiedni regulacj i dba-
o o stan techniczny maszyn i narzdzi, zastosowanie specjalnych paliw oraz zastoso-
wanie pilarek z katalizatorami [3, 6].
5. PODSUMOWANIE
1. Na stanowisku operatora wcigarki linowej Multi FKS stwierdzono, e przecitne

stenie tlenku wgla wynosi 39,2 mg.m-3. Fakt ten wskazuje na przekroczenie
najwyszego dopuszczalnego stenia (NDS = 23 mg.m-3), a tym samym due ry-
zyko zwizane z wystpowaniem tlenku wgla.
2. Na pozostaych stanowiskach pracy warto redniego stenia CO wynoszca
okoo 6 mg.m-3 pozwala zakwalifikowa je do grupy stanowisk o maym ryzyku.
3. Maksymalne stenie chwilowe z okresu 15 minut pomiaru wynosio 79 mg.m-3 na
stanowisku operatora wcigarki linowej Multi FKS oraz ok. 6 mg.m-3 na pozostaych.
4. Uzyskane wartoci ste chwilowych s znacznie nisze od najwyszego dopusz-
czalnego stenia chwilowego (NDSChCO =117 mg.m-3), co wskazuje na brak prze-
kroczenia wartoci dopuszczalnej w tym zakresie.
404
5. Dua dynamika zmian stenia tlenku wgla w strefie oddychania pracowników
oraz wpyw technologii na warto obserwowanych zmiennych przemawia za po-
trzeb przeprowadzenia tego typu bada w duszym horyzoncie czasowym z u-
wzgldnieniem rónych wariantów technologicznych.
Bibliografia
1. Dz.U. Nr 212, Poz. 1769. Rozporz dzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 10 padziernika
2005 r. zmieniaj ce rozporz dzenie w sprawie najwyszych dopuszczalnych ste i nate czyn-
ników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy, 2005.
2. Hansen A., Kompleksowa ocena poziomu bezpieczestwa i higieny pracy. Instytut Wydawniczy
Zwizków Zawodowych, Warszawa 1988.
3. Hoß Ch., Jacke H., Augusta J., Szkodliwe substancje powstaj ce podczas stosowania pilarek a-
cuchowych. cz.1, 2, Las Polski, nr 1, 2/1997.
4. Komuski P., Badania imisji tlenku wgla podczas pracy pilark . Praca doktorska, maszynopis,
KULiD AR, Kraków 1995.
5. Lipoglavsek M., Logger`s Loads at Work with Power-Saw. In: IUFRO/FAO Seminar on Forest
Operations in Himalayan Forests with Special Consideration of Ergonomic and Socio-Economic
Problems, 20-23 October 1997. editors Heinimann H. R., Sessions J., pp. 105-113, Thimphu, Bhu-
tan 1997.
6. Sowa J., Szewczyk G., Leszczyski K., Kulak D., Staczykiewicz A., Metodyka szkolenia instruk-
torów operatorów pilarek spalinowych. GDLP, Warszawa 1999.

7. Sowa J.M, Leszczyski K., Emission of carbon monoxide during work with a power chain saw
and a cable winch propelled by a chain saw engine. In: International Scientific Conference „Eco-
logical, Ergonomic and Ecological Optimization of Forest Utilization In Sustainable Forest Mana-
gment”, Zeszyty Naukowe AR Kraków, Wyd .AR, sesja 419, zeszyt 91, ISSN 0239-9342, s 375 –
381, 2005.
8. Valentin H., Klosterkötter W., Lehnert G., Petry H., Rutenfranz J., Weber G., Wenzel H., Witt-
gens H., Woitowitz H., Stalder K., Medycyna pracy. Przekad z niemieckiego: B. Gwó d ,
A. Dawidowicz, PZWL, Warszawa 1985.
405
Ergonomia dla osób

z niepełnosprawnościami
Rozdzia 25
ANALIZA DOSTOSOWANIA KOMUNIKATU

WIZUALNEGO STRONY INTERNETOWEJ
WYDZIAU UCZELNI DO POTRZEB
OSÓB NIEPENOSPRAWNYCH NA PRZYKLADZIE
WYDZIAU ORGANIZACJI I ZARZADZANIA
POLITECHNIKI ÓDZKIEJ
Martyna Gunerka
1. WSTP
W obecnych czasach internet sta si nieodcznym elementem ycia wielu ludzi.
Jest on nieograniczonym ródem informacji i rozrywki. Umoliwia zrobienie zakupów,
wykonanie transakcji finansowych, kontakt z urzdami i instytucjami pastwowymi
a take innymi lud mi bez koniecznoci wychodzenia z domu. Dziki zastosowaniu in-
ternetu w tak wielu sferach ycia osoby niepenosprawne maj szans na funkcjonowa-
nie bez koniecznoci korzystania z cigej pomocy innych osób. Niestety internet wci
jest mao dostpny dla wielu osób niepenosprawnych, szczególnie z niepenosprawno-
ciami narzdu wzroku lub ruchu.
Problem internetu dostpnego dla niepenosprawnych rozpatrywany jest najcz-
ciej w dwóch aspektach: jako kwestia zniesienia barier pomidzy osob niepeno-
sprawn a komputerem oraz jako problem waciwego projektu i wykonania strony
WWW i przegldarki internetowej.
Barier pomidzy niepenosprawnym a komputerem mona w chwili obecnej do
atwo usun, stosujc syntezatory gosu, programy ud wikowiajce, monitory i dru-
karki brajlowskie, alternatywne urzdzenia wskazujce, programy rozpoznajce mow
itp.
Niestety nie dotyczy to bariery midzy niepenosprawnym a sam stron inter-
netow. Strona internetowa moe by kolorowa lub czarno-biaa, bogata w grafik
i multimedia lub zawiera jedynie zawarto tekstow. Niezalenie od tego jak wy-
glda, moe by atwo dostpna dla niepenosprawnych lub zupenie nieczytelna.
Rodzaje utrudnie w dostpie do stron internetowych obejmuj trudnoci w odczy-
tywaniu zawartoci strony przez programy ud wikawiajce, problemy z nawigacj
w przypadku osób niepenosprawnych motorycznie, trudnoci w kojarzeniu, rozu-
mieniu i zapamitywaniu treci lub wasnego pooenia w strukturze strony interne-
towej i wiele innych. Niezwykle istotn rol odgrywaj w tej kwestii standardy sie-
ciowe, rozumiane jako specyfikacje i rekomendacje World Wide Web Consortium
409
(w skrócie W3C), organizacji ustanawiajcej standardy dla stron WWW oraz Web
Accessibility Initiative (WAI) – inicjatywy W3C, nakierowanej m. in. na zapewnie-
nie osobom niepenosprawnym penego i nieutrudnionego dostpu do stron interne-
towych [1].
Mimo, e rekomendacje W3C dotyczce dostpnoci stron internetowych oraz
przegldarek nie maj adnej mocy prawnej, to dziaania World Wide Web Consor-
tium oraz naciski organizacji zajmujcych si problematyk niepenosprawnoci do-
prowadziy w niektórych krajach do nowelizacji istniejcego prawa lub uchwalenia
nowych ustaw regulujcych w sposób urzdowy kwestie uatwie dla niepenospraw-
nych w dostpie do niektórych stron internetowych [1, 2].
Klasycznym przykadem jest Rozdzia 508 (Section 508) [17] – Ustawy dodanej
w 1986 roku przez Kongres Stanów Zjednoczonych do Rehabilitation Act z 1973 ro-
ku, nastpnie znowelizowanej w roku 1998 celem uwzgldnienia nowych technologii.
Ustawa wymaga, aby kady rodzaj technologii informacyjnej finansowanej przez Rzd
Federalny by dostpny dla niepenosprawnych i aby mieli oni do niej taki sam dostp
jak osoby sprawne. Ustawa otwiera niepenosprawnym moliwo wystpienia na
drog sdow i domaganie si odszkodowania, gdyby odnieli oni szkody spowodo-
wane brakiem dostpu do informacji. Ustawa nie jest oparta na zaleceniach W3C, cho
jest z nimi zbiena w niektórych punktach.

Ustawodawstwo Unii Europejskiej nie nakada na pastwa czonkowskie obowiz-
ku dostosowywania stron internetowych do potrzeb osób niepenosprawnych, co nie
oznacza, e temat ten nie jest w ogóle przedmiotem zainteresowania Parlamentu Euro-
pejskiego. Unia prowadzi w chwili obecnej kilka programów, których celem jest okre-
lenie potrzeb i perspektyw legislacyjnych w tym zakresie [13]. W badaniach tych bio-
r udzia take Polacy. Wskutek duej inercji organizacji unijnych wiksze osignicia
w tej kwestii maj jednak poszczególne kraje czonkowskie.
Kraje europejskie o uregulowanej prawnie kwestii dostpnoci stron internetowych
dla niepenosprawnych, to m.in. Wielka Brytania, Niemcy, Irlandia, Wochy, Por-
tugalia, Hiszpania, Szwajcaria. Niestety Polski nie ma na tej licie.
Na tle ustawodawstwa wiatowego polskie ustawodawstwo wypada niezbyt
dobrze. Karta Praw Osób Niepenosprawnych nie odwouje si jawnie do pro-
blematyki dostpnoci stron internetowych. Mimo to wida pierwsze sygnay zmian.
Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 11 pa dziernika 2005 okrela minimalne
wymagania systemów teleinformatycznych uywanych przez podmioty publiczne do
realizacji zada publicznych. Zacznik nr 2 w punkcie 5 precyzuje, z których
formatów danych zobligowane s korzysta podmioty publiczne przy tworzeniu i mo-
dyfikacji stron WWW. S to: HTML 3.2, HTML 4.01, XHTML 1.0, CSS (wszystkie
formaty wg. specyfikacji W3C). Ponadto, zgodnie z deklaracj Ministerstwa MSWiA
z dnia 12 czerwca 2006 r., strony publiczne powinny zapewnia dostpno wszystkim
uytkownikom do roku 2010. To znaczy, e strona powinna zapewnia zgodno ze
standardami i wytycznymi dotyczcymi dostpnoci stron internetowych, okrelonymi
przez konsorcjum W3C.
Poniewa uczelnie wysze wykorzystuj internet jako jeden ze sposobów
komunikacji ze studentami, a s to instytucje publiczne, zatem powinny zapewnia
dostpno swoich stron internetowych osobom niepenosprawnym.
410
2. PRZESZKODY JAKIE NAPOTYKA W INTERNECIE
NIEPENOSPRAWNY UYTKOWNIK
World Wide Web Consortium (W3C) dokonao podziau rodzajów niepenospraw-

noci pod ktem barier, jakie napotyka w internecie uytkownik niepenosprawny w za-
lenoci od dysfunkcji. Poniej zaprezentowana zostaa lista przeszkód, z jakimi uyt-
kownik niepenosprawny w zalenoci od dysfunkcji musi boryka si w Internecie.
Ograniczenia wzrokowe
Poniewa internet jest medium, w którym dominuje przekaz wizualny, ludzie z nie-
penosprawnoci narzdu wzroku napotykaj na szczególnie due utrudnienia zwi-
zane z dostpem do informacji. Wedug rónych szacunków w Polsce yje okoo 2
mln ludzi niewidomych bd niedowidzcych, a w Stanach Zjednoczonych jest ich
ponad 50 mln. Szacuje si, i w skali wiatowej liczba niewidomych lub sabo widz-
cych wynosi 160 milionów ludzi. Co pi sekund jeden dorosy mieszkaniec kuli
ziemskiej traci wzrok [15]. Przewidywania na przysze lata s jeszcze gorsze, gdy
szcunkowo do 2050 roku ponad 2 miliardy osób powyej 65. roku ycia mog straci
wzrok [15].
W3C podzielio osoby z niepenosprawnoci narzdu wzroku na trzy grupy: osoby

niewidome, osoby sabo widzce oraz osoby z zaburzeniami rozpoznawania kolorów.
Osoby niewidome zostay zdefiniowane jako takie, które cakowicie i nieodwracalnie
utraciy zdolno widzenia w obu oczach. Dla osób niewidomych barierami nie do po-
konania bd m.in.:
x obrazki bez alternatywnego opisu ich zawartoci w postaci pliku tekstowego czy-
telnego dla czytnika ekranu,
x niedokadnie opisane, zoone rysunki (grafy, wykresy),
x wideo bez opcjonalnych formatów w postaci tekstu lub audio,
x nieprecyzyjnie skonstruowane tabele, które czytane linearnie przez czytnik s nie-
logiczne,
x strony zbudowane na zasadzie ramek, które nie maj wersji bez ramek wic s nie-
czytelne dla czytnika ekranu,
x formularze, po których nie mona nawigowa za pomoc tabulatora; formularze
z nieopisanymi polami do wypenienia lub opisanymi w niedostateczny sposób (np.
wpisz tekst zamiast wpisz „imi”),
x przegldarki i programy, nieumoliwiajce nawigacji za pomoc klawiatury,
x nietypowe formaty dokumentów nieczytelne lub trudne do zinterpretowania dla
czytników ekranu.
Dla osób z zaburzeniami widzenia (np. jaskra, zama, plamka) barierami nie do
pokonania bd m.in.:
x strony internetowe, które nie maj skalowalnej czcionki,
x strony o niestandardowym ukadzie, które po powikszeniu s trudne w nawigacji
z uwagi na utrat kontekstu informacji na stronie,
x strony internetowe o zym (za maym) kontracie midzy tekstem/grafik a tem,
x tekst jako obrazek, który przeszkadza w zawijaniu tekstu do nastpnej linii przy
powikszaniu zawartoci strony.
411
Osoby z zaburzeniami rozpoznawania kolorów zostay zdefiniowane jako takie,
które nie rozpoznaj adnych lub niektórych kolorów. Dla osób z zaburzeniami rozpo-
znawania kolorów barierami nie do pokonania bd m.in.:
x zastosowanie kolorów do podkrelenia znaczenia tekstu,
x niewystarczajcy kontrast midzy tekstem a tem,
x przegldarki blokujce przeksztacenie stylu strony narzuconego przez jej autora.
Ograniczenia suchowe
Ograniczenia suchowe wedug W3C mog oznacza zarówno cakowit guchot,
jak i czciow utrat suchu. Dla osób z ograniczeniami suchowymi barierami nie do
pokonania bd m.in.:
x brak napisów lub transkrypcji przy przekazach audio,
x brak grafik uatwiajcych zrozumienie prezentowanych treci audiowizualnych,
x brak jasnego i prostego jzyka,
x brak oznaczenia wymaga dotyczcych ud wikowienia na stronie.
Ograniczenia fizyczne
Osoby z ograniczeniami fizycznymi zostay zdefiniowane przez W3C jako takie,
które maj rónego typu dysfunkcje motoryczne, ograniczenia zdolnoci kontroli od-
ruchów oraz mini, problemy ze stawami, nie posiadaj koczyn etc. Dla osób z ogra-
niczeniami fizycznymi barierami nie do pokonania bd m.in.:
x przegldarki i programy, które nie wspomagaj nawigacji za pomoc klawiatury,
x formularze, które nie wspomagaj nawigacji za pomoc tabulatora w logicznej ko-
lejnoci,
x opcje posiadajce limit czasu.
Ograniczenia kognitywne oraz neurologiczne

