TRẦN TRỌNG KIM

VIỆf NAM
SỬLUỢC
VIỆT NAM sử Lược
 TRẦN TRỌNG KIM

VIỆT NAM
Sử LƯỢC
 TựA

Sử là sách không những chỉ đ ể ghi chép những công việc đã

qua mà thôi, nhưng lại phải suy xét việc gốc ngọn, tìm tòi cái căn
nguyên những công việc của người ta đã làm đ ể hiểu cho rõ
những vận hội trị loạn của một nước, những trình độ tiến hóa
của một dân tộc. Chủ đích là đ ể làm cái gương chung cổ cho
người cả nước được đời đời soi vào đấy mà biết cái sự sinh hoạt
của người trước đã phải lao tâm lao lực những thế nào, mới
chiếm giữ được cái địa vị ở dưới bóng mặt trời này.
Người trong nước có thông hiểu những sự tích nước mình
mới có lòng yêu nước yêu nhà, mới biết cô'gắng học hành, hết sức
làm lụng đ ể vun đắp thêm vào cái nền xã hội của tiên tổ đã xây
dựng nên mà đ ể lại cho mình. Bởi những lẽ ấy cho nên phàm,
dân tộc nào đã có đủ cơ quan và thể lệ làm cho một nước độc lập,
thì củng có sử cả. Nước Việt ta khởi đầu có sử từ đời nhà Trần,
vào quãng th ế kỷ thứ XIII. Từ đó trở đi nhà nào lên làm vua
củng trọng sự làm sử. Nhưng cái lối làm sử của ta theo lối biên
niên của Tàu, nghĩa là năm nào tháng nào có chuyện gì quan
trọng thì nhà làm sử chép vào sách. Mà chép một cách rất vắn
tắt cốt đ ể ghi lấy chuyện ấy mà thôi, chứ không giải thích cái gô'c
ngọn và sự liên can việc ấy với việc khác là thê nào.

5
 N hà làm sử lại là người làm quan, vua sai coi việc chép sử,
cho nên dău thê nào sự chép sử củng không được tự do, thường có
ý thiên vị về nhà vua, thành ra trong sử chỉ cần chép nhưng
chuyện quan hệ đến nhà vua, hơn là những chuyện quan hệ đến
sự tiến hóa của nhân dân trong nước, vả , XIỈCL nay ta vẫn chịu
quyền chuyên chế, vẫn cho việc nhà vua là việc nước, c ả nước chỉ
cối ở một họ làm vua, cho nên nhà làm sử cứ theo cái chủ nghĩa
ấy mà chép sử, thành ra sử đời nào cũng chỉ nói chuyện những
vua đời ấy mà thôi. Bởi vậy xem sử ta th ật là rẻ, mà thường
không có ích lợi cho sự học vấn là mấy.
Sử của m ình đã không hay, mà người mình lại không mấy
người biết sử. Là vì cái cách học tập của mình làm cho người
m ình không có th ể biết được sử nước mình. B ất kỳ lớn nhỏ, hễ ai
cắp quyển sách đ i học thì chỉ học sử Tàu, chứ không học sử nước
nhà. Rồi thơ p h ú văn chương g ì củng lấy điển tích ở sử Tàu, chứ
chuyện nước m ình thì nhất thiết không nói đến. Người mình có ý
lấy chuyện nước nhà làm nhỏ mọn không cần ph ải biết làm gì.
Ây củng là vì xưa nay mình không có quôiíc văn, chung thân chỉ đi
mượn tiếng người, chữ người mà học, việc g i củng bị người ta
cảm hóa, chứ tự m ình thì không có cái g ì là đặc sắc, thành ra
th ật rõ như câu phương ngôn: "Việc nhà thì nhác, việc chú bác
thì siêng!"
Cái sự học vấn của mình như thế, cái cảm tình của người
trong nước như thế, bảo rằng lòng vì dân vì nước mở m ang ra
làm sao được?
Nhưng dẫu th ế nào mặc lòng, nước ta đã có sử ta thì củng có
thê bởi đó mà biết được những sự đã qua ở nước ta, và có th ể bởi
đó mà khảo cứu được nhiều việc quan hệ đến vận mệnh nước
m inh từ xưa đến nay xoay vần ra làm sao. Hiềm vì sử nước ta thì
làm bằng chữ Nho cả, mà chữ Nho thì từ rày trỏ đi chắc rồi mỗi
ngày một kém đi. Hiện nay s ố người đọc được chữ Nho còn nhiều

6
 mà trong nước còn không'có mấy người biết chuyện nước nhá,
huống chi mai sau này chữ Nho bỏ không học nữa, thì sự khảo
cứu về những việc quan hệ đến lịch sử nước mình sẽ khó biết bao
nhiêu!
Nay nhân sự học à nước ta đã thay đổi, chữ quốc ngữ đã ph ổ
thông cả trong nước, chi bằng ta lấy tiếng nước nhà mà kể
chuyện nước nhá, ta soạn ra bộ VIỆT NAM s ứ LƯỢC, xếp đặt
theo thứ tự, chia ra tửng thời đại, đặt thành chương, thành mục
rõ ràng, đ ể ai ai củng có thể xem được sử, ai ai cũng có th ể hiểu
được chuyện, khiến cho sự học sử của người mình được tiện lợi
hơn trước.
Bộ VIỆT NAM SỬ LƯỢC này, soạn giả chm ra làm 5 thời đại.
Thời đại thứ nhất là Thương cổ thời đại, kể từ họ Hồng Bàng cho
đến hết đời nhà Triêu. Trong thời đại ấy, từ chương thứ III, bàn
về xã hội nước Tàu trước đời nhà Tần, phần nhiều là những
chuyện hoang đường huyền hoặc cả. Những nhà chép sử đời
trước củng theo tục truyền mà chép lại, chứ không có di tích gì
mà khảo cứu cho đích xác. Tuy vậy, soạn giả cũng cứ theo sử cũ
mà chép lại, rồi củng phê bình một đôi câu đ ể tỏ cho độc giả biết
rằng những chuyện ấy không nên cho là xác thực.
Thời đại thứ nhì là Bắc thuộc thời đại, kể từ khi vua Vũ Đ ế
nhà Hán lấy đất Nam Việt của nhà Triệu, cho đến đời Ngũ Quí,
ở bên ta có họ Khúc và họ Ngô xướng lên sự độc lập. Những công
việc trong thời đại ấy, thì sử cũ của nước ta chép rất là sơ lược
lắm. Vì rằng trong thời đại Bắc thuộc, người mình chưa được
tiến hóa, sự học hành còn kém, sách vở không có, cho nên về sau
những nhà làm sử của ta chép đến thời đại này củng không kê
cứu vào đâu được, chỉ theo sử Tàu mà chép lại thôi, vả, người
Tàu lúc ấy vẫn cho minh là một xứ biên đừi dã man, thường
không ai lưu tâm đến, cho nên những chuyện chép ờ trong sử,
củng sơ lược lắm, mà đại đ ể cũng chỉ chép những chuyện cai trị,

7
chuyện giặc gm , chứ các công việc khác thì không nói đến.
Thời đ ạ i Bắc thuộc dai dẳng đến hơn m ột nghìn nám, mà
trong thời đ ạ i ấy dân tình th ế tục ở nước minh th ế nào, thì băy
giờ ta không rõ lắm, nhưng có một điểu ta nên biết là từ đó trở
đi, người m ình nhiễm cái văn minh của Tàu một cách rất său
xa, dẫu về sau có giải thoát được cái vòng ph ụ thuộc nước Tàu
nữa, người m ình vẫn ph ải chịu cái ảnh hưởng của Tàu. Cái ảnh
hưởng ấ y lâu ngày đã thành ra cái quốc tuý của mình, dẫu ngày
nay có muôh trừ bỏ đi, cũng chưa d ễ một m ai m à tẩy gột cho
sạch đư ợ c. Những nhà chính trị toan sự đổi củ thay mới củng
nên lưu tâm về việc ấy, thì sự biến cải mới có công hiệu vậy.
Thời đ ạ i thứ ba là Thời đại tự chủ, k ể từ nhà Ngô, nhà Đinh
cho đến S ơ diệp nhà Hậu Lê. Nước m ình từ thời đại ấy về sau là
m ột nước độc lập, tuy đối với nước Tàu vẫn p h ải xưng thần và
chịu công, nhưng kỳ thực là không ai xâm ph ạm đến cái quyền
tự chủ của mình.
Buổi đầu, nhà Đinh, nhà Lê mới dấy lên, còn ph ả i xây đắp
cái nền tự chủ cho vững bền, p h ải lo sửa sang việc võ bị đ ể chống
với kẻ thù nghich, cho nên sự văn học không được m ở m ang lắm.
Về sau đến đời nhà Lý, nhà Trần, công việc ở trong nước đã
thành nền nếp, kẻ cừu địch ở ngoài cũng không quấy nhiễu nữa,
lại có nhiều vua hiền tôi giỏi nối nhau mà lo việc nước, cho nên
từ đó trở đ i việc chính trị, việc tông giáo và việc học vấn mỗi
ngày một khai hóa ra, làm cho nước ta thành m ột nước có th ế
lực, bắc có thê chống được với Tàu, nam có th ể m ở rộng thêm bờ
cõi. N h à L ý và nhà Trần lại có công gây nên cái quốc hồn mạnh
mẽ, khiến cho về sau đến đời Trần mạt, nhân khi họ Hồ quấy rối,
người Tàu đã toan đường kiêm tính, người mình biết đồng tám
hiệp lực m à khôi phục lại giang sơn nhà. K ế đến nhà Lé, trong
khoảng m ột trăm năm về buổi đầu, nước minh cũng có th ể gọi Là
thịnh trị, nhất là về những năm Quang Thuận (1460 - 1469) và

8
Hồng Đức (1470 - 1497), thì sự văn trị và võ công đã là rựí
lắm. Nhưng về sau gặp những hôn quân dung chúa, việc tr
chính đ ổ nát, kẻ gian thần dấy loạn. Môi binh đao gây nên từ
người trong nước đánh giết lẫn nhau, làm thành ra nam
chia rẽ, vua chúa tranh quyền. Ây thật là một cuộc biến lớ
trong nước vậy.
Thời đại thứ tư là Nam Bắc phân tranh, kể từ khi nhủ A
làm sự thoán đoạt cho đến nhà Tây Sơn. Trước thì nam Lê,
Mạc, sau thì Nguyễn nam, Trịnh bắc, sự cạnh tranh càng ỉiị
càng kịch liệt, lòng ghen ghét càng ngày càng dữ dội. Nghĩa I
tôi mỏng mảnh, đạo cương thường chểnh mảng: nước đã có I
lại có chúa. Trong Nam ngoài Bắc mỗi nơi một giang sơn, ct
việc ở đâu chủ trương ở đấy. Tuy vậy việc sửa đổi ở ngoài ỉ
củng có nhiều việc hay, mà việc khai khẩn ở trong Nam thậi
ích lợi. Nhưng cuộc thành bại ai đâu dám chắc, cơn gió bụi k
đầu từ núi Tây Sơn, làm đổ nát cả ngôi vua cùng nghiệp ch
Anh em nhà Tây Sơn vẫy vùng không được 20 năm, thì bản tr
nhà Nguyễn lại trung hưng lên, mà đem giang sơn về một Tì
lập thành cái cảnh tượng nước Việt Nam ta ngày nay vậy.
Thời đại thứ năm là Cận kim thời đại, kể từ vua Thế tổ l
triều cho đến cuộc bảo hộ bây giờ. Vua Thế tổ khởi đầu giao th
với nước Pháp lan tây đ ể m ư ợ n th ế lực mà đảnh Tây Sơn. Nhi
về sau vì những vua con cháu ngài đổi chính sách khác, nghi
cấm đạo Thiên Chúa, và đóng cửa không cho ngoại quốc I
buôn bán. Những đình thần thì nhiều người trí lự hẹp hòi,
nghiễm nhiên tự phụ, không chịu theo thời mà thay đổi. Đôĩ
những nước ngoại dương, thì thường hay gây nên sự bất h
làm cho nước Pháp phải dùng binh lực đê bênh vực quyền lợi (
mình. Vì những chính sách ấy cho nên mới thành ra có cuộc l
hộ.
Đại khái đó là những mục lớn trong những phần mà sc
giả đã theo tưng thời đại đê đ ặt ra. Soạn giả đã c ố sức xem xét và
góp nhặt những sự ghi chép ở các sách chữ Nho và chữ P h á p “,
hoặc những chuyện rải rác ở các dã sử, rồi đem trích bò nhưng sự
huyền hoặc đi mà soạn ra bộ sách này, cốt đ ể người đổng bang ta
biết được chuyện nước nhà mà không tin nhảm những sự huyễn
hoặc. Thời đại nào nhân vật ấy và tư tưởng ấy, soạn giả cứ binh
tĩnh cô'theo cho đúng sự thực. Thỉnh thoảng có một đôi nơi soạn
giả có đem ý kiến riêng của mình mà bàn với độc giả, th í dụ như
chỗ bàn về danh hiệu nhà Tây Sơn thì thiết tưởng rằng sử là của
chung cả quốc dân, chứ không ph ải riêng cho một nhà m ột họ
nào, cho nên mới ph ải lấy công lý m à xét đoán mọi việc và không
vị tình riêng đ ể phạm đến lẽ công bằng vậy.
Độc giả cũng nên biết cho rằng bộ sử này là bộ s ử lược chỉ
cốt gh i chép những chuyện trọng yếu đ ể hãy tạm giúp cho những
người hiếu học có sẩn quyển sách mà xem cho tiện. Còn như việc
làm thành ra bộ sử thật là đích đáng, kê cứu và phê bình rất
tường tận, thi xin đ ể dành cho những bậc tài danh sau này sẽ ra
công m à giúp cho nước ta về việc học sử. Bây giờ ta chưa có áo
lụa, ta hãy mặc tạm áo vải, tuy nó xấu x í nhưng nó có th ể làm
cho ta đd rét. N ghĩa là ta hãy làm th ế nào cho những thiếu niên
nước ta ngày nay ai củng có th ể biết một đôi chút sự tích nước
nhà, cho khỏi tủi quốc hồn. Ấy là cái mục đích của soạn giả, chỉ
có thê thôi. Nếu cái mục đích ấy m à có th ể tới được thì tưởng bộ
sách này là bộ sách có ích vậy.

T R Ầ N T R Ọ N G K IM

(1) Những sách mà soạn giả đã dùng để kê cứu sẽ kể riêng ra, để độc già
có nghi hoặc điểu gì, thì có thể tìm những sách ấy tra soát lại.

10
 NHỮNG SÁCH SOẠN GIẢ
DÙNG ĐỂ KÊ CỨU

. Sách chữ Nho và chữ quốc ngữ

1 . Đ ạ i V iệ t sử k ý , c ủ a Ngô S ĩ Liên
2. K h â m đ ịn h V iệ t sử T h ô n g g iá m cư ơ n g m ụ c

3 . T r ầ n tr iề u t h ế p h ổ h à n h tr ạ n g

4 . B ìn h N g u y ê n c ô n g t h ầ n th ự c lụ c

5. H o à n g L ê n h ấ t th ố n g c h í

6. L ịc h t r iề u h iế n ch ư ơ n g , c ủ a Phan Huy Chú

7 . Đ ạ i N a m th ự c lụ c t iề n b iê n

8 . Đ ạ i N a m th ự c lụ c c h ín h b iê n

9. Đ ạ i N a m th ô n g ch í

10 . Đ ạ i N a m c h ín h b iê n liệ t tr u y ệ n

1 1 . Đ ạ i N a m đ iể n lễ t o á t y ế u , c ủ a Đỗ Văn Tâm
1 2 . M in h m ệ n h c h ín h y ế u

1 3 . Q u ố c tr iề u sử to á t y ế u , c ủ a Cao Xuân Dục

14 . T h a n h tr iề u sử k ý

1 5 . T r u n g Q u ố c lịc h sử

16 . H ạ n h T h ụ c ca, c ủ a bà Nguyễn Nhược Thị

b. Sách chữ Pháp
1 . C o u r s d 'H i s t o i r e A n n a m i t e , par Trương Vinh Ký
2 . N o t io n d 'H i s t o i r e d 'A n n a m , par Maybon et Ruisssier
3 . P a y s d 'A n n a m , par E. Luro
4. L 'E m p i r e d 'A n n a m , par Gosselin
5 . A b r é g é d e l ' H i s t o i r e d ' A n n a m , par Shreiner

6 . H i s t o i r e d e l a C o c h i n c h i n e , par p. Cultru

7 . Les O r i g i n e s d u T o n k i n , par J. Dupuis

8 . L e T o n k i n d e 1 8 7 2 à 1 8 8 6 , par J. Dupuis

9. L a V i e d e M o n s e i g n e u r P u g i n i e r , par E. Louvet
1 0 . L ' i n s u r r e c t i o n d e G i a Đ ị n h , par J. Silvestre

(Revue Indochinoise - i ê u i l l e t - A o û t 1915

2
 NƯỚC V IỆ T NAM

1. Quốc hiệu
2. Vị trí và diện tích
3. Địa thế
4. Chủng loại
5. Gốc tích
6. Người Việt Nam
7. Sự mở mang bờ cõi
8. Lịch sử Việt Nam

1. Quốc hiệu
N ư ớ c V iệ t N a m Ề Ề S ta v ề đời H ồ n g B à n g (2 8 9 7 - 2 5 8 tr. T â y

lịc h ) g ọ i l à V ă n L a n g X Ẽ P đ ờ i T h ụ c A n D ư ơ n g V ư ơ n g ( 2 5 7 - 2 0 7

t r . T â y l ị c h ? ) t h ì g ọ i l à Â u L ạ c iẵEặ& . Đ ế n n h à T ầ n % (2 4 6 - 206)

tr . T â y lịc h ? ) lược đ ị n h p h ía n a m t h ì đ ặ t là m Tượng quận

s a u n h à H á n ( 2 0 2 t r . T â y l ị c h 2 2 0 s a u T â y lịc h ) d ứ t n h à T r iệ u ,

c h ia đ ấ t T ư ợ n g q u ậ n r a là m b a q u ậ n là G ia o C h ỉ Cửu C hân

j\% và N h ật N am Đ ế n c u ố i đ ờ i n h à Đ ô n g H á n , v u a H iế n

đ ế đ ổ i G ia o C h ỉ £ & t là m G ia o C h â u N h à Đ ư ờ n g (6 18 -9 0 7 )

lạ i đặt l à An Nam Đô hộ phủ

Từ khi nhà Đ in h (9 6 8 -9 8 0 ) dẹp xong lo ạ n T hập nhị Sứ

q u â n , lậ p n ê n m ộ t n ư ớ c tự c h ủ , đ ổ i q u ố c h iệ u là Đại c ồ Việt ý\ĨỀ

íẫ - V u a L ý T h á n h T ô n g đ ổ i lạ i Đại Việt đ ế n đời v u a A n h

T ô n g , n h à T ố n g b ê n T à u m ớ i c ô n g n h ậ n là A n N a m quốc Hỉ-

13
 Đ ế n đờ i v u a G ia L o n g th ố n g n h ấ t được c ả N a m B á c (18 0 2 ).

lấ y lẽ r ằ n g N a m là A n N a m , V iệ t là V iệ t th ư ờ n g m ó i đ ặ t q u ố c

h iệ u là Việt Nam Ề l ^ ỉ . V u a M in h M ệ n h lạ i c ả i là m Đ ạĩ N am

Q u ố c h iệ u n ư ớ c t a t h a y đ ổ i đ ã n h iề u lầ n , t u y r ằ n g n g à y n a y

ta vẫn th e o th ó i q u e n d ù n g h a i ch ữ An Nam nhưng vì hai

ch ữ ấ y có n g ụ ý p h ả i th ầ n p h ụ c nước T à u , v ậ y th ì ta nên nhất

đ ịn h lấ y t ê n Việt Nam m à gọi nước n h à.

2. Vị trí và diện tích

N ư ớ c V iệ t N a m ở về p h ía đông nam châu Á tế á, hẹp bề

n g a n g , d à i b ề d ọ c, h ìn h c o n g n h ư c h ữ s, trê n p h ía B ắc và dưới

p h ía N a m p h ìn h r ộ n g r a , k h ú c g iữ a m iề n T r u n g t h ì e o h ẹ p lạ i.

Đ ông và N am g iá p b ể T r u n g Q u ố c (tứ c là b ể N a m H ả i); T â y

g iá p A i Lao và C ao M iê n ; B ắc g iá p nước T àu, liề n với tỉn h

Q uảng Đ ông, Q uản g T ây và V ân N am .

D iệ n t íc h cả nư ớ c rộ n g c h ừ n g độ 3 12 .0 0 0 k i- lô - m é t v u ô n g

c h ia r a n h ư s a u n à y :

B ắ c V iệ t : 10 5 .0 0 0 k m 2

T r u n g V iệ t : 15 0 .0 0 0 k m 2

N am V iệ t : 5 7 .0 0 0 k m 2

3. Địa thế
N ư ớ c t a h iệ n c h ia là m b a c õ i: B ắ c V i ệ t , T r u n g V i ệ t v à N a m

V iệ t . Đ ấ t B ắ c V i ệ t có s ô n g H ồ n g h à (tứ c là s ô n g N h ị H à ) v à s ô n g

T h á i B ìn h . M ạ n trê n gọ i là Thương du l ắ m r ừ n g n h i ề u n ú i , ít

n g ư ờ i ở. M ạ n d ư ớ i g ọ i là Trung châu, đ ấ t đ ồ n g b ằ n g , n g ư ờ i ở

c h e n c h ú c đ ô n g lắ m .

Đ ấ t T r u n g V iệ t th ì c h ỉ có m ộ t d ả i ở m e n b ò b ể , cò n ở tro n g

zó n úi T ràn g S ơ n c h ạ y d ọ c từ B ắ c V iệ t v à o g ầ n đến N am V iệ t,

;h o n ê n n g ư ờ i c h i ở đ ư ợ c m ạ n g ầ n b ể m à t h ô i.

Đ ất N am V iệ t t h ì ở v à o k h ú c d ư ớ i s ô n g M ê k ô n g (tứ c là s ô n g

14
c ử u L o n g ), lạ i có s ô n g Đ ồ n g N a i c h ả y ở m é t r ê n , c h o n ê n đ ấ t tố t,

ru ộ n g n h iề u , d â n g ia n t r ù p h ú v à d ễ là m ă n h ơ n c ả .

4. Chủng loại
N ư ớ c V i ệ t N a m c ó n h iề u d â n tộ c ở, n h ư l à ở v ề m iề n th ư ợ n g

d u B ắ c V iệ t t h ì có d â n T h á i, (tứ c là T h ổ ), M ư ờ n g , M á n , M è o ; ỏ v ề

m i ề n r ừ n g n ú i T r u n g V i ệ t t h ì c ó d â n M ọ i , v à C h à m , ( t ứ c l à H ờ i),

ở v ề m iề n N a m V i ệ t t h ì có d â n M ọ i, C h à m , C h à V à v à K h á c h ,

v .v ... N h ữ n g dân ấy ở tro n g b a nơi tấ t cả đến non m ộ t tr iệ u

n g ư ờ i. C ò n t h ì d â n t ộ c V i ệ t N a m ở h ế t c ả .
Sô" n g ư ờ i V i ệ t N a m ở t r o n g b a n ơ i c ó t h ể c h ia r a n h ư s a u :
B ắ c V iệ t : 8 .7 0 0 .0 0 0 n g ư ờ i
T r u n g V iệ t : 5 .6 5 0 .0 0 0 n g ư ò i
N a m V iệ t : 4 .6 16 .0 0 0 n g ư ờ i
C ả t h ả y c ộ n g l ạ i đ ư ợ c đ ộ c h ừ n g n o n 1 9 t r i ệ u n g ư ờ i™ .

5. G ốc tích
T heo ý k iế n n h ữ n g n h à k ê cứ u c ủ a nước P h á p , th ì ngư ời

V iệ t N a m v à n g ư ờ i T h á i đ ề u ỏ m iề n n ú i T â y T ạ n g x u ố n g . N g ư ờ i

V iệ t N a m th e o s ô n g H ồ n g H à lầ n x u ố n g p h ía đ ô n g n a m , lậ p r a

n ư ớ c V i ệ t N a m t a b â y g iò ; c ò n n g ư ờ i T h á i t h ì th e o s ô n g M ê K ô n g

x u ố n g , lậ p r a n ư ớ c T iê m L a (tứ c là T h á i L a n ) v à c á c n ư ố c L à o .

L ạ i có n h iề u n g ư ò i T à u v à n g ư ò i V iệ t N a m n ó i r ằ n g n g u y ê n

k h i x ư a đ ấ t n ư ớ c T à u c ó g i ô n g T a m M i ê u H ì S ở, s a u g i ố n g H á n

t ộ c ( t ứ c l à n g ư ờ i T à u b â y g iờ ) ở p h í a t â y b ắ c đ ế n đ á n h đ u ổ i n g ư ờ i

Tam M iê u đ i, c h iế m g iữ lấ y v ù n g s ô n g H o à n g H à lậ p r a n ư ố c

T à u , r ồ i d ầ n d ầ n x u ố n g p h ía n a m , n g ư ò i T a m M iê u p h ả i lẩ n n ú p

v à o r ừ n g h a y l à x u ố h g ở m i ề n V i ệ t N a m t a b â y g iờ .

(1) Số này là theo sách Địa lý của ông H. Russier (1939) chép lại chứ
không chắc đã đúng số nhất định của người minh.
 N h ữ n g ý k iế n ấ y là t h e o lý m à s u y r a đ ó th ô i, c h ứ c ũ n g c h ư a

có c á i g ì là m c h ứ n g c h o đ íc h x á c . C h ỉ b iế t r ằ n g n g ư ờ i V iệ t N a m

ta trư ớ c có h a i n g ó n c h â n c á i g ia o lạ i v ớ i n h a u , c h o n ê n T à u m ới

g ọ i t a là G ia o C h ỉ; m à x e m c á c lo à i k h á c , k h ô n g c ó lo à i n à o n h ư

v ậ y , t h ì t ấ t t a là m ộ t lo à i r iê n g , c h ứ k h ô n g p h ả i là lo à i T a m M iê u .

D âu n g ư ờ i m ìn h th u ộ c v ề c h ủ n g lo ạ i n à o m ặ c lò n g , v ể sau

ngư ời T à u s a n g c a i t r ị h à n g h ơ n m ộ t n g h ìn n ă m , lạ i có k h i đ e m

san g nước ta hơn bôn m ươi vạn b in h , c h ắ c là n ò i g iố n g c ũ của

m ìn h cũng đã la i đ i n h iề u r ồ i, m ớ i t h à n h ra n gư ờ i V iệ t N a m

n gày nay.

6. Ngưòi Việt Nam

N g ư ờ i V iệ t N a m th u ộ c v ề lo à i d a v à n g , n h ư n g m à n g ư ờ i n à o

phải đi là m lụ n g dầm m ưa dãi n ắn g lắ m , th ì nước ta ngăm

ngăm đen , người n ào n h àn h ạ p h o n g lư u , ở t r o n g n h à lu ô n , t h ì

nước d a tră n g trắ n g n hư m àu n g à cũ.

T rạc ngư ờ i th ì th ấ p nhỏ hơn người T àu , m à lă n lẳ n con

n g ư ờ i, c h ứ k h ô n g to b é o . M ặ t t h ì x ư ơ n g x ư ơ n g , t r ô n g h ơ i b è n b ẹ t ,

trá n t h ì c a o v à r ộ n g , m ắ t t h ì đ e n v à h ơ i x ế c h v ề đ à n g đ u ô i, h a i

g ò m á t h ì c a o , m ũ i h ơ i t ẹ t , m ô i h ơ i d à y , r ă n g t h ì to m à lạ i n h u ộ m

đen. R â u t h ì th ư a m à ít , tó c th ì n h iề u và d à i, đ e n v à hơi cứ ng.

D á n g đ iệ u đ i đ ứ n g th ì n h ẹ n h à n g v à xem ra bộ vữ n g v à n g chắc

chắn.

Áo quần th ì d à i rộ n g , đ à n ông th ì b ú i tó c v à quấn khăn

v à n h r â y , á o m ặ c d à i q u á đ ầ u g ố ĩ, t a y á o t h ì c h ậ t , ố n g q u ầ n t h ì

rộ n g . Đ à n b à ở B ắ c V iệ t v à p h ía b ắ c T r u n g V iệ t th ì đ ộ i k h ả n , m à

ở ch ỗ th à n h th ị th ì m ặ c q u ầ n , còn ở n h à q u ê th ì h a y m ặc v á y . Ở

p h ía n a m T r u n g V iệ t v à N a m V iệ t th ì đ à n b à m ặc q u ầ n cả, v à

b ú i t ó c , c h ứ k h ô n g đ ộ i k h ă n b a o g iờ .

V ề t r í t u ệ v à t ín h tìn h , th ì n g ư ờ i V iệ t N a m có c ả c á c t ín h tô t

v à c á c t ín h x ấ u . Đ ạ i k h á i t h ì t r í t u ệ m in h m ẫ n , h ọ c c h ó n g h iể u ,

16
khéo ch ân t a y , n h iề u n g ư ờ i s á n g d ạ , n h ớ lâ u , lạ i có t ín h h iê
h ọ c , t r ọ n g s ự h ọ c th ứ c , q u í s ự lễ p h é p , m ế n đ iề u đ ạ o đ ứ c : lấ y s

nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, là m 5 đạo th ư ờ n g c h o sự ăn ở. Tuy VỆ

v ẫ n h a y có tín h tin h v ặ t, c ũ n g có k h i q u ỷ q u y ệ t, v à h a y b à i bí

n h ạ o c h ế . T h ư ờ n g t h ì n h ú t n h á t , h a y k h iế p sợ v à m u ố n s ự hc

b ì n h , n h ư n g m à đ ã đ i t r ậ n m ạ c t h ì c ũ n g c ó c a n đ ả m , b i ế t g i ữ li

lu ậ t .

T âm d ị a t h ì n ô n g n ổ i, h a y là m liề u , k h ô n g k iê n n h ẫ n , h a

khoe khoang và ưa trư ơ n g hoàng bề n g o à i, h iế u danh vọni

t h íc h c h ơ i b ò i, m ê c ò b ạ c . H a y t in m a tin q u ỷ , s ù n g s ự lễ b á

nhưng mà vẫn không nhiệt tín tông giáo nào cả. K iê u n g ạ o V

h a y n ó i k h o á c , n h ư n g có lò n g n h â n , b iế t th ư ơ n g n g ư ờ i v à ha

n hớ ơn.
Đ à n b à t h ì h a y là m lụ n g v à đ ả m đ a n g , k h é o c h â n , k h é o ta '

là m đ ư ợ c đ ủ m ọ i v iệ c m à lạ i b iế t lấ y v iệ c g ia đ ạ o là m trọ n g , hí

lò n g c h iề u c h ồ n g , n u ô i c o n , t h ư ờ n g g iữ đ ư ợ c c á c c á i đ ứ c t í n h rễ
q u í là tiết, nghĩa, cần, kiệm.
N gư ờ i V iệ t N a m t ừ B ắ c c h í N a m , đ ề u t h e o m ộ t p h o n g tụ i

n ó i m ộ t t h ứ t i ế n g H) c ù n g g i ữ m ộ t k ỷ n i ệ m , t h ậ t l à c á i t í n h đ ồ n
n h ấ t c ủ a m ộ t d â n tộ c từ đ ầ u n ư ớ c đ ế n c u ố i n ư óc.

7. Sự mỏ mang bò cõi
N g ư ờ i n ò i g iô n g V iệ t N a m t a m ỗ i n g à y m ộ t n ẩ y nở r a n h iề i

m à ở p h ía b ắ c t h ì đ ã có n ư ó c T à u cư ờ n g th ịn h , p h ía t â y t h ì lắ i

n ú i n h iề u r ừ n g , đ ư ờ n g đ i lạ i k h ô n g tiệ n , c h o n ê n m ố i th e o bờ b

lầ n x u ố n g p h ía n a m , đ á n h L â m A p , d ứ t C h iê m T h à n h , c h iế i

đ ấ t C h â n L ạ p , m ỏ r a b ờ c õ i b â y g iờ .

(1) Tuy rằng mỗi nơi có một ít tiếng thổ âm riêng và cái giọng nói nặr
nhẹ khác nhau, nhưng đại để thì vẫn là một thứ tiếng mà thôi.

1
 o. ụcn sư Viẹr Nam
Từ khi n gư ờ i V iệ t N a m lậ p th à n h nước đến g iò , k ể h à n g

m ấ y n g h ìn n ă m , p h ả i n g ư ờ i T à u c a i t r ị m ấ y lầ n , c h ịu k h ổ sỏ b iế t

b a o n h iê u p h e n , th e m à s a u lạ i lậ p đ ư ợ c c á i n ể n tự c h ủ . v à v â n

g iữ đ ư ợ c c á i t ín h đ ặ c b iệ t c ủ a g iố n g m ìn h , ấ y là đ ủ tỏ r a r ằ n g k h í

lự c c ủ a n g ư ờ i m ìn h k h ô n g đ ế n n ỗ i k é m h è n c h o lắ m . T u y r ằ n g

m ìn h chư a là m được v iệ c gì cho vẻ van g bằng n g ư ờ i, n h iín g

m ìn h c ò n c ó t h ể h y v ọ n g m ộ t n g à y k ia c ũ n g n ê n đ ư ợ c m ộ t n ư ớ c
c ư ờ n g th ịn h .

V ậ y g h i c h é p n h ữ n g cơ h ộ i g ia n t r u â n , n h ữ n g sự b iế n c ố c ủ a

n ư ớ c m ìn h đ ã t r ả i q u a , v à k ể n h ữ n g c ô n g v i ệ c c ủ a n g ư ờ i m ìn h

là m từ đ ờ i n ọ q u a đ ờ i k ia , đ ể c h o m ọ i n g ư ờ i t r o n g n ư ớ c đ ề u b iế t,

ấ y là s á c h V iệ t N a m sử .

N a y t a n ê n th e o t ừ n g th ờ i đ ạ i m à c h ia s á c h V iệ t N a m sử ra

5 p h ầ n đ ể c h o tiệ n sự k ê cứ u :

Phần I: T h ư ợ n g c ổ th ờ i đ ạ i

Phần II: B ắ c th u ộ c th ờ i đ ạ i

Phần III: T ự c h ủ th ò i đ ạ i

Phần IV: N am B ắ c p h â n t r a n h th ờ i đ ạ i

Phần V : C ậ n k im th ờ i đ ạ i.

18
 Phần I. THƯỢNG cổ THỜI DẠI
± -à m K
CHƯ Ơ NG I

HỌ HỒNG BÀNG

(2879-258 tr. Tây lịch)

1. Họ Hồng Bàng
2. Nước Văn Lang
3. Chuyện cổ tích về đời Hồng Bàng:
Phù Đổng Thiên vương; Sơn tinh
Thuỳ tình.

1. Họ Hổng Bàng
C ứ th e o tụ c t r u y ề n th ì v u a Đ ế M in h là c h á u b a đ ò i c ủ a v\
T h ầ n N ô n g , đ i tu ầ n th ú p hư ơ ng n am đ ế n n ú i N g ũ lĩn h (th u

t ỉ n h H ồ N a m b â y g iờ ) g ặ p m ộ t n à n g t i ê n , l ấ y n h a u , đ ẻ r a n g u

con tê n là L ộ c T ụ c Sau Đ ế M in h tr u y ề n n g ô i lạ i ch o C(
trư ở n g là Đ ế N g h i là m v u a phư ơ ng b ắc, v à p h o n g ch o L ộ c Ti

là m v u a p h ư ơ n g n a m , x ư n g là K in h D ư ơ n g v ư ơ n g ỈỄ P 0 3 Í, q u

h iệ u là X íc h q u ỷ
 B ờ c õ i n ư ố c X íc h q u ỷ b ấ y g iờ p h í a b ắ c g i á p Đ ộ n g Đ ìn h Ho

(H ồ N a m ) , p h ía n a m g iá p n ư ớ c H ồ T ô n ( C h iê m T h àn h ), phía tây
g iá p B a T h ụ c (T ứ X u y ê n ), p h ía đ ô n g g iá p b ể N a m H à i.

K in h D ư ơ n g v ư ơ n g là m v u a n ư ớ c X íc h quỷ vào q u ãn g năm

N hâm T u ất (28 79 trư ớ c T â y lịc h ? ) và lấ y con gái Đ ộng Đình

q u â n là L o n g n ữ đ ẻ r a S ù n g L ã m n ố i n g ô i là m v u a , x ứ n g là

Lạc Long quân ậ ẵH S .

L ạ c L o n g q u â n lấ y co n g á i v u a Đ ế L a i tê n là A u Cơ, đẻ m ột

lầ n được m ột tră m n g ư ò i c o n t r a i (1). L ạ c Long quân bảo A u Cơ

rằn g : "T a là dòng dõi L o n g quân, n hà n gư ơ i là dòng d õi th ầ n

tiê n , ă n ở lâ u vớ i n h a u k h ô n g đư ợ c; n a y được trăm đ ứ a co n th ì

n h à ngươi đ em 5 0 đ ứ a lê n n ú i, c ò n 5 0 đ ứ a t a đ e m xuống bể N am

H ả i”.

G ố c t íc h c h u y ệ n n à y có lẽ là từ L ạ c L o n g q u â n v ề s a u , n ư ớ c

X íc h q u ỷ c h ia r a n h ữ n g n ư ớ c g ọ i là B á c h V iệ t. B ỏ i v ậ y n g à y n a y

đ ấ t H ồ Q u ả n g ( tỉn h H ồ N a m , t ỉn h Q u ả n g Đ ô n g v à tỉn h Q uảng

T â y ) cò n x ư n g là đ ấ t B á c h V iệ t 1 3 ® . Đ ấ y c ũ n g là m ộ t đ iể u n ó i

p h ỏ n g , c h ứ k h ô n g có lấ y g ì là m đ íc h x á c đ ư ợ c.

2. Nưóc Vãn Lang

Lạc Long quân p h o n g cho ngư ời con trư ở n g s a n g là m vua

n ư ớ c V ă n L a n g i ẽ p , x ư n g là H ù n g V ư ơ n g É tiE o

Cứ t h e o sử cũ th ì nước V ă n Lang c h i a r a là m 15 bô’

1. V ặn L an g ( B ạ c h H ạ c , tỉn h V in h Y ê n )

2 . C h â u D iê n ífc 3 Ễ (S ơ n T â y )

3 . P h ú c L ộ c ft a íS ( S ơ n T â y )

4. T â n H ư n g S r^ C H ư n g H óa - T u yê n Q u an g)

5 . V ũ Đ ịn h (T h á i N g u y ê n - C ao B ằn g )

6. Vũ N in h (Bắc N i n h )

(1) Có sách chép là Âu Cơ đè ra một trăm cái trứng nỏ ra một tr á ~ COn

20
 7. L ụ c H ải Ĩ&M (Lạng S ơ n )
8 . N in h H ả i (Q u ả n g Y ê n )

9. D ương T u y ề n P07^. (H ải Dương)

10 . G ia o C h i ( H à N ộ i, H ư n g Y ê n , N a m Đ ịn h , N in h B ì r

1 1 . C ử u C h â n ^ L ^ (T h a n h H óa)

12 . H oài H oan M (N g h ệ A n )
13 . Cửu Đ ức ýh'iề ( H à T ĩ n h )
1 4 . V iệ t T h ư ờ n g ỈỄ í ? ( Q u ả n g B ìn h , Q u ả n g T r ị)

1 5 . B ìn h V ă n (?)

H ù n g V ư ơ ng đóng đô ở P h on g C h âu ( b â y g iờ ở v à o I

h ạ t h u y ệ n B ạ c h H ạ c , t ỉn h V ĩn h Y ê n ) , đ ặ t tư ớ n g v ă n g ọ i là I

H ầu tư ớ n g v õ g ọ i là Lạc tư ớ n g con trai v u a gọi

Q u a n L a n g H êU , co n g á i v u a g ọ i là M Ị N ư ơ n g ỳMiằ, các q u a n r

g ọ i là B ồ C h ín h '/ H lE a ) . Q u y ề n c h í n h t r ị t h ì c ứ c h a t r u y ề n c

n ố i, g ọ i l à p h ụ đ ạ o 3 £ ì í .

v ể đòi b ấ y g iờ , s ử T à u c ó c h é p r ằ n g n ă m T â n M ã o (1109
T â y lịc h ) , đ ờ i v u a Thành Vương n h à Chu mfS.3L c ó nước V

T h ư ờ n g ÈESÊ ở p h ía n a m x ứ G ia o C h ỉ s a i s ứ đ e m c h im bạch

sa n g cống, n h à C h u p h ả i tìm n g ư ờ i là m th ô n g n g ô n m ớ i hi

đư ợc tiế n g , v à ô n g C h u C ô n g Đ á n lạ i c h ế r a x e ch ỉ n a m

đ e m sứ V iệ t T h ư ờ n g v ể n ư ớ c. V ậ y đ ấ t V iệ t T h ư ờ n g v à đ ấ t G

C h ỉ c ó p h ả i l à đ ấ t c ủ a H ù n g V ư ơ n g lú c b ấ y g iờ k h ô n g ?

H ọ H ồ n g B à n g l à m v u a đ ư ợ c 1 8 đ ờ i, đ ế n n ă m Q u ý M ã o ( 1

trư ó c T â y L ịc h ) t h ì b ị n h à T h ụ c lấ y m ấ t n ư ớ c.

X é t từ đờ i K in h D ư ơ n g v ư ơ n g đ ế n đ ờ i H ù n g V ư ơ n g th ứ

c ả th ả y 2 0 ô n g v u a , m à tín h từ n ă m N h â m T u ấ t (2 8 7 9 ) đ ế n ni

Q u ý M ã o ( 2 5 8 t r ư ố c T â y lịc h ) t h ì v ừ a đ ư ợ c 2 6 2 2 n ă m . C ứ tí

h ơ n b ù k é m , m ỗ i ô n g v u a t r ị v ì được n o n 1 5 0 n ă m ! D ẫ u là ngi

(1) Bây giò còn có nơi gọi chánh tổng là Bồ Đình, chắc là bởi Bồ Chính
ra.
 đ ờ i t h ư ợ n g c ô n ữ a , t h ì c ũ n g k h ó l ò n g m à c ó n h i ể u n g ư ờ i s ó n g Ia U

được như vậy. - X em th ế th ì đủ b iế t c h u y ệ n đời H ổng s àng

k h ô n g c h ắ c là c h u y ệ n x á c th ự c .

3. Chuyện c ổ tích vể đòi Hổng Bàng

Sử chép rằn g đòi H ù n g V ư ơ ng th ứ n h ấ t, người nước V a n

L a n g là m n g h ề c h à i lư ớ i, c ứ h a y b ị g i ố n g t h u ồ n g l u ô n g l à m h ạ i,

vu a m ó i b ắ t d â n lấ y c h à m v ẽ m ìn h đ ể n h ữ n g g io n g â y tư ơ n g là

đ ồ n g lo ạ i k h ô n g là m h ạ i n ữ a (1). s ử l ạ i c h é p r ằ n g t h u y ê n c u a t a ơ

đ ằ n g m ũ i th ư ờ n g h a y là m h a i c o n m ắ t, c ủ n g có ý đ e c h o c á c th ứ

th u ỷ q u ái ở sô n g ở b ể k h ô n g q u ấ y n h iễ u đ ế n .

T r o n g đờ i H ù n g V ư ơ n g lạ i có h a i c h u y ệ n m à n g à y n a y n gư ờ i

ta th ư ờ n g hay n ó i đ ế n , là chuyện P hù Đ ổng T h iê n Vương và

c h u y ệ n S ơ n T in h , T h u ỷ T in h .

Phù Đổng Thiên Vương. Đ ờ i H ù n g V ư ơ n g th ứ 6 có đ á m g iặ c

g ọ i là g iặ c  n , h ù n g m ạ n h lắ m , k h ô n g a i đ á n h n ổ i. V u a m ớ i s a i

s ứ đ i r a o t r o n g n ư ớ c đ ể tìm n g ư ờ i t à i g iỏ i r a đ á n h g iặ c g iú p n ư ớ c.

B ấy g iờ ở l à n g P h ù Đ ổ n g , b ộ V õ N i n h (n a y là h u y ệ n V õ G ià n g ,

tỉn h B ắ c N in h ), có đ ứ a t r ẻ x in đ i đ á n h g iặ c g iú p v u a . S ứ g iả v ê

t â u v u a , v u a lấ y là m lạ , c h o đ ò i v à o c h ầ u . Đ ứ a t r ẻ ấ y x in đ ú c c h o

m ộ t co n n g ự a v à c á i ro i b ằ n g s ắ t. K h i n g ự a v à ro i đ ú c x o n g th ì

đứa trẻ ấy vư ơn v a i m ộ t c á i, tự n h iê n người cao lớ n lê n m ôt

trư ợ n g , r ồ i n h ả y lê n n g ự a c ầ m r o i đ i đ á n h g iặ c .

P h á đ ư ợ c g iặ c  n r ồ i, n g ư ò i ấ y đ i đ ế n n ú i S ó c S ơ n til t h ì

b iế n đ i m ấ t . V u a n h ó ơ n , t r u y ề n lậ p đ ề n th ờ ở là n g Phù Đ ổ n g về

s a u p h o n g là P h ù Đ ổ n g T h iê n V ư ơ n g ịkìẾ^lĩL™.

(1) Sử chép rằng người Việt Nam ta có thói vẽ mình mãi đến đờ' vua A n h
Tông nhà Trần mới bò.
(2) Có người chép chuyện này nói rằng: Giặc An là quán của r.j-.a Ãr. b'
Tàu sang đánh nước ta. Nói như th ế thật là một điều làm, v é đời nha Ãr. Tìũoc
Tàu chỉ ở vào mạn sông Hoàng Hà là đất tỉnh Hà Nam, Trực Lệ. S c- Táy Va

22
 C h u y ệ n n à y là c h u y ê n tụ c t r u y ể n n h ư v ậ y , c h ứ k h ô n g có lí

t in là m s ự t h ự c đ ư ợ c. H ọ a c h ă n g đ ờ i b ấ y g iò c ó n g ư ờ i tư ớ n g g iỏ i

đ á n h đ ư ợ c g iặ c , v ể s a u n g ư ờ i t a n h ớ ơ n là m đ ể n t h ờ t h ì h ợ p lẽ

h ơ n . H iệ n b â y g iò c ó đ ể n th ò ở là n g G ió n g tứ c là là n g P h ù Đ ổ n g

N ăm n à o đ ế n m ồ n g 8 t h á n g t ư c ũ n g c ó h ộ i v u i l ắ m , t ụ c g ọ i lằ

đ ứ c T h á n h G ió n g .

Chuyện Sơn Tinh, Thuỷ Tinh. T ụ c tru y ề n rằ n g v u a H ù n g

V ư ơ n g th ứ 1 8 có n gư ờ i c o n g á i là tê n M ỵ N ư ơ n g, n h a n s ắ c tu y ệ t

t r ầ n . S ơ n T in h v à T h u ỷ T in h đ ề u m u ố n h ỏ i là m vợ . H ù n g V ư ơ n g

h ẹ n r ằ n g n g à y h ô m s a u a i đ e m đ ồ lễ đ ế n trư ó c t h ì g ả c h o n gư ờ i

ấ y . N g à y h ô m s a u S ơ n T in h đ ế n trư ớ c lấ y đ ư ợ c M ỵ N ư ơ n g đ e m

vê' n ú i T ả n V iê n (tứ c là n ú i B a V ì ở t ỉn h S ơ n T â y ) .

T h u ỷ t i n h đ ế n s a u , t h ấ y S ơ n T i n h l ấ y m ấ t M ỵ N ư ơ n g , tứ c

g i ậ n v ô c ù n g , m ố i l à m r a m ư a t o g i ó lớ n , r ồ i d â n g n ư ớ c l ê n đ á n h

S ơ n T in h . S ơ n T in h ở t r ê n n ú i k h ô n g v iệ c g ì: h ễ n ư ớ c lê n c a o b a o

n h iê u , t h ì S ơ n T in h là m n ú i c a o lê n b ấ y n h iê u . S ơ n T in h lạ i

d ù n g s ấ m s é t đ á n h x u ố n g , T h u ỷ T in h p h ả i r ú t nư ớ c c h ạ y v ề . T ừ

đó Sơ n T in h v à T h u ỷ T in h th ù n h a u , m ỗ i n ă m đ án h n h au m ột

lầ n , d â n g ia n t h ậ t l à c ự c k h ổ .

C huyện này là nhân v ì ở B ắ c V iệ t n ă m n ào đ ến th á n g 6

t h á n g 7 c ũ n g có n ư ó c lũ ồ t r ê n m ạ n n gư ợ c c h ả y x u ố n g t r à n v à o

tr o n g đ ồ n g á n g , n g ậ p m ấ t c ả r u ộ n g đ ấ t . N g ư ờ i t a k h ô n g h iể u là

t ạ i lẽ g ì, m ớ i tư ở n g tư ợ n g m à đ ặ t r a c â u c h u y ệ n S ơ n T i n h T h u ỷ

T in h đ á n h n h a u v ậ y .

Thiểm Tây bây giò mà thôi. Còn những đất ở bên này sông Trường Giang là
man di hết cà. Từ Trường Giang sang đến Bắc Việt ta xa cách bao nhiêu đường
đất. Dâu lúc ấy ỏ bên ta có họ Hồng Bàng làm vua nữa, thì chắc cũng chưa có
kỳ cương gì, có lẽ cũng giống như một người làm quan lang trên Mường mà
thôi, như thế thì đã có giao thiệp gì vói nhà Ân mà đánh nhau, v à lại, sử Tàu
cũng không có chỗ nào chép đến chuyện ấy. Vậy thì lấy lẽ gì mà nói ràng giặc
Ân là ngưòi nhà Ân bên Tàu?

23
 Tóm lạ i m à x é t, n ư ớ c t a k h ở i đ ầ u có q u ốc sử từ cu õ ì thập
ta m th ế k ỷ : đ ến đời v u a T h á n h T ô n g n h à T rầ n , m ới có q u an H àn

Lâm h ọ c s ĩ là L ê V ă n H ư u soạn xo n g bộ Đ ại Việt sử ký K

Ỉẫ jfe f5 , c h é p từ T r iệ u V õ V ư ơ n g á Ê Ã ĩE đ ế n L ý C h iê u H o à n g

ü .. H a i t r ă m rư ỡ i n ă m v ề s a u lạ i có ô n g N g ô S ĩ L iê n l c i i ắ : , là m

quan L ễ bộ tả th ị la n g đ ò i v u a T h á n h T ô n g n h à L ê , s o ạ n lạ i b ộ

Đại Việt sử ký: chép từ họ H ồng B àn g đến vu a Lê T hái Tổ.

N g h ĩa là từ ông Ngô Sĩ L iê n , ở về th ậ p ngũ th ế kỷ trờ đi, th ì sử

ta m ới ch ép c h u y ệ n v ề đời T h ư ợ n g cổ. X e m t h ế th ì đ ủ b iế t n h ữ n g

c h u y ệ n v ề đ ò i ấ y k h ó lò n g m à đ íc h x á c đ ư ợ c. C h ẳ n g q u a n h à là m

sử c ũ n g n h ặ t n h ạ n h n h ữ n g c h u y ệ n h o a n g đ ư ờ n g tụ c t r u y ề n lạ i,

ch o n ê n n h ữ n g c h u y ệ n ấ y to à n là c h u y ệ n có th ầ n tiê n q u ỉ q u á i,

t r á i v ớ i lẽ tự n h iê n c ả .

N h ư n g t a p h ả i h iể u r ằ n g n ư ớ c n à o c ũ n g v ậ y , lú c b a n đ ầ u m ò

m ịt , a i c ũ n g m u ố n t ì m c á i g ổ c t íc h m ìn h ở c h ỗ t h ầ n t iê n đ ể c h o v ẻ

v a n g c á i c h ủ n g lo ạ i c ủ a m ìn h . C h ắ c c ũ n g b ở i lẽ ấ y m à s ử t a c h é p

r ằ n g h ọ H ồ n g B à n g l à c o n t iê n c h á u r ồ n g , v .v ...

N a y ta th e o sử c ũ m à c h é p m ọi ch u yện , người xem sử n ên

p h â n b iệ t c h u y ệ n n à o là c h u y ệ n th ự c , c h u y ệ n n à o là c h u y ệ n đ ặ t

r a , t h ì s ự h ọ c m ớ i c ó lợ i v ậ y .

24
 CHƯƠNG II

NHÀ THỤC
s R
(257-207 tr. Tây lịch)

1. Gốc tích nhà Thục

2. Nước  u Lạc
3. N hà Tần đánh Bách Việt
4. N h à Thục m ất nước

1. GỐC tích nhà Thục

N h à T h ụ c c h é p t r o n g sử n ư ó c t a k h ô n g p h ả i là n ư ó c T h i

b ên T à u , v ì r ằ n g cứ th e o sử nước T à u th ì đ òi b ấ y g iờ đ ấ t ĩ

T h ụ c E ẵ ỉ (T ứ X u y ê n ) đ ã th u ộ c v ề n h à T ầ n # c a i t r ị r ồ i , t h ì cc

có v u a n à o n ữ a . v ả , sử lạ i c h é p r ằ n g k h i T h ụ c V ư ơ n g P h á n

l ấ y đ ư ợ c n ư ố c V ă n L a n g t h ì đ ổ i q u ố c h i ệ u l à Ầ u L ạ c Ễ S â ẵ ti

là n ư ó c  u L ạ c g ồ m c ả nước T h ụ c v à nước V ă n L a n g . S o n g X

t r o n g lịc h s ử k h ô n g t h ấ y đ â u n ó i đ ấ t B a T h ụ c t h u ộ c v ề Â u L ạ

H u ố n g c h i lấ y đ ịa lý m à x é t t h ì từ đ ấ t B a T h ụ c (T ứ X u y ê n ) sa r

đến V ăn Lang ( B ắ c V iệ t) c á c h b a o n h iê u đ ư ò n g đ ấ t v à có bí

n h iê u n ú i s ô n g n g ă n trỏ , là m th ế nào m à q u ân n h à T h ụ c sai

lấ y nư ớ c V ă n L a n g d ễ d à n g n h ư v ậ y ? S ử c ũ lạ i có c h ỗ c h é p r ằ i

A n D ư ơ n g V ư ơ n g h ọ l à T h ụ c Sũ t ê n l à P h á n N h ư v ậ y chắc hỉ

T h ụ c tứ c là m ộ t h ọ n à o đ ộ c lậ p ở g ầ n n ư ớ c V ă n L a n g , c h ứ k h ô i
p h ả i là T h ụ c b ê n T à u . Sách "Khâm định Việt sử' cũng bàn như

th ế .

2. Nước Âu Lạc
Sử chép rằ n g T h ục Vương S I hỏi con g á i củ a H ù n g V ư ơ ng

i ê l th ứ 18 , là M ị N ư ơ n g í f ặê k h ô n g đ ư ợ c, tr o n g b ụ n g lấ y là m

tứ c g iậ n , dặn con cháu ngày sau đánh báo th ù lấ y nước V ăn

L a n g . H ù n g V ư ơ n g b ấ y g iờ c ậ y m ìn h c ó b i n h c ư ờ n g t ư ớ n g d ũ n g ,

b ỏ t r ễ v iệ c n ư ớ c, c h ỉ lấ y rư ợ u c h è là m v u i th ú . N gư ờ i c h á u T h ụ c

V ư ơ n g tê n là P h á n ỳ ậ b iế t t ìn h t h ế ấ y , m ớ i đ e m quần san g đánh

lấ y n ư ớ c V ă n L a n g . H ù n g V ư ơ n g t h u a c h ạ y , n h ả y x u ố n g g iế n g

m à tự tử .

N ăm G iá p T h ìn ( 2 7 5 t r . T â y lịc h ) , T h ụ c V ư ơ n g d ẹ p y ê n m ọ i

n ơ i r ồ i, x ứ n g là A n D ư ơ n g V ư ơ n g $ PH ĩ , c ả i q u ố c h iệ u là Â u L ạ c

s đ ó n g đô ở Phong K h ê Ế fỷ JỈ(n a y th u ộ c huyện Đ ông A nh,

tỉn h P h ú c A n ). H a i n ă m s a u là n ă m B í n h N g ọ ( 2 5 5 t r . T â y lịc h )

A n D ư ơ n g V ư ơ n g x â y L o a th à n h i i í ầ . T h à n h ấ y c a o v à từ n g o à i

v à o th ì x o á y tr ô n ốc, ch o n ê n m ớ i g ọ i là L o a T h à n h . H iệ n n a y cò n

d ấ u tíc h ở là n g c ổ L o a , h u y ệ n Đ ô n g A n h , tỉn h P h ú c A n .

3. Nhà Tần đánh Bách việt

K h i A n D ư ơ n g V ư ơ n g là m vu a nước  u L ạc ở bên n ày, thì ở

bên T à u v u a T h ỉ H o àn g n h à T ầ n n h ấ t th ố n g th iê n h ạ .

Đ ên n ă m Đ in h H ợ i ( 2 1 4 t r . T â y lịc h ) T h ỉ h o à n g s a i t ư ớ n g là Đ ồ

rhư H -B tđ e m quân đi đán h lấ y đất B ách V iệ t Ề Ĩ # ( v à o quãng

:ỉn h H ồ N am , Q uảng Đ ông và Q uảng T ây bây g iờ ). A n Dương

ự ư ơ ng c ũ n g x in th ầ n p h ụ c n h à T ầ n . N h à T ầ n m ớ i c h ia đ ấ t B á c h

V iệ t v à đ ấ t  u L ạ c r a là m b a q u â n , g ọ i là : N a m H ả i ^ ¡^ ( Q u ả n g

D ô n g ), Q uế Lâm (Q u ả n g T ây) và Tượng Q uận

/ iệ t).

N g ư ờ i b ả n x ứ ở đ ấ t B á c h V iệ t k h ô n g c h ịu đ ể n g ư ờ i T à u cai

26
t r ị , t r ố n v à o r ừ n g ở. Đ ư ợ c í t lâ u q u â n c ủ a Đ ồ T h ư , v ố n l à n g ư ờ i ở

p h ư ơ n g b ắ c , k h ô n g c h ịu đư ợc t h u ỷ th ổ , p h ả i b ệ n h r ấ t n h iề u . B â y

g iờ n g ư ờ i B á c h V i ệ t t h ừ a t h ế n ổ i lê n g i ế t đ ư ợ c Đ ồ T h ư .

4. Nhà Thục mất nưòc

C h ẳ n g đư ợ c b a o lâ u th ì n h à T ầ n su y, nước T à u có n h iề u

g iặ c g iã , ở q u ậ n N a m H ả i có q u a n u ý là N h â m N g a o Ĩ S t h ấ y có

cơ h ộ i, m u ố n m ư u đ á n h l ấ y  u L ạ c đ ể l ậ p m ộ t n ư ớ c tự c h ủ ỏ

p h ư ơ n g n a m . N h ư n g c ô n g v iệ c c h ư a th à n h , th ì N h â m N g a o m ấ t.

K h i s ắ p m ấ t, N h â m N g a o g ia o b in h q u y ề n lạ i c h o T r iệ u Đ à M fÈ .

đ ể t h a y m ìn h là m q u a n u ý q u ậ n N a m H ả i.

N ăm Q u ý T Ị ( 2 0 8 t r . T â y lịc h ) l à n ă m th ứ 5 0 đời v u a A n

D ư ơ n g V ư ơ n g . T r iệ u Đ à đ e m q u â n s a n g đ á n h lấ y nư ớ c  u L ạ c ,

l ậ p r a n ư ớ c N a m V i ệ t S Ề I a).

T ụ c tru y ề n r ằ n g k h i A n D ư ơ n g V ư ơ n g x â y L o a T h à n h , có

những yêu quái quấy n h iễ u xây m ãi không đư ợ c. A n D ương

V ư ơ n g m ớ i lậ p đ à n lê n c ầ u k h ấ n , có t h ầ n K im Q u y h iệ n lê n b à y

p h é p c h o v u a t r ừ n h ữ n g y ê u q u á i đ i, b ấ y g iờ m ớ i x â y đ ư ợ c t h à n h .

T h ầ n K im Q u y lạ i ch o A n D ư ơ n g V ư ơ n g m ộ t c á i m ó n g c h â n , đ ể

là m c á i l ẫ y Ĩ 1 Ỏ. L ú c n à o c ó g i ặ c t h ì đ e m cái nỏ ấy ra bắn m ột

p h á t , g i ặ c c h ế t h à n g v ạ n n g ư ờ i.

C ũ n g n h ờ có c á i n ỏ ấ y ch o n ê n T r iệ u Đ à đ á n h k h ô n g được

A n D ư ơ n g V ư ơ n g . T r i ệ u Đ à d ù n g k ế , c h o c o n l à T r ọ n g T h ỉ 'í+ ộ p

s a n g lấ y M Ị C h â u ố iĩtc là c o n g á i A n D ư ơ n g V ư ơ n g , g iả k ế t n g h ĩa

h ò a t h ầ n đ ể d o t h á m t ìn h th ự c .

T r ọ n g T h ỉ l ấ y đ ư ợ c M Ị C h â u r ồ i, h ỏ i d ò v ợ r ằ n g : " B ê n  u lạ c

có t à i g ì m à k h ô n g a i đ á n h đ ư ợ c? " M Ị C h â u n ó i c h u y ệ n c á i n ỏ ,

v à lấ y c h o c h ồ n g x e m . T r ọ n g T h ỉ b è n lấ y c á i m ó n g c ủ a K im Q uy

(1) Xin đừng lầm nước Nam Việt ngày xưa với Nam Việt cùa nước Việt
Nam hiện nay.

27
đ i, là m c á i lẫ y giả t h a y v à o , r ồ i đ ịn h v ê b á o tin c h o c h a b iế t. K h i

s ắ p r a v ề , T r ọ n g T h ỉ h ỏ i M ị C h ầ u r ằ n g : "T ô i v ế , m à n h ỡ có g iặ c

g iã đ á n h đ u ổ i, t h ì r ồ i tô i b iế t đ â u m à tìm ? " - M Ị C h á u nói rản g :

" T h iế p c ó á o lô n g n g ỗ n g , h ễ k h i th iế p có c h ạ y v ề đ â u . th iê p sẽ

lấ y lô n g ấ y m à r ắ c r a ỏ d ọ c đ ư ờ n g t h ì r ồ i s ẽ b iế t.

T r ọ n g T h ỉ v ề k ể lạ i vớ i T r iệ u Đ à tìn h đ ầ u m ọ i sự , T r iệ u Đ à

b è n k h ở i b in h s a n g đ á n h  u L ạ c . A n D ư ơ n g V ư ơ n g c ậ y có c á i n ỏ,

k h ô n g p h ò n g b ị g ì c ả , đ ế n k h i q u â n g iặ c đ ế n g ầ n c h â n t h à n h m ớ i

đem nỏ ra bắn, th ì k h ô n g th ấ y h iệ u n g h iệ m nữ a. A n Dương

V ư ơ ng m ới đem M ị C h â u lê n n g ự a m à c h ạ y v ề p h ía n a m . C h ạ y

đến n ú i M ộ D ạ # ® l i l (th u ộ c h u y ệ n Đ ô n g T h à n h , tỉn h N g h ệ A n )

gần bờ b ể , v u a t h ấ y g iặ c đ u ổ i k íp quá, m ới k h ấn K im Q u y lê n

cứ u . K im Q u y lê n n ó i r ằ n g :- " G iặ c n g ồ i s a u lư n g n h à v u a đ ấ y !"

A n D ư ơ n g V ư ơ n g tứ c g iậ n q u á, rú t gư ơ m ra chém M Ị C hâu đ i,

r ồ i n h ả y x u ố n g b ể m à t ự t ậ n (1).

T rọ n g T h ỉ th e o d ấ u lô n g n g ỗ n g c ủ a vợ r ắ c , đ e m b in h đuổi

đ ế n n ú i M ộ D ạ , th ấ y x á c vợ c h ế t n ằ m đ ó, th ư ơ n g x ó t v ô c ù n g , v ộ i

vàn g đem về cấp t á n g , x o n g r ồ i, n h ả y x u ố n g c á i g iế n g ở tro n g

L o a T h à n h m à tự tử .

N ay là là n g c ổ Loa trư ớ c đ ề n th ờ A n D ư ơ n g V ư ơ n g có c á i

g iế n g tụ c tru yề n là T r ọ n g T h ỉ c h ế t ở g iế n g ấ y . T ụ c lạ i tru y ề n

r ằ n g M ị C h â u b ị g iế t r ồ i, v ì n ỗ i t ìn h th ự c m à p h ả i t h á c o a n , c h o

n ên m á u n à n g ấ y c h ả y xu ố n g bể, n h ữ n g con tra i ăn p h ải h ó a ra

có n g ọ c tr â n c h â u . H ễ a i lấ y đư ợc n g ọ c ấ y đ e m v ề rử a v à o nước

c á i g iế n g ỏ t r o n g L o a T h à n h là c h ỗ T r ọ n g T h ỉ đ ã tự tử . t h ì n g ọ c

ấ y tro n g v à đ ẹp th ê m ra.

(1) N ay ỏ trên núi Mộ Dạ, gần xã Cao Ái, huyện Đông Thành, tinh Nghệ
An, có đền thò An Dương Vương, ở đấy có nhiều cây cốì và có nhiéu chim cóng
cho nên tục gọi là đền Công hay Cuông.

28
 CHƯƠNG III

XÃ H Ộ I NƯỚC TÀU
V Ề ĐỜI TAM Đ ẠI V À ĐỜI NH À TAN

1. Phong kiến
2. Quan chế
3. Pháp chế
4. B inh chế
5. Điền chế
6. Học hiệu
7. Học thuật
8. Phong tục

K h i T r iệ u Đ à san g đánh A n D ư ơ n g V ư ơ n g th ì ở b ê n T à u

n h à T ầ n đ ã s u y , n h à H á n s ắ p lê n là m v u a , nưóc T à u đ an g vào

lú c đ ạ i lo ạ n , p h o n g t ụ c , c h í n h t r ị đ ề u đ ổ i k h á c c ả . v ả lạ i T r iệ u

Đ à là n gư ờ i T à u , là m q u a n n h à T ầ n , ch o n ê n đ ế n k h i lấ y được

 u L ạc, gồm c ả c á c q u ậ n ở p h ư ơ n g n a m , lậ p là m m ộ t n ư ớ c tự

c h ủ , b è n đ e m c h ín h tr ị, p h á p lu ậ t n ư ó c T à u s a n g c a i t r ị đ ấ t N a m

V i ệ t (1). V ậ y t r ư ó c k h i n ó i đ ế n c h u y ệ n n h à T r i ệ u , t a n ê n x é t x e m

x ã h ộ i n ư ớ c T à u lú c b ấ y g iờ l à t h ế n à o .

1. Phong kiến
N g u y ê n v ề đ ờ i t h á i cổ, n ư ớ c T à u c h ia r a từ n g đ ịa p h ư ơ n g

(1) Xin đừng lầm rntác Nam Việt ngày xưa vói Nam Việt của nước Việt
Nam hiện nay.

29
m ộ t. M ỗ i m ộ t đ ịa p h ư ơ n g th ì có m ộ t n gư ờ i là m th ủ U n h . lậ p th à n h

m ộ t n ư ớ c, g ọ i là n ư ố c c h ư h ầ u VkfeI , p h ả i tr iề u c ố n g n h à v u a .

S ố n h ữ n g n ư ốc ch ư h ầ u ấ y th ì m ỗi đời m ộ t k h á c . X e m như

khi vua Đ ại V ũ nhà H ạ lĩ, h ội các nước chư h ầ u ỏ núi Đồ

S ơ n , k ể có h à n g v ạ n nư ớ c. Đ ế n k h i v u a V ũ v ư ơ n g n h à C h u /ũ đ i

đ án h T rụ V ư ơ ng n h à Â n U & Í3 Ĩ, th ì c á c nư ớ c c h ư h ầ u h ộ i lạ i c ả

t h ả y đư ợ c 8 0 0 n ư ớ c.

Đ ánh xong n h à  n, vu a V ũ V ư ơ ng  3 Î p h on g cho hơn 70

n g ư ờ i là m v u a c h ư h ầ u , c h ia r a là m công, hầu, bá, tử,

5 b ậ c là :

nam. Nước p h o n g c h o n g ư ờ i t ư ớ c công, t ư ớ c hầu t h ì r ộ n g 1 0 0

dặm g ọ i là đ ạ i q u ố c ; n ư ớ c p h o n g c h o n g ư ờ i t ư ớ c bá t h ì r ộ n g 7 0

d ặ m , g ọ i là t r u n g q u ố c ; n ư ớ c p h o n g c h o n g ư ờ i t ư ớ c tủ, t ư ớ c nam

t h ì r ộ n g 5 0 d ặ m , g ọ i l à t i ể u q u ố c . N h ữ n g n ư ớ c k h ô n g đ ủ ÕO d ặ m ,

th ì gọi nước phụ dung

2. Quan ch ế
N h à H ạ đ ặt ta m công c ử u k h a n h A 5SP, 2 7 đ ạ i p h u

8 1 n gu yên sĩ

N h à Â n đ ặ t h a i q u a n tư ớ n g s á u q u a n t h á i /\ỹ fc là : t h á i

t ể , t h á i tô n g , t h á i sử , t h á i c h ú c , t h á i s ĩ, t h á i b ố c ; n ă m quan 3ĨÌEÍ
là : tư đ ồ , tư m ã , tư k h ô n g , tư s ĩ, tư k h ấ u ; s á u p h ủ ý\Ịfĩ là : tư th ể ,

tư m ộ c, tư th u ỷ , tư th ả o , tư k h í, tư h ó a ; s á u công a I là : th ổ

c ô n g , k im côn g, th ạ c h côn g, th u ỷ côn g, th ú cô n g v à th ả o côn g.

Đ ến nhà Chu, ông C hu C ông đặt ra sáu quan T n ìe ĩ g ọ i l à :

th iê n quan đ ị a q u a n it ilìlr , x u â n q u a n # 1Ế r, h ạ quan

th u quan ịK~Ề, đông quan M ỗi m ột quan lạ i có 6 0 th u ộ c

q u a n , c ộ n g c ả l ạ i l à 3 6 0 n g ư ờ i.

N g ư ò i là m đ ầ u th iê n q u a n ỹ íiỉ, g ọ i là c h ủ n g tể th ô n g

c ả v iệ c c h ín h t r ị t r o n g n ư ớ c, v iệ c th u n ạ p c ả n ă m và m ọ i v iệ c ở

tr o n g c u n g . N g ư ờ i là m đ ầ u đ ịa q u a n i f e # g ọ i là đ ạ i tư đ ổ

g iữ v iệ c n ô n g , v iệ c th ư ơ n g , v iệ c g iá o d ụ c v à v iệ c c ả n h s á t . X g ư ờ i

30
là m đầu xu ân quan # # gọ i là đ ạ i tô n g b á g iữ v iệ c t ế

tự , t r iề u , s ín h , h ộ i đ ồ n g v .v ... N g ư ờ i là m đ ầ u h ạ q u a n Ä # g ọ i lÈ

đ ạ i tư m ã ý^aJ J § . , g iữ v iệ c b in h m ã v à v iệ c đ i đ á n h d ẹ p . N g ư ò :

là m đ ầ u t h u q u a n # c i¡r , g ọ i l à đ ạ i tư k h ấ u g iữ v iệ c d â n

v iệ c h ìn h v à v iệ c k iệ n t ụ n g . N g ư ờ i là m đ ầ u đ ô n g q u a n 4F-ìlr g ọ i lằ

đ ạ i tư k h ô n g ý^ạỊĩSĩ g i ữ v iệ c k h u y ế n cô n g , k h u y ế n n ô n g v à v i ậ

th ổ m ộ c v .v ...

T r ê n lụ c q u a n lạ i đ ặ t t a m công , là : t h á i s ư ÿ fc ê f, th á :

phó th á i b ảo ta m cô H M là : t h iế u s ư 'J>íỉỹ, th iế u phc

íi>{ặ, th iế u b ả o đ ể b à n x é t v iệ c t r ị nư ớ c y ê n d â n , c h ứ k h ô n g

d ự v à o v iệ c h à n h c h ín h .

3. Pháp chế
V ề đời th á i tổ th ì có n ă m h ìn h , n g o à i n ă m h ìn h lạ i có p h ép
đ á n h b ằ n g r o i d a v à t ộ i lư u . Đ ế n đ ờ i n h à H ạ , n h à Â n v à n h à

C h u t h ì l ạ i đ ặ t p h é p c h ặ t c h â n , g ọ t đ ầ u v à t ộ i đ ồ . Đ ế n c u ố i đời
n h à C h u t h ì đ ặ t r a t ộ i b ê u đ ầ u , x é t h â y , l ă n g t r ì, m ổ , m u ố i, v .v ...

4. Binh chế
B in h c h ế n h à H ạ v à n h à Â n th ì k h ô n g rõ , đ ế n đ ờ i n h à C h u

th ì đ ặ t 5 n g ư ờ i là m m ộ t n g ũ ffi; 5 n g ũ tứ c là 2 5 n g ư ờ i là m m ột

lư ợ n g W ; 4 lư ợ n g t ứ c l à 1 0 0 n g ư ờ i l à m m ộ t t ố t ^ ; 5 t ố t t ứ c l à 5 0 C

n gư ờ i là m m ộ t lữ M; 5 lữ t ứ c l à 2 .5 0 0 n g ư ờ i l à m m ộ t s ư Ịỉip; 5 s u

tứ c là 1 2 .5 0 0 n g ư ờ i là m m ộ t q u â n M-
Q u â n t h ì đ ặ t q u a n m ạ n h k h a n h là m tư ớ n g , s ư t h ì đ ặ t q u a n

tr u n g đ ạ i p h u là m s u ý , lữ t h ì đ ặ t q u a n h ạ đ ạ i p h u l à m s u ý , tố t

th ì đ ặ t q u a n th ư ợ n g s ĩ là m t r ư ở n g , l ư ợ n g t h ì đ ặ t q u a n t r u n g si

là m tư m ã .

T h i ê n t ử c ó 6 q u â n ; c ò n n h ữ n g n ư ớ c c h ư h ầ u , n ư ố c n à o lớ n
th ì có 3 q u â n , n ư ốc v ừ a có 2 q u â n , nước n h ỏ có 1 q u â n .

T r o n g nư ớ c c h ia r a là m tỉn h m ỗ i t ỉ n h 8 n h à , 4 t ỉ n h là m

31
m ột ấp Ẽ ,, 3 2 n h à ; 4 ấ p là m m ộ t k h â u íĩ$ , 1 2 8 n h à : 4 kháu là m

m ộ t đ i ệ n 'i u , 5 1 2 n h à . C ứ m ỗ i đ iệ n p h ả i c h ịu m ộ t c ỗ b in h x a . b ô n

c o n n g ự a , 1 2 c o n b ò , 3 n g ư ờ i g iá p s ĩ, 7 2 n g ư ờ i b ộ tố t, 2 5 n g ư ờ 1 đ ê

k h i ê n g t ả i n h ữ n g đ ồ n ặ n g . C ả t h ả y l à 1 0 0 n g ư ờ i.

5. Điền c h ế
V ề đ ò i t h á i c ổ th ì k h ô n g b iế t c á c h c h ia r u ộ n g đ ấ t r a là m sao.

T ừ đ ờ i n h à H ạ trở đ i t h ì c h ia 5 0 m ẫ u là m m ộ t g ia n Pb], 1 0 g i a n l à

m ộ t tổ ắã. C ứ 10 n h à c à y m ộ t lô r u ộ n g , h o a lợ i đ ư ợ c b a o n h i ê u

c h ia là m 1 0 p h ầ n , n h à n ư ố c lấ y m ộ t, g ọ i là p h é p cống Ä .
N h à Â n v à n h à C h u th ì d ù n g p h ép tỉnh điền, n g h í a là c h ia

đất ra là m c h ín khu h ìn h chữ tỉn h (# ). N hữ ng khu ở chung

quanh là m tư đ iề n , k h u ở g iữ a đ ể là m c ô n g đ iể n . M ỗ i m ộ t tình
c h o 8 n h à ở , đ ề u p h ả i x u ấ t l ự c c à y c ấ y c ô n g đ i ề n r ồ i n ộ p h o a lợ i

cho n h à v u a .

V ề đời n h à Â n th ì m ỗ i tỉnh có 6 3 0 m ẫu, m ỗi n h à được 70

m ẫu; phép đánh t h u ế g ọ i là phép trợ ÿ j. Đ ến đời n h à Chu th ì

m ỗi tỉnh có 900 m ẫu , m ỗi n h à 10 0 m ẫu, phép đ án h t h u ế g ọ i là

phép triệt ít ỉ.

N h à C hu lạ i đ ặ t r a lệ c ứ 2 0 tu ổ i th ì đư ợ c 10 0 m ẫu ru ộ n g ,

đ ế n 6 0 tu ổ i th ì t r ả lạ i ch o n h à nư ớ c. N h à n à o có c o n th ứ n h ì gọ i

là dư phu Ề ậ^ đ ến 1 6 tu ổ i th ì đư ợ c lĩn h 2 5 m ẫ u r u ộ n g .

N h ò c ó p h é p c h i a r u ộ n g n h ư t h ế c h o n ê n l ú c b ấ y g iờ k h ô n g

có n g ư ờ i n à o n g h è o lắ m m à c ũ n g k h ô n g có n gư ờ i g ià u lắ m v ề

s a u đ ế n đ ờ i C h iế n q u ổ c K ÍU , n gư ơ i L ý K h ô i là m tư ớ n g n ư ớ c

N g u ỵ Ü , b ắ t d â n h ế t sứ c là m r u ộ n g , k h ô n g đ ịn h h ạ n như trư ớ c

n ữ a; ngươi T h ư ơ ng Lô n g là m tư ớ n g n ư ớ c T ầ n % bỏ p h ép

tỉnh điền #EH , mở thiên mạch p fffi, c h o m ọ i n g ư ờ i đ ư ợ c tư t iê n

là m r u ộ n g . P h é p c h i a đ ấ t t ừ đ ó m ớ i m ấ t d ầ n d ầ n đ i.

32
6. Học hiệu
N hà H ạ đặt nhà Đông tự M ỉ l à m đ ạ i h ọ c , nhà Tây tự
là m tiể u h ọ c. N h à Â n đ ặ t n h à Hữu học ỉiẸ-- l à m đ ạ i học, n h à Tả
học ậ là m tiể u h ọ c. N h ữ n g n h à đ ạ i h ọ c, tiể u h ọ c ấ y , là ch ỗ đ ể

tập bắn, để nuôi những người già c ả và để tập văn nghệ.

N h à C h u t h ì đ ặ t n h à T ích u n g SỆ$Ễ h o ặ c n h à T h à n h q u â n

là m n h à đ ạ i học, đ ể cho con v u a , con các q u an v à những

n g ư ò i t u ấ n t ú t u y ể n ỏ c á c t h ô n x ã đ ế n h ọ c ; c ò n ỏ c h â u , ở đ ả n g (1)

t h ì đ ặ t n h à t iể u h ọ c g ọ i là T ự ĩ? và nhà Tường ịặ-để c h o con d ân

g ia n v à o h ọ c . L ạ i đ ặ t lệ c ứ từ 8 t u ổ i đ ế n 14 tu ổ i là m n iê n h ạ n

ch o tiể u h ọ c, từ 15 đ ế n 2 0 tu ổ i, là m n iê n h ạ n c h o đ ạ i h ọ c. Đ ạ i

h ọ c t h ì d ạ y lễ , n h ạ c , t h i, th ư ; t iể u h ọ c t h ì d ạ y c á c h k ín h trê n

n h ư ờ n g d ư ớ i v à c á c h ứ n g đ ố i, v .v ...

7. Học thuật
H ọ c t h u ậ t ở n ư ớ c T à u v ề đ ờ i n h à C h u đ ã th ịn h lắ m , c h o n ê n

đ ến đời X u â n th u # # ( có n h iề u h ọ c g iả n h ư là L ã o T ử bàn

đạo; Khổng Tử ỈL Ĩ bàn hiếu, đễ, n h â n , nghĩa', M ặ c D ịc h S IS

b à n lẽ k iê m ái, n ê n c h u ộ n g sự t iế t k iệ m b ỏ â m n h ạ c ; D ư ơ n g C h u

S jífc t h ì b à n lẽ vị kỷ, n ê n tự t r ọ n g t h â n m ìn h v à k h ô n g c h ịu t h iệ t

m ì n h đ ể lợ i n g ư ờ i .

L ạ i có n h ữ n g p h á p g ia n h ư T h â n B ấ t H ạ i H àn Phi

b à n v iệ c t r ị t h iê n h ạ th ì c h ỉ n ê n d ù n g p h á p lu ậ t , c h ứ k h ô n g

n ê n d ù n g n h â n n g h ĩa . C ò n n h ữ n g n gư ờ i n h ư Q uả C ố c Ĩ&Q, Thi

G iả o riS ., Đ iề n B iể n tH S f, v .v ... , m ỗ i n g ư ờ i đ ề u x ư ớ n g m ộ t h ọ c

t h u y ế t đ ể d ạ y n g ư ờ i đ ư ơ n g t h ờ i.

8. Phong tục

(1) Cứ 12.500 nhà một châu, và 500 nhà làm một đảng thì có nhà Tự, ỏ
đảng thì có nhà Tường.

33
 Nước Tàu lấy sự cày ruộng làm gốc, nhưng mà việc nuôi
tằm, dệt lụa, việc họp chợ, việc buôn bán cũng phát đạt cà.
Dân trong nưốc chia ra làm 4 thứ: sĩ, nông, công, thương,
nhưng mà con người làm quan lại làm quan, con người làm
ruộng cứ làm ruộng, chứ con người làm ruộng không được làm
quan. Tuy vậy, đến đòi Xuân Thu những người thứ dân lên làm
tướng văn tướng võ cũng nhiều.
Ở trong gia đình thì già trẻ trên dưối phần biệt nghiêm lắm.
Con phải theo cha, vợ phải theo chồng, con trai con gái từ 7 tuổi
trỏ đi, là không được ăn một mâm, nằm một chiếu nữa. Con trai
30 tuổi mổi lấy vợ, gái 20 tuổi mới lấy chồng mà hai người cùng
họ không được lấy nhau.
Nước Tàu về đời Tam đại cũng sùng sự tế tự lắm. Thường
cúng tế thiên, địa, nhật, nguyệt, sơn, xuyên, lâm, trạch. Nhà vua
lập đàn Nam giao để tế Thượng đế. Lại có nhà Xã tắc để tế Thổ
thần và Hậu tắc. Còn sự thờ phụng tổ tiên thì từ vua cho đến thứ
dân đểu lấy làm một việc rất quan trọng trong đời người.
Xem như thế, thì xã hội nước Tàu về đời Tam đại đã văn
minh lắm, nhưng sau đến cuối đời nhà Chu, vì nhà vua suy
nhược, cho nên chư hầu, người xưng hầu, kẻ xưng vương rồi
tranh nhau, đánh nhau như Ngũ Bá đời Xuân thu, Thất hùng
đời Chiến quốc, làm cho trăm họ lầm than khổ sở.
Sau nhà Tần thống nhất được thiên hạ, mới bỏ lệ phong
kiến, lập ra quận huyện; bỏ phép tỉnh điền, lập thiên mạch; cấm
nho học, đốt sách vở, việc chính trị thì cốt dùng pháp luật để lấy
quyền lực mà áp chế.
Đang khi phong tục nước Tàu biến cải như thế, thì Triệu Đà
lập ra nước Nam Việt(1), đem văn minh nưóc Tàu sang truyền bá
ở phương nam, cho nên từ đó về sau người nước mình đểu nhiễm
cái văn minh ấy.

(1) Xin đừng lim nưóc Nam Việt ngày xưa vói Nam Việt của nưóc Việt
Nam hiện nay.

34
NƯỚC TÀU VỂ ĐỜI NHÀ TẦN

35
 CHƯƠNG IV

NHÀ TRIỆU

m R
(207-111 tr. Tây lịch)

1. Triệu Vũ vương
2. Vũ vương th ụ ph o n g n h à H án
3. Vũ vương xưng đế
4. Vũ vương th ẩ n p h ụ c n hà H án
5. Triệu Văn vương
6. Triêu M in h vương
7. Triệu A i vương
8. Triệu Dương vương

1. Triệu Vũ Vương (207-137 tr. Tây lịch)

N ăm Q u ý T ị ( 2 0 7 ) T r iệ u Đ à đ á n h đ ư ợ c A n D ư ơ n g V ư ơ n g r ồ i,

sáp n h ập nưốc  u L ạc vào quận N am H ả i, lậ p th à n h m ột nước

g ọ i là N am V iệ t S íẫ , tự x ư n g là m v u a , tứ c là V ũ vư ơng â 3 E

đ ó n g đ ô ở P h iê n N g u n g # p i , g ầ n th à n h Q u ả n g C h â u b â v giờ.

2. Vũ Vương thụ phong nhà Hán

T r o n g k h i T r iệ u V ũ v ư ơ n g g ầ y d ự n g cơ n g h iệ p ở X a m V iê t

th ì ở b ê n T à u , ô n g L ư u B a n g §jpfỉ tr ừ đ ư ợ c n h à T ầ n m , d iệ t đ ư ợ c

nhà Sở $Ề-, n h ấ t th ố n g th iê n h ạ , r ồ i lê n ngôi H oàng đ ế . tứ c là

36
vu a C ao T ổ nhà H án mMU. V u a C a o T ổ t h ấ y T r iệ u V ũ V ư ơ n g

đ ộ c lậ p ở p h ư ơ n g n a m , b è n s a i L ụ c GiảĩỀM sa n g p h o n g cho V ũ

V ư ơ n g . B ấ y g iờ l à n ă m Ấ t T Ị ( 1 9 6 t r . T â y lịc h ) , n ă m t h ứ 1 2 đ ò i v u a

V ũ V ư ơ n g n h à T r iệ u , v à n ă m th ứ 1 1 đời v u a C a o T ổ n h à H á n .

V ũ V ư ơ n g v ố n là n g ư ò i k iê u c ă n g , có ý k h ô n g m u ố n p h ụ c

nhà H án Ü , đến khi Lục G iả san g đến n ơ i, v à o y ế t k iế n Vũ

v ư ơ n g , V ũ v ư ơ n g n g ồ i x ế p v à n h trò n , k h ô n g đ ứ n g d ậ y tiế p . L ụ c

G iả t h ấ y v ậ y m ớ i n ó i r ằ n g : " N h à v u a là n g ư ò i n ư ớ c T à u , m ồ m ả

v à t h â n t h íc h ỏ c ả c h â u C h â n Đ ịn h N a y n h à H á n đ ã là m

v u a th iê n h ạ , s a i sứ s a n g p h o n g v ư ơ n g ch o n h à v u a , n ế u n h à

v u a k h á n g cự s ứ t h ầ n , k h ô n g là m lễ t h ụ p h o n g , H á n Đ ế t ấ t là

tứ c g iậ n , h u ỷ h o ạ i m ồ m ả v à g iế t h ạ i t h â n t h íc h c ủ a n h à v u a , r ồ i

đ e m q u â n s a n g đ á n h th ì n h à v u a là m t h ế n à o ? " V ũ V ư ơ n g n g h e

lò i ấ y v ộ i v à n g đ ứ n g d ậ y là m lễ t ạ , r ồ i cư ờ i m à n ó i r ằ n g : "T iế c

th a y t a k h ô n g đư ợ c k h ở i n g h iệ p ở n ư ớ c T à u , c h ứ k h ô n g th ì ta

c ũ n g c h ẳ n g k é m g ì H á n Đ ế !"

3. Vũ Vưong xưng đế
N ăm M ậ u N g ọ ( 1 8 3 t r . T â y lịc h ) v u a C a o T ổ n h à H á n m ấ t

r ồ i, b à L ữ H ậ u S/p lâ m t r iề u t r a n h q u y ể n H u ệ Đ ế S 'S r , r ồ i lạ i

n g h e lờ i g i è m pha, cấm k h ô n g cho ngư ời H á n b u ô n b á n n h ữ n g

đ ồ v à n g , đ ồ s ắ t v à n h ữ n g đ ồ đ iề n k h í v ớ i n g ư ờ i N a m V iệ t. V ũ

V ư ơ n g lế y là m tứ c g iậ n , lạ i n gờ ch o T rư ò n g s a v ư ơ n g xui

L ữ H ậ u là m n h ư v ậ y , b è n tự lậ p là m N a m V iệ t H o à n g đ ế , r ồ i cử

b i n h m ã s a n g đ á n h q u ậ n T r à n g S a ( t ỉ n h H ồ N a m b â y g iờ ) .

N ăm C a n h T h â n ( 1 8 1 t r . T â y lịc h ) H á n t r i ề u s a i tư ớ n g đ e m

q u â n s a n g đ á n h N a m V iệ t. Q u â n n h à H á n c h ịu k h ô n g đư ợ c th u ỷ

th ổ p h ư ơ n g n a m , n h iề u n gư ờ i p h ả i b ệ n h t ậ t, bở i v ậ y p h ả i t h u a

c h ạ y v ề b ắ c . T ừ đ ó t h a n h t h ế T r iệ u V ũ Đ ê lừ n g lẫ y , đ i đ â u d ù n g

xe n g ự a th e o n g h i v ệ H o à n g đ ế, n h ư v u a n h à H á n v ậ y .

37
4. Vũ Vương thần phục nhà Hán
Đến khi Lữ Hậu mất, Hán Văn Đế îfü 'fë lên ngôi, lại sai
Lục Giả đưa thư sang khuyên Vũ Đế về thần phục nhà Hán.
Thư rằng:
"Trẫm là con trắc thất vua Cao Đế, phụng mệnh ra trị nước
Đại, vì non sông cách trở, thẹn mình phác lậu, cho nên lâu nay
chưa từng đưa thư sang hỏi thăm nhà vua.
Từ khi đức Cao Đ ế xa bỏ quần thần, đức Huệ Đ ế qua đời, bà
Cao Hậu lâm triều, không may bị bệnh, đê cho họ Lữ chuyên
quyền, toan đem con họ khác để nối vì đức Huệ Đế. May nhờ nhà
Tông miếu linh thiêng, các công thần ra sức dẹp kẻ tiếm nghịch.
Trẫm vì các vương hầu cùng bách quan cố ép, cho nên phải
lên ngôi Hoàng đế. Mới rồi trẫm nghe nhà vua có đưa thư cho
Long lư hầu, nhắn tin và xin anh em họ hàng ở quận Chân
Định, và xin bãi binh ở quận Trường Sa.
Trẫm củng nghe lời thư của nhà vua, thì đã bảo tướng quân
Bác Dương hầu bãi binh về, còn anh em họ hàng nhà vua ở
Chân Định thì trẫm đã cho người thăm nom, lại sai sửa sang
phần mộ nhà vua, thật là tử tế.
Thế mà vừa rồi trẫm nghe nhà vua còn đem binh quấy nhiễu
ngoài biên, quận Trường Sa thật khổ, mà Nam quận lại còn khổ
hơn. Làm như thế, nước nhà vua có chắc lợi được một mình không?
Tất là tướng tá quăn sĩ chết nhiều, làm cho vợ người góa chong, con
người mồ côi bố, cha mẹ mất con, được một mất mười, trẫm không
lòng náo nỡ làm như vậy.
Vả lại được đất nhà vua củng không lấy làm to, được của
nhà vua củng không đủ làm giàu. Vậy từphừi nam núi Lĩnh thì
mặc ý nhà vua tự trị lấy. Nhưng nhà vua cứ xưng đ ế hiệu hai
bên cùng là đ ế quốc mà không sai sứ gmo thông, th ế chằng hóa
ra ganh nhau ưĩ Ganh nhau mà không nhường, thì người nhản
không thèm làm.

38
 Trẫm nay xin cùng nhà vua gác bỏ điều cũ, từ rày trở đi,
thông sứ như xưa. Vậy trẫm sai Lục Giả sang đem ý trẫm khuyên
nhà vua nên nghe, chứ làm chi nhiều sự cướp bóc tai hại. "
Xem thư của Hán Văn Đế lời lẽ tử tế, thật là có nhân từ, vì
thế cho nên Triệu Vũ Đế phải chịu phục, và đáp thư lại rằng:
"Nam di đại trưởng lão phu thần, Đà, muội tử tái bái, dâỉLg
thư lên Hoàng đế bệ hạ. Lão phu là kẻ cố lại nước Việt, khi Hiếu
Huệ Hoàng đế lên ngôi, tình nghĩa không dứt, vẫn hậu đãi lão
phu. Đến khi Cao Hậu lâm triều, lại phân biệt ra Trung Hoa,
ngoại di, hạ lệnh cấm không được bán cho Nam Việt những đồ
vàng sắt và điền khí; còn ngựa, trâu, dê thì chỉ bán cho giống
đực, chứ không bán cho giống cái.
Lão phu ở phương xa mà không có vật cúng tế thì phải tội, vì
thế có sai Nội sử Pha, Trung uý Cao và Ngự sử Bình, ba lượt
dâng thư sang thượng quốc tạ quá, đều không trở về cả.
Lão phu lại phong văn rằng nhà Hán đem huỷ hoại cả phần
mộ lão phu cùng giết cả anh em tông tộc lão phu, cho nên có bàn
riêng với chúng rằng: nay trong đã không vẻ vang với nhà Hán,
ngoài lại không có gì hơn được nước Ngô, vậy có xưng đế hiệu;
mà chẳng qua tự đế nước mình, không dám hại gi đến thiên hạ.
Cao hậu nghe thấy thế, lấy làm tức giận, đem tước bò sổ
Nam Việt đi, không cho thông sứ, lão phu trộm nghĩ rằng hẳn vì
Trường Sa vương gièm pha, cho nên Lão phu có đem binh đánh.
Lão phu ở đất Việt đã bốn mươi chín năm nay, bây giờ đã có
cháu rồi, nhưng mà sớm khuya trằn trọc, ăn không ngon, ngủ
không yên, mắt không dám trông sắc đẹp, tai không dám nghe
đàn vui, là chỉ vì cớ không được phụng thờ nhà Hán. Nay nhờ bệ
hạ đoái thương, cho phục lại hiệu củ, thông sứ như xưa, lão phu
nhờ ơn, dẫu chết xương cũng không nát.
Vậy xin cải hiệu từ đây, và xin có công phẩm phụng hiến
Hoàng đế bệ hạ".

39
 T ừ k h i T r iệ u V ũ v ư ơ n g c h ịu b ỏ đ ế h iệ u , N a m , B ắ c lạ i g ia o

th ô n g h ò a h iế u k h ô n g có đ iể u g ì n ữ a .

N ăm G i á p T h ìn ( 1 3 7 trư ớ c T â y lịc h ) , T r iệ u V ũ V ư ơ n g m ấ t . s ử

c h é p r ằ n g n g à i th ọ đư ợ c 1 2 1 tu ổ i v à là m v u a đ ư ợ c h ơ n 7 0 n ă m .

5. Triệu Văn Vương (137-125 trước Tây lịch)

T r iệ u V ũ V ư ơ n g t r u y ề n n g ô i lạ i c h o c h á u đ íc h tô n , tê n là H ồ

ĩ $ , tứ c là T r iệ u V ă n V ư ơ n g ỉẫ XJL, trị v ì được 1 2 năm .

T r iệ u V ăn Vương vốn là ngư ờ i tầ m th ư ờ n g , tín h kh í nhu

n h ư ợ c, k h ô n g đư ợ c n h ư T r iệ u V ũ V ư ơ n g . K h i m ớ i lê n là m vua

đư ợ c h a i n ă m , th ì v u a M ân V iệ t ^ M ( tỉn h Phúc K iế n bây g iờ )

đem q u â n s a n g đ á n h p h á ỏ c h ỗ b iê n t h u ỳ n ư ớ c N a m V iệ t . T r iệ u

V ăn V ư ơ ng kh ôn g dám cử b in h m ã r a c h ố n g cự , s a i s ứ s a n g c ầ u

c ứ u b ê n H á n tr iề u .

V u a n h à H á n s a i V ư ơ n g K h ô i 3 ĩ 'Ị # c v à H à n A n Q u ổ c £ t ; $ c i 9 d i

đánh M ân V iệ t. Q u â n M ân V iệ t th ấ y quân nhà H án đến n ơ i,

b è n b ắ t Q u ố c v ư ơ n g g iế t đ i, đ ư a đ ầ u n ộ p c h o q u a n n h à H á n , v à

x in h à n g . M â n V iệ t đ ã b ìn h r ồ i v u a n h à H á n s a i T r a n g T rợ

san g dụ T r iệ u V ăn Vương vào chầu, như ng m à đ ìn h th ầ n x in

đ ừ n g đ i, b è n c h o t h á i tử l à A n h T ề n ^ í đ i t h a y .

A n h T ề ở b ê n H á n tr iề u m ư ờ i n ă m , đ ế n n ă m B ín h T h ìn ( 1 2 5

t r . T â y lịc h ) v u a V ă n V ư ơ n g m ấ t t h ì m ớ i v ề n ố i n g ô i.

6. Triệu Minh Vưong (125-113 tr. Tây lịch)

A nh T ể lê n là m vua tứ c là T r iệ u M in h Vương 0 /33: trị v ì

được 12 n ăm .

K h i A n h T ề ở b ê n H á n th ì có lấ y n g ư ờ i vợ lẽ là C ù T h ị

đ ẻ 'đ ư ợ c m ộ t n g ư ờ i c o n t ê n l à H ư n g P ỉ . Đ ế n k h i v ề l à m vua N am

V iệ t , M in h V ư ơ n g lậ p C ù T h ị lê n là m H oàng hậu và H ư n g là m

T h á i tử .

40
7. Triệu Ai Vưong
N ăm M ậu T h ìn (113 t r . T â y lịc h ) T r iệ u M in h v ư ơ n g m ấ t ,

t h á i tử H ư n g lê n là m v u a , tứ c là T r iệ u A i V ư ơ n g à Ĩ , t r ị v ì được

m ột năm .

B ấ y g iờ v u a n h à H á n c h o A n q u ố c T h i ế u Q u í san g

d ụ N a m V iệ t v ề c h ầ u . T h iế u Q u í n g u y ê n là tìn h n h â n c ủ a C ù T h ị

lú c trư ớ c , đ ế n k h i s a n g N a m V i ệ t g ặ p n h a u , lạ i t ư t h ô n g v ớ i n h a u

rồ i dỗ d à n h A i V ư ơ n g đ e m nư ớ c N a m V iệ t v ề d â n g n h à H á n .

