Mission GPSC Series - WEBSANKUL
સાાંસ્કૃતિક વારસો
ભારિીય સ્થાપત્ય
❖ તસાંધુ ખીણની સાંસ્કૃતિ:
▪ ભારતીય સ્થાપત્યના સૌથી જૂના નમૂનાઓ હડપ્પા,
મોહેંજોદરો, રોપર, કાલીબંગા, લોથલ અને રંગપુરમાં
મળી આવ્યા છે, જે સસંધુ ખીણની સંસ્કૃસત અથવા
હડપ્પીય સંસ્કૃસત હેઠળ આવે છે.
▪ લગભગ 5000 વર્ષ પહેલાં, ત્રીજી સહસ્ત્રાબ્દી પૂવે,
આ સ્થાનો સઘન સનમાષણ કાયષનું કેન્દ્ર હતું. નગર
આયોજન ઉત્તમ હતું.
▪ બાંધકામમાં પકવેલી ઇંટોનો બહોળો ઉપયોગ
કરવામાં આવ્યો હતો, રસ્તાઓ પહોળા હતા અને
એકબીજાના કાટખૂણે હતા, શહેરની ગટર અત્યંત
કુશળતા અને દૂરદં ેશીથી બનાવવામાં આવી હતી,
પથ્થરવાળી કમાનો અને બાથરૂમ બનાવવામાં સમજ
અને કારીગરી દેખાતી હતી. આ લોકો દ્વારા
બાંધવામાં આવેલી ઈમારતોના અવશેર્ો ઉપરથી
તેમના સ્થાપત્ય કૌશલ્ય અને રસ સવશે સંપણ ૂ ષ
માસહતી મળતી નથી.
▪ એક વાત સ્પષ્ટ છે કે, હાલની ઈમારતો ભવ્ય
પાસાઓને ઉજાગર કરતી નથી અને સ્થાપત્યમાં
એકસવધતા અને એકરૂપતા છે જે ઈમારતોની ખંડડત
અને તોડી પડેલી હાલતને કારણે છે. ઈસા પૂવે ત્રીજી
સહસ્ત્રાબ્દીમાં સ્થપાયેલ શહેર, જેમાં અદ્દભુત
નાગડરક કતષવ્ય-ભાવના હતી અને જે પ્રથમ
દરજ્જાની પાકી ઇંટોના માળખાના બનેલા હતા.
❖ પછીનો સમયગાળો:
▪ ભારતીય કલાના ઈસતહાસમાં આગામી હજાર વર્ષના
સ્થાપત્ય, હડપ્પીય સંસ્કૃસતના પતન અને ભારતીય
ઈસતહાસના ઐસતહાસસક સમયગાળાની શરૂઆત,
મુખ્યત્વે મગધના મૌયષ શાસન વચ્ચે કોઈ સંબંધ નથી.
▪ લગભગ 1000 વર્ષનો આ સમયગાળો અત્યંત
બૌસિક અને સામાસજક-વૈજ્ઞાસનક પ્રવૃસત્તઓથી
ભરેલો હતો.
▪ આ સમયગાળા દરસમયાન કોઈપણ કલાત્મક
પ્રવૃસત્તથી વંસિત રહેવું અશક્ય હતું. પરંતુ આ
સમયગાળામાં, માટી, કાિી ઈંટ, વાંસ, લાકડું, પાંદડાં,
છાલ અને ઘાસ જેવી જૈસવક અને નાશવંત
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
વસ્તુઓનો ઉપયોગ કારીગરી અને સ્થાપત્યમાં થતો હતો,
જે તે સમયના પ્રકોપ સામે ટકી શકી નસહ.
▪ સૌથી પ્રાિીન સમયના બે મહત્ત્વપૂણષ અવશેર્ો
સબહારના જૂના રાજગૃહ શહેરની ડકલ્લેબંધી અને
સશશુપાલગઢની ડકલ્લાવાળી રાજધાની છે.
▪ જે કદાિ ભુવનેશ્વર નજીક પ્રાિીન કસલંગનગર છે.
રાજગૃહની ડકલ્લેબંધીવાળી ડદવાલ ઘણી જ બાંધવામાં
આવી છે, જેમાં એકની ઉપર એક, કાપ્યા સવનાના પથ્થરો
મુકવામાં આવ્યા છે. તે 6ઠ્ઠી-5મી સદી ઈસા પૂવેની છે.
▪ જો કે, સશશુપાલગઢમાં બીજી-પહેલી સદી ઈ.પૂ. પથ્થરનું
િણતર કરતા કડડયાઓએ એક ખૂબ જ સારી રીતે
બાંધેલ ડકલ્લાનું પ્રવેશદ્વાર બનાવવા માટે પથ્થરોના મોટા
બ્લોકનો ઉપયોગ કરીને કામ કયુું હતું , જેને મોટા
દરવાજાથી બંધ કરી શકાય છે.
▪ આપણે તેને એ હકીકત માટે જાણીએ છીએ કે પથ્થરનું
િણતર અને પથ્થરની કોતરણી અશોકના સમયમાં
પસશષયા (હાલનું ઈરાન)થી આયાત કરવામાં આવી હતી.
પસેપોસલસ (પસેપોસલસ આધુસનક ઈરાનના ફાસષ
પ્રાંતમાં હાલના સશરાઝ શહેરથી 70 ડકમી ઉત્તરપૂવમ ષ ાં
સ્સ્થત છે, તે વૈસશ્વક ધરોહર જાહેર થયેલ છે) જેવા
પથ્થરના િણતરના સનશાનના પુષ્કળ પુરાવા મળ્યા છે.
▪ જો કે, ત્યારે લાકડું હજુ પણ મુખ્ય સામગ્રી હતી અને
અશોકના સમયગાળાના સ્થાપત્ય અવશેર્ોમાં,
લાકડામાંથી પથ્થરમાં ધીમે ધીમે જવાનું વલણ જોવા મળે
છે. પાટલીપુત્ર ખાતે, એક મોટી લાકડાની ડદવાલના
અવશેર્ો મળી આવ્યા છે, જે એક સમયે શાહી
રાજધાનીની આસપાસ હતી. મેગેસ્થસનસ દ્વારા સ્પષ્ટપણે
ઉલ્લેસખત એક હકીકત જણાવે છે કે તેમના સમય
દરસમયાન ભારતમાં દરેક વસ્તુ લાકડાની બનેલી હતી.
▪ પરંતુ અહીં મહત્ત્વનો અપવાદ છે, ભારતની ખડકો
કોતરીને તૈયાર કરાયેલું સ્થાપત્ય (રોક-કટ આડકિટક્ચ ે ર).
▪ શરૂઆતના ગુફા મંડદરો અને મઠો કોઈપણ સ્થળને
સુંદરતા અને ઉપયોસગતાની સાથે આયોજનબિ કરવાનાં
ઉત્તમ ઉદાહરણો છે.
▪
 Mission GPSC Series - WEBSANKUL
❖ મૌયયવાંશનુાં ગુફા સ્થાપત્ય:
▪ પ્રારંસભક ગુફા સ્થાપત્યનું એક સવસશષ્ટ ઉદાહરણ
સબહારના બારબર પવષતોમાં આવેલી કસથત લોમસ ઋસર્
ગુફા છે, જે સૌથી વધુ માસહતીપ્રદ ગુફા છે. એક સશલાલેખ
પરથી સાસબત થાય છે કે, તે અશોકના સમયમાં
આજીસવકા સંપ્રદાય માટે બંધવામાં આવી હતી. જીવંત
ખડક (ખડક જે અલગ થયો નથી પરંતુ હજુ પણ પૃથ્વીનો
ભાગ છે)માંથી કોતરેલી આ ગુફાનું માપ 55'x22'x20' છે.
▪ તેનું પ્રવેશદ્વાર ઝૂપં ડાના પ્રવેશદ્વાર જેવું જ છે, જેમાં છતની
બાજુઓ વળાંકવાળા લાકડાની બનેલી છે, જે આડા બીમ
ઉપર ટકેલી છે અને તેના છેડાઓ બહારની તરફ
નીકળેલા છે.
▪ પથ્થર પર હાથીઓના કોતરકામવાળો પટ્ટો, એ લાકડા
પર કોતરેલા પટ્ટા જેવો જ છે. આ વાંસમાંથી બનાવેલી
લાકડાની નાની જાળીનું અનુકરણ પથ્થર પર કરવામાં
આવેલ છે. તે ઇમારતી લાકડા પર પ્રારંસભક પથ્થરની
કોતરણીના સવકાસનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આ સમયગાળો
ઈ.પૂ. ત્રીજી સદીનો છે.
❖ બૌદ્ધ સ્થાપત્ય:
◆ ગુફા
▪ લગભગ 100 વર્ષ પછી, પૂના સજલ્લામાં કાલેમાં
ખોદવામાં આવેલી બીજી ગુફામાં એક સવશાળ પ્રાથષના
હોલ અથવા િૈત્ય મળી આવેલ છે. તેનું ઉત્ખનન પણ
એક જીવંત ખડકમાંથી કરવામાં આવ્યું છે, જે તેના
સવશાળ અને અદ્યતન આકારને કારણે અનન્દ્ય છે.
124'x46-1/2'x45' ના માપવાળી આ ગુફા િોક્કસપણે
સવશાળ છે.