Osoby z ograniczeniami kognitywnymi bd neurologicznymi zostay zdefiniowa-
ne jako takie, które maj problemy z procesem poznawczym, zdolnoci skupienia
uwagi lub maj ograniczone zdolnoci intelektualne, zdolnoci do zapamitywania,
problemy ze zdrowiem psychicznym, epilepsj, dysleksj, dyskalkuli etc.
Zaburzenia poznawcze wystpuj w rónej formie i w rónym stopniu mog utrud-
nia korzystanie z informacji. Aby uatwi ludziom swobodne korzystanie z witryn
internetowych, naley zadba o takie czynniki jak prosty i zrozumiay jzyk, czytelna
struktura strony, moliwo korzystania z wyszukiwarki i uatwienia w postaci ikon.
Jeli uycie animacji jest konieczne (utrudniaj one skupienie uwagi), uytkownicy
powinni mie moliwo wyczenia ich. Dla osób z tego typu niepenosprawnociami
nie do pokonania bd m.in.:
x elementy audio lub video rozpraszajce uwag (trudno do wyczenia),
x brak technik alternatywnego dostpu do zawartoci strony (audio, video, tekst, na-
pisy przy audiowizualnej prezentacji danych lub zawartoci etc.),
x brak moliwoci powikszania tekstu (wielko czcionek jako warto absolutna),
x uywanie na stronie czstotliwoci (audio lub video), które powoduj atak epilep-
sji,
x zbdne stosowanie rozbudowanego i trudnego jzyka,
412
x niewystpowanie wizualizacji na stronie internetowej,
x niespójna i nieprzejrzysta organizacja strony WWW.
Niepenosprawno sprz ona

Niepenosprawno sprzona wystpuje wówczas, gdy u jednej osoby diagnozuje
si wicej ni jedno ograniczenie penej sprawnoci, co zmniejsza elastyczno korzy-
stania z sieci w asycie technologii wspomagajcej. Podczas gdy osoba niewidoma
moe odsucha zawarto filmu, a osoba która nie syszy zrozumie przekaz wideo
dziki napisom, kto, kto nie syszy i nie widzi, potrzebuje transkrypcji zarówno obra-
zu jak i d wiku wywietlanego na linijce brajlowskiej. Podobny problem wystpuje,
gdy osoba niesyszca, z czciow utrat wzroku moe skorzysta z napisów w pliku
audio tylko wtedy, gdy bdzie moga je powikszy i dostosowa kontrast odpowied-
nio do swoich potrzeb.
Warto zauway, e równie ludzie w peni zdrowi odnosz korzyci z trzymania
si przez autorów stron internetowych zasad dostpnoci. Dobrze zaprojektowane wi-
tryny s wygodniejsze w obsudze, bardziej czytelne i uyteczne.
3. CEL BADA
W 2009 roku studenci Koa Naukowego „Bezpieczestwo, Higiena Pracy i Ergo-

nomia” dziaajcego przy Politechnice ódzkiej wraz z opiekunem naukowym dr in.
Aleksandr Polak-Sopisk podjli si realizacji projektu badawczego pt: „Niepeno-
sprawni bliej nas – analiza i ocena dostosowania architektonicznego i organizacyj-
nego Wydziau Organizacji i Zarz dzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób nie-
penosprawnych”.
Gównymi celem projektu bya analiza i ocena:
x architektury Wydziau Organizacji i Zarzdzania,
x organizacji pracy dziekanatu, dziekanów i sekretariatów poszczególnych katedr,
x strony internetowej Wydziau, pod ktem dostosowania do potrzeb osób niepeno-
sprawnych.
W badaniach starano si uwzgldni moliwoci i potrzeby studentów z rónymi

niepenosprawnociami.
W rozdziale przedstawione zostay wyniki analizy dostosowania komunikatu wizu-
alnego gównej strony internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki
ódzkiej do potrzeb i moliwoci osób niepenosprawnych.
4. METODY WYKORZYSTYWANE DO BADA
W celu przeprowadzenia analizy i oceny dostosowania komunikatu wizualnego

gównej strony internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania www.oizet.p.lodz.pl
(rys. 1) do potrzeb osób z niepenosprawnociami wykorzystano list kontroln wcze-
niej opracowan przez wykonawców projektu badawczego.
413
Do stworzenia listy kontrolnej wykorzystano te wytyczne do projektowania stron in-
ternetowych zawarte w standardach WCAG 2, które mogy zosta sprawdzone przez
samego uytkownika. Lista kontrolna zostaa podzielona na cztery obszary tematyczne:
x dostosowanie czcionek,
x dostosowanie tekstu,
x dostosowanie kolorów (ta i liter),
x dostosowanie struktury strony.
Kade pytanie zawarte w licie kontrolnej rozpoczynaa partykua „czy”. Odpo-
wied moga by „tak” lub „nie”. Negatywna odpowied oznaczaa, e w danym ob-
szarze wystpuj bdy, które naleaoby poprawi.
W czasie bada korzystano z ogólnodostpnych przegldarek m.in. Internet Explo-
rer 7 i Mozilla FireFox.
Rys. 1. Gówna strona Wydziau Organizacji i Zarzdzania www.oizet.p.lodz.pl [16]
5. WYNIKI BADA
Analiza dostosowania komunikatu wizualnego gównej strony internetowej Wy-

dziau Organizacji i Zarzdzania do potrzeb osób z niepenosprawnociami ujawnia
w poszczególnych obszarach badawczych wymienione poniej nieprawidowoci:
414
Niedostosowanie czcionek:
1. Zbyt may rozmiar czcionki. Na stronie zastosowana jest czcionka o wielkoci
11px (rys. 2) [10].
2. Brak moliwoci zmiany wielkoci czcionki w niektórych czciach strony. Przyci-
ski do zmiany wielkoci czcionki zmieniaj wielko tekstu tylko o jedn skal
w dó i gór w centralnym polu strony – w komunikatach dziekanatu i aktualno-
ciach (rys. 2).
3. Brak moliwoci zmiany rodzaju czcionki, co powoduje, e nie dla wszystkich
strona jest czytelna.
4. Wykorzystanie tych samych kolorów czcionki do nagówków i tekstów (rys. 2).
5. Brak opcji audiosybskrypcji dla osób niewidomych.
4 2
Rys. 2. Przykady niedostosowania czcionek wykorzystanych na stronie internetowej Wydziau Organiza-

cji i Zarzdzania do potrzeb osób niepenosprawnych [16]
6. Wielko czcionki w HTML wyraona jest w pt zamiast px (rys. 3).
Rys. 3. Kod strony Wydziau Organizacji i Zarzdzania [16]
415
Niedostosowanie tekstu:
1. Brak odstpów midzy wierszami (rys. 4).
2. Mao czytelny tekst (rys. 4).
1
Rys. 4. Przykady niedostosowania tekstów na stronie internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania do

potrzeb osób niepenosprawnych [16]
Niedostosowanie kolorów (ta i liter):

1. Brak moliwoci zmiany kontrastu.
2. Nieodpowiedni kontrast midzy kolorem czcionki a tem (rys 5). Na analizowanej
stronie zostay zaznaczone miejsca, gdzie wystpuje nieodpowiedni kontrast.
Wskaza je program „WCAG contrast checker” wersja 1.1.02, który testuje stron
internetow standardami wskazanymi przez WCAG przy uyciu przegldarki Mo-
zilla FireFox [11].
3. Zastosowanie ta z deseniami, które utrudniaj odczytanie informacji (rys 5) [14].
Niedostosowanie struktury strony:

1. Niektóre elementy tekstowe znajdujce si na stronie maj form grafiki (rys 6).
Powoduje to, e s niemoliwe do odczytania za pomoc linijki brajlowskiej czy
programu ud wikowiajcego.
2. Obrazy zastosowane na stronie internetowej nie posiadaj znacznika alt (rys 6), co
utrudnia odczyt strony za pomoc linijki brajlowskiej czy programu ud wikowia-
jcego.
416
2
3
Rys. 5. Przykady niedostosowania do potrzeb osób niepenosprawnych kolorów uytych

na stronie internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania [16]
Rys. 6. Przykady niedostosowania struktury strony internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania do

potrzeb osób niepenosprawnych [16]
417
3. Nie wszystkie skróty klawiszowe „accesskey” przypisane do strony funkcjonuj
prawidowo np.:
alt + p – odwoanie do „newsletter”. Skrót ten przypisany jest w niewaciwe
miejsce. Zamiast odwoa si do „newsletter”, kieruje do „szukaj”,
alt + s – odwoanie do „szukaj”. Skrót ten nie dziaa.
4. Brak moliwoci korzystania ze skrótów klawiszowych w przypadku uywania
przegldarki Mozilla Firefox.
5. Nie wszystkie elementy na stronie s okrelone przez zewntrzny styl css – niektóre elementy
s dopracowane w kodzie HTML, np. rozmiar czcionki tekstu Wigilia Boego Narodzenia [9].
6. Brak podkrele pod niektórymi linkami [8].
7. Na stronie zamieszczonych jest zbyt duo linków – ponad 40 (rys. 7) [7].
8. Brak moliwoci zblienia tylko pewnej czci gównej strony Wydziau Organi-
zacji i Zarzdzania.
9. Niektóre odnoniki zamieszczone na stronie nie dziaaj poprawnie (rys. 8).
6, 7
Rys. 7. Zbyt duo linków na gównej stronie internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania [16]
Rys. 8. Przykadowy niedziaajcy odnonik na stronie gównej Wydziau Organizacji i Zarzdzania [16]
418
6. PROPOZYCJE USPRAWNIE
W celu dostosowania komunikatu wizualnego gównej strony internetowej Wy-

dziau Organizacji i Zarzdzania do potrzeb i moliwoci osób niepenosprawnych
naleaoby dokona nastpujcych zmian:
1. Zastosowa wielko czcionki z przedziau 13–16 px.
2. Zastosowa nowy panel kontrolny zmiany wielkoci i rodzaju czcionki. Przyka-
dowe rozwizanie przedstawia rys. 9.
Rys. 9. Przykadowy panel kontrolny zmiany wielkoci i rodzaju czcionki [17]

3. Ujednolici kolory czcionek wykorzystywane do nagówków i tekstów.

4. Zastosowa opcj audiosybskrypcji dla osób niewidomych.
5. Wyrazi wielko czcionki w HTML tylko w px.
6. Zastosowa odstpy midzy wierszami. W miejscach, gdzie na stronie trzeba prze-
czyta du ilo tekstu, naley zastosowa interlini wiksz ni „pojedyncz”.
7. Zastosowa odpowiedni wielko odstpów midzy literami dziki wykorzystaniu
bezszeryfowej czcionki typu Verdana czy Helvetica.
8. Doda przycisk umoliwiajcy zmian kontrastu. Przykadowe rozwizanie przed-
stawia rysunek 10.
Rys. 10. Przykadowy przycisk do zmiany kontrastu na stronie [19]
9. Zastosowa kontrast midzy kolorem czcionki a tem co najmniej 7:1 [12].

10. Wszdzie gdzie wystpuje tekst zastpi wzorzyste ta gadkimi bez adnych dese-
ni, wzorów czy cieni.
11. Tekst zamieszczony na stornie powinien mie form normalnego tekstu. Jeeli jed-
nak konieczne jest stosowanie tekstu jako grafiki, powinien by on umieszczony
jako obrazek z dodatkowym znacznikiem alt, a nie jak w tym przypadku by cz-
ci ta strony. Obrazki powinny by umieszczone w nastpujcym znaczniku html
: „<img src="cieka dostpu" alt="Tekst alternatywny" />”.
12. Poprawi dziaanie skrótów klawiszowych „accesskey”. Zwikszy ilo tych skró-
tów przypisujc je do najwaniejszych dziaów strony np.: dodajc alt + 2 przypi-
sany do aktualnoci.
13. Usun definicje stylu z kodu HTML i przenie je do zewntrznego stylu css.
419
14. Ograniczy liczb linków na stronie internetowej do minimum, wybra tylko naj-
waniejsze, które odpowiadayby za nawigacj na stronie. Linki odsyajce do tego
samego miejsca powinny by ograniczone do jednego.
15. Doda przycisk umoliwiajcy przyblienie czci strony internetowej. Przyka-
dowe rozwizanie przedstawia rys. 11.
Rys. 11. Przykadowy przycisk do powikszania czci tekstu na stronie internetowej [18]
16. Sprawdzi poprawno dziaania odnoników zamieszczonych na stronie internetowej.
7. PODSUMOWANIE
Dziki przeprowadzonym badaniom zidentyfikowano niedostosowania komunikatu

wizualnego gównej strony internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politech-
niki ódzkiej do potrzeb i moliwoci osób niepenosprawnych. Zaproponowano rów-
nie przykadowe usprawnienia, których wdroenie moe przyczyni si do poprawie-

nia dostpnoci analizowanego Wydziau Politechniki ódzkiej dla osób niepeno-
sprawnych, a tym samym zwikszenia liczby studentów niepenosprawnych na P .
Bibliografia
1. Krzciuk, B., Web sites user-friendly for people with disabilities – web standards in, Warsaw (2006)
2. Krzciuk, B., Miarka., Ergonomics of web browser graphic user interface, Warsaw (2007)
3. Polak-Sopiska A., Kubiak M., Analiza dostosowania architektury Wydziau Organizacji i Zarz-
dzania Politechniki ódzkiej do potrzeb studentów niepenosprawnych.
4. Polak-Sopiska A., Rogalska A., Analiza i ocena dostosowania Wydziau Organizacji i Zarzdzania
Politechniki ódzkiej pod wzgldem organizacyjnym do potrzeb studentów niepenosprawnych.
5. Polak-Sopiska A., Biniek E., Analiza wybranych zakadek strony internetowej Wydziau Organi-
zacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej pod ktem wanoci i czytelnoci informacji.
6. Raport z grantu Koa Naukowego Bezpieczestwa, Higieny Pracy i Ergonomii dziaajcego przy
Politechnice ódzkiej „Niepenosprawni bliej nas – analiza i ocena dostosowania architektonicz-
nego i organizacyjnego Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób
niepenosprawnych” – kierownik dr in. A. Polak-Sopiska, ód , 2010.
7. Beyond ALT Text: Making the Web Easy to Use for Users with Disabilities” Nielsen Norman
Group – October 2001, s. 67.
8. “Beyond ALT Text: Making the Web Easy to Use for Users with Disabilities” Nielsen Norman
Group – October 2001, s. 73.
9. “Dive into Accessibility: 30 days to a more accessible web site”
10. The Rehabilitation Act (29 U.S.C. 794d). Electronic and Information Technology
11. „WCAG contrast checker” wersja 1.1.02
12. Web Design, An Empiricit’s Guide by Mary Evans
13. http://ec.europa.eu/information_society/policy/accessibility/index_en.htm
14. www.kentype.pl/
15. www.niepelnosprawni.pl dostp 13.12.2009
16. www.oizet.p.lodz.pl
17. www.section508.gov
18. www.widzialni.eu
19. www.zielona-gora.po.gov.pl
420
Rozdzia 26
ANALIZA DOSTOSOWANIA BUDYNKÓW UCZELNI DO