K h i C ù T h i v à A i V ư ơ n g đ ã đ ịn h v ề H á n tr iề u , th ì có q u a n

T ể tư ớ n g là L ữ G i a s u , b iế t rõ tìn h ý , đ ã c a n n g ă n m ã i k h ô n g

được, m ớ i t r u y ề n h ịc h đ i m ọ i n ơ i n ó i r ằ n g v u a v à C ù t h á i h ậ u

sắ p đ em nước d â n g ch o n h à H á n ; rồ i L ữ G ia c ù n g vớ i m ấ y n gư ờ i

đ ạ i th ầ n đ e m q u â n c ấ m b in h v à o g iế t sứ n h à H á n , C ù T h ị v à A i

V ư ơ n g. Đ o ạ n rồ i tô n K iế n Đ ứ c lê n là m v u a . K iế n Đ ứ c l à c o n

trư ỏ n g c ủ a M in h V ư ơ n g , m ẹ là n g ư ờ i N a m V iệ t.

8. Triệu Dưong Vưong

K iế n Đ ứ c lê n là m v u a , tứ c là D ư ơ n g V ư ơ n g R U . D ương

V ư ơ n g m ớ i lê n là m vua được độ m ột n ăm th ì v u a V ũ Đ ế nhà

H án sai Phục B a tư ớ n g q u â n là L ộ B á c Đ ứ c Ễ & M íi v à

Dương Bộc ỈỀÍÂđem 5 đ ạ o q u â n s a n g đ á n h lấ y N a m V iệ t. Q u a n

T h á i p h ó L ữ G i a r a c h ố n g c ự k h ô n g n ổ i, p h ả i đ e m D ư ơ n g V ư ơ n g

c h ạ y . Q u â n n h à H á n đ u ổ i th e o b ắ t đư ợ c, v u a tô i đ ề u b ị h ạ i c ả .

N ăm ấ y là n ă m C a n h N g ọ ( 1 1 1 t r . T â y lịc h ) , n ư ố c N a m b ị n g ư ờ i

T à u c h iế m lấ y , c ả i l à G ia o C h ỉ b ộ c h ia r a là m 9 quận, và

đ ặt q u an cai trị như các ch âu q u ận bên T àu vậy.

41
 Phần II. Bñc THUỘC THỜI ĐẠI
(111 tr. Tây lịch - 931 sau Tây lịch)

ĩ i M B# f t

CHƯƠNG I

BẮC THUỘC LẦN THỨ NHAT

(111 TR. TÂY LỊCH - 39 SAU TẦY LỊCH)
1. Chính trị nhà Tây Hán
2. Tích Quang và Nhâm Diên

1. Chính trị nhà Tây Hán

N ăm C anh N gọ ( 1 11 t r . T â y lịc h ) v u a V ũ Đ ế n h à H á n ỈH Ã

•ir s a i Lộ B ác Đ ức ỉ& M ĩl v à D ương Bộc ỉễM san g đánh nhà

T r iệ u ỉâ , lấ y n ư ớ c N a m V iệ t, r ồ i c ả i là G ia o C h ì bộ và

c h ia r a là m 9 q u ậ n , là n h ữ n g q u ậ n n à y :

1. N am H ả i $ 3 7 $ : (Q u ả n g Đ ôn g)

2. T hư ơ ng N gô (Q u ả n g T â y )

3. U ất L â m (Q u ả n g T â y )

4 . H ợ p P h ố 'â 'M : ( Q u ả n g Đ ô n g )

42
 5. G ia o C h ỉ 3 £ ä t r ( B ắ c V iệ t v à m ấ y

6. Cửu C hân ỷ iỊ Ị J tỉn h ở p h ía b ắ c

7. N h ậ t N a m 0 ^ (_ T r u n g V i ệ t )

8. C hâu N h ai SặỂẾ : (đ ảo H ả i N a m )

9. Đ ạ m N h ĩ 1 : (đ ảo H ả i N a m )

M ỗ i q u ậ n có q u a n th á i th ú JZtFc o i v iệ c c a i t r ị tr o n g q u ậ n v à

lạ i có q u a n th ứ s ử đ ể g iá m s á t c á c q u ậ n , ở tr o n g q u ậ n G ia o

C h ỉ có n h ữ n g lạ c tư ớ n g h a y lạ c h ầ u v ẫ n đ ư ợ c t h ế lậ p g iữ q u y ề n

c a i t r ị c á c b ộ lạ c tự a h ồ n h ư c á c q u a n la n g ở m ạ n th ư ợ n g d u đ ấ t

B ắ c V i ệ t b â y g iờ .

Q u a n th ứ s ử trư ớ c t iê n là T h ạ c h Đ á i 'GM, đóng p h ủ trị ở

L o n g U y ê n t i$ íi(? ) . C ó s á c h c h é p là p h ủ tr ị t h ủ a ấ y đ ó n g ở L ũ n g

K h ê RH lịẵ, t h u ộ c p h ủ T h u ậ n T h à n h b â y g iờ .

T ừ đ ò i v u a V ũ Đ ế ch o d ế n h ế t đời n h à T â y H á n k h ô n g th ấ y

sử n ó i g ì đ ế n đ ấ t G ia o C h ả n ữ a . M ã i đ ế n n ă m K ỷ S ử u (n ă m 29

T â y L ịc h ) là năm K iế n Võ th ứ 5 đòi v u a Q uang V ũ nhà

Đ ông H án M'M t h ì m ớ i t h ấ y c h é p r ằ n g t h ứ s ử G i a o C h ì l à Đ ặ n g
Nhượng w>sề s a i s ứ v ề c ố n g n h à H á n . B ỏ i v ì k h i V ư ơ n g M ã n g 3E
w cư ó p n g ô i n h à H á n , b ọ n Đ ặ n g N h ư ợ n g 1B 0 I ., T íc h Q u a n g

và Đỗ M ục ịtĩậ ở G ia o C h ỉ g iữ châu quận, không c h ịu phục

V ư ơ n g M ã n g . Đ ế n k h i v u a Q u a n g V ũ t r u n g h ư n g lê n , b ọ n Đ ặ n g

N h ư ợ n g m ó i s ạ i sứ v ề tr iề u cốn g.

2. Tích Quang và Nhâm Diên

V ề đ ầ u t h ế k ỷ đ ệ n h ấ t có h a i n gư ờ i s a n g là m th á i th ú trị

d â n có n h â n c h ín h . M ộ t n g ư ờ i t ê n là T íc h Q u a n g ü 7t . là m th á i

th ú G ia o C h ỉ, m ộ t n g ư ờ i t ê n là N h â m D iê n ĨĨỄ là m th á i th ú

quận Cửu C hân.

T íc h Q u a n g s a n g là m th á i th ú q u ậ n G ia o C h i từ đ òi v u a

B ìn h Đ ế T 'S r n h à T â y H á n , v à o q u ã n g n ă m th ứ h a i th ứ b a v ề

t h ế k ỷ đ ệ n h ấ t . N g ư ờ i ấ y h ế t lò n g lo v i ệ c k h a i h ó a , d ạ y d â n l ấ y

43
đ iề u lễ n g h ĩa , c h o n ê n d â n t r o n g q u ậ n có n h iể u n g ư ờ i k ín h p h ụ c .

N hâm D iê n t h ì s a n g là m th á i th ú q u ậ n cử u C hán từ năm

K i ế n V õ n h à Đ ô n g H á n . B ấ y g iò d â n q u ậ n ấ y c h ì là m n ghề chài

lư ớ i v à s ă n b ắ n , c h ứ k h ô n g b i ế t c à y c ấ y l à m ru ộ n g nư ơ ng. N h âm

D iê n m ới d ạy dân dùng cày bừa m à kh ai khẩn ru ộ n g đ ấ t , bởi

v ậ y c h ẳ n g b a o lâ u m à quận ấ y có đ ủ th ó c g ạ o ă n . N g ư ờ i ấ y lạ i

d ạ y d â n là m lễ cư ớ i h ỏ i t r o n g k h i lấ y v ợ lấ y c h ồ n g , v à b ắ t n h ữ n g

l ạ i t h u ộ c t r o n g q u ậ n l ấ y m ộ t p h ầ n lư ơ n g b ổ n g c ủ a m ìn h m à g iú p

c h o n h ữ n g k ẻ n g h è o đ ó i đ ể lấ y vợ lấ y c h ồ n g .

N hâm D iê n ở C ử u C h â n đư ợ c 4 n ă m th ì được t h á n g chứ c về

T àu đ i là m q u a n ch ỗ k h á c . D â n sự q u ậ n ấy ái m ộ N hâm D iê n ,

là m đền th ò . C ó n g ư ờ i v ì đư ợ c n h ờ q u a n th á i th ú cho n ên sau

s in h c o n r a , lấ y tê n N h â m í m à đ ặ t t ê n c h o c o n , đ ể tỏ lò n g b iế t

ơn.

44
 CHƯƠNG II

TRƯNG VƯƠNG
* ỉ .
(40 - 43)
1. Trưng Thị khởi binh
2. M ã Viện sang đánh Giao Chỉ

1. Trưng Thị khỏi binh

N ăm G iá p N g ọ (34 ) là n ă m K iế n V õ th ứ 10 , v u a Q u a n g V ũ

s a i T ô Đ ịn h ỀẶỈẺ s a n g là m t h á i t h ú q u ậ n G ia o C h ỉ.

T ô Đ ịn h là n g ư ờ i b ạ o n gư ợ c, c h ín h trị tà n á c , n g ư ờ i G ia o

C h ỉ đ ã có lò n g o á n g iậ n lắ m . N ă m C a n h T ý (4 0 ) n g ư ờ i ấ y lạ i g iế t

Thi Sách 5Ệ* n g ư ờ i ở h u y ệ n C h â u D i ê n í f c j i ? ( p h ủ V ĩ n h T ư ờ n g ,

trư ớ c t h u ộ c v ề S ơ n T â y , n a y t h u ộ c t ỉn h V in h Y ê n ) .

Vợ T h i S á ch là T r ư n g T r ắ c ÍIẮÍỊll] c o n g á i q u a n l ạ c t ư ố n g ở

h u y ệ n M ê L in h H ^ O à n g H ạ L ô i, h u y ệ n Y ê n L ã n g , tỉn h P h ú c

Y ên ) cù n g với em g á i là T r ư n g N h ị Í i í i £ n ổ i lê n đem quân về

đ á n h T ô Đ ịn h . B ọ n T ô Đ ịn h p h ả i c h ạ y t r ô n v ề q u ậ n N a m H ả i.

L ú c b ấ y g iờ n h ữ n g q u ậ n C ử u C h â n , N h ậ t N a m v à H ợ p P h ô '

c ũ n g n ổ i lê n t h e o v ề v ớ i H a i B à T r ư n g t h ị. C h ẳ n g b a o lâ u q u â n

H a i B à h ạ đư ợ c 6 5 t h à n h tr ì. H a i b à b è n tự x ư n g là m v u a , đ ó n g

đô ỏ M ê L in h , là ch ỗ q u ê n h à .

2. Mã viện sang đánh Giao Chỉ

N ăm Tân Sửu (4 1) v u a Q uang V ũ s a i M ã V iệ n H ỉ ẵ là m

Phục ba tư ớ n g quân iẰ ỈS ílậ S , L ư u Long là m phó tư ớ n g

45
cù n g với q u an L â u th u y ề n tư ớ n g q u â n í£ # S if$ I Ỉ là Đ o à n C hí 8
M sa n g đ án h T rư n g V ư ơ ng.

M ã V iệ n l à m ộ t d a n h t ư ớ n g n h à Đ ô n g H á n , lú c b ấ y g iờ đ ã

n g o à i 7 0 tu ổ i, n h ư n g v ẫ n c ò n m ạ n h , đ e m q u â n đ i m e n bờ b ê p h á

rừ n g đào núi là m đường san g đến Lãn g B ạc íê ? 3 , gập quân

T rư n g V ư ơ ng h ai bên đánh n hau m ấ y t r ậ n (1). Q u ả n củ a T rư n g

V ư ơ n g là quân ô hợp k h ô n g đương nổi qu ân của M ã V iệ n , đ ã

từ n g đ á n h g iặ c n h iề u p h e n . H a i b à r ú t q u â n v ề đ ó n g ờ C ấ m Khê

^ |§ (p h ủ V ĩn h T ư ờ n g , tỉn h V in h Y ê n ). M ã V iệ n tiế n quân lê n

đ á n h , q u â n H a i B à vỡ ta n cả. H a i b à c h ạ y v ề đ ến x ã H á t M ôn

M , th u ộ c huyện Phúc Lộc (n ay là huyện Phúc T h ọ , tỉn h Sơ n

T ây ), th ế bứ c quá, bèn g ie o m ìn h xuống sô n g H á t G ia n g (ch ỗ

sô n g Đ á y tiế p vào sôn g H ồn g H à) m à tự tậ n . B ấ y g iờ là ngày

m ồn g 6 th á n g 2 n ăm Q u ý M ã o (4 3).

N h ữ n g tư ố n g c ủ a h a i b à là b ọ n Đ ô D ư ơ n g c h ạ y v à o g iữ

huyện Cư Phong ĩễỀ ị th u ộ c q u ậ n c ử u C h â n . S a u M ã V iệ n đ em

q u ân vào đ án h, bọn Đ ô D ương đều p h ải ra h àn g cả.

H a i b à h ọ T r ư n g là m v u a đư ợc 3 n ă m , n h ư n g lấ y c á i tà i trí

n g ư ờ i đ à n b à m à d ấ y đ ư ợ c n g h ĩ a lớ n n h ư t h ế , k h i ế n c h o v u a tô i

n h à H á n p h ả i l o s ợ , ấ y c ũ n g l à đ ủ đ ể c á i t i ế n g t h ơ m v ề m u ô n đ ờ i.

Đ ế n n g à y n a y có n h iề u n ơ i lậ p đ ề n th ờ h a i b à đ ể g h i t ạ c c á i d a n h
tiế n g h a i n g ư ờ i n ữ a n h h ù n g nư ớ c V iệ t N a m ta ®.

Sử g ia L ê V ă n H ưu ik n ó i rằ n g : "T rư n g T rắ c , T rư n g

N h ị là đ à n b à n ổ i lê n đ á n h lấ y đ ư ợ c 6 5 t h à n h t r ì, lậ p q u ố c x ư n g

v ư ơ n g d ễ n h ư g iỏ b à n t a y . T h ế m à t ừ c u ố i đ ò i n h à T r iệ u c h o đ ế n

đ ờ i n h à N g ô h ơ n m ộ t n g h ìn n ă m , n g ư ờ i m ìn h c ứ c ú i đ ầ u b ó t a y

là m tô i tó n g ư ờ i T à u , m à k h ô n g b iế t x ấ u h ổ v ố i h a i n g ư ờ i đ à n b à
h ọ T r ư n g !".

(1) Sử chép ràng Lãng Bạc là Hồ Tây ở gần Hà Nội, nhưng có ngưòi bác
đi, bảo không phải.
(2) N ay ỏ làng Hát Môn, huyện Phúc thọ, tỉnh Sơn Tây và ờ bãi Dóng
N hân, ở gần Hà Nội có đền thò Hai Bà, đến ngày mổng 6 tháng 2 thi có hội

46
 CHƯƠNG m

BẮC THUỘC LẦN THỨ HAI

(43-544)
1. Chính trị nhà Đông Hán
I. NHÀ ĐÔNG HÁN 2. Lý Tiến và Lý cầm
3. Sĩ Nhiếp
1. Nhà Đông Ngô
2. Bà Triẽu (Triều Thị Chinh)
n. ĐỜI TAM QUỐC 3. Nhà Ngô chia đất Gúio Châu
1. Chính trị nhà Tấn
m . NHÀ TẤN
2. Nước Lâm Ấp quấy nhiễu Giao Châu
1. Tĩnh thế nước Tàu
2. Việc đánh Lâm Áp
IV. NAM BẮC TRIỀU
3. Sự biến loạn ở đất Giao Châu

I. NHÀ ĐÔNG HÁN (25-220)

1. Chính trị nhà Đông Hán

M ã V iệ n đánh được T rư n g Vương đem đ ấ t G ia o Chỉ về

t h u ộ c n h à H á n n h ư c ũ , r ồ i c h ỉ n h đ ố n b i n h lư ơ n g , đ e m quân đi

đ á n h d ẹ p c á c n ơ i, đ i đ ế n đ â u x â y t h à n h đ ắ p l u ỹ đ ế n đ ấ y v à b i ế n

c ả i m ọ i c á c h c h ín h t r ị tr o n g c á c c h â u q u ậ n . Đ e m p h ủ t r ị v ề đ ó n g

ỏ M ê L i n h ™ v à d ự n g c â y đ ồ n g t r ụ ở c h ỗ p h â n đ ị a g iớ i, k h ắ c s á u

(1) Về cuối đòi Đông Hán lại dời về Long Biên tlỉă .

47
chữ : ”Đồng trụ chiết, Giao Chỉ d iệ t.ìtịĩtịíĩ, 5ï f i f c  " - N g h ĩ a l à c â y

đ ồ n g t r ụ m à đ ổ t h ì n g ư ờ i G ia o C h ì m ấ t n ò i.

Sử c h é p r à n g n g ư ờ i G ia o C h ì đ i q u a lạ i c h ỗ ấ y , a i c ũ n g b o

vào ch ân cột đ ồ n g trụ m ột hòn đ á, cho n ên v ể sa u chỗ ấ y th à n h

r a n ú i , p h ủ m ấ t c ả , đ ế n b â y g iờ k h ô n g b i ế t c ộ t ấ y ờ v à o c h ô n à o .

T ừ đ ó c h ín h tr ị n h à Đ ô n g H á n c à n g n g à y c à n g n g ặ t th ê m ,

m à những quan lạ i s a n g c a i tr ị G ia o C h ỉ th ư ờ n g có lắ m người

tàn ác, th a m nhũng, bắt dân lê n r ừ n g x u ố n g b ể đ ể t ìm những

châu báu. D ân ở quận H ợ p P h ố ’ cứ p h ả i xu ố n g b ể m ò n gọ c tra i

k h ổ q u á , đ ế n đ ổ i p h ả i b ỏ x ứ m à đ i.

T r iề u đ ìn h th ì x a , quan lạ i r a c a i tr ị th ì th a hồ m à tu n g

h o à n h , tiế n g o a n ức kêu k h ô n g th ấ u vào đ âu , cho n ên th ư ờ n g

h a y có s ự lo ạ n lạ c , là m c h o d â n g ia n p h ả i n h iề u s ự k h ổ sở .

2. Lý Tiến v à Lý c ầ m
Q uan cai trị đ ã tà n ác, n h à v u a lạ i b ạ c đ ã i n gư ờ i b ả n xứ .

Đ ờ i b ấ y g iờ n g ư ờ i m ìn h d ẫ u c ó h ọ c h à n h t h ô n g t h á i c ũ n g k h ô n g

đ ư ợ c g i ữ v i ệ c c h í n h t r ị . M ã i đ ế n đ ờ i v u a L i n h Đ ế I I "ÍT ( 1 6 8 - 1 8 9 )

cuối n h à Đ ông H án m ớ i có m ộ t n gư ờ i b ả n xứ là L ý T iế n $ ìê

đ ư ợ c c ấ t lê n là m Thứ sử ở G ia o C h ỉ. L ý T iế n dâng sớ x in cho

n g ư ờ i G ia o C h i đ ư ợ c b ổ đ i là m q u an n h ư ở tru n g ch âu b ên T àu .

N h ư n g H á n Đ ế ch ỉ cho n h ữ n g ngư ời đỗ m ậu tà i ĩỉ,ỹị~ h o ặ c h iế u

liê m ^M ăư ợc là m l ạ i t h u ộ c ở t r o n g x ứ m à th ô i, c h ứ k h ô n g đ ư ơ c

đ i là m quan ở châu khác. B ấy giỏ có n g ư ờ i G ia o C h ì tê n là Lý

C ầm là m lín h tú c v ệ h ầ u vua ỏ t r o n g đ iệ n , r ủ m ấy người

b ả n xứ ra ph ụ c xu ố n g sân m à k ê u cầu th ả m th iế t. H á n Đ ế m ới

cho m ột người G ia o Chỉ đỗ m ậu tà i đi là m quan lệ n h ở H a

D ương và m ộ t n gư ờ i đ ỗ h iế u liê m là m quan lệ n h ở Luc

Hợp / N c ^ . V ề sau L ý C ầm là m đ ế n q u a n T ư lệ H iệ u u ý

v à lạ i có T rư ơ n g T r ọ n g c ũ n g là n g ư ờ i G ia o C h i là m th á i

48
th ú ở K im T hành . N g ư ờ i G ia o C h ỉ t a đư ợ c là m quan

n h ư n g ư ờ i b ê n T à u , k h ỏ i đ ầ u từ L ý T iế n v à L ý c ầ m vậy.

3. Sĩ Nhiếp (187-226)
V ề c u ố i đờ i n h à Đ ô n g H á n , g iặ c cư ớ p n ổ i lê n k h ắ p c ả b ố n

p h ư ơ n g , t r iề u đ ìn h k h ô n g có u y q u y ể n r a đ ế n n g o à i, t h iê n h ạ c h ỗ

n à o c ũ n g c ó l o ạ n . Đ ấ t G i a o C h ỉ b ấ y g iờ n h ò c ó q u a n t h á i t h ú l à

S ĩ N h iế p ± 5 Ị c ù n g v ố i a n h e m c h ia n h a u g iữ c á c q u ậ n h u y ệ n ,

cho n ên m ới được y ê n .
T iê n t ổ n h à ô n g S ĩ N h iế p là n g ư ờ i n ư ớ c L ỗ n , v ì lú c V ư ơ n g
M ãng ĩ p cư ớ p n g ô i n h à H á n , m ớ i t r á n h lo ạ n s a n g ởđất Q uảng
T ín ỈỀiỀ, quận Thương N gô Ir in , đ ến đời ô n g th â n s in h r a S ĩ
N h iế p l à s á u đ ò i. Ồ n g t h â n s in h t ê n l à S ĩ T ứ t t ® là m th á i th ú
quận N h ật N am 0 ^ , c h o S ĩ N h iế p v ề d u h ọ c ở đ ấ t K in h sư , đ ỗ
h iế u liê m đư ợ c b ổ T h ư ợ n g th ư la n g , v ì v iệ c q u a n p h ả i c á c h , rồ i
v ề c h ịu t a n g c h a . S a u lạ i đ ỗ m ậ u t à i đ ư ợ c b ổ s a n g là m T h á i th ú
ỏ q u ậ n G ia o C h ỉ.

N ăm Q u ý M ù i (2 0 3 ) là n ă m th ứ 3 đời v u a H iế n Đ ế

quan Thứ sử là T rư ơ n g T â n cù n g vớ i q u an T h á i th ú Sĩ

N h i ế p d â n g s ớ x i n c ả i G i a o C h ỉ 3 £ S lt l à m G ia o C h â u Vua

n h à H á n t h u ậ n ch o . S a u v ì tro n g c h â u có lắ m g iặ c g iã , S ĩ N h iế p

m ới tâ u x in v u a n h à H á n ch o m ấ y a n h e m là m T h á i th ú q u ậ n

C ử u C h â n , q u ậ n H ợ p Phô" v à q u ậ n N a m H ả i. S ĩ N h iế p g iữ được
đ ấ t G ia o C h â u k h ỏ i lo ạ n v à v ẫ n g iữ lệ t r i ề u c ố n g n h ư c ũ , c h o

n ê n v u a H i ế n Đ ế l ạ i p h o n g c h o c h ứ c A n V i ễ n t ư ớ n g q u â n Í È Ì Ẽ 5f§

3 Ỉ L o n g đ ộ đ ìn h h ầ u t i ổ Ẽ - í í l l . S ĩ N h iế p t r ị d â n có p h é p tắ c , v à

lạ i c h ă m sự d ạ y b ả o d â n c h o n ê n lò n g n g ư ờ i c ả m m ộ cô n g đứ c,

m ó i g ọ i tô n lê n là S ĩ V ư ơ n g .

N h à là m sử th ư ờ n g c h o n ư ố c t a có v ă n h ọ c là k h ở i đ ầ u từ S ĩ

N h iế p . C á i ý k iế n ấ y có lẽ k h ô n g p h ả i. V ì r ằ n g từ k h i n h à H á n

s a n g c a i t r ị đ ấ t G ia o C h ỉ đ ế n đời S ĩ N h iế p đ ã đ ư ợ c h ơ n 3 0 0 n ă m ,

49
n g ư ờ i G ia o C h ỉ đ ã có n g ư ờ i h ọ c h à n h th i đ ỗ h iế u liê m , m ậ u tà i.

V ậ y n ó i r à n g đ ế n ô n g S ĩ N h iế p m ớ i c ó n h o h ọ c t h ì c h ả n g s a i lả m

r u . H o ặ c g iả ô n g ấ y là m ộ t n gư ờ i có v ă n h ọ c rồ i t r o n g k h i là m

q u a n , lo m ở m a n g sự học h àn h , h a y g iú p đô n h ữ n g k ẻ có chữ

n g h ĩa , c h o n ê n v ề s a u m ớ i đ ư ợ c c á i tiế n g là m h ọ c to ở n ư ớ c ta ,

tư ở n g n h ư t h ế t h ì có t h ể h ợ p lẽ h ơ n .

II. ĐỜI TA M QUỐC (220-265)

1. Nhà Đông Ngô (222-280)

N h à Đ ô n g H á n m ấ t n g ô i th ì n ư ớ c T à u p h â n r a là m b a nư ớ c:

B ắc N guỵ T ây Thục ® s Đ ông N gô Đ ấ t G ia o C h â u

b ấ y g iờ t h u ộ c v ề Đ ô n g N g ô .

S ĩ N h iế p ở G ia o C h â u đư ợ c 4 0 n ă m , tu y th iệ t có u y q u y ể n ở

cõ i G ia o C hâu, nhưng vẫn th e o lệ t r iề u cống n h à H án, và đến

k h i n h à H á n m ấ t th ì lạ i tr iề u c ố n g n h à N g ô .

N ăm B ín h N g ọ (2 2 6 ) là n ă m H oàng V ũ H Ã th ứ õ n h à N gô ,

S ĩ N h iế p m ấ t, co n là S ĩ H u y ± Í8Ü t ự x ư n g l à m T h á i t h ú . N g ô c h ủ

là T ô n Q u y ể n ỉế. b è n c h ia đ ấ t G ia o C h â u , từ H ợ p P h ố v ề b ắ c

g ọ i là Q u ả n g C h â u từ H ợ p P h ố v ề n a m g ọ i là G ia o C h â u

¡Ni S a i Lữ Đ ại s ÍS là m Q u ả n g C h â u th ứ sử . Đ á i L ư ơ n g %, â là m

G ia o C h â u th ứ sử , v à s a i T r ầ n T h ì W. M s a n g t h a y S ĩ X h iế p là m

t h á i t h ú q u ậ n G ia o C h ỉ.

Bọn Đ ái Lư ơ ng và T rần T h ì san g đến H ợ p P h ố th ì S ĩ H u y

đem q u â n r a c h ô n g g iữ . T h ứ s ử Q u ả n g C h â u là L ữ Đ ạ i m ớ i t iế n

quân san g đánh dẹp, v à cho người đ ến dụ Sĩ H uy ra hàng. Sĩ

H u y đem 5 an h em ra h àn g, Lữ Đ ại sa i b ắt S ĩ H u y đem chém đi

còn m ấy an h em th ì đ em v ề N g ô t r iề u là m tộ i.

N g ô c h ủ lạ i h ợ p Q u ả n g C h â u v à G ia o C h â u lạ i là m m ột và

50
p h o n g c h o L ữ Đ ạ i là m T h ứ sử . L ữ Đ ạ i đ em q u â n đ i đ á n h q u ậ n

C ử u C h â n có c ô n g đ ư ợ c p h o n g là m G ia o C h â u m ụ c

2. Bà Triệu (Triệu Thị Chinh/”

N ă m M ậ u T h ìn (2 4 8 ) là n ă m X íc h Ổ ^ ầ th ứ 1 1 n h à Đ ô n g

N gô, N gô chủ sai L ụ c D ận ẸỀMi s a n g là m th ứ sử G ia o C h â u .

N ăm ấy ở quận cử u C hân ỷiMr c ó n g ư ờ i đ à n b à tê n là T r iệ u

T h ị C h in h k h ở i b in h đ á n h n h à N g ô .

S ử ta c h é p r ằ n g b à T r iệ u là n g ư ờ i ở huyện N ông Cống bấy

g iờ . T h u ở n h ỏ c h a m ẹ m ấ t c ả , ở v ớ i a n h l à T r i ệ u Q u ố c Đ ạ t s US
i â , đ ế n đ ộ 2 0 tu ổ i g ặ p p h ả i n gư ờ i c h ị d â u á c n g h iệ t, b à ấ y g iế t đ i

r ồ i v à o ở t r o n g n ú i. B à ấ y là m ộ t n g ư ờ i có s ứ c m ạ n h , l ạ i có c h í

k h í v à lắ m m ư u lư ợ c . K h i v à o ở t r o n g n ú i c h i ê u m ộ h ơ n 1 . 0 0 0

tr á n g s ĩ đ ể là m th ủ hạ. A nh th ấ y th ế m ới can b à, th ì b à b ảo

r ằ n g : "T ô i m u ô n c ư õ i cơ n g ió m ạ n h , đ ạ p đ ư ò n g s ó n g d ữ , c h é m c á

t r à n g k ìn h ở b ể đ ô n g , q u é t s ạ c h bờ c õ i, đ ể c ứ u d â n r a k h ỏ i n ơ i

đắm đ u ô i, c h ứ k h ô n g th è m b ắ t chư ớ c n gư ờ i đời cú i đ ầ u cong

lư n g đ ể là m t ì t h i ế p n g ư ò i t a " .

N ăm M ậ u T h ìn (2 4 8 ) v ì q u a n lạ i n h à N g ô tà n á c , d â n g ia n

k h ổ sở , T r i ệ u Q u ố c Đ ạ t m ớ i k h ở i b i n h đ á n h q u ậ n C ử u C h â n . B à

đem q u â n r a đ á n h g iú p a n h , q u â n s ĩ c ủ a T r iệ u Q u ố c Đ ạ t t h ấ y

b à là m tư ớ n g c ó c a n đ ả m , b è n tô n lê n là m chủ. K h i b à ra trậ n

th ì cư ỡ i v o i v à m ặ c á o g iá p v à n g x ư n g là Nhuỵ kiều tướng quân.

T h ứ sử G ia o C h â u là L ụ c D ậ n đ e m q u â n đ i đ á n h , b à c h ố n g

n h a u v ố i n h à N g ô đ ư ợ c n ă m s á u t h á n g . N ầ ư n g v ì q u â n ít t h ế cô,

đ á n h m ã i p h ả i t h u a , b à đ e m q u â n c h ạ y đ ế n x ã B ồ Đ iề n ( n a y là

x ã P h ú Đ i ề n t h u ộ c h u y ệ n M ỹ H ó a ) t h ì t ự t ử . B ấ y g iờ m ớ i 2 3 t u ổ i.

(1) Bà Triệu, các kỳ xuất bản trưốc để là Triệu Ẩu. Nay xét ra nên để là
Triệu Thị Chinh.

51
 NƯỚC TÀU VỂ ĐỜI TAM Q ư ỗ c

52
 v ề s a u v u a N a m Đ ế n h à T iế n L ý , k h e n là n gư ờ i t r u n g d ũ n g

s a i lậ p m iế u th ờ , p h o n g là : "Bật chính anh liệt hùng tài trinh

nhất phu nhân". N a y ỏ x ã P h ú Đ iề n , t ỉn h T h a n h H ó a c ò n có đ ề n
th ờ .

3. Nhà Ngô chia đất Giao Châu

N ăm G iá p T hân (24 6 ) là n ă m N guyên hưng nguyên n iê n ,

v u a n h à N g ô lạ i lấ y đ ấ t N a m H ả i, T h ư ơ n g N g ô v à U ấ t L â m là m

Q uảng C h âu đ ặ t c h â u t r ị ở P h iê n N g u n g # H ; lấ y đ ấ t H ợp

P h ố , G ia o C h ỉ, c ử u C hân, và N hật N am là m G ia o C hâu

đ ặ t c h â u t r ị ỏ L o n g B iê n t iâ n . Đ ấ t N a m V iệ t c ủ a n h à T r iệ u n g à y

trư ớ c t h à n h r a G ia o C h â u v à Q u ả n g C h â u từ đ ấ y .

Đ ấ t G i a o C h â u đ ờ i b ấ y g iờ c ứ lo ạ n l ạ c m ã i, n h ữ n g q u a n l ạ i

n h à N g ô th ì th ư ờ n g là n g ư ò i t h a m tà n , vơ v é t c ủ a d â n , bở i v ậ y

n gư ờ i G ia o C h â u n ổ i lê n g iế t q u a n t h á i t h ú đ i r ồ i v ề h à n g n h à

N guỵ.

N ăm Ấ t D ậ u (2 56 ) n h à T ấ n tì cư ớ p n g ô i n h à N g u y , r ồ i s a i

q u a n s a n g g iữ G ia o C h â u . N h à N g ô s a i Đ à o H o à n g s a n g lấ y

lạ i. Đ à o H o à n g đ ư ợ c p h o n g là G ia o C hâu m ục. N ă m C anh Tý

(2 8 0 ) n h à N g ô m ấ t n ư ớ c. Đ à o H o à n g v ề h à n g n h à T ấ n , đ ư ợ c g iữ

ch ứ c c ũ . Đ ấ t G ia o C h â u từ đ ó th u ộ c vê' n h à T ấ n .

III. NHÀ TẤN (265-420)

1. Chính trị nhà Tấn

N h à T ấ n H đ ư ợ c t h iê n h ạ r ồ i, t h ấ y n h à N g u ỵ § t v ì t h ế c ô m à

m ấ t , b è n đ ạ i p h o n g c h o h ọ h à n g v à s a i r a t r ấ n c á c n ơ i đ ể là m

v â y c á n h c h o n h à v u a . N h ư n g c ũ n g v ì lẽ ấ y m à c á c t h â n v ư ơ n g

th ư ờ n g v ì lò n g t h a m d a n h lợ i c ứ d ấ y b i n h đ á n h g i ế t l ẫ n nhau,

53
là m cho anh em tro n g n h à, cốt n h ụ c tư ơ n g tà n , m à ngôi vu a

c ũ n g th à n h r a s u y n hư ợ c.

T h ờ i b ấ y g iờ ở p h í a t â y b ắ c c ó n h ữ n g n g ư ờ i n h u n g d ịc h t h ấ y

n h à T ấ n có n ộ i lo ạ n , b è n lũ lượt n ổ i lê n c h iế m g iữ d ầ n d ầ n l ấ y c ả

v ù n g p h ía b ắ c s ô n g T rư ờ n g G ia n g -S ỈL rồ i x ư n g đ ế, x ư n g vư ơ n g ,

như n ư ố c T r iệ u M , nước T ần ií§ , n ư ó c Y ê n n ư ớ c L ư ơ n g ÖS,

nước H ạ Ä , nư ốc H á n vH V. V... c ả t h ả y trư ớ c s a u đến 16 nư ớ c,

g ọ i là lo ạ n N g ũ H ồ ỉ l S é P .

N hà T ấn là m vu a đước hơ n 50 n ăm th ì m ấ t cả đ ấ t ở p h ía

tâ y bắc. D òn g dõi n h à vua lạ i d ự n g n g h iệ p ở p h ía đông nam ,

đ ón g đô ở th à n h K iế n n g h iệ p " S in (tứ c là t h à n h N a m K in h b â y

g iờ ) g ọ i l à n h à Đ ô n g T ấ n 3 Ệ ĨÌ3 .

Đ ấ t G ia o C h â u t a v ẫ n th u ộ c n h à T ấ n . N h ữ n g q u a n lạ i s a n g

cai trị cũ n g n h ư q u a n lạ i đ ờ i n h à H á n , n h à N g ô , th ỉn h th o ả n g

m ớ i g ặ p đ ư ợ c m ộ t v à i n g ư ờ i n h â n từ tử tế , t h ì d â n g ia n đ ư ợ c y ê n

ổ n , cò n th ì là n h ữ n g n gư ờ i th a m la m , đ ộ c á c , là m cho n h ân d ân

p h ả i lầ m t h a n k h ổ sở . C ũ n g lắ m k h i b ọ n q u a n lạ i có n g ư ờ i p h ả n

n g h ịc h đ á n h g iế t lẫ n n h a u , là m c h o t r o n g n ư ó c c ứ p h ả i lo ạ n lạ c

lu ô n .

2. Nưóc Lâm Ấ p quay nhiễu G ia o Châu

Đ ất G ia o C hâu lú c bấy g iờ tro n g th ì có quan lạ i nhũng

n h iễ u , n g o à i t h ì có n g ư ờ i n ư ớ c L â m Ấp # ỄỄ, v à o đ á n h p h á .

Nước Lâm Âp (sau g ọ i là C h iê m T hành d ĩ$ c ) ở từ quận

N h ật N am v ào cho đ ến C h ân L ạ p , n g h ĩa là ở v à o q u ã n g từ tỉn h

Q uảng B ìn h , Q u ả n g T r ị c h o đ ế n đất N am V iệ t b â y g iờ . X g ư ờ i

Lâm  p c ó lẽ là n ò i g iô n g M ã L a i, t h e o t ô n g giáo v à c h ín h t r ị Ấ n

(1) Ngũ Hổ là 5 rỢ: Hung Nô và rợ Yết -fffchúng loại Móng cồ), rợ

Tiên Ti Ề¥ặ-(chùng loại Mãn Châu), rợ Chi E5; và rợ Khương ^ (ch ù n g ;oạ: Táy
Tạng).

54
Đ ộ . N ư ớ c ấ y c ũ n g là m ộ t n ư ớ c v ă n m in h v à c ư ờ n g t h ịn h ồ p h ía

nam lú c b â y g iò , n h ư n g k h ô n g c h ắ c rõ n ư ớ c ấ y k h ở i đ ầ u t h à n h

n ư ớ c t ừ lú c n à o . S á c h "Khâm Định Việt sử $kĩầ.Ểẳỉi" ch ép rằn g :

năm N hâm D ầ n (10 2 ) đời v u a H òa Đ ế n h à Đ ô n g H á n ĩK iX ,

ở p h ía n a m quận N h ật N am có h u y ệ n T ư ợ n g L â m ngư ời

h u y ệ n ấ y cứ h a y s a n g cư ớ p p h á ở q u ậ n N h ậ t N a m , bở i v ậ y v u a

nhà H án m ớ i đ ặ t q u a n c a i t r ị ở h u y ệ n ấ y , đ ể p h ò n g g iữ s ự r ố i

lo ạ n .

Đ ến cuối đời n h à H á n có n gư ờ i h u y ệ n Tượng Lâm tê n là

K h u L iê n Ũ Ì Ễ g i ế t h u y ệ n lệ n h đ i, r ồ i t ự x ư n g l à m v u a , g ọ i là

nước L â m  p D ò n g d õ i K h u L iê n t h ấ t t r u y ề n , bởi v ậ y c h á u

n g o ạ i là P h ạ m H ù n g lê n n ố i n g h iệ p .

T ro n g đời T a m Q u ốc, người L â m Ấ p h a y s a n g cư ớ p p h á ở

q u ậ n N h ậ t N a m v à q u ậ n C ử u C h â n , bở i v ậ y k h i n h à T ấ n đ ã lấ y

được Đ ô n g N g ô r ồ i, ý m uốn g iả m bớt q u â n ở các châu quận,

n h ư n g q u a n th ứ sử G ia o C h â u là Đ à o H o à n g ffàiM d â n g sớ v ề t â u

rằn g; "V u a nư óc L â m  p là P h ạ m H ù n g th ô n g vớ i nước P h ù N a m

h a y s a n g q u ấ y n h iễ u ở đ ấ t N h ậ t N a m , n ế u lạ i g iả m bớ t q u â n

ỏ G ia o C h â u đ i, t h ì sợ q u â n L â m Ấ p lạ i s a n g đ á n h p h á " .

X em n h ư v ậ y th ì nước L â m Ấ p đ ã có từ đ ầ u đ ệ n h ị t h ế k ỷ .

Phạm H ù n g tr u y ề n ch o co n là P h ạ m D ậ t IS iầ . P h ạ m D ật

m ấ t, th i n gư ờ i g ia n ô là P h ạ m V ăn c ư ố p m ấ t n g ô i. P h ạ m

V ă n tru y ề n ch o co n là P h ạ m P h ậ t

N ăm Q uý Sửu (3 5 3 ) đời v u a M ụ c Đ ế n h à Đ ông T ấn,

th ứ sử G ia o C hâu là N guyễn Phu Í5 tifc đ á n h vua Lâm Ấp là

Phạm P h ậ t, p h á được h ơ n 5 0 đ ồ n lu ỹ . P h ạ m P h ậ t m ấ t, tru y ề n

n g ô i lạ i c h o c o n c h á u là P h ạ m H ồ Đ ạ t $ È S E ìâ . N ă m K ỷ H ợ i (3 9 9 )

Phạm H ồ Đ ạt đem q u â n s a n g đ á n h lấ y h a i q u ậ n N h ậ t N a m và

C ử u C h â n r ồ i l ạ i đ i đ á n h G i a o C h â u . B ấ y g iờ c ó q u a n t h á i t h ú

q u ậ n G ia o C h ỉ là Đ ỗ V iệ n t t ĩ i đ á n h đ u ổi người L â m Ấ p , lấ y lạ i

h a i q u ậ n . Đ ỗ V iệ n đ ư ợ c p h o n g là m G ia o C h â u th ứ sử .

55
 N ăm Q u ý S ử u (4 13 ) P h ạ m H ồ Đ ạ t lạ i đ e m quán san g phá ỏ

quận C ử u C h â n . K h i b ấ y g iờ c o n Đ ỗ V i ệ n là Đ ỗ T u ệ Độ ít lÌ Â

là m G ia o C h â u th ứ sử đ e m b in h r a đ u ổ i đ á n h , c h é m d ư ợ c tư ớ n g

Lâm Ấ p là b ọ n P h ạ m K i ệ n $ S ß t v à b ắ t đ ư ợ c h ơ n 1 0 0 n g ư ờ i.

N gư ời L â m Ấ p v ẫ n có tín h h a y đ i cư ớ p p h á , cứ n ă m ba năm

lạ i s a n g q u ấ y n h iễ u ở đ ấ t N h ậ t N a m . Đ ỗ T u ệ Đ ộ đ ịn h s a n g đ á n h

Lâm Ấ p đ ể trừ c á i h ạ i v ề sa u , b èn đ ến n ăm C a n h T h ả n (4 20 ) c ấ t

b in h m ã sa n g đ án h , chém g iế t tà n h ạ i, rồ i b ắ t n g ư ờ i L â m ấ p cứ

hàng năm c ô n g t iế n : v o i, v à n g , b ạ c , đ ồ i m ồ i, V. V... Từ đó m ới

được tạ m yên.

D òng dõi P h ạm H ồ Đ ạ t là m vua đư ợc m ấ y đời lạ i b ị q u a n

Lâm Ấp là Phạm Chư N ông IS t Ỗ A cư ớ p m ấ t n g ô i. P h ạ m Chư

N ô n g t r u y ề n c h o c o n là P h ạ m D ư ơ n g M ạ i íS P ễ iẵ .

K h i P hạm D ư ơ n g M ạ i là m v u a nước L â m Ấ p, th ì n h à T ấ n

đã m ấ t r ồ i, n ư ớ c T à u phân ra N am T r iề u và B ắ c T r iề u . P h ạ m

D ư ơ n g M ạ i l ạ i n h â n d ịp đ ó m à s a n g q u ấ y n h iễ u ở G ia o C h â u .

IV. NAM BẮc t r iề u (420-588)

1. Tình thế nưôc Tàu

N ăm C an h T hân (4 20 ) Lưu D ụ i 'J ậ ê c ư ớ p ngôi nhà Đ ông

T ấ n , l ậ p r a n h à T ô n g ở p h í a n a m . L ú c b ấ y g iờ ở p h í a B ắ c t h ì n h à

N gu ỵ § 1 gồm đ ư ợ c c ả n ư ớ c L ư ơ n g iỉậ , n ư ố c Y ê n $ 5 , n ư ớ c H ạ s .

N ư ố c T à u p h â n r a là m N am T r iề u v à B ắ c T r iề u

B ắc T r iề u th ì có n h à N g u ỵ n , nhà Tể M, nhà C hu M nối

nhau là m vua; N am T r iề u th ì có n h à Tông nhà Tề $Ị, n h à
Lương v à n h à T r ầ n RỆ k ế n g h i ệ p t r ị v ì .

L ú c b ấ y g iờ ở đ ấ t G ia o C h â u p h ụ t h u ộ c vê' N a m T r iề u .

56
2. Việc đánh Lâm Ấp
T ro n g đời n h à T ố n g v ề n ă m Q u ý D ậ u (4 33 ) đời v u a V ă n Đ ế

vua nước L â m Ấ p là P h ạ m D ư ơ n g M ạ i ?E P I3 I th ấ y nước

T à u lo ạ n lạ c , b è n s a i s ứ s a n g c ố n g n h à T ô n g v à x in lĩn h đ ấ t G ia o

C h â u đ ể c a i tr ị. N h ư n g v u a n h à T ố n g k h ô n g ch o.

T ừ đó nưốc L â m Ấ p lạ i s a n g cư ớ p p h á ở m ạ n N h ậ t N a m v à

C ử u C h â n . V u a n h à T ố n g b è n s a i q u a n th ứ sử là Đ à n H ò a C h i

và Tông Xác là m phó tư ớ n g đ e m b in h san g đánh

L â m Ấ p . P h ạ m D ư ơ n g M ạ i đ e m q u â n r a c h ô n g cự .

Đ à n H ò a C h i v à T ô n g X á c tiế n q u â n c h é m đ ư ợ c tư ớ n g , p h á

được th à n h , q u â n L â m Ấ p v õ ta n , P h ạ m D ư ơ n g M ạ i c ù n g vớ i con

c h ạ y th o á t đư ợ c. Đ à n H ò a C h i v à o áất L â m Ấ p lấ y được v à n g b ạ c

c h â u b á u r ấ t n h iề u . S ử c h é p r ằ n g Đ à n H ò a C h i lấ y đư ợc m ộ t c á i

tư ợ n g b ằ n g v à n g m ấ y n g ư ờ i ô m k h ô n g x u ể , đ e m n ấ u đ ú c được

hơ n 1 0 v ạ n c â n . T ừ đ ấ y n gư ờ i T à u b iế t L â m  p có n h iề u c ủ a , cứ

ch ự c s a n g lấ y . Đ à n H ò a C h i c ũ n g từ đ ấ y m à b ị g iè m pha, phải

cách chứ c đ u ổ i v ề .

3. Sự biến loạn ỏ đất Giao Châu

N ă m K ỷ M ù i (4 7 9 ) n h à T ố n g m ấ t n g ô i, n h à T ề k ế n g h iệ p , t r ị

v ì được 2 2 n ă m th ì n h à L ư ơ n g lạ i cư óp n g ô i n h à T ề.

T ro n g đời N a m B ắ c T r iề u đ ấ t G ia o C h â u k h ô n g đư ợc m ấ y

k h i y ê n ổ n , v ì q u a n T à u s a n g c a i t r ị có n h iề u n gư ờ i th ấ y b ê n T à u

lo ạ n , c ũ n g m u ô n t ìm c á c h đ ể đ ộ c lậ p , b ở i v ậ y q u a n l ạ i cứ g iế t lẫ n

nhau.

Đ ờ i n h à L ư ơ n g lạ i s a i T iê u T ư s a n g là m th ứ sử G ia o

C h â u . T iê u T ư là m ộ t n gư ờ i t à n b ạ o , là m c h o lò n g n g ư ờ i a i c ũ n g

o á n g iậ n . B ở i v ậ y ô n g L ý B ô n m ố i có cơ h ộ i m à n ổ i lê n , lậ p
r a n h à T iề n L ý f í r ^ .

57
 C H Ư Ơ N G IV

N H À T IỀ N LÝ

lír ^ K
(544 - 602)

1. Lý Nam Đế
2. Triệu Việt Vương
3. Hậu Lý Nam Đ ế

1. Lý Nam Đế (544-548)
N ăm T â n D ậ u ( 5 4 1) là n ă m Đ ạ i Đ ồ n g ^ ;[ ạ ] t h ứ 7 đ ờ i v u a V ũ

Đ ế n hà Lương ở h u y ệ n T h á i B ì n h (1> c ó m ộ t n g ư ờ i t ê n l à

L ý B ô n ^ J t , t à i k iê m v ă n v õ , t h ấ y n ư ố c m ìn h t r o n g t h ì q u a n lạ i

T àu là m k h ổ , n g o ài th ì ngư ờ i L â m Ấ p cư ớ p p h á , b è n c ù n g với

nhữ ng n g ư ờ i n g h ĩa dũng n ổ i lê n , đ á n h đ u ổ i T iê u Tư s i về

T à u , r ồ i c h iế m g iữ lấ y t h à n h L o n g B iê n t i ẳ i .

L ý Bôn có n g ư ờ i g ọ i là L ý B í, v ố n d òn g dõi người T à u . T ổ

tiê n ở đòi T ây H án B ỈU p h ải trá n h lo ạ n c h ạ y s a n g G ia o C hâu,

đ ế n lú c b ấ y g iờ đ ã l à b ả y đ ò i, t h à n h r a n g ư ờ i b ả n x ứ . K h i c h i ế m

g iữ được đ ất G ia o C hâu r ồ i, ô n g sử a san g m ọ i v iệ c , đ ịn h lậ p

(1) Cứ theo sách "Khâm Định Việt sử ' thì huyện Thái Bình thuộc vé
Phong Châu ngày trưốc, nay ở vào địa hạt tỉnh Sơn Tây nhưng mà không rõ là
chỗ nào, chứ không phải là phù Thái Bình ờ Son Nam mà bây giờ là tính Thá]
Bình.

58
n g h iệ p lâ u d à i. Q u a n ă m Q u ý H ợi (5 4 3) q u â n L â m Ấ p lạ i s a n g

phá quận N h ật N am , L ý Bôn s a i tư ớ n g là Phạm Tu vào

đánh ở Cửu Đức ý lỉề (iỉằ T ĩn h ), n gư ờ i L â m Ấp th u a chạy về

nước.
N ăm G iá p T ý (5 4 4 ) đ ờ i n h à L ư ơ n g b ê n T à u , ô n g L ý B ô n tự

x ư n g là N a m V iệ t đ ế đ ặ t q u ố c h iệ u là V ạ n X uân s # ,

n iê n h iệ u là T h i ê n Đ ứ c ỹ c í i , r ồ i p h o n g c h o T r iệ u T ú c á ẵ ® là m

th á i p h ó , T in h T h iể u # 0 0 là m tư ớ n g v ă n , v à P h ạ m T u là m

tướng võ.
N ăm Ất Sửu (5 4 5 ) v u a nhà L ư ơ n g s a i D ư ơ n g P h iê u ỈỀiM
san g là m th ứ sử G ia o C hâu, và sai T rần B á T iê n Ị^ H ítđ e m

quân san g đ án h N am V iệ t. L ý N a m Đ ế th u a p h ả i b ỏ L o n g B iê n

c h ạ y v ề g iữ t h à n h G ia N in h lỉ (h u y ện Y ê n L ã n g , t ỉn h Phúc

Y ê n ). T r ầ n B á T iê n đ e m q u â n lê n v â y t h à n h G ia N in h , L ý N a m

Đ ế c h ạ y v ề g iữ t h à n h T â n X ư ơ n g 0 r H , tứ c l à đ ấ t P h o n g C h â u c ũ

th u ộ c t ỉn h V ĩ n h Y ê n b â y g iò .

Q u â n n h à L ư ơ n g lạ i tiế n lê n đ u ổ i đ á n h , L ý N a m Đ ế th ấ y

t h ế m ìn h y ế u , c h ô n g k h ô n g n ổ i, m ớ i r ú t q u â n lê n đ ó n g ở đ ộ n g

K h u ấ t L iê u (th u ộ c đ ấ t H ư n g H ó a), đ ể đợ i th u xế p được

q u â n s ĩ lạ i r a đ á n h . Đ ư ợ c n o n m ộ t n ăm , L ý N a m Đ ế đ em h a i v ạ n

q u â n r a đ á n h n h a u v ớ i T r ầ n B á T iê n ỏ h ồ Đ iể n T r iệ t lạ i

th u a . L ý N am Đ ế bèn g ia o b in h quyền lạ i ch o t ả tư ớ n g q u â n

T r iệ u Q u a n g P h ụ c M í t í ễ c h ô n g n h a u v ớ i q u â n n h à L ư ơ n g rồ i

trở v ề K h u ấ t L iê u .

T r iệ u Q uang Phục là con quan th á i phó T r iệ u Túc

n g ư ờ i ở C h â u D iê n ( V ĩn h T ư ờ n g , t ỉn h V ĩn h Y ê n ) th e o c h a g iú p

L ý N a m Đ ế lậ p đ ư ợ c n h iề u c ô n g , n a y đ e m q u â n c h ố n g cự v ớ i n h à

L ư ơ n g đư ợc ít lâ u , rồ i s a u t h ấ y t h ê q u â n T à u c ò n m ạ n h , đ ịc h

k h ô n g n ổ i, b è n r ú t q u â n v ề D ạ T r ạ c h D ạ T rạch là ch ỗ

(1) Bày giờ thuộc phù Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên.

59
đ ồ n g lầ y , c h u n g q u a n h cỏ m ọ c n h ư r ừ n g , ở g iữ a có b ã i c á t là m

n h à ở đ ư ợ c. T r iệ u Q u a n g P h ụ c v à o ở đ ấ y n g à y n ấ p ẩ n , tõ i th ì ch o

lín h ch ở t h u y ề n độc m ộc ra đ án h q u ân củ a T rần B á T iê n , cư ớ p

l ấ y lư ơ n g t h ự c v ề n u ô i q u â n s ĩ. T r ầ n B á T iê n đánh m ãi không

đư ợ c. N g ư ờ i th ờ i b ấ y g iờ g ọ i T r iệ u Q uang Phục là D ạ T rạch

vư ơng E.

2. Triệu Việt Vương (549-571)

N ăm M ậu T h ìn (54 8 ) L ý N a m Đ ế ở tro n g K h u ấ t L iê u phải

b ệ n h m ấ t, s a n g n ă m s a u T r iệ u Q u a n g P h ụ c ở D ạ T r ạ c h đ ư ợ c tin

ấ y b è n x ư n g l à V i ệ t V ư ơ n g . B ấ y g iờ q u â n c ủ a V i ệ t V ư ơ n g đ ã s ắ p

h ế t lư ơ n g , m à m ã i k h ô n g p h á được q u â n T à u . M a y n h ờ g ặ p lú c ở

b ê n T à u có lo ạ n H ầ u C ả n h v u a n h à L ư ơ n g p h ả i tr iệ u T rầ n

B á T iê n v ề đ ể n g ư ờ i tì tư ớ n g là D ư ơ n g S à n ở lạ i c h ô n g cự

vớ i T r iệ u Q u a n g P h ụ c . Q u a n g P h ụ c m ớ i th ừ a th ế đ em q u ân ra

đ á n h p h á q u â n T à u , r ồ i v ề lấ y lạ i t h à n h L o n g B iê n .

K hi L ý N am Đ ế th ấ t t h ế c h ạ y v ề K h u ấ t L iê u th ì n gư ờ i an h

h ọ là L ý T h iê n B ả o c ù n g vớ i n g ư ờ i h ọ là L ý P h ậ t T ử

í đem quân chạy vào quận Cửu C h â n , rồ i b ị q u â n nhà Lương

đuổi đ án h ch ạ y sa n g L ào , đến đ ón g ở động D ã N ă n g f? fễ , xư ng

l à Đ à o L a n g V ư ơ n g # ỊíẼ iỉ3 E , q u ố c h i ệ u l à D ã N ă n g .

N ăm  t H ợ i (5 5 5) là năm th ứ 7 đ ò i T r iệ u V iệ t V ư ơ n g , L ý

T h iê n B ả o m ấ t, k h ô n g có co n , b in h q u y ề n v ề c ả L ý P h ậ t T ử . Đ ế n

năm Đ in h Sử u (557) L ý Phật Tử đem quân v ề c h ô n g v ớ i T r iệ u

V iệ t V ư ơ n g. Đ á n h n h a u m ấ y t r ậ n k h ô n g đ ư ợ c, P h ậ t T ử m ớ i x in

c h ia đ ấ t g iả n g h ò a . T r iệ u V iệ t V ư ơ n g n g h ĩ tìn h h ọ L ý , cũng th u ậ n

c h ia đ ấ t ch o L ý P h ậ t T ử .

Lý Phật Tử đóng ở ô D iê n ,^ ,^ ( n a y ở vào là n g Đ ại M ỗ

th u ộ c h u y ệ n T ừ L iê m , tỉn h H à Đ ô n g ). T r iệ u V iệ t V ư ơ n g đ ó n g ở

L o n g B iê n , lấ y b ã i Q u â n T h ầ n ^ Ẽ L Ì# | là m g ió i h ạ n (b ã i ấ y th u ô c

là n g T h ư ợ n g C á t , h u y ệ n T ừ L iê m ) . T r iệ u V iệ t V ư ơ n g lạ i g ã ro n

60
g á i c h o P h ậ t T ử đ ể t ỏ t ì n h h ò a h iế u v ớ i n h a u . N T iư n g P h ậ t T ử

vẫn có ý m uôn th ô n tín h , bởi v ậ y bể n go ài tu y là hòa h iế u ,

n h ư n g b ê n t r o n g v ẫ n s ử a s o ạ n đ ể đ á n h lấ y L o n g B iê n .

N ăm T ân M ão (5 7 1), Phật Tử bất th ìn h lìn h đem quân

đ á n h T r iệ u V iệ t V ư ơ n g . T r iệ u V iệ t V ư ơ n g t h u a c h ạ y đ ế n s ô n g

Đ ạ i N h a ^ © ( n a y ở h u y ệ n Đ ạ i A n , t ỉn h N a m Đ ịn h ) , n h ả y x u ô n g

s ô n g tự t ậ n . N g ư ờ i ở đ ấ y c ả m n h ớ T r iệ u V iệ t V ư ơ n g , m ớ i lậ p đ ề n

th ò ở c h ỗ s ô n g Đ ạ i N h a . N a y c ò n có đ ề n th ờ ở là n g Đ ạ i B ộ , g ầ n

huyện Đ ại A n.

3. Hậu Lý Nam Đế (571-602)

Lý Phật Tử lấ y được th à n h Long B iê n r ồ i, x ư n g đ ế h iệ u ,

đ ó n g đ ô ở P h o n g C h â u (th u ộ c h u y ệ n B ạ c h H ạ c , tỉn h V ĩn h Y ê n ),

sai L ý Đ ại Q uyền g iữ L o n g B iê n v à L ý P h ổ Đ ỉn h jiF!

g iữ 0 D iê n .

T r o n g k h i L ý P h ậ t T ử là m vu a ồ N am V iệ t th ì v u a V ă n Đ ế

nhà Tuỳ ß f f đ ã gồm cả N am B ắ c , n h ấ t th ô n g nước T à u . Đ ến

n ăm N h â m T u ấ t ( 6 0 2 ) v u a n h à T u ỳ s a i t ư ớ n g l à L ư u P h ư ơ n g f 'J

^ fđ e m q u â n 2 7 d o a n h s a n g đ á n h N a m V iệ t.

L ư u P h ư ơ n g s a i n g ư ờ i lấ y lẽ h ọ a p h ú c đ ể d ụ L ý P h ậ t T ử v ề

h à n g . H ậ u L ý N a m Đ ế sợ t h ế k h ô n g đ ịc h n ổ i b è n x in v ề h à n g .

T ừ đ ấ y đ ấ t G ia o C h â u lạ i b ị n ư óc T à u c a i tr ị v ừ a 3 3 6 n ă m

nữ a.

61
 CHƯƠNG V

BẮC T H U Ộ C LẦ N T H Ứ BA
(603-939)

I. NHÀ TUỲ: Việc đánh Lảm Ắp

1. Chính trị nhà Đường
2. An Nam đô hộ phủ
3. Mai Hắc Đế
n. NHÀ ĐUỜNG: 4. Giặc bể
<
5. Bô'Cái Đại vương
6. Việc đánh nước Hoàn Vương
7 . Nam Chiếu cướp phá Giao Châu
8. Cao Biền binh giặc Nam Chiếu
9. Công việc của Cao Biền
10. Sự trị loạn của nước Tàu.
1. Tình thế nước Tàu
2. Họ K húc dấy nghiệp: Khúc Thừa Dụ
m . ĐỜI NGŨ QUÝ 3. Khúc Hạo
4. Khúc Thừa Mỹ
5. Dương Diên Nghệ và Kiểu Công Tiện
6. Ngô Quyền phá quăn Nam Hán

62
 I. IMHÀ TUỲ (589-617)

V IỆ C ĐÁNH LÂM Ấ P. N h à T u ỳ là m v u a b ên T à u được 28

năm th ì m ấ t. T r o n g b ấ y n h iê u n ă m th ì sử k h ô n g c h é p c h u y ệ n g ì

lạ , c h ỉ n ó i r ằ n g n ă m Ấ t S ử u (6 0 5 ), v u a n h à T u ỳ n g h e n ó i ở L â m Ấ p

có n h iề u c ủ a , b è n s a i tư ớ n g là L ư u P h ư ơ n g đ e m q u â n đ i đ á n h .

V u a L â m Ấ p lú c b ấ y g iờ l à P h ạ m P h ạ m C h í Â IÈ /Ế đ e m q u ân

r a g i ữ n h ữ n g c h ỗ h i ể m y ế u , ở b ê n n à y s ô n g Đ ồ L ê (? ) đ ể c h ố n g c ự

vớ i q u â n T à u . N h ư n g c h ẳ n g b a o lâ u q u â n L â m Ấp p h ả i th u a bỏ

c h ạ y . L ư u P h ư ơ n g th ừ a t h ế tiế n q u â n s a n g s ô n g đ u ổ i đ á n h , g ặ p

đ ạ i b in h Lâm Ấp kéo đến, có n h iề u v o i, th ế rấ t m ạnh. Lưu

P h ư ơ n g b è n d ù n g m ư u : s a i q u â n đ à o hô" lấ y c ỏ p h ủ lê n , r ồ i s a i

q u â n đ á n h n h ử , g iả tả n g b ạ i trậ n . Q u â n L â m Ấ p đ u ổ i th e o được

m ộ t q u ã n g , v o i s a x u ố n g hô", q u â n s ĩ l o ạ n c ả . K h i b ấ y g i ờ q u â n

Tàu m ó i q u a y trở lạ i lấ y c u n g n ỏ b ắ n , v o i k h iế p sợ x é o c ả lê n

quân L âm Âp m à ch ạy. L ư u Phư ơ ng cũ n g p h ải bện h về đến nửa

đ ư ờ n g th ì c h ế t.

II. NHÀ ĐƯỜNG (618-907)

1. Chĩnh trị nhà đưòng

N ăm M ậu D ần (6 18 ) n h à T u ỳ m ấ t n ư ớ c, n h à Đ ư ò n g Mt k ế
n g h iệ p là m v u a nước T àu . Đ ến n ăm T â n T ỵ (6 2 1) v u a C ao T ổ

n h à Đ ư ờ n g J Ü r t ĩ ị ã s a i K h â u H ò a S P ÍO l à m đ ạ i tổ n g q u ả n

s a n g c a i tr ị G ia o C h â u .

T ừ k h i nư ớc t a th u ộ c v ể nước T à u , c h ỉ có n h à Đ ư ờ n g c a i trị

l à n g h i ệ t h ơ n c ả . N h ư n g s ử c h é p lư ợ c q u á : t h ư ờ n g c á c h h a i b a

năm m ớ i c h é p m ộ t v iệ c , c h ắ c là n h ữ n g n h à là m sử nước t a s a u

c ứ t h e o s ử T à u m à c h é p l ạ i , c h o n ê n m ớ i s ơ lư ợ c n h ư v ậ y .

63
2. An Nam đô hộ phủ
N ăm K ỷ M ão (6 7 9 ) v u a C ao Tông nhà Đường c h ia

đ ấ t G ia o C h â u r a là m 12 ch âu , 59 h u yện , và đật A n Nam đô hộ

phủ

N ư ớ c t a g ọ i là A n N a m k h ở i đ ầ u từ đ ấ y .

M ư ờ i h a i C h â u đời n h à Đ ư ờ n g là n h ữ n g c h ầ u n à y :

1. Giao Châu 3 £ ¡w c ó 8 h u y ệ n ( H à N ộ i, N a m Đ ịn h , v .v ...)

2. Lục Châu P éỷl'1 c ó 3 h u y ệ n ( Q u ả n g Y ê n , L ạ n g S ơ n )

3. Phúc Lộc Châu có 3 huyện (Sơn Tây)

4. Phong Cháu có 3 h u y ệ n (S ơ n T â y )

5. Thang Châu M ‘H'\ có 3 huyện (?)

6. Trường Châu 4 I;N '| c ó 4 h u y ệ n ( ? )
7 . Chi Châu c ó 7 h u y ệ n (?)

8. Võ Nga Châu c ó 7 h u y ệ n (?)

9. Võ An Chã Ä S i ' H c ó 2 h u y ệ n ( ? )
10. Ái Châu ^ ] ' H c ó 6 h u y ệ n ( T h a n h H ó a )
11. Hoan Châu H j 'l 'l c ó 4 h u y ệ n ( N g h ệ A n )
12. Diễn Châu có 7 h u y ệ n (N g h ệ A n )

Ở v ề p h ía t â y b ắ c đ ấ t G ia o C h â u lạ i đ ặ t m ộ t c h ầ u n ữ a , gọi

là M an C hâu H ;H 'Ị g ồ m c ả n h ữ n g M ư ờ n g ở m ạ n ấ y , lệ cứ h à n g

năm p h ả i tr iề u c ô n g v u a n h à Đ ư ờ n g.

 y là đ ạ i đ ể c á c h c h ín h t r ị n h à Đ ư ờ n g n h ư v ậ y . C ò n th ư ờ n g

t h ì c ũ n g lo ạ n lạ c lu ô n : k h i t h ì n g ư ờ i t r o n g n ư ớ c n ổ i lê n đ á n h p h á

như M ai H ắc Đ ế, v à Bô" C á i đ ạ i v ư ơ n g ; k h i t h ì n h ữ n g nước ở

ngoài vào xâm phạm , như nước H oàn Vương và nước N am

C h iế u .

(1) Nhà Đường lúc đó chia nhiều tỉnh bên Tàu ra làm Đỗ hộ phủ như Tứ
Xuyên Đô hộ phủ, An Nam đô hộ phủ, v.v...Vậy Đô Hộ là một chức quan chử
không phải là một chính thể cai trị các thuộc địa như ta hiểu bây giò.

64
3. Mai Hắc Đế (722)
N ăm N hâm T u ấ t (7 2 2 ) là n ă m K h a i n g u y ê n th ứ 1 0 v ề đời

vua H uyền Tông n h à Đ ư ò n g , ở H o a n C h â u có m ộ t n gư ờ i tê n

l à M a i T h ú c L o a n ỈỆ M x S S n ổ i l ê n c h ố n g c ự v ớ i q u â n n h à Đ ư ờ n g .

M a i T h ú c L o a n là n g ư ờ i h u y ệ n T h iê n L ộ c , tứ c là h u y ệ n C a n

L ộ c , t ỉn h H à T ĩn h b â y g iò , m ặ t m ũ i đ e n s ì, s ứ c v ó c k h ỏ e m ạ n h ,

t h ấ y q u a n n h à Đ ư ò n g là m n h iề u đ iể u t à n b ạ o , d â n g i a n k h ổ sở ,

lạ i n h â n lú c b ấ y g iờ lắ m g iặ c g iã , ô n g ấ y b è n c h iê u m ộ n h ữ n g

n g ư ò i n g h ĩa d ũ n g , r ồ i c h iế m g iữ lấ y m ộ t c h ỗ ở đ ấ t H o a n C hâu

(n a y th u ộ c h u y ệ n N a m Đ ư ò n g tỉn h N g h ệ A n ) rồ i x â y th à n h đ ắ p

l u ỹ , x ư n g h o à n g đ ế , t ụ c g ọ i l à H ắ c Đ ế M 'rf? .

M a i H ắ c Đ ế lạ i k ế t h iế u v ó i nước L â m Ấ p v à nước C h â n L ạ p

đ ể là m n g o ạ i v iệ n .

V u a n h à Đ ường sai quan n ộ i th ị là D ư ơ n g T ư H ú c

đ e m q u â n s a n g c ù n g v ớ i q u a n Đ ô h ộ là Q u a n g s ỏ K h á c h T fe íllir

đi đ án h M a i H ắc Đ ế. H ắc Đ ế th ế y ế u ch ố n g k h ô n g n ổi p h ả i th u a

c h ạ y , được ít lâ u t h ì m ấ t.
N a y ở n ú i V ệ S ơ n íậ ĩill, h u y ệ n N a m Đ ư ờ n g, t ỉn h N g h ệ A n ,

cò n có d i tíc h t h à n h c ũ c ủ a v u a H ắ c Đ ế , v à ỏ x ã H ương Lãm ,

h u y ệ n N a m Đ ư ờ n g c ò n c ó đ ề n th ờ .

4. Giặc Bể
N ă m Đ in h V ị (7 6 7 ) là n ă m Đ ạ i lịc h th ứ 2 , đ ò i v u a Đ ạ i T ô n g

n h à Đ ư ờ n g , s ử c h é p r ằ n g có q u â n C ô n L ô n Ä ra - v à q u â n Đ ồ

Bà là q u â n ở n h ữ n g đ ả o n g o à i b ể v à o cư ổ p p h á ở đ ấ t G ia o

C h â u , lê n v â y c á c c h â u t h à n h .

Q u a n K i n h lư ợ c s ử l à T r ư ơ n g B á N g h i 3 i í â # i c ù n g v ớ i q u a n

Đ ô u ý là C a o C h ín h B ìn h Î Œ ^ d e m q u â n đ á n h p h á đ ư ợ c lũ g iặ c

ấ y . T rư ơ n g B á N gh i bèn đắp L a T h àn h H ị $ đ ể p h ò n g g iữ p h ủ

tr ị. L a T h à n h k h ờ i đ ầ u từ đ ấ y .

65
5. Bố C ái Đại Vưong (791)
N ăm T â n V ị ( 7 9 1) q u a n Đ ô h ộ là C a o C h ín h B ìn h b ảt dân

đóng sư u th u ế n ặ n g q u á , lò n g người o án g iậ n . K hi bấy g iờ ỏ

quận Đường Lầm ^ S W (b â y g iò l à là n g C am Lâm , huyện Phúc

T h ọ , t ỉn h S ơ n T â y ) c ó n g ư ò i t ê n là P h ù n g H ư n g ỳ í i l l n ổ i lê n đ e m

q u â n v ề p h á p h ủ Đ ô h ộ . C a o C h ín h B ìn h lo sợ t h à n h bệnh m à

c h ế t. P h ù n g H ư n g m ó i c h iế m g iữ p h ủ t h à n h , đ ư ợ c m ấ y t h á n g th ì

m ấ t. Q uân sĩ lậ p con Phùng H ưng là Phùng A n 'Mỉ: lê n nối

n g h iệ p . D â n á i m ộ P h ù n g H ư n g m ớ i lậ p đ ề n th ờ v à tô n lê n là B ô

C ái Đ ại Vương JfĩM ýí3ĩ, b ở i v ì t a g ọ i c h a là b ố , m ẹ là c á i, n g h ĩa

là tô n P h ù n g H ư n g lê n là m ch a m ẹ.

T h á n g 7 n ă m T â n V ị ấ y , v u a n h à Đ ư ờ n g s a i T r iệ u X ư ơ n g í I n

s a n g là m Đ ô h ộ . P h ù n g A n liệ u t h ế c h ố n g k h ô n g n ổ i x in r a h à n g .

6. V iệc đánh nưóc Hoàn Vương

Nước L âm Ấ p từ k h i b ị tư ớ n g n h à T u ỳ là L ư u P h ư ơ n g s a n g

đ á n h , rồ i q u ố c v ư ơ n g là P h ạ m Phạm C h í d â n g b iể u t ạ tộ i v à x in

tr iề u cống như cũ. Đ ến quãng năm T r in h Q uan đời v u a T hái

Tông n h à Đ ư ờng, v u a L â m Ấ p là P h ạ m Đ ầu L ê ?Ẽ 2 ÌH m ấ t,

con là Phạm T rấn Long t S ílt i cũn g b ị n g ư ờ i g iế t, dân tro n g

n ư ớ c m ớ i lậ p n g ư ờ i c o n c ủ a b à c ô P h ạ m Đ ầ u L ê , tê n là C h ư C á t

Đ ị a t ã llg it k lê n là m vua.

C h ư C á t Đ ịa đ ổ i q u ố c h iệ u là H o à n V ư ơ n g Q u ố c ỉ l ĩ i S . Từ

đ ó v ề s a u th ư ờ n g th ư ờ n g n g ư ờ i n ư ớ c H o à n V ư ơ n g lạ i s a n g q u ấ y

n h iễ u ỏ G ia o C h â u , v à c h iế m g iữ l ấ y C h â u H o a n v à C h ầ u Á i.

N ăm M ậ u T í (8 0 8 ) đờ i v u a H iế n T ô n g quan Đ ô h ộ là

T rư ơ n g C h u ? fc ;$ - đ e m b in h t h u y ề n đi đánh g iế t h ạ i q u â n H oàn

Vương rất n h iề u . V ua nước ấy bèn lu i v ề ở p h ía nam (ờ v à o

q u ã n g t ỉ n h Q u ả n g N a m , Q u ả n g N g h ĩ a b â y g iờ ) v à đ ổ i q u õ c h i ệ u

là C h iê m T hành ¿ r ịẩ .

66
7. Nam Chiếu cưóp phá Giao Châu
V ề c u ố i đ ờ i n h à Đ ư ờ n g , q u a n l ạ i T à u l ắ m n g ư ò i c h ỉ v ì t ư lợ i,

ứ c h iế p n h â n d ân n hư Đ ô hộ L ý T rác cứ v à o n h ữ n g chợ ở

ch ỗ M ư ờ n g M á n m u a tr â u m u a n g ự a , m ỗi co n c h ỉ t r ả có m ộ t đ ấ u

m u ố i, r ồ i l ạ i g i ế t t ù tr ư ở n g t f- R : M á n l à Đ ỗ T ồ n T h à n h t t # j & . V ì

t h ế c h o n ê n n g ư ờ i M ư ờ n g M á n tứ c g iậ n b è n d ụ n g ư ờ i N a m c h iế u

s a n g c ư ó p p h á , là m c h o d â n G ia o C h â u k h ổ sở t r o n g 1 0 n ă m tr ò i.

Ở p h ía t â y b ắ c đ ấ t G ia o C h â u , tứ c là ở p h ía t â y t ỉn h V â n

N a m b â y g i ò c ó m ộ t x ứ n g ư ờ i n ò i T h á i ở. N g ư ờ i x ứ ấ y g ọ i v u a l à

c h iế u 1 3 . T rư ớ c có 6 c h iế u là M ô n g H u ề V iệ t T h á c ỉẫịíĩ,
Lãng K hung Đ ằng Đ ạ m i t l t , T h i L ã n g Ỉ S ỷ Ũ , M ô n g X á W.&

. C h iế u M ô n g X á ở v ề p h ía N a m c h o n ê n g ọ i l à N a m C h i ế u fêiaS.

T ro n g k h o ản g n ăm K h a i N g u y ên (7 13 -7 4 2 ) đời v u a H u yề n

Tông n h à Đ ường, N am C h iế u là B ì L a C á p Ổ tìỄ H cư ờ n g th ịn h

lê n , m à 5 c h i ế u k i a s u y h è n đ i. B ì L a C á p m ó i đ ú t ló t c h o q u a n

T iế t đ ộ sứ đ ạ o K iế m N am là V ư ơ n g D ụ c l ẫ đ ể x in

hợp c ả 6 c h iế u lạ i là m m ộ t. T r iề u đ ìn h n h à Đ ư ò n g t h u ậ n c h o , v à

đ ặ t tê n là Q u y N g h ĩa ễễ&ầ- T ừ đó N am C h iế u c à n g n g à y c à n g

t h ịn h lê n , đ e m q u â n đ i đ á n h T h ổ P h ồ n R t # ( T â y T ạ n g ) r ồ i d ờ i đ ô

lê n đ ó n g ở t h à n h T h á i H ò a ;fc fO ( t h à n h Đ ạ i L ý ý^s. b â y g iò ).

N ăm B ín h D ần (8 4 6 ) q u â n N am C h iế u s a n g cư ớ p ở G ia o

C hâu, q uan K in h lược sứ là B ù i N guyên D ụ iề 7Ũ - f ê đ e m quân

đ á n h đ u ổ i đ i.

N ă m M ậ u D ầ n (8 5 8 ), n h à Đ ư ờ n g s a i V ư ơ n g T h ứ c Ĩ Ẩ san g

là m K in h lư ợ c s ứ . V ư ơ n g T h ứ c l à n g ư ờ i c ó t à i lư ợ c , t r ị d â n c ó

p h é p tắ c , c h o n ê n n h ữ n g g iặ c g iã đ ể u d ẹ p y ê n đư ợ c c ả , m à q u â n

M ường và q u ân N am C h iế u c ũ n g k h ô n g d á m s a n g q u ấ y n h iễ u .

N ăm C a n h T h ìn (8 6 0 ), n h à Đ ư ờ n g g ọ i V ư ơ n g T h ứ c v ề là m

Q u a n s á t s ứ I K lP H I ĩ ở T í c h đ ô n g và sai L ý H ộ s a n g là m
Đ ô hộ.

67
 B ấy g iò N a m C h iế u đã m ạnh lắ m , b è n x ư n g là Đ é và đặt

q u ố c h iệ u là Đ ại M ông ~KĩễL r ồ i lạ i đ ổ i là Đ ại Lệ . L ý Hộ

g iế t n g ư ờ i tù trư ở n g là Đ ỗ T h ủ T r ừ n g ịt^ n g ư ờ i M ư ờ n g lạ i

đi dụ quân N am C h iế u san g đánh lấ y m ất phủ th à n h . L ý Hộ

phải bỏ chạy về Tàu. Vương K hoan 3E Ã đem b in h san g cứ u,

quân N am C h iế u b ỏ th à n h r ú t v ề .

N ăm N hâm N gọ (862), quân N am CỈÚ£U đánh G ia o C hâu,

nhà Đ ường sai T h ái T ập lÌH đ e m ba vạn quân s a n g c h ố n g g iữ .

Q uân N am C h i ế u t h ấ y q u â n n h à Đ ư ờ n g n h i ề u l ạ i r ú t v ề . B ấ y g iờ

có q u a n T iế t đ ộ sứ L ã n h N a m là T h á i K in h sợ T h á i T ậ p lậ p

đ ư ợ c c ô n g to b è n m ậ t t á u vớ i v u a n h à Đ ư ờ n g r ằ n g ở G ia o C h á u đ ã

yên , th ì n ê n rú t qu ân về. T h ái T ập x in đ ể lạ i 5 .0 0 0 quân củn g

k h ô n g đư ợ c.

T hán g g iê n g n ă m Q u ý M ù i (8 6 3), N a m C h iế u đem 5 0 .0 0 0

quân san g đánh phủ th à n h . T h á i T ậ p cầu cứ u k h ô n g k ịp , t h ế

b ứ c q u á p h ả i tự tử . T r ậ n ấ y có tư ớ n g n h à Đ ư ờ n g là N g u v ê n D u y

Đ ứ c T Ê & tíễ đem hơn 400 quân K in h N am chạy ra đ ế n bờ

sôn g, th u y ề n bè không có, N guyên D uy Đức bảo chúng rằn g

chạy xuống nước cũn g c h ế t, b ấ t nhược trở lạ i đánh nhau với

g i ặ c , m ộ t n g ư ờ i đ ổ i l ấ y h a i n g ư ờ i t h ì c h ẳ n g lợ i h ơ n h a y s a o . N ó i

đoạn quay trở lạ i g iế t đư ợ c h ơ n 2 .0 0 0 n g ư ờ i, n h ư n g đêm đến

tư ớ n g N a m C h iế u là D ư ơ n g T ư T ấ n £§đem b in h đ ế n đ á n h ,

bọn N g u y ê n D u y Đ ứ c ch ết cả.

Q uân N am C h iế u v à o th à n h g iế t h ạ i n h iề u n g ư ờ i. S ử c h é p

rằn g N am C h iế u h a i lầ n s a n g đ á n h p h ủ t h à n h , g iế t n g ư ờ i G ia o

C h âu hơn 15 vạn .

(1) Đến đời Ngũ Quý vào quãng nhà Hậu Tấn có người tên là Đoàn Tư
Bình s s lên làm vua đổi quốc hiệu là Đại Lý truyển đến đời Hóng Võ
(1368-1392) nhà Minh mới mất. Nhà Minh đặt là Đại lý phù, thuộc vé tinh
Vân Nam.

68
 V ua N am C h iế u là M ô n g T h ế L o n g SíMĩẳ cho D ư ơ n g T ư

T ấ n I M S S ì q u ả n lĩn h 2 0 .0 0 0 q u â n v à c h o Đ o à n T ú T h iê n K t f iỄ

là m T iế t đ ộ s ứ ở lạ i g iữ G ia o C h â u .
V u a n h à Đ ư ờng h ạ chỉ đem A n N am đô hộ phủ về đóng ở

H ải M ôn ỳ ặ P 1(? ), r ồ i lấ y q u ân - c á c đ ạ o v ể ỏ L ĩn h N am và

đ ó n g t h u y ề n lớ n đ ể t ả i lư ơ n g t h ự c , đ ợ i n g à y t i ế n b i n h .

M ù a th u n ă m G iá p T h â n (8 6 4 ) v u a n h à Đ ư ờ n g s a i tư ó n g là

C a o B iề n ĩiĩift s a n g đ á n h q u â n N a m C h iế u ở G ia o C h â u .

8. Cao Biền bình giặc Nam Chiếu

C a o B iề n l à n g ư ờ i tư ớ n g g iỏ i n h à Đ ư ờ n g , v ố n d ò n g v õ tư ớ n g

m ô n , tín h h a m v ă n h ọ c, q u â n s ĩ đ ề u có lò n g m ế n p h ụ c .

N ăm Ấ t D ậ u (8 6 5 ), C a o B iể n c ù n g v ó i q u a n G iá m q u â n là

Lý D uy Chu ^ & t/ụ ]đ ư a q u â n sa n g đóng ở H ải M ôn. N hư ng L ý

D u y C h u k h ô n g ư a C a o B iề n , m u ố n tìm m iíu là m h ạ i. H a i n gư ờ i

b à n đ ịn h t iế n b in h . C a o B iề n d ẫ n 5 .0 0 0 q u â n đ i trư ớ c , L ý D u y C h u

k h ô n g p h á t b in h tiế p ứ n g .

T h á n g c h ín năm ấy quân rợ đ a n g g ặ t lú a ỏ P h o n g C hâu

(h u y ện B ạ c h H ạ c , tỉn h V ĩn h Y ê n ) , C a o B iề n đ ế n đ á n h c ấ t lẻ n

m ộ t t r ậ n , g i ế t đ ư ợ c n h i ề u n g ư ờ i, r ồ i l ấ y t h ó c g ạ o n u ô i q u â n lín h .

Đ ế n t h á n g 4 n ă m s a u (8 6 6 ), N a m C h iế u ch o b ọ n D ư ơ n g T ậ p

H ế t, P hạm N ê T a t Ẽ S S ® , T r iệ u N ặ c M i M I S / i s a n g g iú p Đ o à n

T ú T h i ê n đ ể g iữ G i a o C h â u . K h i b ấ y g iờ c ó tư ớ n g n h à Đ ư ờ n g là

V i T r ọ n g T ể 1Ệ M 4 1 $ đem 7 .0 0 0 q u â n m ớ i s a n g , C a o B iề n n h â n

d ịp m ớ i p h á t b in h đ á n h đ ư ợ c m ấ y t r ậ n , c h o n g ư ờ i đ ư a t in t h ắ n g

t r ậ n v ể K in h , n h ư n g m à đ i đ ế n H ả i M ô n , L ý D u y C h u g iữ lạ i,

k h ô n g c h o t r iề u đ ìn h b iế t.

T ro n g tr iề u m ã i k h ô n g th ấ y tin tứ c g ì, c h o r a h ỏ i, t h ì L ý

D u y C h u t â u d ố i r ằ n g C a o B iề n đ ó n g q u â n ở P h o n g C h â u k h ô n g

c h ịu đ á n h g iặ c . V u a n g h e t in ấ y , n ổ i g iậ n s a i V ư ơ n g Á n Q u y ề n

69
3 : U M ra t h a y , v à đ ò i C a o B iề n v ề h ỏ i tộ i. N g a y th á n g ấ y C ao

B iể n phá quân N am C h iế u và vây La T hành đã được hơn 10

n g à y r ồ i, c h i n a y m a i th ì lấ y đ ư ợ c, b ỗ n g c h ó c đ ư ợ c tin V ư ơ n g A n

Q u y ề n v à L ý D u y C h u s a n g t h a y . C a o B iể n liê n g ia o b m h q u y ể n

ch o V i T ro n g T ể, rồ i c ù n g vớ i m ấ y ngư ời th ủ hạ vê bác. N hưng

t r ư ố c C a o B i ề n đ ã s a i n g ư ờ i đ i lẻ n v ề K i n h d â n g b i ể u t â u r õ t ìn h

trạ n g . V u a nhà Đ ư ờ n g b iế t rõ sự tìn h , m ừ n g lắ m , lạ i c h o C ao

B iề n t h ă n g t r ậ t v à s a i trở s a n g c ầ m quân đánh N am C h iế u .

B ọ n V ư ơ n g Á n Q u y ể n v à L ý D u y C h u lư ò i b i ế n g k h ô n g v â y

đánh g ì c ả , đ ế n k h i C a o B iề n trở s a n g m ớ i đ ố c q u ầ n b in h đ á n h

t h à n h , g iế t đ ư ợ c Đ o à n T ú T h iê n v à n g ư ờ i th ổ là m h ư ớ n g đ ạ o là

C hu C ổ Đ ạo ^ í ì ẵ . Còn nhữ ng động M án th ổ ỏ c á c n ơ i x in v ề

h à n g r ấ t n h iề u .

Đ ấ t G ia o C h â u b ị N a m C h iế u p h á h ạ i v ừ a 1 0 n ă m , đ ế n b ấ y

g iờ C a o B i ề n l ạ i l ấ y l ạ i , đ e m v ề n ộ i t h u ộ c n h à Đ ư ờ n g n h ư c ũ .

9. C ôn g việc củ a C a o Biền
V u a n h à Đ ư òng đổi A n N am là m T ĩn h H ả i W'M , p h o n g cho

C a o B iề n là m T i ế t đ ộ s ứ . C a o B i ề n c h ỉn h đ ổ n m ọ i c ô n g v iệ c , lậ p

đ ồ n ả i ở m ạ n b iê n t h u ỳ đ ể p h ò n g g iữ g iặ c g iã , là m sổ SƯU th u ế

đ ể c h i d ụ n g v i ệ c c ô n g (1). C a o B i ề n t r ị d â n c ó p h é p t ắ c c h o n ê n a i

c ũ n g k í n h p h ụ c , b ở i v ậ y m ớ i g ọ i t ô n l ê n l à C a o V ư ơ n g .......................

C a o B iề n đ ắ p lạ i t h à n h Đ ạ i L a ở bờ s ô n g T ô L ịc h P Ỉ K Ỉ I

. T hàn h ấy bốn m ặt d ài hơn 19 8 2 trư ợ n g lin h 5 th ư ớ c, c a o h a i

trư ợ n g lin h 6 th ư ó c , đ ắ p m ột đư ờ n g đê b a o bọc ở n g o à i d à i hơn

2 12 5 t r ư ợ n g l i n h 8 t h ư ớ c , c a o 1 t r ư ợ n g r ư ỡ i, d à y 2 t r ư ợ n g . T r o n g

t h à n h c h o d â n sự là m n h à h ơ n 4 0 v ạ n n ó c (?).

Sử chép rằn g C ao B iể n dùng phép phù th u ỷ k h iế n T h iê n

(1) Có người bảo rằng người Việt Nam ta phải đóng SƯ U th u ế khời dầu từ
Cao Biền.

70
LÖ 1 p h á n h ữ n g t h á c g h ể n h ở các s ô n g đ ế c h o t h u y ê n b è đ i đư ợ c.
T h iê n L ô i ấ y có lẽ là C a o B iề n d ù n g th u ố c s ú n g c h ă n g ?

T ụ c lạ i t r u y ề n r ằ n g C a o B iề n th ấ y b ê n G ia o C h â u t a lắ m

đ ấ t đ ế v ư ơ n g , th ư ờ n g cứ cư ỡ i d iề u g iấ y đ i y ể m đ ấ t, p h á n h ữ n g

c h ỗ sơ n t h u ỷ đ ẹ p , v à h ạ i m ấ t n h iề u lo n g m ạ c h . N h ữ n g c h u y ệ n

ấ y là c h u y ệ n n g o a n g ô n , k h ô n g c ó lẽ g ì m à t in đ ư ợ c.

N ăm Ấ t V Ị (8 7 5 ) v u a Đ ư ờ n g s a i C a o B iề n s a n g là m T iế t độ

sứ ở T â y X u y ê n (T ứ X u y ê n ). B iề n d â n g người c h á u h ọ là C ao

T ầm ¡S ] j # l à m T i ế t đ ộ s ứ ở G i a o C h â u .

N h à Đ ư ờ n g t u y lấ y lạ i đư ợ c đ ấ t G ia o C h â u n h ư n g b ê n T à u

lạ i s ắ p lo ạ n , g iặ c cư ớ p d ầ n d ầ n n ổ i lê n , n g ô i n h à v u a c ũ n g d ầ n

d ần sắ p đổ, nư óc T à u lạ i c h ia r ẽ là m m ấ y n ư ớ c, ch o n ê n ở xứ

G ia o C h â u c ũ n g c ó s ự b iế n c ả i.

10. Sự trị loạn của nưóc Tàu

X é t c h u y ệ n n ư ố c T à u từ đời n h à H á n M cho đ ế n đ ờ i b ấ y g iờ ,

cứ m ỗ i n h à lê n c ầ m q u y ề n c h ín h t r ị đư ợ c v à i b a tr ă m n ă m , rồ i

tr o n g n ư ớ c lạ i b iế n lo ạ n , n a m b ắ c p h â n t r a n h đ ộ c h ừ n g n ă m b ả y

m ư ơ i n ă m , k h i ấ y c ó m ộ t n h à đ ứ n g lê n d ẹ p lo ạ n y ê n n ư ớ c, lậ p

n ê n cơ n g h i ệ p m ộ t n h à k h á c .

Phàm s ự t r ị lo ạ n t h a y đ ổ i t r o n g m ộ t x ã h ộ i l à th ư ờ n g lý ,

n h ư n g c h ỉ l ạ c ó m ộ t đ iể u m ấ y l ầ n b ê n T à u lo ạ n c ũ n g tư ơ n g tự

như n h au cả. X em n h ư k h i n h à H á n su y, th ì nước T à u p h ả i cái

lo ạ n T a m Q uốc; h ế t T a m Q u ố c th ì có n h à T ấ n n h ấ t th ố n g . Đ ế n

k h i n h à T ấ n s u y , th ì có N a m B ắ c T r iề u ; h ế t N a m B ắ c T r iề u th ì

có n h à Đ ư ờ n g n h ấ t t h ố n g . N a y n h à Đ ư ờ n g s u y lạ i p h ả i c á i lo ạ n

đ ò i N g ũ Q u ý . C á i cơ h ộ i t r ị lo ạ n b ê n T à u g iố n g n h a u n h ư t h ế là

c ũ n g có lẽ t ạ i c á i p h o n g tụ c v à c á i x ã h ộ i c ủ a T à u . S ự g iá o d ụ c

k h ô n g t h a y đ ổ i, n h â n q u ầ n t r o n g n ư ớ c k h ô n g t iế n b ộ , c á c h tư

t ư ỏ n g k h ô n g k h a i h ó a , c h o n ê n n ư ớ c t u y l â u đ ò i, m à t r ì n h đ ộ x ã

hội vẫn đứng nguyên m ộ t c h ỗ . K h i có b iế n lo ạ n là c h ì có m ấ y

71
Ìg ư ờ i c ó q u y ể n t h ế t r a n h c a n h v ớ i n h a u , c h ủ d â n t r o n g n ư ớ c t h ì

lễ th ấ y b ên nào m ạnh là là m tô i b ê n ấy. N h à H án là m vua là

iâ n nhà H án, n hà Đ ư ờ n g là m vu a là dân nhà Đ ư ờ n g , v iệ c gì

:ũ n g đ ổ c h o t h iê n m ệ n h , là m d â n c h ỉ b iế t th u ậ n th ụ m ộ t b ề m à

.h ô i.

Xứ G ia o C h âu m ìn h tự đ ờ i n h à H á n c h o đ ế n đ ờ i N g ũ Q uý

r â n là đ ấ t n ộ i t h u ộ c c ủ a T à u , c h o n ê n s ự t r ị lo ạ n b ê n T à u c ũ n g

in h h ư ở n g đ ế n n ư ớ c m ìn h . N h ớ k h i b ê n T à u lo ạ n lạ c , n g ư ờ i T à u

3 h ả i b ậ n v iệ c n ư ớ c, t h ì b ê n G ia o C h â u c ủ n g r ụ c r ịc h tự lậ p đư ợ c

)a n ă m . N h ư n g c h ỉ v ì n ư ớ c t h ì n h ỏ , n g ư ờ i t h ì ít, m à n g ư ờ i tr o n g

ìư ó c lạ i k h ô n g b iế t đ ồ n g t â m v ớ i n h a u , k h ô n g h iể u c á c lẽ h ợ p

Ịu ầ n đ o à n t h ể là t h ế n à o , c h o n ê n k h ô n g t h à n h c ô n g đư ợ c.

III. ĐÒI NGŨ QUÝ (907-959)

1. Tình thế nước Tàu

N ăm Đ in h M ã o (9 0 7 ) n h à Đ ư ờ n g m ấ t n g ô i, n h à H ậ u L ư ơ n g

íế ỉẽ , H ậ u Đ ư ờ n g '&M, H ậu T ấn , H ậu H án fê ü l, H ậu Chu

t r a n h n h a u là m v u a . M ỗ i n h à được m ấ y n ă m , gồm t ấ t c ả là

52 n ăm , g ọ i là đời N g ũ Q u ý hay là N g ũ Đ ạ i

2. Họ Khúc d ấ y nghiệp: Khúc Thừa Dụ (906-907)

T rư ớ c k h i n h à Đ ường sắp m ất ngôi độ m ấy n ăm , th ì bên

T à u lo ạ n , g i ặ c c ư ớ p n ổ i l ê n k h ắ p c ả m ọ i n ơ i. U y q u y ề n n h à v u a

¿ h ô n g r a đ ế n n g o à i , t h ế lự c a i m ạ n h t h ì n g ư ờ i ấ y x ư n g đ ế , x ư n g

/ ư ơ n g , ở G i a o C h â u , lú c b ấ y g iờ c ó m ộ t n g ư ờ i h ọ l à K h ú c t ê n là

rh ừ a D ụ Ổ Ô ÌE IÍÍ, q u ê ở H ồ n g C h â u ( t h u ộ c đ ị a h ạ t B ì n h G i a n g v à

M in h G i a n g ở H ả i D ư ơ n g ) . K h ú c T h ừ a D ụ v ố n l à m ộ t n g ư ờ i h à o

p h ú t r o n g x ứ , m à t í n h l ạ i k h o a n h ò a , h a y t h ư ơ n g n g ư ờ i, cho n ê n
:ó n h iề u n g ư ờ i k ín h phục. Năm B ín h D ần (9 0 6 ) đời vua Chiêu

72
' 1 ' u y ẽ n n h à Đ ư ờ n g H B '¿s., n h â n k h i t r o n g c h â u c ò l o ạ n , c t i u n g c ư

ông ấy lê n là m T iế t độ sứ WÊ.ÍỀ.để c a i t r ị G ia o C hâu. N hà

Đ ư ờ n g b ấ y g iờ s u y n h ư ợ c , t h ế k h ô n g n g ă n c ấ m đ ư ợ c , c ũ n g t h u ậ n

cho ô n g ấy là m T ĩn h h ả i T iế t độ sứ v à g ia p h o n g Đ ồ n g b ìn h

chư ơ n g sự

N ăm s a u n h à Đ ư ờ n g m ấ t n g ô i, n h à H ậ u L ư ơ n g phong

cho L ư u Ẩ n fiJR § l à m N am B ìn h V ư ơ n g k iê m ch ứ c T iế t

độ sứ Q u ả n g C h â u v à T ĩn h H ả i, có ý đ ể lấ y lạ i G ia o C h â u .

K h ú c T h ừ a D ụ là m T iế t đ ộ sứ được n o n m ộ t n ă m th ì m ấ t,

g i a o q u y ề n l ạ i c h o c o n l à K h ú c H ạ o E Ë JiS .

3. Khúc Hạo (907-917)

K h ú c H ạ o l ê n t h a y c h a l à m T i ế t đ ộ s ứ , l ậ p r a lộ , p h ủ , c h â u ,

x ã ở c á c n ơ i , đ ặ t q u a n l ạ i , s ử a s a n g v i ệ c t h u ế m á , v i ệ c SƯU d ị c h

và lạ i ch o con là Khúc Thừa M ỹ ffiz & n s a n g sứ bên Q uảng

C h â u , t iế n g là k ế t h iế u v ớ i n h a u , n h ư n g c ố t đ ể d o t h á m m ọ i v iệ c

h ư th ự c .

L ư u Ấ n ở Q u ả n g C h â u đ ó n g p h ủ t r ị ở P h iê n N g u n g được 4

năm th ì m ấ t. E m là L ư u C u n g § iJU (tr ư ớ c g ọ i L ư u N h a m f 'J $ í )

lê n t h a y . Đ ư ợ c í t lâ u , n h â n có v iệ c b ấ t b ìn h v ớ i n h à H ậ u L ư ơ n g ,

L ư u C u n g tự x ư n g đ ế , q u ố c h iệ u là Đ ạ i V iệ t Đ ế n n ă m Đ in h

S ử u ( 9 4 7 ) c ả i q u ổ c h i ệ u l à N a m H á n S ĩỵ H .

4. Khúc Thừa Mỹ (917-923)

N ăm Đ in h S ử u ( 9 1 7 ) K h ú c H ạ o m ấ t, t r u y ề n n g h iệ p lạ i ch o

con là K h ú c T h ừ a M ỹ . K h ú c T h ừ a M ỹ n h ậ n ch ứ c T iế t đ ộ sứ c ủ a

n h à Lư ơ ng, chứ k h ô n g th ầ n p h ụ c n h à N a m H án . V u a nước N am

H á n lấ y s ự ấ y là m h iề m , đ ế n n ă m Q u ý M ù i (9 2 3 ) s a i tư ớ n g là L ý

Khắc Chính ^ĩnCIEđem quân sang đánh bắt được Khúc Thừa
M ỹ, rồ i sa i Lý T iế n san g là m th ứ sử cùng với L ý K hắc

C h ín h g iữ G ia o C h â u .