▪ તેના સવશાળકાય અને લાંબા સ્તંભોના સશખરો અજોડ
છે. કમાનાકાર છત પર મૂળ લાકડાના બીમ (મોભ)
મૂકવામાં આવ્યા છે અને તેના પરના પટ્ટાઓ
લાકડાની ઇમારતોની પ્રસતકૃસત છે.
▪ મજબૂત અને સવશાળ સ્તંભોની ટોિ પર મૂસતષઓ
બનાવવામાં આવી છે. થોડે દૂર સ્તૂપ પર બનેલ
લાકડાનું છત્ર આશ્ચયષજનક રીતે આજે પણ એવું જ
સવદ્યમાન છે.
◆ સ્િૂપ
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
▪ બૌિ સ્તૂપ સ્થાપત્યનું બીજું સ્વરૂપ છે, જેમાં અધષ-
ગોળાકાર ગુંબજનો સમાવેશ થાય છે, જે એક નક્કર
માળખું છે, જેમાં કોઈ પ્રવેશ કરી શકતું નથી.
▪ સ્તૂપ એક ગૌરવપૂણષ, આકર્ષક અને સવસ્ૃત સ્મશાન મંડપ
છે: જે એક સમયે પસવત્ર મનુષ્યના અસ્સ્થ અને ભસ્મ
રાખવાનું સ્થાન હતું.
▪ ભગવાન બુિના મહાસનવાષણ (મૃત્યુ) બાદ, સમ્રાટ અશોકે
તેમના સમગ્ર રાજ્યમાં તેમની યાદમાં મોટી સંખ્યામાં
સ્તૂપો બનાવવાનું નક્કી કયુું અને તેમાં હાડકાં, દાંત, વાળ
વગેરેના ટૂકડા જેવા અવશેર્ો મૂક્યા, જેમાં સ્તૂપનું સનમાષણ
કરવામાં આવ્યું હતું. મૂળ સ્તૂપ ઇંટોથી બનેલો હતો અને
લાકડાની રેસલંગથી ઘેરાયેલો હતો.
▪ સાંિી ખાતેનો હાલનો સ્તૂપ મૂળ સ્તૂપને આવરી લે છે
અને જ્યારે લાકડાની જગ્યાએ પથ્થર અપનાવવામાં
આવ્યો હતો ત્યારે તેને પથ્થરની રેસલંગ અથવા સ્થંભોની
અંદર સવસ્ૃત કરી બંધ કરાયો હતો.
◆ સ્િૂપનુાં સ્થાપત્ય
▪ સ્તૂપમાં એક ઘરેલું માળખું હતું, જેનો પાયો, ક્યારેક
ગોળાકાર તો ક્યારેક િોરસ આકારમાં પૂવે પહેલી સદીમાં
ઉમેરવામાં આવ્યો હતો, તેમાં એક પ્રદસિણા માગષ, એક
પથ્થરની રેલીંગ (વાડ) અને િાર ડદશાઓમાં િાર સુંદર
કોતરણીવાળા પ્રવેશદ્વારનો સમાવેશ થાય છે.
▪ મૂળ લાકડાના છત્રની જગ્યાએ, જે સ્તૂપને દશાષવવા માટે
બાંધવામાં આવ્યું હતું અને ભગવાન (બુિ) અથવા તેમના
નજીકના સશષ્યોની ભસ્મ પર બાંધવામાં આવ્યું હતું, જે
રાજવી અને ગૌરવનું પ્રતીક છે, સમય જતાં એક રસપ્રદ
રિના સવકસસત થઈ, જે ગુંબજ, હાસમષકા છે; તે એક
લંબિોરસ બૌિ જાળી છે, જેમાંથી સનકળેલ એક સ્તંભ
ઉપર રાજસી ભવ્ય છત્ર બન્દ્યું છે, જે કેટલીકવાર સંખ્યામાં
એકલ અને પાછળથી ત્રણ અથવા વધુ પણ હોઈ શકે છે.
ઉપરની તરફ જતા તેમનું કદ નાનું બને છે.
▪ રૅસલંગ (રિણાત્મક વાડ) અને પ્રવેશદ્વાર ઉત્તરમાં ભરહુત,
સાંિી અને બોધગયા અને દસિણમાં અમરાવતી અને
નાગાજુષનકોંડાના સૌથી વધુ પ્રખ્યાત છે.
▪ ઊભા અને આડા સ્તંભ(ક્રોસ બાર) લાકડાના પાયા પર
બાંધવામાં આવ્યા હતા અને ભારતીય કલામાં ઘણી
જગ્યાએ જોવા મળતું શ્રેષ્ઠ કોતરણી કામ, જેમાં ઓછો
ઉભાર (ઊપસી આવેલ) જોવા મળે છે, તે પ્રકારના ગુંબજો
માટે સુંદર ઉદાહરણ પૂરં પાડે છે.
 Mission GPSC Series - WEBSANKUL
▪ આ સપાટીઓ પર બૌિ ધમષના મનપસંદ પ્રસતકો, કમળ,
હાથી, બળદ, સસંહ અને ઘોડો અને બુિના ગત જીવનની
કેટલીક જાતક કથાઓ પર કોતરકામ, ઓછા ઉભાર સાથે
અને સવસ્ૃત સવગતો સાથે કરવામાં આવ્યુ છે, જેને
ભારતીય કલા વાતાષઓમાં એક સીમાસિહ્નરૂપ માનવામાં
આવે છે.
▪ આ પ્રવેશદ્વારો સવશે એવું કહી શકાય કે મોટાભાગના
પ્રારંસભક ભારતીય સ્થાપત્યો, લાકડા અને ઇમારતી
લાકડાના બનેલા હતા અને તેઓ શરૂઆતની લાકડાની
ઇમારતોની પથ્થરો ઉપરની ઇમારતોની વાસ્તસવક
અનુકૃસત (ઇસમટેશન) છે.
❖ માંદિર સ્થાપત્ય:
▪ મૌયષ શાસકો તેમની કલા અને સ્થાપત્ય માટે પ્રસસિ
હતા; સૌથી પહેલા જાણીતા માળખાકીય મંડદરના
પુરાવા ઉત્ખન્ન દ્વારા મેળવવામાં આવ્યા છે.
▪ રાજસ્થાનના જયપુરના બૈરત સજલ્લામાં ઈ.પૂ. 3જી
સદીમાં મૌયષ સમયનું ઈંટ અને લાકડાનું ગોળાકાર મંડદર
ઉત્ખન્ન દરમ્યાન મળી આવ્યું હતું.
▪ આ મંડદરનો વ્યાસ 23 મીટર છે અને તે 26 અષ્ટકોણીય
લાકડાના થાંભલા સાથે વારાફરતી િૂનાના ઈંટકામથી
બનેલું છે.
▪ તેનું પ્રવેશદ્વાર પૂવષમાં લાકડાના બે સ્તંભો પર આધાડરત
એક નાનકડી સશલા દ્વારા બનેલું હતું અને તેની
આસપાસ સાત ફૂટ પહોળો પડરક્રમાનો માગષ હતો.
▪ ઉત્ખન્ન દરસમયાન મળી આવેલ એક અન્દ્ય મૌયષ મંડદર,
સાંિી ખાતેનું છે, જે ઉપરોક્ત મંડદર જેવો જ પ્લાન
ધરાવે છે.
▪ પથ્થરમાંથી બનેલ આ મંડદરના અધષ-વતુષળાકાર
પ્લાનમાં આ મંડદરની િારે બાજુ એક પડરક્રમ્મા પથ
હતો અને આ મંડદર એક ઉંિા લંબિોરસ માપ ઉપર
બનાવવામાં આવ્યું હતું. તેમાં, ત્રાંસી એકબીજાની સવરિ
બાજુએથી, સીડીઓના પગથીયાઓ દ્વારા પ્રવેશી શકાય
છે.
▪ ઉપરનું માળખું કદાિ લાકડાનું બનેલું હતું, અને હવે તે
સવલુપ્ત થઈ ગયું છે. ત્યારપછીની સદીઓમાં આ
મંડદરમાં ઘણા ફેરફારો થયા, જેના કારણે તેને મૂળ
પ્લાનથી ઓળખવું મુશ્કેલ છે.
▪ સાંિી ખાતેનું મંડદર 18 એ પણ પથ્થરનું બનેલું એક
અધષવતુષળાકાર મંડદર છે, જેની ઉપરનું માળખું કદાિ
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
ઈમારતી લાકડાનું બનેલું હતું. આ મંડદર બીજી સદી
પૂવેનું છે. ભવ્ય-ભીંત સ્તંભો સાથેના અધષવતુષળાકાર
મંડદરના હાલના અવશેર્ો ઈસવીની 7મી સદીના છે, જો
કે આ મંડદરમાં મધ્યકાલીન સમય સુધી પૂજા થતી હતી.
◆ ઐહોલનાાં મદિરો
▪ સંભવતઃ સૌથી જૂનું માળખાકીય મંડદર હજુ પણ તેના
મૂળ સ્વરૂપમાં ઊભું છે તે કણાષટકના ઐહોલમાં છે.