POTRZEB STUDENTÓW NIEPENOSPRAWNYCH NA
PRZYKADZIE WYDZIAU ORGANIZACJI I
ZARZDZANIA POLITECHNIKI ÓDKIEJ
Magorzata Kubiak
1. WSTP
W Polsce yje ok. 2,3 miliona osób niepenosprawnych w wieku produkcyjnym,

z których tylko ok. 500 000 (22%) pracuje lub zarejestrowao si w Urzdach Pracy.
Przyczynami niskiego wska nika aktywnoci zawodowej osób z niepenosprawno-

ciami s czsto bariery architektoniczne i organizacyjne w urzdach, szkoach czy
zakadach pracy. Równie obawa przed podjciem nauki na uczelniach wyszych ma
podobne przyczyny.
Politechnika ódzka oferuje szerok pomoc wszystkim osobom niepenospraw-
nym, zainteresowanym rozpoczciem lub kontynuowaniem nauki. Na uczelni studiuje
19652 osób, z czego 233 to osoby niepenosprawne (1,19% ogóu studentów) [23], za
z pomocy Biura ds. Osób Niepenosprawnych Politechniki ódzkiej korzysta 205 osób
(1,04%) [1]. Wród studentów niepenosprawnych najwicej jest osób o umiarkowa-
nym (138 osób – 59%) i lekkim (75 osób – 32%) stopniu niepenosprawnoci. Rysu-
nek 1 przedstawia rodzaje niepenosprawnoci, z którymi studiuj osoby na Politech-
nice ódzkiej. Jak wynika z rysunku najwiksz grup stanowi osoby z dysfunkcjami
narzdu ruchu, dlatego niezmiernie wane jest architektoniczne dostosowanie uczelni
do potrzeb tych osób.
Rys. 1. Rodzaje niepenosprawnoci wystpujce u studentów Politechniki ódzkiej [1]
421
Obecnie na Wydziale Organizacji i Zarzdzania (OiZ) Politechniki ódzkiej
studiuj 2663 osoby (13,55% ogólnej liczby studentów P ) [2], w tym 32 niepe-
nosprawne (13,86% ogóu osób niepenosprawnych uczcych si na P ). Podob-
nie jak na caej uczelni najwiksz grup stanowi osoby z niepenosprawnocia-
mi ruchowymi (rys. 2).
Rys. 2. Rodzaje niepenosprawnoci wystpujce u studentów Wydziau Organizacji i Zarzdzania P [1]
Z rysunku 2 wynika, e Wydzia Organizacji i Zarzdzania powinien dostosowa

architektur oraz organizacj do potrzeb osób z niepenosprawnociami ruchu, wzro-
ku, suchu, „ogólnego stanu” (tzn. z epilepsj, chorobami ukadu oddechowego i kr-
enia, ukadu pokarmowego, moczowo-pciowego oraz chorobami neurologicznymi)
i „innymi” (tzn. z chorobami psychicznymi, endokrynologicznymi, metabolicznymi,
zaburzeniami enzymatycznymi, chorobami zaka nymi i odzwierzcymi, zeszpeceniem
a take chorobami ukadu krwiotwórczego). Obecnie na Wydziale studiuje niewielu
studentów z dysfunkcjami wzroku i suchu. Przyczyn tego stanu moe by brak do-
stosowania jego warunków do potrzeb i moliwoci tej grupy osób.
Wród studentów niepenosprawnych na Wydziale OiZ wicej jest kobiet (69% –
22 osoby). Prawdopodobnie wynika to z faktu, i kobiety atwiej i w sposób bardziej
otwarty traktuj swoj niepenosprawno. Ponadto wynik analizy moe wskazywa
na wiksze zainteresowanie ofert edukacyjn wród kobiet ni mczyzn, preferuj-
cych kierunki techniczne takie jak mechanika czy elektronika.
2. CEL BADA
W 2009 roku studenci Koa Naukowego „Bezpieczestwo, Higiena Pracy i Ergono-

mia” dziaajcego przy Politechnice ódzkiej wraz z opiekunem naukowym dr in. Alek-
sandr Polak-Sopisk podjli si realizacji projektu badawczego pt: „Niepenosprawni
bliej nas – analiza i ocena dostosowania architektonicznego i organizacyjnego Wydziau
Organizacji i Zarz dzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób niepenosprawnych”.
422
Gównym celem projektu bya analiza i ocena:
x architektury Wydziau Organizacji i Zarzdzania,
x organizacji pracy dziekanatu, dziekanów i sekretariatów poszczególnych katedr,
x strony internetowej Wydziau, pod ktem dostosowania do potrzeb osób niepeno-
sprawnych.
W badaniach starano si uwzgldni moliwoci i potrzeby studentów z rónymi
niepenosprawnociami.
W rozdziale zostay przedstawione wyniki bada dotyczcych dostosowania archi-
tektury wewntrznej i zewntrznej budynku dziekanatu Wydziau znajdujcego si
przy ul. Piotrkowskiej 266.
3. METODY I TECHNIKI BADAWCZE

Do analizy dostpnoci pod wzgldem architektonicznym dla niepenosprawnych dzie-
kanatu Wydziau Organizacji i Zarzdzania wykorzystano nastpujce techniki badawcze:
x obserwacj:
z poziomu osoby penosprawnej,
z poziomu osoby niepenosprawnej: poruszajcej si na wózku inwalidzkim,
o kulach, lub o lasce; posiadajcej protezy; ze schorzeniami wzroku, suchu, lub

ukadu trawiennego,
dokumentacj fotograficzn,
pomiary geometryczne obiektów.
Analizie podlegay: bramy i furtki, dojcia do budynków, nawierzchnie, parkingi,
wejcia, schody, korytarze, wymiary pomieszcze, pomieszczenia higieniczno-
sanitarne, wczniki oraz alarmy.
4. WYNIKI BADA
4.1. Bramy i furtki

Dziekanat Wydziau Organizacji i Zarzdzania mieci si przy ul. Piotrkowskiej
266 w odzi. Na jego ogrodzony teren moliwe jest wejcie tylko przez jedn bram
(rys. 3), bdc jednoczenie wjazdem dla samochodów.
Rys. 3. Brama wjazdowa na teren dziekanatu Wydziau Organizacji i Zarzdzania [4]
423
Brama o szerokoci ponad dwóch metrów pozwala na swobodne wejcie na teren
uczelni, pod warunkiem e w tym czasie nie przejeda samochód. Przy bramie nie ma
adnych sygnalizatorów wietlnych ani d wikowych ostrzegajcych uytkowników
o zagroeniu, jakim mog by nadjedajce pojazdy.
4.2. Doj cia do budynków

Na teren Wydziau prowadz trzy rodzaje nawierzchni (rys. 4). Kada z nich po-
siada inne waciwoci, niemniej wszystkie speniaj wymogi w zakresie równoci
i liskoci. Zmiany ich chropowatoci i faktury umoliwiaj osobom sabo widzcym
lub niewidomym lepsz orientacj w kierunkach, usytuowaniu obiektów, pomieszcze
oraz sprztów. Osoby ze schorzeniami narzdu wzroku, przechodzc z chodnika na
podjazd, od razu wiedz, e zbliaj si do zagroenia – miejsca, gdzie moe si poja-
wi samochód. Naley jednak pamita, e zmiany faktury nawierzchni s pomocne,
dopóki nie zostan przykryte warstw lici bd niegu.
Rys. 4. Trzy rodzaje nawierzchni prowadzce na teren Wydziau [4]
Rys. 5. Parking przy dziekanacie [4]
Dalsza cz wydziaowego placu oraz parking pokryte s kostk brukow (rys. 5).
Równa nawierzchnia w dobrym stanie umoliwia dotarcie do budynków osobom porusza-
jcym si na wózkach inwalidzkich, o kulach czy o laskach. Niestety na placu nie ma wy-
znaczonej drogi dla pieszych, która gwarantowaaby bezpieczne przejcie od bramy do
dziekanatu jak równie z dziekanatu do budynku, w którym odbywaj si zajcia. Ponadto
nie zostay wyznaczone miejsca parkingowe dla osób niepenosprawnych.
424
4.3. Wej cia
Obserwacja badawcza otworów drzwiowych w dziekanacie Wydziau Organizacji

i Zarzdzania obja wszystkie pomieszczenia, z których student mógby chcie sko-
rzysta. Ponadto podczas bada sprawdzono, w któr stron otwieraj si skrzyda
drzwiowe, jakiej siy wymaga ich otwarcie, czy zainstalowane klamki s dostosowane
do potrzeb wszystkich uytkowników oraz czy wystpuj dostosowania dla osób sabo
widzcych i niewidomych.
Wejcie do najistotniejszych dla studenta pomieszcze dziekanatu (w tym dziekanatu
gównego i pokoju ds. socjalnych) prowadzi przez drewniane, dwuskrzydowe, cikie
drzwi (rys. 6 i 7), w których otwiera si tylko jedno skrzydo wyposaone w nieergono-
miczn klamk umieszczon na wysokoci 106 cm. Wejcie jest czciowo zadaszone, ale
nieowietlone. Szeroko otworu uniemoliwia korzystanie z wejcia osobom poruszaj-
cym si na wózkach inwalidzkich. Projektujc drzwi zapomniano o koniecznej minimalnej
szerokoci wynoszcej 90 cm i o uwzgldnieniu powierzchni manewrowej potrzebnej oso-
bie niepenosprawnej na wygodne ich otwarcie. Jedyn zalet drzwi jest to, i otwieraj si
na zewntrz i kontrastuj ze cian (brzowe drzwi na tle jasnobeowej ciany).
Rys. 6. Drzwi wejciowe do dziekanatu [4]
Rys. 7. Drzwi wejciowe do dziekanatu za wskie dla osób poruszajcych si na wózkach inwalidzkich [4]
425
Drzwi wewntrzne budynku (rys. 8) maj szeroko od 78 cm do 88 cm w wietle,
co równie nie daje moliwoci korzystania z nich osobom poruszajcym si na wóz-
kach inwalidzkich. Wszystkie skrzyda drzwiowe otwieraj si na zewntrz.
78 cm
110 cm
199 cm
Rys. 8. Drzwi wewntrzne [4]
Topografia pomieszcze moe w niektórych przypadkach doprowadzi do kolizji.

Np. jeli osoba niepenosprawna na wózku bdzie chciaa dosta si do pokoju ds. so-
cjalnych, mog uderzy j drzwi prowadzce do innego pomieszczenia (rys. 9).
Rys. 9. Wejcie do pokoju ds. socjalnych [4]
Zarówno w drzwiach zewntrznych jak i wewntrznych zainstalowano klamki (rys.

10), które nie speniaj podstawowych zasad ergonomii zalecajcych:
x stosowanie zaokrglonych uchwytów zamiast klamek, co uatwia korzystnie z nich
osobom z niepenosprawnoci ruchu,
x chowanie klamek bd uchwytów, co chroni sabo widzcych przed uderzeniami
o nie nadgarstkami i przedramionami,
x stosowanie kontrastowych w stosunku do drzwi kolorów uchwytów, co uatwia
orientacj osobom sabo widzcym.
426
Rys. 10. Klamki zainstalowane w drzwiach dziekanatu [4]
4.4. Schody
Obserwacji poddano zarówno schody zewntrze jak i wewntrzne. Badano ich sze-
roko, wysoko, gboko oraz liczb stopni w jednym biegu. Dodatkowo zwróco-
no uwag na materia, z którego s wykonane, kolor, dugo poziomej paszczyzny
ruchu na pocztku i na kocu schodów, powierzchni manewrow na spoczniku.
Schody w dziekanacie Wydziau Organizacji i Zarzdzania:

1) prowadzce do budynku gównego (rys. 11),
Rys. 11. Schody zewntrzne budynku gównego [4]
2) prowadzce do pokoi Dziekanów (rys. 12),
Rys. 12. Schody prowadzce do pokoi skadu dziekaskiego [4]
427
3) prowadzce do gównego pokoju dziekanatu (rys. 13 i 14).
Rys. 13. Schody do pokoju gównego [4] Rys. 14. Stopnie przy pokoju gównym [4]
Wszystkie schody zewntrzne pokryte s kafelkami tego samego rodzaju. Ich po-
wierzchnia jest równa i nieliska. Zmiana faktury – przejcie z kostki brukowej na placu
na chropowate kafelki – zapewnia wikszy komfort osobom z niepenosprawnoci na-
rzdu wzroku. Nie przewidziano niestety adnych udogodnie dla osób poruszajcych si
na wózkach. Na terenie dziekanatu brak jest pochylni, transporterów czy wind. Dodatko-
wo, w dwóch na trzy przypadkach, spoczniki nie umoliwiaj swobodnego otwarcia
drzwi osobom poruszajcym si na wózkach inwalidzkich, ani tym bardziej wykonania
jakiegokolwiek manewru wózkiem (rys. 11, 12, 13, 14). Do istotnych problemów zaliczy
mona równie tylko czciowe zadaszenie i brak owietlenia stopni.
W przypadku schodów wewntrznych olbrzymi wad jest materia, z którego wy-
konane s pokrywajce je kafle. Pomimo wci na skrajach, powierzchnia stopni jest
liska i nie zapewnia poczucia stabilnoci. Jeli osobie poruszajcej si na wózku in-
walidzkim czy o kulach uda si przebrn przez barier schodów wewntrznych, zbyt
krótki spocznik skutecznie uniemoliwi jej wejcie do gównego pokoju dziekanatu
(rys. 15).
Rys. 15. Spocznik przy gównym pokoju dziekanatu (sytuacja z uchylonymi drzwiami) [4]
428
Naley podkreli, e zarówno w przypadku schodów zewntrznych jak i we-
wntrznych nie zastosowano kontrastowych barw uatwiajcych poruszanie si oso-
bom sabo widzcym. Dodatkowo niemoliwy jest na nich ruch dwukierunkowy.
Podsumowujc, na podstawie obserwacji wykryto nastpujce niedostosowania do
potrzeb i moliwoci osób niepenosprawnych:
x brak pochylni uatwiajcych poruszanie si osobom na wózkach inwalidzkich,
x brak oznakowania stopni, co uatwioby poruszanie si osobom z niepenosprawno-
ci narzdu wzroku,
x stopnie schodów wewntrznych liskie, mogce spowodowa utrat równowagi,
x brak zadaszenia schodów zewntrznych, chronicego osob niepenosprawn przed
zmokniciem podczas czekania na osob, która pomogaby jej dosta si do dzie-
kanatu,
x brak owietlenia stopni,
x brak porczy zapewniajcych bezpieczestwo podczas pokonywania schodów.
4.5. Korytarze
Badajc dostosowanie korytarzy do potrzeb i moliwoci osób z niepenosprawno-

ciami, analizie poddano nastpujce ich cechy: szeroko, nawierzchni i oznakowanie.