73
5. Dưong Diên Nghệ và Kiểu Công Tiện (931-933)
N ăm T ân M ã o ( 9 3 1) D ư ơ n g D iê n N g h ệ í § í ĩ f í là tư ớ n g c u a

K húc H ạo n gày trư ớ c m ớ i n ổ i lê n , m ộ q u â n đánh đuôi bọn Ly

K hắc C h ín h và L ý T iế n đ i, r ồ i tự xưng là m T iế t đ ộ sứ . Được 6

n ă m , D ư ơ n g D iê n N g h ệ b ị n g ư ờ i n h a tư ỏ n g là K iể u C ô n g T iệ n í t

'¿ìvỊk g i ế t đ i m à cư ớ p lấ y q u y ể n .

6. Ngô Quyền phá quân Nam Hán

K h i ấ y c ó n g ư ờ i tư ớ n g c ủ a D ư ơ n g D iê n N g h ệ là N g ô Q u y ể n

cử b in h đánh K iể u C ô n g T iệ n để báo th ù cho chúa. N gô

Q u y ề n là n g ư ờ i là n g Đ ư ờ n g L â m / Ị t $ s c ù n g m ộ t là n g vớ i P h ù n g

H ư n g n g à y trư ớ c (h u y ệ n P h ú T h ọ , tỉn h S ơ n T â y ) là m q u a n vớ i

D ư ơ n g D iê n N g h ệ . D ư ơ n g D iê n N g h ệ t h ấ y n g ư ờ i có t à i t r í m ớ i g ả

con g á i cho, v à p h o n g cho vào g iữ Á i C hâu (T h an h H ó a). K h i

đư ợ c tin K iể u C ô n g T iệ n đã g iế t m ấ t D ư ơ n g D iê n N ghệ, N gô

Q u y ề n liề n đ e m qu ân ra đánh.

K iể u C ô n g T iệ n ch o s a n g c ầ u cứ u ở b ê n N a m H á n , H á n chủ

nhân d ịp cho t h á i tử là H oằng T háo 3 A ỈH đưa quân đ i trư ó c,

m ìn h tự d ẫ n q u â n đ i tiế p ứ n g .

K h i q u ân H o ằn g T h áo vào gần đến sôn g B ạch Đ ằn g Ể 3 $ |ỈI,

th ì b ên n ày N gô Q uyền đ ã g iế t được K iể u C ô n g T iệ n (9 3 8 ), rồ i

m ộ t m ặ t t r u y ề n lệ n h c h o q u â n s ĩ p h ả i h ế t sứ c p h ò n g b ị, m ộ t m ặ t

th ì s a i n gư ờ i lấ y gỗ cặp sắt nhọn, cắm ngầm ở d ư ớ i lò n g sô n g

B ạch Đ ằ n g , x o n g r ồ i ch ờ đ ế n lú c n ư ớ c t h u ỷ t r iề u lê n , c h o q u â n

ra k h iê u c h iế n ; q u â n N am H án đ u ổ i th e o , đ ế n lú c n ư ớ c x u ố n g ,

N g ô Q u y ề n h ồ i q u â n đ á n h ậ p lạ i, q u â n N a m H án th u a ch ạ y, bao

n h iê u th u y ề n m ắ c v à o cọc gỗ th ủ n g n á t m ấ t cả, n gư ờ i c h ế t q u á

n ử a . H o ằ n g T h á o b ị N g ô Q u y ề n b ắ t đ ư ợ c , đ e m v ề g i ế t đ i.

H án chủ được tin ấ y , k h ó c ò a lê n , r ồ i đ e m quần về P h iê n

N gu n g, k h ôn g dám s a n g q u ấ y n h iễ u n ữ a .

74
 N gô Q uyển tro n g th ì g iế t đư ợ c n g h ịc h t h â n , D ao t n u cno

c h ủ , n g o à i t h ì p h á đ ư ợ c c ư ờ n g đ ịc h , b ả o t o à n đ ư ợ c n ư ớ c, t h ậ t là

m ộ t n g ư ờ i t r u n g n g h ĩ a lư u d a n h t h iê n cổ , m à c ũ n g n h ờ c ó t a y

N gô Q u yền , nước N am ta m ớ i cở i đư ợ c c á i á c h B ắ c th u ộ c hơ n

m ộ t n g h ìn n ă m , v à m ở đ ư ò n g c h o Đ in h , L ê , L ý , T r ầ n , v ề s a u n à y

đư ợc tự c h ủ ở cõ i n a m v ậ y .

NƯỚC TẨN VỂ ĐỜI NGŨ QUÝ

75
 CHƯƠNG VI

KẾT QUẢ CỦA THỜI BAC t h u ộ c

1. Người nước Nam nhiễm văn minh của Tàu
2. Nho giáo
3. Đạo giáo
4. Phật giáo
5. Sự tiến hóa của người nước Nam

1. Ngưòi nưỏc Nam nhiễm văn minh củ a Tàu

Từ khi vua V ũ Đ ế nhà H án sai Lộ B ác Đức Ễ & tỆ ÍS s a n g

đ á n h lấ y N a m V iệ t ch o đ ế n đời N g ũ Q u ý, ô n g N gô Q u yển

đ á n h đ u ổ i n gư ờ i T à u v ề b ắ c , tín h v ừ a 1.0 5 0 n ă m .

X ứ G ia o C h â u ta b ị n g ư ờ i T à u s a n g c a i tr ị b ấ y lâ u n ả m th ì

c h ắ c là sự s in h h o ạ t c ủ a n g ư ờ i b ả n x ứ c ũ n g b ị t h a y đ ổ i m ộ t c á c h

k h á c h ẳ n v ớ i trư ớ c. K h i đ ấ t G ia o C h â u c ò n g ọ i là V ă n Lan g hay

là Â u L ạ c t h ì n g ư ờ i b ả n x ứ ă n ở t h ế n à o , p h o n g tụ c là m sao, n ay

c ũ n g k h ô n g c ó d i t íc h g ì m à k ê c ứ u r a c h o r õ đ ư ợ c. C ó lẽ c ũ n g tự

h ồ n h ư M ư ờ n g h a y là M á n ở m ạn th ư ợ n g d u đ ấ t B ắ c V iệ t b â y

g iờ . G i ả sử có đ em vua H ùn g Vương họ H ồng B àn g và vua An

D ư ơ n g V ư ơ n g h ọ T h ụ c m à s á n h vớ i m ấ y n gư ờ i Q u a n la n g ở m ạ n

th ư ợ n g d u th i d ễ th ư ờ n g c ũ n g k h ô n g x a sự th ự c là m ấ v . N h ư n g

đ â y l à m ộ t đ iề u n ó i p h ỏ n g m à t h ô i, c h ứ lấ y g ì là m đ íc h x á c ?

V ả lạ i, k h i n g ư ờ i m ộ t x ã h ộ i đ ã v ă n m in h n h ư n g ư ờ i T à u m à

đ i m ở đ ấ t c h ư a k h a i n h ư đ ấ t G ia o C hâu l ú c b ấ y g iờ , thi e ràn g

76
n g ư ơ i T à u c h i ẽ m g i ữ l ấ y c h ô b ì n h đ ị a r ô i t ụ h ọ p VỞ1 n h a u m à l à m

ă n , c ò n n h ữ n g n g ư ờ i b ả n x ứ t h ì h o ặ c là lẫ n v ớ i k ẻ k h ỏ e h ơ n m ìn h ,

h o ặ c g iế t h ạ i đ i, h o ặ c v à o ở t r o n g r ừ n g t r o n g n ú i r ồ i c h ế t m ò n c h ế t

m ỏ i đ i. K ể n h ư t h ế t h ì n g ư ờ i m ì n h b â y g iò c ũ n g k h ô n g x a n g ư ờ i

T à u là b a o n h iê u .

D â u t h ế n à o m ặ c lò n g , h ế t đ ờ i B ắ c t h u ộ c r ồ i t h i n g ư ờ i G ia o

C h â u t a c ó m ộ t c á i n g h ị lự c r i ê n g v à c á i t í n h c h ấ t r i ê n g đ ể đ ộ c

lậ p , c h ứ k h ô n g c h ịu lẫ n v ớ i n ư ố c T à u . D u y c h ỉ có sự s ù n g t ín , sự

h ọ c v ấ n , c á c h c a i t r ị t h ì b a o g iờ m ìn h c ũ n g c h ị u c á i ả n h h ư ở n g

của T àu .
N guyên nưốc T àu từ đờ i T a m Đ ạ i H fÇ đã văn m in h lắ m ,
m à n h ấ t l à v ề đ ờ i n h à C h u ßij t h ì c á i h ọ c t h u ậ t l ạ i c à n g r ự c r ỡ
lắ m . N h ữ n g h ọ c p h á i lớ n n h ư l à N h o g i á o f it ü c v à L ã o g i á o !í[,
đ ều k h ở i đ ầ u từ đời ấ y . v ể s a u đ ế n đời n h à H á n 'M, n h à Đường
à . , n h ữ n g h ọ c p h á i ấ y t h ịn h lê n , lạ i có P h ậ t g iá o Í S I & ở Ấ n Đ ộ
tru yề n sa n g , rồ i c ả b a đ ạo c ù n g tru y ề n b á đ i k h ắ p cả m ọi nơi
tro n g n ư ố c. T ừ đ ó trở v ể s a u n ư ớ c T à u v à n h ữ n g n ư ố c c h ịu ả n h
h ư ở n g c ủ a T à u đ ề u th e o tô n g c h ỉ c ủ a n h ữ n g đ ạ o ấ y m à lậ p r a sự
s ù n g tín , lu â n lý v à p h o n g tụ c tư ơ n g tự n h ư n h a u c ả . V ậ y t a x é t
qua xem n h ữ n g h ọ c p h á i ấ y gổ c t íc h từ đ â u , v à c á i tô n g c h ỉ c ủ a
nhữ ng học p h á i ấ y ra th ế nào.

2. Nho giáo
Nho giáo s in h r a từ đ ứ c K h ổ n g T ử ĨL~F- N g à i h u ý là K h â u
fiß, t ê n c h ữ l à T r ọ n g N i i'pfêi, s in h ở n ư ớ c L ỗ n ( t h u ộ c t ỉn h S ơ n
Đ ông) v ào n ăm 5 5 1 tr ư ố c T â y lịc h , v ề đ ờ i v u a L in h V ư ơ n g n h à

Chuksĩ.
N g à i s in h v à o đờ i X u â n T h u # $ c , có N g ũ b á t r a n h cư ờ n g ,

dân t ìn h k h ổ sở , p h o n g tụ c b ạ i h o ạ i. N g à i m u ô n lấ y đ ạ o lu â n

t h ư ờ n g m à d ạ y n g ư ờ i t a c á c h ă n ỏ v ố i n h a u t r o n g đ ờ i. N g à i đ i d u

lịc h t r o n g m ấ y n ư ớ c c h ư h ầ u , h ế t n ư â c n ọ q u a n ư ớ c k ia , m ô n đ ệ

77
th e o ngài cũng n h iề u . Đ ến lú c g ià , n g à i trờ về nước Lx>. s o ạ n

k in h T hi Ẽệ, k in h Thư n , k in h D ịc h | ị , đ ịn h k in h Lễ * 5 . k in h

N hạc v à là m r a k in h X u â n T h u # # ( , rồ i đ ế n n ã m 4 7 9 tr. T â y

lịc h v ề đ ò i v u a K ín h V ư ơ n g n h à C h u th ì N g à i m ấ t, th ọ

đ ư ợ c 7 2 tu ổ i.

N g à i c h ỉ c ố t lấ y n h ữ n g đ iề u h ợ p v ớ i b ả n tín h c ủ a lo à i n gư ờ i

m à d ạ y n g ư ờ i, c h ứ k h ô n g d ạ y n h ữ n g đ iề u u ẩ n h u y ề n d iệ u k h á c

vớ i đ ạ o th ư ờ n g . N g à i n ó i r ằ n g : "Đ ạ o b ấ t v iễ n n h â n , n h â n c h i v i

đ ạ o n h i v iễ n n h â n , b ấ t k h ả d ĩ v i đ ạ o Ỉ I ^ Ì Ề À , À H ìẵ ĩĩõ ìẳ À ,

ì ẵ ." N g h ĩa là : đ ạ o k h ô n g x a c á i b ả n tín h n g ư ờ i ta , h ễ v i

đ ạ o m à x a c á i b ả n tín h ấ y th ì đ ạo ấ y k h ô n g p h ả i là đ ạ o . B ở i v ậ y

c á i tô n g c h ỉ c ủ a N g à i là c h ủ lấ y Hiếu, Đễ, Trung, Thứ là m gốc,

v à lấ y sự sửa m ình là m c ố t m à d ạ y n g ư ờ i. N g à i c h ì d ạ y n g ư ờ i v ể

sự th ự c t ế h iệ n tạ i, ch ứ n h ữ n g đ iề u v iể n v ô n g n g o à i n h ữ n g sự

s in h h o ạ t ở t r ầ n t h ế r a th ì n g à i k h ô n g b à n đ ế n . N ó i đ ế n sự số n g

c h ế t t h ì n g à i b ả o r ằ n g : " V ị t r i s in h , y ê n t r i t ử ^ £ f l í ỉ ĩ , 3 it£ D ỹ E ":

c h ư a b iế t đ ư ợ c v iệ c s ố n g , s a o đ ã b iế t đ ư ợ c v iệ c c h ế t. N ó i đ ế n v iệ c

q u ỷ t h ầ n t h ì n g à i b ả o r ằ n g : " Q u ỷ t h ầ n k ín h n h i v iễ n c h i

M i ẳ Ẩ .: q u ỷ t h ầ n t h ì n ê n k ín h , m à k h ô n g n ê n n ó i đ ế n ".

T ổ n g c h i, đ ạ o n g à i có n h iề u lý tư ở n g c a o s iê u (x e m sách Nho
giáo)m n h ư n g v ề đ ư ờ n g th ự c t ế th ì c h ú tr ọ n g ỏ lu â n th ư ờ n g đ ạ o

lý . C á i đ ạ o lu â n lý c ủ a n g à i có th ể tr u y ề n ch o m u ô n đ ờ i v ề s a u

k h ô n g b a o g iờ v ư ợ t q u a đ ư ợ c . Đ ố i v ớ i m ọ i n g ư ờ i t h ì n g à i d ạ y : " K ỷ

sở b ấ t d ụ c , v ậ t t h i ư n h â n 2 ư H À : đ iề u gì m à m ìn h

k h ô n g m u ố n n g ư ờ i t a là m c h o m ìn h , t h ì m ìn h đ ừ n g là m c h o a i".

Đ Ố I v ớ i v iệ c b ổ n p h ậ n c ủ a m ìn h t h ì n g à i d ạ y : Q u â n tử đ ộ n g n h i

t h ế v i t h iê n h ạ đ ạ o , h à n h n h i t h ế v i t h iê n h ạ p h á p , n g ô n n h i t h ế

v i th iê n h ạ tắ c , v iễ n c h i tắ c v ọ n g , c ậ n c h i tắ c b ấ t y ế m . SĨẾẼĨỈŨ
iẾH ^Tìt, ỉìỉũttLl^TÍ!'J, ìízmmizm
(1) Nho giáo - Trung tâm Học liệu xuất bản trọn bộ 2 quyển.

78
'F U R : n g ư ờ i q u â n t ử c ử đ ộ n g v i ệ c g ì l à đ ể l à m đ ạ o c h o th iê n h ạ ,

là m lụ n g v iệ c g ì là đ ể là m p h é p c h o t h iê n h ạ , n ó i n ă n g đ iề u g ì là

đ ể là m m ự c c h o th iê n h ạ ; n gư ờ i ỏ x a th ì m u ố n lạ i g ầ n , n gư ờ i ở

g ầ n t h ì k h ô n g b a o g i ờ c h á n (1).

Đ ạo c ủ a K h ổ n g T ử tru y ề n cho th ầ y T ă n g S â m E3#; Tăng

Sâm tru y ề n ch o K h ổ n g C ấp ĩíiR; K h ổ n g C ấ p tru y ề n cho th ầ y

M ạ n h K h a iỀ ậ ộ í t ứ c l à t h ầ y M ạ n h T ử 3 a “p .

T h ầ y M ạ n h T ử là m ộ t n h à đ ạ i h iề n t r iế t n ư ớ c T à u , là m s á c h

M ạ n h T ử , b à n sự trọ n g nhân nghĩa, k h in h công lợi, v à c h o tín h

n g ư ờ i t a v ố n là n h , a i c ũ n g có th ể n ê n được N g h i ê u T h u ấn cả.

Đ ến đòi n h à T ần v u a T h ỉ H o à n g ặ p ũ . g iế t n h ũ n g n g ư ò i

n h o h ọ c , đ ố t c ả s á c h v ỏ , đ ạ o N h o p h ả i m ộ t lú c g ia n n a n . Đ ế n đ ò i

v u a C a o T ổ n h à H á n ỈŨ ĩS ìt ì. l ạ i tô n k ín h đ ạ o N h o , s a i là m lễ t h á i

l a o t ế đ ứ c K h ổ n g T ử . Đ ế n đ ờ i v u a V ũ Đ ế n h à H á n ỈH íS íÊ r l ạ i đ ặ t

quan bác sĩ để d ạy n ăm k in h . T ừ đ ấ y trở đ i, đ ạ o N h o m ỗ i n g à y

m ộ t t h ị n h , d ẫ u t r o n g n ư ớ c c ó đ ạ o L ã o , đ ạ o P h ậ t m ặ c lò n g , b a o

g iờ đ ạ o N h o v ẫ n t r ọ n g h ơ n .

3. Đạo giáo
Đ ạ o g iá o là b ở i đ ạ o c ủ a ô n g L ã o T ử m à th à n h ra. L ã o
T ử là n g ư ò i n ư ớ c S ồ ỈỄ (th u ộ c tỉn h H ồ B ắ c ) h ọ là L ý tê n là
Đ am s in h v à o n ă m 6 0 4 t r . T â y lịc h v ề đ ò i v u a Đ ịn h V ư ơ n g
nhà Chu M I/S I, số n g được 8 1 tu ổ i, đ ế n n ă m 5 2 3 t r . T â y lịc h ,
vào đời v u a C ả n h V ư ơ n g n h à C h u th ì m ấ t.

T ô n g c h ỉ c ủ a L ã o tử là trư ó c k h i có tr ò i đ ấ t, t h ì c h ỉ có Đ ạ o ÌẼ

Đ ạ o là b ả n th ể c ủ a v ũ tr ụ , là c á i gốc n g u y ê n th ỉ c ủ a c á c sự tạ o

h ó a . V ạ n v ậ t đ ề u b ở i Đ ạ o m à s in h r a . V ậ y s ử a m ìn h v à t r ị n ư â c

(1) Sánh với lời của Khang Đức tiên sinh là một nhà đại triết học ở
phương Au: "Agis de telle que la maxime de ton vouloừ puisse être acceptée
comme règle universelle": An ở thế nào cho bao nhiêu những việc mình làm có
thể làm cái công lệ cho thiên hạ.
n ê n p h ả i th e o Đ ạ o , n g h ĩa là n g ư ờ i ta n ê n điếm tĩnh, vô vi, c ứ tự

n h i ê n , c h ứ k h ô n g n ê n d ù n g t r í lự c m à l à m gì cả.

L ã o T ử soạn ra sách Đạo đức kinh.iỀ ^M , rồ i s a u có V ă n T ử

Ẵ T , T hi Tử f ĩ , T ran g Tử v à L iệ t T ử ỹ ij- f n o i th e o m à

tru y ề n b á c á i tô n g ch ỉ ấy .

Đ ạ o c ủ a L ã o T ử lú c đ ầ u là m ộ t m ô n t r i ế t h ọ c r ấ t c a o s iê u ,

nhưng về sau c á i h ọ c t h u y ế t b iế n đ ổ i đ i, r ồ i n h ữ n g n g ư ờ i g iả n g

th u ậ t th ầ n tiê n c ũ n g p h ụ th e o đ ạ o ấ y m à n ó i n h ữ n g c h u y ệ n số

k iế p và những sự tu lu y ệ n để được p h ép trư ờ n g s in h b ấ t tử

V.V...BỞÍ v ậy đạo Lão m ối th à n h ra Đ ạo g iá o là m ột đạo th ầ n

tiê n , p h ù t h u ỷ , v à n h ữ n g n g ư ờ i th e o Đ ạ o g iá o g ọ i là đ ạ o s ĩ i Ẽ ± .

N guyên từ đờ i v u a T h ỉ H o à n g n h à T ầ n và vu a V ũ Đ ế nhà

H án , ngư ời T à u đ ã tin sự t h ầ n tiê n , s a u đ ế n c u ố i đ ờ i n h à Đ ô n g

H á n có T rư ơ n g Đ ạo L ă n g s o ạ n r a 2 4 t h iê n Đ ạ o k in h Ì Ê &

g i ả n g c á i t h u ậ t tr ư ờ n g s in h . B ọ n g iặ c H o à n g c â n T r ư ơ n g G i á c ặS

Ä c h ín h là h ọ c t r ò T r ư ơ n g Đ ạ o L ă n g . Đ ế n đ ờ i n h à Đ ô n g T ấ n lạ i

có C át H ồng MỲẪ n ó i rằn g được tiê n th u ậ t, r ồ i là m sách dạy

n h ữ n g t h u ậ t ấ y . T ừ đ ấ y v ề s a u Đ ạ o g iá o t h ịn h d ầ n lê n , tô n L ã o

T ử là m T h á i th ư ợ n g L ã o q u â n

Đời vu a C a o T ổ n h à Đ ư ờ n g có n gư ờ i n ó i r ằ n g th ấ y L ão Tử

h iệ n r a ỏ n ú i D ư ơ n g g iá c sơ n Ỉệ-M li l x ư n g là tổ n h à Đ ư ờ n g0 ’! V u a

C a o T ổ đ ế n t ế ở m iế u L ã o T ử v à tô n lê n là T h á i th ư ợ n g H u y ể n

nguyên H oàng đ ế Bởi vậy nhà Đ ư ờ n g trọ n g đ ạo

L ã o T ử lắ m , b ắ t c o n c h á u p h ả i h ọ c Đ ạ o đ ứ c k in h .

T uy đạo Lão về sau th ịn h hành ở nước T àu , n hư n g củng

không bằng đạo P h ậ t. Đ ạo P h ậ t là m ột đạo ở Ấn Độ đem vào

n ư ớ c T à u , v à l ạ i l à m ộ t t ô n g g i á o r ấ t lớ n ở t h ế g i a n n à y .

(1) Lão Tử và vua nhà Đường cùng họ Lý

80
lCÛ* 4. Phật giáo
T ị tổ đ ạ o P h ậ t là đ ứ c T h íc h C a M ầu N i $Ệìầ#-fẼ. Không
b iế t rõ n g à i s in h v à o đờ i n à o . C ứ ý k iế n c ủ a đ ạ o p h á i ồ v ề p h ía
b ắ c đ ấ t A n Đ ộ th ì c h o là n g à i s in h v ề n ă m 1 .0 2 8 trư ớ c T â y lịc h

k ỷ n g u y ê n , v à o đ ờ i v u a C h i ê u V ư ơ n g n h à C h u / S jB n 3 ĩ . C ò n đ ạ o

p h á i ở p h ía n a m th ì cho v à o n ăm 6 2 4 . N h ữ n g n h à b á c h ọ c th ờ i
^ b â y g iờ c h o n g à i s i n h v à o n ă m 5 5 8 h a y là 5 2 0 , c ù n g vớ i K h ổ n g

** T ử m ộ t th ờ i.

Đ ứ c T h íc h C a là c o n m ộ t n h à q u ý tộ c ở đ ấ t Ấ n Đ ộ . N g à i đ ã

■- l ấ y vỢ , c ó c o n , n h ư n g v ì t h ấ y n g ư ờ i t a ở t r ầ n t h ế n à y k h ô n g a i

k h ỏ i được n h ữ n g sự k h ổ n ã o n h ư là sinh, lão, bệnh, tử, cho n ên

« n g à i b ỏ c ả vợ co n m à đ i tu , đ ể c ầ u p h é p g iả i th o á t. V ậ y đ ạo P h ậ t

Dọ cố t có h a i c h ủ ý : m ộ t là đ ò i là cu ộ c khổ não; h a i là sự thoát khỏi

khổ não.
ầĩ Người t a gặp p h ả i n h ữ n g s ự k h ổ não như thế l à tại mình c ứ
ÉỊ m ắ c t r o n g v ò n g luân hồi I f f li E m ã i . V ậ y m u ố n c h o k h ỏ i sự k h ổ

[¿Ị! n ão th ì phải ra ngoài luân hồi m ói được; m à ra n goài luân hồi

[li th ì p h ả i c ắ t cho đ ứ t n h ữ n g c á i nhân duyên n ó tr ó i b u ộ c m ìn h ở
t r ầ n g ia n n à y . R a được ngoài Luân hồi t h ì lê n đ ế n cõ i n á t b à n

jJi ( n ir v a n a ) tứ c là t h à n h P h ậ t , b ấ t s in h b ấ t t u y ệ t (x e m s á c h Phật
ỵ giáo và sách Phật lục c ủ a t á c g iả ).

¿ N gu yên đạo P h ật là do ở đ ạ o B à la m ô n (B ra h m a n e ) m à

r a , n h ư n g tô n g c h ỉ đ ạ o P h ậ t k h ô n g g iô n g đ ạ o B à H a m ô n c h o n ê n

h a i đ ạ o c h ô n g n h a u m ã i, th à n h r a đ ế n b a b ố n tr ă m n ă m s a u , k h i

đ ứ c T h íc h C a m ấ t r ồ i, đ ạ o P h ậ t m ớ i p h á t đ ạ t r a ở Â n Đ ộ .

Đ ạ o P h ậ t s a n g n ư ố c T à u k ể từ n h à T â y H á n . Đ ờ i v u a H á n

V ũ Đ ế J Ü í S 'r t r ( 1 4 0 - 8 6 ) q u â n n h à H á n đ i đ á n h H u n g N ô ' S l í X đ ã

lấ y đư ợ c tư ợ n g K im n h â n v à b iế t r ằ n g n gư ờ i H u n g N ô có th ó i

đốt hương th ờ P h ậ t (1). Đ ờ i v u a Ai Đ ế îi'rfc năm N guyên th ọ

(1) Tục lệ đốt hương mà thờ cúng khởi đầu từ đó.

81
n g u y ê n n iê n , là lịc h t â y n ă m th ứ 2 , v u a n h à H á n s a i T ầ n cản h

H iế n ặkMM s a n g s ủ rợ N h ụ c C h i ¡£1 ữ: có h ọ c k h ẩ u tru yề n được

k in h n h à P h ậ t.

Đ ế n đ ò i v u a M in h Đ ế n h à Đ ô n g H á n , c ó B a n S iê u H ể đ i sứ

các nước ở T â y vự c Miề. b i ế t đ ạ o P h ậ t th ịn h h à n h ỏ p h ư ơ n g T â y .

V u a bèn sai T hái A m n t t đ i s a n g T h iê n T r ú c % =. lấ y được 42

c h ư ơ n g k i n h v à rư ớ c t h ầ y t ă n g v ề d ạ y đ ạ o P h ậ t . B ấ y g iờ n h â n có

con b ạch m ã đem k in h v ể , c h o n ê n n h à v u a m ớ i lậ p c h ù a B ạ c h

M ã đ ể th ờ P h ậ t ỏ đ ấ t L ạ c D ư ơ n g ỷ§p § .

Từ đó đạo P h ậ t cứ dần dần tru yề n bá ra khắp nước T àu ,

n h ư n g c h ỉ c ó n g ư ờ i Ấ n Đ ộ s a n g d ạ y đ ạ o P h ậ t m à t h ô i, m ã i đ ế n

đời T a m Q u ố c m ớ i có n g ư ờ i T à u đ i là m th ầ y tă n g , v ề s a u người

T à u s a n g Ấ n Đ ộ lấ y k in h đ e m v ề g iả n g d ạ y c ũ n g n h iề u .

Đời vu a A n Đ ế nhà Đ ông T ấn (4 0 2) đ ấ t T rư ờ n g A n có

ông P háp H iể n ũ ỗ l đ i ch ơ i h à n g 30 nước ỏ xứ Ấ n Đ ộ, q u a đảo

T íc h L a n (C e y la n ) rồ i th e o đ ư ờ n g h ả i đ ạ o v ề T à u , đ e m k in h n h à

P h ậ t d ịc h r a c h ữ T à u v à là m sách P h ật quốc k ý

Đ ến đời N a m B ắ c tr iề u , v u a H iế u M in h nhà N gụy

sa i tă n g là H uệ S in h Í Ì Í È v à Tống V ân san g T ây v ự c lấ y

được hơ n 17 0 b ộ k in h đem v ề . T ừ đ ó đ ạ o P h ậ t r ấ t t h ịn h , k in h

đ iể n c ó đ ế n 4 5 0 b ộ , c h ù a c h iề n được h ơ n 3 v ạ n , tă n g n i có đ ến 2

t r i ệ u n g ư ờ i.

Đời vu a T h ái Tông nhà Đ ường (6 30 ), có ông H uyền

T ran g 'Ỗ T ĩê K t ụ c g ọ i l à Đ ư ờ n g T ă n g h a y là Đường T am tạ n g ) đi

sa n g A n Đ ộ ở hơn 10 năm lấ y đư ợ c 6 5 0 b ộ k in h n h à P h ậ t. Đ ến

đờ i v u a C a o T ô n g i^ ^ ( 6 7 2 ) ô n g N g h ĩa T ĩn h Ệễìặ. lạ i s a n g Ấ n Đ ộ

lấ y đ ư ợ c 4 0 0 b ộ k in h n h à P h ậ t n ữ a .

T ừ đ ờ i n h à Đ ư ờ n g t r ở đ i, t h ì ở b ê n T à u đ ạ o P h ậ t c à n g n g à y

c à n g t h ịn h , m à n g ư ờ i đ i lấ y k in h c ũ n g n h iề u .

82
5. Sự tiến hóa của ngưòi nưốc Nam
K h i n h ữ n g đ ạo N ho, đạo K h ổn g, đạo P h ật p h át đ ạt ở bên

T à u , th ì đ ấ t G ia o C h â u t a cò n th u ộ c v ề n ư ố c T à u , ch o n ê n n gư ờ i

m ìn h c ũ n g t h e o n h ữ n g đ ạ o ấ y . v ề s a u n ư ớ c m ìn h đ ã tự c h ủ r ồ i,

n h ữ n g đ ạ o ấ y lạ i c à n g th ịn h th ê m , n h ư là đ ạ o P h ậ t th ì th ịn h v ề

đ ò i n h à Đ in h T , n h à T iề n L ê B Ü Ü v à n h à L ý m à đ ạo N h o th ì

th ịn h từ đờ i n h à T r ầ n ĨỆ. t r ở đ i.

P h à m p h o n g tụ c v à c h ín h t r ị là d o sự h ọ c t h u ậ t v à tô n g g iá o

m à r a . M à n g ư ờ i m ìn h đ ã t h e o h ọ c t h u ậ t v à tô n g g iá o c ủ a T à u

th ì đ iề u g ì t a c ũ n g n o i t h e o T à u h ế t c ả . N h ư n g x é t r a t h ì đ iề u g ì

m ìn h c ũ n g t h u a k é m T à u , m à tự n g ư ờ i m ìn h k h ô n g t h ấ y c ó t ìm

k iế m v à b à y đ ặ t r a đư ợ c c á i g ì c h o x u ấ t s ắ c , g ọ i là có c á i tin h

t h ầ n r iê n g c ủ a n ò i g iố n g m ìn h , là t ạ i là m s a o ?

C ó lẽ m ộ t là t ạ i đ ịa t h ế n ư ớ c N a m ta , h a i là c á c h ă n ở c ủ a

n g ư ờ i m ìn h .

Phàm sự tiế n h ó a c ủ a m ộ t x ã h ộ i c ũ n g n h ư c ô n g v iệ c c ủ a

m ộ t n g ư ờ i là m , p h ả i c ó c á i g ì n ó đ u n đ ẩ y m ìn h , n ó b ắ t p h ả i c ố

sứ c m à tiế n h ó a t h ì m ớ i tiế n h ó a đư ợ c. S ự đ u n đ ẩ y ấ y là sự cần

dùng v à sự đua tranh.
N ế u k h ô n g c ó c ầ n d ù n g t h ì k h ô n g c ó cô" g ắ n g , k h ô n g c ố g ắ n g

th ì k h ô n g t iế n h ó a . N ế u k h ô n g có đ u a t r a n h t h ì k h ô n g có tìm

k iế m , k h ô n g t ìm k iế m t h ì k h ô n g t à i g iỏ i, s ự lý t ấ t n h iê n l à v ậ y .

X em n hư nước N a m t a , t h ì h a i c á i y ế u đ iể m ấ y đ ề u k é m c ả .

N g ư ờ i m ìn h ở về xứ n ó n g nự c, cá ch ăn m ặ c g iả n d ị, đ ơ n sơ ,

k h ô n g p h ả i c ầ n l a o lo n g h ĩ c ũ n g đ ủ s ô n g , c h o n ê n a i c ũ n g t h í c h

n h à n lạ c , q u í h ồ k h ỏ i c h ế t t h ì t h ô i, c h ứ k h ô n g m u ô n la o t â m la o

lự c l ắ m như n h ữ n g người ở nưốc v ă n m in h k h á c . T ín h người

m ìn h n h ư th ế , t h ì h ễ a i có c á i g ì, m ìn h c h ỉ b ắ t c h ư ố c đ ư ợ c m à

t h ô i, c h ứ k h ô n g p h á t k h ỏ i b à y đ ặ t r a đ ư ợ c đ iề u g ì n ữ a .

C ò n n h ư s ự đ u a t r a n h , p h ả i c ó n h i ề u n g ư ờ i, n h i ề u n ư ớ c t h ì
m ó i đ u a t r a n h đ ư ợ c. N h ư n g n ư ớ c t a ở p h ía đ ô n g t h ì có b ê . ờ p h ía

tâ y , p h ía nam , th ì những người M ường, người Lào là những

người v ăn m in h k é m m ìn h c ả , c ò n ỏ p h ía b ắ c có n ư ớ c T à u là hơ n

m ìn h , n h ư n g T à u l ạ i t o q u á , s ự g ia o t h ô n g v ớ i m ìn h t h ì c á c h trở

sơ n x u y ê n , đ ư ờ n g s á k h ó k h ă n k h ô n g tiệ n , c h ỉ có q u a n tư th ỉn h

t h o ả n g đ i lạ i m à t h ô i, c h ứ d â n t r o n g n ư ớ c k h ô n g m ấ y k h i r a đ ến

n g o à i bờ cõ i n ư ớ c n h à . N g ư ờ i m à c ả đờ i k h ô n g đ i đ ế n đ âu , m ắt

k h ô n g t r ô n g t h ấ y c á i h a y c á i d ở c ủ a n g ư ờ i, t h ì t i ế n h ó a là m sao

đư ợ c? M à sự học của m ìn h th ì a i cũ n g y ê n t r í r ằ n g c á i g i đ ã là

của T àu l à h a y , l à t ố t h ơ n c ả : t ừ s ự tư tư ở n g c h o c h í c ô n g v iệ c

là m , đ iể u g ì m ìn h c ũ n g lấ y T à u là m g ư ơ n g . H ễ a i b ắ t ch ư ớ c được

T à u là g iỏ i, k h ô n g b ắ t ch ư ớ c đ ư ợ c là d ở . C á c h m ìn h s ù n g m ộ v ă n

m in h c ủ a T à u n h ư th ế , c h o n ê n k h ô n g c h ịu so s á n h c á i hơn cái

k é m , k h ô n g tìm cách m à p h á t m in h n h ữ n g đ iề u h a y tố t r a , ch ì

đ iriĩi n in h r ằ n g n g ư ờ i t a h ơ n m ìn h , m ìn h c h ỉ b ắ t c h ư ớ c n g ư ờ i ta

là đ ủ .

Đ ịa t h ế n ư ớ c m ìn h như th ế , tín h chất và sự học vấn của

n g ư ờ i m ìn h như th ế , th ì c á i tr in h đ ộ tiế n hóa của m ìn h t ấ t là

p h ải chậm c h ạ p v à v iệ c g ì c ũ n g p h ả i th u a k é m người ta vậy.

84
 Phần III. Tự CHỦ THỜI ĐỌI
ê ầ m
(Thời kỳ thống nhất)

CHƯ Ơ NG I

N H À NGÔ

(939-965)
I. 1. Tiền Ngô Vương
2. Dương Tam Kha
3. Hậu Ngô Vương
II. Thập nhị S ứ quân

I -1. Tiển Ngô Vưong (939-965)

N ăm K ỷ H ợ i (9 39 ) N g ô Q u y ề n ặ ỉ t i x ư n g vư ơ n g, đ ó n g đô ở

Cổ Loa ífi? , (th u ộ c huyện Đ ông Anh, tỉn h Phúc Y ên ). N gô

Vưdng đặt quan ch ứ c, c h ế tr iề u n g h i, đ ịn h phục sắc v à c h ỉn h

đ ô n v iệ c c h ín h tr ị tro n g n ư óc, c h í m u ô n d ự n g n g h iệ p lâ u d à i,

n h ư n g c h ỉ là m v u a được có 6 n ă m , đ ế n n ă m G iá p T h ìn (9 4 4 ) th ì

m ấ t, th ọ 4 7 tu ổ i.

85
2. Dưong Tam Kha (945-950)
N gô V ư ơ n g trư ớ c lấ y con D ư ơ n g D iê n N ghệ là D ương Thị

lậ p là m vương hậu; đến lú c m ấ t, vư ơng uỷ th á c con là N gô

Xương N gập cho Dương T am K h a t iH i ĩ là em Dương

H ậu tì§ / p . D ư ơ n g T a m K h a bèn cư ớ p lấ y quyền của c h á u , tự

x ư n g l à B ì n h V ư ơ n g ^ P ĩE .

N g ô X ư ơ n g N g ậ p t h ấ y b iế n , c h ạ y tr ố n s a n g N a m Sách

(th u ộ c H ả i D ư ơ n g) v à o ẩ n ở n h à P h ạ m L ịn h Công ỏ T rà

H ương ^ ^ (h u y ệ n K im T h àn h ). T a m K h a s a i q u â n đ i đ u ổ i b ắ t.

Phạm L ịn h C ô n g đ e m v à o g iấ u tr o n g n ú i. D ư ơ n g T a m K h a b ắ t em

N g ô X ư ơ n g N g ậ p là N g ô X ư ơ n g V ă n n u ô i là m c o n n u ô i.

N ăm C an h T u ấ t (9 0 5 ) có d â n ở tạ i th ô n T h á i B ìn h (th u ộ c

S ơ n T â y ) là m lo ạ n . D ư ơ n g T a m K h a sai N gô Xương V ăn cùn g

vớ i tư ớ n g là D ư ơ n g C á t L ợ i n c ĩf!j v à Đ ỗ C ả n h T h ạ c t ìi ỉĩ í lđ e m

quân đi đánh. Đ i đến Từ L iê m , N g ô Xương V ăn m ưu với h ai

tư ớ n g đ e m q u â n trở v ể b ắ t D ư ơ n g T a m K ha.

N g ô X ư ơ n g V ă n n g h ĩ t ĩn h c ậ u c h á u k h ô n g n õ g iế t , c h ỉ g iá n g

x u ố n g là m T rư ơ n g D ư ơ n g C ô n g

3. Hậu Ngô Vưong (950-965)

N gô Xương V ăn bỏ D ương T am K h a đ i r ồ i, x ư n g là N am

T ấ n V ư ơ n g f ê l f 3 1 v à s a i n g ư ờ i đ i đ ế n là n g T r à H ư ơ n g rư ớ c a n h

là N gô Xương N gập v ề c ù n g co i v iệ c n ư ớ c. N g ô X ư ơ n g N g ậ p về

x ứ n g là T h iê n S á c h V ư ơ ng X M ĩE . c ả h ai an h em là m v u a , sử

g ọ i là H ậ u N g ô V ư ơ n g.

Làm vu a đư ợc ít lâ u , T h iê n Sách Vương đã to a n g iữ lấ y

q u y ề n m ộ t m ìn h , n h ư n g đ ế n n ă m G iá p D ầ n (9 5 4 ) th ì m ấ t.

T h ế lự c n h à N g ô b ấ y g iờ m ỗ i n g à y m ộ t k é m , g i ặ c g i ã n ổ i lê n

k h ắ p c ả m ọ i n ơ i. N a m T ấ n V ư ơ n g p h ả i t h â n c h in h đ i đ á n h d ẹ p .

K h i đi đánh g iặ c ở h a i th ô n T h á i B ìn h , k h ô n g m ay b ị té n bán

86
c h ế t. B ấ y g iờ l à năm Ất Sửu (9 6 5 ), N a m T ấ n V ư ơ n g là m vua
được 1 5 n ăm .

II. Thập nhị Sứ quân (945-967)

Từ khi Dương T am K h a tiế m v ị r ồ i, n h ữ n g n g ư ờ i t h ổ h à o ở

c á c n ơ i n h ư b ọ n T r ầ n L ã m , K i ể u C ô n g H ã n v .v ... đ ề u x ư ớ n g lê n

đ ộ c lậ p , x ư n g là S ứ q u â n Í Í H . v ề s a u N a m T ấn Vương đã khôi

p h ụ c đư ợ c n g h iệ p c ũ , n h ư n g m à c á c sứ q u â n v ẫ n k h ô n g c h ịu v ề

th ầ n p h ụ c . B ở i v ậ y n h à v u a c ứ p h ả i đ i đ á n h d ẹ p m ã i, m à k h ô n g

yên đư ợ c. Đ ế n khi N am Tấn V ư ơ n g b ị g iặ c b ắ n c h ế t, th ì co n

T h iê n S á c h V ư ơ n g là N g ô X ư ơ n g X í ^ H í ẵ l l ê n n ố i n g h iệ p , n h ư n g

t h ế n h à v u a lú c ấ y s u y n h ư ợ c lắ m , k h ô n g a i p h ụ c t ù n g n ữ a . N g ô

X ư ơ n g X í v ề đ ó n g g iữ đ ấ t B ìn h K iể u . T ư ớ n g n h à N g ô là Đ ỗ c ả n h

T h ạ c c ũ n g g iữ m ộ t c h ỗ x ư n g là S ứ q u â n .

L ú c b ấ y g iờ t r o n g n ư ớ c c ó c ả t h ả y 1 2 s ứ q u â n , g â y r a c ả n h n ộ i

lo ạ n k é o d à i đ ế n h ơ n 2 0 n ă m . M ư ờ i h a i S ứ q u â n là :

1. N gô Xương X í S b S g iữ B ìn h K iể u T ÍS K n a y là là n g B ìn h

K iề u , p h ủ K h o á i C h â u , H ư n g Y ê n ).

2. Đ ỗ C ản h T h ạc g iữ Đ ỗ Đ ộ n g G i a n g t t í | Ị | ỉ ! ( t h u ộ c h u y ệ n

T h a n h O a i).

3. T rần L ãm Iw.ỹt, x ư n g l à T r ầ n M i n h C ô n g g iữ B ố H ả i

K h ẩ u ^ ĩ ? ặ P ( K ỳ B ô ', t ỉ n h T h á i B ì n h ) .

4. K iể u Công H ãn xư ng là K iể u Tam C hế g iữ

P h o n g C h â u iíặ íN I(h u y ệ n B ạ c h H ạ c ) .

5. N gu yễn K hoan Ptc H , x ư n g l à N guyễn T h á i B ìn h g iữ

T a m Đ á i H ^ ( p h ủ V ĩn h T ư ờ n g ).

6. N g ô N h ậ t K h á n h ^ 0 1 ? , x ư n g là N g ô L ã m Công g iữ

Đ ường L âm / ỉS íị(P h ú c T h ọ , Sơ n T â y ).

7. L ý K h u ê , x ư n g là L ý L a n g C ô n g g iữ S i ê u L o ạ i í g

í!( T h u ậ n T h àn h ).

87
8. N g u y ễ n T h ủ T iệ p x ư n g là N g u y ễ n L ịn h Công

g iữ T i ê n D u - flJjiễ ( B ắ c N i n h ) .

9. L ữ Đ ư ờ n g S 0 , x ư n g là L ữ T á C ô n g g iữ T ế G ia n g S 5 Ì I

( V ă n G ia n g , B ắ c N in h ).

10 . N guyễn S iê u S Ẽ ẩ i, xư ng là N guyễn H ữu Công Ì5 £ ÍĨ 'ừ g iữ

T â y p h ù liệ t ® Ì £ M ( T h a n h T r ì, H à Đ ô n g ).

11. K iể u T h u ậ n $fNM, x ư n g là K iể u L ịn h C ô n g g iữ H ồ i H ồ

ỊẼ lịị0 C ẩ m K h ê , Sơ n T ây ).

12 . P hạm B ạch H ổ ? S Ể 3 iÊ , x ư n g là P h ạ m P h òn g Á t m K iẵ g iữ

Đ ằ n g C h â u H # H (H ư n g Y ê n ).

N h ữ n g S ứ q u â n ấ y cứ đ á n h lẫ n n h a u , là m c h o d â n g ia n k h ổ

sở . S a u n h ờ có ô n g Đ in h B ộ L ĩn h ở H o a L ư đem quân đi đánh,

m ớ i d ẹ p x o n g c á i lo ạ n sứ q u â n , đ e m g ia n g sơ n lạ i là m m ộ t m ố i,

v à lậ p n ê n cơ n g h iệ p n h à Đ in h v ậ y .

ngô triều thế phổ

Ngô Vương Quyền

Thiên Sách Vương Ngô Xương Ngậf Nam Tấn Vương Ngô Xương Văn

^11

Sứ Quân Ngô Vương Xí fí ^ 3Ĩ

88
 CHƯƠNG II

NHÀ ĐINH
T R
(968-980)
1. Đ inh Tiên Hoàng
2. Đinh P h ế Đ ế

1. Đinh Tiên Hoàng (968-979)

Đ i n h B ộ L ĩ n h (1> l à n g ư ờ i ở H o a L ư đ ộ n g VíWM (h u y ệ n G ia

V iễ n , t ỉn h N in h B ìn h ) , c o n ô n g Đ in h C ô n g T r ứ T l à m th ứ sử

ỏ H o a n C h â u v ề đ ò i D ư ơ n g D iê n N g h ệ v à đ ờ i N g ô V ư ơ n g Q u y ề n .

Đ in h C ô n g T r ứ m ấ t s ớ m , B ộ L ĩ n h t h e o m ẹ v ề q u ê ở, t h ư ờ n g đ i

chơ i vớ i t r ẻ c h ă n t r â u b ò , b ắ t c h ú n g k h o a n h t a y là m k iệ u đ ể n g ồ i

ch o c h ú n g rư ó c, v à lạ i lấ y b ô n g la u là m cờ b à y t r ậ n đ á n h n h a u .

T r ẻ x ứ ấ y đ ứ a n à o c ũ n g sợ , t ô n lê n là m a n h . Đ ế n l ú c k h ô n lớ n

lê n , d â n là n g ỏ đ ấ y t h e o p h ụ c r ấ t n h iề u , n h ư n g s a u v ì k h ô n g h ò a

vớ i c h ú , ch o n ê n B ộ L ĩn h c ù n g vớ i co n là L iễ n s i s a n g ở vớ i S ứ

quân T rần M in h C ôn g ỏ Bô' H ải k h ẩ u (p h ủ K iế n Xư ơng, T h á i

B ìn h ) .

(1) Có sách chép rằng Đinh Tiên Hoàng tên là Hoàn tã, chứ không phải
là Bộ Lỉnh. Bộ Lãnh là tước quan của Trần Lãm phong cho Đinh Hoàn. Nhưng
xét trong "Khăm định Việt sử" và các sách khác thì thấy chép Đinh Bộ Linh
chứ không thấy Đinh Hoàn. Vậy nay cứ theo sách Khâm định mà chép.

89
 T r ầ n M in h C ô n g t h ấ y n gư ờ i k h ô i n g ô , có c h í k h i. đ e m lò n g

yêu m ến , cho đ ư ợ c g iữ b in h quyển. Đ ến kh i T rần M in h công

m ấ t , Đ in h B ộ L ĩn h đem quân v ề g iữ H o a L ư , c h iê u m ộ những

người h ào k iệ t, h ù n g cứ m ột phươ ng. N ăm T ân H ợ i (9 5 1) đời

H ậu N gô vư ơ ng, N am T ấ n v ư ơ n g v à T h iê n S á c h vư ơ n g đ ã đem

q u â n v à o đ á n h k h ô n g đ ư ợ c. Đ ế n k h i n h à N g ô m ấ t r ồ i, Đ in h Bộ

L ĩn h h à n g được S ứ quân Phạm P h ò n g Á t íS R ĩìẵ , p h á được Đỗ

Đ ộng của Đ ỗ c ả n h T h ạ c t t íP c ĩI .T ừ đó đ án h đâu đư ợ c đ ấ y , cho

n ê n c h ú n g tô n là V ạ n T h ắ n g vư ơ n g H M 3 Ĩ . C h ỉ tro n g m ộ t n ăm

m à v ư ơ n g b ìn h đ ư ợ c c á c S ứ q u â n v à lậ p t h à n h n g h iệ p đ ế.

N ăm M ậ u T h ìn (9 6 8 ) V ạ n T h ắ n g v ư ơ n g lê n n g ô i H o à n g đế,

tứ c là T iê n H o à n g đ ế , đ ặ t q u ố c h iệ u là Đ ạ i c ồ V iệ t đóng

đô ở H oa L ư . T iê n H oàng xây c u n g đ iệ n , c h ế t r iề u n g h i, đ ịn h

phẩm hàm quan văn q u an võ, p h o n g cho N g u y ễ n B ặc ẼiM là m

Đ ịn h Q u ố c C ô n g , L ê H o à n ặ ê t ĩ là m T h ậ p Đ ạ o tư ớ n g q u â n + ì ẵ

ỉt ậ iií, v à p h o n g c h o c o n l à Đ in h L i ễ n là m N am V iệ t V ư ơ n g.

N ăm C anh N gọ (9 7 0 ) T iê n H oàng đặt n iê n h iệ u là T hái

B ìn h n g u y ê n n iê n và đặt năm ngôi H oàng hậu.

T ro n g k h i v u a Đ in h T iê n H o à n g d ẹ p lo ạ n Sứ quân ở nước

ta , th ì ở b ê n T à u ô n g T r iệ u K h u ô n g D ậ n á i H [JE n ố i n g h i ệ p n h à

H ậu C hu tứ c là v u a T h á i T ổ n h à T ô n g . Đ ế n n ă m C an h N gọ

(9 7 0 ) v u a T h ái Tổ nhà Tống s a i tư ó n g là Phan M ỹ san g

đánh lấ y N a m H án V u a T iê n H o à n g sợ q u â n nhà Tống ^

s a n g đ á n h , b è n s a i sứ s a n g th ô n g h iế u vớ i T ô n g tr iề u .

N ăm N hâm T h â n (9 7 2 ) T iê n H o à n g lạ i s a i N a m V iệ t vư ơ n g

là L iễ n đem đồ phư ơ ng v ậ t sa n g công n h à T ống. V u a n h à T ống

s a i s ứ s a n g p h o n g c h o T iê n H o à n g là m G ia o c h ỉ q u ậ n v ư ơ n g 3 ĩỉí
v à p h o n g cho N a m V iệ t v ư ơ n g L iễ n là m T ĩn h h ả i q u á n T iế t

đ ộ sứ , A n N a m đô hộ.

T ừ đ ó n ư ớ c t a c ứ g iữ lệ s a n g t r iề u c ố n g n ư ớ c T à u .

V i ệ c c h í n h t r ị t r o n g n ư ớ c t h ì lú c b ấ y g iờ c ò n c ó n h i ề u người

90
quen th ó i lú c lo ạ n , k h ô n g c h ịu t u â n t h e o l u ậ t lệ . T i ê n H oàng

p h ả i d ù n g o a i đ ể trừ n g tr ị n h ữ n g b ọ n g ia n ác: đ ặ t v ạc d ầu ở

trư ớ c đ iệ n , n u ô i h ổ b á o ở tr o n g vư ờ n , r ồ i h ạ lệ n h rằn g hễ ai

phạm tộ i th ì bỏ v ạ c dầu hay là ch o h ổ b á o ă n . H ìn h lu ậ t u y

n g h iê m n h ư th ế , t h ì c ũ n g q u á lắ m , n h ư n g n h ờ có n h ữ n g h ìn h

lu ậ t ấ y th ì d â n tr o n g n ư ố c m ớ i d ầ n d ầ n đư ợ c y ê n .

V iệ c b in h lín h th ì T iê n hoàng phân ra đạo, quân, lữ, tốt,

ngủ. M ỗ i m ộ t đ ạ o c ó 1 0 q u â n ; 1 q u â n 1 0 lữ ; 1 lữ 1 0 t ố t ; 1 t ố t 1 0

n g ũ ; 1 n g ũ 1 0 n g ư ờ i.

V ậ y m ộ t đ ạ o l à 1 0 0 . 0 0 0 n g ư ờ i, v à c ứ s ô ' ấ y m à t í n h t h ì n h à

Đ in h b ấ y g iờ c ó 1 0 đ ạ o , l à 1 .0 0 0 . 0 0 0 n g ư ờ i.

T h i ế t t ư ở n g n ư ó c t a b ấ y g iờ đ ấ t t h ì n h ỏ , n g ư ờ i t h ì í t , l ấ y đ â u

là m m ộ t t r iệ u q u â n đư ợ c, v à lấ y cơ m g ạ o đ â u m à n u ô i được b ấ y

n h i ê u n g ư ờ i. H ọ a c h ă n g T i ê n H o à n g c ó đ ư ợ c đ ộ 1 0 v ạ n n g ư ờ i đ ã

là n h iề u .

T iê n H o à n g b ỏ trư ở n g lậ p ấ u , ch o đ ứ a c o n ú t là H ạ n g L a n g IM
Ế5 l à m T h á i t ử . C o n t r ư ở n g l à N a m V i ệ t v ư ơ n g L i ễ n đ ã t h e o T i ê n

H o à n g đ i t r ậ n m ạ c t ừ t h u ở h à n v i, n a y k h ô n g đ ư ợ c n g ô i T h á i tử ,

lấ y sự ấ y là m tứ c g i ậ n b è n k h i ế n n g ư ờ i g iế t H ạ n g L a n g đ i. Ấ y l à

g â y n ê n m ố i lo ạ n ở tr o n g n h à .

N ăm K ỷ M ão (9 79 ) v u a T iê n H oàng và N am V iệ t vư ơ n g

L iễ n b ị tê n Đ ỗ T h íc h ịtw g iế t c h ế t. S ử c h é p r ằ n g tê n Đ ỗ T h íc h

trư ớ c là m lạ i, đ ê m nằm t h ấ y s a o rơ i v à o m ồ m , tư ỏ n g là tr iệ u

m ìn h đ ư ợ c là m v u a , b è n đ ịn h b ụ n g là m s ự t h í đ o ạ t . M ộ t h ô m Đ ỗ

T h íc h t h ấ y T iê n H o à n g s a y rư ợ u n ằ m t r o n g c u n g , b è n lẻ n v à o

g iế t T iê n H o à n g đ i, r ồ i g iế t c ả N a m V i ệ t v ư ơ n g L i ễ n .

Đ ìn h t h ầ n tìm b ắ t đư ợ c Đ ỗ T h íc h đ e m là m tộ i, v à tô n V ệ

Vương íậ ĩĩĐ in h T u ệ T S lê n là m v u a .

T iê n H o à n g là m v u a đ ư ợ c 1 2 n ă m , th ọ đ ư ợ c 5 6 tu ổ i.

Q1
2. Phế Đ ế (979-980)
V ệ V ư ơ n g m ớ i c ó 6 t u ổ i lê n là m v u a , q u y ề n c h ín h ỏ c ả T h ậ p

Đ ạo tư ớ n g q u â n là Lê H oàn lê t Ẽ . L ê H oàn l ạ i c ù n g VỚI D ư ơ n g

T h ái H ậu ỈỀÁ.fn tư th ô n g .

C ác quan đ ạ i t h ầ n b ấ y g iờ l à b ọ n Đ i n h Đ iể n T N g u y ễ n

B ặc ĩH1Sj t h ấ y L ê H o à n n h iế p c h ín h lộ n g q u y ể n q u á , m ớ i c ử b in h

m ã đ ế n đ á n h , n h ư n g b ị L ê H o à n g iế t c ả .

L ú c b ấ y g iờ n h à T ô n g n g h e t in T i ê n H o à n g đ ã m ấ t , tự q u â n

c ò n d ạ i, m u ố n t h ừ a t h ế s a n g lấ y n ư ớ c t a , m ớ i h ộ i đ ạ i b in h ở g ầ n

b i ê n g iớ i.

B ên ta được tin q u â n T à u sắp san g, Lê H oàn sai Phạm Cự

Lượng ttL Ẽ L ÍS là m đ ạ i tư ó n g đ e m b in h đ i c h ô n g g iữ . T rư ớ c k h i

khởi hành , P h ạm Cự Lượng họp cả quân s ĩ l ạ i ở t r o n g đ iệ n , rồ i

nói rằn g : "B â y g iờ q u â n n g h ịc h s ắ p v à o c õ i, m à v u a t h ì c ò n b é ,

l ấ y a i m à th ư ở n g p h ạ t c h o c h ú n g m ìn h . D ẫ u c h ú n g m ìn h có h ế t

sứ c lậ p đ ư ợ c c h ú t c ô n g n à o , t h ì r ồ i a i b iế t c h o ? C h i b ằ n g n a y ta

t ô n T h ậ p Đ ạ o tư ớ n g q u â n lê n là m v u a r ồ i r a đ á n h t h ì h ơ n (I,n.

Q uân sĩ nghe nói đều hô vạn tu ế . T h á i h ậ u th ấ y quân sĩ

t h u ậ n c ả , m ớ i s a i lấ y á o lo n g c ổ n m ặ c v à o c h o L ê H o à n .

L ê H o à n lê n là m v u a , g iá n g Đ in h T u ệ x u ố n g là m V ệ Vương,

sử g ọ i là P h ế Đ ế .

N h à Đ in h là m v u a đ ư ợ c 2 đ ờ i, c ả t h ả y l à 1 4 năm .

ĐINH TRIỂU THẾ PHổ T M : » . .

Đinh Tiên Hoàng T I e.

Đinh Liễn V ệ Vươpg Đinh Tuệ Đinh Hang Lang

T S I ề T ^ ã:

(1) Xem sử Tàu, nhà Tống lấy ngôi nhà Hậu Chu cùng giống r.h ,- bí-n ta
nhà Tiền Lê lấy ngôi nhà Đinh. Xhà làm sừ có chép lẫn nhau không0

92
 CHƯƠNG III

NHÀ TIỀN LÊ
hít S - k
(980-1009)

1. Lễ Đại Hành
2. Phá quân nhà Tống
3. Đánh Chiêm Thành
4. Việc đánh dẹp và sửa sang trong nước
5. Lể Trung Tông
6. Lê Long Đĩnh

1. Lê Đại Hành (980-1005)

L ê H o à n n t l là n gư ờ i là n g B ả o T h á i, h u y ệ n T h a n h L iê m ,

tỉn h H à N am bây g iờ , là m quan T hập Đ ạo tư ớ n g quân nhà

Đ in h . N h â n k h i v u a n h à Đ in h c ò n t r ẻ t u ổ i, v à l ạ i c ó q u â n n h à

T ố n g s a n g x â m , q u â n s ĩ tô n L ê H o à n lê n là m v u a , tứ c l à Đ ạ i

H ành H oàng Đ ế n iê n h iệ u là T h iê n Phúc

(9 8 0 -9 8 8 ), H ưng Thống (9 8 9 -9 9 3 ), và úhg T h iê n

(9 9 4 -10 0 5 ).

Vua Đ ại H ành lê n là m vua rồ i s a i sứ đ ư a th ư san g nhà

T ô n g n ó i d ố i là th ư c ủ a Đ in h T u ệ ( P h ế Đ ể ) x in p h o n g , có ý đ ể

n h à T ô n g h o ã n b in h lạ i. N h ư n g v u a n h à T ô n g k h ô n g n g h e , s a i

sứ s a n g tr á c h Đ ạ i H à n h r à n g s a o đư ợc x ư n g đ ế, v à lạ i n ó i r ằ n g :

93
" N h à Đ in h t r u y ề n t ậ p đ ã b a đ ờ i r ồ i, v ậ y c h o Đ in h T u ệ là m Thõng

s o á i, L ê H o à n là m p h ó . N h ư ợ c b ằ n g Đ in h T u ệ c ò n t r ẻ tu ô i k h ô n g

là m đ ư ợ c, t h ì L ê H o à n p h ả i b ắ t m ẹ c o n Đ in h T u ệ s a n g c h â u B ă c

T r iề u , r ồ i s ẽ p h o n g q u a n tư ớ c c h o L ê H o à n " . V u a Đ ạ i H à n h b iế t

m ư u n h à T ố n g b è n k h ô n g c h ịu v à s ử a s a n g s ự p h ò n g b ị.

2. Phá quân nhà Tống

N h à T ô n g t h ấ y v u a Đ ạ i H à n h k h ô n g c h ị u n g h e lờ i, b è n s a i

tư ố n g đ e m quân san g đánh. T h án g 3 năm T â n T ị (9 8 1) th ì bọn

H ầu N h ân B ảo và Tôn T oàn H ưng tiế n q u â n san g

m ặt L ạn g Sơ n, bọn Lư u T rừ n g I 'J ỳ § đem th u ỷ quần san g m ặt

B ạ c h Đ ằ n g G ia n g .

V u a Đ ại H àn h đem b in h t h u y ề n r a c h ô n g g iữ ở B ạ c h Đ ằ n g .

Q u â n n h à T ô n g t iế n lê n t h ế m ạ n h lắ m , q u a n q u â n đ á n h k h ô n g

l ạ i p h ả i lù i. B ấ y g iờ lụ c q u â n c ủ a b ọ n H ầ u N h â n B ả o tiế n s a n g

đến C hi Lăn g ]£ íế ( th u ộ c ô n C hâu, L ạn g S ơ n ), v u a Đ ại H ành

s a i n g ư ờ i s a n g t r á h à n g đ ể d ụ H ầ u N h â n B ả o đ ế n c h ỗ h iể m bắt

chém đ i, r ồ i đ u ổ i đ á n h q u â n n h à T ố n g c h é m g iế t đ ư ợ c q u á n ử a,

v à b ắ t đ ư ợ c h a i n g ư ờ i b ộ tư ớ n g .

B ọ n L ư u T r ừ n g t h ấ y lụ c q u â n đ ã t a n v õ , v ộ i v à n g đ e m th u ỷ

qu ân rú t về.

Q uân ta tu y th ắ n g trậ n , nhưng vua Đ ại H ành sợ t h ế lự c

k h ô n g ch ô n g với T à u đ ư ợ c lâ u , b è n s a i sứ đem h a i v iê n tư ớ n g

b ắ t đ ư ợ c s a n g t r ả n h à T ô n g v à x in th e o lệ t r iề u cốn g. L ú c ấ y ở

p h ía b ắ c n ư ớ c T à u có q u â n K h iế t Đ a n (H u n g N ô) đ a n g đ án h

p h á , c h o n ê n v u a n h à T ố h g c ũ n g t h u ậ n , th ô i v iệ c c h iế n t r a n h vớ i

n ư ớ c ta , v à p h o n g c h o v u a Đ ạ i H à n h là m c h ứ c T iế t đ ộ sứ .

N ăm Q u ý T Ị (9 9 3) n h à T ố n g s á c h p h o n g ch o v u a Đ ạ i H à n h

là m G ia o C h i Q u ận vư ơ n g, rồ i đ ến n ăm Đ in h D ậ u (9 9 7 ) lạ i g ia

p h o n g là X a m B ìn h v ư ơ n g

B ấ y g iờ s ứ n h à T ô n g t h ư ờ n g h a y đ i lạ i , c ó k h i v u a Đ ạ i H à n h

94
p h ụ n g c h iế u m à k h ô n g lạ y , n ó i d ố i r ằ n g đ i đ á n h g iặ c n g ã n g ự a

đ a u c h â n . N h à T ố n g b iế t l à d ố i, n h ư n g c ũ n g là m n g ơ đ i.

3. Đánh Chiêm Thành

V u a Đ ạ i H à n h p h á đ ư ợ c q u â n n h à T ố n g r ồ i, đ ịn h s a n g đ á n h

C h iê m T h à n h ¿ " ịẸ Ỉ, v ì l ú c v u a Đ ạ i H à n h l ê n n g ô i , c ó s a i s ứ s a n g

C h iê m T h à n h , b ị v u a rn rô c ấ y b ắ t g ia m s ứ lạ i. Đ ế n k h i v i ệ c p h í a

bắc đã yên , v u a Đ ại H àn h đem b in h s a n g đ á n h b á o th ù . Q u â n

v u a Đ ạ i H à n h s a n g c h iế m g iữ đ ư ợ c k in h t h à n h n ư ó c C h iê m và

b ắ t đ ư ợ c n g ư ờ i, l ấ y được c ủ a r ấ t n h iề u . T ừ đấy nước C h iê m

T h à n h p h ả i s a n g tr iề u c ố n g nước ta .

4. Việc đánh dẹp và sửa sang trong nước

V iệ c t r o n g n ư ớ c t h ì có c á c q u a n đ ạ i t h ầ n là b ọ n T ừ M ụ c

Phạm Cự Lư ợ ng N gô Tử A n g iú p r ậ p . Đ ặ t l u ậ t lệ ,

lu y ệ n q u â n lín h v à s ử a s a n g m ọ i v iệ c .

B ấ y g iờ t h ư ờ n g h a y c ó c á c đ ộ n g M ư ờ n g v à n h ữ n g n g ư ờ i c á c

châu q u ận là m p h ả n , v u a Đ ạ i H à n h p h ả i th â n c h in h đi đánh

d ẹp , b ìn h được 49 động H à M an í5! S I S ( t h u ộ c huyện T hạch

T h à n h , t ỉn h T h a n h H ó a ) v à d ẹ p y ê n n h ữ n g n gư ờ i p h ả n n g h ịc h ở

c á c n ơ i. B ỏ i v ậ ỵ t h a n h t h ế v u a Đ ạ i H à n h l ú c b ấ y g i ờ r ấ t l à l ừ n g

lẫ y .

N ă m Ấ t T Ị ( 10 0 5 ) là n ă m ứ n g T h iê n th ứ 1 2 , v u a Đ ạ i H à n h

m ấ t, th ọ 6 5 tu ổ i, là m v u a được 2 4 năm .

5. Lê Trung Tông (1005)

V u a Đ ạ i H à n h đ ã đ ịn h c h o n g ư ờ i co n th ứ b a là L o n g V iệ t t t

í ẩ là m t h á i tử , n h ư n g đ ế n lú c v u a Đ ạ i H à n h m ấ t , c á c h o à n g tử

tra n h n g ô i đ á n h n h a u tro n g b ả y th á n g . Đ ến k h i L o n g V iệ t v ừ a

m ố i lê n n g ô i đ ư ợ c 3 n g à y t h ì b ị e m là L o n g Đ ĩn h t i ỗ l s a i n g ư ờ i

v à o c u n g g iế t đ i, t h ọ 2 3 t u ổ i. S ử g ọ i là L ê T r u n g T ô n g l ê .

95
6. Lê Long Đĩnh (1005-1009)
L o n g Đ ĩn h là n g ư ờ i b ạ o n g ư ợ c, t ín h h a y c h é m g iế t, á c b ă n g

K iệ t , T r ụ n g à y x ư a . K h i đ ã g iế t a n h r ồ i, lê n là m v u a th ư ờ n g cứ

lấ y s ự g iế t n g ư ờ i là m t r ò c h ơ i: c ó k h i n h ữ n g t ù p h ạ m p h ả i h ìn h ,

th ì b ắ t lấ y rơ m tẩ m d ầ u q u ấ n v à o n gư ờ i rồ i đ ôt số n g ; có k h i b ăt

t ù t r è o lê n c â y r ồ i ở d ư ó i s a i n g ư ờ i c h ặ t g ố c c h o c â y đ ổ ; c ó k h i bỏ

ngư ời v ào sọ t rồ i đ em th ả xu ố n g sôn g. L à m n h ữ n g đ iê u á c n hư

t h ế t h ì lấ y là m t h íc h c h í. M ộ t h ô m l ấ y m ía đ ể lê n đ ầ u n h à s ư m à

ró c v ỏ , rồ i th ỉn h th o ả n g g iả t ả n g n h õ t a y b ổ d a o v à o đ ầ u sư ch ả y

m á u r a , tr ô n g t h ấ y t h ế lấ y là m v u i c ư ờ i . C ò n k h i r a b u ổ i c h ầ u , có

a i t ấ u s ố đ iề u g ì t h ì c h o n h ữ n g t h ằ n g h ề n ó i k h ô i h à i h a y là n h ạ i

t iế n g là m trò .

L o n g Đ ĩn h là m v u a được 2 n ă m đ ổ i n iê n h iệ u là c ả n h T h u ỵ

(10 0 8 -10 0 9 ). S a n g n ă m sau là n ă m K ỷ D ậ u ( 1 0 0 9 ) t h ì m ấ t , là m

v u a đ ư ợ c 4 n ă m , th ọ 2 4 tu ổ i.

V ì lú c s ố n g d â m d ụ c q u á đ ộ , m ắ c b ệ n h k h ô n g n g ồ i được, đ ế n

b u ổ i c h ầ u th ì cứ n ằ m m à t h ị t r iề u , c h o n ê n t ụ c g ọ i l à N g ọ a tr iề u .

L o n g Đ ĩn h m ấ t r ồ i, c o n t h ì b é , đ ìn h th ầ n nhân d ịp tô n L ý

C ô n g U ẩ n lê n là m v u a , k h a i s á n g n ê n cơ n g h iệ p n h à L ý .

N h à T iề n L ê là m v u a đ ư ợc 3 đ ò i, c ả t h ả y đư ợc 2 9 n ă m .

tiền lê triều thế phổ HÍr ệR tẾ tẵ

1. Đại Hành Lê Hoàn

L o r ị Du Ngârl Tích 2. Trung Tông L ¿ n g V ié t 3. Đ ế Loncị Đĩnh (Ngọa triều)

ST7^

96
 CHƯƠNG IV

NHÀ LÝ

m R
(1010-1225)

I. LÝ THÁI TỔ 1. Thái Tổ khởi nghiệp

2. Dời đô về Thăng Long thành
3. Lấy kinh Tam Tạng
4. Việc chính trị
n . LÝ THÁI TÔNG 1. Lẽ Phụng Hiểu định loạn
2. S ự đánh dẹp
3. Giác Nùng
4. Đánh Chiêm Thành
5. Việc chính trị
ra. LÝ THÁNH TÔNG 1. Việc chính trị
2. Lấy đất Chiêm Thành
IV. LÝ NHÂN TÔNG 1. Y Lan thái phi
2. Lý Đạo Thành
3. Việc sửa sang trong nước
4. Việc đánh nhà Tống
5. N hà Tống lấy đất Quảng Nguyên
6. Đánh Chiêm Thành

97
 I. LÝ THÁI TỔ (1010 - 1028)
Niên hiệu: T h u ậ n T h iê n / d ^

1. Thái tổ khỏi nghiệp

L ý Công U ẩn $ £ -|Ễ n gư ờ i ở là n g c ổ Pháp, n ay th u ộ c v ể

huyện Đ ông N gạn, phủ Từ Sơ n, tìn h B ắc N in h (ờ l à n g Đ ìn h

B ả n g c ó lă n g v à đ ề n th ờ n h à L ý ) .

T ụ c tru yề n rằ n g Công u ẩ n k h ô n g có c h a , m ẹ là P h ạ m Thị

Ỹ Ẽ íS đ i c h ơ i c h ù a T i ê u S ơ n í l l i l G à n g T iê u S ơ n , p h ủ T ừ S ơ n ), n à m

m ộ n g t h ấ y đ i lạ i v ớ i t h ầ n n h â n r ồ i v ề có t h a i đ ẻ r a đ ứ a c o n tr a i.

L ê n b a tu ổ i đ em ch o n gư ờ i sư ở c h ù a c ổ P h á p tê n L ý K h á n h V ă n

là m c o n n u ô i, m ớ i đ ặ t t ê n là L ý C ô n g u ẩ n .

Công U ẩn lớ n l ê n v à o H o a L ư là m quan n h à T iể n L ê , đến

c h ứ c T ả t h â n v ệ Đ iệ n t iề n C h ỉ h u y s ứ á ĩ f S Í Í j | & m ĩ ỉ K h i Lê

L o n g Đ ĩn h m ấ t , t h ì L ý C ô n g u ẩ n đ ã n g o à i 3 5 t u ổ i. B ấ y g iờ lò n g

người đ ã oán g iậ n nhà T iề n Lê lắ m , ở t r o n g tr iể u có b ọ n Đ ào

C am M ộc cù n g vớ i sư V ạ n H ạnh m ưu tô n L ý Công

U ẩ n lê n là m vua.
L ý C ô n g U ẩ n b è n lê n n g ô i h o à n g đ ế , tứ c là v u a T h á i T ổ n h à
L ý

2. Dòi đ ô vể Thõng Tong thành

T h á i T ổ th ấ y đ ấ t H o a L ư c h ậ t h ẹp k h ô n g có th ể m ỏ m a n g ra

là m c h ỗ đ ô h ộ i đ ư ợ c, b è n đ ịn h d ờ i đ ô v ề L a T h à n h . T h á n g 7 n ă m

T h u ậ n T h iê n n g u y ê n n iê n ( 1 0 1 0 ) , t h ì k h ở i s ự d ờ i đ ô . K h i r a đ ế n

L a T h à n h , T h á i T ổ lấ y cớ c ó đ iề m t r ô n g t h ấ y r ồ n g v à n g h iệ n r a ,

b è n đ ổ i Đ ạ i L a t h à n h là T h ă n g L o n g t h à n h tứ c là th à n h

H à N ộ i b â y g iờ . c ả i H o a L ư l à m T r ư ờ n g A n p h ủ v à c ổ P h á p là m

T h iê n Đ ứ c p h ủ .

98
3. Lấy kinh Tam Tạng
N hà L ý b ấ y g iờ s ù n g đ ạ o P h ậ t , n h à v u a t r ọ n g đ ã i n h ữ n g

n g ư ờ i đ i tu , lấ y t iề n k h o r a đ ể là m ch ù a đúc chuông. T h án g 6

n ă m M ậ u N g ọ ( 1 0 1 8 ) v u a s a i q u a n l à N g u y ễ n Đ ạ o T h a n h B Ũ ÌÊ Íh

và Phạm H ạc M tế s a n g T à u lấ y k in h T a m T ạng =M, ẩnđem v ề

để vào kho Đ ại H ưng.

4. Việc chính trị

L ú c b ấ y g iò ở b ê n n h à T ố n g có n h iề u v iệ c , c h o n ê n c ũ n g

k h ô n g s in h s ự lô i t h ô i g ì v ớ i n ư ớ c t a . B ở i v ậ y k h i T h á i T ổ lê n là m

v u a , s a i sứ s a n g c ầ u p h o n g , v u a n h à T ố n g liề n p h o n g c h o là m

G ia o C h ỉ q u ậ n v ư ơ n g , s a u lạ i g ia p h o n g N a m B ìn h vư ơ n g . N ư ớ c

C h iê m T h àn h v à nưốc C h ân L ạ p đ ề u s a n g tr iề u cố n g , ch o n ê n

v iệ c b a n g g ia o th ờ i b ấ y g iò đ ề u y ê n t r ị.

Ở t r o n g n ư ớ c c ũ n g c ó đ ô i b a n ơ i n ổ i lê n là m lo ạ n , n h ư ở D iễ n

C hâu (th u ộ c N g h ệ A n ) v à ỏ m ạn T h ư ợ n g D u h a y có sự p h ả n

n g h ịc h , n h à v u a p h ả i t h â n c h in h đ i đ á n h d ẹ p m ố i y ê n đ ư ợ c.

T h ờ i b ấ y g iò c á c h o à n g tử đ ề u p h o n g tư ớ c v ư ơ n g v à p h ả i

c ầ m q u â n đ i đ á n h g iặ c , bở i v ậ y a i c ũ n g g iỏ i n g h ề d ù n g b in h .

T h á i T ổ lư u t â m v ề v iệ c s ử a s a n g tr o n g n ư ớ c: đ ổ i p h é p c ũ

c ủ a n h à T iề n L ê ; c h ia n ư ớ c r a là m 2 4 lộ , g ọ i H o a n c h â u v à Á i

c h â u là t r ạ i. L ạ i đ ịn h r a 6 h ạ n g t h u ế là : t h u ế ru ộ n g , đ ầ m , a o ;

t h u ế đ ấ t t r ồ n g d â u v à b ã i p h ù s a ; t h u ế s ả n v ậ t ở n ú i; t h u ế m ắ m

m u ố i đ i q u a Ả i q u a n ; t h u ế sừ n g tê , n g à v o i v à h ư ơ n g ở tr ê n m ạ n

n ú i xu ố n g ; th u ế tre gỗ h o a q u ả. V u a cho n h ữ n g b ậ c cô n g ch ú a

co i v iệ c tr ư n g t h u c á c th ứ t h u ế ấ y .

T h á i T ổ t r ị v ì đ ư ợ c 1 9 n ă m t h ì m ấ t , th ọ 5 5 tu ổ i.

99
 II. LÝ THÁI TÔNG (1028-1054)

Niên hiệu: T h i ê n T h àn h ^ íS ( 10 2 8 -10 3 3 ) - T h ôn g T h u ỵ 35Ê !

( 1 0 3 4 - 1 0 3 8 ) - C à n p h ù h ữ u đ ạ o Ệ £ ? Ĩ W Ì Ì ( 1 0 3 9 - 1 0 4 1 ) . M in h
Đ ạo Ì Ê (10 4 2 -10 4 3 ) - T h iê n cảm th á n h võ
(10 4 4 -10 4 8 ) - S ù n g h ư n g đ ạ i bảo ^ P ^ :íf ( 1 0 4 9 - 1 0 õ 4 ) .

1. Lê Phụng Hiểu định loạn

T h á i T ổ v ừ a m ấ t c h ư a t ế t á n g x o n g , t h ì c á c h o à n g từ là b ọ n

V õ Đ ứ c v ư ơ n g Ĩl£ íi.3 ĩ, D ự c T h á n h v ư ơ n g và Đ ô n g C h in h

v ư ơ n g 3 K íE 3 ĩđ ã đ e m q u â n đ ến v â y th à n h đ ể tr a n h n g ô i c ủ a T h á i

Tử k ỉ-.
B ấ y g iờ c á c q u a n l à b ọ n L ý N h â n N g h ĩ a XÚI T h á i T ử

cho đ em q u â n ra th à n h q u y ế t được th u a m ột trậ n . K h i q u â n củ a

T h á i T ử v à q u â n c á c v ư ơ n g đ ố i t r ậ n , t h ì q u a n V õ v ệ tư ớ n g q u â n

là L ê P h ụ n g H iể u rú t gươm ra ch ỉ v à o V õ Đ ứ c vư ơ n g m à

bảo rằ n g : "C á c ngư ơi dòm n g ó n g ô i c a o , k h in h d ễ tự q u â n , tr ê n

quên ơn T iê n đ ế, d ư ớ i t r á i n g h ĩa tô i co n , v ậ y Phụng H iể u x in

dâng nhát gư ơ m n à y !" N ói xong chạy xông vào chém Võ Đức

v ư ơ n g ở t r ậ n t iề n . Q u â n c á c v ư ơ n g t r ô n g t h ấ y sợ h ã i b ỏ c h ạ y c ả .

D ự c T h á n h v ư ơ n g v à Đ ô n g C h in h v ư ơ n g c ũ n g p h ả i c h ạ y trố n .

T h á i T ử P h ậ t M ã l ê n n g ô i, t ứ c l à v u a T h á i T ô n g Ì C tk

D ự c T h á n h v ư ơ n g v à Đ ô n g C h i n h v ư ơ n g x i n v ề c h ị u tộ i.

T h á i T ô n g n g h ĩ tìn h cốt n h ụ c b èn th a tộ i ch o , v à lạ i p h ụ c

c h ứ c c ũ c h o c ả h a i n g ư ờ i.

C ũ n g v ì s ự p h ả n n g h ịc h ấ y c h o n ê n v u a T h á i T ô n g m ớ i lậ p

lệ : c ứ h à n g n ăm , các quan p h ải đến đền Đ ồng c ổ ỗ fjc z ( ở là n g

Y ên T h á i , H à N ộ i) l à m l ễ đ ọ c lờ i t h ể r ằ n g : " L à m c o n p h ả i h iế u ,

là m tô i p h ả i tr u n g , a i b ấ t h iế u b ấ t tr u n g , x in q u ỷ t h ầ n là m tộ i".

C á c q u a n a i trô n k h ô n g đ ế n th ề , p h ả i p h ạ t 5 0 trư ợ n g .

100
2. Sự đánh dẹp
T h á i T ô n g là n g ư ờ i có th iê n tư đ ĩn h n g ộ , t h ô n g lụ c n g h ệ ,

t i n h t h a o lư ợ c , g ặ p l ú c t r o n g n ư ớ c c ó n h i ề u g i ặ c g i ã , n h ư n g n g à i

đ ã q u e n v iệ c d ù n g b in h , c h o n ê n n g à i th ư ờ n g t h â n c h in h đ i đ á n h

đ ôn g d ẹp bắc.

T h ò i b ấ y g iờ n h à v u a k h ô n g đ ặ t q u a n t i ế t t r ấ n ; p h à m v iệ c

b in h v iệ c d â n ở c á c c h â u , là đ ề u g ia o c ả c h o n g ư ờ i c h â u m ụ c . C ò n

ở m ạn th ư ợ n g d u th ì có n gư ờ i tù trư ở n g q u ả n lĩn h . Cũng vì

q u y ề n n h ữ n g n gư ờ i ấ y to q u á , c h o n ê n th ư ờ n g h a y có sự p h ả n

n g h ịc h . L ạ i có n h ữ n g n ư ó c lâ n bang như C h iê m T hành và Ai

L a o th ư ờ n g h a y s a n g q u ấ y n h iễ u , bở i v ậ y c h o n ê n sự đ á n h d ẹ p

v ể đ ờ i v u a T h á i T ô n g r ấ t n h iề u .

3. Giặc Nùng
Lúc ấy châu Q uảng N guyên / i f ị ! S ;N '| ( L ạ n g Sơ n) có những
n g ư ờ i N ù n g c ứ h a y là m lo ạ n . N ă m M ậ u D ầ n ( 1 0 3 8 ) c ó N ù n g T ồ n
Phúc # í ẫ là m p h ả n , tự x ư n g là C h iê u T h á n h H o à n g đ ế B S S l

lậ p A N ù n g là m N in h Đ ứ c H o à n g h ậ u , đ ặ t q u ố c h iệ u là

T r à n g S i n h Q u ố c r ồ i đ e m q u â n đ i đ á n h p h á c á c n ơ i.

N ăm K ỷ M ão (10 3 9 ) T hái Tông th â n c h in h đi đánh, bắt

đ ư ợ c N ù n g T ồ n P h ú c v à c o n là N ù n g T r í T h ô n g đ e m v ề k in h là m

tộ i. C ò n A N ù n g v à c o n l à N ù n g T r í C a o c h ạ y t h o á t đ ư ợ c.

N ăm T ân T ị (10 4 1) N ù n g T rí C ao iM 1 ? itĩ c ù n g v ó i m ẹ l à A

N ù n g v ề l ấ y c h â u Đ ả n g í ! $ Ì ;H '| ( g ầ n c h â u Q u ả n g N g u y ê n ) l ậ p r a

m ộ t nư ớc g ọ i là Đ ạ i lịc h quốc T hái T ô n g s a i t ư â n g lê n

đ án h b ắ t được đ em về T hăn g Long. N hưng vua n g h ĩ trư ố c đ ã

g iế t c h a v à a n h , n a y th ư ơ n g t ìn h k h ô n g g iế t, t h a ch o v ề v à lạ i

p h o n g ch o là m Q u ả n g N g u y ê n m ụ c . S a u l ạ i g i a p h o n g c h o tư ớ c
T h ái B ảo.

N ăm M ậ u T í ( 10 4 8 ) N ù n g T r í C a o lạ i p h ả n , x ư n g là N h â n

H u ệ H o à n g đ ế C í S i L í Ì ? q u ố c h iệ u là Đ ạ i N a m T hái Tông

101
s a i q u a n t h á i u ý Q u á c h T h in h D ậ t ậ Ẹ ẫ lẩ ẳ lê n đ á n h k h ô n g đư ợ c.

B ấy g iờ T rí C ao x in phụ th u ộ c vào nước T àu, vua nhà Tống

k h ô n g cho. T rí C ao b èn đ em q u â n s a n g đ á n h lấ y U n g C h â u

r ồ i c h iế m cả th ả y được 8 c h â u ở đ ấ t Q u ả n g Đ ô n g v à Q u à n g T ây.

N hữ ng châu ấ y là c h â u H o à n h châu Q uí Ã , châu C ung ỉ l ,

châu T ầm ?#, c h ầ u Đ ằ n g n , c h â u N g ô í§ , c h â u K h a n g châu

Đ o a n ỉfí].

V u a nhà Tống đã to a n nhờ quân nhà L ý san g đánh g iú p

nhưng tư ớ n g n h à Tông là Đ ịc h T hanh ỉkW can ràn g: Có m ột

N ùng T rí C ao m à đất Lưỡng Q uảng không c h ế đư ợ c, lạ i p h ả i

nhờ q u ân n g o ạ i q u ố c v à o đ á n h g iú p . N ế u c ó a i n h â n đó m à nổi

lo ạ n , t h ì là m t h ế n à o ? V u a n h à T ố n g n g h e lờ i ấ y b è n s a i b ọ n D ư

T ĩn h và Tôn M iệ n ỉ^ ị^ đ i đ á n h dẹp g iặ c T r í C a o . B ọ n Dư

T ĩn h đánh m ã i k h ô n g đ ư ợ c, n h à T ố n g lấ y là m lo , n h â n k h i T rí

C a o d â n g b iể u x in lĩn h c h ứ c T iế t đ ộ sứ c h â u U n g v à c h â u Q u í,

v u a n h à T ố n g đ ã t o a n t h u ậ n c h o , Đ ịc h T h a n h c a n đ i, v à x in đ e m

quân đi đánh.

Đ ịc h T h a n h r a h ợ p q u â n v ớ i b ọ n D ư T ĩn h v à T ô n M iệ n đ ó n g

ở T ân C hâu ÍT ¡N i ( L i ễ u C h â u tỉn h Q u ả n g T â y ) r ồ i h ộ i c á c tư ớ n g

lạ i c ấ m k h ô n g c h o r a đ á n h n h a u v ó i g i ặ c . B ấ y g iờ c ó q u a n K i ể m

H ạ t Ế r í t tỉn h Q u ả n g T â y tê n là T r ầ n Thự t r á i tư ớ n g lệ n h

đem q u â n đ i đ á n h b ị t h u a , Đ ịc h T h a n h đ e m chém đ i, r ồ i t r u y ề n

lệ n h cho q u ân nghỉ 10 ngày. Q uân đ i th á m b iế t c h u y ệ n ấy về

b á o T r í C a o b iế t. T r í C a o tư ở n g là quân n h à T ố n g k h ô n g dám

đ á n h , b è n k h ô n g p h ò n g g iữ . Đ ịc h T h a n h đ e m q u ân đ ến cử a C ôn

Lôn (g ần phủ N am N in h ) đ á n h N ù n g T rí C ao. L ú c đ an g đánh

n h a u , Đ ịc h T h a n h đ e m q u ân k ỵ đ án h h a i bên tả hữ u, q u án củ a

T r í C a o t a n v õ , tư ớ n g l à b ọ n H o à n g S ư M ậ t H r # fi3 ? đ ề u tử t r ậ n .

T r í C a o c h ạ y th o á t trố n san g nước Đ ại L ý ýzM. Sau người

Đ ại L ý b ắt N ù n g T rí C ao chém lấ y đ ầ u đ e m n ộ p n h à T ố n g . G iặ c

N ù n g từ đ ó m ớ i y ê n .

102
4. Đánh Chiêm Thành
T h á i T ô n g lê n là m vua đ ã hơn 15 n ă m , m à n ư ớ c C h iê m
T h à n h k h ô n g c h ịu th ô n g sứ v à lạ i cứ q u ấ y n h iễ u ỏ m ặ t b ể . T h á i

T ô n g b è n 8 ắ p s ử a b in h th u y ề n s a n g đ á n h C h iê m T h à n h .

N ăm G iá p T hân (10 4 4 ) vua T hái Tông ngự g iá đi đánh

C h iê m T h àn h . Q uân C h iê m T h à n h d à n t r ậ n ở p h ía n a m sôn g

n g ũ B ồ (?) T h á i T ô n g t r u y ề n th ú c q u â n đ á n h trà n san g, quân

C h iê m T h à n h t h u a c h ạ y . Q u â n t a b ắ t đ ư ợ c h ơ n 5 .0 0 0 n g ư ờ i v à

3 0 c o n v o i.

Tưống C h iê m T hành là Q uách G ia G i MlĩàỆị chém quốc

v ư ơ n g l à S ạ Đ ẩ u 'p - ^ l- đ e m đ ầ u s a n g x i n h à n g .

B ấ y g iò q u a n q u â n c h é m g iế t n g ư ờ i b ả n x ứ r ấ t n h iề u , m á u

c h ả y t h à n h s u ố i. T h á i T ô n g t r ô n g t h ấ y đ ộ n g lò n g th ư ơ n g , x u ố n g

lệ n h c ấ m k h ô n g đ ư ợ c g iế t n g ư ờ i C h iê m T h à n h , h ễ a i t r á i lệ n h

t h ì th e o p h é p q u â n m à t r ị tộ i.

T h á i T ô n g tiế n b in h đ ế n q u ố c đ ô là P h ậ t T h ệ (n a y ỏ là n g

N g u y ệ t B ậ u , h u y ệ n H ư ơ n g T h u ỷ , t ỉn h T h ừ a T h iê n ) , v à o th à n h

b ắ t đư ợ c V ư ơ n g p h i là M ị Ê # I8 S v à c á c c u n g n ữ đ e m v ề . K h i x a

g iá v ề đ ế n s ô n g L ý N h â n , T h á i T ô n g c h o đ ò i M ị Ê s a n g c h ầ u b ê n

th u y ề n ngự. M ị Ê g iữ t iế t k h ô n g c h ịu , q u ấ n c h iê n lă n xuống

s ô n g m à tự tử . N a y ỏ p h ủ L ý N h â n c ò n có đ ể n th ò .

T h á i T ô n g b ắ t v ề h ơ n 5 .0 0 0 n g ư ờ i C h iê m T hành ban cho

r u ộ n g đ ấ t lậ p t h à n h p h ư ờ n g ấ p m à là m ă n .

5. Việc chính tri

T h á i T ô n g t u y p h ả i đ á n h d ẹ p lu ô n , n h ư n g c ũ n g k h ô n g b ỏ

v iệ c c h ín h t r ị t r o n g n ư ớ c, b a o g iò c ũ n g đ ể lò n g th ư ơ n g d â n . H ễ

năm n ào đói kém h a y là đ i đ á n h g iặ c v ề , th ì lạ i g iả m th u ế cho

hàng hai ba n ă m . N g à i s ử a lạ i lu ậ t p h é p , đ ịn h c á c b ậ c h ìn h

p h ạ t , c á c c á c h t r a h ỏ i, v à đ ặ t lệ c h o n h ữ n g n g ư ờ i g i à n g ư ờ i t r ẻ ,

103
trừ k h i p h ạm tộ i th ậ p á c , th ì đư ợ c lấ y tiề n m à c h u ộ c tộ i. N h â n

k h i đ ổ i l u ậ t m ớ i, n h à v u a đ ổ i n i ê n h i ệ u l à M i n h Đ ạ o ( 1 0 4 2 ) .

N ăm Q u ý M ù i ( 10 4 3 ) T h á i T ô n g h ạ c h iế u c ấ m k h ô n g cho ai

đ ư ợ c m u a h o à n g n a m (1) đ ể l à m n ô . V u a l ạ i c h i a đ ư ờ n g q u a n lộ r a

từ n g cu n g , đ ặ t n h à trạ m đ ể c h ạ y g iấ y c ô n g v ă n .

Ở tr o n g c u n g th ì T h á i T ô n g đ ịn h s ố h ậ u p h i v à c u n g n ữ n h ư

sau này: hậu và phi 13 n g ư ờ i, n g ự nữ 18 n g ư ờ i, nhạc kỹ 10 0

n g ư ờ i. N h ữ n g c u n g n ữ p h ả i h ọ c n g h ề t h ê u d ệ t v ó c g ấ m .

T h á i T ô n g trị v ì được 2 7 n ăm , đ ến n ăm G iá p N g ọ ( 1 0 5 4 ) th ì

m ấ t , th ọ 5 5 tu ổ i.

III. LÝ THÁNH TÔNG (1054-1072)

Niên hiệu-. Long Thuỵ th á i b ìn h ts S i (10 5 4 -10 5 8 ).

Chương th á n h g ia khánh n íí IỊ ( 1 0 5 9 - 1 0 6 5 ) - L o n g
ch ư ơ n g th iê n tự (10 6 6 -10 6 7 ). T h iê n huống bào
tư ợ n g (10 6 0 ) - T h ầ n v õ # S ( 1 0 6 8 - 1 0 7 2 ) .

1. V iệc Chính trị

T h á i tử là N h ậ t T ô n 0 M- l ê n n g ô i, tứ c là v u a T h á n h T ô n g w
n g à i đ ổ i q u ố c h iệ u là Đ ạ i V iệ t

T hánh T ô n g là m ột ông vu a nhân từ , có lò n g th ư ơ n g d â n ;

m ột năm trờ i là m r é t lắ m , T h á n h T ô n g b ả o n h ữ n g q u a n h ầ u g ầ n

rằn g : "T rẫ m ở tro n g cun g ăn m ặc như th ế này còn ré t, nghĩ

n h ữ n g tù phạm g ia m tro n g n gụ c, p h ả i tró i bu ộc, cdm k h ô n g có

m à ă n , á o k h ô n g có m à m ặ c ; v ả lạ i có n gư ờ i x é t h ỏ i c h ư a x o n g ,

(1) Hoàng nam ]ặj?j là người từ 18 tuổi trở lên.

(2) Từ nhà Đinh đến bây giờ nước ta vẫn gọi là Đại c ồ Việt, nav mới đôi
là Đại Việt.

104
g ia n n g a y c h ư a rõ , n h ỡ r é t q u á m à c h ế t t h ì t h ậ t là th ư ơ n g lắ m " .

N ó i r ồ i t r u y ề n lấ y c h ă n c h iế u c h o tù n ằ m , v à m ỗ i n g à y c h o h a i

b ữ a ă n . L ạ i có m ộ t h ô m T h á n h T ô n g r a n g ự ở đ iệ n T h iê n K h á n h

x é t á n , có Đ ộ n g T h iê n côn g ch ú a đứ n g h ầu bên cạnh. T h án h

T ô n g ch ỉ v à o cô n g c h ú a m à b ảo các q u an rằ n g : "L ò n g trẫ m yêu

d â n c ũ n g n h ư y ê u con trẫ m v ậ y , h iể m v ì tră m h ọ n g u d ạ i, là m

c à n p h ả i tộ i, t r ẫ m lấ y là m th ư ơ n g lắ m . T ừ r à y v ể s a u tộ i g i c ũ n g

g iả m n h ẹ b ớ t đ i".

V u a T h á n h T ô n g có n h â n n h ư th ế , ch o n ê n tr ă m họ m ến

p h ụ c , t r o n g đ ò i N g à i là m v u a ít có g iặ c giã. N g à i lạ i có ý m u ố n

k h a i h ó a sự v ă n h ọ c , lậ p văn m iế u , là m tư ợ n g C h u Công

Khổng Tử ĩíí v à 7 2 t i ê n h i ề n đ ể th ò . N ư ô c t a c ó v ă n m iế u th ờ

K h ổ n g T ử v à c h ư h iề n k h â i đ ầ u từ đ ấ y .

V iệ c b in h c h ín h t h ì n g à i đ ịn h q u â n h iệ u v à c h ia r a là m tả

h ữ u t i ề n h ậ u 4 b ộ , h ợ p l ạ i l à 1 0 0 đ ộ i, m ỗ i đ ộ i có lí n h k ỵ v à lín h

b ắ n đ á . C ò n n h ữ n g p h iê n b in h t h ì lậ p r a t h à n h đ ộ i r iê n g k h ô n g

c h o lẫ n v ố i n h a u . B i n h p h á p n h à L ý b ấ y g iò c ó t iế n g là g iỏ i, n h à

T ố n g b ê n T à u đ ã p h ả i b ắ t ch ư ố c. Ấ y là m ộ t sự v ẻ v a n g ch o n ư óc

m ìn h b a o n h iê u ?

2. Lấy đất Chiêm Thành

V u a T h á n h T ô n g đ ã n h â n m à lạ i d ũ n g : n ư ớ c C h iê m T h à n h

h a y s a n g q u ấ y n h iễ u , n g à i th â n c h in h đ i đ á n h . Đ á n h lầ n đ ầ u

k h ô n g th à n h công, đem q u â n trở v ề . Đ i đ ế n c h â u C ư L iê n (? )

n g h e th ấ y ngư ời k h e n b à N g u y ê n phi ở n h à g iá m quốc, tro n g

nư ớc được y ê n tr ị, T h á n h T ô n g n g h ĩ b ụ n g r ằ n g : "N g ư ò i đ à n b à

trị nước còn được như th ế , m à m ìn h đi đánh C h iê m T hành

k h ô n g th à n h c ô n g , t h ế r a đ à n ô n g h è n lắ m à !" L ạ i đ e m q u â n trở

lạ i đ á n h b ắ t đư ợ c v u a C h iê m T h à n h là C h ế C ủ t ìS L N ăm ấ y là

n ă m K ỷ D ậ u ( 1 0 6 9 ) . T h á n h T ô n g v ề t r iề u , đ ổ i n iê n h iệ u là T h ầ n

Võ.

105
 C h ế C ủ x in d â n g đ ấ t b a c h â u đ ể c h u ộ c tộ i, l à c h â u Đ ịa L ý

R I, c h â u M a L in h châu B ố C h ín h . T hánh T ông lấ y ba

c h â u ấ y v à ch o C h ế c ủ v ề nư ớ c.