▪ આ એક નાનું માળખું છે, જે સવશાળ સશલાખંડ જેવા
પથ્થરના ભાગોમાંથી બનેલું છે. મંડદરમાં ગભષગૃહ
અથવા એક સામાન્દ્ય િોરસ હોલ છે, જેની સામે એક
ઢંકાયેલો વરંડો અને એક ગેટ હાઉસ છે, જેમાં પથ્થરની
છતને ટેકો આપતા િાર ભારે સ્તંભ છે. આ સ્તંભ અને
સંપૂણષ માળખું ખૂબ જ સામાન્દ્ય છે, સસવાય કે, પેરાપેટ-
વૉલ (અગાશીની પાળી) ઉપર બનેલ એક નાની
નકશીકામવાળી પટ્ટી, જે ગેટ હાઉસની બંન્ને બાજુ જમીન
ઉપર બનેલી છે.
▪ ઐહોલનું લાડખાન મંડદર લગભગ 5મી સદીનું છે. અહીં
સ્થાપત્યકારે પડરક્રમા માગષ પર ધ્યાન કેસ્ન્દ્રત કરવાનો
પ્રયાસ કયો છે, જે એક ડદવાલ દ્વારા ઘેરાયેલ છે, જેનાથી
ભક્તોને પસવત્ર સ્થાનની પડરક્રમા અથવા પડરભ્રમણ
કરવાની સુસવધા આપે છે.
▪ આ ઈમારતના પ્રવેશદ્વારને પ્રમાણમાં નાનો રાખવામાં
આવ્યો છે અને તેના પર વધુ ભાર મૂકવામાં આવ્યો
નથી.
▪ હકીકતમાં, તે માત્ર પ્રવેશદ્વાર છે. આ માળખું હજી પણ
આપણને પથ્થરની ડદવાલો સાથેના લાકડાના આડદરૂપ
(પ્રોટોટાઇપ)ની યાદ અપાવે છે, જેની પથ્થરની ડદવાલો
ઢાળવાળી છતને ટેકો આપે છે જે પથ્થરના ટુકડાઓથી
સનસમષત સવશાળ પથ્થરોની બનેલી છે.
▪ અહીં યુસક્તપૂવષક છતને ઢાળ આપવામાં આવ્યો છે અને
વરસાદના પાણીને વહેવા દેવા માટે ગાગોઈલ(વરસાદી
પાણીના સનકાલ માટે પથ્થરમાં કોતરેલી મુખાકૃસત)
બનાવવામાં આવી છે અને ગભષગૃહમાં જરૂરી છત થોડી
ઊંિી અને ખૂબ જ િોકસાઈપૂવકષ બનાવવામાં આવી છે
કારણ કે, તે દેવી-દેવતાઓનું સનવાસસ્થાન છે.
▪ આ ઇમારતની ટોિ પર એક સમનાર બનાવવાનો પ્રથમ
વખત પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે, જે ભસવષ્યના સવશાળ
સશખરોનો પ્રણેતા (જનક) છે. તેની પાછળનું મૂળ કારણ
એ હતું કે મંડદરમાં દેવી-દેવતાઓનો વાસ છે, તેથી તે
 Mission GPSC Series - WEBSANKUL
ગામ અને નગરના સવસવધ ભાગો, નજીક અને દૂર બંને
જગ્યાએથી દૃશ્યમાન હોવું જોઈએ.
▪ આ કારણોસર, તેને આસપાસની ઇમારતો કરતાં ઉંિુ
અને સવશાળ બનાવવામાં આવ્યું હશે.
▪ ઐહોલ ખાતેનું દુગાષ મંડદર એ ઇ.સ. 550 નું એક
કમાનાકાર મંડદર છે, જેમાં સ્થાપત્યકારે તેના અગાઉના
પ્રયત્નોમાં નોંધપાત્ર સુધારો કયો છે.
▪ આ મંડદરમાં ઊંિું પ્લેટફોમષ છે અને લાડખાન મંડદર
જેવા અંધકારમય પડરક્રમા માગષને બદલે, સ્તંભો દ્વારા
આધારભૂત ખુલ્લો વરંડો છે, જે પડરક્રમા માગષ તરીકે
કાયષ કરે છે. સછરોવાળી જાળીને બદલે, મંડદરની
આસપાસ સ્તંભોવાળો વરંડો છે, જે ખુલ્લો, હવાની મુકત
અવરજવરવાળો એટલે કે વેસ્ન્દ્ટલેટેડ અને સારી રીતે
પ્રકાસશત માગષ તરીકે સેવા આપે છે.
▪ આ માળખામાં સવશાળ પ્રવેશદ્વારની સીડીઓ ઊંિા પાયા
તરફ દોરી જાય છે; છતની ઊંિાઈ લગભગ બમણી છે
અને આ ઇમારતમાં સમનારો એક નાના સશખરનો
આકાર લેવા લાગ્યો છે, જે પછીની સદીઓમાં ઊંિા
સશખરમાં પડરવસતષત થઇ ગયો.
▪ જો સશલ્પકારોને સુદં ર આકૃસતઓ કોતરવાની તક
આપવામાં આવી ન હોત તો, સ્તંભો ખૂબ જ સનસ્તેજ
દેખાતા હોત. સ્તંભોની હરોળની નીિે કોતરણી પણ
કરવામાં આવી છે અને પ્રથમ વખત આપણે મંડદરના
પહોળા મુખમાં છતનાં બીમને ટેકો આપતા ખૂસણયાઓ
(બ્રેકેટ્સ) ની આજુબાજુ આવીએ છીએ.
▪ તે લાકડાના કામના સ્થાપત્યકારો દ્વારા અનુસરવામાં
આવતી પ્રથાની યાદ અપાવે છે, જેઓ કાં તો વાંસ
અથવા લાકડાના સ્તંભો અથવા ખંભાઓ મૂકીને ઘર
અથવા મંડદર બનાવવા માંગતા હતા, જેની ટોિ પર
તેઓએ છતને પકડી રાખવા માટે આડા બીમ મૂક્યાં
હતા.
▪ આ બાંધકામને ખૂબ જ વધારે મજબૂત બનાવવા માટે,
તેઓને ખૂસણયાઓ (બ્રેકેટ્સ) બનાવવાનો સવિાર
આવ્યો, જે ભારતમાં સહન્દ્દુ અને બૌિ સ્થાપત્યનો મુખ્ય
ઘટક છે.
▪ તેનો ઉપયોગ િીનમાં ઘણા સમય પહેલા થતો હતો;
પથ્થરનો એક ત્રાંસો ટુકડો જે સ્તંભો અથવા
ખંભાઓમાંથી નીકળે છે, સલંટલ ે અથવા બીમને સ્સ્થર
કરવા માટે હાથની જેમ પહોંિે છે. આવા બાંધકામને
સ્થાપત્યસવર્યક શબ્દ, હોરીઝન્દ્ટલ (સિસતજને સમાંતર કે
4
સાાંસ્કૃતિક વારસો
આડું) દ્વારા ઓળખવામાં આવે છે, જે કમાનાકારથી
અલગ છે અને તેનો ઉપયોગ પાછળથી મુસ્સ્લમો દ્વારા
કરવામાં આવ્યો હતો.
▪ મહાબલીપુરમનાાં મદિરો
▪ માળખાકીય મંડદરો સસવાય અન્દ્ય પ્રકારનાં મંડદરો
પથ્થરો કાપીને બનાવવામાં આવ્યા છે, જે મરાસથી
લગભગ 38 માઈલ દસિણે મહાબલીપુરમ ખાતે
સમુરતટ પર જોવા મળે છે, જે ઈ.પૂ. 5મી સદીના છે,
સ્થાસનક ભાર્ામાં તેઓને રથ (િેરીઅટ) તરીકે
ઓળખવામાં આવે છે અને તેઓનું નામ પાંિ પાંડવ
ભાઈઓ અને રૌપદીના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું
છે, જો કે તેમને રથ અથવા પાંડવો સાથે કોઈ લેવાદેવા
નથી અને આ સંબંધ સંપૂણષપણે સ્થાસનક પાત્રો સાથે છે.
▪ કાંિીપુરમના મહાન પલ્લવ શાસકોએ સવશાળ
સનમાષણકાયો કયાષ અને પલ્લવ કારીગરોએ બીિ પર
ઉપલબ્ધ ખડકો અને પથ્થરોનો ઉપયોગ કરીને તેમને
મંડદરો (અખંડ) બનાવ્યા અને નાના પથ્થરોને કાપીને
સસંહ, હાથી, વૃર્ભ(બળદ) વગેરેના સવશાળ સશલ્પો
બનાવ્યા છે.
▪ આ પથ્થર કાપેલા મંડદરોમાંથી એક રૌપદી રથ તરીકે
ઓળખાય છે. તે લાકડાના સ્તંભોના આધારે ઉભેલી
પરાળ કે ઘાસની છતવાળી માટીની ઝૂંપડીનું પથ્થર
ઉપરનું અનુકરણ છે. રૌપદીના રથમાં િોરસ કિ (રૂમ)
છે, પરંતુ વરંડો નથી અને તેની છત તેના આકારથી
બંગાળી ઝૂંપડી જેવી જણાય છે.
▪ આપણી પાસે એ માનવાનાં એવા ઘણા કારણો છે કે,
ભારતમાં માળખાકીય સ્થાપત્યના સવસવધ સ્વરૂપોની
જેમ, આ પણ વાંસ અને પરાળ કે ઘાસ ના બાંધકામના
આડદ-સ્વરૂપનું એક અનુકરણ છે.