Korytarz prowadzcy przez budynek, w którym znajduje si dziekanat, charaktery-
zuje zmienna szeroko. W najwszym miejscu wynosi ona 193 cm, a w najszerszym
290 cm. Wymiary korytarza umoliwiaj ruch dwukierunkowy.
Nawierzchnia jest liska, ale równa. Wycieraczki i dywaniki umieszczone przy
drzwiach mog utrudni poruszanie si osobom na wózkach inwalidzkich (rys. 16).
Jednolita faktura podoa korytarzy utrudnia osobom niewidomym identyfikacj
poszczególnych pomieszcze i sprztów. Natomiast dziki wprowadzeniu kontrastu
barwnego nawierzchni osoby sabo widzce mog z wikszym prawdopodobiestwem
unikn niebezpieczestwa zwizanego z nagym otwarciem drzwi do sal lub pokoi
dziekanatu (rys.16).
Rys. 16. Gówny korytarz dziekanatu [4]
429
4.6. Wymiary pomieszcze
W trakcie bada szczególn uwag zwrócono na wymiary dwóch pomieszcze:

dziekanatu gównego i pokoju ds. socjalnych.
Jeli osoba niepenosprawna poruszajca si na wózku inwalidzkim dotrze do któ-
rego z wyej wymienionych pomieszcze, nie oznacza to, e ju pokonaa wszystkie
bariery. Rozmieszczenie mebli i sprztów w obu pokojach czsto uniemoliwia jej
wykonanie jakichkolwiek manewrów wózkiem, bo powierzchnia manewrowa jest
mniejsza od koa o rednicy 150 cm (rys. 17, 18).
Rys. 17. Pokój dziekanatu gównego [4] Rys. 18. Pokój ds. socjalnych [4]
Osoby z wad suchu lub wzroku po dotarciu do wybranego pokoju nie powinny
napotka na dodatkowe bariery architektoniczne, o ile drzwi nie zostan zastawione
np. krzesem czy innym meblem. Wówczas istnieje ryzyko potknicia si lub uderze-
nia, ale mona je atwo wyeliminowa, proszc o pomoc pracownika dziekanatu.
4.7. Pomieszczenie higieniczno-sanitarne
Ocena przystosowania pomieszcze higieniczno-sanitarnych do potrzeb osób niepe-

nosprawnych obja: drzwi i korytarz prowadzcy do toalety, azienk oraz kabin WC.
Chcc skorzysta z toalety znajdujcej si w budynku dziekanatu, trzeba pokona
trzy pary drzwi (rys. 19). Jednak adne ich skrzydo nie posiada wymiarów umoliwia-
jcych osobie poruszajcej si na wózku inwalidzkim dostanie si do toalety (rys. 20).
Ponadto tabliczki wskazujce na toalet damsk i msk s niewielkich wymiarów, co
powoduje, e dla osób z niepenosprawnociami wzroku mog by nieczytelne.
Dojcie do kabiny jest ograniczone przez wsko korytarza. Jego szeroko unie-
mo-liwia ruch dwukierunkowy w przypadku, gdy jedna osoba porusza si na wózku
(rys. 21).
430
Rys. 19. Pomieszczenia Rys. 20. Przejazd przez drzwi [4] Rys. 21. Szeroko korytarza [4]
higieniczno-sanitarne [4]
Podczas obserwacji azienki szczególn uwag zwrócono na takie cechy jak: wy-
miary pomieszczenia oraz rozmieszczenie i dostp do poszczególnych elementów wy-
posaenia azienki. Na podstawie obserwacji wykryto nastpujce niedostosowania do
potrzeb i moliwoci osób niepenosprawnych:
x niewielka przestrze cakowicie wyklucza swobodne manewrowanie wózkiem in-
walidzkim,
x za wysoko umieszczona suszarka – 138 cm,
x za wysoko umieszczone lusterko (bez moliwoci regulacji),
x zainstalowanie umywalki z postumentem uniemoliwia podjazd wózkiem od frontu
umywalki (rys. 22),
x bateria umywalkowa obsugiwana przy pomocy kurków moe stanowi barier dla
osób z niedowadem doni,
x brak zrónicowania kolorystycznego poszczególnych elementów wyposaenia azien-
ki utrudnia osobom majcym problemy ze wzrokiem orientacj w pomieszczeniu,
85 cm
x pomimo jednolitego poziomu posadzki brakuje zastosowania tzw. „pasa prowadz-
cego”; jego wyra na barwa oraz faktura (np. wyobienia) stanowiaby znakomity
element prowadzcy osob niedowidzc od wejcia a do drzwi waciwej kabiny.
Rys. 22. Dostp do umywalki i kranu [4]
431
Po dotarciu do kabiny wc osoba poruszajca si na wózku inwalidzkim nie ma
moliwoci skorzystania z niej. Niewielka przestrze przed mis klozetow wyklucza
wjazd wózka (rys. 23). Utrudnienia spotkaj równie inne osoby niepenosprawne ru-
chowo. W kabinach nie zainstalowano uchwytów, porczy itp., przy pomocy których
moliwe byoby samodzielne wykonywanie czynnoci higienicznych. Podczas projek-
towania i urzdzania kabiny pominito inne elementy zapewniajce bezpieczestwo
osobie niepenosprawnej. Dobrym zaobserwowanym w niej rozwizaniem jest wyko-
rzystanie kontrastu, pozwalajcego zlokalizowa pooenie ciemnej deski na tle jasne-
go otoczenia.
92 cm
131 cm
74 cm
Rys. 23. Kabina WC [4]
5. PROPOZYCJE ROZWIZA
W celu dostosowania architektury wewntrznej i zewntrznej budynku dziekanatu

do potrzeb osób niepenosprawnych naley m.in.:
x wyznaczy i oznaczy miejsca parkingowe dla osób niepenosprawnych (rys. 24 i 25),
Rys. 24. Miejsca parkingowe, które powinny by wyznaczone przy dziekanacie dla osób niepenospraw-
nych [4]
432
Rys. 25. Oznakowanie miejsca parkingowego dla osoby niepenosprawnej [22]
x zainstalowa nowe klamki we wszystkich drzwiach wewntrznych i zewntrznych,

x framugi drzwi oraz ich powierzchnie skontrastowa z kolorem cian,
x wymieni drzwi zewntrzne i wewntrzne na umoliwiajce wejcie do budynku
i poszczególnych pomieszcze osobom poruszajcym si na wózkach inwalidz-
kich,
x oznakowa pomieszczenia tabliczkami w jzyku Braille, najlepiej umieszczanymi

obok klamki (rys. 26),
Rys. 26. Tabliczka z napisem w jzyku Braille [19]
zamontowa pochylnie lub rampy, które umoliwiaby osobom niepenospraw-

nym swobodny dostp do budynku. Tam, gdzie zastosowanie pochylni lub ram byoby
niemoliwe, zainstalowa platformy pionowe poczone ze schodami (rys. 27), czy te
windy zewntrzne lub transportery (rys. 28),
Rys. 27. Platforma i schody w jednym [18]
433
Rys. 28. Winda zewntrzna [25]
x zastosowa owietlenie schodów zewntrznych,

x zamontowa krawdzie antypolizgowe na schodach wewntrznych (rys. 29),
Rys. 29. Przykadowe wykoczenie krawdzi schodów [16]
x wyeliminowa powierzchnie poyskliwe powodujce powstawanie olnie,

x dywany i wykadziny podogowe na stae przymocowa do podoa oraz zabezpie-
czy przed podwijaniem. Ponadto naley pamita, e ich powierzchnia powinna
znajdowa si na równi z paszczyzn ssiadujcej nawierzchni,
x zaadaptowa dodatkowe pomieszczenie na toalet i azienk dla osób niepeno-
sprawnych. Adaptacja obecnych do potrzeb osób poruszajcych si na wózkach
inwalidzkich jest niemoliwa ze wzgldu na ich ograniczone wymiary,
x zamontowa w toalecie i azience porcze ruchome jak i amane,
x zastosowa baterie umywalkowe z mieszaczem lub uruchamiane na podczerwie
(rys. 30).
Rys. 30. Baterie umywalkowe [17]
434
Ze wzgldu na ograniczon rozpito referatu zostay wybrane tylko przykadowe
usprawnienia architektury wewntrznej i zewntrznej dziekanatu Wydziay Organiza-
cji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej.
Naley jednak pamita, e jest to architektura zabytkowa i niestety nie wszystkie
zmiany s moliwe. W przyszoci Wadze Wydziau powinny pomyle o przeniesie-
niu dziekanatu do budynku, który mona by byo dostosowa do potrzeb i moliwoci
osób niepenosprawnych.
6. PODSUMOWANIE
Dziki przeprowadzonym badaniom zostay rozpoznane bariery architektoniczne,

jakie napotykaj osoby niepenosprawne na Wydziale Organizacji i Zarzdzania P
oraz zaproponowane przykadowe rozwizania. Wdroenie usprawnie oraz kontynu-
acja bada przyczyni si do poprawienia dostpnoci analizowanego Wydziau P
dla osób niepenosprawnych, a tym samym zwikszenia liczby studentów niepeno-
sprawnych na P .
Studenci Koa Naukowego maj nadziej, e realizowany przez nich projekt przy-
czyni si do zwikszenia liczby osób niepenosprawnych decydujcych si na podjcie

nauki na Politechnice ódzkiej, i e wyksztacenie tu zdobyte pomoe im znale pra-
c niezbdn do zapewnienia sobie godnego bytu.
Bibliografia
1. Dane z Biura ds. Osób Niepenosprawnych P z dn. 5.11.2009 r.
2. Dane z Dziekanatu Wydziau Organizacji i Zarzdzania P z dn. 19.11.2009 r.
3. Dostosowanie rodowiska fizycznego do potrzeb osób niewidomych i sabo widzcych, Materiay
Tyflologiczne, Polski Zwizek Niewidomych, Warszawa 2001.
4. Raport z grantu Koa Naukowego Bezpieczestwa, Higieny Pracy i Ergonomii dziaajcego przy
Politechnice ódzkiej „Niepenosprawni bliej nas – analiza i ocena dostosowania architektonicz-
nego i organizacyjnego Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób
niepenosprawnych” – kierownik dr in. A. Polak-Sopiska, ód 2010.
5. Adamowicz-Hummel A., Guzowska H. (red.), Poradnik pracodawcy osób niewidomych i sabo
widzcych, PZN, Warszawa 2001.
6. Górska E., Projektowanie stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych. OWPW, Warszawa 2007.
7. Lehning-Fricke E., Kolory uatwiajce orientacj zamiast wszechobecnych szaroci – 3(9)/2002,
RETINA, Warszawa 2002.
8. Meyer-Bohe W., Budownictwo dla osób starszych i niepenosprawnych. Arkady, Warszawa 1998.
11. Polak-Sopiska A., Rogalska A., Analiza i ocena dostosowania Wydziau Organizacji i Zarzdzania
Politechniki ódzkiej pod wzgldem organizacyjnym do potrzeb studentów niepenosprawnych.
12. Polak-Sopiska A., Gunerka M., Analiza dostosowania komunikatu wizualnego gównej strony
internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób niepeno-
sprawnych.
13. Polak-Sopiska A., Biniek E., Analiza wybranych zakadek strony internetowej Wydziau Organi-
zacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej pod ktem wanoci i czytelnoci informacji.
14. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrzenia 1997 r. w sprawie ogól-
nych przepisów bezpieczestwa i higieny pracy (Dz.U.03.169.1650. z pó n. zmian.).
15. Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicz-
nych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (Dz.U.02.75.690 z pó n. zmian.)
16. http://pl.pl.allconstructions.com/portal/categories/52/1/0/1/article/1441, z dn.29.10.2009 r.
17. http://wilga.ik.pl/oferta/, z dn. 29.10.2009 r.
435
18. www.gold-bud.com.pl, z dn. 29.10.2009 r.
19. www.iasignproduction.com/p_braille1.php, z dn. 29.10.2009 r.
20. www.niepelnosprawni.pl, „Projektowanie bez barier- wytyczne”, z dn. 29.10.2009 r.
21. www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/9609, z dn. 29.10.2009 r.
22. www.olsztyn.is.gov.pl/2803/images/stories/parking1.jpg, z dn. 29.10.2009 r.
23. www.p.lodz.pl/main,menu11,pl_w_liczbach_index.htm z dn. 5.11.2009 r.
24. www.studioklamek.pl/strona.php?30819, z dn. 29.10.2009 r.
25. www.targimedyczne.pl/images/produkty/dodatkowe/2120_400.jpg, z dn. 29.10.2009 r.
436
Rozdzia 27
OCENA ROZWIZA ERGONOMICZNYCH DLA OSÓB

NIEPENOSPRAWNYCH
Aleksandra Kawecka-Endler
Joanna Maik
Roma Marczewska-Kuma
1. WSTP
W polskim systemie prawnym obowizuje definicja niepenosprawnoci zawarta

w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz
zatrudnianiu osób niepenosprawnych. Zgodnie z t definicj za osoby niepenospraw-
ne uznaje si „osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysowy trwale lub okre-
sowo utrudnia, ogranicza b d uniemoliwia wypenianie ról spoecznych, a w szcze-
gólnoci zdolnoci do wykonywania pracy zawodowej” [18, s. 1]. Ograniczenie lub
utrata moliwoci penienia okrelonych ról spoecznych wie si z naraeniem osób
niepenosprawnych na izolacj rodzinn, zawodow, ekonomiczn i spoeczn [4,
s. 115]. Jest to niezgodne z powszechnie przyjtymi zasadami wspóycia, zgodnie
z którymi kady czowiek ma prawo do ycia, nauki, pracy, wypoczynku oraz zaspa-
kajania potrzeb codziennych [12, s. 139].
Ustawa o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osób niepeno-
sprawnych precyzuje trzy stopnie niepenosprawnoci [18, s. 3]:
x znaczny – charakteryzujcy osob z naruszon „sprawnoci organizmu, niezdoln
do pracy albo zdoln do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagaj -
c , w celu penienia ról spoecznych, staej lub dugotrwaej opieki i pomocy in-
nych osób w zwi zku z niezdolnoci do samodzielnej egzystencji”,
x umiarkowany – charakteryzujcy osob z naruszon „sprawnoci organizmu, nie-
zdoln do pracy albo zdoln do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub
wymagaj c czasowej albo czciowej pomocy innych osób w celu penienia ról
spoecznych”,
x lekki – charakteryzujcy osob o naruszonej „sprawnoci organizmu, powoduj cej
w sposób istotny obnienie zdolnoci do wykonywania pracy”. Osoba o lekkim
stopniu niepenosprawnoci jest zdolna do wykonywania pracy i nie wymaga po-
mocy innej osoby.
Zgodnie z klasyfikacj niepenosprawnoci zaproponowan przez Tadeusza Ma-

jewskiego, moemy wyróni osoby z [13]:
a) niepenosprawnoci fizyczn, do których nale osoby z:
przewlekymi chorobami wewntrznymi,
uszkodzeniem narzdu ruchu - niepenosprawnoci motoryczn,
437
b) niepenosprawnoci sensoryczn (uszkodzenie narzdów zmysów), do których
zalicza si osoby:
niesyszce i sabosyszce,
niewidome i sabo widzce,
c) niepenosprawnoci psychiczn, wród których moemy wyróni osoby z:
niesprawnoci intelektualn.
chorob psychiczn.
Podzia niepenosprawnoci prezentowany przez T. Majewskiego jest zaliczany do

klasyfikacji opartej na kryteriach klinicznych, stosowanej przede wszystkim w celach
statystycznych. Kryterium kliniczne moe obejmowa m.in. przyczyn powstania nie-
penosprawnoci, lokalizacj uszkodzenia, zakres i stopie niepenosprawnoci
[5, s. 17–18].
Istniej wiele przyczyn powstawania niepenosprawnoci, a cz z nich w sposób
naturalny wie si z wiekiem osób stajcych si niepenosprawnymi. Wyniki Badania
Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci Polski przeprowadzone w 2004 roku przez GUS
przedstawiaj klasyfikacj schorze, powodujcych róne rodzaje niepenosprawnoci
[20]. W badaniu ujto dwie kategorie wiekowe (15–59 lat oraz 60 i wicej), a wyniki
bada zaprezentowano na rysunku 1.
Rys. 1. Struktura osób niepenosprawnych w wieku 15 lat i wicej wedug schorze powodujcych
niepenosprawno i grup wieku w 2004 r. (%) [20]
Na podstawie analizy rysunku 1 mona wywnioskowa, e najczstszymi przyczy-