N hững châu ấy nay ở đ ịa hạt tỉn h Q uảng B ìn h và tỉn h

Q u ả n g T r i.

N ăm N hâm T í (10 7 2 ) T h á n h T ô n g m ấ t, trị v ì được 1 7 năm ,

t h ọ 5 0 tu ổ i.

IV. LÝ IMHÂN TÔNG (1072-1127)

Niên hiệu-. T h á i N in h ^ ^ ( 1 0 7 2 - 1 0 7 5 ) • A n h v õ c h iê u t h ắ n g
03 $ 1 ( 1 0 7 6 - 1 0 8 4 ) - Q uảng hữu (10 8 5 10 9 1). H ot
phong # 1 1 (10 9 2 -110 0 ) - Long phù ti? ì( 110 1-110 9 ). H ội
tư ờ n g đ ạ i k h á n h # | ặ ^ ; Â ( 1 1 1 0 - 1 1 1 9 ) • T h iê n p h ù d u ệ v õ ^
? ĩ # k ( 1 1 2 0 - 1 1 2 6 ) ■ T h iê n p h ù k h á n h th ọ ^ * # ( 1 1 2 7 ) .

1. Ỷ Lan Thái phi

V u a N hân Tông izM là con bà Ỷ Lan T h ái phi íệ S Ẳ Íd ,

n g ư ờ i ở S iê u L o ạ i ( B ắ c N in h ) . K h i trư ớ c v u a T h á n h T ô n g đ ã 4 0

tu ổ i m à k h ô n g có co n , đ i c ầ u tự q u a là n g T h ổ L ộ i ( s a u đ ổ i là S iê u

L o ạ i rồ i lạ i đ ổ i là T h u ậ n Q u a n g ), n g ư ờ i đ i x e m đ ứ n g đ ầ y đường,

có m ộ t n g ư ờ i c o n g á i đ i h á i d â u , t h ấ y x e n h à v u a đ i cứ đ ứ n g tự a

v à o c â y la n c h ứ k h ô n g r a x e m . V u a t h ấ y t h ế lấ y là m lạ , t r u y ề n

gọi đem v à o c u n g , p h o n g là Ỷ L a n p h u n h â n . Đ ư ợ c ít lâ u có th a i

đ ẻ r a h o à n g tử là C à n Đ ứ c ệ £ í i , đ ư ợ c p h o n g là N g u y ê n p h i.

C à n Đ ứ c là m T h á i tử r ồ i lê n n ố i n g ô i, tứ c là v u a N h â n T ô n g

\—*x, p h o n g c h o m ẹ là m Ỷ L a n T h á i p h i.

T h á i p h i tín h h a y g h e n g h é t, th ấ y b à D ư ơ n g T h á i h ậ u g iữ

q u y ền , tro n g b ụ n g k h ô n g y ên , b èn xui vu a bắt T hái hậu và 72

n g ư ờ i t h ị n ữ b ỏ n g ụ c tố i, r ồ i đ e m g iế t c ả .

106
2. Lý Đạo Thành
L ú c N h â n T ô n g lê n là m v u a m ớ i có 7 tu ổ i, có q u a n T h á i sư

là L ý Đ ạ o T h à n h là m p h ụ c h ín h .

Ô ng Lý Đ ạo T hành là ngư ời h ọ nhà vua, tín h rất đoan

c h ín h , h ế t lò n g lo v i ệ c n ư ớ c. T h ư ờ n g n h ữ n g lú c sớ t ấ u c ứ h a y n ó i

đ ế n v i ệ c lợ i h ạ i c ủ a d â n . N h ữ n g q u a n t h u ộ c t h ì c h ọ n l ấ y n g ư ờ i

h i ề n lư ơ n g m à c ấ t n h ắ c lê n đ ể là m m ọ i v i ệ c . B ở i v ậ y t h ờ i b ấ y g iò

tro n g th ì s ử a s a n g đ ư ợ c v iệ c c h ín h tr ị, n g o à i th ì đ á n h n h à T ố n g ,

p h á q u â n C h iê m . Ấ y c ũ n g n h ờ có tô i h iề n tư ớ n g g iỏ i c h o n ê n m ớ i

th à n h đư ợc c ô n g n g h iệ p n h ư v ậ y .

3. Việc sủa sang trong nứóc

V iệ c đ á n h d ẹ p v ề đ ò i v u a N h â n T ô n g t h ì n h iề u , s o n g n h ữ n g

c ô n g v i ệ c ở t r o n g n ư ớ c c ũ n g k h ô n g b ỏ t r ễ . Đ ò i b ấ y g iờ m ố i k h ở i

đ ầ u đ ắ p c á i đ ê C ơ X á đ ể g iữ đ ấ t k in h t h à n h c h o k h ỏ i lụ t n g ậ p .

V iệ c đ ắ p đ ê k h ở i đ ầ u từ đ ó .

N ăm Ấ t M ã o (10 7 5 ) m ở k h o a th i ta m trư ò n g đ ể lấ y n gư ờ i

v ă n h ọ c v à o là m q u a n . K ỳ t h i ấ y là k ỳ đ ầ u tiê n ở nư ớ c ta , c h ọ n

đ ư ợ c h ơ n 1 0 n g ư ờ i. T h ủ k h o a là L ê V ă n T h i n h ô n g th ủ

k h o a ấ y n g à y s a u là m đ ế n ch ứ c th á i sư , n h ư n g v i là m sự p h ả n

n g h ịc h , c h o n ê n p h ả i đ à y lê n ở T h a o G ia n g ( h u y ệ n T a m N ông,

P h ú T h ọ ).

N ă m B ín h T h ìn ( 10 7 6 ) lậ p Q u ố c T ử G iá m đ ể b ổ n h ữ n g n gư ờ i

văn học vào d ạy. Đ ến năm B ín h D ần (10 8 6 ) m ở k h o a th i ch ọ n

n gư ờ i v ă n h ọ c v à o H à n lâ m v iệ n có M ạ c H iể n T íc h Mü ÍÂ

đ ỗ đ ầ u , đư ợ c b ổ H à n L â m h ọ c s ĩ.

S ự n h o h ọ c n ư ồ c t a k h ở i đ ầ u t h ị n h l ê n t ừ t h ờ i b ấ y g iờ .

N ăm K ỷ T ị (10 8 9 ) đ ịn h quan c h ế , c h ia v ă n võ ra là m 9

p h ẩ m . Q u a n đ ạ i t h ầ n th ì có T h á i sư , T h á i p h ó , T h á i u ý v à T h iế u

sư , T h iế u p h ó , T h iế u u ý . ở dưới n h ữ n g b ậ c ấ y , đ à n g v ă n b a n th ì

107
có Thượng th ư , tả hữu Tham tr i, tả hữu G iá n nghị đại phu,
T ru n g th ư T h ị la n g , B ộ T h i la n g , v .v ... Đ à n g v õ b a n th ì có Đô
th ố n g n g u y ê n s u ý , T ổ n g q u ả n k h u m ậ t sứ , K h u m ậ t t à h ữ u sử ,

K im n g ô th ư ợ n g tư ớ n g , đ ạ i tư ớ n g , đ ô tư ớ n g , C h ư v ệ tư ớ n g q u â n ,

v . v .........

Ở n goài các ch âu quận, văn th ì có T ri p h ủ , P h á n p h ủ , T ri

c h â u , v õ t h ì c ó C h ư lộ t r ấ n t r ạ i q u a n .

4. V iệ c đánh nhà Tống

T ừ n h à Đ in h , n h à L ê trở đ i, t u y T à u k h ô n g s a n g c a i t r ị nư ớ c

ta n ữ a, n h ư n g v ẫ n cứ lă m le c ó ý m uốn xâm lư ợ c . Đ ế n k h i v u a

T hần Tông nhà Tống (10 6 8 -10 7 8 ) có q u a n T ể t ư ớ n g là

V ư ơ n g A n T h ạ c h i E í ê ĩ ĩ đ ặ t r a p h é p m ớ i đ ể c ả i tổ v iệ c c h ín h trị

nước T àu .

N g u y ê n n h à T ô n g b ấ y g iờ b ị n ư ớ c B ắ c L i ê u v à nước T ây

H ạ S H ứ c h iế p , h à n g n ă m p h ải đem vàn g bạc và lụ a v ả i sa n g

côn g h a i nước ấy. M à tro n g nước th ì k h ô n g có đủ tiề n đ ể chi

dụng. V u a T hần Tông m ới dùng ông V ương A n T hạch là m Tể

tư ớ n g đ ể s ử a s a n g m ọ i v iệ c .

V ư ơ n g A n T h ạ c h (1) đ ặ t r a 3 p h é p v ề v i ệ c t à i c h í n h v à 2 p h é p

v ề v iệ c b in h c h ín h .

Việc tà i chính:
1. Phép thanh miêu là k h i lú a còn x a n h th ì n h à nước
ch o d â n v a y tiề n , đ ế n k h i lú a c h ín t h ì d â n l ạ i p h ả i t r à t i ề n lạ i,

t ín h th e o lệ n h à n ư ớ c đ ã đ ịn h m à t r ả t iề n lã i.

2. Phép miễn dịch ỳiýSờ ìí l à cho n h ữ n g ngư ời d ần đ in h mà

ai phải SƯU d ị c h th ì được nộp t iề n , để n h à n ư ớ c lấ y tiề n ấy thuê
n g ư ờ i là m .

3. Phép thị dịch 7 f ĩ l à đặt ra một sở buôn bán ỏ chốn

(1) Xin xem Vương A n Thạch của Đào Trinh N hất - Tân Việt xuất bàn.

108
k in h sư , đ ể có n h ữ n g th ứ h à n g h ó a g ì m à dân sự b á n không

đư ợ c, th ì n h à n ư ó c m u a th u c ả lấ y m à b á n . N h ữ n g ngư ờ i con

b u ô n m à a i c ầ n p h ả i v a y t iề n t h ì c h o v a y , r ồ i cứ t ín h t h e o lệ n h à

n ư ớ c m à t r ả t iề n lã i.

Việc binh chính:

1. Phép bảo giáp là lấ y d â n là m lín h . C h ia r a 1 0 n h à
là m m ộ t bảo , 5 0 0 n h à là m m ột đô bảo. M ỗ i b ả o có đ ặ t h a i n gư ờ i
c h á n h p h ó đ ể d ạ y d â n lu y ệ n t ậ p v õ n g h ệ .

2. Phép bảo mã là n h à n ư ố c g ia o n g ự a c h o c á c b ả o

p h ả i n u ô i, có c o n n ào ch ết th ì d â n p h ả i th e o g iá đ ã đ ịn h m à

th ư ờ n g lạ i.

K h i n ă m p h é p ấ y t h i h à n h r a t h ì d â n n ư ớ c T à u đ ề u lấ y là m

o á n g iậ n , v ì là t r á i v ớ i c h ế đ ộ v à p h o n g tụ c c ũ .

V ư ơ n g A n T h ạ c h lạ i có ý m u ô n lậ p c ô n g ở n g o à i b iê n , đ ể tỏ c á i

c ô n g h i ệ u v i ệ c c ả i t ổ c ủ a m ì n h . B ấ y g iờ ở U n g C h â u có q u a n

tri c h â u là T iê u C h ú Mìì. b i ế t ý V ư ơ n g A n T h ạ c h , m ớ i là m sớ t â u

v ề r ằ n g : n ế u k h ô n g đ á n h lấ y đ ấ t G ia o C h â u th ì v ề s a u t h à n h r a

m ộ t đ i ể u lo c h o n ư ớ c T à u .

Vua n h à T ô n g n g h e lờ i t â u ấ y , s a i T iê u C h ú k in h lý v iệ c

đ á n h G ia o C h â u . N h ư n g T i ê u C h ú từ c h ố i, l ấ y v iệ c ấ y là m khó,

đ a n g k h ô n g n ổ i. N h â n lú c ấ y lạ i có T h ẩ m K h ở i ỳ ặ iẼ tâ u b à y m ọ i

lẽ n ê n đ á n h G ia o C h â u . V u a n h à T ô n g b è n s a i T h ẩ m K h ở i là m

T ri ch âu ch âu Q uế. T h ẩm K h ỏ i r a th u x ế p m ọ i v iệ c th e o ý V ư ơ n g

A n T h ạ c h , n h ư n g s a u k h ô n g b iế t t ạ i lẽ g ì p h ả i b ã i v ề . T ô n g t r iề u

cho L ư u G i r a th a y .

L ư u G i s a i n g ư ờ i đ i b iê n c á c k h e n g ò i, c á c đ ồ n lu ỹ , s ử a b in h

k h í, là m th u y ề n b è v à lạ i cấ m k h ô n g cho ngư ời ỏ ch â u h u y ện

g ầ n đ ấ y đ i lạ i b u ô n b á n vớ i n g ư ò i G ia o C h â u .

B ê n L ý t r iề u t a t h ấ y sự t ìn h n h ư t h ế m ớ i v iế t th ư s a n g h ỏ i

T ô n g t r iề u , t h ì L ư u G i l ạ i g iữ lạ i k h ô n g đ ệ v ề K i n h . L ý t r i ề u tứ c

109
g iậ n , b è n sai L ý T h ư ờ n g K iệ t và Tôn Đ ản # ẵ đem 10

vạn b in h c h ia r a là m 2 đ ạ o , t h u ý b ộ c ù n g tiế n san g đán h nhà

T ố n g , lấ y cớ r ằ n g n h à T ố n g đ ặ t r a p h é p m ớ i là m k h ổ trả m họ.

V ậ y q u â n Đ ạ i V iệ t s a n g đ á n h đ ể c ứ u v ớ t n h â n d â n , v .v ...

N ăm Ất M ão (10 7 5 ) L ý Thường K iệ t đem quân san g vây

đánh K hâm C hâu và L iê m C h â u HEỷH ( t h u ộ c tỉn h Q uảng

Đ ông) g iế t h ạ i h ơ n 8 .0 0 0 n g ư ờ i. Đ ạ o quân của Tôn Đ àn san g

đánh U ng C hâu Ễ ,^ H ( t ứ c l à t h à n h N a m N in h th u ộ c tỉn h Q u à n g

T â y ), q u a n Đ ô g iá m Q u ả n g T â y là T rư ơ n g T h ủ T iế t đem

b in h lạ i c ứ u U n g c h â u , b ị L ý T h ư ờ n g K iệ t đ ó n đ á n h ờ C ô n L ô n

quan HẾmM (gần N am N in h ) c h é m T r ư ơ n g T h ủ T i ế t ở t r ậ n tiề n .

T ô n Đ ả n v â y th à n h U n g C h âu hơn 40 n gày, q u an tri châu

là T ô D a m i ặ ậ ỉ k iê n c ố g iữ m ã i. Đ ế n k h i q u â n n h à L ý h ạ đư ợ c

th à n h , th ì T ô D am b ắ t n g ư ờ i n h à t ấ t c ả l à 3 6 n g ư ờ i c h ế t trư ớ c,

r ồ i tự đ ố t m à c h ế t. N g ư ờ i tr o n g t h à n h c ũ n g b ắ t chư ớ c q u a n tri

c h â u , k h ô n g a i c h ịu h àn g cả. Q u ân nhà L ý vào th à n h g iế t h ạ i

g ầ n đ ế n 5 8 .0 0 0 (?) n g ư ờ i.

L ý T h ư ờ n g K iệ t v à T ô n Đ ả n s a n g đ á n h n h à T ố n g g iế t h ạ i cả

t h ả y đ ế n 1 0 v ạ n n g ư ờ i, r ồ i l ạ i b ắ t n g ư ờ i l ấ y c ủ a đ e m v ề nư ớ c.

5. Nhà Tống láy đất Quàng Nguyên

Tống tr iề u đư ợ c tin quân nhà L ý san g đánh phá ở châu

K hâm , châu L iê m và châu U n g , lấ y là m tứ c g iậ n lắ m , b è n sai

Q uách Q uỳ IỊ5 ÌỀ là m C h iê u th ả o sứ , T r iệ u T iế t là m phó,

đem 9 tư ớ n g q u â n c ù n g h ộ i v ớ i n ư ớ c C h iê m T hàn h và C hân Lạp

c h ia đ ư ờ n g s a n g đ á n h n ư ó c N a m ta .

T h án g chạp năm B ín h T h ìn (10 7 6 ) q u â n n h à T ố n g v à o đ ịa

h ạ t n ư ốc ta . L ý tr iề u sai L ý T h ư ờ n g K iệ t đ em b in h đ i c ự đ ịc h .

Thường K iệ t đánh chặn quân nhà Tống ở sôn g N hư N guyệt

G àng N hư N g u y ệ t ở B ắ c N in h , tứ c là sôn g C ầu bây g iờ ). Q u â n

nhà Tông đánh trậ n ấ y ch ết hơn 1 .0 0 0 n g ư ờ i, Q u á c h Q uỳ tiế n

110
q u â n v ề p h ía tâ y , đ ế n đ ó n g ở bờ s ô n g P h ú L ư ơ n g ™ .

L ý T h ư ờ n g K iệ t đ em b in h t h u y ề n lê n đ ó n đ á n h k h ô n g c h o

q u â n T ố n g s a n g s ô n g . Q u â n T ố n g m ố i c h ặ t g ỗ là m m áy bắn đá

s a n g n h ư m ư a , t h u y ề n c ủ a t a t h ủ n g n á t m ấ t n h iề u , q u â n s ĩ c h ế t

h à n g m ấ y n g h ì n n g ư ờ i. L ú c b ấ y g iò q u â n n h à T ố n g đ á n h h ă n g

lắ m , L ý T h ư ờ n g K i ệ t h ế t s ứ c c h ố n g g iữ , n h ư n g sợ q u â n m ìn h c ó

n g ã lò n g c h ă n g , b è n đ ặ t r a m ộ t c h u y ệ n n ó i r ằ n g c ó t h ầ n c h o b ố n

c â u th ơ :

Nam quốc sơn hà Nam đ ế cư

T iệ t nhiên định phận tại thiên th ư
N h ư hà nghịch lỗ lai xâm phạm
Nhữ đảng hành khan thủ bại h ư
Q u â n lín h n g h e đ ọ c m ấ y c â u th ơ ấ y , a i n ấ y đ ề u n ứ c lò n g

đánh g iặ c , quân nhà Tống không tiế n lê n đư ợ c. H a i b ê n cứ

c h ô n g g i ữ n h a u m ã i . L ý t r i ề u s ợ đ á n h l â u k h ô n g lợ i, b è n s a i s ứ

s a n g T ố n g x in h o ã n b in h .

V u a T ố n g t h ấ y q u â n m ìn h k h ô n g t iế n lê n đ ư ợ c, m à lạ i đ ó n g

ở ch ỗ c h ư ớ n g đ ịa , q u â n s ĩ trư ố c s a n g h ơ n 8 v ạ n , s a u c h ế t đ ế n

q u á n ử a , c h o n ê n c ũ n g t h u ậ n h o ã n b in h lu i v ề , c h iế m g iữ c h â u

Q uảng N gu yên ( b â y g iờ l à c h â u Q u ả n g U y ê n , t ỉ n h C a o B ằ n g ) ,

c h â u T ư L a n g ( b â y g iờ l à c h â u T h ư ợ n g L a n g v à H ạ L a n g , t ì n h

(1) Sách "Khám định Việt sử ' có chép rằng sông Phú Lương là con sông đi
từ Bạch Hạc qua Nam Định rồi chảy ra bể, tức là sông Hồng Hà. Nhưng xem
trận thế bấy giò và xét ỏ trong địa lý thì sông Phú Lương chép ở đây chính là
sông Cầu, chử không phải sông Hồng Hà.
Nếu lúc bấy giò Lý Thường Kiệt đã phá quân nhà Tống ờ sông Như
Nguyệt tức là khúc dưới sông cầu, thì tất là quân nhà Lý còn đóng ỏ mạn sông
Cầu. Quân Quách Quỳ làm thế nào mà tiến lên đến sông Hồng Hà được? v ả lại
ờ Thái Nguyên hiện bấy giò có huyện Phú Lương, huyện ấy về đời nhà Lý, nhà
Trần là Phú Lương phủ, mà chính con sông cầ u chảy qua địa hạt ếy.
Có lẽ là những nhà chép sử đời trước thưdng không thuộc địa lý cho nên
chép lầm sông Phú Lương là sông Nhi Hà, vậy ta nên cải lại.

111
C a o B ằ n g ) , c h â u T ô , c h â u M ậ u (ở g i á p g i ớ i t ì n h C a o B à n g v à t i n h

L ạ n g S ơ n ) v à h u y ệ n Q u ả n g L a n g (Ô n C h â u , t ỉn h L ạ n g S ơ n ).

Đ ến năm M ậu N gọ (10 7 8 ) L ý N hân Tông sai Đ ào Tôn

N guyên fájM-7 t đưa voi san g cống nhà Tống và đòi lạ i những

ch â u h u y ện ở m ạn Q u ản g N g u yên . V u a T ố n g b ắt p h ải trà nhữ ng

n gư ờ i c h â u K h â m , c h â u L iê m v à ch âu U n g m à q u ân n h à L ý bắt

v ề n g à y trư ớ c , r ồ i m ớ i t r ả c h â u h u y ệ n c h o n h à L ý . S a n g n ă m K ỷ

M ù i ( 10 7 9 ) N h â n T ô n g ch o n h ữ n g n gư ờ i T à u v ê nư ớ c, t ấ t cả ch i

có 2 2 1 n g ư ờ i. C o n t r a i t h ì t h íc h b a c h ữ v à o t r á n , t ừ 15 t u ổ i trở

lê n t h ì th íc h : Thiên tử binh', 2 0 tu ổ i trở lê n t h ì t h íc h : Đầu Nam

triều; C ò n c o n g á i th ì th íc h v à o t a y t r á i h a i ch ữ : Quan khách.
Đ ấ t Q u ả n g N g u y ê n từ k h i b ọ n Q u á c h Q u ỳ lấ y đ ư ợ c, c ả i tên

là T h u ận C hâu và có 3 .0 0 0 quân T ố h g ở l ạ i g iữ , n h ư n g v ì đ ấ t

la m chư ớ ng, m ười p h ầ n ch ế t đ ến n ăm sáu .

Đ ến khi nhà L ý cho n h ữ n g n h ữ n g ch âu K h âm , châu L iê m

v à c h â u U n g v ề T à u , v u a n h à T ố n g t r ả lạ i c h â u Q u ả n g N g u y ê n .

N h ư n g v ì có n g ư ờ i n ó i r ằ n g c h â u ấ y có n h iề u v à n g , n g ư ờ i T ố n g

tiế c c ủ a , là m h a i c â u th ơ r ằ n g :

Nhân tham Giao Chỉ tương

Khước th ất Quảng Nguyên kim
Đ ến m ùa hạ năm G i á p T í ( 1 0 8 4 ) N h â n T ô n g s a i q u a n b in h

bộ T hị L an g là Lê V ăn T h ịn h í® san g nhà Tống bàn v iệ c

c h i a đ ị a g iớ i. L ê V ă n T h ịn h phân g i ả i m ọ i lẽ , n h à T ố n g t r ả n ố t

cả m ấy huyện m à trư ớ c c ò n g iữ lạ i. T ừ đ ó n ư ó c t a v à n ư ớ c T à u

lạ i th ô n g sứ n h ư cũ.

N ăm Đ in h M ã o ( 1 0 8 7 ) v u a n h à T ô n g p h o n g c h o N h â n T ô n g

là N a m B ìn h vư ơ n g .

N h à T ô n g b ấ y g iờ đ ã s u y n h ư ợ c , đ ế n n ă m B ín h N gọ (112 6 )

nư ớ c K im (M ãn C hâu) san g lấ y m ất cả p h ía bắc nước T àu

n h à T ô n g dời đô v ề đón g ở H àn g C h âu Ịrĩỷli (th u ộ c C ỉú ế t G ia n g )

g ọ i là N a m Tông.

112
6. Đánh Chiêm Thành
N ư ớ c C h iê m T h à n h th ỉn h th o ả n g cứ h a y s a n g q u ấ y n h iễ u ,

đ á n h t h ế n à o c ũ n g k h ô n g đư ợ c. N ă m A t M ã o ( 1 0 7 5 ) trư ớ c k h i đ i

đ á n h n h à T ố n g , L ý T h ư ờ n g K iệ t đ ã s a n g đ á n h C h iê m T hành, vẽ

được đ ịa đ ồ b a c h â u c ủ a C h ế c ủ đ ã n h ư ờ n g n g à y trư ớ c , r ồ i c h o

n g ư ờ i s a n g ở.

N ăm Q u ý M ù i ( 1 1 0 3 ) ở D iễ n C h â u (th u ộ c N g h ệ A n ) có L ý

G iá c là m phản. L ý T h ư ờ n g K iệ t v à o đánh, L ý G iá c th u a

c h ạ y s a n g C h iê m T h àn h đem q u ố c v ư ơ n g là C h ế M a N a MMM
s a n g đ á n h lấ y lạ i b a c h â u M a L in h , B ố C h ín h , v .v ... S a n g n ă m

sau là năm G iá p T hân (110 4 ) vu a N hân Tông sai L ý Thường

K iệ t v à o đ á n h C h iê m T h à n h . C h ế M a N a t h u a c h ạ y x in t r ả lạ i

ba ch âu n h ư cũ.

Lý T h ư ờ n g K iệ t b ấ y g iờ đ ã n g o à i 7 0 t u ổ i đ i đ á n h C h iê m

T h àn h v ề được m ột n ăm th ì m ấ t. ô n g là n gư ờ i ở p h ư ờ n g T h á i

H ò a , h u y ệ n T h ọ X ư ơ n g ( t h à n h p h ô ' H à N ộ i) , c ó t ư ó n g t à i , t in h

t h a o lư ợ c , b ắ c đ á n h T ố n g , n a m b ìn h C h iê m , t h ậ t là m ột ngư ời

d a n h tư ớ n g n ư ớ c t a v ậ y .

T ừ k h i b ìn h p h ụ c đ ư ợ c n ư ố c C h iê m T h à n h r ồ i, c á c n ư ó c ở p h ía

nam đ ề u v ề tr iề u công. N h â n T ô n g là m vua đến n ăm Đ in h V Ị

( 1 1 2 7 ) t h ì m ấ t , t r ị v ì được 5 6 n ă m , t h ọ 6 3 tu ổ i.

113
 CHƯƠNG V

NHA LÝ (tiếp theo)

(1010 - 1225)
V. LÝ THẦN TÔNG
1. Đỗ Anh Vũ
VI. LÝ ANH TÔNG 2. Tô Hiến Thành
3. Giặc Thăn Lợi
4. Việc chính trị
v n . LÝ CAO TÔNG 1. Tô Hiến Thanh làm phụ chính
2. Sự nội loạn
v m . LÝ HUỆ TÔNG 1. Trần Thị
_ 2. Quyền về họ Trần
IX. LÝ CHIÊU HOÀNG

V . LÝ THẨN TÔNG (1128-1138)

Niên hiệu: T h iê n th u ậ n ^ 1 0 (1 1 2 8 -1 1 3 2 )
T h iê n cầ ư ơ n g bảo tự K (1133-1137)

N hân Tông không có con, lậ p con của hoàng đệ là Sùng

H iề n hầu lê n là m T h á i tử , n a y lê n n ố ì n g ô i, tứ c là vua

T h ầ n T ô n g ? ậ ^ a> .

(1) Tục truyền rằng Thần Tông là con c iu tự được, mà Ngài chính là ông

114
 B ấ y g iờ c ó c á c q u a n đ ạ i t h ầ n l à b ọ n ô n g T r ư ơ n g B á N g ọ c ? £

ÍỐ 3E , L ư u K h á n h Đ à m Dương A nh N h ị ỉẵỉ&M g iú p T h ầ n

T ô n g t r ị n ư ố c . N g à i v ừ a lê n n g ô i t h ì đ ạ i x á c h o c á c t ù p h ạ m , v à

t r ả lạ i n h ữ n g r u ộ n g đ ấ t t ịc h t h u c ủ a q u a n d â n n g à y trư ớ c. Q u â n

lín h t h ì c h o đ ổ i p h iê n , c ứ lầ n lư ợ t 6 t h á n g m ộ t, đ ư ợ c v ề là m

ru ộ n g . N h ư t h ế v iệ c b in h k h ô n g là m n g ă n tr ỏ v iệ c c a n h n ô n g .

G i ặ c g i ã t h ò i b ấ y g iờ c ũ n g ít . M ộ t h a i k h i c ó n g ư ờ i C h â n L ạ p

v à n g ư ờ i C h iê m T h à n h s a n g q u ấ y n h iễ u ở m ạ n N g h ệ A n , n h ư n g

đó là n h ữ n g đ á m cư ớ p p h á v ặ t v ã n h k h ô n g m ấ y n ỗ i m à q u a n

q u â n đ á n h đ u ổ i đ i đư ợ c.

T h ầ n T ô n g là m v u a đ ư ợ c 1 0 n ă m t h ì m ấ t , t h ọ 2 3 tu ổ i.

VI. LÝ ANH TÔNG (1138-1175)

Niên hiệu: Thiệu M i n h í 0 B J (1138-1139) - Đ ại Đ ịnh

(1140-1162) - C hính long bảo ứng I (1163-1173)
Thiên cảm chí bảo ?C®MÍF(1174-1175).

1. ĐỖ Anh Vũ
T h ầ n T ô n g m ấ t , t r iề u đ ìn h tô n T h á i T ử là T h iê n T ộ lê n

là m v u a , tứ c là v u a A n h T ô n g

A n h T ô n g b ấ y g iò m ố i có 3 tu ổ i, T h á i h ậ u l à L ê T h ị ỊỊ£E£ c ầ m
q u y ề n n h iế p c h ín h . L ê T h á i h ậ u lạ i tư th ô n g v ó i Đ ỗ A n h V ũ t t H

à , cho n ên p h àm v i ệ c g ì b ấ t c ứ ló n n h ỏ đ ề u ở t a y Đ ỗ A n h V ũ

q u y ế t đ o á n c ả . Đ ỗ A n h V ũ được t h ể r a v à o c h ỗ c u n g c ấ m , k iê u

n g ạ o v à k h in h d ễ đ ìn h th ầ n . C á c q u a n như bọn V ũ Đ ái

Từ Đạo Hạnh hóa xác sinh ra. Ở Bắc Việt ai đi đến Chùa Thầy (thuộc Sơn Tây)
cũng nghe nói sự tích ông Từ Đạo Hạnh và ông Nguyễn Minh Không. Chuyện
hoang đường, không thể tin là sự thật được.

115
N g u y ễ n D ư ơ n g 15Ũ ÍŨ , N g u y ễ n Q u ố c v à D ư ơ n g T ự M in h ͧ H

t h ấ y Đ ỗ A n h V ũ lộ n g q u y ể n q u á đ ộ , đ ề u lo m ư u t r ừ đ i. n h ư n g

sự k h ô n g t h à n h lạ i b ị g iế t h ạ i c ả.

M a y n h ờ t h ờ i b ấ y g iờ c ó n h i ề u t ô i g i ỏ i n h ư T ô H i ế n T h à n h

H o à n g N g h ĩa H iề n í f H K , L ý C ô n g T ín là m quan

tạ i tr iề u ch o n ê n Đ ỗ A n h V ũ k h ô n g d á m có ý k h á c .

2. Tô Hiến Thành
Ô ng Tô H iế n T hành g iú p vu a A nh Tông đi đánh d ẹ p , lậ p

đư ợ c n h iề u công to , n h ư là bắt được g iặ c T hân Lợi phá

đ ư ợ c g i ặ c N g ư u H ô n g ¿fcflíL v à d ẹ p y ê n g i ặ c L à o , đ ư ợ c p h o n g l à m

chứ c T h á i ú y c o i g iữ v iệ c b in h . Ô n g lu y ệ n tậ p quân lín h ,

k é n c h ọ n n h ữ n g n g ư ờ i t à i g iỏ i đ ể là m tư ớ n g h iệ u . B ở i v ậ y b in h

t h ế n h à L ý l ú c b ấ y g iờ l ạ i p h ấ n c h ấ n lê n . Ô n g g iỏ i v i ệ c v õ m à lạ i

chăm v iệ c v ă n . Ô n g x in v u a k h a i h ó a sự h ọ c h à n h , v à là m đền

th ờ đ ứ c K h ổ n g T ử ở c ử a n a m t h à n h T h ă n g L o n g , đ ể tỏ lò n g m ộ

N h o học.

3. G iặ c Thân Lọi
V u a A n h T ô n g v ừ a m ó i lê n là m v u a được 2 n ăm , th ì ờ m ạn

T h á i N g u y ê n có g iặ c T h â n Lợi là m lo ạ n . T h â n L ợ i x ư n g là

c o n r i ê n g v u a N h â n T ô n g , trư ớ c đ ã x u ấ t g ia đ i t u , r ồ i c h iê u tậ p

những đồ vong m ạng hơn 1.0 0 0 n g ư ờ i, c h iế m g iữ m ạn T hái

N g u y ê n , x ư n g v ư ơ n g p h o n g tư ớ c, đ e m q u â n đ i đ á n h p h á c á c n ơ i.

Q u a n q u â n đ á n h m ã i k h ô n g đư ợ c.

N ăm T ân D ậu (114 1) T hân Lợi v ề v â y ph ủ P h ú Lương, Đỗ

A n h V ũ đem q u â n lê n đ á n h , T h â n Lợi c h ạ y lê n L ạ n g C h â u , tứ c

là L ạn g S ơ n b ị ô n g T ô H iế n T h à n h đ u ổ i b ắ t đ ư ợ c, đ e m v ế k in h

là m tội.

116
4. việc chính trị
N ăm G iá p T hân (116 4 ) v u a nhà T ố n g đ ổ i G ia o C hỉ quận

là m A n N am quốc r ic tu s , v à p h o n g ch o A n h T ô n g là A n N a m

qu ốc vư ơ ng.

N g u y ê n k h i trư ớ c T à u g ọ i t a là G ia o C h ỉ q u ậ n , r ồ i s a u đ ổ i là

G ia o C h âu , đến đời n h à Đ ư òn g đ ặ t A n N am đô hộ ph ủ . N hà

Đ in h lê n đ ặ t là Đ ại cồ V iệ t, v u a L ý T hánh T ô n g đ ổ i là Đ ại

V iệ t. N hưng T àu vẫn phong cho vua ta là G ia o Chỉ quận

vư ơ ng, đ ến bấy g iờ m ớ i đ ổ i là An N am quốc vư ơ ng. N ư ớc ta

th à n h tê n là n ư ố c A n N a m k h ở i đ ầ u từ đ ấ y .

N ă m T â n M ã o v à n ă m N h â m T h ìn ( 1 1 7 1 - 1 1 7 2 ) A n h T ô n g đ i

chơ i x e m sơ n x u y ê n h iể m trở , đ ư ờ n g s á x a g ầ n v à sự s in h h o ạ t

c ủ a d â n g ia n , r ồ i s a i q u a n là m q u y ể n đ ị a đ ồ n ư ớ c A n N a m (1).

N ăm Ất M ù i (117 5 ), A n h T ô n g p h o n g c h o T ô H iế n T h à n h

là m T h á i p h ó B ìn h c h ư ơ n g q u â n q u ố c t r ọ n g sự À í ' . i s s u s ® #

v à g ia p h o n g v ư ơ n g tư ố c. A n h T ô n g đ a u , ủ y th á c T h á i tử là L o n g

C án f|Ệ £ ch o T ô H iế n T hành. A nh T ô n g m ấ t, trị v ì được 3 7

n ă m , th ọ 4 0 tu ổ i.

VII. LÝ CAO TÔNG (1176-1210)

Niên hiệu: T rinh phù ệ ịĩĩ (117 6 -118 5 ) - Thiên tư gia thụy
ÂHííí(1186-1201) - Thiên gia bảo hữu ỹiiSĩĨlịẾ (1202-1204)
- Tri bình long ứng ỲnT t i f f i (1205-1210).

1. TÔ Hiến Thành làm phụ chính

K h i v u a A n h T ô n g m ấ t , T h á i tử L o n g C á n c h ư a đ ầ y 3 tu ổ i,

b à C h iê u L in h T h á i h ậ u m u ô n lậ p n g ư ờ i c o n tr ư ở n g là c o n m ìn h

(1) Quyển địa đồ ấy bây giò không thấy còn di tích ở đâu cả.

117
t ê n l à L o n g X ư ở n g * 1* lê n l à m v u a , đ e m v à n g b ạ c đ ú t ló t c h o v ợ T ô

H iế n T h à n h , n h ư n g ô n g n h ấ t t h iế t k h ô n g c h ịu , b è n c ứ th e o di

c h iế u m à lậ p L o n g C á n , tứ c là v u a C a o T ô n g

Tô H iế n T hành g iú p vua C a o T ô n g tr ị nư ớ c, đ ế n năm K ỷ

H ợ i ( 117 9 ) th ì m ấ t. s ử c h é p r ằ n g k h i ô n g đ a u có q u a n th a m tri

c h ín h sự là V ũ T á n Đ ư ờ n g i S Â ắ í , n g à y đ ê m h ầ u h ạ . Đ ế n k h i b à

Đ ỗ T h á i h ậ u (2) r a th ă m hỏi n gày sau a i th a y được ô n g , ô n g tâ u

rằ n g : có q u a n G iá n nghị đại phu T rần T ru n g T á Thái

h ậ u n g ạ c n h iê n n ó i r ằ n g s a o k h ô n g cử V ũ T á n Đ ư ờ n g ? Ô n g đ á p :

"N ếu bệ h ạ hỏi người h ầ u h ạ , th ì x in cử n gư ơ i T á n Đ ư ờ ng, hỏi

n g ư ờ i g iú p n ư ớ c t h ì tô i x in cử n g ư ơ i T r u n g T á ".

T ô H i ế n T h à n h k h ô n g n h ữ n g l à m ộ t n g ư ờ i c ó t à i t h a o lư ợ c ,

d ẹ p g iặ c y ê n d â n m à t h ô i, c á c h th ờ v u a t h ậ t là t r u n g t h à n h ch o

nên ngư ờ i đời s a u th ư ờ n g v í ô n g vớ i G ia C át Lượng đời T am

quốc bên T àu .

Tô H iế n T hành m ấ t r ồ i, t r iề u đ ìn h k h ô n g th e o lờ i ô n g ấ y

d ặ n , cử Đ ỗ Y ê n D i t t ặ r Ễ Ì là m p h ụ c h ín h v à L ý K ín h T u

là m đ ế s ư . Đ ìn h t h ầ n b ấ y g iờ c ó n h i ề u n g ư ờ i đ ứ n g đ ắ n , c h o n ê n

b à C h iê u L in h T h á i h ậ u k h ô n g d á m m ư u sự p h ế lậ p .

Đ ế n k h i C a o T ô n g ló n lê n c ầ m q u y ề n tr ị n ư ớ c, th ì cứ h a y đi

s ă n b ắ n c h ơ i b ồ i, là m c u n g x â y đ iệ n , b ắ t t r ă m h ọ p h ả i p h ụ c d ịc h

k h ổ sở . N g o à i b iê n th ì q u â n M ư ờ n g th ổ ở b ê n T àu san g quấy

n h iễ u ở p h ía b ắ c , n g ư ờ i C h iê m T hành san g đánh ở p h ía nam ;

tro n g n ư ốc th ì trộ m cư ớ p n ổ i lê n n h ư o n g d ấ y . V u a tô i k h ô n g a i

lo n g h ĩ g ì đ ế n v i ệ c c h í n h t r ị , c h ỉ là m n h ũ n g v iệ c n h ũ n g lạ m , m u a

q u a n b á n c h ứ c , h à h iế p n h â n d â n , lấ y t iề n đ ể là m n h ữ n g v iệ c x a

x ỉ.

(1) Long Xưởng trước đã lập làm Thái tử, sau vì có tội phải giáng ruống
làm thứ dân.
(2) Đỗ Thái hậu là mẹ đẻ ra Cao Tông.

118
2. Sự nội loạn
N ăm B ín h T h ìn (12 0 8 ) ỏ N g h ệ A n có P h ạ m D u MSR, c h iê u

n ạ p n h ữ n g đ ồ v o n g m ệ n h , c h o đ i cư ớ p c á c th ô n d â n , c ó b ụ n g là m

p h ả n . C a o T ô n g s a i q u a n P h ụ n g n g ự là P h ạ m B ỉn h D i đi

đ á n h P h ạ m D u . B ỉn h D i đ e m q u â n v à o đ ến nơ i đ á n h đ u ổ i P h ạ m

D u đ i v à tịc h b iê n c ả c ủ a c ả i, đ ố t p h á c ả n h à c ử a .

Phạm D u c h o n g ư ờ i v ề k in h , lấ y v à n g b ạ c đ ú t ló t v ớ i c á c

q u a n tr o n g t r iề u , đ ể v u c h o B ỉn h D i r a là m v iệ c h u n g b ạ o , g iế t

h ạ i n h ữ n g k ẻ k h ô n g c ó tộ i, v à P h ạ m D u lạ i x in v ề t r iề u đ ể k ê u

oan.

C ao Tông nghe lờ i, c h o v ờ i P h ạ m Du vào chầu và tr iệ u

P h ạ m B ỉn h D i v ề .

B ỉn h D i v ề k in h v à o c h ầ u , C a o T ô n g tr u y ề n b ắ t g ia m , lạ i

to a n đ e m là m tộ i. B ấ y g iò c ó b ộ tư ớ n g c ủ a B ỉn h D i là Q u á c h B ố c

h đ e m q u â n p h á c ử a t h à n h v à o c ứ u B ỉ n h D i.

C ao T ôn g th ấ y b iế n , b è n đem g iế t P h ạ m B ỉn h D i đ i, r ồ i

c ù n g vớ i T h á i tử c h ạ y lê n m ạ n s ô n g Q u y H ó a (s ô n g T h a o G ia n g

ồ p h ía b ắ c h u y ệ n T a m N ô n g , P h ú T h ọ ). T h á i tử S a m s th ì c h ạ y

v ề H ả i Ấ p , l à n g L ư u G i a ( b ầ y g iờ l à l à n g L ư u X á , h u y ệ n H ư n g

N h ân ).

B ọ n Q u á c h B ố c đ ư a x á c B ỉn h D i r a m a i t á n g x o n g r ồ i, lạ i

v à o đ iệ n tô n H o à n g tử T h ẩ m t t lê n là m v u a .

K h i T h á i tử S a m ch ạy vể H ải Ấp vào ỏ n h à T rần L ý

N guyên T rần Lý là n g ư ờ i là n g T ứ c M ạ c (h u y ện M ỹ Lộc, p h ủ

X u â n T rư ờ n g , tỉn h N a m Đ ịn h ) là m n g h ề đ á n h c á , n h à g ià u , có

n h iề u n g ư ờ i t h e o p h ụ c , s a u n h â n b u ổ i lo ạ n c ũ n g đ e m c h ú n g đ i

cư ớ p p h á . Đ ế n k h i T h á i tử S a m c h ạ y v ề đ ấy, th ấ y con g á i T rầ n

L ý c ó n h a n s ắ c , l ấ y là m v ợ , r ồ i p h o n g c h o T r ầ n L ý tư ớ c M i n h tự

v à p h o n g ch o n gư ờ i c ậ u T r ầ n T h ị là T ô T r u n g T ừ Ũ íS Iạ l, n gư ờ i ỏ

là n g L ư u G ia là m Đ iệ n t iề n C h ỉ h u y sứ .

119
 ]

A n h em h ọ T r ầ n m ộ q u â n v ề k in h d ẹ p lo ạ n , r ồ i lê n Q u i H ó a

rư ớ c C a o T ô n g v ề c u n g . C a o T ô n g ch o q u a n v ê là n g L ư u G ia đón

T h á i tử , c ò n T r ầ n T h ị t h ì v ề ở n h à T r ầ n L ý .

C a o T ô n g v ề k in h được m ột n ă m th ì p h ả i b ệ n h , đ ến th á n g

10 năm C an h N gọ (12 10 ) th ì m ấ t, tr ị v ì được 3 5 năm , th ọ 38

tu ổ i.

VIII. LÝ HUỆ TÔNG (1211-1225)

Niên hiệu: K i ế n g ia lÉ H ( 1 2 1 1 - 1 2 2 4 )

1. Trần Thị
T h á i tử S a m s lê n n g ô i, tứ c là v u a H u ệ T ô n g rồ i sai

q u a n đ i rư ớ c T r ầ n T h ị v ể p h o n g là m N g u y ê n p h i.

B ấ y g iờ T r ầ n L ý đ ã b ị q u â n cư ớ p g iế t, c h ú n g th e o v ể n gư ờ i

co n th ứ là T r ầ n T ự K h á n h B Ệ íim . H u ệ T ô n g b è n p h o n g ch o Tự

K h án h là m C h ư ơ n g T ín hầu và cho ngư ời cậu T rần T h ị là T ô

T r u n g T ừ là m T h ái ú y T h u ận Lư u bá.

N ăm Q uý D ậu (12 13 ) T h ái hậu là m khổ T rần T h i ở tro n g

cu n g, an h T rần T h ị là T ự K hán h đem quân đ ế n c h ố n k in h sư ,

n ó i r ằ n g x i n rư ớ c v u a đ i. H u ệ T ô n g k h ô n g b iế t t ìn h ý g ì, n g h i T ự

K h á n h có ý p h ả n n g h ịc h b è n g iá n g T r ầ n T h i x u ố n g là m N gự nữ.

Tự K h án h n g h e tin ấ y , th â n đ ế n q u â n m ô n x in lỗ i v à rư ớ c v u a

đ i. H u ệ T ô n g c à n g n g h i lắ m , b è n c ù n g v ớ i T h á i h ậ u đ i lê n L ạ n g

C h â u ( L ạ n g S ơ n ).

Tự K h án h lạ i p h á t b in h x in rư ớ c v u a n h ư trư ớ c, H u ệ T ô n g

sợ l ạ i rư ớ c T h á i h ậ u v ề h u y ệ n B ìn h H ợ p (?).

K h i b ấ y g iờ b à T h á i h ậ u c h o T ự K h á n h là p h ả n t r ắ c , th ư ờ n g

c h ỉ m ặ t T r ầ n T h ị m à x ỉ m ắ n g v à x u i H u ệ T ô n g b ỏ đ i. H u ệ T ô n g

khôn g nghe, T h ái h ậu đ ịn h b ỏ th u ố c đ ộ c c h o T r ầ n T h ị. nhưng

120
H u ệ T ô n g b iế t ý , đ ế n b ữ a ă n th ì ă n m ộ t n ử a , cò n m ộ t n ử a ch o

T r ầ n T h ị ă n v à n g à y đ ê m k h ô n g c h o đ i đ â u . S a u v ì T h á i h ậ u là m

n g ặ t q u á, H u ệ T ô n g v à T rầ n T h ị đêm lẻ n r a đ i đ ế n n h à tư ớ n g

q u â n L ê M ịc h ở h u y ệ n Y ê n D u y ê n rồ i lạ i đ ế n c h â u C ử u L iê n

(?), c h o đ ò i T ự K h á n h đ ế n c h ầ u .

2. quyền về họ trần
T rần Tự K hánh đem quân đến hộ giá. H uệ Tông phong

T rần T h ị là m H oàng hậu. Tự K h án h là m Phụ c h ín h v à n gư ờ i

a n h T ự K h á n h là T r ầ n T h ừ a Ỵệũậí. l à m N ộ i th ị P h á n th ủ . T rầ n

Tự K hánh c ù n g v ố i T h ư ợ n g tư ớ n g q u â n là P h a n Lân sử a

s a n g q u â n n g ũ , là m đ ồ c h iế n k h í, lu y ệ n t ậ p v iệ c v õ . T ừ đ ấ y q u â n

t h ế lạ i n ổ i d ầ n d ầ n lê n .

H u ệ T ô n g p h ả i b ệ n h , t h ỉn h t h o ả n g có cơ n đ iê n , r ồ i c ứ u ố n g

rư ợ u s a y n g ủ c ả n g à y , c ò n v iệ c c h ín h trị đ ểu ở ta y T ự K h á n h

q u yết đ oán cả.

Đ ến th á n g ch ạp n ăm Q u ý M ù i (12 2 8 ) T ự K h á n h m ấ t, H u ệ

T ô n g c h o T r ầ n T h ừ a là m P h ụ quốc T h ái u ý, san g n ăm s a u lạ i

cho ngư ờ i em họ H oàng h ậu là T r ầ n Thủ Độ là m Đ iệ n

tiề n C h ỉ h u y sứ . T ừ đ ó v iệ c g ì ở tro n g t r iề u c ũ n g q u y ề n ở T h ủ Đ ộ

cả.

H u ệ T ô n g c ó b ệ n h m ã i k h ô n g k h ỏ i, m à T h á i tử t h ì c h ư a có,

T rần T h ị c h ỉ s in h đư ợ c h a i n gư ờ i co n g á i, n gư ờ i c h ị là T h u ậ n

T h iê n c ô n g c h ú a th ì đ ã g ả cho T rầ n L iễ u là con

trư ở n g c ủ a T r ầ n T h ừ a ; c ò n n gư ờ i e m là C h iê u T h á n h c ô n g c h ú a

tê n là P h ậ t K im t h ì m ớ i lê n 7 t u ổ i, H u ệ T ô n g y ê u

m ến lắ m , c h o n ê n m ớ i lậ p là m T h á i tử . T h á n g 10 năm G iá p

T h â n ( 12 2 4 ) H u ệ T ô n g tr u y ề n n g ô i ch o C h iê u T h á n h c ô n g c h ú a ,

r ồ i v à o ở c h ù a C h â n G iá o .

H u ệ T ô n g trị v ì được 14 n ăm .

121
 IX. LÝ CHIÊU H O ÀN G (1225)

Niên hiệu: T h i ê n ch ư ơ n g h ữ u đ ạ o ^ ậ í ^ ì Ẽ ( 12 2 4 - 12 2 5 ) .

C h i ê u T h á n h c ô n g c h ú a l ê n n g ô i , t ứ c l à v u a C h i ê u H o à n g B3

lỄ L B ấ y g iờ q u y ể n c h ín h ở c ả T r ầ n T h ủ Đ ộ. T h ủ Đ ộ lạ i tư th ô n g

v ớ i T r ầ n T h á i h ậ u , đ ê m n g à y tìm m ư u lấ y cơ n g h iệ p n h à L ý , b è n

đ ò i c o n c á c q u a n v à o tro n g c u n g đ ể h ầ u C h iê u H o à n g , v à lạ i cho

cháu là T rần cản h s in vào là m chứ c C h ín h th ủ IE ÌỈ. Đ ến

t h á n g c h ạ p t h ì C h iê u H o à n g lấ y T r ầ n cản h v à tru y ề n n g ô i cho

chồng.

N hà L ý đến đấy là h ế t, c ả th ả y là m vu a được 2 16 nám ,

t r u y ề n n g ô i đ ư ợ c 9 đ ờ i.

N h à L ý có c ô n g là m cho nước N a m ta nên được m ộ t nước

c ư ờ n g th ịn h : n g o à i th ì đ á n h n ư ớ c T à u , b ìn h n ư ớ c C h iê m , tro n g

t h ì c h ỉn h đ ố n v i ệ c v õ b ị, s ử a s a n g p h á p l u ậ t , x â y v ữ n g c á i n ề n tự

chủ. V ì v u a C a o T ô n g h o a n g c h ơ i, l à m m ấ t lò n g n g ư ờ i, c h o n ê n

g iặ c g iã n ổ i lê n , lo ạ n th ầ n n h iễ u sự . V u a H uệ Tông lạ i nhu

n h ư ợ c b ỏ v iệ c c h ín h tr ị, đ e m g ia n g sơ n p h ó th á c ch o n gư ờ i con

g á i c ò n đ a n g th ơ d ạ i, k h iế n c h o k ẻ g i a n h ù n g đ ư ợ c n h â n d ịp m à

l ấ y g i a n g s ơ n n h à L ý v à lậ p r a cơ n g h iệ p n h à T r ầ n v ậ y .

122
 LÝ TRIỀU THẾ PHỔ

1. Thái tổ Lý Công uẩn X ỉa $ 'ầ M.

2. Thái tông Phạt Mã Dực thánh vương Khai quốc vương Bổ Đông chinh vương Lực Vỗ đức vương Hoảng
* £ « 5 Bi S S Ĩ M S i« * ÍI3 E ÌJ

3. Thánh tông Nhật Tôn wK 0 ỉ? Nhật Trung 0 rt1

4. Nhân tông Càn Đ ứ c l - ẩ ỉ & í i ! Sùng hién hắu

5. Thán tông Dường Hoán

Thiên Lộc 6. Anh tông Thiên Tộ

Long xứởng S I l Ễ 7. Cao tông Long Cân [0ĩ 5k ỀÌÌ$£

8. Huệ tông S a m ® 7 n

9. Chiêu Hoàng: (Chiêu Thánh công chúa Phật Kim)

123
 CH Ư Ơ N G V I

NHÀ TRẦN

1S
(1225-1400)
Thòi kỳ thứ nhất (1225-1293)

1. Trần Thủ Độ
2. Việc đánh dẹp giặc giá
3. Việc cai trị
4. Việc thuế má
5. Việc đắp đê
I. TRẦN THÁI TÔNG i 6. Việc học hành
7. Phép luật
8. Quan chế
9. Binh chế
10. Việc đánh Chiêm Thành
11. Quân Mông c ổ xâm phạm đất An
Nam
n. TRẦN THÁNH TÔNG«I 1. Việc chính trị
2. S ự giao thiệp với M ông CỔ
m. TRẦN NHÂN TÔNG <
1. Việc chiến tranh
2. Việc văn học

124
 I. TRẦN THÁI TÔNG (1225-1258)
Niên hiệu:K iến trung Ỉ É 4 1 (1225-1237). Thiên ứng chính
bình JOSA*?- (1238-1350). N guyên p h o n g (1251-1258).

1. Trần Thủ Độ
T h á n g ch ạp n ăm Ấ t D ậu (12 2 5 ) T rầ n c ả n h lê n là m v u a ,

tứ c l à T r ầ n T h á i T ô n g p h o n g cho T rầ n T h ủ Đ ộ \F ß [ là m

T h á i sư T h ố n g q u ố c h à n h q u â n c h in h th ả o sự ^ Ẽ Í ể c í U Í T S Í i E t t # .

B ấ y g iờ v u a T h á i T ô n g m ớ i c ó 8 t u ổ i, v i ệ c g ì c ũ n g d o ồ T r ầ n

T hủ Đ ộ cả. T h ủ Đ ộ tu y là m ột n gư ờ i k h ô n g có h ọ c v ấ n nhưng

th ậ t là m ộ t t a y g ia n h ù n g , c h ủ ý c ố t g â y d ự n g cơ n g h iệ p nhà

T r ầ n c h o b ề n c h ặ t , c h o n ê n d ẫ u v iệ c t à n b ạ o đ ế n đ â u , c ũ n g là m

ch o đư ợ c. L ý H u ệ T ô n g t u y đ ã x u ấ t g ia đ i ở c h ù a r ồ i n h ư n g T h ủ

Đ ộ v ẫ n đ ịn h b ụ n g g i ế t đ i, c h o k h ỏ i s ự lo v ề s a u .

M ộ t h ô m H u ệ T ô n g n g ồ i n h ổ cỏ ỏ s â n c h ù a C h â n G iá o , T h ủ

Đ ộ đ i q u a tr ô n g th ấ y , m ó i n ó i rằ n g : "N h ổ cỏ th ì p h ả i n h ổ c ả rễ

c á i n ó đ i!" H u ệ T ô n g n g h e t h ế , p h ủ i t a y đ ứ n g d ậ y n ó i r ằ n g : " N h à

n gư ơ i n ó i t a h iể u r ồ i". Đ ư ợ c m ấ y h ô m , T h ủ Đ ộ ch o n g ư ờ i đ ế n m ời

H u ệ T ô n g , H u ệ T ô n g b iế t ý , v à o n h à s a u t h ắ t cổ tự tậ n . T h ủ Đ ộ

đ ư a b á ch q u a n đ ế n t ế k h ó c x o n g rồ i đ em h ỏ a tá n g , ch ô n ỏ th á p

B ảo Q uang.

C ò n T h á i h ậ u là T r ầ n T h ị g iá n g x u ố n g là m T h iê n cự c c ô n g

ch ú a để g ả cho T rầ n T h ủ Đ ộ (T rầ n T h ủ Đ ộ v à T h iê n cự c cô n g

c h ú a là h a i c h ị e m h ọ ). B a o n h iê u n h ữ n g c u n g n h â n n h à L ý th ì

đ ư a g ả ch o n h ữ n g T ù trư ở n g c á c m ư ờ n g.

T h ủ Đ ộ đ ã h ạ i H u ệ T ô n g r ồ i, lạ i m u ô n tr ừ n ố t c á c tô n t h ấ t

n h à L ý . Đ ế n n ă m N h â m T h ìn ( 1 2 3 2 ) n h â n là m lễ T iê n h ậ u 9tĩa
n h à L ý ở th ô n T h á i Đ ư ờ n g, là n g H o a L â m (h u y ện Đ ô n g N g ạ n ,

tỉn h B ắ c N in h ) , T h ủ Đ ộ s a i đ à o h ầ m , là m n h à lá ở trê n , đ ể đến

125
k h i c á c t ô n t h ấ t n h à L ý v à o đ ấ y t ế l ễ , t h ì s ụ t c à x u õ n g h ố r ồ i đô'

đ ất chôn số n g cả.

T hủ Đ ộ c h ì lo là m th ế n ào cho ngôi n hà T rần được vữ n g

bển , cho nên không n h ữ n g là tà n ác với n h à Lý m à t h ô i, đ ế n

lu â n th ư ờ n g ở t r o n g n h à , c ũ n g là m lo ạ n c ả . C h iê u T h á n h H o à n g

hậu lấ y T h á i T ô n g đ ã được 1 2 năm m à vẫn c h ư a c ó c o n (U, Thủ

Đ ộ b ắ t T h á i T ô n g b ỏ đ i v à g iá n g x u ố n g là m cô n g c h ú a , ro i đem

người ch ị b à C h iê u T hánh tứ c là vợ T rần L iễ u vào là m

H o à n g h ậ u , bở i v ì n gư ờ i c h ị đ ã có th a i được b a th á n g .

Làm lo ạ n nhân lu â n như th ế , th ì tự thượng cổ m ới có là

m ộ t. T r ầ n L iễ u tứ c g iậ n , đ e m q u â n là m lo ạ n . V u a T h á i T ô n g b ị

T h ủ Đ ộ h iế p c h ế n h ư th ế , tro n g b ụ n g c ũ n g k h ô n g y ê n , đ ế n đ êm

t r ố n r a , lê n ở c h ù a P h ù V â n , t r ê n n ú i Y ê n T ử ( h u y ệ n Y ê n H ư n g ,

tỉn h Q u ản g Y ên ). T rầ n Thủ Đ ộ b iế t tin ấy, đem quần th ầ n đi

đ ó n T h á i T ô n g v ề . T h á i T ô n g k h ô n g c h ịu v ề , n ó i r ằ n g : " T r ẫ m còn

n h ỏ d ạ i, k h ô n g k h a m n ổ i v i ệ c t o lớ n , c á c q u a n nên chọn ngư ời

khác để cho khỏi nhục xã tắ c". Thủ Độ nói m ãi khôn g nghe,

ngoảnh lạ i b ả o b á c h quan r ằ n g : "H o à n g th ư ợ n g ở đ â u là tr iề u

đ ìn h ở đ ấ y !" . N ó i đ o ạ n , t r u y ề n s ắ p s ử a x â y c u n g đ iệ n ở c h ù a P h ù

V ân. Q uốc sư ở chùa ấy th ấ y th ế , v à o van lạ y T h ái Tông vể

t r iề u , T h á i T ô n g b ấ t đ ắ c d ĩ t r u y ề n x a g iá v ề k in h .

Đ ư ợ c ít lâ u T rần L iễ u b iế t sứ c m ìn h k h ô n g là m g ì n ổ i, b è n

nhân lú c T h á i T ô n g n g ự t h u y ề n đ i c h ơ i, g i ả l à m ngư ờ i đ án h cá

lẻ n x u ố n g t h u y ề n n g ự , x in h à n g . H a i a n h e m ôm n h a u m à khóc.

T h ủ Đ ộ n g h e tin , đ ế n r ú t g ư ơ m to a n g iế t T r ầ n L iễ u , T h á i T ô n g

can m ã i m ớ i t h ô i. S a u T h á i T ô n g lấ y đ ấ t Y ê n Phụ, Y ên Đ ường,

Y ên S in h v à Y ê n B a n g (ở h u y ệ n Đ ô n g T r i ề u v à p h ủ K i n h M ô n ,

H ả i D ương) cho T rần L iễ u là m th á i ấp và p h on g cho là m An

S in h v ư ơ n g $ Ế Ĩ .

(1) Chiêu Thánh Hoàng hậu bấy giò mdi có 19 tuổi.

126
 T h ủ Đ ộ đ ã h ạ i h ế t c ả d ò n g d õi h ọ L ý , lạ i m u ố n ch o h ậ u th ế

k h ô n g a i n h ó đ ế n h ọ L ý n ữ a , m ới n h â n v ì tổ n h à T r ầ n tê n là L ý ,

b ắ t tro n g n ư ổ c a i là h ọ L ý đ ề u p h ả i c ả i là h ọ N g u y ễ n .

T h ủ Đ ộ t h ậ t là n gư ờ i r ấ t g ia n á c đ ố i v ớ i n h à L ý , n h ư n g lạ i

là m ộ t n g ư ờ i đ ạ i c ô n g th ầ n c ủ a n h à T r ầ n . M ộ t t a y c á n g đ á n g b a o

n h iê u tr ọ n g sự , g iú p T h á i T ô n g b ìn h p h ụ c đ ư ợ c g iặ c g iã tr o n g

n ư ớ c v à c h ỉn h đ ố n lạ i m ọ i v iệ c , là m cho nước N a m t a b ấ y g iò

được c ư ờ n g th ịn h , n g à y s a u có th ể c h ố n g cự v ớ i M ô n g cổ, khỏi

p h ả i là m n ô lệ n h ữ n g k ẻ h ù n g c ư ò n g .

2. Việc đânh dẹp giặc giã

N ưóc A n N am từ khi vua C ao Tông nhà L ý t h ấ t c h ín h ,

tr o n g n ư ớ c c h ỗ n à o c ũ n g có g iặ c g iã . Ở m ạ n Q u ố c O a i t h ì có g iặ c

M ư ò n g là m lo ạ n , ở H ồ n g C h â u t h ì có Đ o à n T h ư ợ n g c h iế m g iữ

đ ấ t Đ ư ờ n g H à o , tự x ư n g là m v u a , ỏ B ắ c G ia n g th ì có N g u y ễ n N ộ n

đ ộc lậ p x ư n g v ư ơ n g ở là n g P h ù Đ ổ n g . Ấ y là m ộ t nư ớ c m à c h ia

r a là m m ấ y g ia n g sơ n .
K h i T r ầ n T h ủ Đ ộ đ ã t h u x ế p x o n g v iệ c cư ớ p n g ô i n h à L ý r ồ i,

m ới đ em q u â n đ i đ á n h d ẹ p . T rư ớ c lê n b ìn h g iặ c M ư ò n g ở Q u ố c

O a i, s a u v ề đ á n h b ọ n Đ o à n T h ư ợ n g v à N g u y ễ n N ộ n . N h ư n g t h ế

lự c h a i n g ư ờ i ấ y m ạ n h l ắ m , T r ầ n T h ủ Đ ộ đ á n h k h ô n g l ạ i , b è n

c h ia đ ấ t p h o n g c h o h a i n g ư ờ i là m v ư ơ n g đ ể g iả n g h ò a .

N ăm M ậu T ý (12 2 8 ) N guyễn N ộn đem quân đánh Đ oàn

T h ư ợ n g , c h iế m g iữ lấ y đ ấ t Đ ư ờ n g H à o , t h a n h t h ế lừ n g lẫ y . T r ầ n

T h ủ Đ ộ đ ã lấ y là m lo . N h ư n g c h ỉ đ ư ợ c m ấ y t h á n g , t h ì N g u y ễ n

N ộ n c h ế t. T ừ đ ó c á c c h â u h u y ệ n t r o n g n ư ố c lạ i th ô n g h ợ p là m

m ộ t.

3. Việc cai trị

C ứ t h e o p h é p n h à L ý t h ì là n g n à o có b a o n h iê u n g ư ờ i đ i là m

q u a n v ă n , q u a n v õ , th ơ lạ i, q u â n lín h , h o à n g n a m , lu n g lã o , t à n

127
t ậ t , v à n h ữ n g n g ư ờ i đ ế n ở n g ụ cư , h a y là n h ữ n g n g ư ờ i x iê u lạ c đ ế n

ở tr o n g là n g , th ì x ã q u a n p h ả i k h a i v à o c ả q u y ể n s ổ g ọ i là trư ớ n g

tịc h Iị> ẵ í!. A i c ó q u a n tư ớ c m à c ó c o n đ ư ợ c t h ừ a ấm th ì con lạ i

đư ợ c v à o là m q u a n , cò n n h ữ n g n gư ờ i g ià u có, m à k h ô n g có q u a n

tư ớ c t h ì đ ờ i đ ờ i c ứ p h ả i đ i lín h . T h á i T ô n g lê n là m v u a p h ả i th e o

ph ép ấy, cho n ên đến n ăm M ậ u T í (12 8 8 ) lạ i s a i q u a n v à o T h a n h

H ó a là m lạ i tr ư ớ n g t ịc h t h e o n h ư lệ n h à L ý n g à y trư ớ c .

N ăm N hâm D ầ n ( 12 4 2 ) T h á i T ô n g c h ia nư ớ c N a m r a là m 12

lộ . M ỗ i lộ đ ặ t q u a n c a i tr ị là A n phủ s ứ 5 ẫc # Ị;fê [ , c h á n h phó 2

v iê n . D ư ó i A n p h ủ sứ có q u a n Đ ạ i tư x ã n] v à T i ể u t ư x ã Ạ o]

?±. T ừ n g ũ p h ẩ m trở lê n t h ì là m Đ ạ i tư x ã , lụ c p h ẩ m trờ x u ô n g

t h ì là m T iể u tư x ã , m ỗ i v iê n c a i tr ị, h o ặ c h a i x ã , h o ặ c b a b ố n xã .

M ỗ i x ã l ạ i có m ộ t v iê n x ã q u a n là C h á n h s ử g iá m JE 5 & M .

L ộ n à o c ũ n g c ó q u y ể n d â n t ị c h r i ê n g c ủ a lộ ấ y .

4. V iệ c thuế má
N g ư ờ i t r o n g n ư ớ c p h â n r a từ n g h ạ n g : c o n t r a i từ 1 8 tu ổ i th ì

v à o h ạ n g tiể u h o à n g n a m , từ 2 0 tu ổ i v à o h ạ n g đ ạ i h o à n g n am .

C ò n từ 6 0 tu ổ i trở lê n th ì v à o lã o h ạ n g .

Thuê' thân: T h u ế th â n th ờ i b ấ y g iờ tu ỳ th e o số m ộn g m à

đ án h , a i có m ộ t h a i m ẫu ru ộ n g th ì p h ả i đ ó n g m ột n ăm m ột quan

tiề n t h u ế t h â n ; a i có b a b ố n m ẫ u , th ì đ ó n g h a i q u a n ; a i có n ă m

m ẫ u trở lê n , t h ì đ ó n g b a q u a n . A i k h ô n g có m ẫ u n à o , t h ì k h ô n g

p h ả i đ ó n g th u ế .

T hu ế ruộng-. T h u ế ru ộ n g th ì đ ó n g bằng th ó c : cứ m ỗi m ột

m ẫ u t h ì c h ủ đ iể n p h ả i đ ó n g 1 0 0 t h ă n g th ó c.

C ò n n h ư r u ộ n g c ô n g , t h ì có s á c h c h é p r ằ n g đ ờ i n h à T r ầ n có

h a i th ứ r u ộ n g c ô n g , m ỗ i th ứ p h â n r a là m ba hạng.

1. M ộ t t h ứ g ọ i l à r u ộ n g q u ố c k h ổ ’: h ạ n g n h ấ t m ỗ i m ẫ u đ á n h

t h u ế 6 th ạ c h 8 0 t h ă n g th ó c; h ạ n g n h ì m ỗ i m ẫ u 4 th ạ c h ; h ạ n g b a

m ỗ i m ẫ u 3 th ạ c h .

128
 2. M ộ t t h ứ g ọ i l à t h á c đ i ể n (1): h ạ n g n h ấ t m ỗ i m ẫ u đ á n h t h u ế

m ộ t th ạ c h th ó c; h ạ n g n h ì b a m ẫ u lấ y m ộ t th ạ c h , h ạ n g b a , b ố n

m ẫ u lấ y m ộ t th ạ c h .

C ò n r u ộ n g a o c ủ a c ô n g d â n th ì m ỗ i m ẫ u lấ y b a t h ă n g th ó c

th u ế .

R u ộ n g m u ố i p h ả i đ ó n g b ằ n g tiề n .

Các thứ thuế: Có sách chép rằn g n hà T rần đ án h cả th u ế

t r ầ u c a u , t h u ế h ư ơ n g y ê n tứ c , v à tô m , c á , r a u , q u ả , g ì c ũ n g đ á n h

th u ế cả.

C ò n n h ư v à n g b ạ c t iê u d ụ n g tr o n g n ư ố c th ì tiê u b ằ n g p h â n ,

lư ợ n g đ ã đ ú c s ẵ n , c ó h i ệ u n h à n ư ớ c . K h i n à o đ ó n g n ộ p c h o v u a

q u a n , th ì m ộ t tiề n là 7 0 đ ồ n g , m à th ư ờ n g tiê u v ố i n h a u th ì m ộ t

t iề n c h ỉ có 6 9 đ ồ n g m à th ô i.

5. Việc đắp đê
Nước N am t a ở m ạ n đ ư ờ n g n gư ợ c t h ì lắ m n ú i, m à ở m ạ n

t r u n g c h â u t h ì n h iể u s ô n g n g ò i, c h o n ê n đ ế n m ù a lụ t n ư ớ c n g à n ,

n ư ớ c lũ c h ả y v ề n g ậ p m ấ t c ả đ ồ n g đ iể n . V ì v ậ y n ă m M ậu T hân

( 1 2 4 4 ) T h á i T ô n g s a i q u a n ở c á c lộ đ ắ p đ ê ở h a i b ê n b ờ s ô n g c á i

(H ồ n g H à ), g ọ i là Đ ỉn h n h ĩ đ ê . L ạ i đ ặ t q u a n đ ể c o i v iệ c đ ê , g ọ i là

H à đ ê c h á n h p h ó sứ h a i v iê n . H ễ c h ỗ n à o m à đ ê đ ắ p v à o r u ộ n g

c ủ a d â n , th ì n h à n ư ớ c c ứ c h iế u th e o g iá r u ộ n g m à b ồ i th ư ờ n g c h o

ch ủ ru ộ n g .

(1) Sử chép rằng ông Lê Phụng Hiểu đời vua Lý Thái Tông đi đánh giặc
lập được nhiều công. Sau vua định phong tưóc cho ông, ông từ chối, xin lên núi
ném con dao, hễ rơi đến đâu xin lấy đất làm tư nghiệp.
Vua thuận cho. Lê Phụng Hiểu mói lên núi Băng Sơn ném con dao xuống
xa được 10 dặm. Vua bèn lấy ruộng ồ chung quanh núi Băng Sơn cho ông Lê
Phụng Hiểu, gọi là thác đao điền. Sau thành ra tên thác điển là ruộng để
thưỏng công cho các quan.

129
6. V iệc học hành
N ăm N hâm T h ì n ( 1 2 3 2 ) m ở k h o a t h i T h á i h ọ c s in h ( t h i T iế n

s ĩ) . Từ đời n h à L ý cũn g đã có th i n h o s ĩ, nhưng ch ỉ th i T am

T r ư ờ n g m à t h ô i, đ ế n b â y g iờ m ớ i c ó k h o a t h i T h á i h ọ c s i n h , c h ia

ra th ứ b ậ c , là m ba g iá p đ ể đ ịn h cao th ấ p . Đ ế n khoa th i n ăm

Đ in h V ị (12 4 7 ) lạ i đ ặ t r a ta m k h ô i: t r ạ n g nguyên, bảng nhăn,

th á m h o a. K h o a th i n ă m Đ in h V ị n à y có L ê V ă n H ư u , là ngư ời

là m sử nư ớc N a m trư ớ c h ế t c ả , đ ỗ b ả n g n h ã n . N ă m ấ y lạ i có mở

k h o a th i T a m G iá o : N h o , T h íc h , L ã o , a i h ơ n t h ì đ ỗ k h o a G iá p , ai

kém th ì đỗ k h o a A t.

Xem n h ư th ế th ì sự học v ấ n đời n h à T rầ n cũ n g rộ n g : N ho,

T h íc h , L ã o cũng trọ n g cả. N hư ng kh ôn g rõ cá ch học hành và

p h é p t h i c ử b ấ y g iờ r a t h ế n à o , b ở i v i c h ỗ n à y s ử c h ỉ n ó i lư ợ c q u a

m à t h ô i.

N ăm Q u ý S ử u ( 1 2 5 3 ) lậ p Q u ố c h ọ c v iệ n đ ể g iả n g tứ th ư n g ũ

k in h , v à lậ p g iả n g v õ đ ư ờ n g đ ể lu y ệ n t ậ p v õ n g h ệ .

7. Phép luật
Sử chép rằn g n ăm G i á p T h ì n ( 1 2 4 4 ) v u a T h á i T ô n g c ó đ ịn h

lạ i c á c lu ậ t p h é p , n h ư n g k h ô n g n ó i r õ đ ịn h r a t h ế n à o . X é t tro n g

sách "Lịch triều hiến chương của ông P h an H uy Chú

$ 1)0 18 : th ì p h é p nhà T rần đặt ra là hễ n h ữ n g người p h ạm tộ i

trộ m c ắ p đ ề u p h ả i c h ặ t t a y , c h ặ t c h â n , h a y là ch o v o i g ià y .

X em n h ư t h ế t h ì h ì n h l u ậ t t h ờ i b â y g iờ n ặ n g l ắ m .

8. Q uan C h ế
Q uan c h ế đời n h à T rần cũng sử a san g lạ i c ả . B ấy g iò có

T am công, T am th iế u , T h á i u ý , T ư m ã, T ư đồ, T ư k h ô n g , là m

v ă n v õ đ ạ i t h ầ n . T ể tư ớ n g t h ì có T ả h ữ u T ư ớ n g q u ố c , T h ủ tư ớ n g

T ham tr i.

130
 V ă n G ia i n ộ i ch ứ c, th ì có c á c b ộ T h ư ợ n g th ư , T h ị la n g , L a n g

tr u n g , V iê n n g o ạ i, N g ự sử , v .v ... N g o ạ i ch ứ c, t h ì có A n p h ủ sư ,

T r i p h ủ , T h ô n g p h á n , T h iê m p h á n , v .v ...

C ò n v õ g ia i n ộ i ch ứ c, th ì có P h iê u k ỵ th ư ợ n g tư ớ n g q u â n ,

C ẩ m v ệ th ư ợ n g tư ớ n g q u â n , K im n g ô đ ạ i tư ớ n g q u â n , V õ v ệ đ ạ i

tư ớ n g q u â n , P h ó đ ô tư ớ n g q u â n , v .v ... N g o ạ i c h ứ c t h ì c ó K in h

lư ợ c s ứ , P h ò n g n g ự sứ , T h ủ ngự sứ , Q u an s á t sứ , Đ ô hộ, Đ ô

th ố n g , T ổ n g q u ả n , v .v ...

Q uan lạ i đờ i b ấ y g iờ , c ứ 10 n ă m , t h ì đư ợ c t h ă n g lê n m ột

h à m , v à 1 5 n ă m m ớ i đư ợ c lê n m ộ t ch ứ c.

Đ ờ i n h à T r ầ n , t u y q u a n lạ i th ì n h iề u , n h ư n g v u a q u a n có ý

th â n c ậ n v ớ i n h a u lắ m . H ễ k h i n à o v u a đ ã i y ế n , c á c q u a n u ố n g

rư ợ u x o n g r ồ i, t h ì r a d ắ t t a y n h a u m à m ú a h á t , k h ô n g c ó g iữ lễ

p h é p n g h iê m k h ắ c n h ư n h ữ n g đ ờ i s a u .

9. Binh chế
T ừ k h i T h á i T ô n g lê n n g ô i là m v u a th ì v iệ c b in h lín h m ột

n g à y m ộ t c h ỉn h đốn th ê m . B a o n h iê u n h ữ n g người d ân trá n g

tro n g n ư óc đ ề u p h ả i đ i lín h cả. C á c th â n vư ơ n g a i c ũ n g được

q u y ề n m ộ t ậ p q u â n l í n h . V ì cớ ấ y c h o n ê n đ ế n s a u n g ư ờ i M ô n g

Cổ san g đán h, nưóc N am ta có hơ n 2 0 v ạ n q u â n đ ể c h ố n g v ố i

q u â n n g h ịc h .

T rừ n h ữ n g g iặ c g iã nhỏ m ọ n ở t r o n g n ư ớ c k h ô n g k ể c h i,

nước N a m t a b ấ y g iò ở p h ía n a m có C h iê m T h à n h , p h ía b ắ c có

q u â n M ô n g c ổ s a n g q u ấ y n h i ễ u c h o n ê n p h ả i đ á n h d ẹ p lu ô n .

10. Việc đánh Chiêm Thành

T ừ k h i T h á i T ô n g lê n là m v u a , n ư ớ c C h iê m T h à n h đ ã s a n g

c ô n g tiế n , n h ư n g th ư ờ n g v ẫ n c ứ s a n g cư ớ p p h á , v à cứ đ ò i l ạ i đ ấ t

cũ . T h á i T ô n g lấ y là m tứ c g iậ n , b è n s ử a s o ạ n sự đ i đ á n h C h iê m

Thành. N ăm N hâm T ý (12 5 2 ) n g ài ngự g iá đ i đ á n h , b ắ t đư ợc

131
v ư ơ n g p h i n ư ớ c C h iê m tê n là B ô ' G ia L a M 5B ỈS v à q u â n d â n nước

ấ y r ấ t n h iề u .

11. Q uãn Mông c ổ xâm phạm đất An Nam

T ro n g khi nhà L ý m ấ t n g ô i, n h à T rần lê n là m vu a ỏ An

N a m , th ì n h à T ô n g b ên T à u b ị ngư ờ i M ô n g c ổ đ á n h p h á.

N g u y ê n ở p h ía b ắ c n ư ớ c T à u có m ộ t d â n tộ c g ọ i là M ô n g c ổ

m~Ề, ở vào khoảng t h ư ợ n g lư u sôn g H ắc L o n g g ia n g (A m o u r).

N g ư ờ i M ô n g C ổ h u n g tợ n , m à lạ i có t ín h h iế u c h iế n , n g ư ờ i n ào

cư ỡ i n g ự a c ũ n g g iỏ i, v à b ắ n t ê n k h ô n g a i b ằ n g . B in h lín h th ư ờ n g

l à q u â n k ỵ , m à x ế p đ ặ t t h à n h cơ n à o đ ộ i ấ y , t h ậ t là c ó t h ứ tự , v à

n g ư ờ i n à o c ũ n g t in h n g h ê c h iế n đ ấ u .

B ở i t ín h c h ấ t v à b in h p h á p c ủ a n g ư ờ i M ô n g c ổ n h ư th ế , cho

nên T h iế t M ộ c C hân ( T é m o u d jin e ) tứ c là T hành C át Tư H ãn

(G e n g is k h an ), m iế u h iệ u là N guyên T h ái Tổ, m ớ i c h iế m g iữ

đư ợ c c ả v ù n g T r u n g Á , c ù n g đ ấ t B a T ư , s a n g đ ế n p h ía đ ô n g bắc

 u L a B a . S a u q u â n M ô n g c ổ lạ i lấ y đ ư ợ c n ư ớ c T â y H ạ , p h ía tâ y

b ắ c n ư ố c T à u , d ứ t đư ợ c n ư ố c K im và trà n san g đến n ư ớ c T r iề u

T iê n (C a o L y ).

T hàn h C át Tư H ãn m ấ t, người con th ứ ba là A lo a đài

( A g o ta i) lê n là m v u a tứ c là N g u y ê n T h á i T ô n g . A lo a đ à i tru y ề n

c h o c o n l à Q u í- d o ( G o u y o u k ) tứ c l à N g u y ê n Đ ịn h T ô n g .

Q u í- d o là m vu a được n on b a n ă m th ì m ấ t, n g ô i v u a M ôn g

C ổ v ề chi k h ác. N gư ời em co n n h à c h ú là M ô n g K h a (M o n g -k é )

lê n là m v u a , tứ c là N g u y ê n H iế n T ô n g .

M ông K h a sa i h ai em là H ạt Lỗ (H o u la g e n ) san g k in h lý

v iệ c n ư ớ c B a T ư , v à H ố t T ấ t L iệ t (K o u b ila i) s a n g đ á n h n h à T ô n g

bên T àu. T ro n g kh i quân M ông c ổ đang đánh nhà Tông, th ì

M ô n g K h a m ấ t , H ố t T ấ t L i ệ t p h ả i r ú t b in h v ề lê n n g ô i v u a tứ c

N guyên T h ế T ổ . H ố t T ấ t L i ệ t lê n là m v u a rồ i đ ổ i q u ố c h iệ u là

N guyên.

132
 H ố t T ấ t L iệ t lạ i s a n g đ á n h n h à T ố n g. T ừ đó cả nước T à u

th u ộ c v ề M ô n g C ổ c a i tr ị.

K h i M ô n g K h a h ã y còn , H ố t T ấ t L iệ t đ em qu ân san g đánh

n h à T ố n g , có s a i m ộ t đ ạo q u â n đ i đ á n h lấ y nước Đ ạ i L ý ^ 3 (th u ộ c

t ỉ n h V â n N a m b â y g iờ ) t ư ớ n g M ô n g c ổ l à N g ộ t L ư ơ n g H ợ p T h a i 7 1

ê ."a □ ( W o u le a n g o ta i) s a i s ứ s a n g b ả o v u a T r ầ n T h á i T ô n g vê' t h ầ n

phục M ông cổ.

T hái Tông không những là không c h ịu , lạ i b ắ t g ia m sứ

M ô n g C ổ , r ồ i s a i T r ầ n Q u ố c T u ấ n ^ m í l ỉ đ e m b in h lê n g iữ ở p h ía
B ắ c . B ấ y g iờ l à n ă m Đ in h T Ị ( 1 2 5 7 ) .

N gột Lươ ng H ợp T h ai Tí ¡ à ' ê ‘ ỂT b è n từ V â n N a m đem quân

s a n g đ ịa p h ậ n A n N a m , đ i đ ư ờ n g s ô n g T h a o G ia n g , tỉn h H ư n g

H óa, xu ố n g đ án h T h ă n g L on g.

T r ầ n Q u ố c T u ấ n í t q u â n đ á n h k h ô n g n ổ i, lù i v ề đ ó n g ở S ơ n

T ây. Q u ân M ô n g c ổ kéo trà n xu ố n g đến sô n g T h ao . T h á i T ôn g

p h ả i n g ự g iá t h â n c h in h , n h ư n g đ á n h k h ô n g đư ợ c, c h ạ y v ề đ ó n g

ở s ô n g H ồ n g H à (1>. Q u â n M ô n g c ổ t i ế n l ê n đ á n h đ u ổ i q u â n n h à

T rần đến Đ ông Bộ Đ ầu (p h ía đ ô n g s ô n g N h ị H à ở h ạ t h u y ệ n

T h ư ợ n g P h ú c ). T h á i T ô n g p h ả i b ỏ k in h đ ô , c h ạ y v ề đ ó n g ở s ô n g

T h iê n M ạ c (v ể h ạ t h u y ệ n Đ ô n g A n , tỉn h H ư n g Y ê n ) .

Q uân M ông cổ vào th à n h T h ă n g L o n g , t h ấ y b a n gư ờ i sứ

M ô n g C ổ c ò n p h ả i t r ó i, g ia m ở tr o n g n g ụ c , đ ế n k h i cở i tr ó i r a th ì

m ộ t n g ư ờ i c h ế t. N g ộ t L ư ơ n g H ợ p T h a i t h ấ y t h ế tứ c g iậ n q u á , ch o

q u â n r a cư ớ p p h á g iế t c ả n a m p h ụ lã o ấ u ở t r o n g t h à n h .

B ấ y g iò t h ế n g u y , T h á i T ô n g n g ự t h u y ề n đ ế n h ỏ i T h á i u ý là

T r ầ n N h ậ t H iệ u K í 0 N h ậ t H iệ u k h ô n g n ó i g ì c ả , c ầ m s à o v iế t

x u ố n g n ư ốc h a i ch ữ "N h ậ p T ô n g A 3 ? " . T h á i T ô n g lạ i đ i đ ến h ỏ i

T h á i sư T rầ n T h ủ Đ ộ. T h ủ Đ ộ n ói rằ n g : "Đầu tôi chưa rơi xuống

đất, thì xin Bệ hạ đừng lo!".

(1) Sử ta chép là sông Phú Lương. Xem lòi chú thích ở trên.

133
 T h ái Tông nghe th ấ y T h ủ Đ ộ n ói cứ n g còi n hư th ế , tro n g

bụ n g m ới yên.

Đ ư ợ c ít lâ u q u â n M ô n g c ổ ỏ nư ớ c N a m k h ô n g q u e n t h u ỷ th ổ

xem r a b ộ m ỏ i m ệ t. T h á i T ô n g m ớ i t iế n b in h lê n đ á n h ở Đ ô n g B ộ

Đ ầ u . Q u â n M ô n g c ổ th u a c h ạ y v ê đ ế n t r ạ i Q u y H ó a . lạ i b ị ch ủ

t r ạ i ở đ ấ y c h iê u tậ p th ổ d â n r a đ á n đ á n h . Q u â n M ô n g c ổ th u a

t o , r ú t v ề V â n N a m , đ i đ ư ờ n g m ỏ i m ệ t , đ ế n đ â u c ũ n g k h ô n g cư ớ p

p h á g ì c ả , c h o n ê n n g ư ờ i t a g ọ i là g iặ c P h ậ t .

Q uân M ông c ổ t u y t h u a p h ả i r ú t v ề , n h ư n g c h ả n g b a o lâ u

vu a M ông cổ dứt được nhà T ô n g , lấ y đ ư ợ c n ư ớ c T à u , rồ i có ý

m uôn b ắt v u a nước N am t a s a n g c h ầ u ở B ắ c K in h , bở i v ậ y lạ i sai

sứ s a n g đ ò i lệ c ô n g . V u a T h á i T ô n g s a i L ê P h ụ T r ầ n san g

sứ x in cứ b a n ă m s a n g c ố n g m ộ t lầ n .

M ùa xu ân năm M ậu N gọ (12 5 8 ), T h ái Tông n h ư ờ n g ngôi

c h o T h á i T ử là T r ầ n H o ả n g R ü ll, đ ể d ạ y b ả o m ọ i v iệ c v ể c á c h trị

n ư ớ c, v à đ ể p h ò n g n g à y s a u a n h e m k h ô n g tr a n h n h a u .

T r iề u đ ìn h tô n T h á i T ô n g lê n là m T h á i T h ư ợ n g h o à n g ;fc _ h

JlL đ ể c ù n g c o i v i ệ c n ư ố c .

T h á i T ô n g t r ị v ì đ ư ợ c 3 3 n ă m , là m T h á i T h ư ợ n g h o à n g được

19 n ăm t h ì m ấ t , th ọ 6 0 tu ổ i.

II. TRẦN THÁNH TÔNG (1258-1278)

Niên hiệu: Thiệu Long ẾStl (1258 - 1272)

Bảo p hù (1273- 1278)

1. V iệc chính trị

T h á i tử H o ả n g M lê n n g ô i, tứ c là v u a T h á n h T ô n g W tx, đổi

n iê n h iệ u là T h iệ u L o n g £ 3 t i .

T h á n h T ô n g là ô n g v u a n h â n từ t r u n g h ậ u ở vớ i a n h e m ho

134
h à n g r ấ t l à t ử t ế . T h ư ờ n g h a y n ó i r ằ n g : "T hiên h ạ là của ôn g cha

đê lại, n ên đ ể cho a n h em cù n g h ư ở n g p h ú q u í chung". R ồ i c h o c á c

h o à n g t h â n v à o n ộ i đ i ệ n , c ù n g ă n m ộ t m â m , n ằ m m ộ t g iư ờ n g , t h ậ t l à

t h â n á i, c h ỉ c ó lú c n à o r a v iệ c c ô n g , h o ặ c b u ổ i c h ầ u , t h ì m ớ i p h â n th ứ

t ự t h e o l ễ p h é p m à t h ô i.

C ò n v i ệ c n ư ố c t h ì t h ậ t n g à i c ó l ò n g lo g iữ c h o d â n đ ư ợ c y ê n

tr ị. T r o n g 2 1 n ă m , n g à i là m v u a k h ô n g có g iặ c g iã g ì c ả . V iệ c h ọ c

h à n h c ũ n g m ỏ m a n g th ê m : c h o H o à n g đ ệ T r ầ n íc h T ắ c R Ệ Ííắ ® là

m ộ t n g ư ờ i h a y c h ữ t r o n g n ư ớ c lú c ấ y , m ở h ọ c đ ư ờ n g đ ể n h ữ n g

n gư ờ i v ă n s ĩ h ọ c t ậ p . D a n h n h o M ạ c Đ ĩn h C h i M ÿ ii. cũn g học ở

trư ờ n g ấ y r a .

Đ ò i b ấ y g iò L ê V ă n H ư u Hßrjcfä là m x o n g b ộ Đ ại V iệt s ử
jtĩ t h à n h 3 0 q u y ể n , c h é p t ừ T r i ệ u V õ v ư ơ n g đ ế n L ý C h i ê u H o à n g .

B ộ sử n à y k h ở i đ ầ u là m từ đời T r ầ n T h á i T ô n g đ ến n ă m N hâm

T h â n ( 12 7 2 ) đời T h á n h T ô n g m ớ i x o n g . N ư ớ c N a m t a có q u ố c sử

k h ồ i đ ầ u từ đ ấ y .

T h á n h T ô n g lạ i b ắ t c á c v ư ơ n g h ầ u , p h ò m ã p h ả i c h iê u tậ p

n h ữ n g ngư ời n g h èo đ ó i lư u lạ c đ ể k h a i k h ẩ n h o a n g đ iề n là m

tr a n g h ộ . T r a n g đ iề n có từ đ ấ y .

2. Sự giao thiệp vói Mông c ổ

N ư ố c t u y đư ợ c y ê n , s o n g v iệ c g ia o th iệ p vớ i T à u m ột n gày

m ộ t k h ó t h ê m . Đ ờ i b ấ y g iò M ô n g c ổ đ ã đ á n h đ ư ợ c n h à T ô n g r ồ i,

ch ỉ ch ự c lấ y nư ớ c A n N a m , n h ư n g v ì trư ố c tư ớ n g M ô n g c ổ đã

đ án h th u a m ột trậ n , v ả tro n g n ư ốc T à u c ũ n g ch ư a được y ê n , cho

nên v u a M ôn g c ổ m uốn dụng kế dụ vua An N am san g hàng

p h ụ c, đ ể k h ỏ i d ù n g c a n q u a . V ậ y cứ v à i n ă m lạ i ch o sứ s a n g s á c h

n h iễ u đ iề u n ọ đ iề u k ia , v à d ụ v u a A n N am san g chầu, như ng

vua ta cứ n a y lầ n m a i lữ a , k h ô n g c h ịu đ i. S a u nhân d ịp T h á i

T ô n g như ờ ng n gôi cho T h á n h T ô n g, v u a M ôn g c ổ s a i sứ s a n g

p h on g vư ơ n g cho T h á n h T ô n g, v à tu y k h ô n g b ắ t nước N a m phải

135
đ ổ i p h ụ c s ắ c v à c h ín h t r ị, n h ư n g đ ịn h c h o b a n ã m p h â ư m ộ t lầ n

c ố n g . M à lệ c ố n g t h ì p h ả i c h o n h o s ĩ, t h ầ y th ú c « , t h ầ y b ó i, th â y

to á n số và th ợ t h u y ề n m ỗ i h ạ n g b a n g ư ờ i, c ù n g VỚI cá c đổ sàn

v ậ t n h ư l à s ừ n g t ê , n g à v o i, đ ồ i m ồ i, c h â u b á u v à c á c v ậ t lạ . Vua
M ô n g C ổ lạ i đ ặ t q u a n Đ ạ t L ỗ H o a X íc h ( t i ế n g M ô n g C ô tứ c là

q u a n C h ư ở n g Ấ n ), đ ể đ i lạ i g iá m trị các ch âu q u ận nước N am .

Ý M ông Cổ m uốn b iế t n h â n vật tà i sản nước N am ta có

n h ữ n g g ì, v à h ọ c v ấ n x ả o k ỹ r a là m s a o , đ ể liệ u đ ư ờ n g m à đ á n h

lấ y c h o tiệ n . V à tu y rằ n g q u yền c h ín h trị v ẫ n đ ể ch o v u a nước

N a m , n h ư n g đ ặ t q u a n g iá m t r ị đ ể d ầ n d ầ n lậ p t h à n h B à o h ộ .

T h á n h T ô n g b ề n g o à i t u y v ẫ n c h ịu th ầ n p h ụ c , n h ư n g tro n g

b ụ n g c ũ n g b iế t r ằ n g M ô n g c ổ có ý đ á n h lấ y n ư ớ c m ìn h , c h o n ê n

cứ tu b in h d ụ n g võ đ ể p h ò n g có n g à y tra n h c h iế n . V ậ y tu yể n

đ in h t r á n g c á c lộ là m lín h , p h â n quân ngũ r a là m quán và đô:

m ỗi qu ân 30 đô, m ỗi đô c ó 8 0 n g ư ờ i, b ắ t p h ả i l u y ệ n t ậ p lu ô n .

N ăm B ín h D ầ n ( 12 6 6 ) n h â n sứ M ô n g c ổ s a n g , T h á n h T ô n g

s a i q u a n s a n g T à u đ á p lễ v à x in đ ừ n g b ắ t n h o s ĩ, t h ầ y b ó i v à các

th ợ t h u y ề n s a n g c ố n g . V u a M ô n g c ổ ứ n g c h o , n h ư n g b ắ t c h ịu 6

đ iể u k h á c :

1. V u a p h ải th â n v ào ch ầu

2 . V u a p h ả i c h o c o n h a y là e m s a n g là m tin

3 . B iê n s ổ d â n s a n g n ộ p

4 . P h ả i c h ịu v iệ c b in h d ịc h

5. P h ả i nộp th u ế m á

6. vẫn cứ đ ặ t q u a n g iá m trị

V u a A n N am cứ lầ n lữ a không c h ịu . Đ ến nám T ản M ùi

( 1 2 7 1 ) v u a M ô n g c ổ là H ô t T ấ t L iệ t Míì&ĩ!i c ả i q u ố c h iệ u là Đ ạ i

N guyên rồ i ch o sứ s a n g d ụ T h á n h T ô n g sa n g ch ầ u n h ư n g

T h á n h T ô n g c á o b ệ n h k h ô n g đ i.

N ăm s a u N g u y ê n c h ủ c h o sứ s a n g tìm cột đ ồn g trụ củ a M ã

V iệ n trồ n g ngày trư ó c, nhưng Thánh Tông sai quan san g nói

136
r ằ n g : c ộ t ấ y lâ u n g à y m ấ t đ i r ồ i, k h ô n g b iế t đ â u m à tìm nữ a.

V iệ c ấ y c ũ n g t h ô i.

Đ ến năm Ấ t H ợi (12 7 5 ) T h á n h T ô n g s a i sứ san g T àu nói

rằn g : nước N a m k h ô n g p h ả i là n ư ó c M ư ờ n g M á n m à đ ặt quan

g iá m t r ị, x in đ ổ i q u a n Đ ạ i L ỗ H o a X íc h là m q u a n D ẫ n t iê n s ứ 3 1

ÌÊ ÍĨẼ . V u a n h à N g u y ê n k h ô n g c h o , lạ i b ắ t th e o 6 đ iề u đ ã đ ịn h

trư ố c . T h á n h T ô n g c ũ n g k h ô n g c h ịu . T ự đ ấ y v u a n h à N guyên

th ấ y d ụ n g m ư u k h ô n g đư ợ c, q u y ế t ý cử b in h san g đánh nước

N a m , s a i q u a n ở b i ê n g iớ i d o t h á m đ ị a t h ế n ư ớ c t a . B ê n A n N a m

c ũ n g đ ặ t q u a n p h ò n g b ị.

N ăm Đ in h Sử u (12 7 7 ) T hái Thượng hoàng m ất ở T h iê n

T rư ờ n g p h ủ (tứ c là là n g T ứ c M ạ c ). N ă m s a u ( 1 2 7 8 ) , T h á n h T ô n g

n h ư ờ n g n g ô i c h o T h á i tử K h â m , rồ i v ề ở T h iê n T rư ờ n g là m T hái

Thượng hoàng.

T hánh T ô n g tr ị v ì được 2 1 n ă m , là m T h ái Thượng hoàng

đư ợ c 1 3 n ă m , th ọ 5 1 tu ổ i.

III. TRẦN NHÂN TÔNG (1279-1293)

N iên hiệu: Thiệu Bảo Ỉ8l?(1279-1285)

Trùng H ư n g fif? (1285-1293)

1. Việc chính trị

T h á i tử T rần K hâm ^ ?7 lê n là m v u a , tứ c là vua N hân

Tông \z 77? .
L ú c b ấ y g iờ s ứ n h à N g u y ê n 7 ti đ i l ạ i h ạ c h đ iề u n à y , t r á c h

đ iề u nọ, tr iề u đ ìn h cũng có lắ m v iệ c b ố i r ố i. Nhưng nhờ có

T hánh T ô n g th ư ợ n g h o à n g cò n c o i m ọ i v iệ c v à các q u an tr iề u

đ ìn h n h iề u n g ư ờ i có t à i t r í, v u a N h â n T ô n g l ạ i là ô n g v u a th ô n g

m in h , q u ả q u y ế t , m à n g ư ờ i t r o n g n ư ớ c t h ì từ v u a q u a n c h o c h í

137
d ầ n s ự đ ể u m ộ t lò n g c ả , c h o n ê n từ n ă m G iá p T h â n (12 8 4 ) đến

năm M ậ u T í ( 1 2 8 8 ) h a i lầ n q u â n M ô n g c ổ s a n g đ á n h p h á m à rồ i

k h ô n g là m g ì đư ợ c.

T r ừ v iệ c c h iế n tra n h với M ô n g c ổ ra, để sau sẽ n ó i, tro n g

đời v u a N h ân T ô n g lạ i c ò n có g iặ c L à o , th ư ờ n g h a y sa n g quấy

n h iễ u ở c h ỗ b iê n th u ỳ , bở i v ậ y n ă m C a n h D ầ n (12 9 0 ) v u a N h ân

T ô n g lạ i p h ả i n g ự g iá đ i đ á n h L à o .

