• ምዕራፍ አራት፡ የኢትዮጵያ የታክስ ህጋዊ ስርዓት

• የግብር ታሪክ እና የታክስ ማሻሻያ ታሪክ በኢትዮጵያ

ሞጁሉን ያንብቡ
- የኢትዮጵያ የታክስ ህጎች ምንጮች
• “የታክስ ህግ” ማለት
፡ • TAP;
• የገቢ ግብር አዋጅ;
• የተጨማሪ እሴት ታክስ አዋጅ;
• የኤክሳይዝ ታክስ አዋጅ;
• የቴምብር ቀረጥ አዋጅ;
• የተርን ኦቨር ታክስ አዋጅ;
ባለሥልጣኑ ለታክስ፣ ቀረጥና ቀረጥ
አስተዳደር ኃላፊነት ያለው ከሆነ
ታክስ፣ ቀረጥና ቀረጥ የሚጣልበት ሌላ ሕግ፤ • ከላይ ባሉት አንቀጾች
ውስጥ በተጠቀሰው ህግ መሰረት የተደረገ ማንኛውም ደንብ ወይም መመሪያ ; – የኢትዮጵያ የታክስ ሕጎች፡ አደረጃጀትና
ባህሪያት • ሕጎች በተለይም የታክስ ሕጎች አመክንዮአዊ አደረጃጀት የታክስ ሥርዓቱን በትክክል ለመረዳት/ለመረዳት ወሳኝ ነው ።
• የታክስ ሕጎቻቸውን በኮድ ከሚያደራጁ አገሮች ጀምሮ በተበታተኑ ሕጎች የታክስ ሕጎችን እስከሚያወጡት ድረስ የተለያዩ የሕግ
ሥርዓቶች የግብር ሕጎቻቸውን ያደራጃሉ። • ፈረንሳይ የግብር ኮድ ሲኖራት፣ ሌሎች ብዙ የሲቪል ህግ ሀገራት ያለ ቀረጥ ኮድ
ይቆያሉ። • ዩናይትድ ስቴትስ የጋራ ሕግ አገር ብትሆንም የግብር ኮድ አላት ። • በኮድ ውስጥ የታክስ ህጎችን ማደራጀት ብዙ
ጥቅሞች አሉት። • ሁሉንም አጠቃላይ የትርጓሜዎች እና የአስተዳደር ድንጋጌዎች በአንድ ክፍል በማደራጀት ኮዶች በግለሰብ
የህግ ክፍሎች ውስጥ ማባዛትን ለማስወገድ ይረዳሉ ። • ኮድ መስጠቱ የግብር ከፋዮችን ታዛዥነት ያመቻቻል ምክንያቱም
ታክስ ከፋዮች በፊታቸው ያሉ ሁሉም የታክስ ህጎች እንዳሉ ስለሚያውቁ እና በቀጣይ ማሻሻያዎች በፅሁፍ ማሻሻያ በቀጥታ
ሊዋሃዱ ይችላሉ ። • የኢትዮጵያ የግብር ህጎች በተለያዩ የታክስ ህጎች ብቻ ሳይሆን በሌሎች የኢትዮጵያ ህጎች ተበታትነው
ተገኝተዋል ። • ሌሎች በርካታ የኢትዮጵያ ሕጎች የታክስ ደንቦችንና ድንጋጌዎችን ይዘዋል። • የተመሰቃቀለ፣ የተበታተነ፣ ያልተቀናጀ
እና የከፋ ነበር፣ ይህም ለአንድ አማካይ ግብር ከፋይ በስራ ላይ ባሉት የተለያዩ የታክስ ህጎች ላይ ያለባትን ግዴታ ለመረዳት
አዳጋች ነበር። • የግብር ሕጎች ያልተቀናጁ በመሆናቸው፣ አብዛኞቹ የታክስ ሕጎች በሌሎች የታክስ ሕጎች ያልተደነገጉ ይመስል
አንዳንድ ድንጋጌዎችን ይደግማሉ ። • በአሁኑ ጊዜ ግን ሀገሪቱ የጠቅላላ አተገባበርን የግብር ህግጋት (ለምሳሌ አስተዳደራዊ