nami niepenosprawnoci mierzonymi w caej populacji Polski (dane 2004 rok) s
schorzenia ukadu krenia – 48,5% oraz uszkodzenia i choroby narzdu ruchu –
438
46,1%. Biorc pod uwag osoby w wieku produkcyjnym, niepenosprawno wystpu-
je przede wszystkim z powodu schorze i dysfunkcji narzdu ruchu – 41,9%, a przy-
czyny kolejnej grupy niepenosprawnoci s schorzenia ukadu krenia – 31,9%.
Rozpatrujc problem niepenosprawnoci starszej grupy populacji (powyej 60 roku
ycia) schorzenia ukadu krenia stanowi dominujcy czynnik niepenosprawnoci –
59,7%, a o kolejnym decyduj uszkodzenia narzdów ruchu.
Osoby niepenosprawne s w pewnym stopniu wykluczane spoecznie. Przyczyn
tego zjawiska mona upatrywa m.in. w niskim zaangaowaniu osób niepenospraw-
nych w jakkolwiek dziaalno ekonomiczn. W 2008 roku osób niepenosprawnych
prawnie w wieku 15 lat i wicej aktywnych zawodowo byo 15,6%. Dla porówna-
nia wspóczynnik aktywnoci zawodowej osób sprawnych ksztatowa si wówczas na
poziomie 59,4%. Du przeszkod w podejmowaniu aktywnoci zawodowej przez
osoby niepenosprawne stanowi ich niskie wyksztacenie [20; 6, s. 13]. Poziom wy-
ksztacenia osób niepenosprawnych w wieku 15 lat i wicej w 2008 roku przedsta-
wiono na rysunku 2.
Rys. 2. Struktura osób niepenosprawnych i sprawnych w wieku 15 lat i wicej wedug poziomu wy-
ksztacenia w 2008 r. (%) [20]
Z analizy rysunku 2 wynika, e osoby sprawne s znacznie lepiej wyksztacone od

osób niepenosprawnych. W 2008 roku wyksztacenia przynajmniej redniego nie po-
siadao 48,8% sprawnych i 68,2% niepenosprawnych. Znaczna rónica w wyksztace-
niu osób sprawnych i niepenosprawnych wystpuje równie na dalszych etapach edu-
kacji. Wyksztacenie wysze wg danych z 2008 roku uzyskao 16,5% osób sprawnych,
natomiast osób niepenosprawnych z takimi kwalifikacjami byo zaledwie 6,1%. Ana-
lizowana struktura osób niepenosprawnych przedstawiona na rysunku 2, dotyczy osób
niepenosprawnych prawnie. Osoba niepenosprawna prawnie posiada odpowiednie,
aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony oraz nie ma (nie odczu-
wa) ograniczonej zdolnoci do wykonywania czynnoci podstawowych. Dla osób
w wieku aktywnoci zawodowej czynnoci podstawowe to np. praca zawodowa, nauka
lub prowadzenie gospodarstwa domowego.
439
Zobowizanie instytucji owiatowych do wspierania w ksztaceniu osób niepeno-
sprawnych wynikaj m.in. z [1, s. 40-41; 6, s. 94]:
x Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku,
x Konwencji Praw Dziecka (ratyfikowana przez wadze RP w 1991 roku),
x Zarzdzenia nr 29 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 pa dziernika 1993 roku
w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepenosprawnymi, ich
ksztacenia w ogólnodostpnych i integracyjnych publicznych przedszkolach, szko-
ach i placówkach oraz organizacji ksztacenia specjalnego,
x Ustawy z dnia 7 wrzenia 1991 roku o systemie owiaty,
x Ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego,
x Ustawy z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyszym,
x Rozporzdzenia MEN z dnia 30 stycznia 1997 roku w sprawie zasad organizowa-
nia zaj rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i modziey upoledzonej
umysowo w stopniu gbokim.
Konieczno ergonomicznego dostosowania instytucji owiatowych dla potrzeb

osób niepenosprawnych wynikaj m.in. z [1, s. 41-42; 6, s. 69-71]:
x Rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 sierpnia 1992 roku
w sprawie ogólnych przepisów bezpieczestwa i higieny w szkoach i placówkach

publicznych,
x Ustawy z dnia 7 lipca 1994 roku Prawo budowlane,
x Ustawy z dnia 7 lipca 1994 roku o zagospodarowaniu przestrzennym z pó niej-
szymi zmianami,
x Rozporzdzenia Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 14 grud-
nia 1994 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiada bu-
dynki i ich usytuowanie.
Wychodzc naprzeciw problemom zwizanym z aktywnoci zawodow osób nie-

penosprawnych i ich gównym przyczynom, w szczególnoci brakiem odpowiedniego
wyksztacenia, autorki niniejszego artykuu podjy problematyk analizy rozwiza
w zakresie ergonomicznego przystosowania uczelni wyszych do ksztacenia osób
niepenosprawnych (w szczególnoci niepenosprawnych ruchowo).
2. ANALIZA BARIER ARCHITEKTONICZNYCH NA WYBRANYCH

UCZELNIACH WYSZYCH
Na postawie danych literaturowych [19, s. 81-96] obejmujcych wyniki obserwacji

wykonanej w 2004 roku przeprowadzono analiz trzech placówek edukacyjnych na
terenie miasta Poznania, w tym 6 obiektów Politechniki Poznaskiej, 4 obiektów Uni-
wersytetu Przyrodniczego oraz 11 obiektów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
(ogóem 21 obiektów).
Wyej wymienione budynki inwentaryzowano pod ktem wystpowania barier ar-
chitektonicznych. W ujciu ogólnym bariery uniemoliwiaj lub utrudniaj osobom
niepenosprawnym przemieszczanie si w mieszkaniu, osiedlu, dzielnicy czy te mie-
cie. Wystpowanie barier architektonicznych przyczynia si do izolacji osób niepe-
440
nosprawnych poprzez ograniczanie ich dostpu do obiektów uytecznoci publicznej
[4, s. 116].
Wyniki przeprowadzonego badania ujawniy, e a 38% obiektów nie posiadao
wyznaczonych miejsc parkingowych dla osób niepenosprawnych. Prawie jedna
czwarta obserwowanych obiektów (24%) posiadaa w swoim otoczeniu miejsca par-
kingowe przeznaczone dla osób niepenosprawnych, natomiast prawie 40% badanych
budynków posiadao miejsca wyznaczone dla osób z ograniczon sprawnoci na par-
kingu wielomiejscowym. Powysze dane zestawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Miejsca parkingowe w otoczeniu wybranych instytucji edukacyjnych (opracowanie wasne

na podstawie [19])
Uczelnia Uniwersytet im.

Politechnika Uniwersytet
Adama Mickie-
Pozna ska Przyrodniczy
Wyszczególnienie wicza
Badany obiekt posiada wyznaczone miejsca dla

1 1 3
niepenosprawnych w swoim otoczeniu
Badany obiekt posiada wyznaczone miejsca dla
niepenosprawnych na parkingu wielomiejsco- 4 0 4
wym
Badany obiekt nie posiada wyznaczonych
1 4 3
miejsc parkingowych dla niepenosprawnych
Najwiksz liczb miejsc parkingowych dla osób z ograniczon sprawnoci dys-

ponowa Politechnika Poznaska - a 83% jej obiektów posiadaa takie udogodnienia.
Z kolei niecae trzy czwarte (70%) obiektów nalecych do Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza posiadaa wydzielone miejsca parkingowe, a tylko jeden z piciu obiek-
tów nalecych do Uniwersytetu Przyrodniczego, co stanowi jedynie 20%, dysponuje
wyznaczonymi miejscami dla osób niepenosprawnych. Graficzn prezentacj powy-
szych wyników przedstawiono na rysunku 3.
80%
67%
36%
27% 27%
20%
17% 17%
0%
Politechnika Uniwersytet Uniwersytet im. Adama

Poznaska Przyrodniczy Mickiewicza
Obiekt posiada wyznaczone miejsca parkowania dla niepenosprawnych w otoczeniu obiektu

Obiekt posiada wyznaczone miejsca dla niepenosprawnych na parkingu wielomiejscowym
Brak wyznaczonego miejsca parkowania dla niepenosprawnych
Rys. 3. Procentowy udzia dostpnoci miejsc parkingowych w otoczeniu wybranych uczelni wy-
szych (opracowanie wasne na podstawie wyników bada [19])
441
Naley zaznaczy, e obserwacja tych miejsc ujawnia szereg niedoskonaoci, ja-
kimi charakteryzuj si miejsca parkingowe przeznaczone dla osób z ograniczon
sprawnoci. Zaliczono do nich: dugo lub szeroko miejsc niezgodne z norm,
brak moliwoci agodnego pokonania wysokoci midzy jezdni i chodnikiem lub
brak midzynarodowego oznaczenia miejsc parkingowych.
Wród utrudnie, jakie moe napotka osoba niepenosprawna na drodze do anali-
zowanych placówek edukacyjnych moemy wyróni:
1. Brak profilowanych krawników - 67% obiektów.
2. Dojcie do budynku wymaga przejcia przez takie utrudnienia jak kadki, tunele
czy ulic –50% przypadków.
3. W 76% osoby niepenosprawne s naraono na takie utrudnienia jak nierównoci
podoa w postaci szczelin czy uskoków.
4. W prawie poowie przypadków zaobserwowano brak czytelnego oznaczenia wej-
cia do budynku.
Zestawienie powyszych nieprawidowoci ujto w tabeli 2.
Tabela 2. Utrudnienia w obrbie wybranych placówek edukacyjnych: opracowanie wasne na podstawie [19]
Uczelnia Politechnika Uniwersytet Uniwersytet im.
Bariery Pozna ska Przyrodniczy Adama Mickiewicza

Brak profilowanych krawników 6 3 5
Dojcie wymaga przejcia przez ulic,
5 2 4
tunele, kadki, itp.
Nierównoci podoa 5 3 8
Brak czytelnego oznaczenia wejcia
2 - 3
do budynku
Najlepsz sytuacj odnotowano w obrbie budynków nalecych do Uniwersytetu

im. Adama Mickiewicza. W wikszoci z nich nie wystpuj takie niedoskonaoci jak
nieprofilowane krawniki czy utrudnienia w postaci tunelów lub kadek. Zdecydowa-
nie gorsze warunki zaobserwowano w okolicy obiektów Politechniki Poznaskiej, wo-
kó których krawniki nie s przystosowane dla osób z ograniczon sprawnoci.
Prawie przy wszystkich obiektach spotkano si z nierównociami podoa oraz utrud-
nieniami w postaci tunelów i kadek. Wyniki przedstawionego badania okrelone pro-
centowo wykazano na rysunku 4.
Rys. 4. Procentowy udzia barier w strefie dojcia do wybranych uczelni wyszych (opracowanie wa-
sne na podstawie wyników bada [19])
442
Przeprowadzona obserwacja obiektów nalecych do badanych uczelni wyszych
ujawnia szereg utrudnie znajdujcych si równie wewntrz instytucji oraz w stre-
fach wejcia. Wyniki tych bada ujto w tabela 3.
Tabela 3. Utrudnienia wewntrz wybranych obiektów i w strefie ich wejcia (opracowanie wasne
na podstawie [19])
Uczelnia Politechni- Uniwersy- Uniwersytet im.

Bariery ka Pozna - tet Przy- Adama Mickiewi-
ska rodniczy cza
Wejcie powyej poziomu chodnika 5 4 9
Zbyt cikie drzwi wejciowe 2 2 4
Za maa powierzchnia manewrowa 2 1 2
Wycieraczki niedostosowane do poziomu podoa 3 1 6
Brak oznakowania przestrzeni dostpnej dla osób
4 1 4
niepenosprawnych
Brak zabezpiecze antypolizgowych w cigach

5 4 6
komunikacyjnych
Szeroko drzwi niezgodna z norm (< 0,9 m) 4 2 7
Brak pochylni niwelujcych rónice poziomów 5 1 6
Niedostpny automat telefoniczny (wrzut powyej
5 3 7
1,2 m)
Niedostpno toalet przystosowanych do osób
5 3 5
niepenosprawnych
A 90% obiektów nie dysponowao oznakowaniem przestrzeni dostpnej dla

osób z ograniczon sprawnoci. Istotnym utrudnieniem jest równie powszechne
lokowanie czci funkcjonalnej, uytkowej uczelni powyej parteru – z tak sytu-
acj mamy do czynienia w 86% badanych obiektów. Prawie w trzech czwartych
miejsc brakowao zabezpiecze antypolizgowych w cigach komunikacyjnych
oraz automatów telefonicznych dostpnych dla osób niepenosprawnych. W ponad
60% placówek szeroko drzwi bya mniejsza ni 0,9m i tym samym nie speniaa
obowizujcych norm. Jest to bardzo istotne utrudnienie, ze wzgldu na to, e
uniemoliwia dostp do wntrza uczelni osobom poruszajcym sie na wózkach in-
walidzkich. W przypadku 57% obiektów zarejestrowano brak pochylni, które niwe-
luj rónice poziomów wystpujce w pomieszczeniach ogólnodostpnych. Prawie
poowa placówek dysponowaa w strefie wejcia wycieraczkami, które nie byy
dostosowane do poziomu podoa. Z kolei w prawie 40% przypadków odnotowano
zbyt cikie drzwi wejciowe, a 24% obiektów odznacza si zbyt ma powierzch-
ni manewrow w okolicy drzwi wejciowych. Procentowe ujcie powyszych wy-
ników bada ukazuje rysunek 5.
443
Rys. 5. Procentowy udzia barier w strefie wejcia do wybranych uczelni wyszych (opracowanie
wasne na podstawie wyników bada [19])
W trakcie przegldu ujawniono brak takich urzdze jak windy przycienne, pod-
noniki lub schody ruchome – we wszystkich obserwowanych budynkach na wysze
kondygnacje budynków mona dotrze tylko i wycznie schodami. Jest to bardzo po-
wana bariera, poniewa w ponad 80% analizowanych obiektów ich cz funkcjonal-
na znajduje si zarówno w przyziemiu jak i nad ziemi.
Przedmiotem zainteresowania bya take ocena przystosowania toalet do osób niepeno-

sprawnych. Trzy czwarte (76%) badanych placówek nie posiadao takich pomieszcze.
Najlepsz sytuacj odnotowano w budynkach Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, z któ-
rych prawie poowa posiadaa toalety przystosowane dla osób z ograniczon sprawnoci.
Przeprowadzona obserwacja ujawnia, e najwikszym utrudnieniem, z jakim mog spotka
si potencjalni uytkownicy toalet s dojazd do nich oraz nieodpowiednia przestrze ma-
newrowa. Rzadziej wystpoway bariery w postaci nieprzystosowanych umywalek lub mi-
sek ustpowych. Graficzn prezentacj wyników przedstawiono na rysunku 6.
Rys. 6. Procentowy udzia barier wewntrz wybranych uczelni wyszych (opracowanie wasne na
podstawie wyników bada [19])
444
Z analizy danych zebranych w wyniku przeprowadzonych obserwacji [19, s. 81-
96] wynika, e adna z badanych placówek nie jest pozbawiona barier architektonicz-
nych. Zdecydowana wikszo obiektów edukacyjnych nalecych do badanych
uczelni wyszych nie jest dostosowana pod wzgldem architektoniczno-przestrzennym
do przyjcia i ksztacenia osób z ograniczon sprawnoci. Osoby niepenosprawne
spotkaj si z utrudnieniami w zakresie parkowania wokó obiektów oraz dojcia do
nich. Z barierami spotkaj sie take w strefie wejcia do budynków oraz w ich wn-
trzach – salach wykadowych, korytarzach oraz toaletach.
3. PRZYSTOSOWANIE POLITECHNIKI POZNASKIEJ DO