2. V iệ c vãn học
Đ ờ i v u a N h â n T ô n g có n h iề u g iặ c g iã , t u y v ậ y v iệ c v ă n học

c ũ n g h ư n g t h ịn h lắ m . X e m b à i h ịc h c ủ a H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g

th ơ c ủ a ô n g T r ầ n Q u a n g K h ả i và của ông P hạm N gũ Lảo

l a i á i th ì b iế t là văn chư ơ n g đời b ấ y g iờ c ó k h í lự c m ạ n h mẽ

lắ m .

L ạ i có q u a n H ìn h b ộ T h ư ợ n g th ư là ô n g N g u y ễ n T h u y ê n S ĩ

SỀ khởi đầu dùng chữ N ôm m à là m th ơ phú. Ô ng N guyễn

T h u y ê n là n gư ờ i T h a n h L â m w ^ (1), t ỉ n h H ả i D ư ơ n g , c ó t i ế n g t à i

là m văn như ông H àn D ũ ậỆ Ẩ Ĩ b ê n T à u n g à y xư a, bởi v ậ y vu a

c h o đ ổ i h ọ l à H à n ệ ặ . v ề s a u n g ư ờ i m ìn h t h e o lố i ấ y m à là m th ơ ,

g ọ i là H àn luật.
N ăm Q u ý T ị ( 1 2 9 3 ) N h â n T ô n g t r u y ề n n g ô i c h o T h á i T ử tê n

là T huyên SỀ, rồ i v ề T h iê n T rư ờ n g là m T hái Thượng hoàng.

N h â n T ô n g t r ị v ì đ ư ợ c 1 4 n ă m , n h ư ờ n g n g ô i đư ợ c 1 3 n ă m , th ọ 5 1

tu ổ i.

(1) Làng Lai Hạ, huyện Thanh Lâm, phù Nam Sách, nay thuộc huyện
Lang Tài, tỉnh Bắc Ninh.

138
 CHƯƠNG VII

GIẶC N HÀ NGUYÊN
(1284- 1288)
I
1. Sài Thung sang sứ A n Nam
2. Trần D i Ái theo n hà N guyên
3. Thoát Hoan sang đánh lần th ứ nhất
4. Trần H ưng Đạo vương quân thua về Vạn Kiếp
5. T h à n h T hăng L ong th ấ t th ủ
6. Toa Đô đánh Nghệ An
7. Hưng Đạo vương đem vua về Thanh Hóa
8. Trận Hàm Tử Quan: Trần Nhật Duật phá quân
Toa Đô
9. Trận Chương Dương Độ: Trần Quang Khải khôi
phục Thăng Long
10. Trận Tây Kết: tướng nhà Trần chém Toa Đê
11. Trận Vạn Kiếp: Thoát Hoan trốn chạy về Tàu.

1. Sài Thung sang sứ An Nam

N h à N g u y ê n n g h e tin T r ầ n T h á i T ô n g m ớ i m ấ t v à T h á n h

T ô n g n h ư ợ n g v ị, liề n s a i L ễ b ộ th ư ợ n g th ư là S à i T h u n g ịẽ
s a n g sứ , đ i tự G ia n g L ă n g (H ồ B ắ c ), q u a U n g C h â u (Q u ả n g T â y )

rồ i s a n g nư ớ c N a m , c h ứ k h ô n g đ i q u a tỉn h V â n N a m n h ư c á c sứ

t h ầ n trư ớ c.

S à i T h u n g đ ế n k in h t h à n h , lê n m ặ t k iê u n g ạ e , cư õ i n g ự a đ i

th ẳ n g v à o c ử a D ư ơ n g M in h , rồ i c h o ngư ời đ ư a th ư vào trách

139
N h ân T ô n g r ằ n g : " S a o k h ô n g x in phép tr iề u đ ìn h nhà N guyên,

m à dám tự lậ p , v ậ y p h ả i s a n g c h ầ u T h iê n T r iề u H o à n g đ ẽ m ới

x o n g " . N h â n T ô n g s a i q u a n đ ạ i t h ầ n r a tiế p . T h u n g k h ô n g th è m

đ á p lễ ; v u a b à y y ế n m ờ i, T h u n g k h ô n g t h è m đ ế n . Đ ìn h t h ầ n A n

N am a i c ũ n g lấ y là m tứ c g iậ n n h ư n g k h ô n g d á m n ói ra.

S a u v u a p h ả i d ọ n y ế n ở đ iệ n T ậ p H iể n , m ờ i m ã i S à i T h u n g

m ớ i đ ế n . Đ ư ơ n g k h i u ô n g rư ợ u , N h â n T ô n g b ả o S à i T h u n g rà n g :

" Q u ả N h â n x ư a n a y s in h trư ở n g ở t r o n g c u n g k h ô n g q u e n p h o n g

t h ổ , k h ô n g t h ể n à o đ i đ ư ợ c ".

Được m ấy hôm S à i T h u n g v ề nư ớ c. N h â n T ô n g s a i sứ m an g

th ư s a n g T à u n ó i k h ô n g th ể s a n g c h ầ u đ ư ợ c. N g u y ê n tr iề u th ấ y

vu a A n N am không c h ịu san g chầu, và cứ đưa th ư san g nói

th o ái th á c ra v iệ c n ọ v iệ c k ia , ý m uốn cầm quân san g đánh,

n h ư n g cò n ch ư a q u y ế t.

2. Trần Di Ái theo nhà Nguyên

N ảm N hâm N gọ (12 8 2 ) N guyên chủ lạ i cho sứ san g dụ

rằn g : "N ếu vu a nước N am không san g chầu được th ì p h ả i đưa

vàn g ngọc san g th a y , v à p h ả i n ộ p h iề n s ĩ, t h ầ y âm d ư ơ n g bói

t o á n , th ợ k h é o m ỗ i h ạ n g 2 n g ư ờ i".

N hân Tông sai người ch ú họ là T rần D i Á i B lìlS I và Lê

T uân Lê M ục n i s a n g t h a y c h o m ìn h . N h ư n g N g u v ê n c h ủ

k h ô n g b ằ n g lò n g , q u y ế t ý c h iế m g iữ q u y ề n c a i t r ị n ư ớ c N a m , b è n

x u ố n g c h ỉ lậ p tò a T u y ê n p h ủ ti S.ỈỀM, đặt quan liê u th u ộ c đ ể

s a n g g iá m t r ị c á c c h â u h u y ệ n . Q u a n n h à N g u y ê n s a n g đ ế n n ơ i,

N h ân T ông khôn g nhận, đuổi về T àu.

N g u y ê n c h ủ t h â y v ậ y g iậ n lắ m , b è n lậ p T r ầ n D i Á i là m An

N am q uốc vư ơ n g, p h on g cho Lê M ụ c là m H àn Lâm h ọ c s ĩ, L ê

T uân là m T h ư ợ n g th ư lệ n h , v à sai S à i T h u n g dẫn 1 .0 0 0 quân

đ ư a b ọ n ấ y v ề nư ớ c.

140
BẢN ĐỔ NƯỚC NAM KHI NHÀ TRAN CHốNG với mông cổ

141
 T rầ n D i Á i th ấ y N g u y ên ch ủ p h on g cho củ n g n h ận , đư a vế

cũ n g v ề; ch ắ c tro n g b ụ n g đồ là c h u y ế n này nhờ sứ c M ô n g cổ,

m a y v iệ c x o n g , t h ì đ ư ợ c là m v u a , như ợ c b à n g k h ô n g x o n g , th ì đổ

ch o là N g u y ê n c h ủ b ắ t é p ; v ì t h ế m ới th e o S à i T h u n g v ê .

S à i T h u n g đư a bọn T rần D i Á i đến gần ải N am Q u a n , c ó tin

p h i b á o v ề K in h đ ô . N h â n T ô n g liề n s a i tư ớ n g d ẫ n m ộ t đ ộ i q u â n

lê n đón đưòng đán h lũ n g h ịc h th ầ n . S à i T h u n g b ị tê n b ắ n mù

m ấ t m ộ t m ắ t , t r ố n c h ạ y v ề T à u , c ò n lũ T r ầ n D i Á i b ị b ấ t, p h ải

tộ i đ ồ là m lín h .

4. Thoát Hoan sáng đánh lần thứ nhât

N guyên chủ th ấ y S ài T hung bị th ư ơ n g chạy về tứ c g iậ n

lắ m , b è n s a i c o n là T h o á t H o a n là m T rấn N am vư ơ ng

3 E , c ù n g v ớ i b ọ n T o a Đ ô p £ # ịỉ, ô M ã N hi , ^ | d ẫ n 50 v ạn quân,

g iả tiế n g m ượn đường đi qua nước N am san g đánh C h iê m

T hành.

Q u a n trấ n th ủ L ạ n g Sơ n do th á m đ ư ợ c tin ấ y , s a i n g ư ờ i v ể

K in h đ ô p h i b á o . N h â n T ô n g n g ự th u y ề n r a s ô n g B ìn h T h a n

ỉ ® (1) c h ỗ s ô n g Đ u ố n g n ố i v ớ i s ô n g T h á i B ĩ n h , đ ể h ộ i c á c v ư ơ n g h ầ u

b á c h q u a n lạ i b à n k ế c h ố n g g iữ .

C ác quan, ngư ờ i th ì nói nên để cho quân N guyên m ượn

đ ư ờ n g , n g ư ờ i t h ì b ả o n ê n đ ư a đ ồ s a n g c ố n g đ ể x in h o ã n b in h . D u y

có T r ầ n Q uốc T u ấn ị ^ ỉl ll i | ị ẽ v à T r ầ n K h á n h D ư B t l l ề ậ q u y ế t x in

đem q u â n đ i p h ò n g g iữ c á c n ơ i h iể m yếu , k h ô n g cho q u ân M ông

C ổ s a n g n ư ớ c N a m . N h â n T ô n g ư n g n g h e lờ i ấ y . Đ ế n t h á n g m ư ờ i

năm Q u ý M ù i ( 12 8 3 ) p h o n g c h o H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g là T r ầ n Q uốc

T u ấ n là m T i ế t c h ế t h ố n g lĩn h m ọ i q u â n đ i c h ố n g g iữ v ớ i q u ả n n h à

N guyên.

Q u a th á n g tá m năm G iá p T h â n ( 12 8 4 ; ô n g T r ầ n Q u õó T u ấ n

(1) Làng Bình Than, tổng Vạn Ti, huyện Gia Bình, tỉnh Bác Ninh.

142
tr u y ề n h ịc h c h o c á c v ư ơ n g h ầ u h ộ i h ế t q u â n s ĩ t ạ i b ế n Đ ô n g B ộ

Đ ầu Mi^sM để đ iể m d u y ệ t. Q u â n th u ỷ v à q u ân bộ cả th ả y 20

vạn.

Ô ng T rần Q uốc T u ấn tru y ề n c h o c á c tư ớ n g s ĩ r ằ n g : " B ả n

ch ứ c p h ụ n g m ệ n h th ố n g đ ố c q u â n s ĩ r a p h á g iặ c . C á c v ư ơ n g h ầ u

v à c á c tư ớ n g s ĩ, a i n ấ y p h ả i c ầ n g iữ p h é p t ắ c , đ i đ â u k h ô n g đ ư ợ c

n h iễ u d â n v à p h ả i đ ồ n g lò n g h ế t sứ c đ á n h g iặ c , c h ớ t h ấ y t h u a

m à n g ã lò n g , c h ớ t h ấ y đ ư ợ c m à tự k iê u , v iệ c q u â n c ó lu ậ t , p h é p

n ư ớ c k h ô n g t h â n , c á c n g ư ơ i p h ả i g iữ ". X o n g r ồ i s a i T r ầ n B ìn h

T rọ n g đem quân đ i đ ó n g đồn ở trên sô n g B ìn h T han,

T rần K hánh Dư đem qu ân ra g iữ m ặ t V â n Đ ồ n (th u ộ c

V â n H ả i ở Q u ả n g Y ê n ) c ò n c á c tư ớ n g t h ì c h ia r a đ ó n g c á c n ơ i

h iể m y ế u . T r ầ n Q u ố c T u ấ n tự d ẫ n đ ạ i q u â n đ ó n g ỏ V ạ n K iế p M
(tứ c là là n g K iế p B ạ c th u ộ c H ả i D ư ơ n g ) đ ể t iế p ứ n g c h o c á c

n ơ i.

Đ ư ợ c ít lâ u , N h â n Tông nghe tin về báo rằn g quân nhà

N guyên hội tạ i H ồ Q u ản g sắp sử a kéo san g m ặt L ạn g Sơn.

V u a c ó ý lo q u â n t a k h ô n g đ ịc h n ổ i, b è n s a i s ứ m a n g đ ồ lễ s a n g

T à u , x in v u a n h à N g u y ê n h o ã n b in h , đ ể th ư ơ n g n g h ị lạ i.

V u a n h à N g u y ê n k h ô n g n g h e , s a i T h o á t H o a n c ứ v iệ c tiế n

b in h s a n g .

N hân T ô n g t h ấ y v ậ y , lậ p tứ c c h o t r iệ u c ả c á c b ô lã o d â n

g ia n , h ộ i t ạ i đ iệ n D iê n H ồ n g t e í £ J S đ ể b à n x e m n ê n h ò a h a y n ê n

đ á n h . C á c b ô lã o đ ề u đ ồ n g t h a n h x in đ á n h . V u a t h ấ y d â n g ia n

m ộ t lò n g n h ư v ậ y , c ũ n g q u y ế t ý k h á n g cự .

Q u â n N g u y ê n c h ia r a là m h a i đ ạo : m ộ t đ ạ o do tư ớ n g M ô n g

C ổ là T o a Đ ô đem 1 0 v ạ n q u â n từ Q u ả n g C h â u đ i h ả i đ ạ o

s a n g đ á n h C h iê m T h à n h ; c ò n T h o á t H o a n IỈÍÌH t h ì k é o đ ạ i b i n h

đến ải quan, sa i người đ ư a th ư san g nói cho m ượn đường đi

đ á n h C h iê m T h à n h .

N h â n T ô n g t iế p đ ư ợ c th ư c ủ a T h o á t H o a n , t r ả lò i l ạ i r ằ n g ;

143
'T ự b ả n q u ố c s a n g C h iê m T h à n h , t h u ỷ lụ c k h ô n g có đ ư ò n g n à o

tiệ n ". S ứ g iả v ề n ó i v ố i T h o á t H o a n , T h o á t H o a n n ổ i g iậ n , th ú c

q u â n k é o s a n g m ạ n L ạ n g S ơ n , rồ i s a i q u a n B ả T ổ n g tê n là A L ý

H M đ ến dụ rằn g : "B ả n su ý chỉ nhờ đường N am quốc sa n g đánh

C h iê m T h à n h , c h ứ k h ô n g có b ụ n g g ì đ â u m à n g ạ i. N ê n m ở cử a ải

c h o q u â n b ả n s u ý đ i, v à đ i đ ế n đ â u , n h ờ g i ú p í t n h i ề u lư ơ n g t h ả o ,

rồ i k h i nào phá xong C h iê m T hành th ì sẽ có trọ n g tạ vê sau .

Nhược b ằn g k h án g cự th iê n b in h , t h ì b ả n su ý sẽ không dung

t ì n h , p h á t a n b ờ c õ i, b ấ y g iờ d ù h ố i l ạ i c ũ n g k h ô n g k ị p ."

H ưng Đ ạo vư ơng T rần Q uốc»T uấn P ỉiầ 3 E Ị ? & llỉ* ễ n ổ i g iậ n ,

đuổi A L ý về, rồ i p h ân b in h g iữ ải K h ả L i và Lộc C hâu (th u ộ c

L ạn g Sơ n) còn m ìn h t h ì tự d ẫ n đại quân đ ó n g g iữ n ú i K ỳ cấp.

N h ữ n g c h i ế n t h u y ề n t h ì đ ó n g ở B á i T â n (1) g i ữ m ặ t t h u ỷ .

4. Trần Hưng Đ ạo Vương quân thua về Vạn Kiếp

T hoát H oan t h ấ y H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g g iữ c ả c á c n ơ i, l i ề n t iế n

b in h lê n đ á n h n ú i K ỳ C ấ p , ả i K h ả L i v à ả i L ộ c C h â u . Q u â n h a i

b ê n đ á n h n h a u ở n ú i K ỳ C ấ p h a i b a t r ậ n k h ô n g p h â n t h ắ n g b ạ i.

N h ư n g s a u v ì K h ả L i v à L ộ c C h â u th ấ t th ủ , q u â n A n N a m phải

rú t về ải C hi L ă n g T h oát H oan dẫn đ ạ i b in h đến đánh

C h i L ă n g , H ư n g Đ ạo vư ơng k ém th ế , th u a c h ạ y r a b ế n B á i T â n ,

xu ố n g th u y ề n c ù n g v ớ i b ọ n g ia tư ớ n g , là D ã T ư ợ n g và Yết

K iê u ifc ü v ề V ạ n K iế p . C á c tư ớ n g t h u n h ặ t tàn quân dần dẩn

cũ n g kéo v ề đ ấ y cả.

N hân T ô n g n g h e H ư n g Đ ạo vư ơ n g th u a c h ạ y v ề V ạ n K iế p ,

(1) Ở thượng lưu sông Lục Nam, có lẽ là bến Chữ.

(2) Cửa Chi Láng, tục gọi là bầu Chi Làng ở tổng Chi Lăng, gần ga Tuấn
Muội, thuộc v ề địa hạt châu Ổn, tỉnh Lạng Sơn. Chỗ ấy là một nơi hiểm địa
nước Nam ta. Trần Hưng Đạo vương sau lại phá quân Nguyên ỏ chỗ ấy, và đến
đầu đời Lê, vua Thái Tổ giết tướng nhà Minh là Liễu Tháng cững ò chỗ ếv.

144
liề n ngự m ộ t c h iế c th u y ề n nhỏ xuống H ải Đ ông (tứ c là H ải

D ư ơ n g) rồ i ch o vờ i H ư n g Đ ạo vư ơ n g đ ến b à n v iệ c , n h â n th ấ y

quân m ìn h t h u a , t r o n g b ụ n g lo sợ , m ớ i b ả o H ư n g Đ ạo vư ơ ng

r ằ n g : " T h ế g iặ c to n h ư v ậ y , m à c h ố n g v ớ i n ó t h ì d â n sự t à n h ạ i,

h a y là tr ẫ m h ã y c h ịu h à n g đ i đ ể cứ u m u ô n d â n ".

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g t â u r ằ n g : " B ệ h ạ n ó i c â u ấ y t h ì t h ậ t là lò i

n h â n đ ứ c, n h ư n g m à T ô n m iế u x ã t ắ c t h ì s a o ? N ế u b ệ h ạ m u ố n

h à n g , x in trư ớ c h ã y c h é m đ ầ u tô i đ i đ ã , r ồ i s a u s ẽ h à n g !" . V u a

n g h e lò i n ó i t r u n g li ệ t n h ư v ậ y , t r o n g b ụ n g m ớ i y ê n .

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g c h iê u tậ p q u â n c á c đ ạ o , h ộ i t ạ i V ạ n K iế p

đư ợc h ơ n 2 0 v ạ n q u â n , t h ế l ạ i n ổ i to . B ấ y g iờ H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g có
so ạn r a m ột q u y ển Binh thư yếu lược  Ũ ilB § r ồ i tru y ề n h ịc h

k h u y ê n r ă n c á c tư ớ n g s ĩ. T ờ h ịc h ấ y là m b ằ n g H á n v ă n , n a y d ịc h

ra quốc âm như sau n ày:

" T a th ư ờ n g n g h e c h u y ệ n : K ỷ T ín liề u t h â n c h ịu c h ế t

t h a y c h o v u a C a o Đ ế ; D o V u EÈ ^ lấ y m ìn h đ õ n g ọ n g iá o c h o v u a

C h iê u V ư ợ n g ; D ự Nhượng ỈỀSẵn u ố t th a n đ ể b á o th ù cho ch ủ ;

T h â n K h o á i ặjỊ§Ị| c h ặ t t a y đ ể c ứ u n ạ n c h o n ư ớ c ; K í n h Đ ứ c Í & Í S l à

m ộ t ch ứ c q u a n c ò n n h ỏ , m à " liề u th â n c ứ u v u a T h á i T ô n g được

th o á t v ò n g v â y ; K iể u K h a n h S iE P l à m ộ t b ề t ô i ở x a , m à k ể tộ i

m ắng th ằ n g Lộc Sơn í i l i l là quân n g h ịc h tặ c . C ác b ậc tru n g

t h ầ n n g h ĩa s ĩ n g à y x ư a , b ỏ m ìn h v ì n ư ớ c, đ ờ i n à o k h ô n g c ó ? G iả

s ử m ấ y n g ư ờ i ấ y c ũ n g cứ b o b o t h e o lố i t h ư ờ n g t ìn h , c h ế t g ià ở x ó

n h à , t h ì s a o c h o lư u d a n h s ử s á c h đ ế n n g h ìn m u ô n đ ò i n h ư t h ế

đ ư ợ c?
N a y các ngươi vôn d òn g v ũ tư ớ n g , k h ô n g h iể u v ă n n g h ĩa ,

n g h e n h ữ n g c h u y ệ n c ổ tíc h ấ y , n ử a t in n ử a ngờ, ta k h ô n g nói

l à m g ì n ữ a ; t a h ã y đ e m c h u y ệ n đ ờ i T ô n g , N g u y ê n m ố i r ồ i m à n ó i:

V ư ơ n g C ô n g K iê n Z E Ä I I là n g ư ờ i t h ế n à o ? T ỳ tư ớ n g c ủ a V ư ơ n g

C ô n g K iê n là N g u y ễ n V ă n L ậ p E Æ Ü L lạ i là n gư ờ i t h ế n ào , m à

145
g iữ m ộ t t h à n h Đ iế u N g ư 0 ’ n h ỏ m ọ n , c h ố n g v ớ i q u â n M ô n g K h a ®

k ể h à n g trăm v ạ n , k h iế n c h o d â n sự n h à T ố n g , đ ế n n a y c ò n đ ội

ơ n s â u . Đ ư ờ n g N g ộ t N g ạ i là n g ư ờ i t h ế n à o ? T ỳ tư ớ n g c ủ a Đ ư ơ n g

N g ộ t N g ạ i là X íc h T u T ư lạ i là n g ư ờ i t h ế n à o , m à x ô n g v à o ch ỗ

la m chư ớ ng x a x ô i, đ á n h được q u ân N am C h iế u tro n g vài ba

t u ầ n , k h i ế n c h o q u â n t r ư ớ n g đ ờ i N g u y ê n đ ế n n a y c ò n lư u t iế n g

tố t. H u ố n g c h i t a c ù n g c á c n g ư ơ i s in h ở đ ờ i n h iễ u n h ư ơ n g , g ặ p

p h ả i b u ổ i g ia n nan n à y , trô n g th ấ y những nguỵ sứ đ i lạ i rầ m

rập n g o à i đ ư ờ n g , u ố n lư õ i c ú d i ề u m à x ỉ m ắ n g tr iể u đ ìn h , đ e m

th â n d ê c h ó m à b ắ t n ạ t tổ p h ụ , lạ i c ậ y t h ế H ố t T ấ t L iệ t

m à đ ò i n g ọ c lụ a , ỷ th ế V â n N am v ư ơ n g ® đ ể v é t b ạ c vàn g ; của

k h o có h ạ n , lò n g t h a m k h ôn g cùn g, k h ác n ào n h ư đem th ịt m à

n u ô i h ổ đ ó i, g iữ s a o c h o k h ỏ i t a i v ạ v ề s a u !

T a đ â y , n g à y th ì q u ên ăn , đ êm th ì q u ên n g ủ , ru ộ t đ a u như

cắ t, nước m ắ t đ ầm đ ìa , c h ỉ c ă m t ứ c r ằ n g c h ư a đ ư ợ c s ả t h ị t lộ t d a

c ủ a q u â n g iặ c , d ẫ u th â n n à y p h ơ i n g o à i n ộ i cổ, x á c n à y g ó i tro n g

d a n g ự a , t h ì c ũ n g đ à n h lò n g . C á c n g ư ơ i ỏ c ù n g t a c o i g iữ b in h

q u y ề n , c ũ n g đ ã lâ u n g à y , k h ô n g có á o th ì t a c h o á o , k h ô n g có á n

t h ì t a c h o ă n , q u a n c ò n n h ỏ t h ì t a t h ă n g t h ư ở n g , lư ơ n g c ó í t t h ì

t a t ă n g c ấ p , đ i t h u ỷ t h ì t a c h o t h u y ề n , đ i b ộ t h ì t a c h o n g ự a , lú c

hoạn n ạn th ì cù n g n h a u s ố n g c h ế t, lú c n h à n h ạ t h ì c ù n g n h a u

v u i c ư ờ i, n h ữ n g c á c h c ư x ử s o v ớ i V ư ơ n g C ô n g K i ê n , Đ ư ờ n g N g ộ t

N gại n gày xư a cũng chẳng kém g ì.

N a y c á c n g ư ơ i t r ô n g t h ấ y c h ủ n h ụ c m à k h ô n g b i ế t lo , t r ô n g

t h ấ y q u ố c s ỉ m à k h ô n g b iế t th ẹ n , t h â n là m tư ớ n g p h ả i h ầ u g iặ c ,

m à k h ô n g b ie t tứ c , t a i n g h e nhạc đ ể h iế n nguỵ sứ , m à k h ô n g

(1) Điếu ngư là tên núi, thuộc phủ Trùng K hánh tính Tử Xuyên.
(2) Mông K ha (Mungke) là vua Mông cổ, anh Hốt Tất Liệt.
(3) Khi quân Mông c ổ lấy được đất Vân Nam rồi, Hốt T ất Liệt phong cho
con là Hốt Kha Kích làm Vân Nam vương.

146
b iế t c ă m ; h o ặ c lấ y v iệ c c h ọ i g à là m v u i đ ù a , h o ặ c lấ y v iệ c đ á n h

b ạ c là m tiê u k h iể n , h o ặ c v u i th ú v ề vư ờ n ru ộ n g , h o ặc q u y ế n

l u y ế n v ể v ợ c o n , h o ặ c n g h ĩ v ể lợ i r i ê n g m à q u ê n v i ệ c n ư ố c , h o ặ c

h a m v ề s ă n b ắ n m à q u ê n v iệ c b in h , h o ặ c t h íc h rư ợ u n g o n , h o ặ c

m ê tiế n g h á t. N ế u có g iặ c đ ế n , th ì c ự a g à trố n g s a o ch o đ â m

th ủ n g được á o g iá p ; m ẹ o cò b ạ c s a o ch o d ù n g n ổ i đư ợ c q u â n m ư u ;

d ẫ u r ằ n g ru ộ n g lắ m v ư ờ n n h iề u , t h â n ấ y n g h ìn v à n g k h ô n c h u ộ c ;

v ả l ạ i vỢ b ì u c o n d í u , n ư ó c n à y t r ă m sự n g h ĩ s a o ; tiề n c ủ a đ â u

m à m u a c h o đ ư ợ c đ ầ u g iặ c ; c h ó s ă n ấ y t h ì đ ịc h s a o n ổ i q u â n th ù ;

c h é n rư ợ u n g o n k h ô n g là m đư ợ c c h o g iặ c s a y c h ế t, tiế n g h á t h a y

k h ô n g là m đ ư ợ c c h o g i ặ c đ iế c t a i ; k h i b ấ y g iờ c h ẳ n g n h ữ n g l à

t h á i ấ p c ủ a t a k h ô n g c ò n , m à b ổ n g lộ c c ủ a c á c n g ư ơ i c ũ n g h ế t ;

c h ẳ n g n h ữ n g là g ia quyến của ta b ị đ u ổ i, m à vợ c o n c ủ a các

n g ư c ii c ũ n g n g u y ; c h ẳ n g n h ữ n g l à t a c h ị u n h ụ c b â y g i ờ , m à t r ă m

n ă m v ề s a u , t iế n g x ấ u h ã y c ò n m ã i m ã i; m à g ia t h a n h c ủ a c á c

ngư ơ i c ũ n g c h ẳ n g k h ỏ i m a n g tiế n g n h ụ c , đ ế n lú c b ấ y g iò c á c

ngươi d ẫ u m u ố n v u i v ẻ , p h ỏ n g có được h a y k h ô n g ?

N a y t a b ả o t h ậ t c á c n g ư ơ i: n ê n c ẩ n t h ậ n n h ư n ơ i c ủ i lử a ,

n ê n g iữ g ìn n h ư k ẻ h ú p c a n h , d ạ y b ả o q u â n s ĩ, lu y ệ n t ậ p c u n g

tê n , k h iế n ch o n g ư ờ i n à o c ũ n g có sứ c k h ỏ e n h ư B à n g M ô n g v à

H ậ u N g h ệ , t h ì m ớ i c ó t h ể d ẹ p t a n đ ư ợ c q u â n g iặ c , m à lậ p n ê n

được cô n g d a n h . C h ẳ n g n h ữ n g là th á i ấ p c ủ a ta được v ữ n g b ề n ,

m à c á c n g ư ơ i c ũ n g đ ề u đ ư ợ c h ư ở n g b ổ n g lộ c ; c h ẳ n g n h ữ n g l à g i a

q u y ế n c ủ a t a đ ư ợ c y ê n ổ n , m à c á c n g ư ơ i c ũ n g đ ề u đư ợc v u i v ớ i vợ

con , c h ẳ n g n h ữ n g là tiê n n h â n ta được v ẻ v a n g , m à các ngư ơi

c ũ n g d ư ợ c p h ụ n g th ờ t ổ p h ụ , t r ă m n ă m v in h h iể n ; c h ẳ n g n h ữ n g

là m ộ t m ìn h t a đ ư ợ c s u n g sư ớ n g , m à c á c n g ư ơ i c ũ n g đ ư ợ c lư u

t r u y ề n s ử s á c h , n g h ì n đ ờ i t h ơ m t h o ; đ ế n b ấ y g iờ c á c n g ư ơ i d ầ u

k h ô n g v u i v ẻ , c ũ n g tự k h ắ c được v u i v ẻ .

N a y ta s o ạ n h ế t c á c b in h p h á p c ủ a c á c n h à d a n h g ia h ợ p lạ i

là m m ột quyển g ọ i là Binh thư yếu lược. N ếu các n gư ơ i b iế t

147
c h u y ê n t ậ p s á c h n à y , t h e o lờ i d ạ y b ả o , t h ì m ớ i p h ả i đ ạ o t h ầ n t ủ ;

nhược b ằn g k h in h bỏ sách n à y , t r á i lờ i d ạ y b ả o , t h ì tứ c là kẻ

n g h ịc h th ù .

B ở i cớ s a o ? B ở i g iặ c N guyên c ù n g ta , là kẻ th ù k h ô n g đội

t r ò i c h u n g , t h ế m à c á c n g ư ơ i cứ đ iể m n h i ê n k h ô n g n g h ĩ đ ế n v iệ c

báo t h ù , lạ i k h ô n g b iế t d ạ y quân s ĩ, k h á c nào như quay ngọn

g iá o m à đ i t h e o k ẻ t h ù , g iơ t a y k h ô n g m à c h ị u t h u a q u â n g iặ c ,

k h iế n cho sa u trậ n B ìn h L ỗ (1> m à t a p h ả i c h ị u tiế n g x ấ u m uôn

đ ờ i, t h ì c ò n m ặt m ũi nào đ ứ n g tro n g trờ i đ ấ t n ữ a . V ậ y n ê n ta

p h ả i là m r a b à i h ịc h n à y đ ể c h o c á c n g ư ơ i b iế t b ụ n g ta " .

5. Thành Thãng Long thất thủ

C á c t ư ớ n g s ĩ đ ư ợ c lờ i k h u y ê n r ă n ấ y , a i n ấ y h ế t lò n g lu y ệ n

t ậ p , q u y ế t c h í đ á n h g i ặ c , c h o n ê n n g ư ờ i n à o c ũ n g l ấ y m ự c t h íc h

v à o cán h ta y h a i chữ "Sát Đ át i £ f | " n g h ĩa là g iế t q u â n M ô n g cổ .

K h i T h o á t H o a n lấ y x o n g c á c ả i ở L ạ n g S ơ n r ồ i, t h ừ a t h ắ n g kéo

xuống đánh V ạn K iế p , q u â n A n N am n o n t h ế , đ ị c h k h ô n g n ổ i,

t h u a c h ạ y , b a o n h iê u c h iế n th u y ề n m ấ t cả. Q u ân M ô n g c ổ bắt

được q u ân A n N am th ấ y n gư ờ i n à o c ũ n g có h a i ch ữ "S át Đát" ỏ

cánh ta y , g iậ n lắ m , đem g iế t sạch cả, rồ i kéo trà n san g m ặt

K i n h b ắ ổ . T h o á t H o a n t h ả q u â n c h o cư ớ p p h á v ù n g V õ N in h , G ia

Lâm , Đ ông N gạn rồ i k éo v ề đ ó n g tạ i b ến Đ ông Bộ Đ ầu. H ưng

Đ ạ o v ư ơ n g lậ p t r á i m é n a m n g ạ n đ ể p h ò n g g iữ .

T h oát H oan th ấ y p h ía nam ngạn sôn g H ồng H à ® có trại

(1) Bình Lỗ là tên thành, nhưng sử cũ không chép rõ ở đâu và ai xây nên.
Sách "Khâm định Việt s ử ' chép rằng theo bộ "Địa dư chí” của ông Nguyễn
Trãi, thì đòi nhà Lý có đào con sông Bình Lỗ để đi lên Thái Nguyên cho tiện.
Vậy thành Bình Lỗ có lẽ ở vào hạt Thái Nguyên. Xem lòi dặn cùa Trẩu Hưng
Đạo vương thì thành Bình Lỗ này xây vào đời Đinh hay đời Tiểu Lẻ, rói Lý
Thưòng Kiệt đời Lý đã đánh quân Tống ở đó.
(2) Sử chép là Phú Lương giang. Xem lòi chú thích ở trên.

148
quân A n N am đ ó n g g iữ , m ớ i s a i q u â n lấ y s ú n g đ ạ i b á c b ắ n s a n g ,

p h á ta n c ả c á c tr ạ i, q u â n s ĩ k h iế p sợ b ỏ c h ạ y h ế t s ạ c h . Q u â n
M ông Cổ bấy g iờ là m cầu phao qua sôn g, k éo đến tậ n chân

th à n h T h ă n g L o n g h ạ tr ạ i.

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g rư ớ c x a g iá T h ư ợ n g h o à n g v à v u a r a n g o à i

T h ă n g L o n g , đ ể c á c tư ớ n g ồ lạ i g iữ t h à n h . Đ ế n k h i T h o á t H o a n

v â y đ á n h , h ạ đ ư ợ c t h à n h , b iế t r ằ n g H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g đ ã rư ớ c x a

g iá x u ố n g m ặ t n a m r ồ i, liề n s a i tư ớ n g d ẫ n q u â n đ i đ u ổ i đ á n h .

6. Toa Đô đánh Nghệ An

T o a Đ ô là tư ớ n g đ ạ o th ứ h a i q u â n N g u y ê n , đ i đ ư ờ n g b ể s a n g

đ á n h C h iê m T h à n h , n h ư n g m à q u â n n ư ớ c C h iê m g iữ đ ư ợ c c á c

đư ờ n g h iể m y ế u , đ á n h m ã i k h ô n g đư ợ c. N g u y ê n c h ú a h ạ c h iế u

sa i T o a Đ ô th e o đ ư ờ n g bộ k éo r a m ặt N gh ệ A n , hợp với q u ân

Thoát H oan để đ án h A n N am .

T h o á t H o a n đ ư ợ c t in ấ y , liề n s a i tư ớ n g 0 M ã N h i dẫn quân

đ i đ ư ờ n g b ể v à o t iế p ứ n g c h o T o a Đ ô đ ể đ á n h tự m ặ t t r o n g đ á n h

r a , c ò n ở m ặ t n g o à i t h ì c h i ế n t h u y ề n c ủ a n h à N g u y ê n c h i a r a g iữ

các b ế n đ ó n g ở s ô n g H ồ n g H à từ T h ă n g L o n g x u ố n g đ ẹ n k h ú c

sô n g Đ ạ i H o à n g (th u ộ c h u y ệ n N a m X a n g , H à N a m ).

7. Hưng Đạo Vưong đem vua về Thanh Hóa

B ấ y g iờ H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g d ẫ n c á c t ư ố n g h ộ v ệ x a g i á x u ố n g

T h iê n T rư ờ n g , n g h e T o a Đ ô tự v ù n g tro n g k éo ra , H ư n g Đ ạo

v ư ơ n g t â u v u a x i n s a i T h ư ợ n g t ư ố n g T r ầ n Q u a n g K h ả i _ h f f l H Í 7fc

đ ư a b in h v à o đ ó n g m ặ t N g h ệ A n , g iữ c h ặ n đ ư ờ n g h ẻ m , k h ô n g

cho T o a Đ ô ra , v à sai T rần B ìn h T rọ n g ỏ lạ i g iữ T h iê n

T rư ờ n g cự n h a u v ố i q u â n T h o á t H o a n , rồ i rư ớ c x a g iá r a H ải

D ương.

T rần Q u a n g K h ả i v à o đ ế n N g h ệ A n , c h i a q u â n p h ò n g g iữ ,

149
n h ư n g m à q u â n n h à N g u y ê n th ế m ạ n h , đ i đ ế n đ â u đ á n h ta n đến

đấy, lạ i có Ồ M ã N hi ở m ặt bể đánh vào. Q uan g K h ả i đương

k h ô n g n ổ i, p h ả i lu i q u â n r a m ặ t n g o à i. C ò n q u a n t r ấ n t h u N g h ệ

A n là T r ầ n K iệ n Ị& S it đ e m cả n h à ra h à n g vớ i T o a Đ ô. T o a Đô

c h o đ ư a b ọ n T r ầ n K iệ n v ề Y ê n K in h .

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g n g h e tin , s a i tư ớ n g đ e m q u â n đ i lẻ n đư ờ ng

tắ t đ u ổ i th e o . K h i q u â n N guyên đưa T rần K iệ n đến đ ịa phận

L ạ n g S ơ n , q u a t r ạ i M a L ụ c ( ? ) , t h ì c ó n g ư ờ i t h ổ h à o ờ đ ấ y t ê n là

N guyễn T h ế Lộc K tS íậ v à N guyễn L ĩn h S ĩS Iđ e m dân b in h ra

đánh. L ạ i có quan quân đuổi đến n ơ i, q u â n N guyên bỏ chạy.

T rần K iệ n b ị tê n bắn c h ế t, n h ư n g có n gư ờ i n h à là L ê Tắc n # ]

cư ớ p được t h â y c h ạ y t h o á t , đ ư a đ ế n g ò ô n K h â u ( L ạ n g S ơ n ) m a i
tá n g xo n g rồ i trô n san g T àu. Lê T ắc là dòng dõi N guyễn Phu

là m Thứ sử G ia o C hâu v ề đời Đ ô n g T ấ n (3 17 -4 19 ) n g à y trư ớ c .

T ự lú c t r ố n s a n g T à u r ồ i, L ê T ắ c c ó là m bộ sử "An N am chí lược".

B ộ s ử ấ y h i ệ n b â y g iờ c ò n c ó ở b ê n T à u v à b ê n N h ậ t B ả n .

Ở T h iê n T rư ờ n g , T rầ n B ìn h T rọ n g th ấ y quân n h à N guyên

đã đến bãi Đ à M ạc (ở k h ú c s ô n g T h i ê n M ạc, huyện Đ ôn g An,

H ư ng Yên) liề n đem b in h ra đánh, như ng chẳng m ay bị vây,

p h ả i b ắ t. Q u â n n g u y ê n đ ư a B ìn h T r ọ n g v ề n ộ p ch o T h o á t H o an .

T h o á t H o a n b iế t B ìn h T r ọ n g là tư ớ n g k h ỏ e m ạ n h , m u ố n k h u y ê n

d ỗ v ề h à n g , th ế t đ ã i ch o ă n u ố n g , n h ư n g B ìn h T r ọ n g k h ô n g ăn ,

d ỗ d à n h h ỏ i d ò v iệ c n ư ớ c, B ìn h T r ọ n g c ũ n g k h ô n g n ó i. S a u T h o á t

H oan hỏi "Có muốn làm vương đ ất Bắc không?" B ì n h

rằn g :

T rọ n g quát "Ta thà rằng làm quỉ nước Nam, chứ

lê n rằn g:

không thèm làm vương đất Bắc. Ta đã bị bắt thì có một chết mà
thôi, can g ì mà p h ải hỏi lôi thôi!" T h o á t H o a n t h ấ y d ỗ k h ô n g
đư ợ c, s a i q u â n đ e m ch é m .

T hán h T ô n g th ư ợ n g h o à n g c ù n g N h â n Tông và H ư n g Đ ạo

vương nghe tin T rần B ìn h T rọ n g tử tiế t, ai nấy đ ộ n g lòng

th ư ơ n g x ó t.

150
 H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g t h ấ y t h ế n g u y c ấ p lắ m , b è n r ư â c x a g iá r a

Q u ản g Y ê n . T h u y ề n đi v ề đư òng sô n g T a m C h ỉ (th u ộ c c h â u T iê n

Y ê n ) , s a i m ộ t tư ớ n g d ẫ n c h iế c t h u y ề n r ồ n g r a c ử a b ể N g ọ c S ơ n

(th u ộ c c h â u V ạ n N in h , tỉn h Q u ả n g Y ê n ) là m c h o n g h i t ìn h q u â n

g iặ c . T ư ớ n g n h à N g u y ê n là L ý H ằ n g v à K h o a n T r iệ t 'MM.
s a i n g ư ò i d o th á m b iế t th u y ề n r a N g ọ c S ơ n là g iả , m ớ i d ẫ n q u â n

đ u ổ i th e o đ ế n s ô n g T a m C h ĩ, H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g rư ớ c x a g iá lê n b ộ đ i

đ ế n là n g T h u ỷ C h ú r ồ i l ạ i x u ố n g t h u y ề n r a s ô n g N a m T r iề u (tứ c

B ạ c h Đ ằ n g g ia n g , th u ộ c H ả i D ư ơ n g) rồ i v à o t ìn h T h a n h H ó a .

B ấy g iờ q u â n N guyên to t h ế lắ m , đ ó n g k h ắ p c á c n ơ i, t ừ
vùng Bắc N in h , T h ă n g L o n g , T h iê n T rư ờ n g , c h ỗ n à o c ũ n g có

q u â n đ ó n g . Ở v ù n g N g h ệ A n lạ i có T o a Đ ô , Đ ư ờ n g N g ộ t N g ả i, Ô
M ã N h i đ á n h r a . N h â n T ô n g k in h h ã i, T h ư ợ n g h o à n g đ ê m n g à y

lo s ợ . N h à n ư ớ c n g ấ t n g ư ở n g n g u y n h ư t r ứ n g c h ồ n g . B ọ n h o à n g

tộ c là T r ầ n íc h T ắc Ị S & ắ ắ ĩễ T r ầ n Tú V iê n đểu ra hàng

T h o á t H o a n c ả . C h ỉ c ó H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g p h ụ n g x a g i á đ i, t r è o
n o n v ư ợ t b ể , t r ả i g ió d ầ m m ư a , t h ế lự c t u y c ù n g , n h ư n g v ẫ n b ề n

v ữ n g m ộ t lò n g , t ìm k ế đ á n h g i ặ c , lo l i ệ u v i ệ c n ư ớ c k h ô n g r ố i sợ

lú c n à o . T h ậ t l à m ộ t n g ư ờ i c ó t à i đ ạ i tư ớ n g , c ó t h ể c ứ u d â n g iú p

n ư ớ c , t i ế n g đ ể m u ô n đ ờ i.

8. Trộn Hàm Tử Quan

Trần Nhật Duật phú quân Toa Đô. Đ ạo quân của Toa Đô ở

C h iê m T h à n h k é o r a đ á n h l ấ y đ ấ t N b' h ệ A n . T r ầ n Q u a n g K h ả i

đ e m q u â n lù i r a m ặ t n g o à i g iữ c á c đ ư ờ n g h iể m y ế u . T o a Đ ô đ á n h

m ã i k h ô n g đ ư ợ c , m à lư ơ n g t h ả o t h ì m ộ t n g à y m ộ t c ạ n , b è n c ù n g

vối ô M ã N h i d ẫ n q u ân xu ố n g th u y ề n vư ợ t b ể ra n g o ài B ắ c để

hợ p b in h v ớ i T h o á t H o a n .

T r ầ n Q u a n g K h ả i đ ư ợ c tin ấ y , c h o n g ư ờ i v ề T h a n h H ó a p h i

b á o . N h â n T ô n g h ộ i q u ầ n th ầ n lạ i h ỏ i k ế , H ư n g Đ ạ o vư ơ n g tâ u

r ằ n g : " T o a Đ ô tự C h iê m T h à n h trở r a , q u a v ù n g ô L ý (T h u ận

151
H ó a), H o a n (N g h ệ A n ), Á i (T h an h H ó a), đường sá gập ghểnh,

q u â n s ĩ v ấ t v ả , n a y l ạ i v ư ợ t b ể r a n g o à i B ắ c , t h ì s ứ c lự c c ũ n g đ ã

m ỏ i m ệ t. V ậ y n a y n ê n s a i m ộ t tư ớ n g đ e m q u ân ra đón đường m à

đ á n h t h ì c h ắ c p h á đ ư ợ c ."

N h â n T ô n g n g h e lờ i, s a i C h i ê u V ă n v ư ơ n g T r ầ n N h ật D uật

là m tư ớ n g v à T rần Q uốc T oản (1) l à m phó

tư ớ n g c ù n g vớ i tư ớ n g quân là N guyễn K hoái đem 5 vạn

quân ra đón đường đán h Toa Đ ô ở m ặt H ải D ương. T h án g tư

năm Ất D ậu (12 8 5 ) T rần N h ật D u ật ra đến bến H àm Tử Ề áỉ

(th u ộ c h u y ệ n Đ ô n g A n , H ư n g Y ê n ) t h ì g ặ p c h iế n th u y ề n c ủ a T o a

Đ ô , N h ậ t D u ậ t l i ề n p h â n b i n h r a đ á n h . Q u â n N ầ ậ t D u ậ t b ấ y g iờ

có b ọ n T r iệ u T r u n g í ẵ í Ẽ là tư ớ n g n h à T ô n g s a n g x in t ù n g c h in h ,

m ặ c á o đ e o c u n g n h ư q u â n n h à T ố h g . Đ ế n k h i g iá p trậ n , q u ân

N g u y ê n tr ô n g t h ấ y b ọ n T r iệ u T r u n g , tư ở n g là n h à T ố n g đ ã k h ô i

p h ụ c được nư ốc T à u , rồ i cho q u â n sa n g cứ u A n N a m , đ ứ a nào

c ũ n g sợ h ã i b ỏ c h ạ y . Q u â n t a đ u ổ i đ á n h , q u â n g iặ c t h u a to c h ế t

h ạ i r ấ t n h iề u . T o a Đ ô p h ả i lù i r a ở c ử a T h iê n T rư ờ n g .

T r ầ n N h ậ t D u ậ t t h ắ n g t r ậ n , c h o Q u ố c T o ả n đ ư a tin v ề T h a n h

H ó a . H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g đư ợc tin m ừng ấy, vào tâ u với v u a rằn g ;

"Q u â n ta m ớ i t h ắ n g , k h í lự c đ a n g h ă n g , m à quân N guyên m ới

th u a , tấ t cũ n g chột dạ. V ậ y nên nhân d ịp này tiế n quân đánh

T h o á t H o a n đ ể k h ô i p h ụ c K in h th à n h ".

V u a n g h e lờ i t r u y ề n s ắ p s ử a t i ế n b i n h . S ự c c ó T h ư ợ n g tư ớ n g

(1) Sử chép rằng khi vua N hân Tông hội các vương hầu ờ Bình Than để
bàn việc chống với giặc, Trần Quốc Toàn bấy giò mối có 15, 16 tuổi củng theo
ra hội. Vì còn nhỏ tuổi cho nên không được dự bàn, Quổc Toàn cám tức vô cùng,
trong tay cầm quả cam bóp võ nát ra lúc nào không biết.
Khi tan hội, ai nấy về lo sửa soạn binh thuyền. Quốc Toàn vể nhà cùng tụ
họp những người thân thuộc, sắm đồ khí giới, may lá cờ để sáu chữ: "Phá cường
địch, báo hoàng ân rồi đem quân đi đánh giặc. Đánh chỗ nào
quân giặc cũng phải lùi.

152
T r ầ n Q u a n g K h ả i ở tro n g N g h ệ A n r a , x in đ i đ á n h T h o á t H o a n .

Vua liế n s a i Q u a n g K h ả i th u xếp quân sĩ để ra đánh T hăng

Long và tru y ề n h ịc h s a i T r ầ n N h ật D u ật đóng quân g iữ c h ặ n

đ ư ờ n g k h ô n g c h o b ọ n T o a Đ ô k é o lê n h ợ p v ớ i T h o á t H o a n ..

9. Trộn Chưong Dương độ

Trần Quang Khải khôi phục Thăng Long. K h i b ấ y g iò đ ạ i

b in h c ủ a T h o á t H o a n đ ó n g t ạ i T h ă n g L o n g , c ò n c h iế n t h u y ề n t h ì

đóng ỏ bến Chương D ương đ ịa p h ậ n h u y ệ n T h ư ợ n g P h ú c .

T rần Q uang K hải với T rầ n Q uốc T oản và

Phạm N gũ Lão Ệ a E ^ đ e m q u â n tự T h a n h H ó a đ i t h u y ề n v ò n g

đ ư ờ n g b ể r a đ ế n b ế n C h ư ơ n g D ư ơ n g , s ấ n v à o đ á n h c h iế n th u y ề n

củ a q u ân N guyên. Q uan quân đánh hăng quá, quân N guyên

đ ịc h k h ô n g n ổ i p h ả i b ỏ c h ạ y . Q u a n q u â n lê n b ộ đ u ổ i đ á n h v ề đ ế n

c h â n th à n h T h ă n g L o n g h ạ t r ạ i. T h o á t H o a n đ em đ ạ i q u â n r a cự

đ ịc h , b ị p h ụ c b in h của T rần Q uang K hải đánh úp lạ i, quân

N guyên p h ải bỏ th à n h T hăng Long chạy qua sôn g H ồng H à

s a n g g iữ m ặ t K i n h B ắ c ( B ắ c N in h ) .

T r ầ n Q u a n g K h ả i đ e m q u â n v à o t h à n h m ở t iệ c k h a o q u â n .

Đ ế n k h i u ố n g rư ợ u v u i v ẻ , Q u a n g K h ả i n g â m b à i th ơ r ằ n g :

Đoạt sáo Chương Dương độ(1>

Cầm Hồ Hàm Tử quan
Thái bình nghi nỗ lực
Vạn cổ thử giang san

(1) Chữ nho là: m m m m m

Hai câu cuối có sách chép là:

153
 D ịc h n ô m :

Chương Dương cướp giáo giặc

H àm Tử bắt quăn thù
Thái bình nên gắng sức
Non nước ấy nghìn thu
T r ầ n Q u a n g K h ả i s a i n g ư ờ i v ề T h a n h H ó a d â n g b i ể u b á o tin

th ắ n g trậ n . V u a N h â n T ô n g th ấ y q u â n th ế đ ã m ạ n h , tro n g hai

t h á n g đ á n h đ ư ợ c h a i t r ậ n , q u â n s ĩ a i n ấ y đ ề u n ứ c lò n g đ á n h g iặ c ,

bèn rư ớ c T h ư ợ n g H oàng và c ấ t b in h m ã ra đóng ở T ràn g An

( N in h B ìn h ) .

10. Trận Tây Kết

Tướng nhà Trần chém được Toa Đô. Toa Đ ô đóng quân ỏ

T h iê n T rư ờ n g x a c á c h T h o á t H o a n h ơ n 2 0 0 d ặ m , c h o n ê n chư a

b iế t T h o á t H o a n đ ã t h u a c h ạ y v ề B ắ c G ia n g r ồ i, b è n t iế n b in h

vào đ ó n g ở s ô n g T h iê n M ạ c (1) đ ị n h đ ể hợ p sứ c vớ i T h o á t H oan

là m th ế ỷ giôc. Được m ây hôm T o a Đ ô b iế t đ ạ o tiề n quân của

m ìn h đ ã b ạ i t r ậ n , m à c á c b ế n t h ì c h ỗ n à o c ũ n g có q u â n n h à T rầ n

á n n g ữ , m ớ i l u i v ề đ ó n g ở T â y K ế t g g ậ p <2> r ồ i c h o n g ư ờ i đ i d ò x e m

quân T h oát H oan đóng ở đâu.

Q uân A n N am từ khi đánh được trậ n H àm Tử và trậ n

C h ư ơ n g D ư ơ n g r ồ i, q u â n th ế p h ấn c h ấ n lắ m . H ư n g Đ ạ o vư ơ n g

m ừng rỡ , v à o tâ u với N h ân Tông x in m ột m ặt sai C h iê u V ăn

v ư ơ n g T r ầ n N h ậ t D u ậ t, h ợ p vớ i T h ư ợ n g tư ớ n g T r ầ n Q u a n g K h ả i

dẫn q u â n c h ặ n c á c đ ư ờ n g , k h ô n g c h o T h o á t H o a n , T o a Đ ô đ i lạ i

(1) Thiên Mạc là một khúc sông Hồng Hà ở vào địa hạt huyện Đông An,
tỉnh Hưng Yên.
(2) Hiện nay thuộc phủ Khoái Châu (Hưng Yên) có làng Đông Kết à vào
trong cách xa bò sông Hồng Hà. Hoặc ờ phía tây gẩn bò aông, ngàv xưa có làng
Tây Kết mà nay đã lờ mất đi chăng?

154
th ô n g t in v ớ i n h a u , v à m ộ t m ặ t x in tự t iế n b in h r a đ á n h T o a Đ ô ,

rồ i đ á n h T h o á t H o a n .

N h â n T ô n g n g h e lờ i ấ y , c h o H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g t u ỳ ý m à s a i

k h iế n . K h i q u â n r a đ ế n T â y K ế t , H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g c h ia q u â n r a

đ á n h t r ạ i q u â n N g u y ê n , v à đ ặ t p h ụ c b in h đ ể b ắ t T o a Đ ô .

Q u â n t a đ á n h h ă n g q u á , q u â n N g u y ê n đ ịc h k h ô n g n ổ i, T o a

Đô và 0 M ã N h i đem b in h lê n b ộ c h ạ y r a m ặ t b ể , n h ư n g k h i

chạy đến m é sa u m ộ t d ã y n ú i, t h ì b ị q u â n A n N a m v â y đánh,

T o a Đ ô t r ú n g tê n c h ế t, cò n 0 M ã N h i th ì tìm đường ch ạy vào

T hanh H óa, n hư n g bị qu ân ta đánh đuổi n g ặt qu á, p h ải m ột

m ìn h lẻ n x u ố n g c h iế c t h u y ề n c o n c h ạ y r a b ể , t r ố n v ề T à u đư ợ c.

K h i c á c tư ớ n g t h ắ n g tr ậ n , đ ư a đ ầ u T o a Đ ô v ề n ộ p , N h â n

T ô n g t h ấ y n g ư ờ i d ũ n g k iệ n m à lạ i h ế t lò n g v ớ i c h ú a , m ớ i t h a n

rằn g: "làm bầy tôi nên như người này!" r ồ i cởi á o n g ự b à o đ ắ p

v à o đ ầ u T o a Đ ô , s a i q u a n d ù n g lễ m a i t á n g c h o tử tế .

T rận T ây K ết đánh vào th á n g năm , n ăm Ất D ậu (12 8 5 )

quan q u ân b ắ t được q u ân N guyên hơn 3 v ạ n n g ư ờ i, v à c h iế n

t h u y ề n k h í g iớ i k h ô n g b iế t b a o n h iê u m à k ể .

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g đ ư ợ c t r ậ n t o à n t h ắ n g , m ỏ tiệ c k h a o th ư ở n g

b a q u â n , r ồ i lê n đ á n h m ặ t b ắ c , đ ể tiễ u trừ T h o á t H o a n .

11. Trộn Vạn Kiếp

Thoát Hoan trốn chạy về Tàu. B ấ y g iờ T h o á t H o a n đ ó n g q u â n

ở B ắ c G ia n g , n g h e tin T o a Đ ô tử tr ậ n , 0 M ã N h i đ ã trố n v ể T à u ,

q u â n b in h tư ớ n g s ĩ a i n ấ y đ ề u n g ã lò n g c ả . v ả lạ i trờ i đ a n g m ù a

h è n ó n g n ự c k h ó c h ịu , sơ n la m c h ư ớ n g k h í b ố c lê n , q u â n s ĩ b ị d ịc h

tễ c h ế t h ạ i c ũ n g n h iề u . B ở i t h ế có b ụ n g m u ố n r ú t q u â n v ề T à u .

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g c ũ n g b iế t cơ T h o á t H o a n t ấ t p h ả i c h ạ y ,

liề n sai N gu yễn K h o á i I5 Ẽ M , P h ạ m N gũ Lão dẫn 3 vạn

quân đ i lê n đ ư ờ n g n ú i, p h ụ c s ẵ n h a i b ê n r ừ n g s ậ y ở b ê n s ô n g
V ạn K iế p , đ ể ch ờ lú c q u â n N g u y ê n c h ạ y đ ế n t h i đ ổ r a đ á n h ; s a i

h a i c o n là H ư n g V õ v ư ơ n g N g h iễ n v à H ư n g H iế u v ư ơ n g ú y d ầ n 3

vạn quân đi đường H ải Dương ra m ặt Q uảng Yên, g iữ chặn

đ ư ờ n g v ề c h â u T ư M i n h ; H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g t ự d ẫ n đ ạ i q u á n lê n

B ắ c G ia n g đ á n h q u â n N g u y ê n . Q u â n N g u y ê n th u a c h ạ y , T h o á t

H oan dẫn đ ạ i b in h chạy đến bến V ạn K iế p , gặp bọn N guyễn

K hoái ra đánh, quân N guyên m ười phần tổ n hại m ất năm .

T ư ớ n g n h à N g u y ê n là L ý H ằ n g b ị tê n b ắ n c h ế t. C ò n T h o á t

H o a n J j $ f f P h à n T iế p A B á t X í c h Ị Ẹ I A # , L ý Q u á n fỊ £ H i c ố

sứ c đ á n h lấ y đ ư ờ n g m à c h ạ y . S a u th ấ y q u ân A n N am đ u ổ i k íp

q u á , T h o á t H o a n p h ả i c h u i v à o c á i ô n g đ ồ n g đ ể lê n x e b ắ t q u â n

k é o c h ạ y , v ề g ầ n đ ế n c h â u T ư N in h lạ i g ặ p b ọ n H ư n g V õ V ư ơ n g

N g h iễ n và H ư n g H iế u vư ơng ú y đánh đ u ổi m ột trậ n nữ a. Lý

Q u á n t r ú n g t ê n b ắ n c h ế t . T h o á t H o a n , A B á t X íc h v à P h à n T iế p

c h ạ y th o á t v ề T à u đư ợ c.

T h ế là đ ạ i q u â n c ủ a T h o á t H o a n lú c đ ầ u m ớ i s a n g lừ n g lẫ y

bao n h iê u , bây g iờ ta n nát m ất cả. T ro n g sáu th á n g tr ờ i, từ

th á n g ch ạp năm G iá p T h â n (12 8 4 ) đ ến th á n g s á u năm Ấ t D ậu

(12 8 5 ), q u â n A n N a m đ u ổ i 5 0 v ạ n q u â n M ô n g c ổ r a n g o à i b ờ c õ i,

c h ỉn h đốn g ia n g sơ n lạ i n h ư cũ . Ấ y c ũ n g n hờ có ta y H ư n g Đ ạo

v ư ơ n g c ó t à i đ ạ i tư ớ n g , c ầ m q u â n v ữ n g c h ã i , g a n b ề n t ự a s ắ t , v à lạ i

k h é o d ù n g lờ i k h u y ê n d ỗ, k h iế n cho b ụ n g người cảm đ ộ n g , s in h

lò n g t r u n g n g h ĩa , c h o n ê n tư ớ n g s ĩ a i n ấ y đ ề u h ế t lò n g g iú p n ư ớ c.

V ả nước A n N am th ờ i b ấ y g iò v u a tô i h ò a h ợ p , lò n g n g ư ờ i

như m ộ t, nhân tà i lũ lư ợ t kéo ra; m à quân N guyên san g An

N am t h ì đ ư ờ n g x a m u ô n d ặ m , n ú i s ô n g c á c h trở , đ ế n m ù a n ó n g

nự c, k h í h ậ u lạ i la m chư ớ ng, cho n ên chỉ h ù n g m ạnh đ ư ợ c lú c

đ ầ u m à t h ô i, s a u t h à n h r a b ệ n h t ậ t y ế u đ a u . N h ư t h ế m à lạ i g ậ p

p h ải ta y H ư n g Đ ạo vư ơng T rần Q uốc T u ấn d ụ n g b in h b iế t đợi

t h ờ i, b i ế t t h ừ a t h ế t i ế n t h o á i, c h o n ê n s ự q u â n n h à N g u y ê n t h u a

t a n n á t là sự t ấ t n h iê n v ậ y .

156
 CHƯƠNG VIII

GIẶC NHÀ NGUYÊN

(1284 -1288)
II
1. Nguyên chủ định khởi binh phục thù
2. Thoát Hoan sang đánh lần th ứ hai
3. Trận Vân Đồn Trần Khánh D ư cướp lương của
quân Nguyên
4. Trận Bạch Đằng Giang 0 Mã N h i phải bắt
5. H ưng Đạo vương đại phá Nguyên binh
6. S ứ A n N am sang Tàu xin hòa
7. Định công, p h ạ t tội
8. Đ ịnh cuộc hòa hiếu

1. Nguyên Chủ định khỏi bỉnh phục thù

H ư n g Đ ạo vư ơ n g Q u ốc T u ấ n p h á được q u â n N g u y ê n rồ i k éo

q u â n v ề T r à n g A n , rư ớ c T h ư ợ n g H o à n g v à N h â n T ô n g r a T h ă n g

L o n g . G ia n g sơ n n h à T r ầ n lạ i k h ô i p h ụ c đ â u v à o đ ấ y c ả . B ọ n

T h o á t H o a n b ạ i t r ậ n c h ạ y v ề T à u , n g h ĩ k h i đ i t h ì t h a n h t h ế lừ n g

lẫ y b a o n h iê u , k h i v ề t h ì h a o b in h tổ n tư ó n g , lấ y là m x ấ u h ổ lắ m .

Đ ịn h xin N g u y ên ch ủ cho th ê m b in h m ã sa n g đ á n h báo th ù .

N guyên chủ th ấ y bọn T h o át H oan b ạ i trậ n v ề , g iậ n lắ m ,

m u ố n b ắ t c h é m c ả , n h ư n g q u ầ n t h ầ n c a n n g ă n m ã i m ớ i t h ô i.

157
 B ấ y g iờ n h à N g u y ê n đ a n g s ắ p s ử a c ấ t q u â n s a n g đ á n h N h ậ t

B ản , bèn lậ p tứ c đ ìn h v iệ c đi đánh N hật B ản lạ i v à sa i đóng

th ê m 3 0 0 c h iế c t h u y ề n , t r u y ề n h ịc h c h o b a tìn h G ia n g H o à i, H ồ

Q u ả n g , G ia n g T â y tụ tập quân s ĩ, đ ịn h đến th á n g tá m th ì cất

q u â n n o i đ ư ờ n g c h â u K h â m , c h â u L iê m sa n g đ án h nước N am để

b á o th ù .

Q u a n tỉn h H ồ N a m là T u y ế n K h a d â n g sớ v ề c a n r ằ n g ;

" Q u â n t a b ạ i t r ậ n m ớ i v ề , k ẻ m a n g d ấ u v ế t c h ư a k h ỏ i, n g ư ờ i đ a u

y ế u c h ư a d ậ y , x in h ã y c h o q u â n s ĩ n g h ỉ n g ơ i d ư ỡ n g s ứ c ít lâ u , rồ i

s ẽ đ ịn h k ế x u ấ t c h in h ".

V u a n h à N g u y ê n n g h e lò i, c h o q u â n s ĩ n g h ỉ v à i t h á n g . C ò n

T rần íc h T ắc th e o T hoát H oan về T àu, th ì ch o ra ở

N g ạ c C h â u U S 'i f i

N hân T ô n g n g h e tin N guyên tr iề u sắp sử a cất q u ân san g

đánh A n N am , bèn vời H ư n g Đ ạo vư ơ n g v à o h ỏ i rằ n g : "T h o át

H oan b ạ i trậ n trở v ề , c h u y ế n n ày căm tứ c đ ịn h sa n g đ án h báo

t h ù , q u â n t h ế h ẳ n to h ơ n trư ớ c , t a n ê n d ù n g k ế g ì m à c h ố n g lạ i

đư ợ c?" H ư n g Đ ạ o vư ơ n g tâ u r ằ n g : "N ư ớ c t a x ư a k ia , q u â n dân

h ư ỏ n g t h á i b ìn h đ ã lâ u , k h ô n g t ậ p đ ế n v iệ c c h iế n t r ậ n , c h o n ên

năm trư ớ c quân N guyên vào cư ớ p còn có kẻ trố n trá n h th e o

h à n g g iặ c . M a y n h ờ có o a i lin h T ổ tô n g , v à t h ầ n v õ c ủ a B ệ h ạ , đ i

đ ế n đ â u đ á n h đ ư ợ c đ ế n đ ấ y , c h o n ê n m ớ i q u é t s ạ c h đ ư ợ c b ờ c õ i.

C ò n n h ư b â y g iờ q u â n t a q u e n v i ệ c c h i n h c h i ế n , m à q u â n n g h ịc h

t h ì đ i x a m ỏ i m ệ t. v ả lạ i t h ấ y T o a Đ ô , L ý H ằ n g , L ý Q u á n tử tr ậ n ,

t ấ t c ũ n g c h ộ t d ạ , q u â n t ìn h đ ã s in h n g h i sợ , h ẳ n k h ô n g d á m hết

s ứ c m à đ á n h . C ứ n h ư ý tô i, t h ì c h u y ế n n à y d ù c ó q u â n N g u y ê n

s a n g đ â y , t a p h á c ũ n g d ễ h ơ n p h e n t r ư ớ c , x i n b ệ h ạ đ ừ n g lo " .

N hân Tông m ừng rỡ , sai H ưng Đ ạo vư ơ ng đổó su ất các

vư ơng h ầu , m ộ th ê m quân s ĩ, s ử a s a n g k h í g iớ i đ ể p h ò n g v i ệ c

cô n g th ủ .

158
2. Thoát Hoan sang đánh lần thứ hai
Sang m ùa xuân th á n g h a i n ăm Đ in h H ợi (12 8 7 ) N guyên

c h ủ k é n lấ y 7 v ạ n q u â n , 5 t r ă m c h iế c t h u y ề n , 6 n g h ìn q u â n V â n

N a m v à 1 v ạ n 5 n g h ìn q u â n ở b ố n c h â u n g o à i b ể , s a i T h o á t H o a n

®ỉfí l à m Đ ại n gu yên su ý, A B á t X íc h là m H à n h tỉn h tả

th ừ a , Á o L ỗ X íc h là m B ìn h c h ư ơ n g c h ín h sự , Ô M ã N h i n

P h à n T iế p ặ l ệ t là m T ham t r i c h ín h sự , đ e m t ấ t c ả h ơ n 3 0

v ạ n q u â n s a n g đ á n h n ư ớ c N a m , g iả d a n h đ ư a T r ầ n íc h T ắ c v ề

n ư ớ c , l ậ p l à m A n N a m q u ố c v ư ơ n g W). L ạ i s a i V ạ n h ộ T r ư ơ n g V ă n

Hổ t h e o đ ư ờ n g b ể t ả i h ơ n 1 7 ® v ạ n t h ạ c h lư ơ n g s a n g c ấ p

c h o q u â n s ĩ.

Q u a th á n g m ư ờ i m ộ t, T h o á t H o a n d ẫ n q u â n n o i đ ư ờ n g c h â u

K h â m , c h â u L iê m đ ế n c h â u T ư M in h ; s a i b ọ n T rư ơ n g N g ọ c

lĩn h 2 .0 0 0 q u â n c o i v i ệ c c h ở lư ơ n g t h ự c , k h í g iớ i l ạ i s a i T r ì n h

B ằ n g P h i, Á o L ỗ X íc h , m ỗ i n g ư ờ i d ẫ n 1 v ạ n q u â n đ i đ ư ờ n g b ộ ; 0

M ã N h i , P h à n T i ế p s u ấ t B ín h t h u ỷ q u â n đ i đ ư ờ n g b ể , đ ể u t i ế n

san g A n N am .

Q uan T rấn T h ủ ở b iê n th u ỳ p h i b á o v ề T h ă n g L o n g . C á c

q u a n x in t u y ể n th ê m b in h . H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g n ó i r ằ n g : " B in h c ố t

g iỏ i, c h ứ k h ô n g c ố t n h i ề u , n ế u n h i ề u m à k h ô n g g iỏ i, t h í d ụ n h ư

B ồ K iê n Í Ĩ S c ó t r ã m v ạ n q u â n c ũ n g k h ô n g íc h g ì!"

(1) Có sách chép rằng: Thoát Hoan sang đánh An Nam lần thứ hai này có
đem một tên hướng đạo là Nguyễn Nhan ¡ s u tên chữ là Nguyễn Bá Linh ĩĩtiù
4', phạm tội trảm quyết, tình nguyện đi đánh để lập công chuộc tội. Cha tên
Nguyễn Nhan là ngưòi Quàng Đông sang buôn bán ở nưóc Nam, lấy vợ ở làng
An Bài, huyện Đông Triều đè ra Bá Lánh, cho về Tàu học, thi đỗ tiến sĩ, lại cao
tay phù thuỳ. Khi sang An Nam, nó dùng phép để giúp quân Nguyên. Sau
Hưng Đạo vương bắt được, đưa về chém ỏ làng An Bài, là quê mẹ nó. Tục
truyền rằng khi tên Nguyễn Nhan chết rồi hồn nó bay hiện lên trêu ghẹo đàn
bà con gái, mà hễ ai phạm đến nó thì chết, cho nên gọi là Phạm Nhan.
(2) Sử cũ chép là 70 vạn thạch.

159
 N h â n T ô n g s a i H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g th ố n g lĩn h c á c v ư ơ n g h ầu ,

c h i a q u â n p h ò n g g i ữ c á c n ơ i.

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g s a i T r ầ n N h ậ t D u ậ t S Ệ ĩE l^ N g u y ễ n K h o ái

Ị5 c ® l d ẫ n 3 v ạ n q u â n lê n g iữ m ặ t L ạ n g S ơ n ; s a i T r ầ n Q u ố c T o àn

Lê Phụ T rần Ỉ5 Í d ẫ n 3 vạn quân vào g iữ m ặ t N ghệ

A n ; tự m ìn h t h ô n g đ ạ i q u â n r a g iữ m ặ t Q u ả n g Y ê n . M ộ t m ặ t sai

t iề n q u â n lê n g ầ n c h â u T ư M in h c h ia r a đ ó n g là m b a đ ồ n : S a , Từ,

T r ú c , đ ể c h ổ n g g iữ q u â n N g u y ê n ; m ộ t m ặ t s a i tư ớ n g đ em quân

r a g i ữ c h ặ t c ử a s ô n g Đ ạ i T h a n W) t h u ộ c H ả i D ư ơ n g ) c ò n đ ạ i q u â n I

c ủ a H ư n g Đ ạo vư ơ n g th ì đ ó n g tạ i n ú i P h ù Sơ n.

Q u a n q u â n t u y đ ó n g g iữ n h ư v ậ y , n h ư n g q u â n N g u y ê n th ế

t o l ắ m , c h ố n g k h ô n g n ổ i , p h ả i r ú t v ề V ạ n K i ế p ; T h o á t H o a n tiế n

lê n c h iế m g iữ n ú i P h ả L ạ i v à n ú i C h í L in h , lậ p t r ạ i c h ố n g n h a u

v ớ i q u â n ta , r ồ i s a i tư ớ n g là T r ìn h B ằ n g P h i í i l i M đ e m h a i vạn

b in h đ á n h lấ y đ ồ n V ạ n K iế p , lạ i s a i ô M ã N hi MM5Í v à A B át

X íc h dẫn quân từ s ô n g L ụ c Đ ầ u đ á n h x u ố n g sô n g H ồng

H à.

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g r ú t q u â n v ề g i ữ T h ă n g L o n g v à s a i tư ớ n g

rư ó c x a giả tạ m lá n h v ề H á n N a m l@ []ệí ( ? ) .

N hư ng sau bị bọn ô M ã N h i đ u ổ i n g ặ t q u á, T h ư ợ n g H oàng

v à N h â n T ô n g p h ả i xu ố n g th u y ền ra b ể đ i v à o T h a n h H óa.

0 M ã N h i đ u ổ i k h ô n g k ịp , đ e m q u â n trở vê' q u a L o n g H ư n g

( p h ủ T i ê n H ư n g , T h á i B ì n h ) b i ế t ở đ ấ y c ó T h i ê n L ă n g , l à l á n g tổ

n h à T r ầ n , b è n s a i q u â n đ ế n p h á n á t c ả đ i.

T h oát H oan đem b in h m ã tiế n lê n vây đánh T hăng Long

không được, p h ải rú t về g iữ V ạn K iế p , C h í L in h và Phả L ạ i.

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g c ũ n g t iế n q u â n lê n lậ p t r ạ i đ ể c h ố n g v ớ i g iặ c .

N hân T ô n g th ấ y quân N guyên đ ã lù i rồ i b è n rư ớ c T h ư ợ n g

H oàn g ra B ắc.

(1) Bấy giò thuộc huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh, liền với Bình Than.

160
3. Trộn Vân Đồn
Trần Khánh Dư cướp lương của quân Nguyên. Q uân
N g u y ê n đ ó n g m ã i ỏ V ạ n K i ế p lư ơ n g t h ự c s ắ p c ạ n , T h o á t H o a n

bèn sai 0 M ã N h i dẫn th u ỷ q u ân ra cử a b ể Đ ạ i B à n g (h u y ện

N g h i D ư ơ n g , H ả i D ư ơ n g ) (1) đ ó n t h u y ề n lư ơ n g c ủ a T r ư ơ n g V ă n

H ổ. ô M ã N h i đem th u y ề n đ i đ ế n ả i V â n Đ ồ n (V â n H ả i, Q u ả n g
Y ên ) gặp q u ân củ a N h ân H u ệ vương T rần K h án h D ư

Ề £ c h ặ n đ ư ò n g k h ô n g c h o đ i. 0 M ã N h i th ú c q u â n đ á n h r á t m ộ t

trậ n , q u â n K h á n h D ư th u a bỏ c h ạ y cả. Q u â n N g u y ê n k éo th ẳ n g

r a b ể đ i đ ó n t h u y ề n lư ơ n g .

T h ư ợ n g H o à n g n g h e tin th u ỷ q u â n ở V â n Đ ồ n b ạ i tr ậ n , ch o

s ứ r a b ắ t K h á n h D ư v ề h ỏ i tộ i.
K h á n h D ư từ k h i th ấ t trậ n , đ a n g n g h ĩ k ế p h ụ c th ù , b ỗ n g t h ấ y
sứ r a b ắ t, K h á n h D ư t iế p s ứ r ồ i n ó i r ằ n g : " T ô i s a i tư ó n g lệ n h
đ à n h x in c h ịu tộ i, n h ư n g x in k h o a n c h o tô i m ộ t v à i h ô m , m a y m à
tô i lậ p đ ư ợ c c ô n g k h á c đ ể c h u ộ c tộ i c h ă n g ? "
Được m ấy hôm 0 M ã Nhi ra bể gặp th u y ề n lư ơ n g của
T rư ơ n g V ăn H ổ, lạ i đem quân trở vào đi trư ố c dẹp đường.
T r ư ơ n g V ă n H ổ đ e m t h u y ề n lư ơ n g t h e o v à o s a u .

K hánh Dư đồ rằn g 0 M ã N hi đã phá được q u â n ta , tro n g

b ụ n g h ắ n c h ắ c r ằ n g k h ô n g c ò n a i n g ă n trở g ì n ữ a , c h o n ê n m ớ i

k h in h th ư ờ n g đ e m b in h th u y ề n đ i trư ớ c . K h á n h Dư bèn nhặt

n h ạ n h t h u y ề n b è p h ụ c q u â n s ẵ n đ ợ i t h u y ề n lư ơ n g c ủ a T r ư ơ n g

V ă n H ổ đ ến th ì k éo r a đ án h .
Q u ả n h i ê n T r ư ơ n g V ă n H ổ t ả i c á c t h u y ề n lư ơ n g v à o c ử a b ể
L ụ c T h u ỷ D ư ơ n g (p h ía đ ô n g n a m h u y ệ n H o à n h B ồ tứ c là v ịn h

cử a L ụ c bây g iờ ). K h á n h Dư đô quân ra đánh. V ăn H ổ đ ịc h

k h ô n g n ổ i, b a o n h i ê u t h u y ề n lư ơ n g b ị q u â n c ủ a K h á n h D ư p h á
c ư ớ p m ấ t c ả , v à b ắ t đ ư ợ c k h í g iớ i r ấ t n h i ề u . C ò n T r ư ơ n g V ă n H ổ
t h ì c h ạ y x u ố n g c h iế c th u y ề n n h ỏ trố n v ề Q u ỳ n h C h â u .

(1) Huyện Nghi Dương nay thuộc về tỉnh Kiến An.

161
 K h án h D ư th ắ n g trận đ ư a th ư v ể b á o tiệ p . T h ư ợ n g H o à n g

m ừ n g rỡ , x á t ộ i trư ớ c k h ô n g h ỏ i, v à b ả o H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g r à n g :

" Q u â n N g u y ê n c ố t t r ô n g c ậ y c ó lư ơ n g t h ả o k h í g iớ i, n a y đ ã b ị t a

cư ớ p đ ư ợ c c ả r ồ i, t h ì t h ế n ó k h ô n g t r à n g c ử u đ ư ợ c n ữ a . N h ư n g

n ó c h ư a b iế t t ấ t c ò n đ ắ c c h í, v ậ y t a n ê n t h a n h ữ n g q u â n b ị b ắ t

c h o v ề b á o t i n v ớ i T h o á t H o a n , t h ì q u â n s ĩ c ủ a n ó t ấ t n g ã lò n g ,

b ấ y g iờ p h á m ớ i d ễ " .

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g t u â n lệ n h , c h o lũ q u â n N g u y ê n v ể . T ừ đ ấ y

q u â n c ủ a T h o á t H o a n x ô n x a o , c ó b ụ n g m u ố n v ề T à u , m à lư ơ n g

th ự c m ộ t n g à y m ộ t cạ n .

ô M ã N h i từ k h i ở ả i V â n Đ ồ n trở v ề , ch ờ m ã i k h ô n g th ấ y

t h u y ề n lư ơ n g đ ế n , b è n đ e m q u ân đ ến p h á trạ i A n H ư n g (th u ộ c

Q u ả n g Y ê n ) r ồ i r ú t v ề V ạ n K iế p .

4. Trộn Bạch Đồng G iang

Ô Mã N hi p h ả i bắt. Q uân N guyên từ k h i th u a trậ n V ân

Đ ồ n , lư ơ n g t h ả o m ột n gày m ột cạn đ i, T h o á t H o a n m uốn cho

n g ư ờ i v ề T à u c ầ u v iệ n v à lấ y th ê m lư ơ n g , H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g b iế t

ý , s a i tư ớ n g lê n g iữ n ú i K ỳ C ấp và ải N ữ N hi ở m ặt L ạn g Sơ n

k h ô n g c h o n g ư ờ i T à u đ i lạ i.

C ác tư ớ n g th ấ y vậy bèn vào bàn với T hoát H oan rằn g :

"Q u â n t a đ ó n g ỏ đ â y , th à n h tr ì đ ã k h ô n g có, k h o tà n g lạ i c ạ n cả;

v à b â y g iờ l à đ a n g lú c h ế t x u â n s a n g h ạ , k h í t r ờ i n ồ n g n ự c , m à

lạ i n h ữ n g c h ỗ h iể m y ế u đ ều m ất cả, ch i b ằ n g h ã y rú t q u ân vể,

rồ i s a u s ẽ liệ u k ế k h á c ".

T h o á t H o a n t h ấ y q u â n t h ế c ủ a H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g m a n h lắ m ,

chư a có th ể phá đư ợ c, b è n n g h e l ờ i c á c t ư ớ n g , s a i Ô M ã N h i ,
P h à n T i ế p d ẫ n t h u ỷ q u â n t h e o đ ư ờ n g s ô n g B ạ c h Đ ằ n g 0 ' v ể trư ớ c .

Còn m ặ t b ộ t h ì s a i T r ìn h B ằ n g P h i, T rư ơ n g Q u â n dẫn b in h đi
c h ặ n h ậ u . S ử a s o ạ n đ ịn h v à i h ô m n ữ a th ì r ú t v ề .

(1) Sông Bạch Đàng bây giờ thuộc huyện Thuy Nguyên, tỉnh Kiến An.

162
 H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g b iế t m ư u ấ y , b è n s a i N g u y ễ n K h o á i d ẫ n

b in h lẻ n q u a đ ư ờ n g t ắ t lê n m é s ô n g th ư ợ n g lư u s ô n g B ạ c h Đ ằ n g ,

k iế m g ỗ đ ẽ o n h ọ n b ịt s ắ t đ ó n g k h ắ p g iữ a d ò n g s ô n g , r ồ i p h ụ c

b in h r a k h iê u c h iế n , n h ử c h o t h u y ề n g iặ c q u a c h ỗ đ ó n g cọ c. K ỗ

lú c n à o n ư ó c t h u ỷ t r i ề u x u ố n g t h ì q u a y b i n h l ạ i h ế t s ứ c m à đ á n h .

L ại sai P h ạm N g ũ L ã o , N g u y ễ n C h ế N g h ĩa d ẫ n q u â n lê n p h ụ c ở

ả i N ộ i B à n g (th u ộ c L ạ n g Sơ n ) chờ q u â n N g u y ê n c h ạ y lê n đến

đ ấy th ì đ ổ ra m à đ án h .

C á c tư ớ n g đ i đ â u đ ấ y c ả r ồ i. H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g t iế n q u â n lê n

đ á n h g iặ c , sự c n g h e tin b á o r ằ n g 0 M ã N h i đ ã kéo q u ân v ề đến

B ạch Đ ằng, H ưng Đ ạo vư ơ ng m ới hô quân s ĩ, trỏ sôn g H óa

"Trận này không phá xong giặc Nguyên,

G i a n g (1) m à t h ề r ằ n g :

thì không về đến sông này nữa!" Q u â n s ĩ a i n ấ y đ ề u x i n q u y ế t

c h iế n , k é o m ộ t m ạ c h đ ế n s ô n g B ạ c h Đ ằ n g .

N h ữ n g c h iế n th u y ề n c ủ a 0 M ã N h i, P h à n T iế p th e o d ò n g

sôn g B ạch Đ ằn g , b ỗ n g chốc th ấ y tư ớ n g n h à T rần là N guyễn

K h o á i d ẫ n c h iế n th u y ền đ ế n k h iê u c h iế n . 0 M ã N h i tứ c g iậ n

th ú c q u â n x ô n g v à o đ á n h , N g u y ễ n K h o á i liề n q u a y t h u y ề n c h ạ y .

B ấ y g iò đ a n g lú c t h u ỷ t r iề u lê n , m ặ t n ư ớ c m ê n h m ô n g , 0 M ã

N h i v ô t ìn h , t h ấ y đ ịc h q u â n c h ạ y , c ứ v iệ c t h ú c t h u y ề n đ u ổ i th e o .

N guyễn K h o á i n h ử q u â n N g u y ê n đ i k h ỏ i x a c h ỗ đ ó n g cọc,

rồ i m ớ i q u a y t h u y ề n đ á n h v ậ t lạ i. H a i b ê n đ á n h đ a n g h ă n g , t h ì

đ ạ i q u â n c ủ a H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g tiế p đ ế n . 0 M ã N h i, P h à n T iế p

t h ấ y q u a n q u â n to t h ế lắ m , m ố i q u a y t h u y ề n c h ạ y trở lạ i. K h i

c h ạ y đ ế n k h ú c sô n g có cọc đ ó n g th ì n ư ốc th u ỷ tr iề u đ ã r ú t x u ố n g ,

th u y ề n của quân N guyên v ư ớ n g m ắ c p h ả i cọc, đ ổ n g h iê n g đổ

n g ử a , đ ắ m vỡ m ấ t n h iề u . Q u a n q u â n t h ừ a t h ắ n g đ á n h cự c h ă n g ,

(1) Hóa Giang là một ngọn sông thuộc vể sông Thái Bình, ỏ giáp giới tỉnh
Kiến An và tỉnh Thái Bình. Nay ở đấy dân sờ tại còn nhớ chỗ con voi của Hưng
Đạo vương qua sông Hóa sa lầy mà chết.

163
quân N guyên ch ết như rạ, m áu lo a n g đ ỏ c ả k h ú c sô n g. Tướng

N g u y ê n là Ô M ã Nhi, P h à n T iế p , T íc h L ệ , C d N g ọ c đ ể u b ị b ắ t cả.

T rận B ạch Đ ằng G ia n g đánh vào th á n g ba năm M ậu Tí

( 1 2 8 8 ) l ấ y đ ư ợ c c h iế n t h u y ề n c ủ a q u â n N g u y ê n h ơ n 4 0 0 c h iế c v à

b ắ t đ ư ợ c q u â n s ĩ r ấ t n h iề u .

5. Hưng Đ ạo Vưong đại phá Nguyên binh

T h o á t H o a n n g h e tin quân th u ỷ võ ta n r ồ i , d ẫ n b ọ n T r ìn h

B ằ n g P h i, A B á t X íc h , Á o L ỗ X íc h , T r ư ơ n g Q u â n , T rư ơ n g N gọc,

đi đường bộ ch ạy v ề đến ải N ội B àn g , bỗng gặp q u â n p h ụ c của

P hạm N gũ Lão đổ ra đánh. C ác tư ớ n g h ế t s ứ c g iữ g ìn Thoát

H o a n , v ừ a đ á n h v ừ a c h ạ y . T r ư ơ n g Q u â n d ẫ n 3 .0 0 0 q u â n đ i đ oạn

h ậ u c ố sứ c đ á n h lấ y đ ư ờ n g c h ạ y , b ị P h ạ m N g ũ L ã o chém c h ế t.

T h o á t H o a n c h ạ y th o á t r a đ ư ợ c c ử a ả i , q u â n s ĩ m ư ờ i p h ầ n , tổ n

h ạ i m ất 5, 6 ph ần .

B ọ n T h o á t H o a n đ a n g đ i, b ỗ n g l ạ i c ó t in b á o r ằ n g tự c ử a ải

N ữ N h i đ ế n m ã i n ú i K ỳ C ấ p h ơ n 1 0 0 d ặ m , c h ỗ n à o c ũ n g có đồn

ả i. N g h e tin ấ y q u â n s ĩ đ ề u x ô n x a o sợ h ã i, v à m é s a u lạ i n ghe

tiế n g ầ m ầm q u a n q u â n đ u ổ i th e o đ ã s ắ p k é o đ ế n . T h o á t H oan

vội vàn g sai A B át X íc h , T r ư ơ n g N g ọ c dẫn quân đ i trư ớ c mở

đ ư ờ n g , Á o L ỗ X íc h đ i đ o ạ n h ậ u .

A B á t X íc h , T rư ơ n g N g ọ c g ặ p p h ả i q u a n q u â n c h ặ n đường

p h ụ c ở h a i b ê n sư ờ n n ú i b ắ n tê n th u ố c đ ộ c x u ố n g n h ư m ư a. H ai

tư ớ n g đ ề u tử tr ậ n , v à q u â n sĩ ch ết th â y n ằm n g ổ n n g a n g từ n g

đ ố n g . C ò n T r ìn h B ằ n g P h i h ế t sứ c g iữ g ìn T h o á t H o a n c h ạ y ra

Đ a n K ỹ , q u a L ộ c C h â u r ồ i đ i lẻ n c o n đ ư ờ n g t ắ t v ề c h ầ u T ư M in h .

Áo Lỗ X íc h đi sau , ch ạy th o á t đư ợ c, m ớ i n h ặ t nhanh tàn

q u â n th e o c ả T h o á t H o a n v ề Y ê n K in h .

H ư n g Đ ạ o vư ơ n g c h u y ế n n à y th ự c là trừ h ế t q u â n M ô n g c ổ

m ối hội cả c á c tư ố n g , d ẫ n quân rư ớ c x a g iá Thượng H oàn g và

164
lị N h â n T ô n g v ể k in h sư . K h i v ề đ ế n L o n g H ư n g , N h â n T ô n g đ e m

t( b ọ n tư ớ n g N g u y ê n b ị b ắ t là Ô M ã N h i, P h à n T iế p , T íc h L ệ , C ơ

1' N g ọ c v à o là m lễ h iế n p h ù ở trư ớ c C h iê u L ă n g .

(I N h â n th ấ y g ia n g sơ n lạ i đư ợc n h ư c ũ , T h á n h T ô n g T h ư ợ n g

H o à n g có là m h a i c â u th ơ đ ể là m k ỷ n iệ m :

Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã,

Sơn hà thiên cổ điện kim âu.
D ịc h n ô m :

Xã tắc hai phen bon ngựa đá,

Non sông thiên cổ vững âu vàng.
V ề đ ế n T h ă n g L o n g v u a s a i m ỏ t iệ c k h a o th ư ở n g tư ớ n g s ĩ,

cho d â n sự m ở h ộ i v u i v ẻ b a n g à y , g ọ i là Thái bình diên yến.

6. Sứ An Nam sang Tàu xin hòa

Q u ân n h à N g u y ê n s a n g đ án h A n N am tu y th u a h a i b a p h en

th ậ t, n h ư n g th ế n h à N g u y ê n v ẫ n m ạ n h lắ m , m à n ư ố c N a m ta

sá n h với nư ốc T à u l ạ i l à m ộ t n ư ớ c n h ỏ m ọ n , c ô l ậ p i r .ộ t m ì n h ,

k h ô n g nư ơ ng tự a v à o đ â u được; n ế u cứ t r a n h c h iế n m ã i t h ì sự

t h ắ n g b ạ i c h ư a b iế t r a t h ế n à o , m à m u ô n d â n lạ i p h ả i lầ m th a n ,

k h ổ sở . V ì n h ữ n g lẽ ấ y , c h o n ê n đ ế n t h á n g m ư ờ i n ă m M ậu T í

(12 8 8 ) v u a N h â n T ô n g s a i q u a n là Đ ỗ T h iê n T h ứ ịĩỹ ịM s a n g sứ

n h à N g u y ê n , x in t h e o lệ cống h i ế n như xư a.

N g u y ê n c h ủ t h ấ y q u â n m ìn h t h u a m ấ y lầ n r ồ i, t r o n g b ụ n g

cũ n g n ả n , ch o n ê n c ũ n g th u ậ n ch o th ô n g h ò a.

T h á n g h a i n ă m K ỷ S ử u (12 8 9 ) N h â n T ô n g s a i q u an đ ư a bọ n

tư ớ n g N g u y ê n b ị b ắ t l à T í c h lệ , C ơ N g ọ c v ề T à u . C ò n P h à n T i ế p

v ì lo m à t h à n h b ệ n h c h ế t , v u a s a i h ỏ a t á n g , r ồ i c ấ p n g ư ờ i n g ự a

ch o vợ co n đ e m h à i cố t v ề n ư ốc. C á c đ ầ u m ụ c c ũ n g th a ch o v ề c ả .

D u y có 0 M ã N h i g i ế t h ạ i n h iề u n g ư ò i, v u a c ă m tứ c ¥Ô c ù n g ,
k h ô n g m u ô n t h a v ề , n h ư n g lạ i n g ạ i đ ư ờ n g h ò a h iế u , b è n d ù n g

165
m ư u củ a H ư n g Đ ạo vư ơ n g sa i người đ ư a đ i đ ến g iữ a b ể . đ á n h

đắm t h u y ề n , c h o c h ế t đ u ố i, m à N g u y ê n t r iề u c ũ n g k h ô n g tr á c h

v à o đ â u đư ợ c. V ề s a u v u a D ự c T ô n g b ả n tr iề u n h à N g u y ễ n xem

đến ch ỗ n à y , có p h ê bốn chữ : "bất nhân ph i nghĩa'. T ư ờ n g lờ i

p h ê ấ y c ũ n g là c h ín h đ á n g .

7. Định công, phạt tội

T h á n g tư n ă m K ỷ S ử u ( 1 2 8 9 ) m ớ i đ ịn h c ô n g , p h ạ t tộ i. B a o

n h iê u n h ữ n g v ư ơ n g h ầ u đ i đ á n h g iặ c N g u y ê n có c ô n g đ ề u được

t h ă n g t r ậ t c ả , c ò n c á c tư ớ n g s ĩ k h á c h ọ m à a i có c ô n g to t h ì ch o

q u ố c tín h . N g u y ễ n K h o á i đ ư ợ c p h o n g tư ớ c h ầ u , c h o ă n lộ c m ộ t

là n g K hoái Lộ (tứ c là phủ K hoái bây g iờ ); P h ạ m N gũ Lão được

th ă n g là m Q uản T h án h dực q u ân .

C á c c h ú a M ư ờ n g m à có cô n g đ em d â n b in h r a cự g iặ c c ũ n g

được p h o n g h ầ u .

V u a lạ i s a i v ă n t h ầ n g h i c h é p c ô n g t r ạ n g c ủ a c á c tư ớ n g hợ p

b iê n là m q u y ể n s á c h g ọ i là Trung hưng thực lục v à lạ i

s a i th ợ v ẽ t r a n h c á c tư ớ n g đ ể t r e o ở g á c c ô n g t h ầ n .

Đ ịn h c ô n g x o n g r ồ i m ố i x é t đ ế n t ộ i n h ữ n g n g ư ờ i h à n g g iặ c .

K h i q u â n N g u y ê n đ a n g c ư ờ n g th ịn h , t r iề u t h ầ n lắ m k ẻ h a i lò n g ,

c ó g i ấ y m á đ i l ạ i v ớ i g iặ c . S a u g iặ c t h u a c h ạ y v ề b ắ c , t r iể u đ ĩn h

b ắ t đ ư ợ c m ộ t t r á p b iể u h à n g c ủ a c á c q u a n . Đ ìn h t h ầ n m u ố n lụ c

r a đ ể t r ị tộ i, n h ư n g T h ư ợ n g H o à n g n g h ĩ r ằ n g là m tộ i n h ữ n g đồ

tiể u n h â n c ũ n g v ô íc h , b è n s a i đ e m đ ố t c ả t r á p đ i, c h o y ê n lò n g

m ọ i n g ư ờ i. D u y n h ữ n g n g ư ờ i n à o q u ả t h ự c l à h à n g v ớ i g iặ c , th ì

m ớ i t r ị tộ i; h o ặ c đem đ ày, hoặc xử tử . V ì t h ế b ọ n T rần K iệ n ,

T r ầ n V ă n L ộ n g t u y đ ã c h ế t r ồ i, n h ư n g c o n c h á u p h ả i tư ớ c h ọ tô n

th ấ t đổi ra là h ọ M a i. C ò n T r ầ n íc h T ắ c , th ì v u a n g h ĩ tìn h c ậ n

th â n k h ô n g nỡ bỏ họ, n h ư n g p h ả i g ọ i là ả T r ầ n , n g h ĩa là bảo

nhút n h át như đàn bà vậy.

166

í
 N h ữ n g q u â n d â n th ì được th ứ tộ i c ả , d u y có h a i là n g B à n g

H à # ỳ ộ j, B a Đ iể m E l i trư ớ c h ế t th e o g iặ c , c ả là n g p h ả i đ ồ là m

b in h lín h , k h ô n g k h i n à o đ ư ợ c là m q u a n .

Thưởng côn g, phạt tộ i x o n g r ồ i, Thượng H oàng về phủ

T h iê n T rư ờ n g , đ ế n t h á n g n ă m , n ă m C a n h D ầ n ( 12 9 0 ) t h ì m ấ t.

N h â n T ô n g s a i sứ s a n g c á o t a n g v à x in p h o n g .

8. Định cuộc hòa hiếu

T ự lú c T h o á t H o a n t h u a v ề , v u a n h à N g u y ê n t u y đ ã t h u ậ n

ch o h ò a h iế u , n h ư n g tr o n g b ụ n g v ẫ n c h ư a n g u ô i g iậ n , ý lạ i m u ố n

c ấ t b in h s a n g đ á n h b á o th ù . Đ ìn h t h ầ n c a n , x in đ ể c h o s ứ s a n g

d ụ v u a A n N a m s a n g c h ầ u x e m đ ã , n ế u k h ô n g s a n g r ồ i h ã y liệ u .

N g u y ê n c h ủ n g h e lờ i , s a i T h ư ợ n g t h ư T r ư ơ n g L ậ p Đ ạo 38a£ìÌ

s a n g s ứ A n N a m . N h ư n g v u a N h â n T ô n g l ấ y c ó c ó t a n g k h ô n g đ i.

S a i q u a n là N g u y ễ n Đ ạ i P h ạ p đ i th a y .
N guyễn Đ ại P hạp san g T àu nói năm sau vu a A n N am sẽ

san g ch ầu .
Q ua năm s a u N g u y ê n tr iề u k h ô n g th ấ y v u a A n N a m san g,

lạ i s a i L ạ i b ộ th ư ợ n g th ư là L ư ơ n g T ằ n g v à L ễ b ộ th ư ợ n g

th ư là T r ầ n P h u s a n g g iụ c N h â n T ô n g s a n g c h ầ u .

N h â n T ô n g k h ô n g đ i, s a i s ứ l à Đ à o T ử K ỳ p ặ í Rf đ ư a đ ồ v ậ t

san g cốn g T àu .
N g u y ê n t r iề u t h ấ y v u a A n N a m k h ô n g s a n g đ ịn h k h ở i b in h

s a n g đ á n h , b è n b ắ t g ia m T ử K ỳ ở G ia n g L ă n g , rồ i s a i L ư u Q uổó

K iệ t v à c á c t ư ớ n g s ử a s o ạ n b i n h lư ơ n g , c h ọ n n g à y p h á t

b in h . L ạ i s a i T r ầ n í c h T ắ c đ i t h e o , v ề h ộ i ỏ T r à n g S a . N h ư n g lú c

đ a n g s ử a s o ạ n , t h ì N g u y ê n T h ế T ổ là H ố t T ấ t L iệ t m ấ t, N g u y ê n

T h à n h T ô n g lê n n g ô i, m ó i b ã i v iệ c b in h v à c h o s ứ A n N am là

Đ à o T ử K ỳ v ề nư ớ c.
T ừ đó n h à N g u y ê n vớ i nước N a m th ô n g h ò a , k h ô n g có sự

t r a n h c h iế n n ữ a .