▪ પ્રવેશદ્વાર પર બે સુદં ર કન્દ્યાઓની આકૃસતઓ છે, જેને
દરેક પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુએ નાના ગોખલામાં
કોતરવામાં આવી છે. તેની બાજુઓ ફૂલોથી સુશોસભત
છે, જે કેટલાક લોકો અનુસાર ઘાસને પોતાના સ્થાન
ઉપર રાખવા માટે મૂળરૂપે બનાવવામાં આવેલ સપત્તળ
અને તાંબાની ડકનારીઓનું પથ્થરો ઉપરનું અનુકરણ છે.
▪ આકાર અને સ્વરૂપમાં બાકીના રથ િોરસ આંગણાની
િારેબાજુ ગોઠવાયેલા ઓરડાઓથી બનેલી ઇમારતમાંથી
સવકસસત થયા હોવાનું જણાય છે.
▪ જેમ જેમ આશ્રમમાં રહેતા સાધુઓનો સમુદાય વધતો
ગયો, એક પછી એક, ઇમારતમાં માળ ઉમેરવામાં આવ્યા
 Mission GPSC Series - WEBSANKUL સાાંસ્કૃતિક વારસો

અને અંતે ઇમારત પર ગુંબજવાળી છત બનાવવામાં સનદેશ કરે છે. આ પ્રતીક િાર પૈડાંવાળી ગાડી-આકારની
આવી. તેનો આકાર િોરસ છે અને સપરાસમડ ટાવર છત ઉપર સ્થાસપત કળશના સુશોસભત સત્ર-અંકોમાં
(સશખર) ધરાવે છે, જેમ કે અજુષનનો રથ અને વારંવાર દેખાય છે.
ધમષરાજાનો રથ.
▪ આ ઉપરાંત, મંડપ શણગાર તો છે જ. સવસ્ૃત સ્વરૂપમાં
▪ એક અન્દ્ય પ્રકારના રથમાં લાંબી અને નળાકાર
અલંકૃત છતમાં નવ ફૂલદાની-આકારના કળશ છે અને તે
કમાનવાળી છત હોય છે, એટલે કે હાથીની પીઠ
ભાસવ ગોપુરમના પ્રણેતા છે. બંને બાજુઓ અને પાછળના
(ગજપૃષ્ઠકર) જેવી. ઐહોલ ખાતેનું દુગાષ મંડદર અને
ભાગને ભીંતસિત્ર સ્તંભોની હરોળથી શણગારવામાં
ભુવનેશ્વરનું વૈતાલ દેઉલ તેના ઉદાહરણો છે.
આવેલ છે, જ્યારે મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર પસશ્ચમ તરફ છે.
▪ િોરસ મંડદરોમાં છત અનેક ઝૂપં ડીઓ જેવી હોય છે, જે
▪ બંને છેડે દ્વારપાલો વચ્ચે બે સસંહ સ્તંભો અને બે ડદવાલ
ઘણા બૌિ સ્મારકો અને અન્દ્ય નાની ઝૂપં ડીઓમાં જોવા
સ્તંભો છે.
મળે છે. પથ્થર પર કોતરવામાં આવેલ હોવા છતાં, તેઓ
▪ મહાબલીપુરમમાં આવેલું શોર (Shore) મંડદર 7મી
કહેવાતા બુિના મસ્તક સાથે બૌિ િૈત્ય ઝરખા જેવી
સદીના અંત સમયનું છે, જે ખાસ કરીને સમુર ડકનારે
લાગે છે.
આવેલું હોવાથી જાણીતું છે.
▪ અજુષનના રથ અને ધમષરાજાના રથનું સુંદર દૃષ્ટાંત, પ્રકાશ
▪ આ મંડદર, જોકે શૈલીયુક્ત રીતે ધમષરાજ રથ જેવું જ છે,
અને પડછાયાની ગોઠવણી તેમના શાસ્ત્રીય સ્વરૂપને
પરંતુ એક મહત્ત્વના સંદભષમાં તેનાથી અલગ એ રીતે છે
દશાષવે છે.।સરળ, ઊભા સ્તંભોની અનુકૃસતના આધારે
કે, તે પથ્થરનું બનેલું નહીં, પરંતુ એક માળખાકીય મંડદર
ડદવાલ ગડષસષ(પાટડાઓ) દ્વારા ટેકો આપવામાં આવે છે,
છે. આ મંડદર સ્વરૂપનો રથ, ધમષરાજ રથના કદ કરતાં
અને ભીતના સ્તંભોના પાયા પ્રાણી આકારના હોય છે.
લગભગ 3 થી 4 ગણો છે અને તેની પાછળ અને સહેજ
સાંિીમાં જ્યાં માથાના સ્થાને પ્રાણીઓનો ઉપયોગ થતો
બહારની તરફ મંડદર ઉમેરીને તેને સત્રસવધ માળખા
હતો, અહીં તેનો આધાર તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો
(સિપલ સ્િક્ચર)થી બનાવવામાં આવ્યો છે. ત્યાં બે સશખરો
છે.
છે, જે અગાઉના મંડદરો કરતાં ઘણા ઊંિા છે.
▪ એક મંડદર, જેનું નામ જોડડયા નાયકો, નકુલ અને
▪ મંડદર એક સવશાળ ડદવાલથી ઘેરાયેલું છે, જેમાં સનસશ્ચત
સહદેવના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું છે, તે ધમષરાજા,
અંતરે સસંહની ભીંત સ્તંભવાળી પલ્લવ શૈલીની સવસશષ્ટ
અજુષન અને અન્દ્ય રથ જેવા શણગારાત્મક લિણો સાથેનું
ડદવાલ છે. તેની બહારની બાજુએ ડદવાલ પર બેઠેલા
કમાનાકાર(મંડદર) છે.
બળદની આકૃસતઓ છે.
▪ બે સસંહ સ્તંભો દ્વારા આધારભૂત મંડપ બનાવવા માટે
▪ 8મી સદીમાં સમુર તટ પર મહાબલીપુરમ મંડદરના
છતને થોડી વધુ લંબાવવામાં આવી છે. આ મંડદર પર
સનમાષણ બાદ રાજા સસંહે કાંિીપુરમ ખાતે કૈલાસનાથ
કોઈ આકૃસત-કોતરણી નથી. તેની નજીક એક અખંડ
મંડદરનું સનમાષણ કરાવ્યું હતું.
હાથી છે જે કમાનાકાર મંડદરના ગજપૃષ્ઠકર (હાથીની
▪ કૈલાસનાથ મંડદર મહાબલીપુરમના મંડદર કરતાં કદમાં
પીઠ)નો આકાર સૂિવે છે.
મોટું અને દેખાવમાં વધુ ભવ્ય છે. લંબિોરસ આંગણામાં
▪ મહાબલીપુરમ ખાતે આવેલ ગણેશ રથ એક શ્રેષ્ઠ અખંડ
આવેલું, કૈલાશનાથ મંડદર સ્તંભોથી ઘેરાયેલા રથ જેવા
(એક જ પથ્થરમાંથી બનેલા) મંડદરોમાંનું એક છે. જો કે,
આકારના ભાગોની હારમાળાથી બનેલું છે. અહીંની
તે ત્રણ માળનું છે અને તેમાં સારી કારીગરી છે, પરંતુ
પલ્લવ શૈલી વધુ સુસંસ્કૃત અને અલંકૃત છે. તેમાં ગભષગૃહ,
તેની છત ભીમ રથ જેવી છે.
મંડપ, પડરક્રમાનો માગષ અને ઓસરીના આકારમાં
▪ િાર પૈડાવાળી ગાડી જેવી છતના ત્રણ-અંકી છેડાઓ
સવશાળ સભાખંડનો સમાવેશ થાય છે. સપાટ છત અને
ઉપર સ્થાસપત કળશ પર મૂકવામાં આવેલ માનવ મસ્તક
સ્તંભો સાથેનો મંડપ, જે મૂળરૂપે એક અલગ ઈમારત
સત્રશૂળ આકારના સશરોવસ્ત્ર (હેડડ્રેસ)થી શણગારેલું છે,
હતી, તે ગભષગૃહ સાથે પગસથયાં વડે જોડાયેલો હતો.
જેમાં બહારની તરફના કાંટા (શૂળ) સામાન્દ્ય રીતે
દ્વારપાળની મૂસતષઓના શીંગ (સશંગડા) તરફ અને
મધ્યના કાંટા (શૂળ) લાંબા અને સાંકડા મુગટ તરફ
5
 Mission GPSC Series - WEBSANKUL
❖ અન્ય સ્થાપત્યો
▪ સારનાથનો ધામેખ સ્તૂપ એ એક ભવ્ય ગુપ્ત કાળની
નળાકાર ઇમારત છે (ઊંિાઈ 43.5 મીટર, સપાટીનો
વ્યાસ 28.3 મીટર), જે પથ્થર અને ઈંટથી બનેલી છે.
તેના પથ્થરના ભોંયરામાં મૂસતષઓ રાખવા માટે સવશાળ
માળખા સાથે આઠ બહાર નીકળેલા િહેરાઓ છે.
▪ આ ઉપરાંત, તેને બારીક કોતરણીવાળી પુષ્પીય (ફ્લોરલ)
અને ભૌસમસતક ડડઝાઇનથી શણગારવામાં આવી છે.
બુિના જ્ઞાનના પસવત્ર સ્થળ તરીકે અહીં ઘણા મંડદરો,
સ્તૂપ અને મઠોનો સવકાસ થયો હતો. પરંપરાગત રીતે,
આ સ્થાન પર જ્ઞાનપ્રાસપ્ત પહેલા અને પછીની ઘટનાઓની
યાદમાં ઘણા મંડદરો અને સ્મારકો બનાવવામાં આવ્યા
હતા.