KSZTACENIA OSÓB NIEPENOSPRAWNYCH RUCHOWO –
STUDIUM PRZYPADKÓW
W 2009 roku na Politechnice Poznaskiej studiowao 199 studentów niepeno-

sprawnych, w tym 154 studentów stacjonarnych i 45 studentów niestacjonarnych.
W grupie stacjonarnych studentów niepenosprawnych mona wyróni osoby
z niepenosprawnoci fizyczn, sensoryczn i psychiczn [2, s. 13]. Na rysunku 7
przedstawiono struktur stacjonarnych studentów niepenosprawnych uczcych si na

Politechnice Poznaskiej w 2009 roku.
10%
11%
54%
25%
niesyszcy i sabosyszcy niewidomi i sabowidzcy

z dysunkcj narzdów ruchu z pozostaymi niepenosprawnociami
Rys. 7. Struktura stacjonarnych studentów niepenosprawnych uczcych si na Politechnice Pozna-

skiej w 2009 r. (%) (opracowanie wasne na podstawie [2, s. 19])
Z danych przedstawionych na rysunku 7 mona wywnioskowa, e w grupie stu-

dentów ksztaccych si na Politechnice Poznaskiej w 2009 r. w trybie stacjonarnym,
studenci z niepenosprawnoci sensoryczn stanowili 21% a studenci z dysfunkcj
narzdów ruchu 25%. Niepenosprawno pozostaych 54% studentów bya konse-
kwencj przewlekych chorób wewntrznych lub psychicznych.
Studenci niepenosprawni stanowili w 2009 roku 1,1% ogóu uczcych si na Poli-
technice Poznaskiej. W porównaniu z rokiem 2007 procent ten wzrós o 0,2%.
W zwizku z tym, mona wnioskowa, e zauwaalny jest nieznaczny wzrost liczebny
studentów niepenosprawnych ksztaccych si na PP.
445
3.1. Badania wybranych obiektów
Wraz ze wzrostem wiadomoci spoecznej w traktowaniu problemu niepeno-

sprawnoci mona zaobserwowa szereg dziaa podejmowanych przez instytucje
edukacyjne w celu systematycznej eliminacji barier architektoniczno-przestrzennych,
które napotykaj osoby z ograniczon sprawnoci.
Obserwacja przeprowadzona w kwietniu 2010 roku w obrbie placówek nale-
cych do Politechniki Poznaskiej ujawnia wiele rozwiza zmierzajcych ku lepsze-
mu przystosowaniu obiektów do przyjcia i ksztacenia osób niepenosprawnych.
W nowych budynkach Politechniki Poznaskiej, takich jak: Centrum Wykado-
we w Kampusie Piotrowo, wyremontowanych budynkach Wydziaów Architektury
i Fizyki Technicznej w Kampusie Nieszawska, czy chociaby w nowym budynku
Wydziau Elektroniki i Telekomunikacji przy ulicy Polanka problem dostpnoci
w duej mierze jest rozwizany. Szczegóowy przegld tych obiektów potwierdzi
obecno nowych podjazdów, rozsuwanych bd szerokich drzwi wejciowych
oraz przestrzennych korytarzy, umoliwiajcych swobodne przemieszczanie si po
obiekcie osobom poruszajcym si na wózkach inwalidzkich. Ponadto, obiekty te
dysponuj windami oraz toaletami przystosowanymi do osób z ograniczon spraw-
noci. Przeprowadzone w ostatnich dwóch latach remonty starych budynków dy-

daktycznych oraz domów studenckich znacznie poprawiy ich dostpno dla osób
niepenosprawnych.
Na uwag zasuguj rozwizania polegajce na niwelowaniu barier uzyskane przez
monta dodatkowych elementów bez ingerencji w architektur budynków. Takie dzia-
ania podjto w starszych obiektach nalecych do Politechniki Poznaskiej. Przyka-
dowe rozwizania w tym zakresie zaprezentowano na kolejnych zdjciach.
Do najwaniejszych moemy zaliczy:

1. Monta podestów w korytarzach z rónic poziomów - nachylone cigi pieszych (zdj-
cie 1).
Zdj cie 1. Podesty w cigach komunikacyjnych – budynek Wydziau Budownictwa i Inynierii ro-
dowiska (opracowanie wasne)
446
2. Monta wind instalowanych przy elewacji bocznej budynków (zdjcie 2).
Zdj cie 2. Monta wind w istniejcych budynkach – budynek Wydziau Budownictwa i Inynierii
rodowiska (opracowanie wasne)
3. Monta podestów w strefie drzwi wejciowych, niwelujcych wysoko progów

(zdjcie 3).
Zdj cie 3. Podesty w strefie wejcia – budynek Wydziau Architektury (opracowanie wasne)
447
4. Przestrzenne korytarze i zastosowanie nawierzchni antypolizgowej w cigach ko-
munikacyjnych (zdjcie 4).
Zdj cie 4. Przestronno korytarzy – budynek Wydziau Architektury (opracowanie wasne)
5. Klamki i uchwyty montowane na wysokoci okoo 1 metra od podoa (zdjcie 5).

Zdj cie 5. Drzwi wejciowe – budynek Wydziau Architektury (opracowanie wasne)
6. Czytelne oznakowanie przestrzeni dostpnej dla osób niepenosprawnych (zdjcie 6).
Zdj cie 6. Oznakowanie przestrzeni dla niepenosprawnych – budynek Wydziau Budownictwa i In-
ynierii rodowiska (opracowanie wasne)
448
W Politechnice Poznaskiej pracuj obecnie 32 osoby niepenosprawne, w tym
dwie o znacznym stopniu niepenosprawnoci, 7 umiarkowanym i 23 osoby o lekkiej
niepenosprawnoci [2, s.13–14]. Z tego wzgldu wane jest nie tylko dostosowanie
uczelni dla potrzeb ksztacenia studentów niepenosprawnych, ale równie zapewnie-
nie odpowiednich rozwiza umoliwiajcych prac w uczelni pracownikom niepe-
nosprawnym. Ze wzgldu na tematyk niniejszego artykuu zagadnienie to zostanie
przeanalizowane w odniesieniu do wykadowców niepenosprawnych ruchowo.
Wedug L. Pacholskiego „istotnym elementem dostosowania pracy do czowieka
jest projektowanie prawidowych stosunków przestrzennych na stanowisku pracy” [15,
s. 110]. Praca powinna by moliwa do wykonania w dogodnej pozycji ciaa pracow-
nika, z uwzgldnieniem zasigu jego rk (obszar pracy). Zgodnie z tym zaoeniem,
pracownikowi naley zapewni dobre i bezpieczne warunki pracy, na które skadaj
si rónorodne czynniki ergonomiczne (techniczne, organizacyjne, materialne rodo-
wisko pracy, obcienie fizyczne i psychiczne) [7, s. 55–64; 8, s. 55–64; 9, s. 29–41].
Z punktu widzenia pracodawcy efektem dostosowania warunków pracy do wymaga
pracowników jest wzrost bezpieczestwa, poprawa jakoci i wydajnoci pracy [10,
s. 79–89; 11, s. 227–231].
Do dobrych rozwiza w zakresie przystosowania budynków Politechniki Pozna-
skiej, uatwiajcych prac wykadowcom niepenosprawnym, mona zaliczy:

1) wyposaenie stanowisk pracy znajdujcych si w salach w Centrum Wykadowym
w (zdjcie 7a):
komputer,
stacj multimedialn: umoliwiajce z jednego urzdzenia sterowanie m.in.
wiatem, d wikiem, projektorem multimedialnym,
wizualizer, typu Lumens Digital Presenter przedstawiony na rysunku 8b, umo-
liwiajcy m.in. bezporednie zrzucanie na ekran zapisów wykonywanych przez
wykadowc na kartce papieru (zastpuje z powodzeniem tradycyjne notowanie
na tablicy) (zdjcie 7b),
projektor multimedialny, umoliwiajcy wspieranie przekazywanych treci wy-
kadowych za pomoc prezentacji,
a) b)
Zdjcie 7. Wyposaenie stanowisk pracy wykadowcy w Centrum Wykadowym PP, a) sala CW3
Centrum Wykadowe PP, b) Wizualizer Lumens Digital Presenter (opracowanie wasne)
449
2) zaprojektowanie wybranych sal w sposób umoliwiajcy poruszanie si wyka-
dowców niepenosprawnych w przestrzeni pracy:
wejcie do sali bez bariery w postaci progu, prowadzce bezporednio do biur-
ka wykadowcy,
paska i matowa nawierzchnia przestrzeni przeznaczonej do poruszania si wy-
kadowcy.
Rozwizania te zaprezentowano na zdjciu 8.

Zdj cie 8. Sala wykadowa CW 7 – Centrum Wykadowe PP(opracowanie wasne)
W rozdziale 3.1 dokonano analizy rozwiza ergonomicznych, kierujc si potrze-

b i koniecznoci wskazania dobrych rozwiza w zakresie przystosowania Politech-
niki Poznaskiej do ksztacenia oraz umoliwienia pracy dydaktycznej osobom
z niepenosprawnoci lokomocyjn. Naleaoby jednak podkreli, e duy wpyw na
zapewnienie odpowiednich warunków pracy wykadowcom niepenosprawnym ru-
chowo miaoby wyposaenie niedostosowanych sal Politechniki Poznaskiej np.
w schodoazy umoliwiajce dotarcie nauczycieli na wyznaczon przestrze pracy.
Takie rozwizanie wie si jednak z duymi nakadami inwestycyjnymi, które z po-
wodzeniem mona zastpi dobr organizacj pracy. Wykadowcy z niepenosprawno-
ci ruchow powinni mie zapewnion moliwo prowadzenia zaj w najlepiej
przystosowanych do tego salach. W tym przypadku ju na etapie opracowywania pla-
nów zaj, sale takie powinny by rezerwowane.
Te rozwizanie jest moliwe do zastosowania tylko w przypadku wykadowców.
Natomiast dostosowywanie planów zaj, ze wzgldu na niepenosprawno ruchow
studenta nie jest moliwe. Dlatego tak konieczne jest systematyczne i konsekwentne
eliminowanie barier architektonicznych dla niepenosprawnych studentów.
Dobrym rozwizaniem byoby take zapewnienie wykadowcom niepenospraw-
nym ruchowo moliwoci korzystania na terenie uczelni ze specjalnych mobilnych
wózków. Tego typu wózki umoliwiaj sprawne poruszanie si i komfortowe siedze-
nie w czasie prowadzenia zaj.
450
Jako organizacji pracy oraz ergonomiczna jako warunków pracy ma korzystny
wpyw na efektywno ekonomiczn pracowników, a take na wypenianie przez
niech ról spoecznych (14, s. 124-126; 16, s. 295).
3.2. Badania ankietowe
Badaniem ankietowym zostali objci studenci niepenosprawni ruchowo ksztaccy

si w Politechnice Poznaskiej. Dane uzyskano przy wykorzystaniu kwestionariuszy
rozsyanych drog e-maliow oraz podczas wywiadów bezporednich. Kwestionariusz
zosta przygotowany przede wszystkim w celu uzyskania danych ródowych od nie-
penosprawnych ruchowo studentów. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyy
takich zagadnie jak:
a) najlepsze rozwizania ergonomiczne w zakresie przystosowania architektoniczne-
go wydziaów Politechniki Poznaskiej do ksztacenia osób niepenosprawnych ru-
chowo,
b) oczekiwane rozwizania w zakresie przystosowania architektury Politechniki Po-
znaskiej do ksztacenia osób niepenosprawnych.
Studenci niepenosprawni ruchowo najczciej wskazywali na wydzia Budowy

Maszyn i Zarzdzania, Wydzia Elektryczny oraz Centrum Wykadowe jako naj-
bardziej dostosowane do ich oczekiwa. Duy wpyw na tak ocen miao przede
wszystkim:
x wybudowanie podjazdu do budynku WBMiZ (zdjcie 9a),
x moliwo dotarcia do budynków WBMiZ i WE cznikiem (zdjcie 9b),
a) b)
Zdj cie 9. Przystosowane do potrzeb osób niepenosprawnych wejcia do budynków: a) WBMiZ,
b) cznik WBMiZ-WE (opracowanie wasne)
x dostosowanie toalet w czniku WBMiZ-WE,

x windy wewntrz budynków,
x drzwi z fotokomórk w Centrum Wykadowym i w WBMiZ,
x wyznaczenie miejsc parkingowych dla osób niepenosprawnych przy czniku
WBMiZ-WE (zdjcie 10).
451
Zdj cie 10. Miejsca parkingowe dla osób niepenosprawnych przy czniku WBMiZ-WE (opracowa-
nie wasne)
Uznanie wydziaów WBMiZ oraz WE, a take Centrum Wykadowego za budynki

najlepiej dostosowane do potrzeb osób niepenosprawnych ruchowo ma szczególne
znacznie ze wzgldu na ich pooenie w Kampusie Piotrowo, w którym ksztaci si

obecnie 80% wszystkich studentów Politechniki Poznaskiej.
Do rozwiza jakich oczekiwaliby respondenci w zakresie zwikszenia komfortu

nauki na Politechnice Poznaskiej zaliczono:
1) wykonanie w budynku Wydziau Informatyki i Zarzdzania:
porczy nie tylko od strony schodów ale równie przy cianie (stan obecny
zdjcie 11a),
porczy take w przypadku gdy wystpuj tylko trzy schody (stan obecny zdj-
cie 11b),
a) b)
Zdj cie 11. Schody w Wydziale Informatyki i Zarzdzania (opracowanie wasne)
2) obnienie wysokoci porczy w Centrum Wykadowym, osoby niskie zmuszone s

podtrzymywa si szyb podczas wchodzenia lub schodzenia ze schodów (stan
obecny – zdjcie 12),
452
Zdj cie 12. Schody w Centrum Wykadowym (opracowanie wasne)
3) wymian cikich drzwi w budynku Wydziau Elektrycznego (gówne wejcie)

i Wydziau Fizyki Technicznej na drzwi z fotokomórk,
4) przystosowanie do potrzeb osób niepenosprawnych przynajmniej po jednym miej-
scu w kadej sali wykadowej tzn. miejsce oznaczone, z moliwoci korzystania
z blatów dosuwanych niezbdnych podczas notowania (szczególnie istotne dla
osób poruszajcych si na wózkach),