ድንጋጌዎችን) በ"ገቢ" ወይም "በፋይስካል" በማዋሃድ እና አውጥታለች።

ሕግ እና እነዚህን በግለሰብ የታክስ

ሕጎች ድርድር ከጎን. • ኢትዮጵያ ተመሳሳይ አካሄድ በተከተሉት ላይ
ተመሳሳይ ውጤት ያለው TAP አውጥታለች ። – የታክስ አስተዳደር በኢትዮጵያ • ሞጁሉን አንብብ • ፊስካል ፌደራሊዝም •
ፌዴራሊዝም የክልል ሥልጣን በተለያዩ የአስተዳደር እርከኖች የሚከፋፈልበት የክልል አወቃቀር አይነት ነው ። • የፊስካል
ፌደራሊዝም ርዕሰ ጉዳይ የፌደራሊዝም ፅንሰ ሀሳብ ቅጥያ እና መሰረታዊ አካል ነው ። • በመሠረቱ የገቢ ማሰባሰቢያ ሥልጣንን
እና የወጪ ኃላፊነቶችን በፌዴራሊዝም ለተቋቋሙ የበርካታ መንግሥታት ደረጃ ክፍፍል ይመለከታል ። • “ ፊስካል ፌደራሊዝም”
የመንግስት ሴክተር ተግባራትን እና ፋይናንስን በተለያዩ የመንግስት እርከኖች መከፋፈልን ይመለከታል ። ወጪ፡- በቴክኒክ
በበጀት አወቃቀሩ አብዛኞቹ መንግስታት ወጪዎችን በሁለት ይከፍላሉ ፡• (i) መደበኛ ወጪ እና • (ii) የካፒታል ወጪዎች •
ሁሉም ዓይነት አስተዳደራዊ ወጪዎች እንደ ደሞዝ፣ የመከላከያ ወጪዎች እና የእዳ አገልግሎቶች ተደጋጋሚ ወጪ ይባላሉ ፣ •
ልማታዊ ያልሆኑ ወጪዎች ተብለው ይጠራሉ ፣ • ያለውን የሸቀጦችና የአገልግሎት ፍሰት ለማስቀጠልና የአገሪቱን ካፒታል
ሳይበላሽ ለማስቀጠል የታቀዱ ናቸው። የሀገሪቱን የማምረት አቅም በመግለጽ የልማት ወጪ በመባል ይታወቃል ፡ ስለዚህ
ከላይ ለተጠቀሱት ዓላማዎች ሕገ መንግሥቱ የታክስ ገቢን በሦስት ዋና ዋና ክፍሎች መድቧል። 1. የታክስ አከፋፈል ሥልጣን
(አንቀጽ 98) 2. ልዩ የግብር ሥልጣን (አንቀጽ 97 ልዩ የመንግሥት የታክስ ኃይል እና አንቀጽ 96 ልዩ የፌዴራል የታክስ ኃይል) 3.
የግብር አከፋፈል ሥልጣኖች (አንቀጽ 99) አንድ ጊዜ የታክስ ኃይል; በሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 98 ከተመለከቱት ምንጮች
ግብር የመጣልና የመሰብሰብ የፌዴራልም ሆነ የክልል መንግሥታት የጋራ ሥልጣን ተሰጥቷቸዋል።  ነገር ግን የአገሪቱ ስፋትና
ፌዴሬሽኑን ያቀፈው የክልል መስተዳድሮች ብዛት ሲታይ የዚህ ደንብ ተግባራዊነት ትልቅ ጥያቄ እንደሚያስነሳ ሊሰመርበት
ይገባል።  የጋራ ማለት ምን ማለት እንደሆነ ያለ ጥያቄ፣ ሁሉም ናቸው።
የክልል እና የፌደራል መንግስት ህግ አውጭዎች በአንድ ጊዜ ታክስን የሚቆጣጠር ህግ ለማውጣት
በፈለጉ ጊዜ ስብሰባ ሊያደርጉ ነው ?