▪ મહાબોસધ મંડદર તરીકે ઓળખાતું મુખ્ય ઈંટથી બનેલું
પૂજાસ્થળ જે મૂળ રૂપે બીજી સદીમાં બાંધવામાં આવ્યું
હોવાનું જણાય છે, પરંતુ 14મી સદીમાં પુનરત્થાનના
નામે, તેના િારેય ખૂણે ભારે સમનારાઓનું સનમાષણ
કરવામાં આવ્યું જે ખરેખર બોજારૂપ હતા. તેની મધ્યમાં
ઊંિા મંિ (પ્લેટફોમષ) પર ઊભેલો સમનારો એ 55 મીટર
અને સાત માળનો ઊંિો સીધો-બાજુવાળો સપરાસમડ છે,
જે ભીંત સ્તંભો અને િૈત્યોમાં બનેલા ગોખલાઓ દ્વારા
જોડાયેલ છે.
▪ સાસહસ્ત્યક પરંપરા અનુસાર, બુિ અને મહાવીર
રાજગીરથી 10 ડકમી ઉત્તરે આવેલા પ્રાિીન શહેર
નાલંદામાં આવ્યા હતા. અશોકે બુિના સશષ્ય સરીપુત્રની
િૈત્ય-ગોખલામાં પૂજા કરી અને મંડદર બનાવ્યું હોવાનું
કહેવાય છે.
▪ ઈ.સ. 606-648, હર્ષના સમય સુધીમાં, નાલંદા મહાયાન
સશિણનું મુખ્ય કેન્દ્ર બની ગયું હતું અને ઘણા મંડદરો અને
મઠો સાથેનું પ્રખ્યાત સવશ્વસવદ્યાલય (યુસનવસસષટી) નગર
બની ગયું હતું, જેણે દૂર-દૂરથી સવદ્વાનોને આકષ્યાષ હતા.
િીની યાત્રાળુઓ હ્યુએન ત્સાંગ અને ફાસહયાને નાલંદામાં
અભ્યાસ કયો હતો અને ત્યાંના લોકોનો અને તેમના
જીવનના વૃત્તાંતો લખ્યા હતા.
▪ મંડદર નંબર 3, 31 મીટર કરતાં વધુ ઊંિું હતું અને તેમાં
સતત સાત સમૂહોનો સમાવેશ થતો હતો જેમાંથી હાલના
બે 11મી અને 12મી સદીઓના હતા અને પાંિમો, જે
લગભગ 6ઠ્ઠી સદીનો હતો, તેની મૂસતષઓ માટે પ્રખ્યાત
હતા. મઠ એ ભવ્ય લંબિોરસ ઇમારતો હતી, જેમાંથી
દરેકમાં એક ખુલ્લું આંગણું હતું અને આજુબાજુ
6
સાાંસ્કૃતિક વારસો
આચ્છાડદત (ઢંકાયેલા) વરંડા હતા. પ્રવેશદ્વારની સામેનો
કિ પૂજા સ્થળ ગણાતો. નાલંદા પાલ મૂસતષઓ નું એક
મહત્વપૂણષ કેન્દ્ર હતું અને અહીંથી ખૂબ જ ઐસતહાસસક
મહત્ત્વ ધરાવતા કાંસાના સશલ્પો, મહોરો (સીલ) અને
મહોરબંધીઓ (સસલીંગ) આવ્યા છે.
▪ અન્ય માંદિરો
▪ લગભગ 6ઠ્ઠી સદી ઈ.સ.સુધીમાં, મંડદર સ્થાપત્યની શૈલી
ઉત્તર અને દસિણ (ભારત) બંનમ ે ાં સમાન હતી. આ સમય
પછી જ દરેકે તેની પોતાની અલગ ડદશામાં સવકાસ
કરવાનું શરૂ કયુું. વતષમાનમાં એ સ્પષ્ટપણે સમજી શકાય
છે કે બે પ્રદેશો કે જ્યાં મંડદર સ્થાપત્ય કલાનો સૌથી વધુ
સવકાસ થયો છે તે દખ્ખણ અને ઓડરસ્સા છે અને આ બે
પ્રદેશોમાં ઉત્તર અને દસિણ (ભારતીય) શૈલીના મંડદરો
એકસાથે જોવા મળી શકે છે.
▪ ઓદરસ્સાનાાં માંદિરો
▪ ઓડરસ્સામાં મુખ્ય મંડદરની ટોિ પર સ્સ્થત મંડદરનો
સમનારો, ભારતમાં સ્થાપત્યની સૌથી અદભુત શોધ છે
અને તે દસિણ ભારતીય ગોપુરમ કરતાં કાયાષત્મક રીતે
વધુ સુસંસ્કૃત છે. દસિણ ભારતમાં ગોપુરમમાં નળાકાર
સમનારો એ માત્ર એક ગભષગૃહ નથી, પરંતુ એક ભવ્ય
પ્રવેશદ્વાર પણ છે.
▪ અમે ઉપરોક્ત પ્રસ્તાવનામાં જણાવ્યું હતું કે સ્થાપત્યકાર
આસપાસની અન્દ્ય ઇમારતો કરતાં મંડદરને વધુ મહત્ત્વ,
પ્રાધાન્દ્ય આપવા માગે છે, કારણ કે અહીં તેમના દેવ
ગભષગૃહમાં સનવાસ કરે છે. ઓડરસ્સામાં આવેલ સશખર
તેના સવશાળ અને ભવ્ય કદ સાથે ભગવાનની દૂર-દૂર
સુધી હાજરી દશાષવે છે, જે પુરીના જગન્નાથ મંડદર અથવા
ભુવનેશ્વરના સલંગરાજા મંડદરથી જાણીતું છે, જે ભક્તોના
હૃદયમાં આદર જગાડે છે અને અહીં આવનાર તમામને
પ્રભાસવત કરે છે.
▪ જેને ઓડરસ્સામાં મંડદરનો સમનારો અથવા સવમાન
કહેવામાં આવે છે, તે લોકોની ધાસમષક શ્રિાની ઉત્કંઠ
અસભવ્યસક્ત છે.
▪ અહીં દશાષવવામાં આવેલા ભુવનેશ્વરના વૈતાલ દેઉલ
મંડદરનો અભ્યાસ કરવો રસપ્રદ રહેશે, જે 8મી સદીનું
શસક્ત સંપ્રદાયનું નળાકાર છતવાળું મંડદર છે.
▪ મંડદરનો રવેશ અથવા બાહ્ય ભાગ પટ્ટા (ડરબન આકાર)
જેવી આકૃસતઓ દ્વારા સવભાસજત કરવામાં આવે છે, જે
નળાકાર છતથી જમીન સુધી જાય છે. આ પટ્ટીઓ સહેજ
બહારની તરફ વળેલી હોય છે અને તેમાં બનાવેલા
 Mission GPSC Series - WEBSANKUL
ગોખલાઓ માં મૂસતષઓ રાખવામાં આવે છે.અસલ
નળાકાર છત અત્યંત સુશોસભત અને ક્રમશઃ ઘટતા જતા
એકબીજાની ઉપર રાખેલ માળખા ઉપર ટકેલી છે.
નળાકાર છત એ પ્રાિીન ઝૂંપડી ની ઘાંસ ની છતની પથ્થર
ઉપરની નકલ છે. આ ઘાંસની છત હજુ પણ બંગાળ અને
પૂવષના અન્દ્ય પ્રદેશોમાં બળદ ગાડા પર જોવા મળે છે.
▪ ભુવનેશ્વરનું રાજરાણી મંડદર ભારતીય સ્થાપત્ય કલાનો
શ્રેષ્ઠ નમૂનો છે. ઉત્કૃષ્ટ લાવણ્ય પડરપૂણષ આ મંડદરને
જગમોહન અને સવમાનના આકારોને એકસાથે લાવીને
સંપૂણષતા દશાષવવામાં આવી છે.
▪ જમીન પરથી ઉભો થતો મધપૂડા આકારનો એક સમનાર
ગભષગૃહ પર આવીને ધીમે ધીમે વળે છે.
▪ ઓડરસ્સાના આ મંડદરો, સ્થાપત્યકારો અને શાસકોની
અત્યંત ધીરજ, સ્નેહપૂણષ જાળવણી અને રઢતાનું પ્રતીક
છે, જેના કારણે તેઓએ જગમોહન અથવા મંડપની ઉપર
સામાન્દ્ય ઊંિાઈની ખૂબ જ સરળ સપરાસમડ આકારની
છતની જગ્યાએ અલંકરણ કયુું હતું.
▪ ઢાળવાળા સ્લેબની પ્રાધાન્દ્યતા 13 સપાટ ઘટકો માં જોવા
મળે છે, જે સપરાસમડના સશખર તરફ આગળ વધતાં ઘટતા
જાય છે.
▪ પરંતુ સુદં ર ગોળાકાર પથ્થર, અમલાયકા, છત્ર વગેરે
સશખરની ઉપરના મુગટના મહત્ત્વની સામે નાના લાગે
છે. જગમોહન અને સવમાન, એ જગમોહનની સપરાસમડ
છતમાંથી નીકળતા નાના સશખરો, જે ગભષગૃહના સશખર
સુધી જાય છે, તેના માધ્યમથી જોડાયેલ છે, જેનાથી
પડરવતષન એક પગલા જેવું લાગે છે અને તે આપણી
દૃસ્ષ્ટને સશખરની ઊંિાઈ સુધી લઈ જાય છે.