5) zainstalowanie przy bocznym wejciu do budynku Wydziau Budownictwa i Iny-
nierii rodowiska dzwonka i kamery, umoliwiajcych dostp do windy znajdujcej
si na najniszym poziomie budynku (stan obecny - drzwi zamknite na klucz).
4. PODSUMOWANIE
W okresie od 1 grudnia 2008 roku do koca lutego 2010 r. przeprowadzono w Polsce

badania dotyczce identyfikacji i oceny osób niepenosprawnych przez Narodowy Fun-
dusz Rehabilitacji Osób Niepenosprawnych i Szko Wysz Psychologii Spoecznej
(projekt by finansowany z Europejskiego Funduszu Spoecznego). W zakresie realizacji
projektu uzyskano odpowiedzi od ponad 100 tys. niepenosprawnych z rónych grup wie-
kowych. Na podstawie tych bada ustalono, e najwiksz grup – ponad 35% stanowi
niepenosprawni ruchowo. Pozostae grupy to: niepenosprawni psychicznie (ponad 14%)
i intelektualnie (12%), problemy ze wzrokiem (20%) i suchem (7%) [17].
Wyniki bada [17] potwierdziy trafno wyboru tematu tego artykuu dotyczcego
wanie niepenosprawnoci ruchowej. Autorki opracowania maj wiadomo, e badania
dotyczce osób niepenosprawnych ruchowo przedstawione w artykule stanowi jedynie
pewien wycinek i zarys problemów, poniewa odnosz si tylko do trzech uczelni. Szacuje
si, e w Polsce dziaa ponad 400 uczelni (publicznych i niepublicznych). Mona te przy-
j, e w wielu uczelniach, wystpuj problemy podobne do przedstawionych w artykule.
Niepenosprawni – „nie pracuj , nie korzystaj z Internetu, niewiele wiedz o swo-
ich chorobach. I jest ich coraz wicej. Jak mona to zmieni ?” [17].
Z pewnoci duym krokiem w kierunku poprawy tej sytuacji jest zapewnienie
osobom niepenosprawnym odpowiednich warunków ksztacenia, które pozwol na
osignicie wyksztacenia, niezbdnego do wykonywania pracy zawodowej i udziau
w yciu spoecznym. Aktywno zawodowa ma wpyw na jako ycia osób niepeno-
sprawnych i przeciwdziaa wykluczeniu spoecznemu. Prawodawstwo polskie i euro-
453
pejskie zobowizuje instytucje owiatowe do wspierania i promowania procesu kszta-
cenia osób niepenosprawnych. Jednak mimo tych zobowiza niepenosprawni napo-
tykaj wiele barier architektonicznych i spoecznych.
Bariery architektoniczne w duej mierze wynikaj z usytuowania uczelni wyszych
w starym budownictwie. Nowe budynki uczelni wyszych i ich otoczenie s projekto-
wane zgodnie z zasadami projektowania uniwersalnego (Uniwersal Design). Zasady te
promuj dostp wszystkich do dóbr i usug, ze szczególnym uwzgldnieniem potrzeb
tych uytkowników, których funkcjonowanie jest w jakim aspekcie ograniczone np.
osób starszych, niepenosprawnych [3, s. 87-89].
Bibliografia
1. Bolkowska-Najwer M., Bariery edukacyjne dzieci i modziey niepenosprawnej – przykad Polski
na drodze do Unii Europejskie [w:] Ergonomia niepenosprawnym w procesie jednoczenia si Eu-
ropy, (red.) J. Lewandowski, J. Lecewicz-Bartoszewska, M. Sekieta, Wydawnictwo Politechniki
ódzkiej, Monografie, ód 2003.
2. Branowski B., Olejniczak W., Popawska K., Weiss E., Uczelniane dziaania na rzecz edukacji
modziey z niepenosprawnociami, „Gos Politechniki”, nr 1/2010, s. 13-19.
3. Branowski B., Zabocki M., Kreacja i kontaminacja zasad projektowania i zasad konstrukcji
w projektowaniu dla osób niepenosprawnych, [w:] Ergonomia produktu. Ergonomiczne zasady pro-
jektowania produktu, (red.) J. Jaboski, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2006.

4. Garbat M., Paszkowicz M., Wkad techniki w ycie osób niepenosprawnych, [w:] Ergonomia
niepenosprawnym w procesie jednoczenia si Europy, (red.) J. Lewandowski, J. Lecewicz-
Bartoszewska, M. Sekieta, Wydawnictwo Politechniki ódzkiej, Monografie, ód 2003.
5. Górska E. (red.), Projektowanie stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych, Oficyna Wydawni-
cza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2002.
6. Jasiak A., Swereda D., Ergonomia osób niepenosprawnych, Wydawnictwo Politechniki Pozna-
skiej, Pozna 2009.
7. Kawecka-Endler A., Ergonomiczne warunki pracy, Wyd. Zeszyty Naukowe PP „Organizacja
i Zarzdzanie”, Pozna 1996, nr 19/1996, s. 55-64.
8. Kawecka-Endler A., Ergonomiczne warunki pracy - analiza czynników, Wyd. Zeszyty Naukowe
PP „Organizacja i Zarzdzanie”, Pozna 1997, nr 20/1997, s. 55-64.
9. Kawecka-Endler A, Waciwe warunki pracy, dlaczego?, [w:] „Zastosowania Ergonomii”, nr
1/1999, s. 29-41.
10. Kawecka-Endler A., Potrzeba stosowania ergonomicznych rozwi za w polskich przedsibior-
stwach [w:] „Zastosowania Ergonomii”, nr 1-3 (57-59)/ 2005, s. 78-89.
11. Kawecka-Endler A., Warunki pracy – determinant jakoci i efektywnoci procesów produkcyj-
nych, [w:] Inynieria jakoci. Praca zbiorowa, red. P Grudowski, J. Preihs, P. Waszczur, Wyd. PG,
Gdask 2007.
12. Kowal E., Ergonomiczno-spoeczne aspekty ergonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-
wa-Pozna 2002.
13. Majewski T., Rehabilitacja zawodowa osób niepenosprawnych, CB-RRON, Warszawa 2005.
14. Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, Wydawnictwo Akademii ekonomicznej
w Poznaniu, Pozna 1997.
15. Pacholski L. (red.), Ergonomia, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 1986.
16. Tytyk E., Projektowanie ergonomiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Pozna 2001.
17. Uhlig D., Niepenosprawny to nie to samo co chory, „Gazeta Wyborcza”, 29-30.05.2010.
18. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osób
niepenosprawnych, Dz.U.97.123.776 z pó niejszymi. zm.
19. Wo niak Z. (red.), Niepenosprawni w przestrzeni miejskiej, Studium Architektoniczno-
socjologiczne, Wydawnictwo Miejskie, Pozna 2005.
20. www.niepelnosprawni.gov.pl, stan na dzie 3.02.2010 r.
21. www.azs.put.poznan.pl/index.php/nieprzecietni-menu, stan na dzie 3.02.2010 r.
454
Rozdzia 28
PROJEKT ZESTAWU WSPOMAGAJCEGO

PIELGNACJ OSÓB STARSZYCH Z OGRANICZON
MOTORYK
Paulina Kordos
Czesawa Frejlich
Krzysztof Hamiga
konsultacje: Halszka Kontrymowicz-Ogiska
1. WSTP
rednia dugo ycia w Polsce stale si wydua. Obecnie wynosi ona dla m-
czyzn 71,1 roku i dla kobiet 79,44 roku (dane z 2008 roku wg GUS). W porównaniu
do pocztku lat 90-tych trwanie ycia wyduyo si o 4,7 roku w przypadku mczyzn
i o okoo 4,5 roku dla kobiet.
W Polsce liczba ludnoci w 2008 roku wynosia okoo 38,5 miliona, osoby powy-
ej 64 roku ycia stanowiy 13,3% caej populacji. Mczy ni w tej grupie spoecznej
licz okoo 2 milionów (1 964 429) a kobiety okoo 3 milionów (3 177 137) osób [1].
Jak przewiduj prognozy liczba osób w tej grupie wiekowej bdzie si z czasem po-
wiksza. Dotyczy to szczególnie ludzi powyej 80 roku ycia, którzy zapadaj na
szereg chorób wieku starczego m.in. alzheimera, parkinsona, czy demencj starcz.
Osoby te rzadko pozostaj pod opiek rodzin, i w zalenoci od stopnia sprawnoci, s
przenoszone do domów dziennego pobytu, domów opieki spoecznej (czy ich prywat-
nych odpowiedników), szpitalnych oddziaów geriatrycznych lub hospicjów. Wynika
to ze zmiany struktury rodziny oraz z niemonoci zapewnienia odpowiedniej opieki
w warunkach domowych. Cho dane zdrowotne wskazuj, e warunki domowe i po-
moc pielgniarki rodowiskowej to znacznie lepsze rozwizania, mimo wszystko ob-
serwuje si wzrost liczby placówek opiekuczych przeznaczonych dla osób starszych.
W orodkach otrzymuj pomoc medyczn, wsparcie psychologiczne oraz opiek pie-
lgnacyjno- higieniczn. Poziom i sposób realizacji usug pielgnacyjnych nie s iden-
tyczne. Lepiej s zorganizowane i oceniane placówki finansowane ze rodków pry-
watnych, które s zblione pod wzgldem jakoci do warunków domowych. Znaczne
gorzej oceniane s publiczne wiadczenia pielgnacyjne.
2. UZASADNIENIE WYBORU TEMATU
Wstpne obserwacje przeprowadzone w trzech domach opieki spoecznej w Kra-

kowie wykazay, e jednym z najpowaniejszych problemów opieki nad osobami star-
szymi jest utrzymanie higieny i pielgnacja. To czasochonny proces zajmujcy red-
455
nio jednej pielgniarce od 1 do 2 godzin dwa razy dziennie. Spowodowane to jest bra-
kiem zorganizowanego stanowiska pracy oraz sprztu uatwiajcego wykonywanie
zabiegów higienicznych. W efekcie starsza osoba dowiadcza dyskomfortu, na co
skada si zarówno dugi czas zabiegu, jak i sposób jego realizacji.
Biorc pod uwag potrzeby oraz tendencj wzrostow liczby osób starszych za-
równo w krajach rozwinitych, jak i w Polsce, rozwizanie tego problemu moe
znacznie usprawni prac pielgniarek i poprawi jako ycia osób starszych pozosta-
jcych pod ich opiek.
3. STOSOWANE PROCEDURY
Stosowane procedury pielgnacyjne s opisane w literaturze [2, 3, 4], któr piel-

gniarki poznaj w ramach ksztacenia zawodowego. Jednak w kadej placówce siostra
oddziaowa ustala wasn interpretacj zapisanych procedur. Wynika to z istniejcych
w danym zakadzie narzdzi i architektonicznego ukadu przestrzennego.
4. INWENTARYZACJA I ANALIZA ZABIEGÓW PIELGNACYJNYCH
Obserwacji dokonano w 3 placówkach opiekuczych na terenie Krakowa [5] pod-

czas codziennych, porannych i wieczornych zabiegów pielgnacyjnych 3 wybranych
podopiecznych wymagajcych staej opieki.
Zinwentaryzowano rysunkowo narzdzia i materiay uywane przez pielgniark.
Udokumentowano fotograficznie wszystkie wykonywane czynnoci pielgnacyjne
oraz czynnoci przygotowawcze i koczce. Do czynnoci przygotowawczych nale:
zgromadzenie i przyniesienie w poblie óka potrzebnych akcesoriów (indywidual-
nych kosmetyków podopiecznego, miski z ciep wod, rczników, bielizny osobistej,
ubra, bielizny pocielowej). Do waciwych czynnoci pielgnacyjnych zalicza si
rozebranie pacjenta oraz ustabilizowanie ciaa za pomoc rczników, a nastpnie my-
cie i wycieranie w kolejnoci: twarzy, zbów, uszu, gowy oraz reszty ciaa z wydzie-
leniem partii intymnych. Kolejnymi czynnociami s zabiegi kosmetyczne oraz zmia-
na opatrunków. Po wykonaniu tych czynnoci podopieczny jest ubierany i, jeli trzeba,
zmienia si bielizn pocielow. Do czynnoci kocowych nale: odniesienie brudnej
bielizny do pralni, wylanie wody i umycie miski w azience, zgromadzenie i uporzd-
kowanie akcesoriów, oprónienie kosza. Zakoczeniem caego procesu jest odnotowa-
nie zabiegu w karcie pacjenta.
Analiza zebranej dokumentacji wykazaa, e cho cay proces przebiega zgodnie
z przyjt procedur odnotowano wiele niedogodnoci. Do podstawowych naley zali-
czy to, e potrzebne akcesoria nie maj okrelonego miejsca przy óku. W efekcie
pielgniarka gromadzi je w przypadkowych miejscach, na przykad na szafce przyó-
kowej, krzele, pododze, na óku pacjenta. Nie sprzyja to dobrej organizacji pracy
(rys. 1). Utrudnieniem jest take korzystanie z dostpnych w handlu artykuów, które
nie zawsze speniaj specyficzne potrzeby pielgnacji osób starszych na przykad my-
cie gowy w miednicy (rys. 2). Brakuje równie miejsca na odoenie bielizny pocie-
lowej (rys. 3).Utrudnia i wydua czas pracy pielgniarki kilkakrotna wymiana wody
456
w misce oraz cige donoszenie potrzebnych materiaów i akcesoriów, co wynika
z braku miejsca przy óku pacjenta.
Rys. 1. Przygotowanie do zabiegów pielgnacyjnych w Domu Pomocy Spoecznej przy ulicy Radzi-
wiowskiej 8 w Krakowie
Rys. 2. Mycie gowy [6]
457
Rys. 3. Odoenie pocieli w trakcie zabiegów pielgnacyjnych w Domu Opieki Spoecznej przy ulicy
Radziwiowskiej 8 w Krakowie
5. WNIOSKI I ZAOENIA ERGONOMICZNO UYTKOWE
Analiza inwentaryzacji i zapisu czynnoci pielgnacyjnych wskazuj, e polepszenie

organizacji pracy moe nastpi, gdy wszystkie akcesoria bd znajdowa si bezpored-
nio przy óku pacjenta w zasigu normalnym i maksymalnym pielgniarki. Powinny by
zgrupowane wedug spenianej funkcji, a ich umiejscowienie ma wynika z kolejnoci
i czstoci uycia. Konieczny jest stay dostp do czystej wody i moliwo usuwania
brudnej. Nieodzowne jest wyznaczenie miejsca pozwalajcego zmienia bielizn pocie-
low. Organizacj pracy polepszy umieszczenie naczynia z wod moliwie najbliej pa-
cjenta, z wykluczeniem stawiania miski na óku. Czynnoci pocztkowe i kocowe po-
winny by zoptymalizowane, tak aby czas ich wykonywania by jak najkrótszy.
6. OPIS PROJEKTU
Zestaw wspomagajcy higien to mobilny kontener skadajcy si z dwóch czci,

w których mona zgromadzi wszystkie niezbdne akcesoria (rys. 4).
Rys. 4. Zoony zestaw pielgnacyjny przygotowany do transportu [opracowanie wasne]
458
Rys. 5. Cze A, „mokra” zestawu pielgnacyjnego [opracowanie wasne]
Rys. 6. Cz B, „sucha” zestawu pielgnacyjnego [opracowanie wasne]
459
Rys. 7. Ustawienie czci A i B zestawu w trakcie mycia podopiecznego [opracowanie wasne]
Rys. 8. Mycie gowy podopiecznego [opracowanie wasne]
Podstaw konstrukcji jest cze A skadajca si z pojemnika na czyst i brudn

wod (po 20 l) oraz z blatu, umywalki i kosza na odpady (rys. 5). Dopenieniem ze-
460
stawu jest cz B, która jest miejscem skadowania wszystkich niezbdnych akceso-
riów (rys.6). Ta cz skada si z szuflad oraz pojemnika na brudn bielizn. W trak-
cie transportu czci A i B s zczone w jeden zestaw, a przy óku pacjenta rozdzie-
lane. W ten sposób „sucha” i „mokra” cz s wydzielone. Umywalk mona przy-
bliy do mytej czci ciaa, a wszystkie akcesoria pozostaj w zasigu normalnym
pielgniarki (rys. 7). Forma umywalki (podcicie cian bocznych) pozwala na podsu-
nicie jej do gowy podopiecznego i umycie wosów (rys. 8). Konstrukcja umoliwia
stay dostp do biecej, ciepej wody. Pojemnik na wod czyst jest na stae zczony
z czci A i zbudowany z tworzywa sztucznego o waciwociach izolujcych. Do-
zowanie wody jest moliwe za pomoc pedau. Po umyciu pacjenta pielgniarka ko-
rzysta z czci B, która jest wyposaona w blat odkadkowy. W tej czci znajduj si
szuflady z zestawem indywidualnym, rcznikami, ubraniami i bielizn pocielow
zgromadzonymi w kolejnoci ich uycia. Miejsce na brudn bielizn wydzielone jest
w tylnej czci zestawu. Takie rozmieszczenie wyposaenia jest zgodne z zapisan
procedur i zapewnia sprawniejsz pielgnacj. Projekt uzupenia szafka C magazynu-
jca indywidualne zestawy do mycia i kosmetyki dla kilku podopiecznych, które mog
znajdowa si poza pokojem seniorów (rys. 9).
Rys. 9. Szafka C, dopeniajca zestaw pielgnacyjny [opracowanie wasne]
Uycie zestawu usprawnia czynnoci przygotowawcze i zakaczajce pielgnacj.