167
 CHƯƠNG IX

NHÀ TRẦN
Thòi kỳ thứ hai (1293- 1341)
1. Đức độ vua Anh Tông
2. Trần Hưng Đạo vương mất
I. TRẦN ANH TÔNG 3. Việc đánh Ai Lao
4. Sự giao thiệp với Chiêm Thành
n. TRẦN MINH TÔNG
m. TRẦN HIẾN TÔNG ỊU 1.
- Giặc Ngưu hống
L2. Giặc Ai Lao

I. TRẦN ANH TÔNG (1293 - 1314)

Niên hiệu: Hưng Long HPễ

1. Đức đ ộ vua Anh Tông

T h á i tử T r ầ n T h u y ê n lê n n g ô i, tứ c là v u a A n h T ô n g 3 1

7K-

A n h T ô n g lú c đ ầ u h a y u ố h g rư ợ u v à đ ê m th ư ờ n g h a y lé n r a

n g o à i đ i c h ơ i, c ó k h i b ị đ ồ v ô l ạ i p h ạ m đến.

M ột hôm u ố n g rư ợ u s a y đ ế n n ỗ i N h â n T ô n g T h ư ợ n g H o à n g

ở T h iê n T r ư ờ n g v ề k in h , c á c q u a n đều ra đ ó n rư ố c c ả , m à v u a

vẫn nằm n g ủ . T h ư ợ n g H o à n g g iậ n lắ m , t r u y ề n x a g iá lậ p tứ c v ể

T h iê n T rư ờ n g v à h ạ c h iế u c h o b á c h q u a n p h ả i v ế đ ấ y h ộ i n g h ị.

168
K h i A n h T ô n g t ỉn h rư ợ u , b iế t T h ư ợ n g H o à n g v ề k in h , sợ h ã i q u á ,

v ộ i v à n g c h ạ y r a n g o à i c u n g g ặ p m ộ t n gư ờ i h ọ c trò tê n là Đ o à n

Nhữ H ài Wt.ìkằìẫ m ư ợ n t h ả o b à i b iể u đ ể d â n g lê n t ạ tộ i, r ồ i c ù n g

vớ i N h ữ H à i x u ố n g th u y ề n đ i s u ố t đ ê m đ ế n p h ủ T h iê n T rư ờ n g .

Thượng H oàn g xem b i ể u r ồ i q u ở m ắ n g m ộ t lú c , v à t h a lỗ i c h o

Anh Tông, v ề đ ế n k in h s ư , A n h T ô n g c h o Đ o à n N h ữ H à i là m

n gự sử t r u n g t á n , v à từ đ ấ y k h ô n g u ố n g rư ợ u n ữ a .

T ừ xư a đến n ay vu a A n N am v ẫ n có tụ c lấ y c h à m v ẽ rồ n g

v à o đ ù i, n h ư n g A n h T ô n g k h ô n g m u ố n th e o t ụ c ấ y . M ộ t h ô m

T h ư ợ n g h o à n g b ả o A n h T ô n g r ằ n g : " D ò n g d õ i n h à m ìn h v ẫ n v ẽ

m ìn h đ ể n h ớ g ố c n g à y x ư a , n a y n h à v u a p h ả i t h e o t ụ c ấ y m ớ i

đ ư ợ c". A n h T ô n g t u y v â n g m ệ n h n h ư n g lừ a k h i T h ư ợ n g h o à n g

b ậ n v iệ c k h á c , lẩ n đ i k h ô n g cho vẽ. T ừ đ ấ y v u a A n M am m ới

k h ô n g v ẽ m ìn h n ữ a .

T ín h v u a A n h T ô n g h a y v ẽ : th ư ờ n g có là m m ột tậ p Thuỷ
Vân tuỳ bút, n h ư n g đ ế n lú c s ắ p m ấ t đ e m đ ố t đ i k h ô n g c h o đ ể lạ i.

S ử có ch é p r ằ n g k h i A n h T ô n g đ a u n ặ n g , h o à n g h ậ u ch o đ i gọi

t h ầ y t ă n g v ề đ ể là m lễ x e m s ự s in h tử , A n h T ô n g g ạ t đ i m à b ả o

r ằ n g : " T h ầ y t ă n g đ ã c h ế t đ â u m à b iế t đư ợc sự c h ế t". X e m t h ế th ì

b iế t A n h T ô n g là m ộ t ô n g v u a h iế u t h ả o v à l ạ i t h ô n g m in h , c h o

n ê n v i ệ c t r i ề u c h í n h th ờ i b ấ y g iờ c ó c ư ơ n g k ỷ lắ m .

T r o n g tr iề u lạ i có n h ữ n g n g ư ờ i t à i g iỏ i h ế t lò n g g iú p v iệ c

nư ớ c. V ă n n h ư b ọ n ô n g T rư ơ n g H á n S iê u ẵB M M , võ như ông

P h ạ m N g ũ L ã o đ ề u là n gư ờ i có t à i t r í c ả.

Phạm N g ũ L ã o là n gư ờ i là n g P h ù ủ n g , h u y ệ n M ỹ H à o , tỉn h

H ải D ư ơ n g a>, trư ớ c th e o T rần H ưng Đ ạo vư ơ ng đánh g iặ c

N g u y ê n , lậ p đ ư ợ c c ô n g to , t r iề u đ ìn h t r ọ n g d ụ n g c h o là m đại

tư ớ n g . N g ũ L ã o t r ị q u â n c ó k ỷ lu ậ t , đ ã i tư ớ n g h iệ u n h ư n g ư ờ i

n h à , ỏ v ó i s ĩ tố t c ù n g c h ịu c a m k h ổ, cho n ên v ẫ n gọi qu ân của

(1) Bây giờ thuộc tỉnh Hưng Yên.

169
ô n g ấ y là phụ tử chi binh , đ á n h đ â u được đ ấ y , th à n h m ộ t ngư ời

d a n h tư ớ n g n ư ố c N a m ta .

Ô ng Phạm N gũ Lão đã g iỏ i nghề võ, lạ i hay nghể vản,

th ư ờ n g n g â m b à i th ơ t h u ậ t h o à i s a u n à y :

Hoành sáo giang sơn cáp kỷ thu(I)

Tam quân tỳ hổ khí thôn ngưu
Nam nhi vị liễu công danh trái
Tu thính nhân gmn thuyết Vũ hầu.
Thời bấy g iờ v u a h iề n , tô i t r u n g , phép tắ c n g h iê m tran g ,

th ư ở n g p h ạ t p h â n m in h , c h ín h t r ị k h ô n g c ó đ iể u g ì h ồ đ ổ . V iệ c

h ọ c h à n h m ở m a n g rộ n g r ã i, ch o n ê n n h ữ n g n gư ờ i có tà i v ă n học

n h ư b ọ n ô n g M ạ c Đ ĩn h C h i H Ễ Ẹ £ ., ô n g N g u y ễ n T r u n g N g ạ n Ẹ ĩ

ĨĨỈM đ ề u đ ư ợ c t h i đ ỗ , r a là m q u a n g iú p v iệ c tr iề u đ ì n h . T h ậ t là

m ộ t th ò i r ấ t th ịn h v ề đờ i n h à T r ầ n v ậ y .

2. Trần Hưng Đ ạo vưong mất

T r o n g đờ i v u a A n h T ô n g có m ấ y n gư ờ i d a n h t ư ớ n g n h ư là :

T h ư ợ n g tư ớ n g T r ầ n Q u a n g K h ả i £ 1? , th ắ n g trậ n Chương

Dương n gày trư ớ c , m ất năm G iá p N gọ (12 9 4 ), và H ưng Đ ạo

vư ơng T rần Q uốc T uấn ỆặỉỀỈMMteỊỉ. m ất n gày 20 th á n g tám

năm C a n h T ý (13 0 0 ).

H ưng Đ ạo vư ơng là m ột người d an h tư ớ n g đệ nhất nước

N am , đánh g iặ c N guyên có cô n g to v ớ i n ư ớ c, đ ư ợ c p h o n g là m

Thái sư, Thượng phụ, Thương quốc công, Bình bắc đại nguyên
suý, Hưng Đạo đại vương ±M & , MĨẾX

(1) Bài này có người dịch ra nôm như sau:

Ngọn giáo non sông trải m ấy thâu,
Ba quân, hùng h ổ kh í thôn ngưu.
Công danh nếu đê còn vương nợ,
Luông thẹn tai nghe chuyện Vũ hầu.

170
ĩ . V u a lạ i s a i n g ư ờ i v ề V ạ n K iế p là m s in h từ đ ể th ờ n g à i ở c h ỗ

d in h c ũ c ủ a n g à i đ ó n g n g à y trư ớ c.

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g là m q u a n đ ế n đời v u a A n h T ô n g th ì x in v ề

t r í s ĩ ở V ạ n K iế p . K h i n g à i s ắ p m ấ t, v u a A n h T ô n g có n g ự g iá

đ ến th ă m , n h ậ n th ấ y n g à i b ệ n h n ặ n g , m ới h ỏ i rằ n g : "T h ư ợ n g

p h ụ m ộ t m a i k h u ấ t n ú i, p h ỏ n g có q u â n b ắ c lạ i s a n g t h ì là m th ế

n ào?"

H ư ng Đ ạo vư ơ ng tâ u r ằ n g : "N ư ớ c t a th u ở x ư a , T r iệ u Võ

vư ơ n g d ự n g n g h iệ p , H á n Đ ế đ e m b in h đ ế n đ á n h , V õ V ư ơ n g s a i

d â n đ ố t s ạ c h đ ồ n g á n g , k h ô n g đ ể lư ơ n g t h ả o c h o g i ặ c c h iế m đ ư ợ c,

rồ i đ e m đ ạ i q u â n s a n g c h â u K h â m , c h â u L iê m đ á n h q u ậ n T r à n g

S a (1), d ù n g đ o ả n b i n h m à đánh đư ợ c, đ ó là m ộ t th ờ i. Đ ế n đời

Đ in h , L ê , n h iề u n gư ờ i h iề n lư ơ n g g iú p đ ỡ , b ấ y g iờ n ư ớ c N a m

đ a n g c ư ờ n g , v u a t ô i đ ồ n g lò n g , b ụ n g d â n p h ấ n c h ấ n ; m à b ê n T à u

đ a n g lú c s u y n h ư ợ c , c h o n ê n t a đ ắ p t h à n h B ì n h L ỗ ( t h u ộ c T h á i

N g u y ê n ) p h á đ ư ợ c q u â n n h à T ố n g , đ ó l à m ộ t t h ờ i. Đ ế n đ ò i n h à

L ý , q u â n T ố n g s a n g x â m , L ý đ ế s a i L ý T h ư ờ n g K iệ t đ á n h m ặ t

K h â m , L iê m , d ồ n đ ế n M a i L ĩ n h , q u â n h ù n g , tư ớ n g d ũ n g , đ ó l à có

t h ế đ á n h đư ợ c. K ế đ ế n b ả n t r iề u , g i ặ c N g u y ê n k é o đ ế n v â y b ọ c

b ố n m ặ t , m a y đ ư ợ c v u a t ô i đ ồ n g lò n g , a n h e m h ò a m ụ c , c ả n ư ớ c

đ ấ u sứ c lạ i m à đ á n h , m ớ i b ắ t đ ư ợ c tư ớ n g k ia , c ũ n g là lò n g trờ i

g iú p t a m ớ i đ ư ợ c th ế .

Đ ạ i đ ể , k ẻ k ia c ậ y c ó t r à n g t r ậ n , m à t a t h ì c ậ y có đ o ả n b in h ;

lấ y đ o ả n c h ố n g n h a u v ớ i t r à n g , p h é p d ù n g b in h th ư ờ n g v ẫ n p h ả i

t h ế . C ò n n h ư k h i n à o q u â n g i ặ c k é o đ ế n ầ m ầ m , n h ư g ió , n h ư lử a ,

(1) Chỗ này Hưng Đạo vương nói lầm: Triệu Võ vương đóng đô â Phiên
Ngung tức là ở gần thành Quảng Châu bây giờ, mà châu Khâm, châu Liêm thì
ờ giáp giới nước ta. Lẽ nào đi đánh Trường Sa ỏ tỉnh Hồ Nam mà lại quay trở
lại châu Khâm, châu Liêm. Chắc hẳn người mình ngày trước không thuộc địa
đồ và có lẽ rằng Hưng Đạo vương lúc nói chuyện đó cũng tưởng là kinh đô của
Triệu Võ vương ờ đâu bên nưóc ta bây giờ, cho nên mới nói như thế chăng?

171
th ế ấ y lạ i d ễ ch ố n g . N ế u nó d ùng cách dần dà, như tằm ản lá ,

th o n g th ả m à k h ô n g h a m của dân, kh ôn g cần lấ y m a u v iệ c , th ế

ấ y m ó i k h ó t r ị; t h ì t a n ê n k é n d ù n g tư ớ n g g iỏ i, liệ u x e m quyển

b iế n , v í n h ư đ á n h cờ , p h ả i t u ỳ cơ m à ứ n g b iế n , d ù n g b in h p h ả i

đ ồ n g lò n g n h ư c h a c o n m ộ t n h à , t h ì m ớ i có t h ể đ á n h đ ư ợ c. C á c h

ấ y c ố t p h ả i tự lú c b ìn h t h ì k h o a n sứ c c h o d â n , đ ể là m k ế s â u rễ

b ề n g ố c , đ ó là c á i t h u ậ t g iữ n ư ố c h a y h ơ n c ả " .

A n h T ô n g c h ị u lờ i ấ y l à r ấ t p h ả i .

Được m ấy hôm th ì n g à i m ấ t, v u a c ù n g c á c q u a n a i n ấ y đều

cảm th ư ơ n g lắ m .

H ư n g Đ ạ o v ư ơ n g th ự c là h ế t lò n g v ớ i v u a , v ớ i n ư ớ c, t u y r ằ n g

uy quyền lừ n g lẫ y , m à v ẫ n g iữ chứ c p h ậ n là m t ô i, k h ô n g d á m

đ iề u g ì k iê u n g ạ o . Đ a n g k h i q u â n N g u y ê n q u ấ y n h iễ u , n g à i cầm

b in h quyền, T hánh Tông, N hân Tông cho ngài được chuyên

quyền p h o n g tư ó c: t r ừ r a t ự tư ớ c h ầ u trở x u ố n g , c h o n g à i được

phong trư ớ c r ồ i m ớ i t â u sau . T h ế m à ngài không dám tự tiệ n

p h o n g th ư ở n g ch o a i c ả ; p h à m n h ữ n g n h à g ià u m à n g à i có q u yên

tiề n gạo để cấp cho q u ân ă n , n g à i c h ỉ p h o n g c h o là m g iả la n g

t ư ớ n g m à t h ô i, n g h ĩ a l à t ư ớ n g c h o v a y lư ơ n g . N g à i c ẩ n t h ậ n n h ư

t h ế v à ở v ớ i a i c ũ n g t h ậ t là c ô n g c h ín h c h o n ê n đ ế n k h i n g à i m ấ t,

tự v u a cho ch í b ách tín h a i c ũ n g th ư ơ n g tiế c . N h â n dân n h iề u

n ơ i lậ p đ ề n th ờ p h ụ n g đ ể g h i n h ớ c á i c ô n g đ ứ c c ủ a n g à i.

3. V iệc đánh Ai Lao

Từ kh i quân nhà N guyên th u a chạy về T àu r ồ i, p h ía b ắ c

được y ê n , nhưng ở p h ía tâ y nam có quân A i Lao th ư ờ n g h a y

s a n g q u ấ y n h iễ u ở m ạ n T h a n h H ó a , N g h ệ A n . T rư ớ c v u a N h â n

T ô n g đ ã t h â n c h in h đ i đ á n h m ấ y lầ n . Q u â n L à o t u y t h u a , n h ư n g

hễ quan q u â n r ú t v ề , g iặ c lạ i s a n g cư ớ p p h á . S a u A n h T ô n g sai

tư ớ n g q u â n là P h ạ m N gũ Lão đi đ án h ba bốn phen nữ a. Đ ánh

172
t r ậ n n à o q u â n L à o c ũ n g b ị g iế t h ạ i r ấ t n h iề u , c h o n ê n từ đ ó p h ía

T h a n h , N g h ệ, m ới được yên .

4. Sự giao thiệp vói Chiêm Thành

N ư ớ c C h iê m T h à n h đ ối vớ i A n N a m từ n g à y n h à T r ầ n lê n

là m v u a , h a i n ư ớ c k h ô n g c ó đ iể u g ì lô i t h ô i. Đ ế n k h i N h â n T ô n g

đ i đ á n h L à o trở v ể , t h ì b ỏ đ i tu , trư ớ c ỏ c h ù a V õ L â m G àng Võ

Lâm , phủ Y ên K h á n h , t ỉn h N in h B ìn h ) , s a u vể ở An Tử Sơ n

(h u y ệ n Y ê n H ư n g, Q u ản g Y ên ). N ă m T ân Sửu (13 0 1) Thượng

h o à n g đ i s a n g C h iê m T h àn h xem p h o n g c ả n h , có ước g ả H u y ề n

T rần côn g ch ú a ~£ỈẾ/jàẺi c h o v u a C h iê m là C h ế M â n Được

ít lâ u C h ế M â n c h o n g ư ờ i đ ư a v à n g b ạ c v à c á c s ả n v ậ t s a n g c ố n g

v à x i n c ư ớ i. T r i ề u t h ầ n c ó n h i ề u n g ư ờ i k h ô n g t h u ậ n . C h ế M â n

lạ i x in d â n g c h â u 0 v à c h â u R i đ ể l à m l ễ c ư ớ i, b ấ y g i ờ A n h T ô n g

m ới q u y ế t ý t h u ậ n g ả . Đ ế n t h á n g s á u n ă m B ín h N g ọ ( 13 0 6 ) ch o

cô n g c h ú a v ề C h iê m T h à n h .

S a n g n ă m s a u (13 0 7 ) v u a A n h T ô n g th u n h ậ n h a i c h â u 0 v à

R i, đ ổ i tê n là T h u ậ n C h â u v à H ó a C h â u , rồ i s a i q u a n là Đ o à n

N h ữ H à i v à o k in h lý v à đ ặ t q u a n c a i tr ị.

H u y ề n T r â n c ô n g c h ú a lấ y C h ế M â n được m ộ t n ă m th ì C h ế

M â n m ấ t, m à th e o tụ c C h iê m T h à n h , h ễ k h i v u a đ ã c h ế t, th ì c á c

h ậ u p h ả i h ỏ a t h iê u c h ế t th e o .

Anh Tông đ ư ợ c tin ấy, sai T rần K hắc Chung g iả

m ư ợ n t iế n g v à o t h ă m đ ể tìm k ế đ ư a c ô n g c h ú a v ề .

T ừ k h i C h ế M â n m ấ t r ồ i, C h ế C h í r | !jll lê n là m v u a C h iê m

Thành. N hư ng C h ế C hí h ay phản t r ắ c , k h ô n g g iữ n h ữ n g đ iể u

g ia o ư ó c trư ớ c , c h o n ê n n ă m T ân Hợi ( 13 11) A nh T ôn g cù n g vối

H u ệ V õ v ư ơ n g T r ầ n Q u ố c C h â n jS 2 £ 3 í M I 1 1 ĩ || , N h â n H u ệ v ư ơ n g
T r ầ n K h á n h D ư p h â n b in h là m b a đ ạ o s a n g đ á n h C h iê m T h à n h ,
b ắ t được C h ế C h í đ e m v ề A n N a m v à p h o n g ch o n gư ờ i e m là C h ế
Đ à A B à là m v u a C h iê m T h à n h .

173
 C h ế C hí vể A n N am được phong là H iệ u T huận vư ơ ng,

nhưng chẳng đư ợ c b a o lâ u th ì m ấ t ỏ h u y ện G ia Lãm . V ua sai

đ ư a h ỏ a t á n g . T ừ đ ó v ề s a u n ư ớ c C h iê m v à nưốc N am th à n h ra

có đ iể u t h ù o á n m ã i.

N ăm M ậu T hân (13 0 8 ) N hân Tông Thượng hoàng m ất ờ

c h ù a Y ê n T ử sơ n . N ă m G iá p D ầ n ( 1 3 1 4 ) A n h T ô n g n h ư ờ n g n g ô i

c h o t h á i tử M ạ n h i í , r ồ i v ề là m T h á i th ư ợ n g h o à n g ỏ p h ủ T h iê n

trư ờ n g đ ế n n ă m C a n h T h â n (13 2 0 ) th ì m ấ t.

A n h T ô n g t r ị v ì đ ư ợ c 2 1 n ă m , n h ư ờ n g n g ô i đ ư ợ c 6 n ă m , th ọ

5 4 tu ổ i.

II. TRẦN MINH TÔNG (1314 - 1329)

N iên hiệu: Đ ại K h án h ý z3 t (1314 - 1323)

K hai T h ái g i # (1324 - 1329)

N ăm G iá p D ầ n ( 1 3 1 4 ) T h á i tử M ạ n h lê n n g ô i là m v u a , tứ c

là v u a M in h T ô n g

Thời bấy g iờ l à m quan tạ i tr iề u có Đ o à n N hữ H ài ễk.ìk*ẵ,

Phạm N gũ Lão T rư ơ n g H á n S iê u M ạ c Đ ĩn h C h i

w & & -, N guyễn T ru n g N gạn M.Ê-/Ề, C hu V ăn A n v .v ...

đ ề u l à n h ữ n g n g ư ờ i c ó t à i c á n t r í lự c ả .

T r o n g n ư ớ c đư ợ c y ê n t r ị; v iệ c g ia o h iế u v ớ i n ư ớ c T à u t h ì tu v

r ằ n g c ó lô i t h ô i v ê đ ư ờ n g p h â n đ ị a g iớ i, n h ư n g đ ạ i k h á i v ẫ n đ ư ợ c

h ò a h ả o . D u y c h ì có n ư ớ c C h iê m T h à n h t ự k h i C h ế C h í c h ế t r ồ i,

th ì n g ư ờ i C h iê m cứ h a y san g q u ấ y n h iễ u ở p h ía n am , cho nên

phải dùng đến can qua. X ăm M ậu X gọ (13 18 ) M in h Tông sai

H uệ V õ vư ơng T rần Q uốc C h ân v à tư ớ n g q u â n Phạm N gũ Lão

đem b in h đi đánh, vu a C h iê m là C h ế N ă n g p h ải bỏ th à n h m à

chạy.

174
 Còn những v iệ c c h ín h trị ỏ tro n g n ư ớ c, th ì n ă m At M ão

( 1 3 1 5 ) lậ p lệ c ấ m n g ư ờ i t r o n g h ọ k h ô n g đ ư ợ c đ i t h ư a k iệ n n h a u ;

năm B ín h T h ìn ( 1 3 1 6 ) d u y ệ t đ ịn h v ă n v õ q u a n c ấ p ; n ă m Q uý

H ợ i ( 1 3 2 3 ) m ở k h o a t h i T h á i h ọ c s in h ; n ă m ấ y lạ i c ấ m q u ân sĩ

k h ô n g đ ư ợ c v ẽ m ìn h n h ư trư ớ c . N ư ó c t a b ỏ t h ó i v ẽ m ìn h từ đ ấ y .

M in h T ông vốn là ô n g v u a có lò n g n h â n h ậ u , h a y th ư ơ n g

yêu n h ân d â n , n h ư n g c h ỉ v ì n g h e n ịn h t h ầ n c h o n ê n g iế t o a n

H uệ V õ vư ơ ng T rầ n Q u ố c C h â n , là n g ư ờ i là m q u a n có cô n g vớ i

n ư ớ c.

T r ầ n Q u ố c C h â n là th â n s in h r a H o à n g h ậ u v à lạ i có c ô n g đ i

đ á n h C h iê m T h à n h th ắ n g trậ n m ấ y lầ n . N h ư n g v ì H o à n g h ậ u

c h ư a có h o à n g tử , t r iề u t h ầ n p h â n r a là m h a i đ ả n g , m ộ t đ ả n g t h ì

có V ă n h iế n h ầ u v à T r ầ n K h ắ c C h u n g , x in lậ p h o à n g tử V ư ợ n g

là c o n b à th ứ , là m T h á i tử . M ộ t đ ả n g t h ì có T r ầ n Q u ố c C h â n x in

c h ò c h o H o à n g h ậ u c ó c o n t r a i r ồ i s ẽ lậ p T h á i tử .

Sau V ăn h iế n h ầ u ch o tê n T r ầ n N h ạ c l à đ ầ y tớ c ủ a T r ầ n

Q uốc C h â n m ột tră m lạ n g v à n g x ú i n ó v u c á o c h o Q u ố c C h â n

là m m ư u p h ả n . M in h T ô n g b ắ t Q u ố c C h â n đ e m g ia m ở c h ù a T ư

P húc.

T r ầ n K h ắ c C h u n g x i n v u a t r ừ Q u ố c C h â n đ i, l ấ y lẽ r ằ n g b ắ t

h ổ t h ì d ễ , t h ả h ổ t h ì k h ó . M i n h T ô n g n g h e lờ i ấ y , c ấ m k h ô n g c h o

Q uốc C h â n ăn u ố n g gì cả, đ ến nỗi k h á t nước q u á, H o àn g h ậu

p h ả i lấ y á o n h ú n g x u ố n g n ư ớ c rồ i m ặ c v à o v ắ t r a ch o u ố n g . U ố n g

x o n g t h ì c h ế t. S a u có n g ư ờ i v ợ lẽ t ê n T r ầ n N h ạ c g h e n n h a u vớ i

v ợ c ả , đ i tô ’ c á o r a s ự T r ầ n N h ạ c l ấ y v à n g v à s ự v u c á o c h o T r ầ n

Q uốc C h â n . B ấ y g iờ m ớ i r õ c á i t ì n h o a n c ủ a m ộ t n g ư ờ i t r u n g

th ầ n .

M in h T ô n g là m v u a đến n ăm  t T ị (13 2 9 ), th ì như ờ ng n gôi

ch o T h á i tử V ư ợ n g 5 £ , r ồ i v ề là m T h á i th ư ợ n g h o à n g .

175
 III. TRẦN HIẾN TÔNG (1329-1341)

Niên hiệu: K h a i H ữ u HHíỂ .

T h á i tử V ư ợ n g B ĩ m ớ i có 10 tu ổ i, lê n là m v u a , tứ c là v u a

H iế n T ô n g

H iế n T ô n g c h ỉ là m v u a l ấ y v ì m à t h ô i, q u y ề n c h ín h ở c ả ta y

M in h tô n g T h ư ợ n g h o à n g , c h o n ê n t u y n g à i có là m v u a được non '2

1 3 n ă m , n h ư n g k h ô n g được tự c h ủ v iệ c g ì. '4
s

1. G iạ c Nguu Hống i

M in h T ô n g T h ư ợ n g h o à n g v ừ a n h ư ờ n g n g ô i x o n g , th ì ở m ạn -

Đ à G ia n g có M ư ờ n g N g ư u H ố n g 4 119 l l à m lo ạ n . T h ư ợ n g h o à n g

p h ả i t h â n c h in h đ i đ á n h . N g ư ờ i N g ư u H ố n g ở t r ạ i C h iê m C h iê u ?

đ ư a t h ư đ ế n g i ả x in h à n g . N h ư n g k h i đ ạ o q u â n ở T h a n h H ó a đi

đến n ơ i, th ì bị người ở trạ i ấy đổ ra đánh, phải th u a chạy. M

T h ư ợ n g h o àn g đem đ ạ i b in h t iế n lê n , t h a n h t h ế lừ n g lẫ y , q u â n

N gư u H ông bỏ chạy cả vào rừ n g . Q uân g iặ c tu y th u a nhưng

k h ô n g trừ h ế t đư ợ c, m ã i đ ế n năm Đ in h Sử u (13 3 7 ) tư ớ n g n h à

T rần là H ưng H iế u vư ơng chém được th ủ đảng N gư u

H ô n g ỏ t r ạ i T r ịn h K ỳ , th ì g iặ c ấ y m ớ i y ê n .

G
2. G iặ c Ai Lao
T ro n g k h i g iặ c N gư u H ố n g còn đang quấy n h iễ u , g iặ c A i

Lao lạ i san g đánh phá. N ăm G iá p T uất (13 8 4 ) M in h Tông

Thượng hoàng lạ i phải th â n c h in h đi đánh. Sai ông N guyễn

T ru n g N gạn ĩHtpiỀ v à o T h a n h H ó a su n g chứ c P h á t v ậ n sứ $ 3 !

'Í Ề đ ể v ậ n lư ơ n g đ i trư ớ c , T h ư ợ n g h o à n g đ e m đ ạ i q u â n v à o sau .

K h i đại quân vào đến K iề m C hâu (th u ộ c huyện Tương

D ư ơ n g , N g h ệ A n ), q u â n A i L a o n g h e tiế n g đ ề u b ỏ c h ạ y cà .

176
 T h ư ợ n g h o à n g b è n s a i ô n g N g u y ễ n T r u n g N g ạ n là m b à i b ia

k h ắ c t r ê n n ú i đ ể g h i c ô n g . B à i b ia ấ y c h ữ to b ằ n g b à n t a y , k h ắ c

v à o đ á s â u m ộ t tấ c , đ ế n n a y h ã y còn .

V ă n b à i b ia ấ y d ịc h r a c h ữ n ô m n h ư s a u n à y :

"C h ư ơ n g n g h iê u V ăn t r iế t T h á i th ư ợ n g h o à n g là v u a th ứ

s á u đời n h à T r ầ n , n ư ớ c H o à n g V iệ t, c h ịu m ệ n h trờ i n h ấ t th ố n g

cõi tru n g h ạ , tro n g đ ấ t n g o à i b ể đ â u c ũ n g th ầ n p h ụ c. N ư ớ c A i

L a o n h ỏ m ọ n k ia d á m n g ạ n h vư ơ n g h o á; cu ố i m ù a th u n ă m Ất

H ợi v u a th â n đ em s á u q u â n đ i t u ầ n cõ i t â y , T h ế tử n ư ớ c C h iê m

T h à n h , nư ớ c C h â n L ạ p , n ư ớ c T iê m L a v à tù trư ỏ n g c á c đ ạ o M á n

l à Q u ì, C ầ m , X a , L ạ c , t ù t r ư ỏ n g rợ B ồ M a n m ớ i p h ụ v à c á c b ộ

M á n T h a n h x a đ ề u m a n g p h ư ơ n g v ậ t t r a n h n h a u đ ế n đ ó n rư ớ c.

C h ỉ c ó t ê n n g h ịc h B ổ n g c ứ g iữ m ê tố i, sợ p h ả i t ộ i c h ư a l ạ i c h ầ u

ngay. Cuối m ùa đông vu a đóng quân ở cánh đ ồ n g C ự , th u ộ c

c h â u M ậ t, s a i c á c tư ố n g v à q u â n rợ m ọ i v à o t ậ n n ư ớ c, n g h ịc h

B ổ n g th e o g ió c h ạ y tr ố n . V u a m ó i x u ố n g c h iế u đ e m q u â n v ề . L ú c

b ấ y g iờ l à n g à y t h á n g c h ạ p n h u ậ n năm  t H ợ i, n iê n h i ệ u K h a i

H ữ u th ứ 7, k h ắ c v à o đ á ".

X e m v ă n từ t h ì h ìn h n h ư v iệ c M in h T ô n g th ư ợ n g h o à n g đ i

đ á n h A i L a o t h ậ t là h ố n g h á c h lắ m , n h ư n g cứ sự th ự c t h ì q u â n

t a b ấ y g iờ c h ư a r a k h ỏ i c õ i, m à g i ặ c A i L a o v ẫ n c h ư a t r ừ đ ư ợ c .

C ò n n h ư v iệ c t h ế tử n ư ớ c C h â n L ạ p v à n ư ớ c T iê m L a , v .v ... s a n g

c h ầ u , t h ì t h i ế t t ư ở n g đ ấ y l à m ộ t lố i l à m v ă n c ủ a n h à l à m b i a n ó i

c h o t r â n t r ọ n g đ ó m à th ô i, c h ứ c h ư a c h ắ c đ ã h ợ p v ớ i s ự th ự c .

N ăm s a u q u â n A i L a o lạ i s a n g cư ớ p ỏ ấ p N a m N h u n g S ĩỉỉ;

(th u ộ c h u y ệ n T ư ơ n g D ư ơ n g , t ỉn h N g h ệ A n ). M in h T ô n g th ư ợ n g

h o à n g lạ i n g ự giá đ i đ á n h l ầ n n ữ a . N g à i s a i q u a n K i n h lư ợ c đ ạ i

sứ t ỉn h N g h ệ A n là Đ o à n N h ữ H à i s u r f î t là m Đ ô đ ố c c h ư q u â n .

Đ o à n N h ữ H à i k h in h q u â n L à o h è n y ế u , c h ắ c đ á n h là t ế t đư ợ c.

Đ ến k h i đem q u ân đến ấp N am N h u n g q u a sô n g T iế t L a i i

chẳng m ay phải hôm có sư ơ n g m ù , b ị p h ụ c b in h c ủ a L à o đ ổ r a

177
đánh, quan quân thua chạy cả xuống sông, chết đuõì nhiểu lẩm.
Đoàn Nhữ Hài cũng chết đuối.
Xét ra nước Ai Lao đã sang quấy nhiễu đất An Nam từ đời
vua Nhân Tông và vua Anh Tông. Quan quần đã phài đi đánh
nhiểu lần, nhưng lần nào đánh xong thì cũng chỉ yên được độ vài
ba năm, rồi giặc lại sang phá. Mà quan quân có đi đánh thì cũng
đánh cho nó đừng sang ăn cướp ở đất mình nữa mà thôi, chứ
không có lúc nào định chiếm giữ đất Lào cả. Có lẽ là tại đất Lào
nhiều rừng lắm núi, phải sơn lam thuỷ chướng, đường sá xa xôi,
vận tải khó nhọc, cho nên quân ta không ở được lâu. Còn ngưòi
Lào thì họ thuộc đưòng sá, quen phong thổ, tiến thoái tuỳ tiện;
thắng trận thì họ tiến lên đánh, bại trận thì họ rút quân đi,
mình không biết đâu mà đuổi. Bởi thế cho nên quân ta vẫn đánh
được giặc mà giặc vẫn còn, thành ra cứ phải đi đánh mãi.
Hiến Tông làm vua đến năm Tân Tị (1341) thì mất, trị vì
được 13 năm, thọ 23 tuổi.

178
 CHƯƠNG X

NHÀ TRẦN
Thòi kỳ thứ ba (1341-1400)
I. TRẦN DỤ TÔNG 1. Việc chính trị
2. Việc giao thiệp với nước Tàu
3. Việc gúio thiệp với Chiêm Thành
4. Dương N h á t L ễ
n. TRẦN NGHỆ TÔNG
ra. TRẦN DUỆ TÔNG 1. Việc chính trị
4 2. Sự thi cử
3. Việc đ á n h Chiêm T hàhh
IV. TRẦN PHẾ ĐẾ 1. Chiêm T h à n h sang p h á T h ă n g Long
2. Tình thế nước Nam
< 3. Nhà Minh sách nhiễu
4. Nghệ Túng thất chính
5. Lê Quí Ly giết Đế Hiền
V. TRẦN THUẬN TÔNG 1. P hạm S ư Ồn khởi loạn
2. C h ế Bồng Nga tủ trận
<
3. Lê Q uý L y chuyên quyền
4. Nghệ Tông mất
VI. LÊ QUÝ LY MUU sự 1. Việc tài chính
THOÁN ĐOẠT 2. Việc học hành
3. Việc cai trị
4. Lập Tăy Đô
5. S ự phê'lập: Trần Thiếu Đ ế

179
 I. TR Ầ N DỤ TÔN G (1341-1369)

N iên hiệu: T hiệu P hong l ỗ ® (1341-1357)

Đ ại T rị ýzìa (1358-1369)

1. V iệc chính trị

H iế n T ông không có con, M in h Tông th ư ợ n g hoàng lậ p

người em t ê n l à H ạ o Sậ lê n là m v u a , tứ c là v u a D ụ T ô n g

T ro n g n h ữ n g n ăm T h iệ u P h o n g , là m ư ờ i m ấ y n ă m đ ầ u , tu y

D ụ T ô n g là m v u a , n h ư n g q u y ề n c h ín h t r ị ở M in h T ô n g th ư ợ n g

h o à n g q u y ế t đ o á n c ả , ch o n ê n d ẫ u có p h ả i m ấ y n ă m t a i b iế n m ấ t

m ù a đ ó i k h ổ , n h ư n g v iệ c c h ín h t r ị c ò n có th ứ tự . T ừ n ă m Đ ạ i T rị

n g u y ê n n iê n ( 1 3 5 8 ) trở đ i, T h ư ợ n g h o à n g m ấ t r ồ i, b ọ n c ự u t h ầ n

n h ư ô n g T rư ơ n g H á n S iê u , ô n g N g u y ễ n T ru n g N gạn cũ n g m ất

c ả , từ đ ó v iệ c c h ín h t r ị b ỏ tr ễ n ả i. K ẻ g ia n th ầ n m ỗi n gày m ột

đ ắ c c h í. Ô n g C h u V ă n A n là m ộ t n h à d a n h n h o th ờ i b ấ y

g iờ v à đ a n g là m quan t ạ i t r iề u , t h ấ y c h ín h t r ị b ạ i h o ạ i, là m số

d â n g lê n x in c h é m b ả y ngư ờ i q u y ền th ầ n . V u a k h ô n g n g h e, ông

ấ y b ỏ q u a n v ề ở n ú i C h í L in h .

V u a D ụ Tông về sau c ứ r ư ợ u c h è c h ơ i b ờ i, x â y c u n g đ iệ n ,

đào hồ đ ắp n ú i, r ồ i lạ i c h o g ọ i n h ữ n g n g ư ờ i n h à g ià u v à o tro n g

đ iệ n đ ể đ á n h b ạ c . B ắ t v ư ơ n g h ầ u c ô n g c h ú a p h ả i đ ặ t c h u y ệ n h á t

t u ồ n g (1) v à b ắ t c á c q u a n t h i n h a u u ố n g r ư ợ u , a i u ố n g r ư ợ u đ ư ợ c

m ột trăm t h ă n g t h ì th ư ở n g c h o h a i tr ậ t .

C h ín h s ự n h ư th ế , c h o n ê n g iặ c cư ớ p n ổ i lê n n h ư o n g d ấ y : ỏ

(1) Khi quân nhà Trần đánh được quân nhà Nguyên, có bát được một tên
hát bội là Lý Nguyên Cát H 7Uử sau nó ỏ lại nước ta lấy cổ chuyện mà đặt
thành bài tuồng, rồi dạy người mình hát. Khi con hát ra làm trò thi mỊr áo
gấm, áo vóc, theo nhịp đàn nhip trống mà hát. Sự hát Tuồng cùa Việt Nam bắt
đầu từ đấy.

180
m ạ n H ả i D ư ơ n g th ì có g iặ c N g ô B ệ là m lo ạ n ở n ú i Y ê n P h ụ ;

ở c á c n ơ i t h ì c h ỗ n à o c ũ n g có g iặ c n ổ i lê n cư ớ p p h á . D â n t ìn h k h ô

sở , n ă m n à o c ũ n g p h ả i đ ó i k é m . C ơ n g h iệ p n h à T r ầ n b ắ t đ ầ u s u y
từ đ ấ y .

2. Việc giao thiệp vối nưóc Tàu

B ấ y g iò ở b ê n T à u , n h à N g u y ê n đ ã s u y , t r o n g n ư ớ c r ố i lo ạ n ,

có b ọ n T r ầ n H ữ u L ư ợ n g ỊS ÍẴ ẫ s T rư ớ n g S ĩ T h à n h ‘¡ỀrkM, Chu

N guyên Chương k h ở i b in h đ á n h p h á .

C h u N g u y ê n C h ư ơ n g d ấ y b in h ở đ ấ t T ừ C h â u ( tỉn h A n H u y ),

c h iế m g iữ th à n h K im L ă n g , rồ i tro n g 15 năm d ứ t được n h à

N g u y ê n d ẹ p y ê n th iê n h ạ , d ự n g n ê n cơ n g h i ệ p n h à M in h .

N ă m M ậ u T h â n ( 13 6 8 ) M in h t h á i tổ s a i sứ đ ư a th ư s a n g d ụ

n ư ớ c t a , D ụ T ô n g s a i q u a n L ễ b ộ T h ị la n g là Đ à o V ă n Đ íc h 1

W sa n g cống.

Nước N a m t a b ấ y g iờ t u y đ ã s u y n h ư ợ c , n h ư n g m à n h à M i n h

m ớ i đ ịn h x o n g t h iê n h ạ , c ò n p h ả i s ử a s a n g v iệ c n ư ớ c, c h ư a d ò m

đ ế n n ư ớ c m ìn h , c h o n ê n c ũ n g c h ư a có v iệ c g ì q u a n t r ọ n g lắ m .

3. Việc giao thiệp vói Chiêm Thành

T ừ k h i v u a n ư ớ c C h iê m T h à n h là C h ế A N a n m ế t r ồ i, c o n là

Chế M ộ và rể là Bồ Đ ề tra n h nhau là m vua. N gư ời C h iê m

T h à n h b ỏ C h ế M ộ m à th e o B ồ Đ ề ; q u a n ă m N hâm T h ìn ( 13 5 2 )

C h ế M ộ c h ạ y s a n g A n N a m c ầ u cứ u.

Đ ến n ăm Q u ý T Ị (13 5 3 ) D ụ T ô n g cho q u ân đư a C h ế M ộ v ề

nư ớ c, n h ư n g q u a n q u â n đ i đ ế n đ ấ t c ổ L u ỵ (th u ộ c Q u ả n g N g h ĩa )

b ị q u â n C h iê m đ á n h th u a , p h ả i c h ạ y trở v ề . C h ế M ộ c ũ n g b u ồ n

r ầ u c h ẳ n g b a o lâ u t h ì c h ế t.

N g ư ờ i C h iê m T h à n h từ đ ấ y đư ợc th ể cứ s a n g cư ố p p h á ở đ ấ t

An N am .

181
 N ăm Đ in h V Ị ( 1 3 6 7 ) , D ụ T ô n g s a i T r ầ n T h ế H ư n g í t t Ế Â và

Đỗ Tử B ìn h đi đánh C h iê m T ầàn h . Q uan quán di đến

C h iê m Đ ộ n g (th u ộ c p h ủ T h ă n g B ìn h , tỉn h Q u ả n g N a m ) b ị p h ụ c

quân của C h iê m T hành đ án h b ắt m ất T rần T h ế H ưng, Đ ỗ Tử

B ìn h đ e m q u â n c h ạ y trở v ề .

N gư ời C h iê m th ấ y b in h th ế nưốc N am su y n hư ợ c, có ý

k h in h dễ, cho n ên qua năm M ậu T hân (13 6 8 ) v u a n ư ố c C h iê m

c h o sứ s a n g đ ò i đ ấ t H ó a C h â u . V iệ c đ ò i H ó a C h â u n à y th ì sử ch i

c h é p q u a đ i m à t h ô i, v ả b ấ y g iờ ở n ư ớ c N a m ta , v u a D ụ T ô n g chì

lo v iệ c hoang c h ơ i, k h ô n g tư ỏ n g gì đến v iệ c võ b ị; m à ờ bên

C h iê m T hành t h ì có C h ế B ồ n g N g a $ !!£ § $ $ là m ộ t ô n g v u a a n h

h ù n g , có ý đ á n h A n N a m đ ể r ử a n h ữ n g t h ù trư ớ c . V ậ y c h o n ê n

h ế t sứ c tậ p t r ậ n , lu y ệ n b in h ; b ắ t q u â n lín h p h ả i c h ịu k h ó n h ọ c

c h o q u e n , d à n t r ậ n v o i c h o t i ệ n đ ư ờ n g l u i tớ i: t h ắ n g t h ì c h o v o i đ i

trư ớ c đ ể x ô n g đ ộ t, b ạ i t h ì c h o v o i đ i s a u đ ể n g ă n g iữ q u â n n g h ịc h .

N hò cách xếp đ ặ t có th ứ tự , d ụ n g b in h có k ỷ lu ậ t n h ư th ế , ch o

nên quân C h iê m T h à n h từ đ ó m ạ n h lắ m , s a u đánh p h á th à n h

T hăn g Long m ấy lầ n , là m cho v u a tô i n h à T rần p h ả i k in h sợ

m ấy phen.

4. Dương Nhật Lễ (1369-1370)

N ăm K ỷ D ậ u ( 1 3 6 9 ) , v u a D ụ T ô n g m ấ t, k h ô n g có c o n . T r iể u

đ ìn h đ ịn h lậ p C u n g Đ ịn h V ư ơ n g là a n h D ụ T ô n g lê n là

v u a , n h ư n g m à b à H o à n g t h á i h ậ u n h ấ t đ ịn h lậ p n g ư ờ i c o n n u ô i

của C ung Túc Vương là D ư ơ n g N h ậ t L ễ 4§ 0 m .

N g u y ê n m ẹ N h ậ t L ễ là n g ư ờ i co n h á t, lấ y n gư ờ i h á t b ộ i tê n

là D ư ơ n g K h ư ơ n g ị§Ểê, có t h a i r ồ i m ớ i b ỏ D ư ơ n g K h ư ơ n g m à lấ y

C u n g T ú c V ư ơ n g , s in h ra N h ậ t L ễ . N a y lê n là m vua, N h ật Lễ

m u ô n c ả i h ọ là D ư ơ n g đ ể d ứ t n g ô i n h à T rầ n , rồ i g iế t b à H o à n g

t h á i h ậ u v à C u n g Đ ịn h V ư ơ n g .

182
 B ấ y g iờ C u n g T ĩ n h V ư ơ n g P h ủ ỏ c h ỗ K i n h s ư c ũ n g sợ b ị h ạ i,

v ả lạ i tín h k h í c ũ n g n h u n h ư ợ c, k h ô n g có ý tr a n h c ạ n h , m ớ i bỏ

trố n lê n m ạ n Đ à G ia n g . C á c q u a n tô n t h ấ t n h à T r ầ n m ới hội

nhau đem b in h về bắt N h ật Lễ g iế t đ i, r ồ i rư ớ c Cung T ĩn h

V ư ơ n g v ể l à m v u a . T ứ c l à v u a N g h ệ T ô n g H ẩ ỉ ....................

II. TRẦN NGHỆ TÔNG (1370-1372)

Niên hiệu: T h i ệ u K h á n h ậSỗ?

K h i N g h ệ T ô n g g iế t N h ậ t L ễ r ồ i, m ẹ N h ậ t L ễ c h ạ y s a n g

C h iê m T h à n h , x in v u a n ư ớ c ấ y là C h ế B ồ n g N g a đ e m q u â n s a n g

đánh A n N am . Q uân C h iê m v ư ợ t b ể v à o c ử a Đ ạ i A n , k é o lê n

đ á n h T h ă n g L o n g . Q u a n q u â n đ á n h k h ô n g n ổ i. N g h ệ T ô n g p h ả i

l á n h m ì n h c h ạ y s a n g Đ ô n g N g ạ n (ở c ổ P h á p l à n g Đ ì n h B ả n g ) .

Q u â n C h iê m v à o th à n h , đ ố t s ạ c h c u n g đ iệ n , b ắ t đ à n b à c o n g á i,

lấ y h ế t c á c đ ồ b á u n gọ c, r ồ i r ú t q u â n v ề .

N g h ệ T ô n g là m ộ t ô n g v u a n h u n h ư ợ c, v iệ c g ì c ũ n g đ ể ch o

n gư ờ i n g o ạ i t h íc h là L ê Q u ý L y q u yết đoán cả.

Q u ý L y là d ò n g d õ i n g ư ờ i ồ C h iế t G ia n g b ê n T à u , tổ là H ồ

H ư n g D ậ t Ễ E H iiầ t ừ đ ờ i N g ũ Q u ý s a n g ồ n ư ớ c t a , l à n g B à o Đ ộ t ,

h u y ệ n Q u ỳ n h L ư u . S a u ô n g tổ tứ đ ạ i là H ồ L iê m dòi ra ở T h an h

H ó a , là m co n n u ô i n h à L ê H u ấ n HDH, c h o n ê n m ớ i đ ổ i h ọ là L ê .

L ê Q u ý L y có h a i n g ư ờ i cô lấ y v u a M in h T ô n g . M ộ t n g ư ờ i s in h r a

v u a N g h ệ T ô n g , m ộ t n gư ờ i s in h r a v u a D u ệ T ô n g . V ì t h ế ch o n ê n

N g h ệ T ô n g c à n g tin d ù n g lắ m , p h o n g c h o là m K h u m ậ t đ ạ i sứ

l ạ i g i a t ư ớ c T r u n g t u y ê n h ầ u í S Í [ f ê ........

N ăm N hâm Tý (13 7 2 ) N g h ệ T ô n g tru y ề n n gôi cho em là

K ín h r ồ i v ề ở p h ủ T h iê n T rư ờ n g là m T h á i th ư ợ n g h o à n g .

183
 III. TR Ầ N DUỆ TÔN G (1372-1377)

Niên hiệu: L o n g K hánh ỊỈSt

1. V iệc chính trị

T h á i tử K ín h lê n n g ô i, tứ c là v u a D u ệ T ô n g lậ p L ê T h ị

là m H o à n g h ậ u (L ê T h ị là em h ọ Q u ý L y ).

D uệ Tông có tín h qu yết đoán hơn N ghệ Tông, nhưng mà

q u y ề n b ín h v ẫ n ở t a y N g h ệ T ô n g th ư ợ n g h o à n g c ả .

B ấy g iờ q u â n C h iê m T hành cứ s a n g q u ấ y n h iễ u m ã i, v u a

D u ệ T ô n g q u y ế t ý đ i đ á n h b á o th ù , b è n h ạ c h iế u lu y ệ n t ậ p q u ân

lín h , là m c h iế n t h u y ề n , v à t íc h lư ơ n g t h ả o đ ể p h ò n g v i ệ c c h in h

c h iế n , r ồ i đ ặ t th ê m q u â n h iệ u , c h o Q u ý L y là m T ham m ư u quân

sự ; đ ổ i đ ấ t H o a n c h â u là m N g h ệ A n , D iễ n C h â u là m D iễ n C h â u

lộ , L â m B ìn h p h ủ là m T ân B ìn h p h ủ , r ồ i s a i q u a n b ắ t d â n sử a

s a n g đ ư ờ n g s á tự C ử u C h â n ( T h a n h H ó a ) c h o đ ế n h u y ệ n H à H oa

( t ứ c l à h u y ệ n K ỳ A n h b â y g iờ ).

2. Sự thi cừ
T u y b ấ y g iờ lo v i ệ c v õ b ị n h i ề u , n h ư n g c ũ n g k h ô n g q u ê n v iệ c

văn học; n ăm G iá p D ần (13 7 4 ) m ở k h o a t h i tiế n s ĩ, lấ y h ơ n 50

n g ư ờ i ch o áo m ã o v in h q u i. T rư ớ c v ẫ n có t h i t h á i h ọ c s in h , đ ến

b ấ y g iờ m ớ i đ ổ i r a l à t h i t i ế n s ĩ.

3. V iệ c đánh Chiêm Thành

N ăm B ín h T h ìn (13 7 6 ) quân C h iê m lạ i san g phá ờ H óa

C h â u . D u ệ T ô n g đ ịn h t h â n c h in h đ i đ á n h . Đ ìn h t h ầ n c a n k h ô n g

đư ợ c. S a i q u â n dân T han h H óa, n ghệ A n, vận tả i 5 vạn th ạ ch

lư ơ n g v à o H óa C h â u , r ồ i rư ớ c T h ư ợ n g h o à n g lê n d u y ệ t b in h ỏ

184
B ạch H ạc. N h ân năm ếy vua C h iê m th à n h là C hế Bồng N ga

đ em s a n g c ố n g 1 5 m â m v à n g , q u a n tr ấ n th ủ H ó a C h â u tê n là Đ ỗ

T ử B ìn h ị t J- l ấ y đ i, r ồ i d â n g s ố v ể n ó i d ố i r ằ n g C h ế B ồ n g N g a

n g ạ o m ạ n v ô lễ , x i n v u a c ử b i n h s a n g đ á n h . Đ ư ợ c t i n ấ y , D u ệ

T ô n g q u y ế t ý đ i đ á n h ; s a i Q u ý L y đ ố c v ậ n lư ơ n g t h ự c đ ế n c ử a b ể

D i L u â n (th u ộ c h u y ệ n B ìn h C h ín h , Q u ả n g B ìn h ) v à tự lĩn h 12

v ạ n q u â n , c ả t h u ỷ b ộ c ù n g t i ế n ; đ i đ ế n c ử a b ể N h ậ t L ệ (ở l à n g

Đ ồ n g H ớ i, h u y ệ n P h o n g L ộ c , Q u ả n g B ì n h ) đ ó n g l ạ i m ộ t t h á n g đ ể

lu y ệ n tậ p s ĩ tố t.

Q u a t h á n g g iê n g n ă m Đ in h T ị ( 1 3 7 7 ) m ớ i t iế n q u â n v à o c ử a

T h ị N ạ i (tứ c là c ử a Q u y N h ơ n ) đ á n h lấ y đ ồ n T h ạ c h K iề u v à đ ộ n g

K ỳ M an g , rồ i k é o q u â n đ ến đ án h th à n h Đ ồ B à n là K in h đô

C h i ê m T h à n h (1>.

C h ế B ồ n g N g a lậ p đ ồ n g iữ ở n g o à i t h à n h , r ồ i c h o n g ư ờ i s a n g

g iả h à n g n ó i r ằ n g C h ế B ồ n g N g a đ ã b ỏ t h à n h c h ạ y tr ố n r ồ i, c h ỉ

cò n có t h à n h k h ô n g m à t h ô i, x in t iế n b in h s a n g n g a y . D u ệ T ô n g

lấ y đ iề u ấ y là m t h ậ t , h ạ lệ n h t r u y ề n tiế n b in h v à o t h à n h . Đ ạ i

tư ớ n g là Đ ỗ L ễ can m ãi vu a k h ôn g n ghe. K h i q u ân gần đến

th à n h Đ ồ B à n , q u ả n h iê n b ị q u â n C h iê m đổ ra vây đánh. Q uan

quân th u a to ; D u ệ T ô n g c h ế t ở t r ậ n , tư ớ n g s ĩ q u â n lín h chết

m ười p h ầ n đ ến b ả y tá m .

B ấ y g iờ Đ ỗ T ử B ì n h l ĩ n h h ậ u q u â n k h ô n g đ e m b i n h l ê n c ứ u ,

L ê Q u ý L y c ũ n g b ỏ c h ạ y v ề . T h ế m à h a i n gư ờ i v ề k in h , N g h ệ

T ô n g th ư ợ n g h o à n g c h ỉ g iá n g Đ ỗ T ử B ìn h x u ô n g là m lín h m à

t h ô i.

(1) Thành Đồ Bàn bây giờ hãy còn di tích ở huyện Tuy Viễn, tỉnh Khánh
Hòa.

185
 IV. TR Ầ N P H Ế O Ế (1377-1388
Niên hiệu: X ư ơ n g Phù 11 í? —

T h ư ợ n g h o à n g đ ư ợ c t in D u ệ T ô n g c h ế t t r ậ n r ồ i, b è n lậ p con

D u ệ T ô n g l à H i ễ n ỊH l ê n n ố i n g ô i , t ứ c l à v u a P h ế Đ ế .

1. Chiêm Thành sang phá Thãng Long

Q u â n C h iê m T h à n h đ ã p h á được q u â n A n N a m v à g iế t được

D u ệ T ô n g r ồ i, q u a t h á n g s a u đ e m q u ân sa n g đ án h T h ản g Long.

Thượng hoàng nghe tin g iặ c đ ế n , s a i tư ớ n g r a g iữ Đ ại A n hải

k h ẩ u . G iặ c b iế t c h ỗ ấ y có p h ò n g b ị, đ i v à o c ử a T h ầ n Phù (sô n g

C h ín h Đ ạ i, th u ộ c h u y ệ n Y ên M ô , N in h B ìn h ) r ồ i lê n cư ớ p p h á

t h à n h T h ă n g L o n g , k h ô n g a i c h ố n g g iữ đ ư ợ c.

T hán g năm năm M ậu N gọ (13 7 8 ) quân C h iê m T hành lạ i

san g đánh đ ấ t N g h ệ A n , rồ i lạ i v à o s ô n g Đ ạ i H o à n g lê n đánh

T h ă n g L o n g lầ n n ữ a.

Q u â n C h iê m T h à n h b iế t n ư ớ c N a m s u y n h ư ợ c , c ứ s a n g cư ớ p

phá. N ăm C anh T hân (13 8 0 ) lạ i san g phá ở đất T hanh H óa,

N g h ệ A n . V u a s a i L ê Q u ý L y lĩn h t h u ỷ b in h , Đ ỗ T ử B ìn h E n h bộ

b in h v à o g iữ ở N g u G ia n g , h u y ệ n H o ằn g H ó a (T h an h H ó a). L ê

Q uý L y đánh đ u ổ i được q u â n C h iê m về. Đ ến năm N hâm T uất

(13 8 2 ) q u ân C h iê m lạ i s a n g đ á n h ở đ ấ t T h a n h H ó a . L ê Q u ý L y

c ù n g v ó i tư ớ n g q u â n N g u y ễ n Đ a P h ư ơ n g g iữ ở b ế n T h ầ n

Đ ầu (N in h B ìn h ) . N guyễn Đ a Phương phá được q u â n C h iê m ,

đ u ổ i đ á n h đ ế n đ ấ t N g h ệ A n m ớ i th ô i.

T ừ k h i đ á n h được tr ậ n N g u G ia n g v à tr ậ n T h ầ n Đ ầu , quân

th ế A n N am đ ã h ơ i n ổ i, c h o n ê n s a n g t h á n g g iê n g n ă m Q u ý Hợi

(13 8 3 ) Thượng hoàng sai Q uý L y vào đến L ạ i bộ N ư ơng Loan

( t ứ c l à c ử a N ư ơ n g L o a n b â y g iờ , ở h u y ệ n K ỳ A n h , H à T ĩ n h ) p h ả i

b ã o đ á n h n á t m ấ t n h iề u th u y ề n , lạ i p h ả i r ú t q u â n v ề .

186

/
 Q u a t h á n g s á u n ă m ấ y , C h ế B ồ n g N g a c ù n g v ớ i tư ớ n g là L a

K h ải H BÉ đem q u â n đ i đ ư ò n g s ơ n l ộ r a đ ó n g ở K h ổ n g M ụ c (? )

đ ấ t Q u ả n g O a i. Ở k in h s ư n g h e tin g iặ c C h iê m lạ i s a n g , T h ư ợ n g

h o à n g s a i t ư ớ n g l à M ậ t ô n ÍẼ ím í r a g i ữ ở c h â u T a m K ỳ ở đ ịa h ạ t

Q u ố c O a i, n h ư n g M ậ t ô n b ị q u â n C h iê m đ á n h b ắ t m ấ t . T h ư ợ n g

h o à n g sỢ h ã i , s a i N g u y ễ n Đ a P h ư ơ n g ò lạ i k in h s ư là m đ ồ n g iữ

th à n h , r ồ i c ù n g v ớ i v u a c h ạ y s a n g Đ ô n g N g ạ n . B ấ y g iò có n g ư ờ i

n íu t h u y ề n l ạ i x i n T h ư ợ n g h o à n g c ứ ồ l ạ i k in h s ư m à c h ố n g g iữ

vớ i g iặ c , T h ư ợ n g h o à n g k h ô n g n g h e .

Q u â n C h i ê m t h à n h b ấ y g iờ r a v à o n ư ó c N a m ta n hư đi vào

chỗ k h ô n g n g ư ờ i, c h o n ê n tro n g m ấy năm m à vào phá k in h

th à n h b a lầ n ; b a lầ n T h ư ợ n g h o à n g c ù n g Đ ế H iễ n p h ả i b ỏ t h à n h

m à c h ạ y . T h ế m à đ ế n k h i g iặ c v ề r ồ i, c ũ n g k h ô n g s ử a s a n g g ì đ ể

p h ò n g b ị v ề s a u , t h ậ t là là m n h ụ c c á i t iế n g c o n c h á u T r ầ n H ư n g

Đ ạo vương.

2. Tĩnh thế nưóc Nam

T r o n g n ư ớ c b ấ y g iờ d â n t ìn h đ ó i k h ổ , n h à v u a t h ì sợ g iặ c

p h ả i đ ư a c ủ a đ i c h ô n ở tr ê n n ú i T h iê n K iệ n , tứ c là n ú i K iệ n K h ê ,

huyện T hanh L iê m . Ở n g o à i bờ cõ i t h ì n g ư ờ i C h iê m nay vào

đ án h chỗ n à y , m a i v à o p h á chỗ k h ác, n h à nước m ỗi n g à y m ột

hèn yếu , đ ến n ỗ i p h ả i n h ờ đ ế n lũ tă n g nhân là bọn Đ ại n ạn

t h iề n s ư đ i đ á n h g iặ c C h iê m .

T h u ế m á th ì c à n g n g à y c à n g n ặ n g . T rư ớ c d â n A n N a m cứ

p h ả i đ ịn h n g ạ c h c h ịu th u ế , s ô n g k h ô n g k ể , c h ế t k h ô n g trừ , a i đ ã

là m lín h , t h ì c ả đ ờ i c h ỉ p h ả i là m lí n h , c h ứ k h ô n g b a o g iờ đ ư ợ c

là m q u a n . C ò n n h ữ n g n gư ờ i có đ iể n th ổ t h ì p h ả i đ ó n g tiề n , a i

k h ô n g c ó g ì t h ì t h ô i. K h i n à o có b in h sự , t h ì n h ữ n g n g ư ờ i có

ru ộ n g , có đ ồ n g d â u , h a y là có đ ầ m c á p h ả i c h ịu th ó c , t iề n v à v ả i,

đ ể c h o q u â n d ù n g . Đ ế n n a y g iặ c g iã lu ô n , k h o t à n g t r ô n g h ổ c , Đ ỗ

187
Tử B ì n h (1) x i n v ớ i v u a b ắ t m ỗ i s u ấ t đ in h m ỗi n ảm p h ải đóng 3

q u a n t iề n th u ế . T h u ế t h â n s in h r a từ đ ấ y .

3. Nhà Minh sách nhiễu

Ở bên T àu t h ì b ấ y g iờ n h à M i n h đ ã d ứ t đ ư ợ c n h à N g u y ê n ,

lạ i có ý d òm đ ấ t A n N a m . T h ư ờ n g th ư ờ n g c h o sứ đ i lạ i sá c h cái

n ọ , đ ò i c á i k ia ; n ă m G iá p T ý ( 13 8 4 ) M in h T h á i tổ c h o sứ san g

bắt A n N am p h ải cấp 5 .0 0 0 th ạ ch lư ơ n g c h o quân nhà M in h

đóng ở V ân N am . N ăm sau (13 8 5 ) lạ i ch o sứ s a n g đ em 2 0 tả n g

nhân A n N am v ề K im L ă n g , rồ i lạ i đ ò i p h ả i c ố n g c â y q u ý , p h ải

n ộ p lư ơ n g , c h ủ ý l à x e m tìn h t h ế n ư ớ c N a m ra th ế n ào.

4. Nghệ Tông thất chính

V u a N g h ệ T ô n g t u y g iữ q u y ề n c h ín h t r ị, n h ư n g v iệ c g ì cũ n g

d o ở L ê Q u ý L y . T r iề u t h ầ n t h ì c h ỉ c ó n h ữ n g m ặ t x u n ịn h , người

nào cũng c h ỉ lo lấ y th â n m à th ô i, v iệ c nước an nguy t h ế nào

k h ô n g a i lo n g h ĩ đ ế n . N h ữ n g n g ư ờ i t ô n t h ấ t n h ư T r ầ n N guyên

Đ án ^ 7 C 0 . <2) t h ấ y quốc c h ín h rã r ờ i, x in về trí s ĩ. M ộ t hôm

T h ư ợ n g h o à n g đ ến th ă m b à n đ ế n h ậ u sự , N g u y ê n Đ á n tâ u rằn g:

" X in b ệ h ạ th ò n h à M in h n h ư c h a , y ê u n ư ớ c C h iê m T h à n h như

c o n , t h ì q u ố c g ia s ẽ k h ô n g v iệ c g ì, m à lã o t h ầ n c h ế t c ũ n g k h ô n g

h ẩ m !". Ấy là chỉ bàn những chuyện là m tô i tớ m à t h ô i, ch ứ

k h ô n g c ó c h í m u ô n c h o n ư ớ c m ìn h c ư ờ n g t h ịn h . N g u y ê n Đ á n b iế t

r ằ n g Q u ý L y s a u n à y t ấ t cư ớ p n g ô i n h à T r ầ n , b è n k ế t là m th ô n g

g i a , v ì t h ế c h o n ê n s a u d ò n g d õ i n h à T r ầ n c h ế t c ả , d u y c h ì có con

c á i n h à N g u y ê n Đ á n đ ư ợ c p h ú q u í m à t h ô i.

N g h ệ T ô n g T h ư ợ n g h o à n g th ì cứ m ò m ịt k h ô n g b iế t a i tru n g

(1) Đỗ Tử Bình trước đi đánh Chiêm Thành có tội phài đàv đi ỉàm lính.
N ay không biết làm th ế nào đã được phục chức.
(2) Trần Nguyên Đán là cháu tằng tôn Trần Quang Khâi.

188
a i n ịn h , v ẫ n tư ở n g là L ê Q u ý L y h ế t lò n g v ớ i n h à v u a , b è n c h o

L ê Q u ý L y g ư ơ m v à cờ c ó c h ữ đ ề r à n g : "Văn võ toàn tài, quân

thần đồng đức". L ê Q u ý L y là m th ơ n ô m d â n g tạ .

5. Lê Quý Ly mưu giết Đế Hiễn

B ấ y g iờ Đ ế H i ễ n t h ấ y T h ư ợ n g h o à n g y ê u d ù n g Q u ý L y , m ớ i

b à n vố i các q u a n rằ n g n ế u k h ô n g trừ đi rồ i s a u tấ t th à n h r a v ạ

to . Q u ý L y b iế t m ư u ấ y , đ ế n k ê u v a n v ớ i T h ư ợ n g h o à n g r ằ n g :

"C ổ la i ch ỉ bỏ c h á u n u ô i con , ch ứ ch ư a th ấ y a i b ỏ con n u ô i c h á u

b a o g i ờ " . T h ư ợ n g h o à n g n g h e lờ i , x u ố n g c h i ế u t r á c h Đ ế H i ễ n c ò n

tín h t r ẻ c o n v à lạ i có ý h ạ i k ẻ c ô n g t h ầ n , là m n g u y x ã tắ c ; v ậ y

p h ả i g iá n g x u ố n g là m M in h Đ ứ c đ ạ i v ư ơ n g , v à lậ p C h iê u Đ ịn h

v ư ơ n g là c o n N g h ệ T ô n g lê n n ô ì n g ô i.

K h i tờ c h i ế u ấ y b ô ' c á o r a n g o à i , c ó m ấ y n g ư ờ i tư ớ n g q u â n đ ã

to a n đ ư a q u ầ n v à o đ iệ n c ứ u Đ ế H iễ n r a , n h ư n g v u a v iế t h a i c h ữ

"giải g iá p và k h ô n g cho được trá i m ệ n h củ a Thượng hoàng.

S a u Đ ế H iễ n b ị t h ắ t c ổ c h ế t, c ò n n h ữ n g tư ớ n g s ĩ đ ồ n g m ư u g iế t

Q u ý L y đ ểu bị h ạ i cả.

V. TRẦN THUẬN TÔNG (1388-1398)

N iên hiệu: Quang Thái TỈíậễ.............

1 . P h ạ m S ư Ôn khởi lo ạ n
N g h ệ T ô n g T h ư ợ n g h o à n g đ ã n g h e Q u ý L y m à g iế t Đ ế H iễ n

r ồ i lậ p n g ư ờ i c o n ú t c ủ a m ìn h l à C h i ê u Đ ịn h v ư ơ n g 3 Ỗ 5 Ẽ ĨE lê n

là m v u a , tứ c là v u a T h u ậ n T ô n g n n ^ ..

B ấy g iờ tro n g tr iề u th ì Lê Q uý Ly chuyên quyền, chọn

nhữ ng chân ta y cho c a i q u ản các đội q u ân đ ể là m vây cánh,

n g o à i c á c t r ấ n t h ì g iặ c g iã n ổ i lê n n h iề u lắ m . ở T h a n h H ó a có

189
tê n N guyễn T hanh ($70# tự x ư n g là L in h Đ ứ c v ư ơ n g S í ễ ĩ . là m

lo ạ n ở L ư ơ n g G ia n g ; tê n N g u y ễ n K Ị tự x ư n g là L ỗ v ư ơ n g n

3E là m lo ạ n ỏ N ông C ống. Ở Q uốc O a i th ì có ngư ờ i sư tê n là

Phạm S ư Ô n Ệ E Ễ ĨĨịm í n ổ i l ê n đ e m q u â n v ề đ á n h K in h sư . T hư ợ ng

hoàng, T h u ận Tông và tr iề u đ ìn h p h ả i b ỏ c h ạ y lê n B ắ c G ia n g .

Phạm Sư Ô n lấ y đư ợ c k in h sư , ở b a n g à y r ồ i r ú t v ề Q u ấ : O a i.

B ấ y g iờ c ó t ư ớ n g q u â n l à H o à n g P h ụ n g T h ế ^ ^ t ^ đ ó n g ờ H o à n g

G i a n g a) đ ể p h ò n g g iữ q u â n C h i ê m T h à n h , n g h e tin S ư Ô n p h ạm

đ ấ t k in h sư m ới đ em quân về đánh lẻ n b ắ t đ ư ợ c S ư Ô n v à p h á

t a n g iặ c ấ y .

2. C h ế Bồng Nga tử trộn

N ăm K ỷ T ỵ (r389) C hế Bồng N ga lạ i đem quân ra đánh

T hanh H óa. V u a sa i L ê Q uý L y đem b in h v à o c h ố n g g iữ ỏ là n g

C ổ V ô . Q u a n q u â n đ ó n g c ọ c n g ă n s ô n g r a g iữ n h a u v ớ i g iặ c hơ n

2 0 n g à y . G iặ c b è n p h ụ c b in h , r ồ i g iả t ả n g r ú t q u â n v ề . L ê Q u ý

Ly đem quản th u ỷ bộ đuổi đ án h, bị phục b in h của g iặ c đổ ra

đ á n h , g i ế t h ạ i m ấ t n h iề u . Q u ý L y t r ố n c h ạ y v ề k in h , đ ể n g ư ờ i tì

tư ớ n g là Phạm K h ả V ĩn h Ệ e õ J^ c v à tư ớ n g q u â n là N guyễn Đa

Phương chông nhau với g iặ c ở N gu G ia n g ầ lĩr . Bọn

N guyễn Đ a P hư ơ n g th ấ y quân m ìn h yếu th ế , g iả tà n g bày cơ

d àn th u y ền ra , rồ i đ ến đ êm rú t q u ân về.

Q ua th á n g m ười m ộ t, quân C h iê m lạ i vào sôn g H oàng

G ia n g , T h ư ợ n g h o à n g s a i q u a n Đ ô tư ớ n g là T r ầ n K h á t C h â n BI

$ m (1) đ e m b in h đ i c h ô n g g iữ v ố i g iặ c . T r ầ n K h á t C h â n khóc và

l ạ y r ồ i r a đ i, T h ư ợ n g h o à n g c ũ n g k h ó c . X e m t h ế t h ì b iế t v u a tô i

n h à T r ầ n b ấ y g iờ l ấ y q u â n C h iê m T h à n h là m k h iế p sợ lắ m .

T rần K h át C hân đem q u â n đ ế n H o à n g G ia n g x e m k h ô n g có

(1) Hoàng Giang là khúc sông Hồng Hà ở vể huyện Nam Xang. Hà Nam.
(1) Trần Khát Chân là dòng dõi Trần Bình Trọng.

190

/
c h ỗ n à o đ ó n g q u â n đ ư ợ c t i ệ n lợ i, b è n r ú t v ề đ ó n g ở s ô n g H ả i T r i ề u

(ở v à o đ ị a p h ậ n h u y ệ n H ư n g N h â n , t ì n h T h á i B ì n h v à h u y ệ n T i ê n

L ữ , tỉn h H ư n g Y ê n , tứ c là ở s ô n g L u ộ c ).

Đ ế n th á n g g iê n g n ă m C anh N gọ (13 9 0 ) C h ế B ồ n g N g a đi

t h u y ề n đ ế n x e m h ì n h t h ế q u â n c ủ a T r ầ n K h á t C h â n . B ấ y g iờ c ó

t h ằ n g đ ầ y tớ c ủ a C h ế B ồ n g N g a c ó t ộ i, s ợ p h ả i g i ế t , c h ạ y s a n g

h à n g với T r ầ n K h á t C h ân . N h ân k h i C h ế B ồ n g N g a đem hơn

1 0 0 c h iế c t h u y ề n đ ế n g ầ n t r ạ i c ủ a q u â n n h à T r ầ n đ ó n g , t ê n đ ầ y

tớ ấ y c h ỉ c á i t h u y ề n c ủ a C h ế B ồ n g N g a c h o K h á t C h â n . K h á t

C h ân m ới tru y ề n lấ y sú n g b ắ n v à o th u y ể n ấy, C h ế B ồn g N ga

trú n g p h ả i đ ạ n c h ế t.

Q u a n q u â n đ ổ r a đ á n h , q u â n C h iê m th ấ y Q uốc vư ơ ng ch ết

đ ề u bỏ c h ạ y c ả . Q u a n q u â n đ á n h đ u ổ i rồ i c ắ t lấ y đ ầ u C h ế B ồ n g

N g a đ e m v ề d â n g t r i ề u đ ìn h . T h ư ợ n g h o à n g t h ấ y đ ầ u C h ế B ồ n g

N g a , tự v í m ìn h n h ư H á n C a o tổ t h ấ y đ ầ u H ạ n g V ũ , r ấ t là v u i v ẻ .

Đ o ạ n r ồ i đ ịp h c ô n g th ư ở n g tư ố c c h o c á c tư ớ n g s ĩ.

T ư ớ n g C h iê m T h à n h là L a K h ả i ^ iH đ e m xác C h ế Bồng N ga

hỏa tá n g x o n g r ồ i, đ e m quân tr ỏ v ề n ư ớ c, c h iế m lấ y ngôi vu a

C h iê m T h à n h . H a i n g ư ờ i c o n C h ế B ồ n g N g a p h ả i c h ạ y s a n g h à n g

A n N a m , đ ề u đ ư ợ c p h o n g tư ớ c h ầ u c ả .

3. Lê Quỷ Ly chuyên quyền

T ừ k h i g iặ c C h iê m đ ã y ê n , L ê Q u ý L y c à n g n g à y c à n g k iê u

h ã n h . B a o n h iê u n h ữ n g n g ư ờ i m à k h ô n g tò n g p h ụ c m ìn h , t h ì x u i

T h ư ợ n g h o à n g g i ế t đ i; h o à n g tử , t h â n v ư ơ n g đ ề u b ị g iế t h ạ i. M à

T h ư ợ n g h o à n g t h ì cứ tin Q uý L y m ộ t c á c h lạ lù n g . S ĩ p h u có

n gư ờ i d â n g số t â u v ớ i T h ư ợ n g h o à n g r ằ n g Q u ý L y có ý m u ố n d ò m

cơ n g h iệ p n h à T r ầ n , t h ì T h ư ợ n g h o à n g l ạ i đ ư a sớ c h o Q u ý L y x e m ,

cho n ên n h ữ n g n gư ờ i tr u n g th ầ n k h ô n g a i n ó i n ă n g g ì n ữ a.

U y q u y ề n c ủ a Q u ý L y m ộ t n g à y m ộ t to , v â y c á n h m ộ t n g à y

191
m ộ t n h iề u , T h ư ợ n g h o à n g s a u t ỉn h d ầ n d ầ n lạ i b iế t lấ y là m eợ ,

như ng đã chậm lắ m r ồ i, t h ế k h ô n g s a o đ ư ợ c n ữ a ; m ớ i b ả t n g ư èi

vẽ cái tra n h tứ phụ cho Q uý L y . T ro n g tra n h ấy vẽ ông Chu

C ô n g g iú p v u a T h à n h V ư ơ n g , ô n g H o ắ c Q u a n g g iú p v u a C h iê u

đ ế, ô n g G ia C á t L ư ợ n g g iú p vua H ậu c h ủ , ô n g T ô H iế n Thành

g iú p v u a L ý C a o T ô n g , r ồ i b ả o Q u ý L y r ằ n g n h à n g ư ơ i g iú p con

trẫm c ũ n g n ê n n h ư th ế . M ộ t h ô m T h ư ợ n g h o à n g gọ i Q u ý L y vào

tro n g đ iệ n m à bảo rằn g : N hà n gư ơ i là th â n tộ c, c h o nên bao

n h iê u v iệ c n ư ớ c, trẫ m đều uỷ th á c cho cả; n ay q u á: t h ế su y

như ợ c, trẫ m t h ì g ià r ồ i; n g à y s a u c o n t r ẫ m c ó n ê n g i ú p t h ì g iú p ,

k h ô n g t h ì n h à n g ư ơ i tự là m lấ y . T h ư ợ n g h o à n g b ắ t ch ư ớ c c â u ấy

của ông Lư u B ị n ó i v ớ i ô n g K h ổ n g M in h n gày tr ư ó c , tư ở n g đ ể

m u a chuộc được l ò n g Q uý Ly.

Q uý L y cở i m ũ , k h ấ u đầu khóc ló c m à th ề rằn g: N ếu hạ

t h ầ n k h ô n g h ế t l ò n g , h ế t s ứ c g i ú p n h à v u a , t h ì t r ờ i t r u đ ấ t d iệ t.

V ả n g à y trư ớ c L i n h Đ ứ c v ư ơ n g (tứ c là P h ế Đ ể ) c ó lò n g là m h ạ i,

n ế u k h ô n g có u y lin h c ủ a B ệ h ạ , t h ì n a y đ ã n g ậ m cư ờ i d ư ớ i đ ấ t,

còn đ â u n g à y n a y n ữ a m à m ài th â n n g h iề n c ố t đ ể b á o đ ề n v ạ n

n h ấ t ! V ậ y h ạ t h ầ n đ â u có ý g ì k h á c , x in b ệ h ạ tỏ lò n g ấ y c h o v à

đ ừ n g lo g í.

4. Nghệ Tông mất

Đ ến th á n g chạp năm G iá p T uất (13 9 4 ) th ì T h ư ợ n g h oàn g

m ấ t. T r ị v ì đ ư ợ c 3 n ă m , là m T h á i th ư ợ n g h o à n g 2 7 n ă m , th ọ 74

tu ổ i.

N g h ệ T ô n g là ô n g v u a r ấ t tầ m th ư ờ n g : c h í k h í đ ã k h ô n g có,

t r í lự c ũ n g k é m h è n , đ ê c h o k ẻ g ia n t h ầ n lừ a đ ả o , g iế t h ạ i c ả co n

c h á u h ọ h à n g , x a b ỏ n h ữ n g k ẻ t r u n g t h ầ n n g h ĩa s ĩ; c ứ y ê u d ù n g

m ộ t Q u ý L y , c h o đ ư ợ c q u y ề n th ế , đ ế n n ỗ i là m x iê u đ ổ cơ n g h iệ p

n h à T rần .

192
 D â u r ằ n g đ ế n k h i v ậ n nư ớ c đ ã s u y , k h ô n g có đ iể u n à y c ũ n g

5 có đ iể u n ọ , tự a h ồ n gư ờ i đ ã g ià k h ô n g p h ả i b ệ n h n ọ t h ì c ũ n g m ắ c

b ệ n h k ia , n h ư n g cứ sự th ự c m à x é t, th ì c ũ n g v ì v u a N g h ệ T ô n g

ch o n ê n cơ n g h iệ p n h à T r ầ n m ố i m ấ t v ề t a y Q u ý L y ; m à c ũ n g v ì

s ự r ố i lo ạ n ấ y , c h o n ê n g i ặ c n h à M in h m ớ i c ó cớ m à s a n g cư ớ p

p h á n ư ớ c N a m t r o n g 2 0 n ă m tr ờ i.

VI. LÊ QUÝ LY MƯU sự THOÁN ĐOẠT

N g h ệ T ô n g m ấ t r ồ i, Q u ý L y lê n là m P h ụ c h ín h t h á i sư , v à o

ỏ tr o n g đ iệ n , d ịc h t h iê n V ô d ậ t r a c h ữ n ô m để dạy vu a và bắt

n gư ờ i t a g ọ i là P h ụ c h ín h c a i g iá o h o à n g đ ế ỆỆĩễỉMỆiíUầ^ĩ ■
T ừ đ ấ y Q u ý L y c ứ c h u y ê n là m m ọ i v iệ c đ ể c h ự c đ ư ò n g th o á n

đ o ạ t. V iệ c t r o n g n ư ớ c, Q u ý L y x ế p đ ặ t lạ i c ả , h o ặ c đ ể m u a c h u ộ c

lấ y n h ữ n g n g ư ờ i v â y c á n h .

1. Việc tài chính

Q u ý L y đ ặ t r a m ộ t c á c h là m tiề n g iấ y đ ể t h u t iề n c ủ a d â n :

tò g iấ y ă n 1 0 đ ồ n g , t h ì v ẽ c â y r ê u b ể ; ă n 3 0 đ ồ n g , t h ì v ẽ c á i s ó n g ;

ă n m ộ t tiề n , th ì v ẽ đ á m m â y ; h a i tiề n t h ì v ẽ co n r ù a ; b a tiề n th ì

v ẽ c o n lâ n ; n ă m t iề n t h ì v ẽ c o n p h ư ợ n g ; m ộ t q u a n t h ì v ẽ c o n r ồ n g .

H ễ a i là m g iấ y g iả th ì p h ả i tộ i c h é m . K h i đ ã có d ấ u đ ó n g rồ i th ì

p h á t r a b ắ t d â n p h ả i tiê u , c ò n b a o n h iê u t iề n đ ồ n g t h ì t h u n ộ p

n h à v u a ; a i m à g iấ u g iế m th ì p h ả i tộ i n h ư là tộ i là m g iấ y g iả v ậ y .

V iệ c r u ộ n g đ ấ t t h ì k h i trư ớ c n h ữ n g n h à tô n t h ấ t c ứ s a i đ ầ y

tố r a c h ỗ đ ấ t b ồ i ở n g o à i b ể , đ ắ p đ ê đ ể m ộ t v à i n ă m c h o h ế t n ư ớ c

m ặ n , r ồ i k h a i k h ẩ n t h à n h r u ộ n g , đ ể tư t r a n g . N a y Q u ý L y lậ p lệ

rằ n g trừ n h ữ n g b ậ c đ ạ i vư ơ n g, cô n g c h ú a ra , th ì n h ữ n g ngư ờ i

th ứ d â n k h ô n g đ ư ợ c có h ơ n 1 0 m ẫ u , a i có t h ừ a r a t h ì p h ả i đ ư a

n ộ p q u a n , v à a i c ó t ộ i t h ì đ ư ợ c p h é p l ấ y r u ộ n g m à c h u ộ c tộ i.

193
2. V iệ c học hành
T ừ trư ớ c t h ì p h é p th i k h ô n g có đ ịn h văn t h ể ; b â y g iờ đ ịn h

lạ i là m tứ trư ờ n g v ă n th ể v à bổ th i á m t ả ; n h ấ t trư ờ n g là m bài

k in h n g h ĩa ; n h ị trư ờ n g là m b à i th i p h ú ; ta m trư ờ n g là m c h iế u ,

c h ế , b iể u ; tứ trư ờ n g là m bài văn s á c h . C ò n n h ư k ỳ th i, th ì n ảm

trư ớ c t h i H ư ơ n g , n ă m sau t h i H ộ i, a i đ ã t r ú n g H ộ i t h ì v à o th i

m ộ t b à i v ă n s á c h n ữ a đ ể đ ịn h c a o th ấ p .

N h ữ n g q u a n là m g i á o c h ứ c ở c á c lộ , p h ủ , c h â u , t h ì đ ư ợ c c ấ p

r u ộ n g : n h ư ở c á c lộ t h ì c ó q u a n đốc học; ở p h ủ v à châu lớ n t h ì

quan g iá o t h ụ đ ư ợ c r u ộ n g 1 5 m ẫ u , ở p h ủ v à c h â u v ừ a t h ì được

12 m ẫu , ở p h ủ v à ch â u n h ỏ th ì được 10 m ẫu .

3. V iệ c ca i trị
Ở tr o n g t r iề u th ì Q u ý L y đ ịn h lạ i p h ẩ m p h ụ c củ a các quan;

n h ất phẩm m ặ c á o s ắ c tía ; n h ị p h ẩ m sắ c đỏ; ta m phẩm sắc hồng;

tứ p h ẩ m s ắ c lụ c ; n g ũ , lụ c , t h ấ t p h ẩ m s ắ c .b iế c ; b á t , c ử u p h ẩ m s ắ c

xan h ; vô phẩm v à h o ằ n g n ô (1) 8 ắ c t r ắ n g .

Ở n g o à i t h ì c ả i c á c lộ là m tr ấ n , v à đ ặ t th ê m q u a n c h ứ c ở lộ ,

p h ủ , v .v ... T h a n h H ó a đ ổ i r a T h a n h Đ ô t r ấ n ; Q u ố c O a i là Q u ả n g

O a i t r ấ n ; Đ à G i a n g lộ l à T h i ê n H ư n g t r ấ n ; N g h ệ A n lộ l à L â m

A n t r ấ n ; T r à n g A n lộ l à T h i ê n Q u a n t r ấ n ; D i ễ n C h â u lộ l à V ọ n g

G ia n g trấ n ; L ạ n g S ơ n p h ủ là L ạ n g Sơ n trấ n ; T â n B ìn h p h ủ là

T â y B ì n h t r ấ n . V à b ỏ c á c t i x ã , c h ỉ đ ể q u ả n g i á p n h ư c ũ m à t h ô i.

Ở c á c lộ , p h ủ , c h â u , h u y ệ n t h ì đ ặ t l ạ i q u a n c h ứ c . L ộ t h ì đ ặ t

c h á n h p h ó A n p h ủ sứ ; p h ủ th ì đ ặ t c h á n h p h ó T r ấ n p h ủ sứ ; ch âu

t h ì đ ặ t T h ô n g p h á n , T h iê m p h á n ; h u y ệ n th ì đ ặ t L ĩn h u ý , C h ủ bạ.

L ộ c o i p h ủ c o i c h â u , c h â u c o i h u y ệ n . L ộ n à o c ũ n g p h ả i có m ộ t tậ p

s ổ s á c h v ề n h ữ n g v iệ c đ in h , đ iể n , k iệ n tụ n g , đ ế n c u ố i n ă m th ì đệ

v ề K in h đ ể k ê cứ u .

(1) Hoằng nô là đẩy tỏ nhà quan.

194

/
 Q u ý L y lạ i p h â n n ư ớ c r a từ n g h ạ t m ộ t, đ ặ t c h ứ c đ ô đ ố c, đ ô

hộ, đ ô th ố n g , tổ n g q u ả n , th á i th ú , đ ể p h o n g ch o n h ữ n g n gư ờ i v â y

c á n h c ủ a m ìn h .

4 . Lộp Tây Đô
Q uý Ly đ ịn h d òi K in h đô vào T hanh H óa cho dễ đường

th o á n đ o ạ t, b è n s a i q u a n v à o x â y th à n h T â y Đ ô ở đ ộ n g Y ê n T ô n

( n a y c ò n d i tíc h ở x ã Y ê n T ô n , h u y ệ n V in h L ộ c , t ụ c g ọ i là T â y

g ia i). Đ ế n n ă m B ín h T í ( 1 3 9 6 ) Q u ý L y b ắ t T h u ậ n T ô n g p h ả i dời

k in h v ề T â y Đ ô . Q u a t h á n g b a n ă m s a u , Q u ý L y lậ p m ư u cho

người đ ạo s ĩ v à o tro n g c u n g x u i T h u ậ n T ô n g n h ư ờ n g n g ô i m à đi

tu tiê n . T h u ậ n T ô n g p h ả i n h ư ờ n g n g ô i c h o c o n , r ồ i đ i t u t iê n ở

cung B ảo T h an h tạ i n ú i Đ ạ i L ạ i ýzặĩ (th u ộ c h u y ệ n V ĩn h Lộc,

T h a n h H ó a).

5. Sự phế lộp: Trần Thiếu Đế (1398-1400)

Q u ý L y b ắ t T h u ậ n T ô n g n h ư ờ n g n g ô i r ồ i, lậ p T h á i tử là Á n
g c lê n là m v u a . T h á i t ử b ấ y g iờ m ớ i c ó 3 t u ổ i, tứ c l à T h i ế u Đ ế 'p
^ , n i ê n h i ệ u l à K i ế n T â n ịH $ T .

L ê Q u ý L y là m p h ụ c h ín h tự x ư n g là m K h â m Đ ứ c h ư n g liệ t

đ ại vư ơ ng r ồ i s a i n g ư ờ i g i ế t T h u ậ n T ô n g đ i.

Bấy g iờ t r i ề u đ ìn h có n h ữ n g n gư ờ i n h ư là T h á i b ả o T r ầ n

N guyên H ãn g W.7CỔÍ, T h ư ợ n g tư ớ n g q u â n là T r ầ n K h á t C h â n

ỳ l j j Ị lậ p h ộ i đ ể m ư u t r ừ Q u ý L y , c h ẳ n g m a y s ự lộ r a , b ị g iế t đ ế n

h ơ n 3 7 0 n g ư ờ i (1>.

Lê Q uý L y lạ i x ư n g là Q u ố c tổ ch ư ơ n g h o à n g ÌH iM ỉíiằ , ở

c u n g N h â n T h ọ , r a v à o d ù n g n g h i v ệ c ủ a T h iê n tử . Đ ế n t h á n g

hai năm C a n h T h ìn ( 14 0 0 ) Q u ý L y b ỏ T h iế u Đ ế r ồ i tự x ư n g là m

vu a th a y ngôi n h à T rần .

(1) Nay ờ Thanh Hóa có nhiều nơi làm đền thờ Trần Khát Chân.

195
 N h à T rần là m v u a nước N am t a k ể từ T r ầ n T h á i T ô n g đ ến

T rần T h iế u Đ ế, với 12 ô n g v u a , được 17 5 n ă m , c ô n g v iệ c tro n g

nước sử a san g đ ư ợ c n h iề u , c h ín h t r ị lu ậ t lệ đ ề u c h in h đôn lạ i,

học h àn h th i cử th ì m ở m a n g rộ n g th ê m ra . L ạ i ch ố n g với n hà

N guyên g iữ đ ư ợ c g ia n g sơ n , lấ y đ ấ t C h iê m T hành m ờ th ê m bò

c õ i, th ậ t là có công với nưóc N am . N hư ng chỉ có đ iể u lu â n

t h ư ờ n g t r o n g n h à t h ì b ậ y : c ô c h á u , a n h e m , t r o n g h ọ c ứ lấ y lả n

n h a u , th ậ t là t r á i v ớ i t h ế tụ c .

C ò n n h ư cơ n g h iệ p n h à T r ầ n x iê u đ ổ là t ạ i v u a D ụ T ô n g v à

vu a N g h ệ T ô n g . D ụ T ô n g t h ì h o a n g c h ơ i, k h ô n g c h ị u lo g ì đ ế n

v iệ c n ư ớ c v à lạ i là m lo ạ n c ả c ư ơ n g k ỷ đ ể đ ế n n ỗ i d â n n g h è o nước

y ế u . N g h ệ T ô n g t h ì k jlô n g b iế t p h â n b iệ t h iề n g ia n đ ể k ẻ q u y ể n

th ầ n đ ư ợ c t h ế là m lo ạ n , t h à n h r a t ự m ì n h n ố i g i á o c h o g i ặ c , tự

m ìn h là m h ạ i n h à m ìn h v ậ y .

196
 CHƯ Ơ NG XI

N H À HỒ

Ĩ $ J £

(1400 - 1407)

I. H ồ QUÝ LY
1. Việc võ bị
2. Việc sưu th u ế
3. Việc học hành
4. Việc giao thiệp với Chiêm Thành
n. HỖ HÁN THUƠNGí 5. Việc giao thiệp với nhà M inh
6. N hà M inh đánh họ Hồ
7. Thành Đa Bang thất thủ
8. Trận Mộc Phàm giang
9. Trận H àm T ủ quan
10. Họ Hồ phải bắt

I. HỔ QUÝ LY (1400)
Niên hiệu: T hánh Nguyên .............

Q uý Ly bỏ T h iế u Đ ế , n h ư n g v ị tìn h cháu n go ại cho nên

k h ô n g g iế t , c h ỉ g iá n g x u ố n g là m B ả o N in h đ ạ i v ư ơ n g £ ị ^ ^ ; 3 ĩ ,

r ồ i tự x ư n g là m đ ế , đ ổ i h ọ là H ồ N g u y ê n h ọ H ồ là d ò n g d õ i

197
n h à N g u b ê n T à u , c h o n ê n Q u ý L y đ ặ t q u ố c h iệ u là Đ ạ i N g u ýơM-
B ấy g iờ v u a C h iê m T hành là L a K h ả i m ới m ấ t, con là B a

Đ íc h L ạ i m ớ i n ố i n g h iệ p , Q u ý L y nhân d ịp ấy s a i tư ớ n g là Dỗ

M ãn tiỉÃ là m t h u ỷ q u â n đ ô tư ớ n g , T r ầ n T ù n g là m bộ quân

đ ô tư ớ n g lĩn h 15 vạn quân đi đánh C h iê m T h à n h . N h ư n g T rần

T ù n g đem quân đ i đ ư ờ n g n ú i s a n g g ầ n đ ấ t C h iê m T h à n h , cách

th u ỷ quân xa, h ai bên k h ô n g tiế p ứng đ ư ợc n h a u , t h à n h r a b ộ

q u â n t h i ế u lư ơ n g p h ả i r ú t v ề . T r ầ n T ù n g v ề p h ả i t ộ i, đ à y r a là m

lín h .

Q uý L y là m v u a c h ư a đ ư ợ c m ộ t n ă m , m u ố n b ắ t ch ư ớ c tụ c

n h à T r ầ n , n h ư ờ n g n g ô i c h o co n là H ồ H á n T h ư ơ n g r ồ i là m

T h á i T h ư ợ n g h o à n g đ ể c ù n g c o i v iệ c n ư ớ c.

II. HỒ HÁN THƯƠNG (1401-1407)

Niên hiệu: T h i ệ u Thành ậ ỗ /ĩg ( 1 4 0 1 - 1 4 0 2 )
K h a i Đ ạ i U S * (14 0 3 -14 0 7 )

1. V iệc võ bị

H ồ Q u ý L y đ ã n h ư ờ n g n g ô i r ồ i, n h ư n g v iệ c g ì c ũ n g q u y ế t đ o á n

ỏ m ìn h c ả . H ồ H á n T h ư ơ n g c h i là m v u a l ấ y v ì m à t h ô i.

N h à H ồ k h ô n g là m v u a đ ư ợ c b a o lâ u , n h ư n g m à c ô n g v iệ c

s ử a s a n g c ũ n g n h i ề u . T r ư ớ c h ế t H ồ Q u ý L y c h ỉ n h đ ố n v i ệ c v õ b ị:

b ề n g o à i t u y lấ y lễ m à đ ố i đ ã i v ớ i n h à M in h , n h ư n g v ẫ n b iế t n h à

M in h có ý m uốn dòm đất A n N am , cho n ên th ư ờ n g cứ h ỏ i c á c

quan r ằ n g : " T a là m t h ế n à o ch o có 10 0 vạn quân để đánh g iặ c

B ắ c ? " B è n lậ p r a h ộ t ịc h b ắ t n g ư ờ i t r o n g n ư ớ c c ứ h a i t u ổ i t r ỏ lê n

t h ì p h ả i b iê n v à o s ổ , a i m à ẩ n lậ u t h ì p h ả i p h ạ t . Đ ế n lú c h ộ tịc h

là m x o n g r ồ i, s ố n g ư ờ i từ 1 5 tu ổ i đ ến 60 tu ổ i hơ n g ấ p m ấ y p h ầ n

l ú c t r ư ớ c . T ừ đ ó sô " q u â n l ạ i t h ê m r a đ ư ợ c n h iề u .

C ò n n h ư t h u ỷ b in h đ ể g iữ m ặ t s ô n g , m ặ t b ể t h ì Q u ý L y b ắ t

198
là m n h ữ n g t h u y ề n lớ n ở t r ê n c ó s à n đ i, ở dưới th ì đ ể ch o ngư ời

c h è o c h ố n g , t h ậ t t iệ n c h o 8ự c h iế n đ ấ u .
Q uý Ly lạ i đ ặ t r a bốn k h o đ ể chứ a đồ q u ân khí và bắt

n h ữ n g n g ư ờ i x ả o n g h ệ v à o l à m n h ữ n g đ ồ k h í g iớ i.

Ở c á c c ử a b ể v à n h ữ n g c h ỗ h iể m y ế u ở t r o n g s ô n g lớ n đ ề u

b ắ t lấ y g ỗ đ ó n g cọ c đ ể n g ữ b ị q u â n g iặ c .

V iệ c quân c h ế th ì n am bắc phân ra là m 12 vệ, đông tâ y

p h â n r a 8 v ệ . M ỗ i v ệ c ó 1 8 đ ộ i, m ỗ i đ ộ i c ó 1 8 n g ư ờ i. Đ ạ i q u â n t h ì

có 3 0 đ ộ i, t r u n g q u â n t h ì c ó 2 0 đ ộ i. M ỗ i d o a n h c ó 1 5 đ ộ i, m ỗ i

đ o à n c ó 1 0 đ ộ i. C ò n n h ữ n g c ấ m v ệ , t h ì c h ỉ c ó 5 đ ộ i, c ó m ộ t n g ư ờ i

đ ạ i tư ớ n g t h ố n g lĩn h c ả .

2. Việc SƯU th u ế

N h ữ n g t h u y ề n đ i b u ô n b á n đ ề u p h ả i c h ịu t h u ế c ả . N h ữ n g

th u y ề n h ạ n g n h ấ t m ỗ i c h iế c p h ả i 5 q u a n , h ạ n g n h ì 4 q u a n , h ạ n g

ba 3 quan.