▪ ઓડરસ્સામાં મંડદર સ્થાપત્યકલાનો સવકાસ માનવ
આકૃસતઓ, દેવી-દેવતાઓ, વનસ્પસતઓ અને પ્રાણીસૃસ્ષ્ટ
સસહતના સુશોભન તત્ત્વો સાથે ડદવાલોની બહાર અને
સ્પષ્ટ સુશોભનના સુંદર સવસ્તરણ તરફ છે.
▪ સાધારણ કદના પ્રારંસભક મંડદરો અને કેટલાક નાના
સશખરો ઉદાહરણ તરીકે, ભુવનેશ્વર ખાતે 7મી સદીના
મધ્યભાગનું પરશુરામેશ્વર મંડદર જેના પાયા અને
ગભષગૃહ પર એક સવશાળ સશખર અને નીિી સપાટ
છતવાળા મંડપ સાથે સુંદર નતષકો, નતષકીઓ અને
વાદ્યવાદકોના સશલ્પોથી સુશોસભત છે અને ધીમે ધીમે એક
ખૂબ જ ઊંિી અને સવશાળ ઇમારતમાં પડરવસતષત થયું છે,
જેને સશલ્પોથી સજાવવામાં આવ્યું છે.
7
સાાંસ્કૃતિક વારસો
▪ તે પછી વૈતાલા દેઉલ આવે છે જે તેની મૂસતષકલાની અને
શણગારની સવપુલતા માટે જાણીતું છે, આ મંડદરનું
લંબિોરસ ગભષગૃહ અને િાર પૈડાવાળી ગાડી જેવી છત
પરશુરામેશ્વર મંડદર જેવી જ છે અને તેના સુશોભન તત્ત્વો
અને ડડઝાઇનના આધારે તેની તારીખ આઠમી સદીના
અંતની ગણી શકાય છે.
▪ ત્યારબાદ મુક્તેશ્વર મંડદર આવે છે, જે ઓડરસ્સાની
સ્થાપત્યકલાનું રત્ન ગણાય છે.
▪ બ્રહ્મેશ્વર મંડદર એ સશલાલેખ દ્વારા સિવાયેલું 1060 ની
સદીનું એક પંિાયત મંડદર છે. આ એક એવું મંડદર છે,
જેમાં મુખ્ય મંડદર સંકુલ િાર ખૂણા પર િાર નાના
મંડદરોથી ઘેરાયેલું છે.
▪ જોકે, એક ખૂબ જ સુદં ર તીથષસ્થળ હોવા છતાં, સશખર
અમલક ની નીિે એકાએક વળેલું દેખાય છે, જે
રાજરાણીના સશખરથી સવપરીત છે અને આ વસ્તુ તેની
શૈલી અને શણગાર માટે સંપૂણરષ ીતે યોગ્ય અને
પ્રશંસાપાત્ર છે.
▪ જગમોહનમાં રાજરાણીથી સવપરીત ઉપર એક પ્રમાણમાં
ભારે સપરાસમડની છત છે, જે સાધારણ ઊંિાઈની અને
ખૂબ જ સરળ છે.
▪ સ્થાપત્ય પ્રવૃસત્તઓની પરાકાષ્ઠા ભુવનેશ્વરના સલંગરાજ
મંડદરમાં જોઈ શકાય છે, જેનું સનમાષણ ઈ.સ.1000 માં
કરવામાં આવ્યું હતું, જે કદાિ આ સદીનું સૌથી શ્રેષ્ઠ,
ભવ્ય અને સૌથી ઊંિું (36.50 મીટર ઊંિું) મંડદર છે.
▪ આ મંડદરમાં એક સવશાળ બંધ ગભષગૃહ, એક નૃત્યમંડપ
અને ભેંટ અપષણ કરવા માટે એક કિ છે, જેમાંથી છેલ્લા
બે પાછળથી ઉમેરવામાં આવ્યા હતા.
▪ તલાંગરાજ માંદિર
▪ સલંગરાજની આજુબાજુ વધારાના પૂજા સ્થાનો આવેલા છે,
જેણે સમગ્ર પડરસરને અવ્યવસ્સ્થત બનાવી દીધું છે. તેના
સશખરની ઊંિાઈ રાજરાણી (મંડદર) કરતાં પાંિ ગણી
વધારે છે.
▪ તેની ભવ્યતા અને સંપૂણષ કદ સમગ્ર સંકુલમાં રથની ઊંડી
સીધી રેખાઓ દ્વારા વધુ ભારપૂવષક દશાષવે છે. મધ્ય રથની
બંને બાજુએ સશખરના આકારમાં િાર ઉતરતી આકૃસતઓ
સાથે આવી બે રેખાઓ છે. ભવ્યતામાં એકબીજા સાથે
સ્પધાષ કરતા જગમોહન અને સશખર, ભગવાનની
મહાનતા દશાષવે છે.
 Mission GPSC Series - WEBSANKUL
▪ સલંગરાજ સસહત ઓડરસ્સાના પછીના સમયના મંડદરોમાં,
એક જ ધરી સાથે બે વધારાના મંડદરો જોડાયેલા છે –
જગમોહનની સામે, એક નટમંડપ, અથવા નૃત્ય અને
સંગીતનો એક હોલ, અને ભોગમંડપ અથાષત પ્રસાદનો
હોલ.
▪ હકીકતમાં, મંડદર એક સંપૂણષ કલાનું પ્રદશષન હતું, જેમાં
માત્ર મૂસતષઓ અને સિત્રો જ નહીં પરંતુ સંગીત, નૃત્ય અને
નાટ્ય પ્રદશષન પણ હતા, જે તેને કલાત્મક અને સાંસ્કૃસતક
પ્રવૃસત્તઓ માટે એક વાસ્તસવક નાગડરક કેન્દ્ર બનાવે છે,
કંઈક અંશે આધુસનક સમુદાય હોલ જેવું, જે સામાસજક
અને સાંસ્કૃસતક સભાઓ માટેના સ્થળો છે.
▪ જૂના ડદવસોમાં મંડદર આ કાયષમાં સેવા આપતું હતું અને
વાસ્તવમાં, તે એક એવું કેન્દ્ર હતું જેની આસપાસ
સમુદાયનું તમામ નાગડરક અને ધાસમષક જીવન ફરતું હતું.
▪ અનાંિ વાસુિવે માંદિર
▪ ભુવનેશ્વરમાં બાદમાં બનેલા મંડદરોમાં, 1278 માં સ્થાસપત
અનંત વાસુદેવ મંડદર, એક કરતાં વધુ રીતે નોંધપાત્ર છે.
તે એકમાત્ર મંડદર છે, જે મુખ્યત્વે સશવ સ્થાન પર વૈષ્ણવ
પૂજાને સમસપષત છે અને છત પર એક સુશોસભત મંિ
(પ્લેટફોમષ) ઉપર ઊભું છે. આ મંડદર સલંગરાજની
સુસનયોસજત યોજના અને શણગાર અનુસાર બાંધવામાં
આવ્યું છે, પરંતુ ક્રસમક આરોહણમાં િાર પેટાખંડો પર
છતોનું સામૂહીકરણ (ગ્રુસપંગ) અહીં વધુ ભવ્ય છે. આ
સસવાય ગભષગૃહ અને જગમોહનની ડદવાલો પર રાજ
કારભારીઓ અને તેમની ધમષ પત્નીઓના સિત્રો છે.
▪ કોણાકકનુાં સૂયયમાંદિર
▪ ઓડરસ્સાની કલાત્મક અને સ્થાપત્ય પ્રસતભાની સૌથી
મોટી સસસિ કોણાકિ ખાતેનું સૂયષ મંડદર છે, જેનું સનમાષણ
પૂવષ ગંગ શાસક નરસસમ્હવમષન દ્વારા ઈ.સ.1250 માં
કરવામાં આવ્યું હતું. આ સવશાળ અને ભવ્ય મંડદરની
કલ્પના 12 જોડી સુશોસભત પૈડાઓ સાથેના સવશાળ રથ
તરીકે કરવામાં આવી હતી અને તેમના પાછળના પગ
પર ઊભા રહેલા સાત ઘોડાઓ દ્વારા ખેંિવામાં આવી
રહ્યા છે.
▪ આ સવશાળ મંડદર મૂળભૂત રીતે એક વક્ર સશખર સાથેનું
ગભષગૃહ, એક જ ધરી પર જગમોહન અને નૃત્ય હોલ
અને ત્રણ પ્રવેશદ્વારો સાથે એક સવશાળ પડરસરની ડદવાલ
(કમ્પાઉન્દ્ડ વોલ) ધરાવે છે. ગભષગૃહ અને નૃત્ય મંડપ ની
છત પડી ગઈ છે જ્યારે જગમોહનની છત હજુ પણ
જળવાઈ રહી છે. ગભષગૃહ અને જગમોહન એકસાથે એક
8
સાાંસ્કૃતિક વારસો
સવશાળ િબુતરા (પ્લેટફોમષ) પર ઊભા છે જે હાથીઓ,
સુશોસભત આભૂર્ણોની વચ્ચે બનેલી મૂસતષઓ, જેમાંથી
કેટલીક ખૂબ જ શંગાડરક (કામુક) છે, સિત્રવલ્લી
(નકશીદાર પટ્ટી)થી અલંકૃત છે.