Cz B mona samodzielnie przetoczy (jak walizk) do magazynu z czyst bielizn
i do pralni oraz uzupeni indywidualnymi zestawami z szafy C. Czci A (wyposa-
on w trzy kóka), równie samodzielnie, mona przejecha do azienki, aby uzupe-
ni pojemnik z czyst wod, wyla brudn i wydezynfekowa cao (rys. 10).
Wszystkie czci zestawu s uksztatowane z jednorodnego materiau, przy mini-
malnej liczbie czci skadowych. Wyjtkiem jest tu kosz na brudn bielizn, który
461
wykonany jest z tkaniny. Sposób formowania tworzywa (technologia formowania ro-
tacyjnego) pozwoli unikn trudno dostpnych miejsc tak, aby mona byo atwo
utrzyma zestaw w czystoci. Materia winien cechowa si odpornoci chemiczn,
mechaniczn i na promienie UV oraz by nieszkodliwy fizjologicznie.
Rys. 10. Nalewanie czystej i wylewanie brudnej wody [opracowanie wasne]
7. PODSUMOWANIE
Przedstawione rozwizanie ma na celu optymalizacj pracy personelu medyczne-

go. Zamiast zwiksza liczb pracowników, proponuje si poprawi organizacj pracy,
skracajc czas zabiegów. W proponowanym rozwizaniu pielgniarka bez dodatkowej
pomocy moe obsuy jednego podopiecznego. Uporzdkowanie miejsca pracy po-
prawia komfort wykonywanych czynnoci dla obu stron, polepszajc tym samym rela-
cje opiekun – senior. Moe to równie wpywa na popraw wizerunku domów spo-
kojnej staroci.
Proponowane rozwizanie moe okaza si przydatne równie w szpitalach, gdzie
przebywaj osoby tymczasowo unieruchomione w óku.
Bibliografia
1. rednia dugo ycia w Polsce dla kobiet i mczyzn, demografia, statystyki demograficzne
2008, http://pl.wikipedia.org/wiki/Polska (stan na 28 czerwca 2010).
2. Woyska S., Pielgniarstwo ogólne Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa
1993.
462
3. Krakowiak P., Modliska A., Binnebesel J., Podrcznik koordynatora wolontariatu hospicyjnego,
Via Medica, Gdask 2008.
4. Zabiegi pielgnacyjno higieniczne, http://www.igichp.edu.pl/Marek/Klaspoz/zabiegi2.htm (stan na
28 czerwiec 2010).
6. Rys.2. „ Mycie gowy” ródo: „Gazeta Wyborcza”, raport „Umiera po ludzku”, informator „Jak
zaopiekowa si chorym w domu?”, 3 listopada 2008, http://wyborcza.pl/0,88842.htm (stan na
28.czerwca 2010).
463

Ewa Gorska-Wspolczesne I Przyszle Wyzw Ergonomii

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ewa Gorska-Wspolczesne I Przyszle Wyzw Ergonomii

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Politechnika Warszawska

Warsaw University of Technology

Współczesne i przyszłe wyzwania ergonomii,

Projekt znaku na okładce

© Copyright by Polskie Towarzystwo Ergonomiczne, Warszawa 2011

Wszelkie prawa zastrzeżone

Księgarnia internetowa Oficyny Wydawniczej PW www.wydawnictwopw.pl

ERGONOMIA W ORGANIZACJI I ZARZDZANIU

Rozdzia 1. Makroergonomiczne aspekty wewntrznych innowacji procesowych..... 15

Rozdzia 2. Metody organizatorskie i ergonomiczne w zarzdzaniu ryzykiem za-

Rozdzia 3. Ocena ryzyka zawodowego zagroe psychospoecznych na przyka-

Rozdzia 4. Ergonomiczne uwarunkowania usprawnie Kaizen................................. 65

Rozdzia 5. Zarzdzanie przez jako w przedsibiorstwach usugowych w aspek-

ERGONOMIA W PROJEKTOWANIU OBIEKTÓW I INFORMATYCE

Rozdzia 7. Wpyw ergonomicznego ksztatowania stanowisk pracy na jednost-

Rozdzia 8. Znaczenie ergonomicznej jakoci ukadu kierowca-cysterna-otoczenie

Rozdzia 9. Podstawowe determinanty sprawnoci psychofizycznej kierowców ..... 154

Rozdzia 12. Projekt i realizacja myszy 3D we wspópracy z zespoem projektantów.. 204

Rozdzia 13. Modelowanie komputerowe w projektowaniu termoizolacyjnych

CZYNNIKI UCILIWE W PROCESIE PRACY

Rozdzia 14. Biomechaniczna ocena obcienia mini przedramienia i rki pod-

Rozdzia 15. Energetyczna ocena zmechanizowanych narzdzi rcznych................ 246

(M. Wojsznis, M.W. Dobry)

Rozdzia 16. Bd medyczny w aspekcie czynników psychospoecznych ................ 269

Rozdzia 17. Optymalizacja wzoru odziey ochronnej chronicej przed czynnika-

Rozdzia 18. Komfort cieplny w rodowisku wewntrznym w kontekcie wia-

Rozdzia 19. Naraenie zawodowe na naturalne promieniowanie nadfioletowe

Rozdzia 20. Analiza poziomu haasu emitowanego przez pojazdy samochodowe

ERGONOMIA W ROLNICTWIE I LENICTWIE

Rozdzia 22. Ocena stanowiska pracy operatorów maszyn specjalistycznych sto-

Rozdzia 24. Stenie tlenku wgla w strefie oddychania pracowników w lenic-

ERGONOMIA DLA OSÓB Z NIEPENOSPRAWNOCIAMI

Rozdzia 25. Analiza dostosowania komunikatu wizualnego strony internetowej

Rozdzia 26. Analiza dostosowania budynków uczelni do potrzeb studentów

techniki ódzkiej ....................................................................................................... 421

Rozdzia 27. Ocena rozwiza ergonomicznych dla osób niepenosprawnych......... 437

Rozdzia 28. Projekt zestawu wspomagajcego pielgnacj osób starszych z ograni-

Pojcie spoeczestwa obywatelskiego zakada, e s to aktywni obywatele. Ak-

postrzegana wspóczenie oraz jej rozwój w przyszoci. Podejcie interdyscyplinarne

trzebach – osób starszych oraz niedowidzcych. Analizie poddane zostay elementy

Nastpny rozdzia szesnasty powicony zosta bdowi medycznemu w aspekcie

2006/42/WE, przedstawiono aktualne kryteria oceny zgodnoci maszyn (na przyka-

prezentowane zostay wyniki analizy komunikatu wizualnego gównej strony Wydzia-

Wewntrzne procesy w przedsibiorstwie to obszar, w którym wyjtkowo istotn

2. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH INNOWACJI PROCESOWYCH

Celem zastosowanie zasad makroergonomii przy projektowaniu systemów jest jego

System o nazwie TQM jest wynikiem rozwoju systemów jakoci na przestrzeni

wyzwanie organizacyjne, kadzie ona naciska na wspóprac osób, grup, wydziaów.

Firmy stosujce inynieri wspóbien s w stanie szybciej reagowa na oczeki-

3. PRZEDSTAWIENIE WYNIKÓW BADA

Badanie poziomu zapotrzebowania na usugi z zakresu wspierania innowacyjno-

W badaniu ankietowym udzia wzio 381 podmiotów gospodarczych/przed-

organizatorskich. Przedsibiorcy skupiali si na systemach zarzdzania przez jako

Tabela. 1. Rozkad odpowiedzi udzielonych na pytanie dotyczce rodzaju innowacji organizacyjnych

ródo: Opracowanie wasne na podstawie wyników bada

Potwierdzeniem tego jest take deklarowana ch wprowadzania innowacji proce-

Wyniki bada wiadcz to o tym, i polscy przedsibiorcy s wiadomi korzyci

wynikajcych z aktywnoci we wewntrznych obszarach obejmujcych procesy za-

Makroergonomiczne aspekty innowacji procesowych wewntrznych

Procesy innowacyjne ze wzgldu na swój charakter napotykaj na wiele barier, za-

Makroergonomia to trend klasycznej ergonomi dcy w stron systemowych

METODY ORGANIZATORSKIE I ERGONOMICZNE

Zarzdzanie oparte o koncepcj WCM (Word Class Manufacturing) pozwala przo-

Rozdzia 3. Ocena ryzyka zawodowego zagroe psychospoecznych na przyka-

Rozdzia 4. Ergonomiczne uwarunkowania usprawnie Kaizen................................. 65

Rozdzia 5. Zarzdzanie przez jako w przedsibiorstwach usugowych w aspek-

Rozdzia 7. Wpyw ergonomicznego ksztatowania stanowisk pracy na jednost-

Rozdzia 8. Znaczenie ergonomicznej jakoci ukadu kierowca-cysterna-otoczenie

Rozdzia 9. Podstawowe determinanty sprawnoci psychofizycznej kierowców ..... 154

Rozdzia 12. Projekt i realizacja myszy 3D we wspópracy z zespoem projektantów.. 204

CZYNNIKI UCILIWE W PROCESIE PRACY

Rozdzia 14. Biomechaniczna ocena obcienia mini przedramienia i rki pod-

Rozdzia 16. Bd medyczny w aspekcie czynników psychospoecznych ................ 269

Rozdzia 18. Komfort cieplny w rodowisku wewntrznym w kontekcie wia-

Rozdzia 20. Analiza poziomu haasu emitowanego przez pojazdy samochodowe

Rozdzia 24. Stenie tlenku wgla w strefie oddychania pracowników w lenic-

ERGONOMIA DLA OSÓB Z NIEPENOSPRAWNOCIAMI

Rozdzia 27. Ocena rozwiza ergonomicznych dla osób niepenosprawnych......... 437

Pojcie spoeczestwa obywatelskiego zakada, e s to aktywni obywatele. Ak-

postrzegana wspóczenie oraz jej rozwój w przyszoci. Podejcie interdyscyplinarne

trzebach – osób starszych oraz niedowidzcych. Analizie poddane zostay elementy

Nastpny rozdzia szesnasty powicony zosta bdowi medycznemu w aspekcie

2006/42/WE, przedstawiono aktualne kryteria oceny zgodnoci maszyn (na przyka-

prezentowane zostay wyniki analizy komunikatu wizualnego gównej strony Wydzia-

System o nazwie TQM jest wynikiem rozwoju systemów jakoci na przestrzeni

wyzwanie organizacyjne, kadzie ona naciska na wspóprac osób, grup, wydziaów.

Firmy stosujce inynieri wspóbien s w stanie szybciej reagowa na oczeki-

3. PRZEDSTAWIENIE WYNIKÓW BADA

Badanie poziomu zapotrzebowania na usugi z zakresu wspierania innowacyjno-

W badaniu ankietowym udzia wzio 381 podmiotów gospodarczych/przed-

organizatorskich. Przedsibiorcy skupiali si na systemach zarzdzania przez jako

Potwierdzeniem tego jest take deklarowana ch wprowadzania innowacji proce-

Wyniki bada wiadcz to o tym, i polscy przedsibiorcy s wiadomi korzyci

wynikajcych z aktywnoci we wewntrznych obszarach obejmujcych procesy za-

Mówic o zarzdzaniu ryzykiem zawodowym naley odnie si do definicji za-

tywowania) i kontrolowania. Zatem jeli uywamy pojcia zarzdzanie w stosunku do

Planowanie (Plan) to etap, który nakazuje planowanie dziaa doskonalcych przez

Rys. 2. Algorytm procesu zarzdzania ryzykiem zawodowym. (opracowanie wasne na podstawie

Ryzyko zawodowe definiowane jest jako prawdopodobiestwo wystpienia niepo-

W roku 2008 Europejska Agencja Bezpieczestwa i Zdrowia w Pracy rozpo-

x krok 2 – ocena rodzajów ryzyka i uporzdkowanie ich wedug wanoci (oszaco-

Naley pamita o tym, e oceniajc ryzyko zawodowe, szczególnie wtedy gdy

Na postawie przeprowadzonych bada literaturowych i analizy dowiadcze przedsi-

Klasyfikacj metod w zalenoci od obszaru ich zastosowania w systemie przed-

Selekcji metod organizatorskich dokonano ze wzgldu na identyfikacj zagroe,

Kolejn metod, któr mona zastosowa w procesie identyfikacji zagroe jest

niowania dziaa korygujcych, skutecznie eliminujcych róda wad oraz dostarcza-

W housekeepingu korekta przebiega wedug okrelonego schematu:

x Shitsuke (samodyscyplina) - to utrzymywanie standardów. Naley przestrzega

Trzy pierwsze „S” okrelaj, w jaki sposób zaprowadzi porzdek na stanowisku,

czestwa i higieny pracy, w szczególnoci przez nadawanie priorytetu rodkom ochro-

Wród zagroe wystpujcych w rodowisku pracy znaczce miejsce zajmuj za-

podstawie sumy iloczynów czasu wykonania poszczególnych czynnoci (w min.) w cigu

Omówione metody zostay opracowane w formie ankiety. Metody zostay podzie-

I. Ocena skutecznoci systemu zarzdzania

Ankiet skierowano do pracodawców oraz osób zajmujcych si sprawami bhp,

Rys. 6. Udzia procentowy stosowania metod organizatorskich i ergonomicznych w praktyce przed-

Najwiksza liczba przedsibiorstw zarówno maych, jak i duych potwierdza pro-

Rys. 7. Procentowe wystpowanie metod w grupie duych przedsibiorstw w odniesieniu do wszyst-

Rys. 8. Procentowe wystpowanie metod w grupie rednich przedsibiorstw w odniesieniu do wszyst-

Rys. 9. Procentowe wystpowanie metod w grupie maych przedsibiorstw w odniesieniu do wszyst-

Rys. 11. Procentowe wystpowanie metody w grupie mikroprzedsibiorstw

Rys. 12. Procentowe wystpowanie metody w grupie maych przedsibiorstw

Rys. 13. Procentowe wystpowanie metody w grupie rednich

Rys. 14. Procentowe wystpowanie metody w grupie duych przedsibiorstw

Do najczstszych wykrocze stwierdzonych przez PIP w 2010 nale:

W wietle przedstawionych faktów wida, ile pracy bdzie wymagao w najbli-

Ocena ryzyka zawodowego umoliwia pracodawcy podjcie dziaa zapewniajcych

Stosowane metody oceny róni si przede wszystkim poziomem szczegóowoci

ekspozycji pracowników na czynniki rodowiska pracy.

Metody ilociowe pozwalaj na uzyskanie wyników dokadniejszych, majcych