እንደዚያ ከሆነ
ተግባራዊ ሊሆን ይችላል?

 የፌደራል መንግስትና የክልል መንግስታት

በጋራ ግብር ይጥላሉ እና ይሰበስባሉ.
ሀ) በጋራ የሚያቋቋሟቸው ኢንተርፕራይዞች።
ለ) ኩባንያዎች ማለትም ኮርፖሬሽኖች ባለአክሲዮኖችን ጨምሮ.
ሐ) ትላልቅ የማዕድን ሥራዎች ።
መ) እና ሁሉም የነዳጅ እና የጋዝ ስራዎች.
• ከላይ ከተጠቀሱት ምንጮች የሚሰበሰበው ገቢ የፌዴሬሽን ምክር ቤት በሚያወጣው ስታንዳርድ መሰረት
በክልል እና በፌዴራል መንግስት መካከል ይከፈላል ። • እንደ አርት. 98(3) እና 97(3) ከመካከለኛ ደረጃና ከአነስተኛ ማዕድን
ስራዎች የሚሰበሰበው ቀረጥ ለክልል መንግስታት ብቻ የተወሰነ ነው።  ልዩ የታክስ ሥልጣን - ታክስ የማውጣትና የመሰብሰብ
ብቸኛና ልዩ ኃላፊነት የክልልና የፌዴራል መንግሥት የተሰጣቸው የታክስ ሥልጣኖች ናቸው ።  የፌዴራል መንግስት ከሚከተሉት
ምንጮች ታክስ የመሰብሰብ ብቸኛ ስልጣን ተሰጥቶታል ፡- ከአስመጪ፣ ከወጪና ከጉምሩክ ቀረጥ ታክስ። 96(1) ከፌዴራል
መንግሥት ሠራተኞች፣ በፌዴራል መንግሥት ባለቤትነት ከተያዙ ኢንተርፕራይዞች እና ከዓለም አቀፍ ድርጅቶች የገቢ ግብር 96
(2&3) 96(4) Monopolies ላይ ታክስ ይጥላል፣ ይሰበስባል።96(8) የፌዴራል ቴምብር ቀረጥ ይጥላል ፣ ይሰበስባል።
ወይም በፌዴራል መንግሥት የተያዙ የመንግሥት የልማት ድርጅቶች አገልግሎቶች የፌዴራል መንግሥት ብቸኛ ሥልጣን ናቸው
(አንቀጽ 96 (3))። • በተጨማሪም የተጨማሪ እሴት ታክስ ማስተዋወቅ የፌደራል ታክስን በግለሰብ ነጋዴዎች ሽያጭ እና ምርት
ወይም አገልግሎት ላይ ያሰፋል።  በሌላ በኩል የክልል መስተዳድሮች ከኤፍኤፍ ምንጮች ታክስ የማውጣትና የመሰብሰብ
ስልጣን ተሰጥቷቸዋል፡-  በክልላቸው በሚገኙ የመንግስትና የግል ድርጅቶች ሰራተኞች ላይ የገቢ ታክስ 97(1)  ከግል አርሶ
አደሮችና አርሶ አደሮች በህብረት ስራ የገቢ ግብር ማህበራት 97(2)  በየክልላቸው ተግባራቸውን በሚያካሂዱ ግለሰብ
ነጋዴዎች ላይ የሚጣሉ ታክስ 97 (4 ) • በተጨማሪም የፌዴራል እና የክልል መንግስታት በየአካባቢያቸው ክፍያዎችን፣
ክፍያዎችን እና ኪራይ የመሰብሰብ ስልጣን ተሰጥቷቸዋል ። ያልተመረጡ የግብር ስልጣኖች;  ያልተሰየመ ስልጣንን
የሚመለከት አጠቃላይ ህግ በህገ መንግስቱ አንቀጽ 52(1) ተደንግጓል።  በዚህ መሠረት ለፌዴራል መንግሥት ብቻም ሆነ