▪ જગમોહનની સવશાળ છત જેની ઉપર સિસતજ (આડા)
સ્તરો ત્રણ તબક્કામાં વગીકૃત છે, સાથે સ્ત્રી આકૃસતઓ,
નતષકો, મંજીરા વગાડતા લોકો અને અન્દ્યની આકર્ષક
માનવ આકૃસતઓ, દરેક તબક્કાને શણગારે છે. તેમની
ભવ્યતા અને સશલ્પ કૌશલ્ય માટે અનન્દ્ય, જગમોહન
સૂયષપ્રકાશ અને છાંયડાનો પ્રભાવશાળી સવરોધાભાસ
ધરાવે છે.
▪ પટ્ટિક્કલના માંદિરો
▪ પટ્ટડકલ (કણાષટક) ખાતેના સૌથી મહત્ત્વપૂણષ મંડદરો 8મી
સદીના પૂવાષધષનાં છે અને પલ્લવ પ્રભાવના સૌથી મજબૂત
સંભસવત પુરાવા દશાષવે છે.
▪ સવક્રમાડદત્ય ડદ્વતીયની રાણી દ્વારા સશવને લોકેશ્વર તરીકે
સમસપષત મહાન સવરૂપાિ મંડદર, જે ઈ.સ.740 નું છે, તે
કાંિીપુરમથી લાવવામાં આવેલા મજૂરો દ્વારા અને
કાંિીપુરમ ખાતે કૈલાસનાથ ની સીધી પ્રસતકૃસત(નકલ)માં
બનાવવામાં આવ્યું હતું.
▪ મુખ્ય મંડદર મંડપમથી અલગ છે, પરંતુ તેનો એક
પડરક્રમાનો માગષ છે, સ્તંભવાળા મંડપમાં પાકા પથ્થરની
બારીઓ સાથે મજબૂત ડદવાલો છે. દરેક માળ, જે મોટા
પ્રમાણમાં ઉંિો છે, િોરસ સશખરમાં સ્પષ્ટપણે દશાષવવામાં
આવ્યો છે, જેમાંથી દરેક નોંધપાત્ર ઊંિાઈ ધરાવે છે.
▪ ઝરોખાઓ પર િૈત્ય ઢબનો વ્યાપકપણે ઉપયોગ કરવામાં
આવ્યો છે અને ત્યાં ઘણા કોતરેલા સ્તંભો, સ્લેબ અને
એકસવધ સ્તંભો છે.
▪ તે પ્રારંસભક રસવડડયન મંડદર બાંધકામ પિસતઓ સાથે
સુસંગત રહીને, તે ગારા (સ્લરી) સવના કાળજીપૂવકષ
જોડાયેલા પથ્થરોમાંથી બનાવવામાં આવ્યું છે. ભારતના
સૌથી ભવ્ય મંડદરોમાંનું એક, પટ્ટડકલનું આ એકમાત્ર
પ્રાિીન મંડદર છે, જ્યાં આજે પણ પૂજા-અિષના કરવામાં
આવે છે.
▪ િતિણ ભારિનાાં માંદિરો
▪ ઉત્તર ભારતની સરખામણીમાં દસિણ ભારતમાં હજારો
મંડદરો છે, કારણ કે દસિણ ભારતને ઉત્તરની જેમ સતત
સવદેશી આક્રમણોનો સામનો કરવો પડ્યો નથી.
 Mission GPSC Series - WEBSANKUL
▪ દેશની સ્થાપત્ય સવર્યક સસસિઓ પાછળ સહન્દ્દુ મનની
ધાસમષક અને આધ્યાસ્ત્મક આશાઓ અને આકાંિાઓને
વેગ આપવાનો આગ્રહ હતો, અને મંડદરનું સનમાષણ અને
જાળવણીનું કાયષ ત્યારના અને ત્યારબાદના સમયમાં,
બધા માટે પૂણ્ય અથવા ધમષનું કાયષ બની ગયું.
▪ રાજા, ઉમરાવ અને સામાન્દ્ય માનવી, બધા એક સમાન
હતા. તે તમામ સાંસ્કૃસતક અને સામાસજક જીવનનું કેન્દ્ર
હતા. જેની આસપાસ તમામ પ્રવૃસત્તઓ થતી હતી. તેનો
પ્રભાવ સ્પષ્ટ રીતે ધાસમષક અને આધ્યાસ્ત્મક િેત્રોની
બહાર સવસ્તયો અને મંડદર એક મહત્વપૂણષ પ્રવૃસતઓનું
કેન્દ્ર બન્દ્યું.
▪ રાજાઓ, ઉમરાવો અને સામાન્દ્ય ભક્તો તરફથી
અવારનવાર મળતા દાનને કારણે મંડદર એક અગ્રણી
જમીનદાર બની ગયું.
▪ મંડદરના સનમાષણમાં સામાન્દ્ય રીતે ઘણા વર્ો લાગતા હતા
અને સેંકડો કલાકારો અને ઇજનેરોને કામ મળતું હતું.
પડોશી પ્રાંતોના શ્રેષ્ઠ કારીગરોને રોજગારી આપવામાં
આવી હતી અને તેના સનમાષણ દરસમયાન પ્રસતભાશાળી
સશલ્પકારોની આખી પેઢીને તેમના દ્વારા તાલીમ
આપવામાં આવી હતી.
▪ સમય જતાં, સાદું અડીખમ મંડદર માળખાઓનો એક
સવશાળ સમુહ બની ગયું, જેમાં સહાયક મંડદરો, નટમંડપ
અને ભોગમંડપ અથવા નૃત્યકિ અને પ્રસાદનો કિ.
▪ કસવ મંડપ, કંદોઈ અને અન્દ્યને મંડદર સંકુલનો ભાગ
બનવાની મંજરૂ ી આપવામાં આવી હતી. બીજા શબ્દોમાં
કહીએ તો, મંડદરે શહેરને પોતાનામાં સમાવી લીધું અથવા
શહેરે મંડદરને પોતાનામાં સમાવી લીધું.
▪ આ તમામ વધારાના માળખામાં વધારા સાથે, મૂળ મંડદર
સંકુલમાં વધુ આંગણાંઓ (કમ્પાઉન્દ્ડ હોલ) ઉમેરવામાં
આવ્યા હતા, એકની અંદર એક.
▪ તેથી, વતષમાન દસિણ ભારતીય મંડદરમાં ડદવાલો,
િતુષ્કોણ, એકની અંદર એક છે.
▪ આ સવસ્તારની સૌથી અંદરની ડદવાલમાં મંડદર બંધબેસતું
છે, જે અન્દ્ય મોટા પ્રવેશદ્વારો કરતાં ઘણું નાનું અને સરળ
માળખું ધરાવે છે, જે હવે સ્થાપત્યકારો, સશલ્પકારો અને
કોતરણીકારોનું ધ્યાન આકસર્ષત કરવા લાગ્યું હતું.
▪ બૃહડેશ્વર માંદિર
▪ બૃહદેશ્વર મંડદર જે લગભગ ઈ.સ.1000 ની આસપાસ
બાંધવામાં આવ્યું હતું તે ભુવનેશ્વરના રાજરાણી મંડદરનું
9
સાાંસ્કૃતિક વારસો
સમકાલીન છે. એક ભવ્ય અને પ્રસતસષ્ઠત ઈમારત જેમાં
આ મંડદરનો સપરાસમડલ સમનાર સતત ઉતરતા માળથી
બનેલો છે, જે ઉપર તરફ આગળ વધતાં સાંકડો બને છે
અને તેની ઉપર ગુંબજ છે.
▪ ઘણી રીતે આ મંડદર મહાબલીપુરમના ડકનારે બનેલા
મંડદરો જેવું છે. પરંતુ તેની ગુંબજવાળી ટોિ ડડઝાઇન અને
અમલીકરણમાં ઓડરસ્સાના મંડદરના અમલકા થી અલગ
છે.
▪ સવોચ્ચ સશખર ગભષગૃહ ઉપર બાંધવામાં આવ્યું છે.
રિનાઓ સુદં ર સશલ્પ અને સિત્રોથી અંદર તેમજ
બહારની બાજુએ શણગારેલી છે; સશવને સમસપષત
બૃહદેશ્વર મંડદર, 500 ફૂટ બાય 200 ફૂટના પ્રાંગણમાં
આવેલું છે અને તેમાં ગભષગૃહ, સ્તંભવાળો સભામંડપ અને
એક જ ધરી પર ગોઠવાયેલ નંદીમંડપનો સમાવેશ થાય
છે. સપરાસમડ સવમાન લગભગ 190 ફૂટ ઊંિું છે, જેમાં
ઉતરતા ક્રમમાં 13 પગસથયાં જેવા િેત્રોનો સમાવેશ થાય
છે અને એવું માનવામાં આવે છે કે તેના સશખરનો
પડછાયો ડદવસ દરસમયાન ક્યારેય મંડદરના પાયાની
બહાર ક્યાંય પડતો નથી.
▪ ઇલોરાનુાં કૈલાશ માંદિર
▪ ઈલોરા ખાતેનું પ્રસસિ કૈલાસ મંડદર એક વગષમાં છે કારણ
કે તે એક પથ્થરથી કાપવામાં આવેલ મંડદર સંકુલ છે, જે
ઘણી રીતે મહાબલીપુરમના સવસવધ રથોને મળતું આવે
છે.