T h u ế đ iề n t h ì n g à y trư ớ c n h à T r ầ n đ á n h t h u ế r u ộ n g tư m ỗ i

m ẫu b a th ă n g th ó c, ru ộ n g d â u m ỗi m ẫu hoặc 9 q u an , hoặc 7

q u a n . T h u ế đ in h th ì m ỗ i n gư ờ i p h ả i đ ó n g 3 q u a n . N a y n h à H ồ

đ ịn h lạ i: r u ộ n g tư đ iề n t h ì p h ả i đ ó n g 5 t h ă n g ; c ò n r u ộ n g d â u t h ì

c h ia r a là m b a h ạ n g ; h ạ n g n h ấ t 5 q u a n , h ạ n g n h ì 4 q u a n , h ạ n g b a

3 q u a n . T h u ế đ in h t h ì lấ y r u ộ n g là m n g ạ c h : a i có 2 m ẫ u 6 s à o t r ở
lê n t h ì p h ả i đ ó n g 3 q u a n , a i c ó k é m s ố ấ y được g i ả m b ớ t , a i k h ô n g
có r u ộ n g , v à n h ữ n g n g ư ờ i cô n h i q u ả p h ụ t h ì đ ư ợ c t h a th u ế .

3. Việc học hành

V iệ c h ọ c h à n h , th i cử đ ề u sử a s a n g lạ i, lấ y to á n học đặt

th ê m r a m ộ t trư ờ n g n ữ a , n g h ĩa là t r o n g n h ữ n g k h o a th i, có đ ặ t

th ê m r a m ộ t k ỳ th i to á n p h á p . C ò n n h ữ n g c á c h th i, th ì n h ữ n g

199
n g ư ờ i đ ã đ ỗ h ư ơ n g th í, s a n g n ă m sau phải vào bộ L ể th i lạ i, ai

đỗ th ì m ới được tu y ể n bổ, rồ i q u a n ăm sau n ữ a t h ì l ạ i t h i h ộ i,

b ấ y g iò có đ ỗ , th ì m ớ i đ ư ợ c là T h á i H ọ c s in h .

N h à H ồ lạ i s ử a h ìn h lu ậ t , v à đặt ra y t ỳ đ ể c o i v iệ c th u ố c

th a n g .

4. V iệc giao thiệp vói Chiêm Thành

N ăm N hâm N g ọ ( 14 0 2 ) tư ớ n g n h à H ồ là Đ ỗ M ã n đ e m quân

s a n g đ á n h C h iê m T h à n h . V u a n ư ớ c ấ y l à B a Đ í c h L ạ i s a i c ậ u là

Bồ Đ iề n san g dâng ăất C h iê m Đ ộng (p h ủ T hăn g B ìn h , tìn h

Q u ả n g N a m ) đ ể x in b ã i b in h . Q u ý L y lạ i b ắ t p h ả i d â n g đ ấ t c ổ

L u ỵ (Q u ả n g N g h ĩa ) rồ i p h â n đ ất ra là m châu T hăn g Tr, châu

H oa ÎZ, châu Tư s , châu N g h ĩa n , và đặt quan A n p h ủ sứ để

c a i tr ị b ố n c h â u ấ y . L ạ i b ắ t n h ữ n g d â n có c ủ a m à k h ô n g có ru ộ n g

ở c á c b ộ k h á c đ e m v ợ c o n v à o ở đ ể k h a i k h ẩ n đ â 't n h ữ n g c h â u ấ y ,

b ở i v ì k h i v u a C h iê m n h ư ờ n g đ ấ t C h iê m Đ ộ n g v à c ổ L u ỵ , người

C h iê m đ ều bỏ đ ất m à đi cả.

N ăm Q u ý M ù i ( 14 0 3 ) n h à H ồ lạ i m u ố n lấ y nhữ ng đất Bạt

Đ ạ t G ia , H ắ c B ạch, và Sa L y N ha về p h ía nam n h ữ n g đ ất đã

nhường năm trư ớ c , b è n sai Phạm N guyên K hôi t 5 7 c 3 lv à Đỗ

M ãn th à i đem th u ỷ bộ cả th ả y 20 vạn quân san g đánh C h iê m

T h à n h . Q u â n n h à H ồ v à o v â y t h à n h Đ ồ B à n h ơ n m ộ t t h á n g trờ i

m à đ á n h k h ô n g đ ổ , lư ơ n g t h ự c h ế t c ả , p h ả i r ú t q u â n v ề . L ầ n n à y

h a o b in h t ổ n tư ớ n g m à k h ô n g c ó c ô n g t r ạ n g g ì.

5. V iệc giao thiệp vối nhà Minh

K h i H ồ H á n T h ư ơ n g m ớ i lê n n g ô i, t h ì c h o s ứ s a n g n h à M in h

nói dốĩ rằn g: vì chư ng dòng dõi n h à T rần k h ô n g còn người nào

n ữ a , c h o n ê n c h á u n g o ạ i lê n t h a y đ ể q u y ề n lý v iệ c n ư ỏ c .

Đ ến khi vua T h á i T ổ n h à M in h m ấ t, H o à n g T h á i T ô n lê n

200
n g ô i t ứ c l à v u a H u ệ Đ ế . B ấ y g iờ h o à n g t h ú c l à Y ê n V ư ơ n g L ệ

fE fJc , đóng ở Y ê n K in h , q u y ể n to t h ế m ạ n h , có ý t r a n h n g ô i c ủ a

c h á u , b è n k h ở i b in h đ á n h lấ y K im L ă n g , r ồ i lê n là m v u a , tứ c là

v u a T h à n h T ổ Ổ c iĩỄ , đ ó n g đ ô ở Y ê n K i n h ( B ắ c K i n h ) .

K h i T h à n h T ổ d ẹ p x o n g d ư đ ả n g n h à N g u y ê n ở p h ía b ắ c r ồ i,

có ý m uốn san g lấ y nước N am , cho nên nhân khi Hồ H án

T h ư ơ n g s a i sứ s a n g x in p h o n g , v u a T h à n h T ổ s a i q u a n là D ư ơ n g

B ộ t s a n g x e m h ư th ự c t h ế n à o . H ồ Q u ý L y b è n b ắ t n h ữ n g q u a n

v iê n p h ụ lã o là m t ờ k h a i n ó i y n h ư lờ i s ứ A n N a m đ ã s a n g n ó i.

V ì t h ế c h o n ê n T h à n h T ổ k h ô n g c ó cớ g ì m à t ừ c h ố ĩ, p h ả i p h o n g

ch o H ồ H á n T h ư ơ n g là m A n N a m q u ố c v ư ơ n g

Đ ến năm G i á p T h â n ( 1 4 0 4 ) c ó T r ầ n K h a n g P lo ie ỏ m ạ n L ã o

Q ua đi đường V ân N am s a n g Y ê n K in h , đ ổ i tê n là T r ầ n T h iê m

B ìn h x ư n g là c o n v u a N g h ệ T ô n g rồ i k ể rõ sự tìn h Hồ

Q u ý L y tiế m n g h ịc h . V u a T h à n h T ổ n h à M in h s a i q u a n n g ự sử

Lý Ỷ s a n g t r a x é t v iệ c ấ y . L ý Ỷ v ề t â u q u ả t h ậ t là h ọ H ồ là m

đ iề u t h o á n đ o ạ t.

T ừ đ ấ y n h à M in h m u ô n m ư ợ n tiế n g đ á n h H ồ đ ể lấ y đ ấ t A n

N a m . Ở b ê n n à y c h a c o n h ọ H ồ c ũ n g b iế t ý ấ y , h ế t sứ c tìm c á c h

c h ố n g g iữ .

N ă m Ấ t D ậ u ( 14 0 5 ) n h à M in h s a i sứ s a n g đ ò i đ ấ t L ộ c C h â u .

T rư ó c H ồ Q u ý L y đ ã k h ô n g c h ịu , s a u p h ả i c ắ t r a 5 9 th ô n ở c ổ

L â u như ờ ng cho T àu .

Tuy vậy nhà M in h vẫn cứ trách nhà Hồ là m đ iề u tiế m

n g h ịc h . S ứ n h à H ồ s a n g T à u t h ì n h à M in h g iữ lạ i , k h ô n g c h o a i

v ề , l ạ i c h o n g ư ờ i s a n g A n N a m d ò x e m s ơ n x u y ê n đ ạ o lộ h i ể m t r ở

t h ế n à o , đ ể liệ u đ ư ò n g t iế n b in h .

H ọ H ồ b iế t t h ế n à o r ồ i q u â n M in h c ũ n g s a n g đ á n h , b è n s a i

đ ắp th à n h Đ a B a n g ( b â y g iờ ở x ã c ổ P h á p , h u y ệ n T iê n

P h o n g , tỉn h S ơ n T â y ), b ắ t lấ y g ỗ đ ó n g cọc ở sô n g B ạch H ạc để

c h ặ n đ ư ờ n g q u â n M in h s a n g , v à c h ia c á c v ệ q u â n ở Đ ô n g Đ ô r a

201
g iữ m ọ i đ ư ờ n g h iể m yếu. Đ oạn rồ i h ộ i cả nội n goại bách quan

v ă n v õ lạ i b à n v iệ c n ê n đ á n h h a y là n ê n h ò a . N g ư ờ i th ì b à n đ án h ,

n g ư ờ i th ì b à n h ò a , n h ư n g Q u ý L y n h ấ t đ ịn h đ á n h .

Từ khi L ý Ỷ t r ở v ề T ấ u , n h à H ồ c h o 8 Û s a n g d â n g b i ể u t ạ tộ i,

v à x in rư ớ c T r ầ n T h iê m B ìn h v ề . v ả b ấ y g iờ T h i ê m B ìn h cứ k êu

v a n v ớ i v u a n h à M in h , x in c h o đ e m b in h s a n g đ á n h b á o th ù , vì

vậy năm B ín h T u ấ t ( 14 0 6 ) M in h T h à n h tổ s a i đ ố c tư ớ n g là H à n

Q uan v à bọn H oàn g T ru n g d ẫ n 5 0 0 0 q u â n đ ư a T h iê m

B ìn h v ề nư ớ c.

K hi H ồ Q uý L y được t i n ấy, liề n s a i tư ớ n g lê n đ ó n ờ c ử a C h i

L ă n g ;£ íễ đ á n h q u â n M in h , b ắ t được T h i ê m B ì n h đ e m v ể g i ế t đ i.

Đ o ạ n r ồ i b i ế t q u â n M i n h t ấ t l ạ i s a n g , m ộ t m ặ t c h o s ứ s a n g b iệ n

b ạ c h v iệ c T h iê m B ìn h n ó i d ố i, v à x in th e o lệ t iế n c ố n g n h ư cũ ,

m ột m ặt cho n h ữ n g côn g h ầu được q u yển m ộ n h ữ n g ngư ờ i đào

v o n g là m lín h , đ ặ t t h iê n h ộ , b á c h h ộ đ ể là m q u ả n n h ữ n g lín h m ộ

ấ y . V à ở c á c c ử a s ô n g t h ì đ ó n g c ừ lạ i, đ ể g iữ q u â n g iặ c ỏ m ặ t bể
v à o . V ề p h ía n a m ngạn s ô n g N h ị H à (tứ c là s ô n g H ồ n g H à ) th i

đ ó n g cừ d à i h ơ n 7 0 0 d ặ m . L ạ i s a i d â n ở B ắ c G ia n g v à T a m Đ ái

s a n g là m n h à sẵn ở p h ía n a m s ô n g lớ n đ ể p h ò n g k h i g i ặ c đ ế n ,

t h ì b ỏ s a n g b ê n n à y m à ở.

6. Nhà Minh đánh họ Hồ

V u a nhà M in h trư ó c đã cho hoạn quan là N guyễn T oán

san g A n N am d o t h á m , b iế t n ư ớ c t a p h ú t h ịn h , đ ã c ó ý đ á n h lấ y ,

c h o n ê n th ư ò n g cứ tìm c h u y ệ n đ ể l ấ y cớ d ấ y b in h . N a y n h â n v iệ c

H ồ H á n T h ư ơ n g g iế t T h iê m B ìn h , v u a T h à n h T ổ m ớ i s a i T h à n h

quốc công là C hu N ăng đ ạ i tư ớ n g , T â n th à n h

h ầ u là T rư ơ n g P h ụ T â y b ìn h h ầ u là M ộ c T h ạ n h

là m tả h ữ u p h ó tư ố n g , P h o n g th à n h h ầ u là L ý B â n

V ân dương b á là T rần H úc ễ P i í â l^ ĩ A ẵ là m tả hữu th a m

tư ớ n g , c h ia b in h r a là m h ai đạo san g đ án h A n N am .

202
 K h i q u â n n h à M in h đ ế n L o n g C h â u t h ì đ ạ i tư ớ n g C h u N ă n g

c h ế t, p h ó tư ớ n g T r ư ơ n g P h ụ lê n t h a y .

Đ ạo quân của T rư ơ n g P h ụ ở Q uảng T ây đ i từ đất B ằng

Tường san g đ án h lấ y c ử a B a L u ỵ , tứ c N a m Q u a n b â y g iờ , r ồ i

t i ế n s a n g p h í a t â y b ắ c v ề m é s ô n g C á i * 1*. C ò n đ ạ o q u â n c ủ a M ộ c

Thạnh ở V ân N am th e o đ ư ờ n g M ô n g T ự s a n g đ á n h lấ y c ử a P h ú

L ĩn h (th u ộ c t ỉn h T u y ê n Q u a n g ) r ồ i t iế n s a n g đ ế n s ô n g T h a o , c ả

h a i đ ạ o h ộ i ở B ạ c h H ạ c , đ ó n g đ ồ n ở b ò sô n g p h ía b ắ c .

T u y r ằ n g n h à H ồ trư ớ c đ ã p h ò n g b ị, n h ư n g m à tư ớ n g n h à

M in h b iế t r ằ n g n g ư ờ i A n N a m k h ô n g p h ụ c h ọ H ồ , b è n là m h ịc h

k ể tộ i h ọ H ồ , v à n ó i r ằ n g q u â n T à u s a n g là đ ể lậ p d ò n g d õ i n h à

T r ầ n lê n , c ứ u c h o d â n k h ỏ i s ự k h ổ sở . T r ư ơ n g P h ụ s a i v i ế t h ịc h

ấ y v à o n h ữ n g m ả n h v á n n h ỏ bỏ x u ố n g sô n g , trô i đ ến đ â u , q u â n

s ĩ A n N a m b ắ t đ ư ợ c, n h iề u n gư ờ i k h ô n g đ á n h v à th e o h à n g q u â n

M in h ; v ì t h ế c h o n ê n q u â n M in h đ i đ ế n đ â u đ á n h đ ư ợ c đ ế n đ ấ y .

Q u â n H ồ p h ả i lu i v ề g iữ t h à n h Đ a B a n g .

ở c h ỗ t h à n h Đ a B a n g , q u â n H ồ lậ p đ ồ n ả i liê n t iế p ỏ p h ía

n a m s ô n g T h a o v à s ô n g C á i, tứ c là ở d ọ c s ô n g H ồ n g H à , r ồ i đ ó n g

cọc c ắ m ở g iữ a s ô n g , t h u y ề n b è k h ô n g đ i lạ i đ ư ợ c, có ý đ ể c h o

q u â n M in h m ỏ i m ệ t rồ i s ẽ đ á n h .

7. Thành Đa Bang thất thủ

Q u â n M in h t iế n lê n m ắ c có t h à n h Đ a B a n g n g ă n trở . M ộ c

T hạnh m ới b àn vớ i T rư ơ n g P h ụ rằ n g : "M ọ i nơ i đ ồn A n N am

đ ó n g g ầ n bờ sô n g , q u â n s a n g k h ô n g được, còn th à n h Đ a B a n g

th ì lu ỹ c a o h à o s â u , n h ư n g m à ở đ ằ n g trư ớ c có b ã i c á t , q u â n có

th ể s a n g đ ấ y được, v ả t a có đ ủ đ ồ c h iế n c ụ , n ế u đánh th ì tấ t

th à n h ấy p h ả i đ ổ ". T rư ơ n g P h ụ b è n h ạ lệ n h r ằ n g : " Q u â n k ia

tr ô n g c ậ y c ó t h à n h n à y , m à t a lậ p c ô n g c ũ n g ở đ ó ; h ễ q u â n s ĩ a i

(1) Sừ chép là Phú Lương. Xem lời chú thích ở trên.

20 ?
lê n đ ư ợ c tr ư ớ c t h ì s ẽ c ó t h ư ở n g to !" R ồ i n g a y đ ê m hôm ấ y đ ố t lử a

th ổ i tù và là m h iệ u , T rư ơ n g P h ụ , H o à n g T r u n g đánh m ặ t tá y

bắc, M ộc T h ạn h , T rần T uấn đánh m ặ t đ ô n g n a m , d ù n g th a n g

vân th ê đ ể lê n th à n h ; q u â n H ồ đánh k h ô n g đ ư ợ c p h ả i lu i v ào

th à n h , đến sán g hôm sau đào th à n h cho voi ra đánh. Q uân

M in h vẽ sư tử trù m lê n n gự a rồ i xô n g vào và dùng s ú n g bắn

hăng lắ m , v o i sợ c h ạ y trở v à o , q u â n M in h th e o s a u voi chạy ổ

vào th à n h , q u â n H ồ th u a to , p h ả i b ỏ c h ạ y về H oàng G ia n g 0 ’.

Q u â n M in h th ừ a t h ế đ á n h t r à n x u ố n g s ô n g C á i, đ ố t s ạ c h c ả các

đ ồ n ả i, r ồ i t iế n lê n đánh lấ y Đ ô n g Đ ô (tứ c là T h ả n g L o n g ), b ắ t

đ à n b à c o n g á i , c ư ớ p l ấ y c ủ a c ả i , b ọ n T r ư ơ n g P h ụ t í c h t r ữ lư ơ n g

th ự c , đ ặ t q u a n là m v iệ c , đ ịn h k ế ở lâ u d à i.

8. Trộn M ộc Phàm G iang

Q ua th á n g b a năm Đ in h H ợi (14 0 7 ) M ộc T h ạn h b iế t rằ n g

con trư ở n g H ồ Q uý Ly là H ồ N guyên T rừ n g Ể 0 7 c ịễ đóng ỏ

H o à n g g ia n g , b è n đ e m t h u ỷ lụ c c ù n g t iế n lê n đ ế n h ạ t r ạ i ở sô n g

M ộc P h àm (ở l à n g M ộ c P h à m , h u y ệ n P h ú X u y ê n tiế p v ớ i H o à n g

G ia n g ).

H ồ N guyên T rừ n g đem 3 0 0 c h iế c t h u y ề n ra đánh bị quân

M ộ c T h ạ n h ở h a i b ê n bờ s ô n g đ á n h ụ p lạ i. N g u y ê n T r ừ n g th u a

c h ạ y v ề c ử a M u ộ n H ả i (ở G i a o T h u ỷ , N a m Đ ịn h ) . B ấ y g iờ tư ớ n g

n h à H ồ là H ồ Đ ỗ và H ồ X ạ iHỀị c ũ n g b ỏ b ế n B ĩ n h T h a n ® (ờ

là n g T r ầ n X á, huyện C h í L in h , H ả i D ư ơ n g) c h ạ y v ề cử a M u ộn

H ải để cù n g vớ i N g u y ên T rừ n g tìm k ế phá g iặ c ; n h ư n g q u â n

(1) Hoàng Giang tức là khúc sông Hổng Hà thuộc vể huyện Nam Xang
tỉnh Hà N am bây giò.
(2) Bến Bình Than là bến đò ngang từ làng Bình Than, Gia Bình, Bắc
N inh qua sông Thái Bình sang làng Trần Xá ở hữu ngạn sông Kinh Thẩy,
thuộc phủ Nam Sách, Hải Dương.

204
M i n h s ự c đ ế n , l ạ i b ỏ c h ạ y r a g iữ c ử a Đ ạ i A n ( t h u ộ c p h ủ N g h ĩ a

H ư n g b â y g iờ ).

Q u â n M in h ở M u ộ n H ả i p h ả i b ệ n h , lu i v ề đ ó n g ở b ế n H à m

T ử , đ ể đ ợ i q u â n H ồ lê n s ẽ đ á n h .

B ọ n H ồ N g u y ê n T r ừ n g rư ớ c Q u ý L y v à H á n T h ư ơ n g ỏ T â y

Đ ô r a , r ồ i đ e m q u â n lê n H o à n g G i a n g đ ể c h ố h g g iữ v ớ i g iặ c .

9. Trộn Hàm Tử Quan

Q u â n H ồ b ấ y g iò c ả t h u ỷ v à b ộ được 7 v ạ n , g iả x ư n g là 2 1

v ạ n , r ồ i p h â n q u â n b ộ r a là m h a i đ ạo đ i m en h a i b ê n sôn g, q u ân

th u ỷ đ i g iữ a , t iế n lê n H à m T ử Q u a n . V ừ a đ i đ ế n n ơ i b ị q u â n M in h

h a i m ặ t x ô n g l ạ i đ á n h , q u â n b ộ c ủ a n h à H ồ đ ư ơ n g k h ô n g n ổ i, b ỏ

c h ạ y c ả , p h ầ n t h ì h à n g g iặ c , p h ầ n t h ì c h ạ y x u ố n g s ô n g c h ế t đ u ố i.

C òn th u ỷ q u ân t h ì c h ạ y t h o á t đư ợ c, n h ư n g b a o n h iê u th u y ề n

lư ơ n g t h ì đ ắ m m ất cả.

Bấy g iờ c ó q u a n A n phủ sứ B ắ c G ia n g tê n là N g u y ễ n H y

Chu b ị q u â n M in h b ắ t đư ợ c, k h ô n g c h ịu h à n g p h ả i g iế t.

H ồ Q u ý L y v à H ồ H á n T h ư ơ n g đ ư a b ọ n liê u th u ộ c c h ạ y r a

b ể , r ồ i v ề T h a n h H ó a , v à o đ ế n L ỗ i G ia n g (tứ c là M ã G ia n g ) g ặ p

q u â n M in h đ u ổ i đ ế n , q u â n H ồ k h ô n g đ á n h m à ta n . T ư ớ n g n h à

S&ỈẴ t h ấ y t h ế n g u y c ấ p l ắ m , b ả o Q u ý L y r ằ n g :
H ồ là N g u y T h ứ c

"Nước đã mất, làm ông vua không nên đ ể cho người ta bắt được,
xin Bệ hạ tự đốt mà chết đi còn hơn!" Q u ý L y g i ậ n l ắ m , b ắ t N g u ỵ
T h ứ c ch ém , rồ i c h ạ y v ào N g h ệ A n .

10. Họ Hồ phải bốt

T rư ơ n g P h ụ , M ộ c T h ạ n h b iế t là Q u ý L y c h ạ y v à o N g h ệ A n ,

b è n đ e m b in h đ i đ ư ờ n g b ộ đ u ổ i th e o , lạ i s a i L iễ u T h ă n g $ĩĩị - đ e m
th u ỷ sư đ i đ u ổ i m ặ t th u ỷ . Q u ý L y vào đ ến cử a K ỳ La (th u ộ c

huyện K ỳ Anh, H à T ĩn h ) bị quân nhà M in h bắt đư ợ c. H án

205
T h ư ơ n g v à n h ữ n g co n c h á u h ọ H ồ đ ề u b ị g iặ c b ả t đ ư ợ c c ả ờ núi

C a o V ọ n g . N h ữ n g q u a n n h à H ồ , n g ư ờ i t h ì r a h à n g , n g ư ờ i t h ì bị

b ắ t , n g ư ờ i t h ì k h ô n g c h ịu n h ụ c n h ả y x u ố n g s ô n g tự tử .

N hà H ồ c h ỉ là m vua được từ năm C anh T h ìn (14 0 0 ) đến

năm Đ in h H ợ i ( 14 0 7 ) , k ể v ừ a 7 n ă m th ì m ấ t.

Xem c ô n g v iệ c c ủ a Hồ Q uý L y là m t h ì k h ô n g p h ả i là m ột

n gư ờ i tầ m th ư ờ n g , n h ư n g tiế c t h a y m ộ t n g ư ờ i có t à i k in h tế như

th ế , m à g iả sử cứ g iú p n h à T r ầ n c h o c ó t h ỉ c h u n g , t h ì d ẩ u g iặ c

M in h có t h ế m ạ n h đến đâu đi nữ a, cũ n g ch ư a h ầu d ễ đ ã cư ớ p

được nước N am , mà m ìn h lạ i được c á i t iế n g th ơ m để l ạ i n g h ìn

t h u . N h ư n g v ì c á i lò n g t h a m x u i k h i ế n , h ễ đ ã c ó t h ế lự c l à s in h

ra bụng m uốn tra n h q u y ề n c ư ớ p n ư ớ c . B ở i t h ế H ồ Q u ý L y m ới

là m s ự t h o á n đ o ạ t , v à n h à M i n h m ớ i c ó c á i cớ m à s a n g đ á n h lấ y

nước A n N a m . C ũ n g v ì c á i cớ ấ y , c h o n ê n lò n g n g ư ờ i m ớ i bỏ họ

H ồ m à th e o g iặ c , đ ể đ ế n n ỗ i c h a c o n h ọ H ồ t h u a c h ạ y , b ị b ắ t,

p h ả i đ e m t h â n đ i c h ịu n h ụ c ở đ ấ t n ư ớ c n gư ờ i !

N h ư n g đ ấ y là c á i tộ i là m h ạ i r i ê n g c h o m ộ t h ọ H ồ m à t h ô i,

c ò n c á i tộ i là m m ấ t nước N a m , th ì a i g á n h v á c ch o Q u ý L y ? M ay

m à s a u c ó m ộ t t a y đ ạ i a n h h ù n g là v u a L ê T h á i T ổ h ế t sứ c r a ta y

tro n g hơ n m ười n ăm t r ò i, c ứ u v ớ t đ ư ợ c n g ư ờ i m ìn h r a k h ỏ i ta y

q u â n T à u , c h ứ k h ô n g t h ì c á i k h ổ là m n ô lệ n ư ớ c T à u lạ i b iế t m ấ y

m ư ơ i đ ờ i n ữ a m ớ i g iả i th o á t đư ợ c.

HỒ Triểu Thế Phổ

¡ s u f f i t

1. H ồ Q uý L y

m im

H ồ N g u y ê n T rừ n g 2. H ồ H án T hư ơ ng

SẼ 7Ũ m m m ÌỀ

206
 C H Ư Ơ N G X II

NHÀ HẬU TRẦN

BK&
(1407-1413)
1. Nhà Minh chiếm giữ đất A n Nam
2. Giản định đế
3. Trận Bồ Cô
4. Trần Quí Khoách
5. Trương P h ụ trở sang A n N a m
6. Hóa Châu thất thủ

1. Nhà Minh chiếm giữ đất An Nam

N h à M in h k h ô n g p h ả i có y ê u g ì n h à T r ầ n m à s a n g đ á n h h ọ

H ồ, c h ẳ n g q u a là n h â n l ấ y c á i cớ n h à T r ầ n m ất ngôi m à đem

b in h s a n g lấ y n ư ớ c N a m . L ạ i n h â n v ì n g ư ờ i A n N a m t a h a y có

t ín h ỷ l ạ i , c ó v i ệ c g ì t h ì c h ỉ m u ố n n h ờ n g ư ờ i, c h ứ tự m ìn h k h ô n g

b iế t k iê n n h ẫ n , k h ô n g c ó c ố g ắ n g m à là m lấ y . M ộ t n g à y v ì n ữ a

m à c ò n lạ c á i lò n g h ù m b eo c ủ a người T à u , th ế m à h ễ k h i n ào

tro n g nư ớ c có b iế n lo ạ n , lạ i c h ạ y s a n g v a n lạ y đ ể rư ớ c c h ú n g

sa n g . K h á c n à o đ i rư ố c v o i v ề g ià y m ồ v ậ y .

D ẫ u n g ư ờ i T à u có lò n g v ị n g h ĩa m à s a n g g iú p m ìn h n ữ a t h ì

n g h ĩ c ũ n g c h ẳ n g v ẻ v a n g g ì c á i v iệ c đ i n h ờ n g ư ờ i ta , h u ố n g c h i

207
 k ỳ th ự c t h ì lú c n à o c h ú n g c ũ n g c h ự c đ á n h lừ a m ìn h , n h ư đánh
lừ a t r ẻ c o n , đ ể b ó p c ổ m ìn h , t h ế m à n g ư ờ i m ìn h v ẫ n k h ô n g b iế t

c á i d ạ i, là t ạ i là m sao?

T ạ i là c á i n g h ĩa dân với nước t a k h ô n g có m ấ y n g ư ờ i h iể u rõ.

N h à n à o là m v u a , c h o c ả n ư ớ c l à c ủ a r i ê n g c ủ a n h à ấ y , h ễ a i lấ y

m ấ t th ì đ i tìm c á c h lấ y lạ i, lấ y k h ô n g được t h ì l ạ i đ i n h ờ người

k h á c l ấ y l ạ i c h o , c h ứ k h ô n g n g h ĩ đ ế n c á i l ợ i c h u n g t r ư ớ c c á i lợi

r iê n g , c á i q u y ề n n ư ớ c trư ớ c c á i q u y ề n n h à , t h ế c h o nên m in h cứ

d ạ i m ã i, m à v ẫ n k h ô n g b iế t là d ạ i.

Xem như lú c c ò n n h à T r ầ n , n h à M in h đ ã có ý lấ y đ ấ t An

N am , sau n h à T rần m ấ t r ồ i l ạ i d ù n g l ò i n ó i k h é o , v à l ấ y tiế n g

điếu phạt đem b i n h s a n g đ á n h h ọ H ồ . Đ ế n k h i b ắ t đ ư ợ c c h a con

Hồ Q uý L y r ồ i, lạ i b à y k ế đ ể c h iế m g iữ đất A n N a m : g iả treo

b ả n g g ọ i c o n c h á u h ọ T r ầ n , r ồ i b ắ t q u a n l ạ i v à k ỳ l ã o l à m tờ k h a i

Họ Trần không còn ai nữa và đất An Nam vốn là đất Giao

rằn g :

Châu ngày trước, nay xin đặt quận huyện như cũ.
N h à M in h l ấ y c á i cớ g i ả d ố i ấ y đ ể c h iế m g iữ lấ y n ư ớ c N a m ,

rồ i c h ia đất ra là m 17 phủ là : G ia o C hâu, Bắc G ia n g , Lạng

G i a n g , L ạ n g S ơ n , T â n A n , K i ế n X ư ơ n g , P h o n g H ó a , K i ế n B ìn h ,

T rấn M an, T am G ia n g , T u y ê n H ó a , T h á i N g u y ê n , T h a n h H óa,

N ghệ A n, T ân B ìn h , T huận H óa, T hăng H oa, và õ châu là :

Q u ả n g O a i, T u y ê n H ó a , Q u i H ó a , G i a B ìn h , D iễ n C h â u .

C òn n h ữ n g nơi y ếu h ạ i th ì đ ặ t r a 12 v ệ đ ể p h ò n g g iữ . L ạ i

đ ặ t r a b a t y là : B ố chính ti, Án sát ti, Chưởng đô ti, v à cả th ả y ỏ

t r o n g n ư ớ c l ậ p r a 4 7 2 n h a m ô n đ ể c a i t r ị , s a i q u a n t h ư ợ n g t h ư là

H o à n g P h ú c jp f jp l c o i c ả B ô ' c h í n h t i v à Á n s á t t i ; L ữ N g h ị s i t c h i

C h ư ở n g đ ô ti, H o à n g T r u n g H c f3 là m phó.

V u a q u a n n h à H ồ th ì đ ề u p h ả i đ e m c ả vê' K im Lân g. Q uý Ly

v ề b ê n T à u p h ả i g ia m , rồ i s a u đ à y r a là m lín h ỏ Q u ả n g T â y còn

c o n c h á u v à c á c tư ớ n g s ĩ th ì đư ợ c t h a c ả k h ô n g p h ả i tô i

V ua n h à M in h lạ i t r u y ề n c h o T rư ơ n g P h ụ tìm k iế m những

208
n gư ờ i ẩ n d ậ t ở sơ n lâ m , n h ữ n g k ẻ có t à i có đ ứ c, h a y v ă n h ọ c rộ n g ,

q u e n v iệ c , h iể u t o á n p h á p , n ó i n ă n g h o ạ t b á t c ù n g n h ữ n g n g ư ờ i

h iế u đ ễ , n h ữ n g n g ư ờ i lự c đ iề n m à m ặ t m ũ i k h ô i n g ô , h o ặ c c ó g â n

sứ c k h ỏ e m ạ n h , n h ữ n g n g ư ờ i t h ầ y đ ồ , t h ầ y b ó i, t h ầ y t h u ố c v .v ...

để đ ư a s a n g K im L ă n g , b a n th ư ở n g c h o p h ẩ m h à m , r ồ i c h o vê'

là m q u a n p h ủ , q u a n c h â u , h a y l à q u a n h u y ệ n . B ấ y g iờ n h ữ n g đ ồ

bôn c ạ n h t r a n h n h a u m à r a , d u y c h ỉ có v à i n gư ờ i n h ư ô n g B ù i

Ú ng Đ ẩ u H í S H , ô n g L ý T ử C ấ u ^ 7 ' tu b iế t liê m s ỉ, k h ô n g c h ịu

r a là m q u a n v ớ i n h à M in h .

C ô n g v iệ c x ế p đ ặ t đ ầ u v à o đ ấ y r ồ i, L ữ N g h ị v à H o à n g P h ú c

ỏ lạ i t r ấ n đ ấ t G ia o C h ỉ, c ò n T rư ơ n g P h ụ v à M ộc T h ạn h đem

q u â n v ề T à u , đ ư a đ ịa đ ồ A n N a m v ề d â n g v u a n h à M in h .

B ấy g iờ tu y rằn g nhà M in h đã c h iế m g iữ đất A n N am ,

n h ư n g c o n c h á u n h à T r ầ n c ò n có n g ư ờ i m u ố n k h ô i p h ụ c n g h iệ p

cũ , v ả n ư ớ c t a c ò n có n h iề u n g ư ờ i k h ô n g m u ố n là m n ô lệ nư ớ c

T àu , cho n ên nhà H ậu T rần fétffî l ạ i h ư n g k h ở i lê n đ ư ợ c m ấ y

n ăm n ữ a.

2. Giản Định Đế (1407-1409)

K h i trư ớ c T r ư ơ n g P h ụ t r e o b ả n g g ọ i c o n c h á u n h à T r ầ n l à có

ý g iả d ố i đ ể c h ự c g iế t h ạ i, c h o n ê n k h ô n g a i d á m r a . B ấ y g iò c ó

G iả n Đ ịn h v ư ơ n g ® aeÆ tê n là Q u ỹ ü co n th ứ v u a N g h ệ T ô n g

c h ạ y đ ế n M ô Đ ộ (th u ộ c là n g Y ê n M ô , h u y ệ n Y ê n M ô , N in h B ìn h )

g ặ p T r ầ n T r iệ u C ơ R M iÜ đ e m c h ú n g đ i th e o , b è n x ư n g là G iả n

Đ ịn h h o à n g đ ế , đ ể n ố i n g h i ệ p n h à T r ầ n , đ ặ t n iê n h i ệ u l à H ư n g

K h á n h jS IJS .

G iả n Đ ịn h k h ỏ i n g h ĩa c h ô n g v ớ i q u â n M in h , n h ư n g v ì q u â n

m ìn h l à quân m ới góp n h ặ t đư ợ c, đ á n h k h ô n g n ổ i, p h ả i t h u a

c h ạ y v à o N g h ệ A n ; b ấ y g iò có Đ ặ n g T ấ t § 5 ^ là q u a n n h à T r ầ n ,

trư â c đ ã r a h à n g M in h đ ư ợ c là m đ ại tri ch âu ỏ H ó a C h â u , n a y

209
th ấ y G iả n Đ ịn h đ ế k h ỏ i n g h ĩa , liề n g iế t q u a n nhà M i n h đ i , rồi

đem quân ra N ghệ A n đ ể g iú p v i ệ c k h ô i p h ụ c . L ạ i ờ đ ấ t Đ ông

tr iề u có T r ầ n N guyệt H ồ M c ũ n g k h ở i b in h đ a n h q u â n n h i

M in h , n h ư n g c h ẳ n g đ ư ợ c b a o lâ u m à p h ả i b ắ t , c ò n d ư đ ả n g chạy

v à o N g h ệ A n t h e o v u a G i ả n Đ ị n h . V ì v ậ y c h o n ê n q u â n t h ế cùa

G iả n Đ ịn h m ới m ạnh lê n . ô n g Đ ặng T ất lạ i g iế t đư ợ c hàng

tư ớ n g n h à M in h là P h ạ m T h ế C ăn g ở cử a N h ậ t L ệ . Lúc

b ấ y g iò đ ấ t A n N a m từ N g h ệ A n trở v à o lạ i th u ộ c v ể n h à T rần .

3. Trộn Bô C ô
T h án g chạp năm M ậu T ý (14 0 8 ) G iả n Đ ịn h đ ế h ộ i t ấ t cà

quân T h u ận H óa, T ân B ìn h , N g h ệ A n , D iễ n C h â u , T h a n h H óa,

r ồ i t i ế n r a đ á n h Đ ô n g Đ ô . Q u â n r a đ ế n T r ư ờ n g S ơ n ( N i n h B ìn h )

t h ì c á c q u a n t h u ộ c v à n h ữ n g k ẻ h à o k i ệ t ở c á c n ơ i r a t h e o n h iề u

lắ m .

Q u a n n h à M in h đ e m t i n ấ y v ề b á o c h o M i n h đ ế b iế t . M in h

đ ế sa i M ộc T h ạn h đem 4 vạn quân ỏ V ân N am s a n g đ á n h dẹp.

M ộ c T h ạ n h c ù n g v ớ i q u a n đ ô c h ư ỏ n g là L ữ N g h ị v à o đ ế n b ến Bô

C ô ÌỄ & Ẻ ( t h u ộ c x ã H i ế u Cổ, h u yện P h o n g D o a n h ) th ì g ặ p quân

T rần . H ai bên g ia o c h iế n , vua G iả n Đ in h tự cầm t r ố n g th ú c

q u â n , tư ớ n g s ĩ a i n ấ y h ế t sứ c x u n g đ ộ t, p h á t a n đư ợ c q u â n n h à

M in h , c h é m đ ư ợc L ữ N g h ị ở t r ậ n t iề n v à đ u ổ i M ộ c T h a n h v ề đến

t h à n h C ổ L ộ n g ( t h à n h n h à M in h x â y , b ấ y g iò ỏ là n g B ìn h C á c h ,

h u y ệ n Ý Y ên ).

B ấy g iò v u a G iả n Đ ịn h m u ố n th ừ a th ắ n g đ á n h trà n ra để

l ấ y l ạ i Đ ô n g Q u a n ( t ứ c Đ ô n g Đ ô ) . N h ư n g ô n g Đ ặ n g T ấ t n g ả n lạ i

m uôn đ ể đợi q u ân c á c lộ v ể đ ã , r ồ i s ẽ ra đánh. Từ đ ó v u a tô :

k h ô n g đ ư ợ c h ò a t h u ậ n , v u a G i ả n Đ ị n h l ạ i n g h e n g ư ờ i n ó i g iè m ,

bắt Đ ặn g T â 't v à quan th a m m ứu là N guyễn C ảnh C hân đem

g i ế t đ i , t h à n h r a l ò n g n g ư ò i a i c ũ n g c h á n n g á n c ả , k h ô n g c ó lò n g

g iú p r ậ p n ữ a .

210
4. Trần Quý Khoách (1403-1413)
G iặ c n ư ớ c h ã y cò n , m à v u a tô i đ ã n g h i h o ặ c n h a u , rồ i đ em
g iế t h ạ i n h ữ n g n g ư ờ i có lò n g v i n ư ớ c, t h ậ t là tự m ìn h g â y n ê n c á i

v ạ c h o m ìn h .

Bấy g iờ c o n ô n g Đ ặ n g T ấ t là Đ ặng D ung fị5 ^ v à con ô n g

N g u y ễ n C ả n h C h â n là N g u y ễ n c ả n h D Ị IỈ7 Ẽ S J| t h ấ y th â n p h ụ b ị

g iế t, đ ề u b ỏ v u a G i ả n Đ ịn h , đ e m q u â n b ả n b ộ v ề T h a n h H ó a rư ớ c

v u a N g h ệ T ô n g là Q u ý K h o á c h v à o h u y ệ n C h í L a 3 Ế H (tứ c là

huyện L a S ơ n , H à T ĩn h ) r ồ i tô n lê n là m v u a , đ ặ t n iê n h iệ u là

T rù n g Q u an g

Lúc ấy vua G iả n Đ ịn h đương chống nhau với q u ân nhà

M in h ở th à n h N gự T h iê n (th u ộ c huyện H ưng N h â n ). Q uý
K h o á c h s a i t ư ớ n g l à N g u y ễ n S u ý Ị5ẼẼIÍI r a đ á n h l ẻ n b ắ t đ e m về
N ghệ An. Q uý K hoách tô n G iả n Đ ịn h lê n là m T hái th ư ợ n g
h o à n g đ ể c ù n g lo v i ệ c k h ô i p h ụ c .

5. Trưong Phụ trỏ sang An Nam

Vua nhà M in h th ấ y M ộc T h ạn h b ạ i b in h , lạ i s a i T rư ơ n g

P h ụ là m th ố n g b in h , V ư ơ n g H ữ u Ĩ . S là m phó đem b in h s a n g

cứ u v iệ n .

Q u â n n h à T r ầ n b ấ y g iờ c h i a r a l à m m ấ y đ ạ o đ i đ á n h d ẹ p c á c

c h â u h u y ệ n ở m ạ n H ả i D ư ơ n g . G iả n Đ ịn h đ ó n g q u â n ở H ạ H ồ n g

(N in h G ia n g ) , Q u ý K h o á c h đ ó n g ở B ìn h T h a n .

K h i T r ư ơ n g P h ụ s a n g đ ế n n ơ i, t i ế n b i n h đánh đ u ổ i, G iả n

Đ ịn h đ e m b in h t h u y ề n c h ạ y v ề đ ế n h u y ệ n M ỹ L ư ơ n g ( g iá p S ơ n

T â y v à p h ủ N h o Q u a n ) g ặ p q u â n T rư ơ n g P h ụ đ u ổ i đ ế n b ắ t được

g iả i v ể K im L ă n g .

G iả n Đ ịn h b ị b ắ t r ồ i, Q u ý K h o á c h ở B ìn h T h a n sai Đ ặn g

D ung đến g iữ H àm Tử quan (h u y ện Đ ông An, H ưng Y ê n ).

Nhưng quân của Đ ặ n g D u n g th iế u lư ơ n g , p h ả i b ỏ c h ạ y . Q u ý

211
K hoách t h ấ y q u â n c ủ a Đ ặ n g D u n g đ ã t h u a , liệ u t h ế g iữ k h ô n g

n ổ i, b è n b ỏ B ìn h T h a n c h ạ y v ề N g h ệ A n .

T rư ơ n g P h ụ th ắ n g trậ n , đ i đ ến đâu g iế t h ạ i q u â n dân, và

là m n h ữ n g đ iề u t à n b ạo gớm g h ê n h ư là : x ế p n g ư ờ i t h à n h n ú i,

h o ặ c r ú t r u ộ t n g ư ờ i tr e o lê n c â y , h o ặ c n ấ u t h ịt n g ư ờ i đ ể lấ y d ầ u .

C òn n h ữ n g người A n N am a i tò n g p h ụ c n h à M in h m à g iế t được

n h iề u người b ản q u ố c t h ì đ ư ợ c th ư ở n g c h o là m qu an . T h ật bấy

g iờ t h a h ồ c h o b ọ n h u n g á c đ ắ c c h í!

N ăm C anh D ần (14 10 ) T rần Q uý K hoách cùng vớ i bọn

N g u y ễ n C ả n h D ị lạ i đ e m q u â n r a đ á n h q u â n M in h ở H ổ n g C h â u ,

đ ư ợ c th ắ n g tr ậ n , rồ i lạ i r a đ ó n g ỏ B ìn h T h a n . Ở c á c nơ i lạ i nổi

lê n đ á n h g iế t q u â n n h à M in h ; n h ư n g c h ỉ v ì q u â n k h ô n g có th ố n g

n h iế p , h iệ u lệ n h b ấ t n h ấ t , c h o n ê n đ ế n k h i q u â n g iặ c đ ế n đ á n h ,

q u â n n h à T r ầ n lạ i th u a , p h ả i c h ạ y v ề N g h ệ A n .

T rư ơ n g Phụ m ộ t m ặ t đ ư a c h iế u của vua M in h lấ y lờ i g i ả

n h â n g iả n g h ĩa m à d ụ q u a n lạ i q u â n d â n , m ộ t m ặ t th ì tiế n q u â n

vào đ án h T rần Q uý K hoách.

T háng tư năm Q uý TỊ (14 13 ) T rư ơ n g Phụ đưa quân đánh

N ghệ A n, quân Q u ý K h o á c h b â y g iò m ư ờ i p h ầ n ch ì còn b a bốn,

lư ơ n g t h ự c l ạ i k h ô n g c ó , p h ả i b ỏ c h ạ y v à o H ó a C h â u .

T rư ớ c Q uý K hoách đã m ấy lầ n cho người san g Tàu cầu

phong, M in h đế không cho, đem g iế t sứ th ầ n đ i. N ay Q uý

K h o á c h lạ i s a i N g u y ễ n B iể u r a c ầ u p h o n g vớ i T rư ơ n g P h ụ .

T rư ơ n g Phụ bắt g iữ không cho về. N guyễn B iể u g iậ n m ắng

T r ư ơ n g P h ụ r ằ n g : " C h ú n g b a y t r o n g b ụ n g t h ì c h ỉ lo đ ư ờ n g c h iế m

g iữ , n g o à i m ặ t lạ i g iư ơ n g t iế n g đ e m quân nhân n g h ĩa đ i đ á n h

d ẹ p ; trư ớ c t h ì n ó i s a n g lậ p họ T rần , sau lạ i đ ặ t q u ậ n h u yện để

c a i t r ị, rồ i tìm k ế đ ể vơ v é t c ủ a c ả i, ứ c h iế p s in h d â n ; c h ú n g b a y

t h ậ t l à đ ồ ă n c ư ớ p h u n g n g ư ợ c !" T r ư ơ n g P h ụ tứ c g i ậ n đem g iế t

đ i.

212
6. Hóa Châu thât thủ
Đ ến th á n g sá u năm Q uý T ị (14 13 ) q u â n T rư ơ n g P h ụ vào

đ ế n N g h ệ A n , q u a n T h á i p h ó n h à H ậ u T r ầ n là P h a n Q u ý H ữ u

r a h à n g , n h ư n g được m ấ y h ô m th ì m ấ t. T rư ơ n g P h ụ ch o

co n Q u ý H ữ u là L iê u là m tri p h ủ N g h ệ A n . P h a n L iê u m u ố n

tân g côn g, Q u ý K h o á ch c ó b a o n h iê u tư ớ n g t á n g ư ờ i n à o g iỏ i,

n g ư ờ i n à o dở, q u â n s ố n h iề u ít, sơ n x u y ê n c h ỗ h iể m , c h ỗ k h ô n g

t h ế n à o , k h a i c ả c h o T r ư ơ n g P h ụ b iế t. T rư ơ n g P h ụ b è n q u y ế t ý

v à o H ó a C h â u , v à h ộ i c h ư tư ớ n g lạ i đ ể b à n k ế t iế n b in h .

M ộ c T h ạ n h n ó i r ằ n g : " H ó a C h â u n ú i c a o b ể r ộ n g k h ó lấ y lắ m ".

T rư ơ n g P h ụ n h ấ t đ ịn h vào đánh cho được, nói rằ n g : "T a

sốn g cũ n g ở đ ất H ó a C h â u n à y , m à ch ế t cũ n g ở đ ất H óa C h âu
này. H óa C h âu m à k h ô n g lấ y được th ì k h ô n g m ặ t m ũ i n à o v ề

t r ô n g t h ấ y c h ú a t h ư ợ n g !" L ậ p tứ c t r u y ề n c h o q u â n t h u ỷ b ộ t iế n

vào đ án h H óa C h âu .
Đ ến th á n g c h ín , quân T rư ơ n g Phụ vào đến T huận H óa,

N gu yễn S u ý v à Đ ặn g D u n g n ử a đêm đem q u ân đến đ án h trại

T rư ơ n g P h ụ . Đ ặ n g D u n g đ ã v à o được th u y ề n c ủ a T rư ơ n g P h ụ

đ ịn h đ ể b ắ t s ô n g lấ y n h ư n g k h ô n g b iế t m ặ t , v ì t h ế T rư ơ n g P h ụ

m ới n h ả y x u ố n g sô n g lấ y c á i th u y ề n c o n m à c h ạ y t h o á t đư ợ c.

B ấ y g iờ q u â n n h à T r ầ n í t l ắ m , T r ư ơ n g P h ụ t h ấ y v ậ y đ e m b in h

đ á n h ú p lạ i, b ọ n Đ ặ n g D u n g đ ịc h k h ô n g n ổ i p h ả i b ỏ c h ạ y .

Từ k h i th u a trậ n ấy r ồ i, T r ầ n Q uý K hoách th ế yếu quá

k h ô n g th ể ch ô n g với q u â n g iặ c được n ữ a, p h ả i v ào ẩn núp ở

tr o n g r ừ n g n ú i. C h ẳ n g được b a o lâ u T r ầ n Q u ý K h o á c h , N g u y ễ n

C ả n h D Ị, Đ ặ n g D u n g , N g u y ễ n S u ý đ ề u b ị b ắ t, v à p h ả i g iả i v ề

Y ê n K in h c ả . Đ i đ ế n g iữ a đ ư ờ n g , Q u ý K h o á c h n h ả y x u ố n g b ể tự
tử , b ọ n ô n g Đ ặ n g D u n g c ũ n g t ử t i ế t c ả .

C h a c o n ô n g Đ ặ n g D u n g đ ề u h ế t lò n g g iú p n ư ớ c p h ò v u a ,

t u y k h ô n g t h à n h c ô n g đ ư ợ c, n h ư n g c á i lò n g t r u n g liệ t c ủ a n h à

h ọ Đ ặ n g c ũ n g đ ủ là m c h o n g ư ờ i đờ i s a u tư ở n g n h ớ đ ế n , bở i v ậ y

213
h iệ n n a y c ò n có đ ề n th ò ỏ h u y ệ n C a n L ộ c , t in h H à T ĩn h .

Ô n g Đ ặ n g D u n g có là m b à i th ơ t h u ậ t h o à i n h ư s a u n à y , m à

n g à y n a y c ò n có n h iề u n g ư ờ i v ẫ n t r u y ề n tr ụ n g :

1t l t m M
Thế sự du du nại láo hà!

Vô cùng thiên đm nháp hàm ca

m * m m M i
Then lai đồ điếu thành công dị,

Sự khứ anh hùng ẩm hận đa.

ỉk ìM m m m
Trí chủ hữu hoài phù đùi trục,

Tẩy binh vô lộ vãn thiên hà.

Quốc thù vị phục đầu tiên bạch.

Kỷ độ long tuyền đái nguyệt ma!

D ịc h n ô m :

Việc đời bối rối tuổi gm vay,

Trời đất vô cùng một cuộc say.
Bần tiện gặp thời lên củng dễ,
Anh hừng lỡ bước ngẫm càng cay.
Vai khiêng trái đất mong phò chúa,
Giáp gột sông trời khó vạch mây.
Thù trả chưa xong đầu đã bạc,
Gươm mài bóng nguyệt biết bao rày.
N h à H ậ u T r ầ n n ổ i lê n to a n đ ư ờ n g k h ô i p h ụ c , n h ư n g h iể m v ì

n ỗ i l ò n g n g ư ờ i c ò n l y t á n , t h ế lự c l ạ i h è n y ế u , c h o n ê n c h i đ ư ợ c 7

năm th ì m ấ t.

214
 TRẤNTRIỂUTHẾPHỔB*ffi ta I»
Trân Thửa (không làm vua nhưng truy tôn là Thối tổ)
_______________________ BI # ,____________________X ĨB________ __________ ____________ ______
An «inh vuong uéu I.TTiẳi tông Cảnh Khâm thiôn vương Nhật Hiộu Hoải đúc vưong Bà Liệt Thuỵbé Thién thếnh oông chủ«
_______ &nỉ.Bfk mmmmvJ úm
OMrtivucrgDoén ht*ig đạo vuóng QutìcTuấn TTiẽn cảm Hũáno hộu TWì quốc vuong Quốc Khang 2Thârti»^Hoởng(>^mrtì^QuangKhả(>toquúc>¥ltf
» ìẵ i i» ^ «M /5 mmàmm ¡ỗ i ỉ â « “ “ /v+
lfDMhri
rtvùơigHén rtjngnfùjngvuangTẳng Hưngllvixỉngl-lộn KĩiỀml/Hobnghệu TrârỈKiộn Thônthựy‘cúngđúB aMiúnènQKhỀm TèữiẺnvubn80úcVìệp
n& ỉm n ả ĩ í n®3Ĩm &&.Ê.Ĩ5 mm
. pợnviT^
^ợW*iBnự) (>criry >cwmfl|
(vgKrgvổvưrxi) _____I____________________

Thj*nt4rtihWnglẠj 4. Arti íng ĨHiyín Huộ vOvucrgQuâcChốn K ^ n tr^l cũng đúa

m m àẻ tém *® Ế B * Ị* ặ ị..
ỊtQktiữ-ứ ________ Ị I h M d u O tim t

5.h%ỶilfrgMẹnh LẶttèrtiHoềnQhộu
91 Sỉ à l l ẳ Ẽ
ta«**®*
64énBrgVuợig CưigtucvuơTQDục Qrg*ivwjngTív*t 7DụBngHạo CungttvưsigNguytnTiạc lN0l*IOnQftứ 9DuẠ1CrgKWi
*é é «maEs ể m ĩi* *séw &MĨ 7EI Ì 3 éể,B
Trang drVivumg Ngọc QảnẠiíwKTgQjỹ It.DtịniengNgurg Thátnhuyoổnodlúa iaW H Ír(PW «)
Ể S Ẽ iĨB B Ễ ĨB IB S ® ^ É ă ±
1 Hậu Trín Giản <Wi<» («ẹWtự*ij

2HtuTr«nCUKhotdi ttlNíudím
89i£ « __________
HỌ TRẤN liê n lạ c Với h ọ h ỗ
I* * u Hoếng Hậu • f»n B Hotng h*u - Ong Mn * i\ m Quý Ly
e s /□ s e i ả ỊMn(lK»ì»gl
^ -Ttén^TaVỊ ^ I
TiAií^hộTCrg TiỂnDuộTOng QưýLy

Trứi Thuận TCrg K M m M rtilungĩ^

IS íỊH Ị________ _____________ t t ^ S Ể
 CHƯƠNG X in

THUỘC NHÀ MINH

(1414-1427)
1. Việc chính trị nhà Minh
2. Việc tế tự
3. Cách ăn mặc
4. Sự học hành
5. Việc trạm dịch
6. Việc binh lính
7 . Phép hộ thiếp và hoàng sách
8. Việc thuế má
9. Việc sưu dịch
10. Quan lại

1. V iệc chính trị nhà Minh

T r ư ơ n g P h ụ l ấ y đ ư ợ c c h â u T h u ậ n H ó a v à c h â u T â n B ìn h r á i,

là m s ổ b iê n số dân đ in h ở hai châu ấy, đặt quan c a i trị v à để

q u â n b i n h ở l ạ i p h ò n g g iữ c h ỗ g i á p g iớ i n ư ớ c C h iê m T h à n h . Đ ến

th á n g 8 n ăm G iá p N g ọ ( 14 14 ) T rư ơ n g P h ụ v à M ộ c T h ạ n h v ể T àu ,

đem n h ữ n g đ à n b à c o n g á i v ề r ấ t n h iề u .

Bọn H o à n g P h ú c ỊỊa ở lạ i s ử a s a n g c á c v iệ c tr o n g n ư ớ c để

k h iế n cho ngư ời A n N am đ ồ n g h ó a với ngư ờ i T à u . L ậ p ra đến

m iế u , b ắ t n g ư ờ i m ìn h c ú n g t ế th e o t ụ c b ê n T à u , r ồ i từ c á c h ản

m ặ c c h o c h í sự h ọ c h à n h , v iệ c g ì c ũ n g b ắ t th e o n h ư n g ư ờ i T à u cà.

216
C ò n c á i g ì là d i t íc h c ủ a n ư ở c m ìn h n h ư là s á c h vở , t h ì t h u n h ặ t

đ e m v ề T à u h ế t s ạ c h . L ạ i đ ặ t r a t h u ế lệ , b ổ t h ê m SƯ U d ịc h đ ể lấ y

t iề n c ủ a , là m c h o d â n t a b ấ y g iò p h ả i n h iề u đ iề u k h ô n h ụ c .

2. Việc tế tụ
H o à n g P h ú c b ắ t c á c p h ủ , c h â u , h u y ệ n p h ả i lậ p v ă n m iế u v à

lậ p b à n th ờ b á c h t h ầ n , x ã t ắ c , sơ n x u y ê n , p h o n g v â n đ ể b ố n m ù a

t ế tự .

3. Cách ăn mặc
B ắ t c o n t r a i c o n g á i k h ô n g đ ư ợ c c ắ t tó c , đ à n b à c o n g á i th ì
p h ả i m ặ c á o n g ắ n q u ầ n d à i th e o n h ư n gư ờ i T à u cả.

4. Sự học hành
Q u a n n h à M in h b ắ t m ở n h à h ọ c ở c á c p h ủ , c h â u , h u y ệ n , rồ i

c h ọ n n h ữ n g t h ầ y â m d ư ơ n g , t h ầ y th u ố c , t h ầ y c h ù a , đ ạ o s ĩ, a i g iỏ i

n g h ề g ì th ì là m c h o q u a n đ ể d ạ y n g h ề ấ y .

V u a n h à M in h lạ i x u ố n g c h ỉ t r u y ề n lấ y N g ũ K in h , T ứ T h ư

v à b ộ T in h lý đ ạ i to à n , s a i q u a n đ ư a s a n g b a n c ấ p ch o n gư ờ i A n

N a m h ọ c ở c á c c h â u h u y ệ n , rồ i lạ i s a i th ầ y tă n g v à đ ạ o s ĩ ở T ă n g

đ ạ o t i (1> đ i t r u y ề n g iả n g đạo P h ậ t v à đạo L ão. C òn bao n h iê u

n h ữ n g s á c h vở c ủ a n ư ớ c N a m , từ n h à T r ầ n v ề trư ớ c t h ì th u lấ y

c ả rồ i đ e m v ề K im L ă n g .

C ứ th e o s á c h Lịch triều hiến chương văn tịch chí

Hễĩề c ủ a ông Phan H uy Chú th ì n h ữ n g sách của nưốc

N a m m à T à u lấ y v ề là n h ữ n g s á c h n à y :

(1) Nhà Minh bấy giờ không những là mở mang Nho học mà thôi lại lập
ra Tăng cương ti và Đạo kỳ ti để coi những việc thuộc về đạo Phật và đạo Lão.

217
H ìn h thư M 9 c ủ a v u a T hái Tông nhà L ý 3 quyển

Q u ố c t r iề u th ô n g lễ của vu a T h ái T ông nhà

T rần 10 quyển

H ìn h lu ậ t MW- c ủ a vu a T h ái T ôn g n h à T rần 1 quyển

T h ư ờ n g lễ n iê n h iệ u K iế n T r u n g 10 quyển

K hóa hư tập n n m 1 quyển

N gự th i 1 quyển

D i h ậ u lụ c S n í ế l ằ c ủ a v u a T h á i T ô n g n h à T r ầ n 2 quyển

C ơ c ừ u lụ c WỆị§ặ. 1 quyển

T h i t ậ p |# ÍỆ | 1 quyển

T r u n g h ư n g t h ự c l ụ c tpẸặrĩỊi ằ , T r ầ n N h â n T ô n g 2 quyển

T h i tậ p gặiầ 1 quyển

T h u ỷ v â n t u ỳ b ú t 7J c ® Ị iÌ ® E , T r ầ n A n h T ô n g 2 quyển

T h i t ậ p i ặ i n , T r ầ n M in h T ô n g 1 quyển

T r ầ n t r iề u đ ạ i đ iể n T rần D ụ T ôn g 2 quyển

B ả o h ò a đ iệ n d ư b ú t T rần N gh ệ T ôn g 8 quyển

T h i tậ p í í l í i 1 quyển

B i n h g i a y ế u lư ợ c T rần H ư ng Đ ạo 1 bộ

V ạ n K iế p b í tr u y ề n MMịềíỆ- T rần H ư ng Đ ạo 1 bộ

T ứ t h ư t h u y ế t ư ớ c E 3 ilr i8 á v 3 C h u V ă n T r i n h 1 bộ

T iề u ẩ n th i 1 tậ p

Sầm lâ u tập U y v ăn vư ơng T rầ n Q uốc T oại

WWẰ?ầ 1 quyển

L ạ c đ ạo tập ^ Ì ! J Ệ | C h iê u M in h v ư ơ n g T r ầ n Q uang

K h ải 1 quyển

B ă n g h ồ n g ọ c h á c t ậ p Ì7 k ff T rần n gu yên Đ án

^T C M 1 quyển

G ió i h iê n th i tập iYỆfWM, N gu yễn T ru n g N gạn Ị5 Í

Ĩ&M 1 quyển

218
G iá p t h ạ c h tậ p Phạm Sư M ạnh yẫãỹlẼ. 1 quyển

C úc đư ờ ng d i th ả o ĨẼỊẾỈẼĨỆ T r ầ n N g u y ê n Đ à o ỊỊỊỆÍ7Ẽ
ĩặ 2 quyển

T h ả o n h à n h iệ u tầ n m m & M ,H ồ T ôn V ụ S d ìg n 1 quyển

V iệ t N a m t h ế c h í 1 bộ

V iệ t sử c ư ơ n g m ụ c ỈẾ'£M § 1 bộ

Đ ại V iệ t sử k ý Lê V ăn Hưu 30 quyển

N h ị k h ê t h i t ậ p S S Ổ ÌiÈ IE , N g u y ễ n P h i K h a n h

HÍP 1 quyển

Phi sa tậ p ỉềĩỷM , H àn T h u yên ỆỆẼề 1 quyển

V iệ t đ iệ n u lin h t ậ p ỉẳ^^ãĩỀịầ, L ý T ế X uyên I[ 1 quyển

N h ữ n g s á c h ấ y b â y g iờ k h ô n g b i ế t m ấ t đ â u c ả , k h ô n g t h ấ y

q u y ể n n à o n ữ a , t h ậ t l à m ộ t c á i t h i ệ t h ạ i c h o n g ư ờ i n ư ớ c m ìn h .

C ò n n h ữ n g n g ư ờ i đ i h ọ c , ở c á c p h ủ , c h â u , h u y ệ n , trư ớ c t h ì ở

p h ủ m ỗ i n ă m 2 n g ư ờ i, ở c h â u 2 n ă m 3 n g ư ờ i, ở h u y ệ n m ỗ i n ă m 1

n g ư ờ i, s a u c ả i l ạ i ở p h ủ m ỗ i n ă m 1 n g ư ò i, ở c h â u 3 n ă m 2 n g ư ờ i, ỏ

huyện 2 năm 1 n g ư ờ i, đ ư ợ c l à m h ọc trò tu ế cô n g ch o v à o học

Q u ốc T ử G iá m , r ồ i b ổ đ i là m q u a n .

5. Việc trạm dịch

T ừ th à n h Đ ông quan (tứ c là H à N ộ i) c h o đ ế n h u y ệ n G ia

Lâm , phủ Từ Sơ n, th ì đ ặ t trạ m để chạy g iấ y bằng n g ự a ; từ

h u y ệ n C h í L in h , h u y ệ n Đ ô n g T r iề u ch o đ ế n p h ủ V ạ n N in h là nơ i

g iá p đất K h âm C hâu nước T à u th ì đ ặ t trạ m chạy g iấ y bằng

th u yền .

6. Việc binh lính

V iệ c b ắ t lín h th ì cứ th e o s ổ b ộ m à b ắ t. Ở n h ữ n g n đ i g ọ i là v ệ

sở t h ì m ỗ i m ộ t h ộ p h ả i b a s u ấ t đ i n h đ i l í n h , n h ư n g t ừ T h a n h

H óa về n am ngư ời ở ít, t h ì m ỗ i h ộ c h ỉ p h ả i h a i s u ấ t đ in h đ i lín h

219
m à th ô i. N h ữ n g c h ỗ nào m à k h ô n g có v ệ sờ t h i lậ p đồn ỏ chỗ

h iể m y ế u r ồ i l ấ y d â n b in h r a g iữ .

7. Phép hộ thiếp và hoàng sách

V iệ c đ iề n h ộ ở A n N am b ấ y g iờ p h ả i t h e o n h ư l ệ b ê n T à u .

N hữ ng dân đ in h tro n g nư ớ c, th ì a i c ù n g p h ả i có m ộ t c á i g iấ y

b iê n t ê n t u ổ i v à h ư ơ n g q u á n đ ể lú c n à o c ó k h á m h ò i t h ì p h ả i dưa

r a . C á i g i ấ y ấ y b i ê n t h e o n h ư ở t r o n g q u y ể n s ổ c ủ a q u a n g iữ . H ễ

g i ấ y c ủ a a i m à k h ô n g h ợ p n h ư ở t r o n g s ổ t h ì n g ư ờ i ấ y p h ả i b ắ t đi

lín h .

V iệ c c a i t r ị ở t r o n g n ư ớ c, t h ì c h ia r a là m lý M và giáp f? . ở

c h ỗ t h à n h p h ô " t h ì g ọ i 1 ằ-phường Ịứ\ ở c h u n g q u a n h t h à n h p h ố th ì

g ọ i là tương Á i; ở n h à q u ê t h ì g ọ i l à lý. Lý lạ i c h iara giáp.

Cứ 110 h ộ là m m ộtlý v à 10 h ộ là m m ột giáp. L ý t h i có lý
trưởng, g iá p th ì có giáp thủ.
M ỗi m ột năm có n g ư ờ i là mlý trường c o i v i ệ c t r o n g lý.
M ỗ i m ộ t lý, m ộ t phường h a y l à m ộ t tương c ó m ộ t q u y ể n s á c h

để b i ê n t ấ t c ả s ô ' đ i n h số đ i ề n v à o đ ấ y . C ò n n h ữ n g n g ư ờ i t à n t ậ t

cô q u ả t h ì b i ê n r i ê n g r a ở s a u , g ọ i l à kỷ linh B ậ # . ở đ ầ u q u y ể n

s á c h lạ i có c á i đ ịa đồ.

K h i nào quyển sổ ấy x o n g r ồ i, t h ì b iê n ra là m 4 b ả n , m ột

b ả n có b ìa v à n g , ch o n ê n g ọ i là h o à n g sá c h đ ể g ử i v ề b ộ H ộ,

c ò n 3 b ả n b ì a x a n h , t h ì đ ể ỏ bô " c h í n h t i , ở p h ủ v à h u y ệ n , m ỗ i nơi

m ột bản.

Cứ m ười năm l ạ i t u ỳ sô" đ i n h đ i ề n h ơ n l ê n h a y l à k é m đ i th ế

n à o , p h ả i là m lạ i c á i m ẫ u sổ k h á c , gử i đ i ch o c á c lý, phường và

tương đ ể c ứ t h e o m ẫ u ấ y m à là m .

B ấ y g iò lý trưởng và giáp thủ p h ả i đ ậ p đ á n h c ự c k h ổ lắ m .

8. V iệc thuế má

220
 P h é p n h à M in h đ á n h t h u ế cứ m ỗ i m ẫ u ru ộ n g p h ả i n ộ p n ă m

t h ă n g t h ó c , m ỗ i m ộ t m ẫ u b ã i đ ể t r ồ n g d â u p h ả i n ộ p m ộ t l ạ n g tơ ,

v à m ỗ i c â n tơ p h ả i n ộ p m ộ t t ấ m lụ a .

L ại đ ặt ra t h u ế m u ố i. D â n m à nấu m u ối m ỗi m ột th á n g

được b a o n h i ê u p h ả i đ ư a v à o đ ể ở t ò a Đ ể c ử , đ ợ i k h i n à o t ò a B ô "

c h ín h k h á m rồ i m ó i đư ợ c b á n . A i m à n ấ u lậ u h a y là b á n lậ u th ì

cũng p h ả i p h ạ t n h ư n h a u .

ở c h â u , h u y ệ n n à o c ũ n g có m ộ t tò a T h u ế k h ó a đ ể th u th u ế .

9. Việc sưu dịch

P h à m n h ữ n g ch ỗ n à o có m ỏ v à n g m ỏ b ạ c th ì đ ặ t q u a n r a đ ể

đốc d â n p h u đ i k h a i m ỏ . N h ữ n g c h ỗ r ừ n g n ú i, t h ì b ắ t d â n đ i t ìm

n g à v o i, s ừ n g t ê ; ở c h ỗ g ầ n b ể , t h ì b ắ t d â n p h ả i đ i m ò n g ọ c t r a i .

C òn n h ữ n g th ổ s ả n n h ư : h ồ tiê u , h ư ơ n g liệ u c ũ n g b ắ t c ố n g n ộ p .

Đ ến n h ữ n g h ư ơ u , v o i, r ù a , c h im , v ư ợ n , r ắ n , c á i g ì c ũ n g vơ v é t

đem v ề T à u .

Từ khi bọn L ý B ân M ã K ỳ H IR s a n g th a y T rư ơ n g P h ụ ,

d â n t a b ị b ọ n ấ y s á c h n h i ễ u t h ậ t l à k h ổ sở .

10. Quan lại

T rừ n h ữ n g q u a n lạ i ở b ê n T à u san g cai trị ra kh ôn g kể,

n h ữ n g n g ư ờ i A n N a m n h ư n h ữ n g t ê n N g u y ễ n H u â n ErciÖJ, L ư ơ n g

Nhữ H ô"t yỊịịịc^], Đỗ D uy T ru n g ttũ ỉÈ th e o h à n g nhà M in h ,

k h é o đ ư ò n g x u n ịn h , đ ư ợ c là m q u a n to , lạ i c à n g ỷ t h ế c ủ a g iặ c ,

là m những đ iề u tà n bạo hung ác hơn ngư ời T à u . v ả, tro n g

n h ữ n g lú c b i ế n lo ạ n n h ư t h ế , t h ì n h ữ n g đ ồ t h a m tà n g ia n ác,

k h ô n g có n g h ĩa k h í, k h ô n g b iế t liê m s ỉ, lạ i c à n g đ ắ c c h í lắ m , c h o

nên dân tìn h c ự c k h ổ , lò n g ngư ời sầ u oán. C ũ n g v ì lẽ ấ y , có

n h iề u k ẻ tứ c g iậ n n ổ i lê n đ á n h p h á , là m ch o tro n g nư óc k h ô n g

lú c n à o đ ư ợ c y ê n ổ n .

221
 CHƯƠNG XIV

MƯỜI NĂM ĐÁNH QUẢN TÀU

(1418-1427)

1. Lê Lợi khởi nghĩa ở Lam Sơn

2. Về Chí Linh lần thứ nhất
3. Về Chí Linh lần thứ hai
4. Bình Định vương về đóng Lư Sơn
5. Bình Định vương về đóng Lỗi Giang
6. Nguyễn Trãi
7 . Binh Định vương phá quán Trần Trí
8. Về Chí Linh lần thứ ba
9. Bình Định vương hết lương phải hòa với giặc
10. Bình Định vương lấy đất Nghệ An
11. Vây thành Tây Đô
12. Lấy Tân Bình và Thuận Hoá
13. Quân Bình Định vương tiến ra Đông Đô
14. Trận Tuỵ Động: Vương Thông thất thế
15. Vây thành Đông Đô
16. Vương Thông ước hòa lần thứ nhất
17. Bình Định vương đóng quân ở Bồ Đê
18. Bình Định vương đặt pháp luật để trị quăn dân
19. Trận Chi Lăng: Liễu Thăng tử trận
20. Vương Thông xin hòa lần thứ hai
21. Trần Cao dâng biểu xin phong
22. Tờ Bình Ngô đại cáo
1. Lê Lọi khỏi nghĩa ỏ Lam Son
Từ khi nhà M in h san g cai trị A n N am , dân ta phải khổ

n h ụ c tră m đ ư ờ n g , t iế n g o a n k h ô n g k ê u r a đ ư ợ c, lò n g tứ c g iậ n

n g ấ m n g h ía ở tro n g tâ m can , ch ỉ m o n g m ỏi r a cho k h ỏ i đ ố n g th a n

lử a . M a y lú c ấ y c ó m ộ t đ ấ n g a n h h ù n g n ổ i lê n , k é o c ò n g h ĩ a đ ể

ch ố n g vớ i g iặ c M in h , tr o n g 1 0 n ă m lấ y lạ i được g ia n g sơ n c ũ , v à

x â y đ ắ p lạ i n ề n đ ộ c lậ p c h o nư ớ c N a m .

Đ ấng anh hùng ấ y , n gư ờ i ở là n g Lam Sơn, h u yện Thuỵ

N g u y ê n , p h ủ T h iệ u H ó a , tỉn h T h a n h H ó a , h ọ L ê l ễ , tê n là L ợ i í!j.

Đ ã m ấ y đ ò i là m n g h ề c a n h n ô n g , n h à v ẫ n g ià u có, lạ i h a y g iú p đ õ

c h o k ẻ n g h è o k h ó , c h o n ê n m ọ i n g ư ờ i đ ề u p h ụ c , v à n h ữ n g t ô i tớ ư ớ c

có h à n g n g h ìn n g ư ờ i. Ô n g L ê Lợi k h ả n g k h á i , c ó c h í ló n ,

quan nhà M in h nghe tiế n g , đã đỗ cho là m quan, như ng ông

"Làm trai sinh ở trên đời,

k h ô n g c h ịu k h u ấ t , th ư ờ n g n ó i r ằ n g :

nên giúp nạn lớn, lập công to, đ ể tiếng thơm cho muôn đời, chứ
sao lại chịu bo bo làm đầy tớ người!". B è n g i ấ u t i ế n g ỏ c h ỗ s ơ n
lâ m , đ ó n m ò i n h ữ n g k ẻ h à o k i ệ t , c h i ê u t ậ p n h ữ n g k ẻ l ư u v o n g .

Đ ến m ù a x u â n n ăm M ậu T u ấ t (14 18 ) đòi v u a T h àn h T ổ n h à

M in h , n iê n h iệ u V in h L ạ c th ứ 1 6 , ô n g L ê L ợ i c ù n g v ớ i tư ó n g là

L ê T h ạ c h l ể ĩ ĩ v à L ê L iễ u k h ở i b in h ở n ú i L a m S ơ n U l l i tự

x ư n g là B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g T í Ẽ 3 E , r ồ i t r u y ề n h ịc h đ i g ầ n x a k ể tộ i

n h à M in h đ ể r õ c á i m ụ c đ íc h c ủ a m ìn h k h ỏ i n g h ĩa đ á n h k ẻ t h ù

c ủ a nư ớ c.

V iệ c đ á n h g iặ c M in h t u y là t h u ậ n lò n g n g ư ờ i v à h ợ p lẽ c ô n g

b ằ n g , n h ư n g m à t h ế lự c c ủ a B ì n h Đ ị n h v ư ơ n g lú c đ ầ u c ò n k é m

lắ m , tư ớ n g s ĩ t h ì í t , lư ơ n g t h ự c k h ô n g đ ủ . D ẫ u c ó d ù n g k ế đ á n h

đư ợ c đ ô i b a t r ậ n , n h ư n g v ẫ n k h ô n g có đ ủ s ứ c m à c h ố n g g iữ v ớ i

223
quân n g h ịc h , c h o n ê n p h ả i v ề n ú i C h í L in h b a lầ n , v à

phải nguy cấp m ấy p h e n , t h ậ t là g ia n tru ân vất vả. Sau nhờ

h ồ n g p h ú c n ư ớ c N a m , B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g lấ y đ ư ợ c đ ấ t N g h ệ A n ,

rồ i từ đó m ới có th ể v ẫ y vùng, đánh ra m ặt Bắc, lấ y lạ i dược

g ia n g sơ n n ư ố c n h à .

2. V ề C hí Linh lần thứ nhất

K h i q u a n n h à M in h là M ã K ỳ J f i g ở T â y Đ ô , n g h e t in B ìn h

Đ ịn h v ư ơ n g n ổ i lê n ở núi Lam S ơ n , liề n đem quân đến đánh.

V ư ơ n g s a n g đ ó n g ở n ú i L ạ c T h u ỷ (C ẩ m T h u ỷ , p h ủ Q u ả n g H óa)

để đợi q u ân M in h . Đ ến khi quân M ỹ K ỳ đến, phục b in h của

v ư ơ n g đ ổ r a đ á n h , đ u ổ i đ ư ợ c q u â n n g h ị c h , n h ư n g v ì t h ế y ế u lắ m

c h ố n g g iữ k h ô n g n ổ i, v ư ơ n g p h ả i b ỏ v ợ c o n đ ể g iặ c b ắ t đ ư ợ c, đ em

b ạ i b in h c h ạ y v ề đ ó n g ở n ú i C h í L in h .

3. V ề C hí Linh lần thứ hai

T h á n g tư n ă m K ỷ H ợ i ( 1 4 1 9 ) B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g lạ i r a đ á n h

lấ y đ ồ n N g a L ạ c (th u ộ c h u y ệ n N ga Sơ n, T h an h H ó a ) g iế t được

tư ớ n g n h à M in h là N g u y ễ n S a o lỹtịỷ, n h ư n g q u ần củ a vư ơ ng bấy

g iò h ã y c ò n ít , đ á n h lâ u k h ô n g đ ư ợ c, lạ i p h ả i r ú t v ề C h í L in h .

(1) Sách ''Khâm định thông giám" chép là núi Chí Linh này ờ phủ Trấn
Định, tỉnh Nghệ An, tức là ở vào đất Cam Môn, Cam Cát giáp tỉnh Hà Tĩnh.
Nhưng xem kỹ địa đồ thì vua Thái Tổ khởi binh ỏ Lam Sơn, thuộc huyện Thuỵ
Nguyên, phủ Thiệu Hóa, và lúc ấy vẫn lui tới ỏ vùng Lạc Thuỳ, tức là cẩm
Thuỷ và ỏ vùng Nga Sdn. Vậy thì núi Chí Lánh này không phải ờ miển Trấn
Định, mà chắc là chỉ ỏ trong vùng Thanh Hóa mà thôi. Xem như kiu ngài thua
ở Chí Linh thì chạy về Lư Sơn ở châu Quan Hóa, thuộc phù Quàng Hóa thi
biết. Vả lại ngài khỏi nghĩa từ năm Mậu Tuất (1418) mà mãi đến r.ám Giáp
Thìn (1424) thì ngài mới bàn sự đi đánh mạn Nghệ An, như th ế mà nói ràng
núi Chí Linh ở phủ Trấn Định, tức là xứ Ngọc Ma ngày trước, ờ phía nam tinh
Nghệ An bấy giò, thì chắc là lầm.

224
 Q u a n n h à M in h b iế t r ằ n g C h í L in h là c h ỗ B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g
l u i tớ i, b è n đ e m b i n h đ ế n v â y đ á n h . V ư ơ n g b ị v â y n g u y c ấ p l ắ m ,

m ố i h ỏ i c á c tư ớ n g r ằ n g : có a i là m được n h ư ngư ơ i K ỷ T ú i ímis

n g à y t r ư ớ c c h ị u c h ế t t h a y c h o v u a H á n C a o k h ô n g ? B ấ y g iờ c ó

ông L ê L a i liề u m ìn h v ì n ư ớ c, x in m ặ c t h a y á o n g ự b à o cư ỡ i

v o i r a t r ậ n đ á n h n h a u v ớ i g iặ c . Q u â n n h à M in h tư ở n g là B ìn h

Đ ịn h v ư ơ n g t h ậ t , x ú m n h a u l ạ i v â y đ á n h , b ắ t đ ư ợ c g i ế t đ i r ồ i r ú t

qu ân v ề T â y Đ ô.

4. Bĩnh Định Vương vể đóng Lư Sơn

V ư ơ n g n h ờ c ó ô n g L ê L a i c h ịu b ỏ m ìn h c ứ u c h ú a , m ớ i tr ố n

t h o á t đ ư ợ c n ạ n lớ n , r ồ i m ộ t m ặ t c h o n g ư ờ i s a n g A i L a o c ầ u c ứ u ,

m ộ t m ặ t t h u n h ặ t n h ữ n g t à n q u â n v ề đ ó n g ở L ư S ơ n 3 | | 1 | (ở p h í a

tâ y c h â u Q u a n H ó a).

N g a y n ă m ấ y , ở N g h ệ A n có q u a n T r i p h ủ là P h a n L iê u

là m p h ả n n h à M in h ; ồ H ạ H ồ n g có T r ịn h C ô n g C h ứ n g

Lê H ành H ÍT ; ở K h o á i C h â u có N g u y ễ n Đ ặ c ở H oàng

G ia n g có N guyễn Đ a C ấu T rần N huế Ị^ ^ í; ỏ Thuỷ

Đ ư ờ n g có L ê N g ã H I S , n ổ i lê n là m lo ạ n , q u â n n h à M in h p h ả i đ i

đ á n h d ẹ p c á c n ơ i c h o n ê n B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g ở v ù n g T h a n h H ó a

c ũ n g đ ư ợ c n h â n d ịp m à d ư õ n g u y s ú c n h u ệ .

5. Bĩnh Định Vưong vể đống Lỗi Giang

N ăm C a n h T ý ( 14 2 0 ) B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g đ e m q u â n r a đ ó n g ở

là n g T h ô i, đ ịn h x u ố n g đ á n h T â y Đ ô , tư ớ n g n h à M in h là L ý B â n

được tin ấ y , đ e m q u ân đ ến đ án h , đ i đ ến chỗ T h i L a n g , b ị p h ụ c

b in h c ủ a v ư ơ n g đ á n h p h á m ộ t t r ậ n , q u â n M in h b ỏ c h ạ y . V ư ơ n g

lạ i đ e m quân lê n đ ó n g ở L ỗ i G ia n g i i ỉ l (1> v à ở đồn B a Lậm .

(1) Lỗi Giang là tên một khúc sông Mả Giang ở vùng trên huyện cẩm
Thuỷ.

225
Q uân M in h p h ả i lù i v ê đ ó n g ở N g a Lạc và Q uan D u đ ể phòng

g iữ T â y Đ ô .

6. Nguyễn Trãi
K hi B ìn h Đ ịn h vư ơng về đánh ờ Lỗi G ia n g , th i có ô n g
N guyễn T r ã i I5c M “ ’ v à o y ế t k i ế n , d â n g b à i s á c h b ìn h N g ô , v u a

xem lấ y là m h a y , d ù n g ô n g ấ y là m th a m m ứu.

Ô n g N g u y ễ n T r ã i là co n ô n g B ả n g n h ã n N g u y ễ n P h i K h an h

Ị5ũ í§!fêp . Đ ò i n h à H ồ , ô n g đ ã t h i đ ỗ t i ế n s ĩ ( 1 4 0 0 ) . K h i ô n g N g u y ễ n

P h i K h a n h b ị n h à M in h b ắ t v ề K im L ả n g , ô n g t h e o k h ó c , lê n đ ến

cử a N am Q uan k h ô n g c h ịu trỏ lạ i. Ô n g P h i K h a n h b à o ràn g:

" C o n p h ả i t r ở v ề m à lo t r ả t h ù c h o c h a , r ử a t h ẹ n c h o n ư ớ c , c h ứ đi

th e o k h ó c ló c m à là m g ì? " T ừ đ ó ô n g trở lạ i, n g à y đêm lo v iệ c

p h ụ c th ù . N a y r a g iú p B ìn h Đ ị n h v ư ơ n g b à y m ư u đ ị n h k ế đ ể lo

s ự b ìn h đ ịn h .

7. Bình Định Vưong phá quân Trần Tri

Đ ến th á n g 1 1 năm T â n S ử u ( 1 4 2 1 ) tư ớ n g n h à M in h là T rầ n

T r í Ị S 1=3 đ e m m ấ y v ạ n q u â n đ ế n đ á n h B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g ờ đ ồ n B a

L ậ m , lạ i ư ớ c v ớ i n g ư ờ i L à o s a n g c ù n g đ á n h h a i m ặ t . V ư ơ n g m ới

h ộ i c á c tư ớ n g lạ i b à n r ằ n g : Q u â n k ia t u y n h iề u , n h ư n g ờ x a đ ến ,

còn đang nhọc m ệ t, ta nên đưa quân ra đón đánh t ấ t là phải

đư ợ c. B àn xong, đến đêm đem quân vào cư ớ p t r ạ i M in h , g iế t

đ ư ợ c h ơ n 1 .0 0 0 n g ư ờ i, T r ầ n T r í t h ấ y v ậ y g iậ n lắ m , s á n g h ô m s a u

tru yề n lệ n h kéo to à n quân đến đánh. Q uân A n N am đã phục

sẵn trư ớ c r ồ i, t h ấ y quân M in h đ ế n , liề n đổ ra đánh h ả n g quá,

q u â n M in h lạ i p h ả i lu i v ề .

(1) Ông Nguyễn Trãi là cháu ngoại ông Trần Nguyên Đán, bời vậy ông
cùng vỏi Trần Nguyên Hăng có tình thân. Ông Nguyễn Trãi và ông Trần
Nguyên Hãng là người đại công thần nhà Lê, sau đều bị giết hại cả-

226
 Đ a n g k h i h a i b ê n c ò n đ ố i đ ịc h , c ó b a v ạ n n g ư ờ i L à o g i ả x ư n g
s a n g là m v iệ n b in h c h o B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g . V ư ơ n g k h ô n g b iế t là

d ố i, q u â n Lào n ử a đêm k é o đ ế n đ á n h , tư ớ n g c ủ a v ư ơ n g l à L ê

T h ạ c h H ĩ í b ị t ê n b ắ n c h ế t . N h ư n g m à q u â n t a g iữ v ữ n g đ ồ n t r ạ i,

q u â n L à o p h ả i lù i v ề .

8. về Chí Linh lần ỉhứ ba

San g năm s a u là n ă m N hâm D ầ n ( 1 4 2 2 ) B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g

tự đ ồ n B a L ậ m t iế n lê n đ á n h đ ồ n Q u a n G ia , b ị q u â n M in h v à

q u â n L à o h a i m ặ t đ á n h l ạ i , p h ả i t h u a c h ạ y v ề g iữ đ ồ n K h ô i S á c h .

Q u â n M in h và quân Lào th ừ a th ế đổ đến vây k ín bốn m ặ t.

V ư ơ n g t h ấ y t h ế n g u y q u á , m ố i b ả o c á c tư ớ n g r ằ n g : " Q u â n g iặ c

v â y k ín r ồ i, n ế u k h ô n g liề u s ố n g c h ế t đ á n h t h á o lấ y đ ư ờ n g c h ạ y

r a , th ì c h ế t c ả !" Q u â n s ĩ a i n ấ y đ ề u c ố sứ c đ á n h p h á , q u â n g iặ c

p h ả i lù i. V ư ơ n g l ạ i đ e m q u â n v ề n ú i C h í L i n h .

T ừ k h i B ì n h Đ ịn h v ư ơ n g đ e m b in h v ề C h í L i n h , lư ơ n g th ự c

m ỗi n g à y m ột k é m , tro n g h a i th á n g trò i q u â n s ĩ p h ả i ă n ra u ă n

cỏ, có b a o n h iê u v o i n g ự a là m th ịt ă n h ế t c ả . T ư ớ n g s ĩ m ỏ i m ệ t,

đ ề u m u ố n n g h ỉ n g ơ i, x i n v ư ơ n g h ã y t ạ m h ò a v ớ i g iặ c . V ư ơ n g b ấ t

đ ắ c d ĩ s a i L ê T r ă n H r ü đ i x i n h ò a . Q u a n n h à M in h b ấ y g iò t h ấ y

đ á n h k h ô n g lợ i , c ũ n g t h u ậ n c h o h ò a .

9. Bình Định Vương hết lương phải hòa vói giặc

N ăm Q u ý M ã o ( 1 4 2 3 ) B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g đ e m quân về Lam

S ơ n . B ấ y g i ờ t ư ó n g n h à M i n h l à b ọ n T r ầ n T r í K íH ? , S ơ n T h ọ LÜ M

th ư ờ n g h a y c h o v ư ơ n g t r â u , n g ự a , c á m ắ m v à th ó c lú a ; v ư ơ n g

cũ n g cho L ê T ră n đ ư a v à n g b ạc ra tạ . N h ư n g sa u bọn T rầ n T rí

n gờ c ó b ụ n g g i ả d ố i, b ắ t g iữ L ê T r ă n lạ i , k h ô n g c h o v ề , v ì v ậ y

vư ơ n g m ớ i t u y ệ t g ia o k h ô n g đ i lạ i n ữ a , rồ i đ e m quân về đóng ở

n ú i L ư S ơ n M LÜ.

227
10. Bình Định Vương lấy đất Nghệ An
N ăm G iá p T h ìn ( 14 2 4 ) B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g h ộ i c á c tư ớ n g b àn

k ế t iế n t h ủ . Q u a n t h iế u u ý là L ê C h íc h nói rà n g : "N g h ệ An

là đ ấ t h iể m y ế u , đ ấ t r ộ n g n g ư ờ i n h iề u , n a y t a h ã y v à o lấ y T rà

Long ( p h ủ T ư ơ n g D ư ơ n g ) r ồ i h ạ t h à n h N g h ệ A n . đ ể là m ch ỗ

trú chân đ ã , n h iê n hậu s ẽ q u a y trở r a đánh lấ y Đ ô n g Đ ô, như

t h ế t h i ê n h ạ c ó t h ể b ì n h đ ư ợ c ."

V ư ơ n g c h o k ế ấ y là p h ả i, b è n đ e m q u â n v ề n a m , đ á n h đồn

Đ a C ăn g ^ Ỉ7 , tư ớ n g nhà M in h là Lương N hữ H ốt bò

chạy.

L ấy được đồn Đ a C ă n g r ồ i, v ư ơ n g t iế n quân vào đ á n h T rà

L o n g , đ i đ ế n n ú i B ồ L iệ p , ở p h ủ Q u ỳ C h â u , g ặ p b ọ n T r ầ n T r í ĨẾ
M, P h ư ơ n g C h in h ýĩĩệL đem b in h đ ế n đ á n h , v ư ơ n g b è n tìm chỗ

h iể m phục sẵn ; k h i quân M in h vừ a đến, qu ân ta đổ ra đánh,

chém đ ư ợ c tư ớ n g n h à M in h là T r ầ n T r u n g g i ế t đ ư ợ c s ĩ tố t

h ơ n 2 .0 0 0 n g ư ờ i, b ắ t đ ư ợ c h ơ n 1 0 0 c o n n g ự a . Q u â n M in h b ỏ c h ạ y ,

vư ơ ng đ em b in h đ ế n v â y đ á n h T r à L o n g . Q u a n T r i p h ủ là c ầ m

B àn h 3 Ẹ 0 ch ờ c ứ u b in h m ã i k h ô n g đ ư ợ c, p h ả i m ỏ c ử a th à n h ra

hàng.

T ừ k h i B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g k h ở i n g h ĩa c h o đ ế n g iờ , đ á n h vớ i

q u â n n h à M in h đ ã n h iề u p h e n , đ ư ợ c t h u a đ ã t r ả i q u a m ấ y trậ n ,

nhưng quan nhà M in h vẫn lấ y là m k h in h th ư ờ n g , cho n ên

kh ôn g tâ u v ề c h o M in h t r iề u b iế t. B ấ y g iờ H o à n g P h ú c về

T à u r ồ i, v u a n h à M in h s a i B in h b ộ T h ư ợ n g th ư là T r ầ n H i ệ p [$.

sa n g th a y .

T rần H iệ p t h ấ y B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g lấ y được c h ầ u T r à L o n g ,
th a n h t h ế lừ n g lẫ y , b è n v ộ i v à n g là m sớ t â u c h o v u a n h à M in h

b iế t. M in h đ ế m ới xuống c h iế u trá c h m ắng bọn T rần T r í,

P h ư ơ n g C h ín h , b ắ t p h ả i d ẹ p n g a y c h o y ê n g iặ c ấ y . B ọ n T r ẩ n T rí

sỢ h ã i đ e m c ả t h u ỷ b ộ , c ù n g t i ế n l ê n đ á n h B ì n h Đ ị n h v ư ơ n g .

228
 V ư ơ n g s a i Đ in h L iệ t T ỹ d đ e m 1 .0 0 0 quân đi đường tắ t ra

g i ữ Đ ỗ G i a (1), c ò n v ư ơ n g t h ì đ e m c ả t ư ớ n g s ĩ đ ế n ở m ạ n t h ư ợ n g

du đ ất K h ả L ư u g ở bắc n gạn sô n g L a m G ia n g (th u ộ c h u y ệ n

L ư ơ n g S ơ n ), r ồ i tìm c h ỗ h iể m y ế u p h ụ c b in h đ ể đ ợ i q u â n M in h .

K h i q u â n M i n h đ ã đ ế n K h ả L ư u , v ư ơ n g b è n s a i n g ư ờ i, b a n

n g à y t h ì k é o cờ đ á n h t r ố n g , b a n đ ê m t h ì b ắ t đ ố t lử a đ ể là m n g h i

b in h , r ồ i c h o b in h s a n g b ê n k ia sô n g p h ụ c s ẵ n . S á n g h ô m sau

q u â n M in h t iế n lê n b ị p h ụ c b in h b ố n m ặ t đ ổ r a đ á n h , tư ớ n g n h à

M in h là C h u K i ệ t p h ả i b ắ t, H o à n g T h à n h p h ả i chém ,

còn q u â n sĩ bỏ ch ạ y cả. T rần T r í p h ả i t h u q u â n v ề g iữ t h à n h

N ghệ A n.

T háng g iê n g năm Ất Tị (14 2 5 ) vư ơ ng đem b in h về đánh

t h à n h N g h ệ A n , đ i đ ế n l à n g Đ a L ô i ở h u y ệ n T h ổ D u ( b â y g iờ l à

huyện T h an h C h ư ơ n g ) d â n s ự đ ư a t r â u đ ư a rư ợ u r a đ ó n rư ớ c,

g ià t r ẻ đ ề u n ó i r ằ n g : k h ô n g n gờ n g à y n a y lạ i t h ấ y u y n g h i n ư ó c

c ũ . B ấ y g iờ l ạ i c ó q u a n t r i p h ủ N g ọ c M a ( p h ủ T r ấ n Đ ịn h ) l à c ầ m

Q u ý ỈẸ ỉS lđ e m b i n h m ã v ề g iú p .

V ư ơ n g b è n x u ố n g lệ n h r ằ n g : " D â n t a l â u n a y đ ã p h ả i k h ổ sở

v ề c h ín h t r ị b ạ o n g ư ợ c c ủ a n g ư ờ i T à u , q u â n t a đ i đ ế n đ â u c ấ m

kh ô n g được x â m phạm đ ế n c h ú t g ì c ủ a a i. N h ữ n g g ạ o th ó c t r â u

bò m à k h ô n g p h ả i là c ủ a n gư ờ i n h à M in h t h ì k h ô n g đư ợ c lấ y " .

Đ o ạ n r ồ i , p h â n b i n h đ i đ á n h l ấ y c á c n ơ i, đ i đ ế n đ â u c á c q u a n

châu h u yện ra h à n g c ả , đ ề u tìn h n g u y ệ n đ i đ á n h t h à n h N g h ệ

A n. Vương bèn đem q u â n v ề v â y t h à n h ; q u â n M in h h ế t s ứ c g iữ

g ìn k h ô n g d á m r a đ á n h .

Đ ư ơ n g k h i v â y đ á n h ỏ N g h ệ A n , tư ố n g n h à M in h là L ý A n

ở Đ ông Q uan đem quân đ i đ ư ờ n g b ể v à o cứ u. Q u â n của

T r ầ n T r í ở tr o n g t h à n h c ũ n g đ ổ r a đ á n h , v ư ơ n g n h ử q u â n M in h

đ ế n c ử a s ô n g Đ ộ G ia , r ồ i d ù n g p h ụ c b in h đ á n h t a n q u â n g iặ c .

(1) Vào quãng gần đồn Linh cảm , huyện Hương Sơn, Hà Tĩnh.

229
T r ầ n T r í b ỏ c h ạ y v ề Đ ô n g Q u a n , c ò n L ý A n v à o g iữ t h à n h , v ư ơ n g

lạ i đ e m q u â n v ề v â y th à n h .

11. V â y thành Tây Đô

Đ ế n t h á n g n ă m , v ư ơ n g s a i q u a n T ư k h ô n g là Đ in h L ễ T f §

đem b in h đ i đ á n h D iễ n C h â u , Đ in h Lễ đi vừ a đến n ơ i, t h i g ặ p

tư ớ n g nhà M in h là T rư ơ n g H ùng đem 300 c h iế c th u y ể n

lư ơ n g ở Đ ô n g Q u a n m ớ i v à o , q u â n ở t r o n g t h à n h r a t iế p , b ị p h ụ c

b in h c ủ a Đ in h L ễ đ á n h đ u ổ i. B a o n h iê u t h u y ề n lư ơ n g Đ in h L ễ

cư ớ p lấ y đư ợ c c ả , rồ i đ u ổ i T rư ơ n g H ù n g r a đến T ây Đ ô . B ìn h

Đ ịn h v ư ơ n g đ ư ợ c t in ấ y liề n s a i L ê Sát và Lư u N hân Chú

đem b in h ra tiế p ứ n g c h o Đ in h L ễ . Đ in h Lễ nhân d ịp t i ế n lê n

v â y th à n h T â y Đ ô.

12. Lấy Tôn Bình và Thuận Hóa

Q u a t h á n g b ả y , v ư ơ n g s a i q u a n T ư đ ồ T r ầ n N g u y ê n H â n 151

7 Ê f f (1) T h ư ợ n g t ư ớ n g L ê Nỗ lặ í^ đ e m hơn m ộ t n g h ìn quân vào

lấ y c h â u T â n B ìn h v à c h â u T h u ậ n H ó a . Đ i đ ế n B ố C h ín h th ì gặp

tư ớ n g n h à M in h là N h â m N ăng Ỉ Ềề , h a i b ê n đ á n h n h a u , quân

n h à M i n h b ị p h ụ c b i n h đ á n h c h ạ y t a n c ả . B ấ y g iờ l ạ i c ó đ ạ o t h u ỷ

quân của Lê N gân tễ is đem hơn 7 0 c h iế c t h u y ề n đ i đư ờ ng bể

vào, T rần N guyên H ãn liề n đem cả th u ỷ b ộ tiế n lê n đánh hạ

đư ợ c h a i th à n h ấ y , m ộ th ê m m ấ y v ạ n t in h b in h đ ư a r a đ á n h m ặt

bắc.