በተመሳሳይ ጊዜ ለፌዴራልና ለክልል መንግሥታት በግልጽ ያልተሰጡ ሥልጣኖች በሙሉ ለክልሉ መንግሥታት የተተዉ ናቸው።
 ቢሆንም የሕገ መንግሥቱን አንቀጽ 99 በጨረፍታ ስናየው ይህ አጠቃላይ ደንብ ለግብር ተፈጻሚነት እንደሌለው ያሳያል ። 
ሕገ መንግሥቱ በሥነ-ጥበብ. 99 በህገ መንግስቱ በግልፅ ያልተደነገገውን ግብር እንዴት እንደሚሰበስብ የተለየ ህግ አውጥቷል
። • ያልተመደበ የግብር ሥልጣን በፌዴሬሽን ምክር ቤት እና በሕዝብ ተወካዮች ምክር ቤት የጋራ ጉባኤ እንደሚሰጥ ይህ ደንብ
በግልፅ ይደነግጋል ። • ክልሎቹ በህገ መንግስቱ በተለይ በማእከል፣ በክልሎች ወይም በተመሳሳይ መልኩ ለሁለቱም
ያልተደነገገውን የግብር ስልጣን ወዲያውኑ ሊወስዱ አይችሉም። • በጋራ ክፍለ ጊዜ መወሰን አለበት እና በHOF እና HOPR
ውስጥ የሁለት ሶስተኛ ድምጽ ያስፈልጋል። የግብር መመርያ  ሕገ መንግሥቱ የፌዴራልና የክልል መንግሥታት የልዩነት የግብር
ሥልጣናቸውን ሲጠቀሙ ሊከተሏቸው የሚገቡ ሕጎችን አስቀምጧል ። እነዚህ የመመሪያ መርሆዎች በአጠቃላይ በግብር ላይ
መመሪያዎች ተብለው ይጠራሉ ።  መመሪያዎቹ በአጠቃላይ በሚከተሉት ምድቦች ሊከፋፈሉ ይችላሉ ፡- የታክስ ምንጭ
ኔክሰስ መስፈርት ትክክለኛ ግምት መስፈርት ለታክስ ምንጮች • የፌዴራል እና የክልል መንግስታት በህገ መንግስቱ ብቻ
ከተመደቡባቸው ቦታዎች ግብር መሰብሰብ አለባቸው ። • ይህ መመሪያ የታክስ ፉክክር ሳቢያ ሊፈጠሩ የሚችሉ የታክስ
መደራረብ እና በመንግስታት መካከል የሚፈጠሩ ግጭቶችን ለመከላከል ያለመ ነው ። 2. በአግባቡ የማገናዘብ መስፈርት-
ታክስ የተወሰነው ተገቢውን የማገናዘብ መስፈርት ተከትሎ ነው። የታክስ አወሳሰድ ያለአሰራር ብቻ አይደለም የተሰራው ማለት
ነው። 3. የኢንተር መንግስታቱ ድርጅት የታክስ ከለላዎች አስተምህሮ • ህገ መንግስቱ እያንዳንዱ የመንግስት እርከኖች በታክስ
ስልጣናቸው ውስጥ በሚገኙ ሌሎች የመንግስት እርከኖች ንብረት ላይ ግብር እንዳይከፍሉ ይከለክላል። 4. የሕጋዊነት-የታክስ
መጣል ወይም ነፃ የመውጣት መርህ ሕጋዊ መሠረት ሊኖረው ይገባል 5. የአድሎአዊነት መርህ - ክልሎች በብሔር ምክንያት
በታክስ ከፋዮች መካከል አድልዎ የሚያደርግ የታክስ ሕግ ማውጣት የለባቸውም።