▪ આ મંડદર રાષ્ટ્રકુટ રાજા કૃષ્ણના શાસન દરસમયાન
બાંધવામાં આવ્યું હતું અને તે 8મી સદીના મધ્યનું છે.
ઈલોરા ખાતે કોતરણી કરનારાઓએ ખડકમાં ત્રણ
ખાઈઓ કાપી અને પછી ઉપરથી નીિે સુધી ખડકને
કોતરવાનું શરૂ કયુું.
▪ ભલે તે માળખાકીય મંડદર પર આધાડરત હોય, પણ
કૈલાશનાથ મંડદર એક લંબિોરસ વંડાની અંદર એક
પથ્થર કાપી(રૉક-કટ) સનમાષણ કરેલું મંડદર છે.
▪ મંડદરના સવસવધ ભાગોમાં પ્રવેશદ્વાર, સવમાન અને મંડપ
તેમજ સશવના પોડઠયા (નંદી) માટે સ્તંભવાળું મંડદર છે.
મંડદરની અંદર તેમજ બહાર, સુદં ર, આકર્ષક અને
પ્રસતકાત્મક સશલ્પ શણગાર છે, જે મુખ્યત્વે સશવ અને
પાવષતી, સીતાનું (અપ)હરણ અને રાવણ દ્વારા પવષતને
ખસેડવાની સવર્ય-વસ્તુ સાથે સંબંસધત છે.
▪ ગોપુરમ સશખર એક લંબિોરસ િતુભુષજ છે, ક્યારેક તેનો
આકાર િોરસ પણ હોય છે, તેની વચ્ચેથી એક માગષ
 Mission GPSC Series - WEBSANKUL
પસાર થાય છે અને ઉત્તર ભારતથી સવપરીત તે પ્રવેશદ્વાર
પર આવેલું છે. તાંજોર ખાતેના બૃહડદશ્વર મંડદરમાં પણ
ગભષગૃહ ઉપર સશખર જેવી રિના હતી.
▪ ઘણી રીતે ગોપુરમ બૌિ પ્રવેશદ્વારમાંથી ઉદ્ભવ્યું હોઈ શકે
તેમ આપણે સાંિી અને ભરહુત વગેરેમાં જોયું છે. તેની
ઉપર એક નળાકાર કમાન આકારની છત છે, જેની
ઉપરથી અનેક ટોિો દેખાય છે, જે આપણને ફરીથી
લાકડાની બનેલી લાંબી ઝૂપં ડીની ઢાળવાળી છતની યાદ
અપાવે છે.
▪ તિિમ્બરમનુાં માંદિર :
▪ સિદમ્બરમ (સશવ મંડદર) ના ગોપુરમ (સશખર) માં
ભરતનાટ્યમ નૃત્યની મુરાઓ દશાષવતી સશલ્પોની શ્રેણી
છે. રાસત્ર દરસમયાન, ગોપુરમ સશખરના દરેક માળે
દીવાઓ પ્રગટાવવામાં આવતા હતા અને તે રાસત્રના
પ્રવાસીઓ માટે એક સનસશ્ચત માગષદશષક તરીકે કામ કરતા
હતા, જે લાઇટ હાઉસ અથવા દીવાદાંડીની જેમ કામ
કરતા હતા.
▪ િતિણ ભારિની માંદિર સ્થાપત્ય શૈલી
▪ સનયમ પ્રમાણે, સૌથી ઊંિું ગોપુરમ સશખર નવીનતમ હતું,
પ્રારંસભક સૌથી નીિું સશખર મદુરાઈના મીનાિી મંડદરના
ગોપુરમમાં જોવા મળ્યું હતું. મુલાકાતીઓ આ સમનારાઓ
ઉપર િઢી શકે છે અને નજીકની કોતરણીનો સ્વાદ માણી
શકે છે અને આકસ્સ્મક રીતે મંડદર સંકુલનો અદ્ભુત
નજારો મેળવી શકે છે.
▪ આ સમયગાળાના દસિણ ભારતીય મંડદરો તેમની સવશાળ
રિનાઓ, મંડપ અને ગોપુરમ માટે નોંધપાત્ર છે. આ
ઉપરાંત, સવજયનગરના અંતમાં અને ઈ.સ.16મી સદીમાં
નાયકોના સમયગાળા દરસમયાન 100 સ્તંભવાળા
સવસ્તરેલ મંડપોનું પણ સનમાષણ કરવામાં આવ્યું હતું.
▪ શરૂઆતના સમયથી મંડદરના સવકાસમાં આ એક રસપ્રદ
પ્રસ્થાન છે. આ સ્તંભવાળા સભાખંડ હવે વધુને વધુ
સવસ્તરેલ બની રહ્યા છે, જેમાં દાતાની જોડી, રાજાઓ,
રાણીઓ, ભવ્ય આકારો અને કદવાળા પૌરાસણક
પ્રાણીઓનું સિત્રણ કરવામાં આવ્યું છે. આ ઉપરાંત,
સ્તંભની ટોિ અને છત પરના સિત્રો ખૂબ જ રંગીન છે.
▪ કેટલાક મંડદરોમાં જળાશયો ની આસપાસના ભવ્ય સ્તંભો
સાથે સવશાળ હોલ છે, જે કાયાષત્મક અને સ્થાપત્યની રીતે
ઉત્કૃષ્ટ ઇમારતો છે. મૈસૂરના હોયસળ શાસકોએ 12મી-
13મી સદીમાં સોમનાથપુર, બેલરુ અને હાલેબીડ ખાતેના
મંડદરો બંધાવ્યા હતા. સોમનાથપુર ખાતેનું પ્રસસિ કેશવ
10
સાાંસ્કૃતિક વારસો
મંડદર અને હાલેબીડ અને બેલુરના હોયસાલા મંડદરો
અલંકૃત અને સુશોભન તત્વોનો ખજાનો છે. તેઓ તેમના
કોતરવામાં આવેલા ગોખલા ઓ અને ઝીણવટપૂવષક
કોતરેલી વનસ્પસત અને ફૂલો માટે પ્રખ્યાત છે.
▪ સવમાન એ તારક (સ્ટાર) આકારનો એક પ્લાન છે, જેમાં
ઢાળકામ, ગુણન (મસ્લ્ટસ્પ્લકેશન) અને અસતશય શણગાર
સાથે મુખ્ય અને પુનઃપ્રવેશના ખૂણાઓ છે.
▪ ખજુરાહો
▪ ખજુરાહો, પન્નાથી પિીસ માઈલ ઉત્તરે અને મધ્યપ્રદેશના
છતરપુરથી 27 માઈલ દૂર, િંદલ ે ોએ ત્યાં બનાવેલા ઉત્તમ
મંડદરોને કારણે એક મહત્વપૂણષ સ્થળ છે.
▪ ખજુરાહો મંડદરોની રૂપરેખા (પ્લાન) પૂવથષ ી પસશ્ચમ તરફ
લાંબી ધરી સાથે સ્વસ્સ્તકસ્વરૂપની છે.
▪ પન્નાની ખાણોમાંથી મળેલા ગ્રે રેતીના પથ્થરમાંથી બનેલા
આ મંડદરો માળખામાં નરમ અને રંગમાં ખૂબ જ
મનમોહક છે.
▪ મંડદરો મોટાભાગે ઊંિા ટેકરા પર બાંધવામાં આવે છે.
લગભગ બધા મંડદરોમાં આંતડરક પૂજા સ્થળ, મંડપ અને
પ્રવેશદ્વાર હતું. ખજુરાહો મંડદરમાં પ્રદસિણાનો માગષ પણ
હતો.
▪ ખજુરાહોના કેટલાક મંડદરો પાંિ પૂજા સ્થાનોનો સમૂહ
છે, જેમાંથી મુખ્ય મંડદરના િાર ખૂણા પર િાર મંડદરો છે.
સ્થાપત્યમાં, આવા મંડદરોને પંિાયતન કહેવામાં આવે છે,
એટલે કે, એક મુખ્ય પૂજા સ્થળની આસપાસ અન્દ્ય િાર
પૂજા સ્થાનોનો સમાવેશ કરતું મંડદર.
▪ કંદડરયા મંડદર, મહાદેવ મંડદર, દેવી જગદંબા મંડદર,
સિત્રગુપ્ત મંડદર, સવશ્વનાથ મંડદર, પાવષતી મંડદર, લક્ષ્મણ
અથવા િતુભુષજ મંડદર; વરાહ મંડદર; િૌસઠ યોસગની
મંડદરો (એક માત્ર મંડદર જે સંપૂણષપણે ગ્રેનાઈટથી બનેલું
છે અને િોસઠ યોસગનીઓને સમસપષત છે) કલા અને
સ્થાપત્યની દૃસ્ષ્ટએ ખૂબ જ પ્રખ્યાત અને અભ્યાસ કરવા
યોગ્ય છે.
▪ આ મંડદરો દસમીથી બારમી સદીની વચ્ચે બાંધવામાં
આવ્યા હતા. ખજુરાહોનું દસિણ-પૂવષ જૈન મંડદરો માટે
પ્રખ્યાત છે. પાશ્વષનાથ મંડદર સૌથી મહત્વપૂણષ છે જ્યારે
ઘંટાઈ મંડદરનું નામ તેના સ્તંભો પર ઘંટ અને સાંકળના
આભૂર્ણોને કારણે રાખવામાં આવ્યું છે.