T ừ đ â y b in h t h ế c ủ a B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g m ộ t n g à y m ộ t m ạ n h ,

c á c tư ớ n g tô n n g à i lê n là m "Đ ạ i th iê n h à n h h ó a n g h ĩa

là t h a y trờ i là m m ọ i v iệ c .

(1) Trần Nguyên Hãn, có nơi chép là Trần Hãn, là cháu Trẩu Nguyên
Đán, dòng dõi Trần Quang Khải.

230
13. Quân Bình Định Vương tiến ra Đông Đô
N ăm B ín h N g ọ ( 14 2 6 ) v ư ơ n g t h ấ y tin h b in h c ủ a n h à M in h ở

c ả N g h ệ A n , ồ n g o à i Đ ô n g Đ ô k h ô n g c ó b a o n h i ê u n g ư ờ i, b è n s a i

L ý T r iệ n Phạm V ăn xả o T r ịn h K h ả , Đ ỗ B í r a đ á n h

Q u ố c O a i, Q u ả n g O a i, G i a H ư n g , Q u y H ó a , Đ à G ia n g , T a m Đ ái

(B ạ c h H ạ c ), T u y ê n Q u a n g đ ể c h ặ n đ ư ờ n g v iệ n b in h ỏ V â n N a m

san g. S a i L ư u N h â n C h ú v à B ù i B Ị r a đ á n h T h iê n T rư ờ n g ,

K iế n X ư ơ n g , T â n H ư n g , T h ư ợ n g H ồ n g ( B ìn h G ia n g ) , H ạ H ồ n g

(N in h G ia n g ) , B ắ c G i a n g , L ạ n g G i a n g , đ ể c h ặ n đ ư ờ n g v i ệ n b in h

ỏ L ư ỡ n g Q u ả n g s a n g . L ạ i s a i Đ in h L ễ T U , N g u y ễ n X í ịỹiM đem

b in h đ i t h ẳ n g r a đ á n h Đ ô n g q u a n .

Q uân của B ìn h Đ ịn h vư ơ ng đi đến đâu g iữ kỷ lu ậ t rất

n g h iê m , k h ô n g x â m p h ạ m đ ế n c ủ a a i c h ú t g ì, c h o n ê n a i a i c ũ n g

v u i lò n g th e o p h ụ c . B ọ n L ý T r iệ n lấ y đư ợ c Q u ố c O a i v à T a m Đ á i

rồ i đ e m q u â n v ệ đ á n h Đ ô n g Q u a n .

Q u a n t h a m tư ố n g n h à M in h là T r ầ n T r í đ e m b in h r a đ ó n g ở

N i n h K i ề u (1) ( p h í a t â y p h ủ G ia o C h â u ) v à ở ú n g T h iê n (? ) đ ể

c h ố n g g iữ ; q u â n L ý T r iệ n đ ế n đ á n h , T r ầ n T r í t h u a c h ạ y v ề đ ó n g

ỏ p h ía t â y s ô n g N in h G i a n g ( k h ú c t r ê n s ô n g Đ á y ) . C h ợ t có tin

báo r ằ n g có h ơ n m ộ t v ạ n q u â n V â n N a m s a n g c ứ u , L ý T r i ệ n sợ

để h a i đ ạ o q u â n c ủ a M in h h ợ p lạ i th ì k h ó đ á n h , b è n b ả o P h ạ m

V ă n X ả o đ e m h ơ n m ộ t n g h ìn n gư ờ i đ i đ ó n c h ặ n đ ư ờ n g q u â n V â n

N a m ; c ò n m ìn h c ù n g v ó i Đ ỗ B í đ e m qu ân đến đán h T rần T r í.

T r ầ n T r í t h u a c h ạ y ; b ọ n L ý T r iệ n đ u ổ i đ ế n là n g N h â n M ụ c b ắ t

được tư ố n g n h à M in h là V i L ạ n g ÍỆỹc. c h é m đ ư ợ c h ơ n 1.0 0 0 , rồ i

lạ i q u a y trở v ề N in h G ia n g h ợ p b in h v ó i V ă n x ả o đ ể đ á n h q u â n

V ân N am .

(1) Những tên Ninh Kiều, Ninh Giang, úng Thiên chắc là ở vùng huyện
Từ Liêm, huyện Thanh Oai, về quãng sông Nhuệ Giang và sông Đáy. Mà Ninh
Giang có lẽ là khúc sông Đáy ỏ vào quãng Từ Liêm hay Thanh Oai gì đó.

231
 Phạm V ăn xả o đ ế n c ầ u X a L ộ c (?) t h ì g ặ p q u ả n V ân N am

s a n g , đ á n h m ộ t t r ậ n , q u â n n g h ịc h t h u a c h ạ y v ể g iữ t h à n h T a m

G ia n g .

T rần T rí th ấ y th ế ở Đ ông Q uan yếu lắ m b è n v iế t th ư vào

N g h ệ A n g ọ i P h ư ơ n g C h ín h đ e m b in h r a c ứ u , đ ể g iữ lấ y c h ỗ cồ n

b ả n . P h ư ơ n g C h ín h đ ư ợ c t h ư b è n s a i T h á i P h ú c H ĩ H ờ l ạ i g iữ
th à n h N ghệ A n, rồ i đem quân xuống th u y ề n đ i đ ư ờ n g b ể ra

Đ ông Q uan.

B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g n g h e t in ấ y , liề n s a i L ê N g â n f ? S Ỉ , L ê V ả n

A n H Ẫ 5 ỈC , L ê B ô i H íS , L ê T h ậ n n t í , L ê V ă n L á n h l ? j t s ở lạ i

v â y t h à n h N g h ệ A n ; v ư ơ n g tự đ e m đ ạ i q u â n c ả t h u ỷ b ộ đ u ổ i th e o

P h ư ơ n g C h ín h r a bắc. R a đến T h an h H óa vư ơng đem b in h v à o

đ á n h t h à n h T â y Đ ô , n h ư n g q u â n M in h g iữ v ữ n g t h à n h t r ì đ á n h

k h ô n g đ ư ợ c, v ư ơ n g đ e m q u â n đ ế n đ ó n g ở L ỗ i G ia n g .

14. Trộn Tuỵ Động

Vương Thông th ất thế- T ừ k h i B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g ở L ư Sơ n

v à o đ á n h N g h ệ A n đ ế n g iờ đ á n h đ â u được đ ấy, th a n h t h ế lừ n g

lẫ y , quân M in h k h iế p sợ đem tin ấy vể cho M in h tr iể u b iế t,

M in h đ ế liề n s a i C h in h d i tư ố n g q u â n là V ư ơ n g T h ô n g S E I I M S

3 ĨÌS và T h am tư ớ n g là M ã A n h đem 5 vạn q u â n s a n g cứ u

Đ ông Q uan. T rần T rí và Phương C h ín h th ì p h ả i cách h ế t cả

q u a n tư ớ c b ắ t p h ả i t h e o q u â n đ i đ á n h g iặ c , c ò n T r ầ n H iệ p t h ì cứ

g iữ c h ứ c T h a m tá n q u ân vụ .

V ư ơ n g T h ô n g s a n g đ ế n đ ấ t Đ ô n g Q u a n h ộ i t ấ t c ả q u ả n s ĩ lạ i

đ ư ợ c m ư ờ i v ạ n , c ù n g v ớ i b ọ n T r ầ n H iệ p c h ia là m b a đ ạo đ i đánh

B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g .

Vương T h ôn g đem qu ân đến đóng ỏ bến c ổ sỏ íf# T (th u ộ c

h u y ệ n T h ạ c h T h ấ t , p h ủ Q u ố c O a i, S ơ n T ầ y ) , p h ư ơ n g C h ín h đ ó n g

ỏ S a T h ô i (th u ộ c h u y ệ n T ừ L iê m ) , M ã K ỳ đ ó n g ỏ T h a n h O a i, đ ồn

lu ỹ liê n tiế p n h a u m ộ t d ã y d à i h ơ n m ấ y m ư ơ i d ặ m .

232
 B ọ n L ý T r iệ n , Đ ỗ B í ỏ N in h K iề u đ e m q u â n v à v o i đ ế n p h ụ c
ở C ổ L ã m , rồ i ch o q u â n đ ến đ án h n hử M ã K ỳ . M ã K ỳ đ em tấ t cả
quân đuổi đến cầu T am La (ở g i á p g iớ i h u y ệ n T hanh O ai và
h u y ệ n T ừ L iê m ) q u â n p h ụ c b in h c ủ a L ý T r iệ n đ ổ r a đ á n h , q u â n

M in h t h u a c h ạ y , n h iề u n g ư ờ i x u ố n g đ ồ n g lầ y , c h ạ y k h ô n g đ ư ợ c, b ị

c h é m h ơ n 1 . 0 0 0 n g ư ờ i. L ý T r i ệ n đ u ổ i q u â n M i n h đ ế n N h â n M ụ c ,

b ắ t đ ư ợ c h ơ n 5 0 0 n g ư ờ i, M ã K ỳ m ộ t m ì n h m ộ t n g ự a c h ạ y t h o á t

đư ợ c.

B ọ n L ý T r iệ n t h ừ a t h ắ n g t iế n lê n đ á n h đ ạ o q u â n Phương

C h ín h . Nhưng Phương C h ín h th ấ y M ã K ỳ đã th u a cũng rú t

q u â n lu i, r ồ i c ù n g M ã K ỳ v ề h ộ i v ớ i V ư ơ n g T h ô n g ở b ế n cổ sỏ.
V ư ơ n g T h ô n g liệ u t ấ t t h ế n à o q u â n A n N a m c ũ n g đ ế n đ á n h ,
b è n p h ụ c b in h v à p h ò n g b ị trư ố c c ả . C h ợ t có q u â n c ủ a L ý T r iệ n

đ ến . Q u â n M in h g iả r a đ á n h rồ i bỏ c h ạ y , n h ử q u â n ta v à o ch ỗ

h iể m có c h ô n g s ắ t . Đ i đ ế n đ ấ y , v o i x é o p h ả i c h ô n g đ i k h ô n g đư ợ c,

r ồ i lạ i có p h ụ c b in h đ ổ r a đ á n h , L ý T r iệ n t h u a c h ạ y v ề g iữ C a o
B ộ (ở v ù n g C h ư ơ n g Đ ứ c , M ỹ L ư ơ n g ) v à c h o n g ư ờ i v ề T h a n h Đ à m

( t ứ c l à h u y ệ n T h a n h T r ì b â y g iờ ) g ọ i b ọ n Đ i n h L ễ v à N g u y ễ n X í

đ ến cứ u.

Đ in h L ễ v à N g u y ễ n X í đ e m 3 .0 0 0 q u â n v à h a i c o n v o i lậ p

tứ c đ ê m hôm ấ y đ ế n C a o B ộ , rồ i p h â n b in h r a p h ụ c s ẵ n ỏ T u ỵ

Đ ộng zịsỳ|ọl ( t h u ộ c huyện M ỹ Lươ ng) và ở Chúc Đ ộng (th u ộ c

huyện Chương Đ ứ c ) (l). C h ợ t b ắ t đ ư ợ c t ê n th á m tử của quân

M in h , t r a r a t h ì b iế t r ằ n g q u â n V ư ơ n g T h ô n g đ ó n g ở N in h K iề u ,

có m ộ t đ ạ o q u â n đ i lẻ n r a đ ư ờ n g s a u q u â n L ý T r iệ n đ ể đ á n h tậ p

h ậ u , đ ạ i q u â n s a n g đ ò c h ỉ ch ờ lú c n à o n g h e s ú n g t h ì h a i m ặ t đ ổ

lạ i c ù n g đ á n h .

B iế t m ư u ấ y r ồ i, đ ế n c a n h n ă m đêm hôm ấ y , Đ in h L ễ s a i

(1) Tuỵ Động và Chúc Động ờ vào quãng huyện Chương Mỹ, phía đông có
sông Đáy, phía tây có con sông con gọi là sông Bùi, chảy vào sông Đáy, chỗ Ngã
Ba Thá.

233
người b ắ n sú n g là m h iệ u để đánh lừ a quân g iặ c . Q uả n h iê n

q u â n g iặ c n g h e t iế n g s ú n g đ ề u k é o ù a đ ế n đ á n h . B ấ y g iò p h ả i độ

trờ i m ư a , đ ư ờ n g lầ y , q u â n M in h vừ a đến T uỵ Đ ộng t h ì bị

quân ta bốn m ặt đổ ra đ án h , chém được q u a n T h ư ợ n g th ư là

T rần H iệ p 1^ ? ^ v à N ộ i q u a n là L ý L ư ợ n g C òn n h ữ n g quân

s ĩ n h à M in h t h ì c h ế t h ạ i n h iề u lắ m : p h ầ n t h ì g ià y x é o lẫ n n h a u

m à c h ế t, p h ầ n th ì n g ã xuống s ô n g c h ế t đ u ố i, c ả th ả y đ ế n hơn

năm vạn n g ư ờ i; c ò n b ị b ắ t s ố n g h ơ n m ộ t v ạ n n g ư ờ i, c á c đ ồ đ ạ c

k h í g iớ i t h i l ấ y đ ư ợ c k h ô n g b iế t b a o n h iê u m à k ể . T r ậ n T u ỵ Đ ộ n g

đ án h v ào th á n g m ười n ăm B ín h N g ọ ( 14 2 6 ) .

Phương C h ín h và M ã K ỳ chạy th o á t đư ợ c, rồ i cùng vớ i

V ư ơ n g T h ô n g v ề g iữ t h à n h Đ ô n g Q u a n .

Bọn Đ in h Lễ th ừ a th ắ n g đem b in h về vây th à n h và cho

n g ư ờ i v ề L ỗ i G i a n g b á o t i n t h ắ n g t r ậ n c h o B ì n h Đ ị n h v ư ơ n g b iế t.

V ư ơ n g liề n tiế n b in h r a T h a n h Đ à m , r ồ i m ộ t m ặ t s a i T rầ n

N gu yên H ãn đem 1 0 0 c h iế c t h u y ề n đ i th e o s ô n g L u n g G ia n g (? )®

r a c ử a H á t G ia n g (c ử a s ô n g Đ á y th ô n g v ớ i s ô n g C á i) r ồ i th u ậ n

d ò n g sô n g N h ị H à x u ố n g đ ó n g ở b ế n Đ ô n g bộ đ ầ u ; m ộ t m ặ t sai

bọn B ù i B ị đem h ơ n 1 v ạ n q u â n đ i lẻ n r a đ ó n g ở T â y D ư ơ n g k iể u

(?), v ư ơ n g t ự d ẫ n đ ạ i q u â n đ ế n h ạ t r ạ i ở g ầ n t h à n h Đ ô n g Q u a n .

Q u â n M in h g iữ ở t r o n g t h à n h k h ô n g r a đ á n h , b a o n h iê u c h iế n

th u y ề n th ì v ư ơ n g lấ y được cả.

K ể từ n g à y B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g đ e m b in h v à o đ á n h N g h ệ A n

đến g iờ , t u y r ằ n g đánh đâu đư ợc đ ấ y , n h ư n g ch ư a có trậ n nào

q u a n h ệ b ằ n g t r ậ n T u ỵ Đ ộ n g n à y . B ở i v ì v iệ c th ắ n g b ạ i tr o n g 10

p h ầ n , đ á n h x o n g t r ậ n n à y , t h ì đ ã c h ắ c đ ư ợ c 7 , 8 p h ầ n r ồ i. Q u â n

th ế n h à M in h ch ỉ còn ở tro n g m ây th à n h bị vây nữa m à t h ô i,

m ặ t n g o à i t h ì v iệ n b in h lạ i c h ư a có, m à d ẫ u c h o có s a n g n ữ a , th ì

t h ế c ủ a B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g c ũ n g đ ã v ữ n g lắ m r ồ i.

(2) Chắc là một khúc sông Đáy thuộc hạt tỉnh Hà Đông bây giờ.

234
 N h ư n g c ứ t r o n g V iệ t sử , t h ì q u â n c ủ a L ý T r iệ n v à Đ in h L ễ

c h ẳ n g q u a c h ỉ c ó m ấ y n g h ìn n g ư ờ i m à t h ô i, là m t h ế n à o m à p h á

được hơ n 10 vạn q u â n t in h b in h c ủ a V ư ơ n g T h ô n g ? v ả lạ i sử

chép rằ n g đ á n h trậ n T u ỵ Đ ộ n g q u â n A n N a m g iế t đư ợc hơ n 5

v ạ n q u â n M i n h , l ạ i b ắ t đ ư ợ c h ơ n 1 v ạ n n g ư ờ i, n h ư t h ế c h ẳ n g h ó a

r a q u â n M in h h è n lắ m r u ! E r ằ n g n h à là m sử có ý th iê n v ị, ch o

n ê n sự th ự c k h ô n g đ ư ợ c r õ lắ m . N h ư n g d ẫ u th ự c h ư t h ế n à o m ặ c

lò n g , đ ạ i k h á i t r ậ n Tuỵ Đ ộ n g là m ột trậ n đánh nhau to , m à

V ư ơ n g T h ô n g t h ì t h u a , p h ả i r ú t q u â n v ề g iữ t h à n h Đ ô n g Q u a n

rồ i b ị v â y , c ò n B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g t h ì r a b ắ c t h u p h ụ c c á c c h â u

h u y ệ n . V iệ c ấ y c h ắ c là t h ậ t có.

15. Vây thành Đông Đô

T ừ k h i B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g r a Đ ô n g Đ ô , n h ữ n g k ẻ h à o k iệ t ở

c ác n ơ i đ ề u n ô n ứ c v ể th e o , x in h ế t sứ c đ i đ á n h g iặ c . V ư ơ n g d ù n g

lờ i u ý d ụ , v à l ấ y c á i n g h ĩ a l u i t ớ i m à g i ả n g g i ả i c h o m ọ i n g ư ờ i

n gh e, rồ i cứ tu ỳ tà i m à th u d ù n g .

V ư ơ n g c h ia đ ấ t Đ ô n g Đ ô r a là m b ố n đ ạ o , đ ặ t q u a n v ă n v õ đ ể

coi v iệ c c h ín h tr ị.

C ứ th e o s á c h "Lich triều hiến chương đia dư chĩ' của ông

P h an H u y C h ú th ì n h ữ n g trấ n T a m G ia n g , T u y ê n Q u a n g , H ư n g

H óa, G ia H ư n g th u ộ c v ề T â y Đ ạ o ; n h ữ n g tr ấ n T h ư ợ n g H ồ n g , H ạ

H ồ n g , T h ư ợ n g S á c h , H ạ S á c h c ù n g v ớ i lộ A n B a n g t h u ộ c v ề Đ ô n g

Đ ạo; n h ữ n g trấ n B ắc G ia n g , T h á i N g u y ê n th u ộ c v ề Bắc Đ ạo;

n h ữ n g lộ K h o á i C h â u , L ý N h â n , T â n H ư n g , K iế n X ư ơ n g , T h iê n

T rư ờ n g th u ộ c v ề N a m Đ ạ o .

16. Vưong Thông xin hòa lần thứ nhất

V ư ơ n g T h ô n g ở Đ ô n g Q u a n cứ b ị t h u a m ã i, liệ u t h ế đ á n h

k h ô n g đ ư ợ c n ữ a , m u ố n b ã i b in h v ề T à u , n h ư n g sợ m a n g t iế n g ,

235
bèn lụ c tờ c h iế u c ủ a v u a n h à M in h , n iê n h i ệ u V ĩ n h L ạ c (14 0 7 )

n ó i v ề v iệ c tìm con c h á u họ T rầ n , rồ i ch o ngư ờ i ra n ó i v ớ i B in h

Đ ịn h v ư ơ n g tìm n g ư ờ i d ò n g d õ i h ọ T r ầ n lậ p lê n , đ ể x m b ã i b in h .

Vương nghĩ đánh nhau m ã i, t r o n g n ư ớ c t à n h ạ i. d â n tìn h

k h ổ s ở , b è n y t h e o l ờ i V ư ơ n g T h ô n g . N h â n b ấ y g i ờ c ó n g ư ờ i t ê n là

H ồ Ô ng trố n ỏ N gọc M a, xư ng là cháu ba đời v u a N ghệ

T ô n g , v ư ơ n g b è n c h o n g ư ờ i đ i đ ó n H ồ Ô n g v ê đ ổ i tê n là T r ầ n C ao

ỊS ĩiq lậ p lê n là m v u a , m à v ư ơ n g th ì x ư n g là m V ệ Q u ác cô n g để

c ầ u p h o n g v ớ i n h à M in h , c h o c h ó n g x o n g v iệ c .

V ư ơ n g T h ô n g c h o n g ư ờ i đ ư a th ư r a x in h ò a , v à x in ch o đem

to à n quân v ề n ư ớ c. B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g t h u ậ n c h o , đ ịn h n g à y để

V ư ơ n g T h ô n g gọ i q u â n ở các nơi v ề h ộ i tạ i Đ ô n g Đ ô, rồ i v ề T àu.

V i ệ c đ ã đ ị n h n h ư t h ế , n h ư n g m à b ấ y g iờ c ó m ấ y n g ư ờ i A n N a m

th e o nhà M in h , n h ư n h ữ n g tê n T rần Phong MỀị, Lư ơ ng Nhữ

H ốt sợ r ằ n g quân M in h về t h ì m ìn h p h ả i g iế t , b è n lấ y

chuyện 0 M ã N h i n g à y trư ố c c a n V ư ơ n g T h ô n g đ ừ n g r ú t q u ân

v ề . V ư ơ n g T h ô n g n g h e lờ i, b ề n g o à i t u y n ó i h ò a , n h ư n g b ề t r o n g

sa i người đào h à o , r ắ c c h ô n g , r ồ i c h o n g ư ờ i đ i lẻ n đem th ư vể

T à u c ầ u cứ u.

B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g b ắ t đ ư ợ c n g ư ờ i đ ư a th ư , g iậ n lắ m , k h ô n g

g ia o th ô n g vớ i q u ân M in h n ữ a, rồ i sa i Lê Q uốc H ưng H H ỈP Ỉ

đ á n h t h à n h Đ iê u D iê u (h u y ệ n G ia L â m , B ắ c N in h ) v à t h à n h T h ị

K iề u (tứ c là T h ị C ầ u t h u ộ c h u y ệ n V õ G i a n g , B ắ c N in h ) ; T r ịn h

K h ả v à L ê K h u yển ll^ đ á n h th à n h T am G ia n g (tứ c là T a m

Đ á i, n a y là h u y ệ n B ạ c h H ạc); L ê S á t và Lê Thụ đánh

t h à n h X ư ơ n g G i a n g (t ứ c l à P h ủ l ạ n g t h ư ơ n g b â y g iờ ); T r ầ n L ự u

L ê B ô i đ á n h th à n h K ỳ ô n . C h ẳ n g b a o lâ u n h ữ n g th à n h ấ y

đ ề u lấ y đư ợc cả.

236
17. Bình Định Vưong đóng quân ỏ Bổ Để
T háng g iê n g năm Đ in h VỊ (14 2 7 ) B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g tiế n

q u â n lê n đ ó n g ở c h ỗ B ồ Đ ề , ố p h ía b ắ c s ô n g N h ị H à , r ồ i s a i tư ớ n g

đánh th à n h Đ ô n g Q u a n : T r ịn h K hả đ á n h c ử a Đ ô n g , Đ in h Lễ

đ á n h c ử a N a m , L ê C ự c đ á n h c ử a T â y , L ý T r iệ n đ á n h c ử a B ắ c .

Q uân n h à M in h m ột n gày m ộ t k é m , tư ớ n g n h à M in h g iữ

th à n h N g h ệ A n v à t h à n h D iễ n C h â u là b ọ n T h á i P h ú c H À ® v à

T iế t T ụ đều ra h à n g c ả . B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g lạ i s a i L ạ i b ộ

T h ư ợ n g th ư là ô n g N g u y ễ n T r ã i, là m h ịc h đ i k h u y ê n tư ớ n g s ĩ c á c

nơi v ề h à n g .

N h ư n g c ũ n g v ì t h ấ y q u â n M in h đ ã y ế u th ế , có ý k h in h đ ịc h

ch o n ê n q u â n t a m ấ t h a i v iê n đ ạ i tư ớ n g . T rư ớ c t h ì L ý T r iệ n đ ó n g

ỏ T ừ L iê m , k h ô n g c ẩ n th ận , b ị q u ân của Phương C h ín h đến

đ á n h lẻ n g iế t m ấ t ; s a u V ư ơ n g T h ô n g ở Đ ô n g Q u a n đ e m b in h r a

đánh L ê N gu yễn ở T â y P h ù L iệ t (th u ộ c h u y ệ n T h a n h T r ì) ,

v ư ơ n g s a i Đ in h L ễ v à N g u y ễ n X í đ e m 5 0 0 q u â n đ i cứ u. Đ i đ ến

M ỹ Đ ộ n g (th u ộ c H o à n g M a i, h u y ệ n T h a n h T r ì) g ặ p q u â n M in h ,

h a i b ê n đ á n h n h a u . V ư ơ n g T h ô n g t h ấ y q u â n c ủ a Đ in h L ễ có ít ,

b è n v â y lạ i đ á n h b ắ t đ ư ợ c Đ in h L ễ v à N g u y ễ n X í. N g u y ễ n X í

trố n đ i đư ợ c, c ò n Đ in h L ễ b ị g iế t .

18. Bỉnh Định Vương đặt pháp luật để trị quân dân
B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g c ứ m ộ t m ặ t v â y đ á n h t h à n h Đ ô n g Q u a n v à

c á c t h à n h k h á c , m ộ t m ặ t lo v iệ c c a i t r ị, đ ặ t r a c á c đ iể u lệ đ ể c h o

v iệ c b in h có k ỷ l u ậ t v à c h o lò n g d â n đ ư ợ c y ê n .

T rư ớ c h ế t v ư ơ n g d ụ c ấ m tà đạo: a i m à d ù n g n h ữ n g p h ép tà

m a g iả d ổ i đ ể đ á n h lừ a n g ư ờ i t a t h ì p h ả i tộ i. C ò n n h ữ n g d â n s ự

b ị lo ạ n p h ả i lư u t á n đ i c h ỗ k h á c c h o v ề n g u y ê n q u á n , c ứ v iệ c là m

ăn n h ư cũ.

N h ữ n g vợ c o n g ia q u y ế n c ủ a n h ữ n g n gư ờ i r a là m q u a n với

237
g i ặ c , t h ì đ ư ợ c p h é p t h e o l ệ , l ấ y t i ề n m à c h u ộ c U); c ò n n h ữ n g q u â n

lín h n h à M in h đ ã h à n g th ì đ ư a v ề T h iê n T rư ờ n g , K iế n X ư ơ n g , L ý

N h â n , T â n H ư n g đ ể n u ô i n ấ n g tử tế .

V ư ơ n g đ ặ t r a b a đ iề u đ ể r ă n c á c q u a n :

1 . K h ô n g đ ư ợ c v ô t ìn h

2. K h ôn g được k h i m ạn

3 . K h ô n g đư ợ c g ia n d â m

V à lạ i d ụ r ằ n g n h ữ n g q u â n lín h n g à y th ư ờ n g có tộ i k h ô n g

đ ư ợ c g i ế t c à n , t r ừ lú c n à o r a t r ậ n m à t r á i q u â n lệ n h t h ì m ớ i th e o

p h ép m à th i h à n h .

V ư ơ n g l ạ i đ ặ t r a 1 0 đ i ề u đ ể l à m k ỷ l u ậ t c h o c á c t ư ớ n g 8Ĩ:

1 . T r o n g q u â n ồ n à o ¿ h ô n g n g h iê m

2. K h ô n g có v i ệ c g ì m à đ ặ t c h u y ệ n r a đ ể l à m c h o m ọ i n g ư ờ i
sợ h ã i

3 . L ú c lâ m trậ n n g h e t r ố n g đ á n h , t h ấ y cờ p h ấ t , m à c h ù n g

c h ìn h k h ô n g tiế n

4. T h ấ y k éo cò d ừ n g q u â n m à k h ô n g d ừ n g

5 . N g h e t iế n g c h iê n g lù i q u â n , m à k h ô n g lù i

6 . P h ò n g g iữ k h ô n g c ẩ n t h ậ n , đ ể m ấ t th ứ n g ũ

7 . L o r iê n g v iệ c vợ co n , m à b ỏ v iệ c q u â n

8 . T h a b in h đ in h v ề đ ể lấ y t iề n , v à là m sổ sách m ập mờ

9 . T h e o b ụ n g y ê u g h é t c ủ a m ìn h m à là m lò a m ấ t c ô n g q u ả

củ a người ta

10 . G ia n d â m , trộ m cắp

H ễ tư ớ n g s ĩ a i m à p h ạ m v à o 1 0 đ iề u ấ y t h ì p h ả i tộ i c h é m .

Còn quân lín h , th ì h ễ nghe m ộ t tiế n g sú n g m à k h ô n g có

tiế n g c h iê n g , th ì c á c tư ố n g h iệ u p h ải đến d in h nghe lệ n h ; h ễ

(1) Vợ con cùa quan Bố chính thì phải 70 quan; vợ con những á n h viên vè
thổ quan thì 10 quan; còn những con trai, con gái, đẩy tó, đứa ỏ 5 quan.

238
n g h e h a i b a t iế n g s ú n g v à h a i b a tiế n g c h iê n g ấ y là có v iệ c c ả n h

c ấ p , q u a n c h ấ p lệ n h p h ả i s ắ p h à n g n g ũ , c ò n q u a n t h iế u u ý t h ì

đ ế n d in h m à n g h e lệ n h ; h ễ đ ế ri lú c lâ m t r ậ n m à lù i h o ặ c là bỏ

n h ữ n g n gư ờ i s a u k h ô n g cứ u , th ì p h ả i tộ i c h é m , n h ư n g g iá n h o ặ c

đ ã có a i k h ô n g m a y c h ế t t r ậ n m à m ìn h h ế t sứ c m a n g đ ư ợ c x á c r a

t h ì k h ỏ i tộ i.

Đ ạ i k h á i k ỷ lu ậ t ở t r o n g q u â n c ủ a B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g n h ư th ế ,

ch o n ê n đ i đ â u , d â n g ia n k ín h p h ụ c lắ m .

19. Trộn Chi Lãng

Liễu Thăng tử trận- T ừ k h i q u â n M in h t h u a t r ậ n T u ỵ Đ ộ n g ,

T r ầ n H iệ p b ị g iế t , V ư ơ n g T h ô n g ch o n gư ờ i v ề t â u v ớ i M in h

Đ ế đ ể x in th ê m b in h . M in h Đ ế t h ấ t k in h , liề n s a i C h in h L ỗ p h ó

t ư ớ n g q u â n A n V i ễ n h ầ u l à L i ễ u T h ă n g # p ỹ t", T h a m tư ớ n g B ả o

Đ ịn h b á l à L ư ơ n g M i n h 'ị)Ịèỉ&, Đ ô đ ố c là T h ô i T ụ B in h bộ

T h ư ợ n g th ư là Lý K hánh C ô n g b ộ th ư ợ n g th ư là H o à n g

Phúc Mtíẫ, H ữ u b ố c h ín h sứ là N g u y ễ n Đ ứ c H u â n ỊỹiĩẼSỈI, đem

10 v ạ n q u â n , h a i v ạ n n g ự a , đ i đ ư ờ n g Q u ả n g T â y s a n g đ á n h cử

B a L u ỵ , b ấ y g iò l à th á n g ch ạp năm B ín h N gọ (14 2 7 ). L ạ i sa i

C h in h n a m đ ạ i tư ớ n g q u â n K iề m q u ố c cô n g là M ộ c T h ạ n h n ,

T h a m tư ố n g A n H ư n g b á là T ừ H a n h T â y N in h b á là Đ à m

T ru n g q f đi đư ờng V â n N a m sa n g đ án h cử a L ê H oa.

Khi các tư ớ n g nghe v iệ n b in h của quân M in h sắp đến,

n h iề u n g ư ờ i k h u y ê n v ư ơ n g đ á n h n g a y lấ y t h à n h Đ ô n g Q u a n đ ể

tu y ệ t đ ư ờ n g n ộ i ứ n g , n h ư n g v ư ơ n g k h ô n g n g h e , b ả o r ằ n g : " V iệ c

đ á n h th à n h là h ạ s á c h , n a y t a h ã y cứ d ư ỡ n g b in h s ú c n h u ệ đ ể

đợ i q u â n đ ịc h đ ế n t h ì r a đ á n h . H ễ v iệ n q u â n m à t h u a , t h ì q u â n

tro n g th à n h tấ t p h ải ra h à n g . T h ế có p h ả i là m m ộ t v iệ c m à

t h à n h đ ư ợ c h a i k h ô n g ? " Đ o ạ n r ồ i b ắ t p h ả i g iữ g ìn m ọ i n ơ i c h o

n g h iê m n h ặ t , lạ i b ắ t n g ư ò i ở L ạ n g G ia n g , B ắ c G ia n g , T a m Đ á i,

239
T uyên Q u an g , Q u y H óa đi ở chỗ k h ác, bỏ đ ồn g k h ô n g để tránh
q u â n M in h .

Đ ế n t h á n g m ư ờ i ( 1 4 2 7 ) B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g n g h e tin q u ả n của
b ọ n L i ễ u T h ă n g đ ã s ắ p s a n g đ ấ t A n N a m , l i ề n h ộ i c á c t ư ớ n g lạ i

bàn r ằ n g : " Q u â n k ia c ậ y k h ỏ e k h in h y ế u , lấ y n h iề u b ắ t n ạ t ít,

chỉ cốt đánh cho đ ư ợ c, c h ứ không tư ở n g đến đ iể u khác. N ay

đ ư ờ n g x a n g h ìn d ặ m , m à đ i c ó m ấ y n g à y , n ế u t a n h â n lú c ngư ờ i

n g ự a c ủ a c h ú n g đ a n g m ỏ i m ệ t, ta "dĩ d ậ t đãi lao", đánh là tế t

đ ư ợ c". B è n s a i L ê S á t t m ? , L ư u N h â n C h ú , L ê L in h ÍẼ-ìệ, Đ in h

L iệ t Tỹ'J, Lê T hụ đem 1 vạn quân và 5 c o n v o i lê n p h ụ c

s ẵ n ở c ử a C h i L ă n g (I) đ ể đ ợ i q u â n M in h . L ạ i s a i L é L ý

L ê V ă n A n l í ü i í c , đ e m 3 v ạ n q u â n c ứ lụ c t ụ c k é o lê n đ á n h g iặ c .

B ấy g iờ T r ầ n Lựu đ a n g g iữ cử a B a Lu ỵ (N a m Q uan)

t h ấ y q u â n M in h đ ế n , lu i v ề g iữ A i L ư u ; đ ế n k h i q u â n g iặ c đến

đánh A i Lư u, T rần Lựu lạ i lù i v ề g iữ C h i L ă n g , cứ c á c h từ n g

đ o ạ n , c h ỗ n à o c ũ n g có đ ồ n , q u â n M in h đ i đ ế n đ â u k h ô n g a i dám
chống g iữ , phá lu ô n m ột lú c được những m ấy cái đổn. L iễ u

T h ă n g đ ắ c ý đ u ổ i t r à n đ i. B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g lạ i là m r a b ộ k h iế p

sợ , c h o n g ư ờ i đ ư a t h ư s a n g n ó i v ớ i L i ễ u T h ă n g x in lậ p T r ầ n C a o

lê n là m vua đ ể x in b ã i b in h . L iễ u T h ă n g tiế p th ư k h ô n g m ở ra

xem c h o n g ư ờ i đ ư a v ề B ắ c K in h , r ồ i c ứ t iế n lê n đ á n h .

N gày 18 th á n g 9, q u â n L iễ u T h ă n g đ ế n g ầ n cử a C h i L ả n g ,

L ê S á t s a i T r ầ n L ự u r a đ á n h r ồ i b ỏ c h ạ y . L i ễ u T h ă n g m ừ n g lắ m ,

chỉ đem 1 0 0 lín h k ị đ u ổ i th e o , b ỏ đ ạ i đ ộ i ỏ lạ i s a u . Đ u ổ i đư ợ c m ột

đ o ạ n , p h ả i c h ỗ b ù n lầ y đ i k h ô n g được, p h ụ c b in h ta đ ổ r a đ án h ,

chém L iễ u T h ăn g ở n ú i Đ ảo m ã p h a ( b â y g iờ l à M ã y ê n

sơ n , ở là n g M a i S a o , th u ộ c ô n C h â u ). V iệ c ấ y v à o n g à y 2 0 th á n g

9 năm Đ in h V ị.

Bọn Lê S á t, T rần Lựu th ừ a th ắ n g đuổi đánh quán M in h

(1) Xem lời chú thích đã dẫn ở trên.

240
g iế t h ơ n 1 v ạ n n g ư ò i. L ú c b ấ y g iò đ ạ o q u â n c ủ a L ê L ý c ũ n g v ừ a

đ ế n , h ộ i lạ i t iế n lê n đ á n h q u â n M in h , c h é m đ ư ợ c L ư ơ n g M in h ở

g iữ a trậ n (n g ày 2 5). L ý K hánh t h ì tự tử (n g ày 2 8 ). C ò n bọn

H oàng Phúc và Thôi Tụ đem b ạ i b in h chạy về th à n h Xương

G ia n g (th à n h của nhà M in h xây ở xã Thọ Xư ơng, p h ủ Lạng

G ia n g ), đ i đ ế n n ử a đ ư ờ n g b ị q u â n c ủ a L ê S á t đ u ổ i đ ế n đ á n h p h á

m ột trậ n ; T h ô i T ụ cố đánh lấ y đường ch ạy về X ư ơ n g G ia n g ,

kh ôn g n gò th à n h ấy đã bị bọn T rần N guyên H ãn l ấ y m ấ t r ồ i,

q u â n M in h sợ h ã i q u á b è n lậ p t r ạ i đ ắ p lu ỹ ở g iữ a đ ồ n g đ ể c h ố n g

g iữ .

B ìn h Đ ịn h vư ơ ng sai quân th u ỷ bộ vây đánh, sai T rần

N g u y ê n H ã n c h ặ n đ ư ờ n g t ả i lư ơ n g c ủ a q u â n M i n h , l ạ i s a i P h ạ m

V ấn L ê K hôi U M . N guyễn X í ẸĩiM,, đ e m q u â n th iế t đ ộ i v à o

đánh chém quân M in h được hơ n 5 v ạ n , b ắ t số n g được H o àn g

Phúc, T h ô i T ụ và 3 vạn q u â n . T h ô i T ụ k h ô n g c h ịu h à n g p h ả i

g iế t.

B ấ y g iờ M ộ c T h ạ n h v ớ i b ọ n P h ạ m V ă n x ả o v à T r ịn h K h ả

đ a n g g iữ n h a u ở c ử a L ê H o a . T rư ớ c v ư ơ n g c ũ n g đ ã liệ u r ằ n g M ộ c

T h ạ n h là n g ư ờ i lã o lu y ệ n t ấ t c h ờ x e m q u â n L iễ u T h ă n g th ắ n g

b ạ i t h ế n à o r ồ i m ớ i t iế n , b è n s a i đ ư a t h ư d ặ n b ọ n V ă n x ả o c ứ g iữ

vữ n g chứ đừng ra đánh. Đ ến kh i quân L iễ u Thăng th u a r ồ i,

vư ơ n g c h o n h ữ n g t ê n t ì tư ớ n g đ ã b ắ t đ ư ợ c đ e m n h ữ n g g iấ y m á

ấ n tín lê n c h o M ộ c T h ạ n h b iế t.

M ộc T h ạn h đư ợ c tin ấ y , sợ q u á , đ e m quân chạy, bị quân

T r ịn h K h ả đ u ổ i t h e o c h é m đ ư ợ c h ơ n 1 v ạ n n g ư ờ i v à b ắ t đ ư ợ c c ả

n gư ờ i lẫ n n g ự a m ỗ i th ứ h ơ n m ộ t n g h ìn .

20. Vưong Thông xin hòa lần thứ hai

B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g đ ã h ò a v ố i V ư ơ n g T h ô n g r ồ i, q u â n M in h ỏ

T â y Đ ô v à ở c á c n ơ i đ ề u g iả i b in h c ả . V ư ơ n g s a i L ê T h iế u D ĩn h

241
 Lê Q uang C ảnh và Lê Đức H uy đ e m tờ b iể u

v à p h ư ơ n g v ậ t s a n g s ứ n h à M in h .

N h ữ n g đ ồ p h ư ơ n g v ậ t là :

1 . H a i n g ư ờ i b ằ n g v à n g đ ể t h a y m ìn h

2 . M ộ t lư h ư ơ n g b ằ n g b ạ c

3 . M ộ t đ ô i b ìn h h o a b ằ n g b ạ c

4. B a mươi tấm lượt

5. M ười bốn đôi n gà voi

6 . M ư ờ i h a i b ìn h h ư ơ n g t r ầ m

7. H ai v ạn n én hương d u yến

8. H a i m ươi bốn c â y hư ơng trầm

V à lạ i đ e m hai cái dấu đ ài n gân , đôi hổ phù của C h i n h lỗ

p h ó tư ớ n g q u â n c ù n g vớ i sổ k ê n h ữ n g n gư ờ i q u a n q u â n n h â n m ã

đ ã b ị b ắt đem t r ả lạ i M in h tr iề u .

C ò n t ờ b i ể u t h ì đ ứ n g t ê n T r ầ n C a o , đ ạ i lư ợ c n h ư s a u n à y :

" K h i v u a T h á i tổ c a o h o à n g đ ế m ớ i lê n n g ô i, tổ tiê n t ô i là

N h ật K huê vào "triề u cống trư ớ c n h ấ t, bấy g iò ngài có ban

t h ư ở n g , p h o n g c h o t ư ố c v ư ơ n g . " T ừ đ ó n h à t ô i v ẫ n n ố ì đ ờ i g i ữ bờ

c õ i , k h ô n g b ỏ t h i ế u l ễ t r i ề u c ố n g b a o g iờ .

"M ớ i rồ i nhân họ Hồ th o á n n g h ịc h , vu a T hái Tông V ăn

h o àn g đ ế đem q u â n s a n g h ỏ i t ộ i. S a u k h i đ ã d ẹ p y ê n r ồ i , n g à i có

h ạ c h iế u tìm con ch á u họ T rầ n đ ể g iữ lấ y d ò n g d õ i c ú n g tế . B ấ y

g iờ q u a n t ổ n g b in h T r ư ơ n g P h ụ t ìm c h ư a đ ư ợ c k h ắ p , đ ã x in đ ặt

là m quận huyện.

N g u y ê n tô i lú c trư ớ c v ì t r o n g n ư ố c có lo ạ n , c h ạ y tr ố n v à o xứ

Lão Q u a , c ũ n g là m uốn đ ể tìm chốn yên th â n m à t h ô i, k h ô n g

n g ờ n g ư ờ i t r o n g n ư ớ c , v ẫ n q u e n t h ó i m ọ i, n h ớ đ ế n â n t r ạ c h n h à

tô i th u ở trư ớ c, lạ i c ố ý é p tô i p h ả i v ề , b ấ t đ ắ c d ĩ tô i c ũ n g p h ải

th e o .

D ẫu rằn g tro n g k h i vội vàn g, bị người tro n g nưóc c ố ép,

242
n h ư n g c ũ n g là c á i tộ i tô i k h ô n g b iế t liệ u x ử . M ớ i đ â y tô i đ ã có x in

lỗ i t r ư ớ c h à n g q u â n , n h ư n g k h ô n g a i c h ị u n g h e , b ấ y g i ò n g ư ờ i

nư ớ c tô i sợ p h ả i t a i v ạ , liề n đem n h a u r a p h ò n g b ị c á c c ử a ả i,

c ũ n g là m ộ t k ế g iữ m ìn h .

N g ờ đ â u q u a n q u â n x a x ô i m ớ i đ ế n t h ấ y v o i sợ h ã i, tứ c k h ắ c

võ ta n . V iệ c đ ã x ả y r a n h ư v ậ y , d ẫ u bở i sự b ế t đ ắ c d ĩ c ủ a n gư ờ i

t r o n g n ư ớ c c ũ n g l à lỗ i c ủ a tô i. N h ư n g b a o n h iê u n h ữ n g q u â n v à

n g ự a b ắ t đư ợ c đ ề u p h ả i t h u d ư ỡ n g tử tế , k h ô n g d á m xâm phạm

m ộ t t í g ì.

D á m x i n H o à n g t h ư ợ n g n g à y n a y l ạ i t h e o n h ư lờ i c h i ế u c ủ a

v u a T h á i T ô n g V ă n h o à n g đ ế , tìm lấ y co n c h á u h ọ T r ầ n , n g h ĩ

đ ế n c á i lò n g t h à n h v à o t r i ề u c ố n g trư ớ c n h ấ t c ủ a t ổ t iê n tô i n g à y

xư a, m à x á c á i tộ i to n h ư gò n ú i ấy , k h ô n g b ắ t p h ả i c ái p h ạt

n ặ n g b ằ n g b ú a r ìu , k h iế n c h o tô i đư ợc n ố i n g h iệ p ở x ứ n a m , đ ể

g iữ c h ứ c t r i ề u c ố n g .

T ô i đ ã s a i n g ư ò i t h â n t ú i m a n g tờ b i ể u t ạ v à đ ư a t r ả n h ữ n g

ấ n tín n h â n m ã tó i c h ố n k in h s ư , n a y lạ i x in đ ệ t â u n h ữ n g d a n h

số ấy.

V u a n h à M in h b ấ y g iờ l à T u y ê n T ô n g jË th x e m b iể u b iế t

r ằ n g g i ả d ố i, n h ư n g c ũ n g m u ố n n h â n d ịp ấ y đ ể t h ô i v i ệ c b in h ,

b èn đ ư a tò b iể u cho quần th ầ n xem , m ọi người đ ểu x in hòa.

M in h đ ế s a i q u a n L ễ b ộ t h ị la n g là L ý K ỳ đ ư a c h iế u s a n g

p h o n g ch o T r ầ n C a o là m A n N am q u ố c v ư ơ n g , b ỏ t ò a B ố c h ín h ,

v à tr iệ t q u â n v ề T à u .

Đ ế n t h á n g c h ạ p n ă m Đ in h V ị, V ư ơ n g T h ô n g t h e o lò i ư ố c v ố i

B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g , đ e m b ộ b in h q u a s ô n g N h ị H à , c ò n t h u ỷ q u â n

th e o s a u .

B ấ y g iờ c ó n g ư ờ i x u i v ư ơ n g r ằ n g : l ú c tr ư ớ c n g ư ờ i M i n h t à n

á c lắ m , n ê n đ e m g i ế t c ả đ i. V ư ơ n g n ó i r ằ n g : P h ụ c t h ù b á o o á n l à

c á i t h ư ờ n g t ì n h c ủ a m ọ i n g ư ờ i, n h ư n g c á i b ả n t â m n g ư ờ i c ó n h â n

k h ô n g m u ô n g i ế t n g ư ờ i b a o g iò . v ả n gư ờ i ta đ ã h à n g m à lạ i còn

243
g iế t th ì k h ô n g h a y . N ế u m ìn h m u ố n t h ỏ a cơ n g iậ n m ộ t lú c , m à

c h ịu c á i t iế n g m u ô n đ ờ i g iế t k ẻ h à n g , th ì s a o b ằ n g đ ê c h o m u ôn

v ạ n co n n g ư ờ i s ố n g m à k h ỏ i đư ợ c c á i m ố ì t r a n h c h iế n v ể đời sau ,

lạ i đ ể t iế n g th ơ m lư u t r u y ề n t h iê n c ổ t r o n g s ử x a n h " .

Vương không g iế t n gư ờ i M in h lạ i cấp cho th u ỳ quân 500

c h iế c t h u y ề n g ia o c h o P h ư ơ n g C h ín h v à M ã K ỳ quàn lĩn h ; cấp

lư ơ n g t h ả o cho lụ c quân g ia o cho Sơ n Thọ, H oàng P h ú c quản

lĩn h ; c ò n 2 vạn người đ ã ra hàng và đ ã b ị b ắ t th ì g ia o ch o M ã

A n h q u ả n lĩn h đ e m v ề T à u . V ư ơ n g T h ô n g t h ì lĩn h b ộ b in h đ i sau .

B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g t iễ n b iệ t r ấ t h ậ u .

G i ặ c M in h lụ c t ụ c v ề b ắ c , b ấ y g iò m ớ i t h ậ t là : N am quốc sơn
hả, nam đ ế cư; nước N am lạ i đư ợ c tự c h ủ n h ư c ủ .

22. Td Bĩnh Ngô đại c á o

B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g d ẹ p x o n g g iặ c M in h r ồ i, s a i ô n g N g u y ễ n

T r ã i là m tờ b á c á o c h o t h i ê n h ạ v i ế t .

Tờ Bình Ngô đại cáo n à y là m b ằ n g H á n v ă n , là m ộ t b ả n văn

c h ư ơ n g r ấ t c ó g iá t r ị t r o n g đ ờ i L ê . N a y th e o n g u y ê n v â n ỏ tro n g

tậ p Hoàng Việt văn tuyển m à chép ra như sau n ày:

® ’ . ih)\\ZềH ầW Lfó'

t í t ỉ . . m ĩ& m ầ M
TM ’

t s ÌH B M p ís « .
ũ ’ o m m íề c - [km m

244
BW I Ỉ ” ° Iff & «Ộ ü l * « f | Ì Ể Ị Ị i p l Ẽ r ũ « w i # Ị Ị l w Ị? «w •9
® te •. 3 - H
Ti3 - ÜH- ụ •« & I$ » i i ặ $ <Ñ

H • « «Ị £ E 58 Ị iä
Ệ J Ạp i l f? - H- w ỉ ü < »w ^ ^ ffik ■% Ế

i i f ÿ f K 1 • » Ỷ - i * 1 -
* m wi « ỉ í 1ặ . : s £ -N IUP (g
f Tu ¡K« -Él
... m ¿ m
s « S I ?3 ®5 * # 1 RR ® l g Sỉ M 8« J5 !ấ ^ * ffl # ^ f> " m t <
. t í S g i i t ó
fc ré frite iS w . 1 * i m w ®s » Hf » K- +K« < m +
ẩ - 5 . . : - Ẽ i - _ * •N i i - • i ^ ^ Ë H< ^ s í 5 1 1
ề
is • «fî ^ oè aề . ầ • iff tic: $ •
« s ỹ ầ ^ - w - ặ m i -N Ẹ à ạ w ĨQB» « * iiK « m ^ s *»
5 $ i« M Ễ t i? 7 ■< *
■ m K » ỊẸ i n
S P ^ l ^ P K - R W á S ^ - i r a . ^ «i
k tỉ r f ^
S S? f W f à f f i ' t t f ’ W ï Q « if »s à ạỉi ÿ - lẽ . 3 « #1 ^tfí . i
£ * ^ ° jD§ • l ( H l í : 3 í ! g [ n
i •N s *
S K ΠB i B j l f e S Πi  Π^ . ' f e i f c ΠH -
tH- “< 5 *
•K -, j« ffi » l i t ) 16 lệ ĩẳ II
*

tíẾ
*
mầo w$ ô tt

3 IB
s
. fc £

M
,Hßffl
« f j i ị
• Ẹ it i » « ni Jp
m to « i i të u i i i
J* * 5 2 5g
? là a ^
3
m

Hậí
“ '•?
m i i i mi
K <

« I Wf e ? n i
iệ

I ^ . § ■#
IÍH .
»Ỉ ^& MU Ti ü \4- .• ÏM Ä
S 3 -N/ p' K - $® $
itf iỊẼ .• «ải T>i « W Í3 - • *s ^ nr; u£ .{tí M

m
ại if s «i Ế 4H s . ° Ä fe & ¥ i i § » 4 ^ÍỌỊ ÆỔ •Oí-w- i te ẽi
one ^ 5 t < < K - •Ni í Ễ ^ - • .
m
^ «
i i I« « i g JP ỊH ^ « i ~ ^ ẽ • « ■ » « < ra
I f i« g * ík i . « í - itò m i - i « t ị «Ổ a : DS & » • If w w
- • • ii 3 -K « -N zs # “ «i ™ Æ ttl « Ï • Ä +■
» <
1¡ i as « i i ạt i II ịỊỊỊ
■ * ..• , íi • ? rç rç •N w * ^ ỊỆ ® S S ' » ® a | K - 3 S ^ s l H Í t e ° p
*k i-t r° ^ • « *5 w m < -N ., r tt+ , i 5 -H - w ỳ l _• -. R i i : -3 i
Id* *4- _ ü .K l « a . r s i * < TẰ » Ị& tH o *J
® Ä 3g K « ra^ - -ffl z í « -N/ «
i f o g i l i f i t f r ü . o t ie * a m * f t . e

Z I M lI j ^ . — « f f ît t f jâ » ? . m m jf t f t f f f t . * « « & * # .

fó # 3 f S p a r s t « . « I

£iga:iSíiij¿.&. nüLftéiL^mzTí o Rn%)Z&*' B ñ m

i j t . Ä S M M i i m . i « ỉ ê « 5 f c £ £ 5 « .

o # * 2 jL t t g s . ff

. ft& z m ú im . » M J 8 S L . P S & & Ã . ã t ^ ỉ i a i

¿ J» * ¥ ¥ !íJlt H » .8 * W t íc íft . fê g E t è S £ Æ £ « ;t

^ Ü ± # # £ ; t - I > . # ) £ # & . f c W íiJ g í. 5 t ¿

« E S » « . K « m « - & ậ i f m 3 i o & Â I Ì I . # a n $ . ỵ tế
jfsm*E. BÌBamỉtästm&K.ßgt&x*&' m&mm.
M S t R ^ m .^ t it i- a Ề it t  ỉs a . s # £ 4 -

ấ * Ê S . I i 8 ^ I $ . ÜJ j i l e a n o æ t fg E S ffii* * .

RUSffilttŒ . í l ï l V f i f c J Ü R . ẵẺ Ẫ
iÈ t ì^ M . f fia « t ì. Ä « . - £ * £ . im ầ
t ë Z ü . w m i% m . ffi^ « fr 2 .8 s ° Í S H M . £ £ 6 8 * 1 .

P h iê n âm :

Cái văn: Nhân nghĩa chi cử, yếu tại an dần; điếu phạt chi
sư, mạc tiên khử bạo. Duy ngã Đại Việt chi quốc, thực vi văn
hiến chi bang. Sơn xuyên chi phong vực ký thù, Nam Bắc chi
phong tục điệc dị. Tự Triệu Đinh Lý Trần chi triệu tạo ngã quốc,
dữ Hán Đường Tống Nguyên nhi các đế nhất phương. Tuy cường
nhược thì hữu bất đồng, nhi hào kiệt thế vị thường phạp.
Cố Lưu Cung tham công dĩ thủ bại, nhi Triệu Tiết hiếu đại
dĩ xúc vong. Tóa Đô ký cầm ư Hàm Tử quan, Ô Mã hựu ế ư Bạch
Đằng hải. Kê chư vãng cổ, quyết hữu minh trưng.
Khoảnh nhân Hồ Chinh chi phiền hà, trí sử nhân tám chi
oán bạn. Cuồng Minh tứ khích, nhân dĩ độc ngã dân; ngụv đàng
hoài gian, cánh dĩ mãi ngã quổc. Hân Thương sinh ư ngược

246
d iễ m , h ả m x íc h tử ư h ọ a k h a n h . K h i th iê n v õ n g d â n , q u ỷ k ế c á i

th iê n v ạ n t r ạ n g ; liê n b in h k ế t h ấ n , n ẫ m á c đ ã i n h ị t h ậ p n iê n .

B ạ i n g h ĩa th ư ơ n g n h â n , k iế n k h ô n k y h ồ d ụ c tứ c ; t r ọ n g k h o a

h ậ u liễ m , s ơ n t r ạ c h m ỹ h ữ u k i ế t d i. K h a i k im trư ờ n g , t ắ c m ạ o

la m c h ư ớ n g n h i p h ủ 8ơn đ à o s a ; t h á i m in h c h â u , t ắ c x ú c g ia o

lo n g n h i h o à n y ê u t h ộ n h ả i . N h i ễ u d â n t h i ế t h u y ề n lộ c c h i h ã m

tịn h , đ iễ n v ậ t c h ứ c t h ú y c ầ m c h i v õ n g la . C ô n t r ù n g th ả o m ộ c

g ia i b ấ t đ ắ c d ĩ t o ạ i k ỳ s in h , q u a n q u ả đ iê n liê n c â u b ấ t h o ạ c h d ĩ

a n k ỳ 8Ở. T u ấ n s i n h d â n c h i h u y ế t , d ĩ n h u ậ n k i ệ t h i ệ t c h i v ẫ n

n h a ; cự c th ổ m ộ c c h i c ô n g , d ĩ s ù n g c ô n g tư c h i g iả i v ũ . C h â u lý

c h i c h in h d a o t r ọ n g k h ố n , lư d iê m c h i t r ữ t r ụ c g i a i k h ô n g . Q u y ế t

Đ ôn g H ả i c h i th ủ y , b ấ t tú c d ĩ trạ c k ỳ ô; K h á n h N am Sơ n chi

trú c , b ấ t tú c d ĩ th ư k ỳ á c . T h ầ n n h â n c h i s ỏ c ộ n g p h ẫ n , th iê n đ ịa

ch i sỏ b ế t d u n g .

D ư p h ấ n tíc h L a m S ơ n , th ê t h â n h o a n g d ã . N iệ m th ế th ù

k h ồ i k h ả c ộ n g đ á i, t h ệ n g h ịc h t ặ c n a n d ữ c â u s in h . T h ố n g tâ m

t ậ t t h ủ g iả t h ù y t h ậ p d ư n iê n , th ư ờ n g đ ả m n g ọ a tâ n g iả c á i p h i

n h ấ t n h ậ t . P h á t p h ẫ n v o n g t h ự c , m ỗ i n g h i ê n đ à m t h a o lư ợ c c h i

th ư ; tứ c c ổ n g h iệ m k im , t ế s u y c ứ u h ư n g v o n g c h i lý . Đ ồ h ồ i c h i

c h í, n g ộ m ỵ b ấ t v o n g . Đ ư ơ n g n g h ĩ a k ỳ sơ k h ở i c h i t h ì , c h í n h t ặ c

th ế p h ư ơ n g trư ơ n g c h i n h ậ t.

N ạ i d ĩ n h â n t à i t h u d iệ p , t u ấ n k iệ t t h ầ n tin h . B ô n t ẩ u t iề n

h ậ u g i ả k ý p h ạ p k ỳ n h â n , m ư u m ô d u y á c g i ả h ự u q u ả k ỳ trợ .

Đ ặ c đ ĩ c ứ u d â n c h i n iệ m , m ỗ i u ấ t u ấ t n h i d ụ c đ ô n g ; c ố ư đ ã i h iề n

c h i x a , th ư ờ n g c ấ p c ấ p d ĩ h ư t ả . N h iê n k ỳ đ ắ c n h â n c h i h iệ u ,

m an g nhược v ọ n g dương; do k ỷ c h i th à n h , th ậ m ư c h ử n g n ịc h .

P h ẫ n h u n g đ ồ c h i v ị d iệ t n iệ m q u ố c b ộ c h i ta o tru â n . L in h Sơ n

c h i th ự c t ậ n k iê m t u ầ n , K h ô i H u y ệ n c h i c h ú n g v ô n h ấ t lữ . C á i

t h iê n d ụ c k h ố n n g ã d ĩ g iá n g q u y ế t n h â m , c ố d ư íc h lệ c h i đ ĩ t ế v u

n ạ n . Y ế t c a n v i k ỳ , m a n h lệ c h i đ ồ tứ t ậ p ; đ ầ u g ia o h ư ở n g s ĩ, p h ụ

tử c h i b in h n h ấ t t â m . D ĩ n h ư ợ c c h ế cư ờ n g , h o ặ c c ô n g n h â n c h i

247
b ấ t b ị; đ ĩ q u ả đ ịc h c h ú n g , th ư ò n g t h iế t p h ụ c đ ĩ x u ấ t k ỳ .

T ố t n ă n g d ĩ đ ạ i n g h ía n h i th ắ n g h u n g tà n , đ ĩ c h í n h â n nhi

d ịc h cư ờ ng bạo. B ồ Đ ằ n g c h i đ ìn h khu đ iệ n x iế t, T r à L â n chi

t r ú c p h á k h ô i p h i. S ĩ k h í d ĩ c h i íc h t ă n g , q u â n th a n h đ ĩ ch i đại

ch ấn. T rần T r í, Sơn Thọ, văn phong nhi trĩ phách; L ý An,

P h ư ơ n g C h ín h , d ả tứ c đ ĩ t h â u s in h . T h ừ a t h ắ n g trư ờ n g k h u , T ô y

K in h k ý v i n g ã h ữ u ; tu y ể n p h o n g tiế n th ủ , Đ ô n g Đ ô tậ n phục

c ự u cư ơ n g. N in h K iề u ch i h u y ế t th à n h x u y ê n , lư u t i n h v ạ n lý ;

T ụ y Đ ộ n g c h i t h i t íc h dã, di xú th iê n n iê n . T r ầ n H iệ p tặ c chi

p h ú c tâ m , k ý k iê u k ỳ th ủ ; L ý L ư ợ n g tặ c c h i g ia n đ ố , h ự u bộc

q u y ế t t h i. V ư ơ n g T h ô n g lý lo ạ n n h i p h ầ n g iả íc h p h ầ n , M ã A n h

c ứ u đ ấ u n h i n ộ g i ả í c h n ộ . B ỉ t r i c ù n g n h i lự c t ậ n , t h ú c t h ủ đ ã i

v o n g ; n g ã m ư u p h ạ t n h i tâ m c ô n g , b ấ t c h iế n tự k h u ấ t . V Ị b i tấ t

d ịc h tâ m n h i c ả i lự , k h ỏ i ý p h ụ c t á c n g h i ệ t d ĩ t ố c c ô . C h ấ p n h ấ t

k ỷ c h i k iế n , d ĩ g iá h ọ a ư t h a n h â n ; t h a m n h ấ t t h ì c h i c ô n g , d5 d i

t i ế u ư t h iê n h ạ . T o ạ i lệ n h T u y ê n Đ ứ c c h i g iả o đ ồ n g , đ ộ c b in h vô

yếm ; nhưng m ệnh T hạnh T hăn g chi nhục tư ớ n g , đĩ du cứ u

p h ầ n . Đ in h V ị c ử u n g u y ệ t, L iễ u T h ă n g to ạ i d ẫ n b in h do K hâu

Ô n n h i tiế n ; b ả n n iê n b ả n n g u y ệ t, M ộ c T h ạ n h d i ệ c p h â n đ ồ tự

V ân N am n h i la i. D ư tiề n ký tu y ể n b in h tắ c h iể m đ ĩ tồ i k ỳ

p h o n g , d ư h ậ u t á i đ iề u b in h t i ệ t lộ d ĩ đ o ạ n k ỳ t h ự c . B ả n nguyệt

th ậ p b á t n h ậ t, L iễ u T hăn g vi ngã quân sở c ô n g , k ế đ ọ a ư C h i

L ă n g c h i d ã ; b ả n n g u y ệ t n h ị th ậ p n h ậ t, L iễ u T h ă n g v i n g ã q u ân

s ở b ạ i , t h â n t ử ư M ã Y ê n c h i s ơ n . N h i t h ậ p n g ũ n h ậ t , B ả o Đ ịn h

bá Lương M in h trậ n hãm nhi tá n g khu; nhị th ậ p bát n h ậ t,

th ư ợ n g th ư L ý K h á n h k ế c ù n g n h i v ẫ n th ủ .

N g ã t o ạ i n g h in h n h ậ n n h i g iả i, b ỉ tự đ ả o q u a tư ơ n g c ô n g . K ế

n h i tứ d iệ n th iê m b in h d ĩ b a o v i, k ỳ d ĩ t h ậ p n g u y ệ t tr u n g tu ẩ n

n h i đ iễ n d iệ t . V iê n t u y ể n t ỳ h ư u c h i s ĩ, t h â n m ện h trả o n h a chi

th ầ n . Ấ m tư ợ n g n h i h à th ủ y c a n , m a đ a o n h i sơ n th ạ c h k h u y ế t.

N h ấ t c ổ k h i k ìn h k h ô n g ạ c đ o ạ n , t á i c ô n h i đ iể u t á n q u â n k in h .

248
Q u y ế t h ộ i n g h ị ư b ă n g đ ê , c h ấ n cư ơ n g p h o n g ư c ả o đ iệ p . Đ ô đ ố c

T h ô i T ụ t ấ t h à n g n h i tố n g k h o ả n , th ư ợ n g th ư H o à n g P h ú c d iệ n

phư ợ c d ĩ tự u c ầ m C ư ơ n g T h i tắ c L ạ n g G ia n g , L ạ n g S ơ n c h i đ ồ;

c h iế n h u y ế t x íc h X ư ơ n g G ia n g , B ìn h T h a n c h i th ủ y . P h o n g v â n

v ị c h i b iế n s ắ c , n h ậ t n g u y ệ t t h ả m d ĩ v ô q u a n g .

K ỳ V ân N am b in h v i n g ã q u â n sỏ á c h ư L ê H o a , tự đ ỗ n g

nghi hư h á t n h i tiê n dĩ phá đảm . K ỳ M ộc T h ạch chúng văn

T h ă n g q u â n đ ạ i b ạ i ư c ầ n T r ạ m , to ạ i lậ n t ạ b ô n h ộ i n h i c ậ n đ ắ c

th o á t th â n . L ã n h C â u c h i h u y ế t x ử p h iê u , g ia n g t h ủ y v ị c h i ô

y ế t ; Đ a n X á c h i t h i s ơ n t í c h , d ã t h ả o v ị c h i â n h ồ n g L ư õ n g lộ c ứ u

b in h , k ý b ấ t t u y ề n c h ủ n g n h i c â u b ạ i; c á c t h à n h c ù n g k h ấ u , d iệ c

tư ơ n g g iả i g iá p d ĩ x u ấ t h à n g . T ặ c t h ủ t h à n h c ầ m , b ỉ k ý đ iệ u n g ạ

h ổ k h ấ t liê n c h i v ỹ ; t h ầ n v ũ b ấ t s á t , d ư d iệ c t h ể T h ư ợ n g Đ ế h iế u

s in h c h i t â m . T h a m tư ớ n g P h ư ơ n g C h ín h , n ộ i q u a n M ã K ỳ , t iê n

cấp h ạ m n gũ bách dư SƯU, k ý độ h ả i n h i do th ả hồn p h i p h ách

tá n g . T ổ n g b in h V ư ơ n g T h ô n g , t h a m c h ín h M ã A n h , h ự u c ấ p m ã

s ổ th iê n d ư t h ấ t , d ĩ h o à n q u ố c n h i íc h tự c ổ lậ t t â m k in h . B ỉ k ý

ú y tử t h a m s in h , n h i t u h iế u h ữ u th à n h ; dư d ĩ to à n quân vi

th ư ợ n g , n h i d ụ c d â n đ ắ c tứ c .

P h i d u y k ế m ư u c h i c ự c k ỳ t h â m v iễ n , c á i d iệ c c o k im c h i sở

v ị k iế n v ă n . X ã t ắ c d ĩ c h i đ iệ n a n , sơ n x u y ê n dĩ chi cải quán .

K iề n k h ô n k ý b ĩ n h i p h ụ c t h á i, n h ậ t n g u y ệ t k ý hốì nhi phục

m in h . V u d ĩ k h a i v ạ n t h ế t h á i b ì n h c h i cơ , v u d ĩ t u y ế t t h i ê n c ổ v ô

c ù n g c h i s ỉ. T h ị d o t h iê n đ ịa t ổ t ô n g c h i lin h , h ữ u d ĩ m ặ c tư ơ n g

â m h ự u , n h i t r í n h iê n d ã .

0 h ô ! N h ấ t n h u n g đ ạ i đ ịn h , n g ậ t t h à n h v ô c ạ n h c h i c ô n g ; tứ

h ả i v ĩ n h t h a n h , đ ả n bô" d u y t â n c lì i c á o . B á c á o h à n h ĩ, h à m sử

v ă n tr i.

249
 D ịch nghĩa:
Tượng mảng:
Việc nhân nghĩa cốt ỏ yên dân, quân điếu phạt chì vì khử
bạo. Như nước Việt ta từ trước, vốn xưng văn hiến đă lảu. Sơn
hà cương vực đã chia, phong tục bắc nam cũng khác. Từ Đinh,
Lê, Lý, Trần, gây nền độc lập; cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên,
hùng cứ một phương. Dẫu cường nhược có lúc khác nhau, song
hào kiệt đời nào cũng có.
Vậy nên:
Lưu Cung sợ uy mất vía, Triệu Tiết nghe tiếng giật mình.
Cửa Hàm Tử giết tươi Toa Đô, sông Bạch Đằng bắt sống ô Mã.
Xét xem cổ tích, đã có minh trưng0).
Vừa rồi:
Vì họ Hồ chính sự phiền hà, để trong nước nhân dân oán
bạn. Quân cuồng Minh đã thừa cơ tứ ngược®, bọn gian tà còn
bán nước cầu vinh. Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn, vùi
con đỏ xuống dưới hầm tai vạ. Chước dối đủ muôn nghìn khóe,
ác chứa ngót hai mươi năm. Bại nhân nghĩa, nát cả càn khôn,
nặng khoa Iiễm<3) vét không sơn trạch. Nào lên rừng đào mò, nào
xuống bể mò châu, nào hố bẫy hươu đen, nào lưới dò chim sả.
Tàn hại cả côn trùng thảo mộc; nheo nhóc thay quan quả điên
liên(4). Kẻ há miệng, đứa nhe răng, máu mõ bấy no nê chưa chán.
Nay xây nhà, mai đắp đất, chân tay nào phục dịch cho vừa.
Nặng nề về những nỗi phu phen, bắt bó mất cả nghề canh cửi.
Độc ác thay! Trúc rừng không ghi hết tội; dơ bẩn thay! Nưốc bể

(1) M inh trưng: Chứng có rõ ràng.

(2) Tứ ngược: H ết 6ức tà n ngược.
(3) Khoa liễm: T huế má.
(4) Quan: Người không VỢ ; quả: người goá chồng; điên liên: những kè
không có nhà ở, không trông cậy vào đâu được.

250
k h ô n g r ử a s ạ c h m ù i. L ẽ n à o trờ i đ ấ t t h a c h o , a i b ả o t h ầ n n h â n

n h ịn đ ư ợ c.

T a đây:

N úi Lam S ơ n d ấ y n g h ĩa , c h ố n h o a n g d ã n ư ơ n g m ìn h . N g ắ m

non sô n g căm n ỗ i t h ế th ù , th ề s ố n g c h ế t c ù n g q u â n n g h ịc h tặ c .

Đ a u lò n g n h ứ c ó c, c h ố c là m ư ờ i m ấ y n ắ n g m ư a ; n ế m m ật nằm

g a i , h á p h ả i m ộ t h a i s ớ m t ố i . Q u ê n ă n v ì g i ậ n , s á c h lư ợ c t h a o s u y

x é t đ ã tin h ; n g ẫ m tr ư ó c đ ế n n a y , lẽ h ư n g p h ế đ ắ n đ o c à n g k ỹ .

N h ữ n g t r ằ n t r ọ c t r o n g c ơ n m ộ n g m ị, c h ỉ b ă n k h o ă n m ộ t n ỗ i đ ồ

h ồ i. V ừ a k h i cờ n g h ĩ a d ấ y l ê n , c h í n h lú c q u â n t h ù đ a n g m ạ n h .
L ạ i n g ặ t v ì:

T u ấ n k iệ t n h ư s a o b u ổ i sớ m , n h â n t à i n h ư lá m ù a th u . V iệ c

bôn tẩ u t h iế u k ẻ đ ỡ đ ầ n , n ơ i d u y á c h iế m người b à n bạc. Đ ôi

phen vù n g v ẫ y , v ẫ n đ ăm đ ă m c o n m ắ t d ụ c đ ô n g (1); m ấ y t h ủ a đ ợ i

c h ờ , l u ố n g đ ằ n g đ ẵ n g c ỗ x e h ư t ả <2). T h ế m à t r ô n g n g ư ờ i , n g ư ờ i

c à n g v ắ n g n g ắ t , v ẫ n m ị t m ò n h ư k ẻ v ọ n g d ư ơ n g (3); t h ế m à t ự t a ,

t a p h ả i l o t o a n , t h ê m v ộ i v ã n h ư k h i c h ử n g n ị c h <4>. P h ầ n t h ì g i ậ n

h u n g đ ồ n g a n g d ọ c , p h ầ n t h ì lo q u ố c b ộ k h ó k h ă n . K h i L i n h s ơ n

lư ơ n g h ế t m ấ y t u ầ n ; k h i K h ô i h u y ệ n q u â n k h ô n g m ộ t l ữ . C ó l ẽ

trò i m u ố n tr a o c h o g á n h n ặ n g , b ắ t t r ả i q u a b á c h c h iế t th iê n m a ;

ch o n ê n t a c ố g ắ n g g a n b ề n , c h ấ p h ế t c ả n h ấ t s in h th ậ p tử . M ú a

đ ầ u g ậ y , n g ọ n cò p h ấ t p h ố i, n g ó n g v â n n g h ê b ố n c õ i đ a n h ồ . M ỏ

tiệ c q u â n , c h é n rư ợ u n g ọ t n g à o , k h ắ p tư ớ n g s ĩ m ộ t lò n g p h ụ tử .

T h ế g iặ c m ạ n h , t a y ế u m à t a đ ịc h n ổ i; q u â n g iặ c n h iề u , t a í t m à

t a đ ư ợ c lu ô n .

D ọn h ay:

(1) Dục đông: Ý nói muốn về lấy Đông Đô.

(2) Hư tà: Cỗ xe không bên trái để đợi người hiền.
(3) Vọng dương: Trông ra biển không thấy gì.
(4) Chửng nịch: Vót ngưòi chết đuối.

251
 Đem đại nghĩa để thắng hung tàn, lấy chí nhân mà thay
cường bạo. Trận Bồ Đằng sấm vang sét dậy, miên Trà Lân trúc
phá tro bay. Sĩ khí đã hăng, quân thanh càng mạnh. Trần Trí,
Sơn Thọ mất vía chạy tan; Phương Chính, Lý An tim đường trốn
tránh. Đánh Tây Kinh phá tan thế giặc, lấy Đông Đô thu lại cõi
xưa. Dưối Ninh Kiều máu chảy thành sông; bến Tuỵ Động x á c
đầy ngoài nội. Trần Hiệp đã thiệt mạng, Lý Lương lại phơi thây.
Vương Thông hết cấp lo lường, Mã Anh khôn đường cứu đỡ. Nó
đã trí cùng lực kiệt, bó tay không biết tính sao; ta đây mưu phạt
tâm công, chẳng đánh mà người chịu khuất. Tưỏng nó phải thay
lòng đổi dạ, hiểu lẽ tới lui; ngờ đâu còn kiếm kế tim phương, gây
mầm tội nghiệt. Cậy mình là phải, chỉ quen đổ vạ cho người;
tham công một thời, chẳng bỏ bày trò dơ duốc. Đến nỗi đưa trẻ
ranh như Tuyên Đức(1), nhàm võ không thôi; lại sai đồ nhút nhát
như Thạnh, Thăng, đem dầu chữa cháy. Năm Đinh Mùi tháng
chín, Liễu Thăng từ Khâu Ôn tiến sang; lại năm nay tháng mười,
Mộc Thạnh tự Vân Nam kéo đến. Ta đã điều binh giữ hiểm để
ngăn lối Bắc quân; ta lại sai tướng chẹn ngang để tuyệt đường
lương đạo. Mười tám, Liễu Thăng thua ở Chi Lăng, hai mươi,
Liễu Thăng chết ỏ Mã Yên. Hai mươi lăm, Lương Minh trận
vong; hai mươi tám, Lý Khánh tự vẫn. Lưõi dao ta đang sắc,
ngọn giáo giặc phải lùi. Lại thêm quân bốn mặt vây thành, hẹn
đến rằm tháng mười diệt tặc. Sĩ tốt ra oai tì hổ, thần thứ đủ mặt
trảo nha. Gươm mài đá, đá núi cũng mòn; voi uống nước, nước
sông phải cạn. Đánh một trận sạch không kình ngạc, đánh hai
trận tan tác chim muông. Cơn gió to trút sạch lá khô, tổ kiến
hổng sụt toang đê cũ. Thôi Tụ phải quì mà xin lỗi, Hoàng Phúc
tự trói để ra hàng. Lạng Giang, Lạng Sơn thây chất đầv đường,
Xương Giang, Bình Than máu trôi đỏ nưốc. Gớm ghê thay! sắc

(1) Vua Tuyên Tông nhà Minh, niên hiệu Tuyên Đức.

252
p h o n g v â n c ũ n g đ ổ i; t h ả m đ ạ m t h a y ! S á n g n h ậ t n g u y ệ t p h ả i m ờ .

B in h V ân N am nghẽn ở Lê H oa, sợ m à m ấ t m ậ t; quân M ộc

T h ạ n h ta n ch ư n C ầ n T rạ m , c h ạ y đ ể th o á t th â n . S u ố i m á u L ã n h

câ u , nư ớ c s ô n g r ề n r ĩ; th à n h xư ơ n g Đ a n X á , cỏ n ộ i đ ầ m đ ìa . H a i

m ặ t c ứ u b in h , c ắ m đ ầ u trố n c h ạ y ; c á c t h à n h c ù n g k h ấ u , cỏ i g iá p

x u ố n g đ ầ u . B ắ t tư ớ n g g iặ c m a n g v ề , n ó đ ã v ẫ y đ u ô i p h ụ c tộ i; t h ể

lò n g t r ò i b ấ t s á t , t a c ũ n g m ở đ ư ờ n g h i ế u s in h . M ã K ỳ , P h ư ơ n g

C h ín h , c ấ p cho năm tră m c h iế c th u y ề n , r a đến bể chư a th ô i

trố n g n g ự c. V ư ơ n g T h ô n g , M ã A n h , p h á t c h o v à i n g h ìn cỗ n g ự a ,

vê' đ ế n T à u c ò n đ ổ m ồ h ô i. N ó đ ã sợ c h ế t c ầ u h ò a , n g ỏ lò n g t h ú

p h ụ c ; t a m u ố n t o à n q u â n l à c ố t , c ả n ư ớ c n g h ỉ n g ơ i.

T h ế m ớ i là m ư u k ế t h ậ t k h ô n , v ả lạ i s u ố t x ư a n a y c h ư a có.

G ia n g s a n từ đ â y m ở m ặ t, x ã tắ c từ đ â y v ữ n g n ề n . N h ậ t n g u y ệ t

h ố i m à lạ i m in h , c à n k h ô n b ĩ m à lạ i t h á i. N ề n v ạ n t h ế x â y n ê n

c h ă n c h ắ n , t h ẹ n n g h ìn t h u r ử a s ạ c h là u là u . T h ế là n h ò trờ i đ ấ t

tổ tô n g k h ô n t h iê n g c h e ch ở , g iú p đ 3 c h o n ư ớ c t a v ậ y .

T h a n ô i!

v ẫ y v ù n g m ộ t m ả n g n h u n g y n ê n c ô n g đ ạ i đ ịn h , p h a n g lặ n g
b ố n b ề th á i v ũ m ở h ộ i v ĩn h th a n h . B á c á o x a g ầ n , n g ỏ c ù n g n g h e

b iế t.

253
 CHƯƠNG XV

NHÀ LÊ

(1428-1788)
Thòi kỳ thống nhđt (14^8-1527)

1. Bình Định vương lên ngôi tôn

I. L Ê T H Á I T ổ
n . L Ê TH ÁI TÔNG
m . L Ê N H ÂN TÔNG
IV . L Ê T H Á N H T Ô N G
2. Việc học hành
3. Luật lệ
4. Việc cai trị
5. Phép quán điền
6. Việc binh lính
7 . Công thần bị giết
1. Cai trị
2. Việc thuế lệ
3. Việc canh nông
4. Nhà sinh tế
5. Việc sửa phong tục
6. Địa đổ nước Nam
7. Đại Việt sử ký
8. Việc văn học
9. Việc vũ bị
10. Đánh Chiêm Thành
11. Đánh Lão qua
12. Đánh Bồn Man
13. Việc giao thiệp với Tàu

254
 V. LÊ HIẾN TÔNG
VI. LÊ TỨC TÔNG
và LÊ UY MỤC
v n . LÊ TUÖNG DỤC Ị 1. Việc thuế má
■S 2. Đ ại Việt thông g iá m
[ 3. S ự biến loạn

v m . LÊ CHIÊU HOÀNG Ị 1■ Giặc Trần Cao quấy nhiễu ở Đông Đô

và LÊ CUNG HOÀNG 'S ■2. Q uan trong triều làm loạn
[3. Mạc Đăng Dung chuyên quyền

I. LÊ THÁI T ổ (1428-1433
Niên hiệu: T h u ậ n T h iê n .................

I. Bình Định Vưong lên ngôi tôn

B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g là L ê L ợ i có c ô n g d ẹ p g iặ c M in h , đ e m

lạ i g ia n g s ơ n c h o n ư ó c n h à . N h ư n g v ì tr ư ó c p h ả i l ấ y cớ lậ p c o n

c h á u n h à T r ầ n đ ể c ầ u h ò a v ớ i n h à M in h , ch o n ê n p h ả i tô n T r ầ n

C ao ỈMM l ê n là m v u a . N a y v iệ c c h iế n t r a n h đ ã x o n g , lò n g n g ư ờ i

th e o v ề B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g , m à T r ầ n C a o c ũ n g b iế t c h ừ n g k h ô n g

a i đ ể c h o m ìn h ở y ê n , b è n trố n v à o c h â u N g ọ c M a (th u ộ c p h ủ

T r ấ n N in h ) n h ư n g b ị q u a n q u â n đ u ổ i b ắ t đ ư ợ c, đ e m v ề b ắ t p h ả i

u ố n g th u ố c đ ộc m à c h ế t.

T rần C ao c h ế t r ồ i, B ìn h Đ ịn h v ư ơ n g lê n n g ô i tứ c là vua

Thái T ổ nhà Lê đ ặ t q u ố c h iệ u là Đ ạ i V iệ t N ăm ấy

là n ă m M ậ u T h â n , lịc h T â y l à n ă m 14 2 8 .

V u a T h á i T ổ s a i sứ s a n g c ầ u p h o n g b ê n T à u , n h ư n g m à n h à

M in h k h ô n g c h ịu , b ắ t p h ả i t ìm con ch áu n h à T rầ n đ ể lậ p lê n

là m v u a . S ứ n h à M i n h đ i v ề h a i b a lầ n , s a u v u a T h á i T ổ b ắ t c á c

q u a n v iê n v à p h ụ lã o t r o n g n ư â c là m tờ k h a i r ằ n g c o n c h á u n h à

T r ầ n t h ậ t k h ô n g c ò n a i n ữ a , v à x in p h o n g c h o n g à i là L ê L ợ i là m

255
v u a n ư ớ c N a m . V u a n h à M in h t h ấ y v ậ y m ớ i th u â n p h o n g vư ơ n g

c h o n g à i.

T ừ đ ấ y lệ c ứ 3 n ă m p h ả i s a n g c ố n g n h à M in h m ộ t lâ n , m à

lầ n n à o c ũ n g p h ả i đ ú c h a i n g ư ờ i b ằ n g v à n g g ọ i là : đại thân kim

nhân C ó lẽ là lú c đ á n h trận Chi Lăn g có g iế t m ít

tư ớ n g n h à M in h là L iễ u T hăn g tìp ỹ t" v à L ư ơ n g M in h cho

n ên p h ải đúc h a i người b ằ n g v à n g th ế m ạn g.

V iệ c c ầ u p h o n g v à v iệ c c h ịu c ố n g n ư ớ c T à u là v iệ c th ế bất

đ ắ c đ ĩ , v i r ằ n g n ư ó c t a đ ố i v ớ i n ư ớ c T à u t h ì lớ n n h ò k h á c n h a u

n h iề u lắ m ; v ả l ạ i n ư ớ c t a m ộ t m ìn h lẻ lo i ở p h ía n a m k h ô n g có

v â y c á n h n à o c ả , n h ư v ậ y , n ế u m à c ứ k h á n g c ự , k h ô n g c h ịu k ém

m ộ t t í , t h ì k h ô n g b a o g iờ y ê n đ ư ợ c . M à d ẫ u b ề n g o à i m ìn h c h ịu

kém nưốc T àu , n h ư n g k ỳ th ự c b ề tro n g v ẫ n tự c h ủ , c h ứ ngư ời

T àu không xâm phạm g ì đ ế n v i ệ c n ư ớ c m ì n h . T h ế c ũ n g l à m ộ t Bự

g ia o th iệ p k h ô n k h é o , là m c h o n ư ớ c đư ợ c y ê n tr ị.

V u a T h á i T ổ lê n n g ô i r ồ i, p h o n g th ư ở n g c h o c á c c ô n g th ầ n :

bên văn th ì ô n g N g u y ễ n T r ã i K M đ ứ n g đ ầ u , b ê n v õ th ì ôn g Lê

V ấ n lÊ r fq j đ ứ n g đ ầ u , c ả t h ả y l à 2 2 7 n g ư ờ i đ ề u đ ư ợ c q u ố c t í n h c ả .

N g à i lạ i p h o n g c h o ô n g N g u y ễ n T r ã i là Q u a n p h ụ c h ầ u

ông T rần N guyên H ãn là m T ả tư ớ n g q u ố c, ô n g P h ạ m V ăn xảo

10 ^ 15 là m T h ái uý.

N h ữ n g ngư ờ i cô n g th ầ n v à o b ậ c t h ứ n h ấ t t h ì đ ư ợ c th ư ở n g

tư ớ c là Thương tr í tự b ậ c t h ứ n h ì t h ì đ ư ợ c tư ớ c l à Đại trí

tự b ậ c t h ứ b a t h ì đ ư ợ c tư ớ c l à Trí tự

2. V iệc học hành

V u a T h á i T ổ s ử a s a n g v iệ c h ọ c h à n h , đ ặ t trư ờ n g Q u ố c Tử

G iá m ở đ ấ t k in h đô đ ể cho con cháu các quan v iê n và những

n g ư ờ i th ư ờ n g d â n tu â n tú v à o h ọ c tậ p ; m ở n h à h ọ c v à đ ậ t th ầ y

d ạ y n h o h ọ c ỏ c á c p h ủ v à c á c lộ . R ồ i l ạ i b ắ t c á c q u a n v ă n v ũ t ừ tứ

256
phẩm trở x u ố n g p h ả i v à o th i Minh kinh khoa n g h ĩa là

q u a n v ă n t h ì p h ả i t h i k in h sử , q u a n v ũ t h ì p h ả i t h i v ũ k in h . Ở
c á c lộ c ũ n g m ở k h o a t h i Minh kinh đ ể cho n h ữ n g người ẩ n d ậ t ra

ứ n g t h í m à c h ọ n lấ y n h â n tà i.

N h ữ n g n g ư ờ i đ i tu đ ạ o P h ậ t , đ ạ o L ã o c ũ n g b ắ t p h ả i t h i k in h

đ iể n n h ữ n g đ ạ o ấ y ; h ễ a i t h i t r ú n g t h ì m ớ i c h o p h é p đ ư ợ c là m

tă n g v à đ ạ o s ĩ, a i t h i h ỏ n g t h ì p h ả i v ề t ụ c là m ă n .

3. Luật lệ
Đ ặ t r a lu ậ t lệ m ớ i th e o n h ư h ìn h lu ậ t n h à Đ ư ờ n g : có tộ i x u y ,

tộ i tr ư ợ n g , t ộ i đ ồ , t ộ i lư u v à t ộ i tử .

T ộ i x u y c h ia r a là m 5 b ậ c từ 1 0 r o i đ ế n 5 0 r o i; tộ i trư ợ n g

cũ n g c h ia r a là m 5 b ậ c , từ 6 0 đ ế n 1 0 0 trư ợ n g ; tộ i đ ồ c h ia r a là m

3 b ậ c: đ ồ là m d ịc h đ in h , đ ồ là m lín h c h u ồ n g v o i, v à đ ồ là m lín h

đ ồ n đ iề n ; t ộ i lư u c h i a r a là m 3 b ậ c : lư u đ i c ậ n c h â u , lư u đ i v i ễ n

c h â u v à l ư u đ i n g o ạ i c h â u (1); t ộ i t ử c ũ n g c h i a r a l à m 3 b ậ c : tộ i

th ắ t cổ v à c h é m , tộ i c h é m b ê u đ ầ u v à tộ i lă n g tr ì.

H ễ a i đ ư ợ c v à o h ạ n g b á t n g h ị ® t h ì trư ớ c p h ả i t â u x in n g h ị,

k h i n à o n g h ị x o n g r ồ i lạ i p h ả i t â u đ ể v u a x é t lạ i. N h ữ n g n gư ờ i

cự u th ầ n có c ô n g từ n g ũ p h ẩ m d ĩ th ư ợ n g , c ó a i p h ạ m tộ i đ ồ h a y

là tộ i lư u t h ì c ũ n g t h a c ả ; c o n c h á u n h ữ n g n g ư ờ i đ ư ợ c nghị công
m à có tộ i, t h ì c ứ t h e o c á i t h ứ b ậ c t ậ p ấ m c ủ a ô n g c h a m à g i ả m

ch o . N h ữ n g q u a n v iê n , q u â n d â n a i có lầ m lỗ i, n h ỡ r a p h ạ m đ ế n

tộ i lư u t r ồ x u ố n g t h ì đ ư ợ c c h o c h u ộ c . N h ữ n g n g ư ò i 7 0 t u ổ i t r ở lê n ,

1 5 tu ổ i trỏ x u ô n g h a y là có p h ế t ậ t m à p h ạ m t ộ i lư u trở x u ố n g ,

(1) Lưu đi cận châu là vào Nghệ An, đi viễn châu là vào Bố Chính đi
ngoại châu là vào Tân Bình.
(2) Bát nghị AS& là: Nghị thân 3113, nghị C Ố M nghị hiền » ỉlĩ, nghị
năng SễẼỀ, nghị công Sấĩt], nghị quí S iS , nghị cần tấĩh, nghị tán Wtlí. Xem ờ
sách Chu lễ thì biết rõ.

257
t h ì c ũ n g đ ư ợ c c h o c h u ộ c . N h ữ n g n g ư ờ i 8 0 tu ổ i t r ỏ lê n , 1 0 tu ô i trò
x u ố n g h a y là đ ố c tậ t, th ì cứ th ứ tự g iả m b ớ t c h o . N h ữ n g n g ií à i

phạm tộ i g ì h a y là p h ạ m tộ i ă n trộ m , ă n c ắ p c ủ a n g ư ờ i ta mà tự
m ìn h r a t h ú n h ậ n tr ư ớ c , t h ì đ ư ợ c lư ợ n g t ộ i m à g i ả m ch o ít nhiểu.
T r o n g n ư ớ c b ấ y g i ò c ó n h i ề u n g ư ờ i d u đ ã n g c ứ r ư ợ u c h è cò

b ạ c , k h ô n g c h ịu là m ăn tử tế , v ậ y nên đ ặt ra phép n g h iê m để

trừ n g tr ị: a i đ á n h đ ổ b á c b ắ t được p h ả i c h ặ t n gó n tay m ấ t ba

phân; đán h cò, bắt được phải chặt ngón ta y m ất m ộ t phân;

không có v iệ c gì quần tụ nhau để rư ợ u chè, phải đánh 10 0

t r ư ợ n g , n g ư ò i d u n g c h ứ a n h ữ n g k ẻ ấ y c ũ n g p h ả i tộ i, n h ư n g m à

đư ợ c g iả m đ i m ột bậc.

S ự n g h iê m p h ạ t n h ư t h ế , t h ì c ó t h á i q u á t h ậ t , v ì là là m tàn

h ại đến th â n t h ể n g ư ờ i t a , n h ư n g m à c ũ n g c ó c ô n g h i ệ u , k h iế n

c h o t r o n g n ư ớ c b ớ t c ó th ứ n g ư ờ i c ả đ ờ i k h ô n g c h ịu là m g ì, c h ỉ đi

đ á n h lừ a n g ư ờ i m à k iế m ăn.

4. V iệ c c a i tri
K h i vu a T h ái T ổ m ới ỏ N ghệ A n ra Đ ô n g Đ ô , t h i đ ã c h ia

nước ra là m b ố n đ ạ o , n a y lạ i đ ặ t th ê m m ộ t đ ạ o n ữ a g ọ i là H ải

t â y đ ạ o , g ồ m c ả T h a n h H ó a , N g h ệ A n , T â n B ìn h v à T h u ậ n H óa.

T ro n g c á c đ ạo, đ ạo n ào cũ n g có q u an H à n h K h iể n f i â t để

g iữ s ổ s á c h v ề v iệ c q u â n d â n . C ò n n h ư c á c x ã th ô n t h ì c ú x ã n ào

h ơ n 1 0 0 n g ư ờ i tr ở lê n , g ọ i là đ ạ i x ã , đ ặ t b a n g ư ờ i x ã q u a n ; x ã nào

c ó 5 0 n g ư ờ i tr ở lê n , g ọ i là t r u n g x ã , đ ặ t h a i x ã q u a n , x ã n à o có 10

n g ư ờ i t r ỏ lê n g ọ i là tiể u xã , đ ặ t m ột người x ã quan đ ể c o i v iệ c

tro n g x ã .

5. Phép quân điển

B ấy g iò th ư ờ n g n h ữ n g n g ư ờ i k h ô n g có c ô n g la o g i vớ i n h à
n ư ớ c th i lắ m r u ộ n g n h iề u n ư ơ n g , m à n h ữ n g k ẻ p h ả i đ á n h đ ôn g

258
d ẹp b ắ c la o lu n g k h ổ sỏ , lú c v ể m ộ t t ấ c đ ấ t k h ô n g có . V ì t h ế c h o
n ên v u a T h á i T ổ đ ịn h r a p h é p quân điền Í% E B đ ể l ấ y c ô n g đ i ề n ,
c ô n g t h ổ m à c h i a c h o m ọ i n g ư ờ i, t ừ q u a n đ ạ i t h ầ n c h o đ ế n n h ữ n g
ngư ời g ià y ế u cô q u ả , a i c ũ n g có m ộ t p h ầ n ru ộ n g , k h iế n ch o sự
g ià u n g h è o ở t r o n g n ư ớ c k h ỏ i c h ê n h lệ c h lắ m .

6. Việc binh lính

K h i g iặ c M in h h ã y cò n ỏ n ư ớ c N a m , th ì p h ả i c ầ n có n h iề u

q u â n b in h , c h o n ê n lú c q u â n A n N a m t a m ớ i r a Đ ô n g Đ ô , c ả t h ả y

được 2 5 v ạ n , s a u l ấ y đ ư ợ c Đ ô n g Đ ô r ồ i c h o 1 5 v ạ n v ề l à m ă n , c h ỉ đ ể

lạ i 1 0 v ạ n đ ể p h ò n g v ệ m à t h ô i, n a y l ạ i c h i a q u â n r a là m 5 p h iê n ,

m ộ t p h iê n ỏ l ạ i lư u b a n c ò n b ố n p h i ê n c h o v ề là m r u ộ n g , c ứ lầ n

lư ợ t t h a y đ ổ i n h a u m à v ề .

7. Công thần bị giết

Vua T hái Tổ vẫn là m ộ t ô n g v u a a n h tà i, đ á n h đ u ổ i được

g i ặ c M i n h , m à l ạ i s ử a s a n g đ ư ợ c n h i ề u c ô n g v i ệ c í c h lợ i c h o n ư ố c ,

n h ư n g k h i n g à i lê n là m v u a r ồ i, c ó t ín h h a y n g h i n g ờ , c h é m g iế t

nhữ ng ngư ời cô n g th ầ n như ông T rần N guyên H ãn W-TÜrr v à

ô n g P h ạ m V ă n x ả o Ệ Ẽ ;5 C ĩ 5 . H a i ô n g ấ y g i ú p n g à i đ ã c ó c ô n g t o ,

v ề s a u c h ỉ v ì sự g iè m p h a m à đ ề u p h ả i c h ế t o a n c ả .

N g h ĩ m à b u ồ n th a y cho m ấ y n g ư ò i cô n g th ầ n đòi xư a, ch ỉ

lầ m v ề h a i c h ữ c ô n g d a n h , m à đ e m tấm lò n g s o n s ắ t đ i p h ù t á

q u â n v ư ơ n g t r o n g lú c n g u y n a n , m o n g đ ư ợ c c h ú t h iể n v in h đ ể

c h o t h ỏ a c á i c h í t r ư ợ n g p h u ở đ ờ i. N g ờ đ â u : c h i m b a y đ ã h ế t,

c u n g tố t c ấ t đ i, th ỏ n h a n h c h ế t r ồ i, c h ó s ă n p h ả i g iế t ; đ ế n k h i

cô n g v iệ c xong r ồ i, th ì k h ô n g n h ữ n g là m ột th â n m ìn h cũn g

k h ô n g được trọ n v ẹ n m à c ả h ọ h à n g th ư ờ n g c ũ n g p h ả i v ạ lâ y .

T h ế m ới b iế t c h ỉ có ô n g T rư ơ n g T ử P h ò n g ỈS -p M nhà H án là

n gư ờ i k iế n cơ h ơ n c ả !

259
 Jf.
V u a T h á i T ổ là m v u a được 6 n ă m t h ì m ấ t, th ọ 4 9 tu o i.

II. LÊ THÁI TÔNG (1434-1442)

N iên hiệu: T hiệu B ình ÍỄPP (1434-1439)
Đ ại Bảo (1440-1442)

K h i v u a T h á i T ô n g ÿ fé j? lê n là m v u a t h ì n g à i m ớ i c ó 1 1 t u ổ i,

c h o n ê n c ô n g v iệ c g ì c ũ n g ỏ q u a n P h ụ c h ín h là L ê S á t quyết

đ ịn h h ế t c ả .

L ê S á t là m ộ t n g ư ờ i ít h ọ c n h ư n g v ì trư ó c th e o v u a T h á i Tổ

lậ p được c ô n g to , q u a n là m đ ế n Đ ạ i tư đ ồ N a y là m Phụ

c h ín h , th ư ờ n g h a y cậy q u y ề n , t r á i p h é p , là m n h iề u đ iể u k iê u

hãnh , hễ tr iề u th ầ n a i là người k h ô n g t ò n g p h ụ c t h ì tìm cách

là m h ạ i.

V u a T h ái Tông tu y còn trẻ tu ổ i n h ư n g vố n có tín h th ô n g

m in h , là m v u a đ ư ợ c ít lâ u t h ì r a t h â n c h ín h lấ y , rồ i g iế t L ê Số t

đ i đ ể t h u l ấ y q u y ề n . S o n g c ũ n g v ì í t t u ổ i m à l ạ i k h ô n g c ó ngư ời

phụ tá , cho nên sâu th à n h ra say đắm tử u sắc là m lắ m đ iể u

k h ô n g đ ư ợ c c h ín h đ ín h .

Đ ờ i T h á i T ô n g là m vua th ì tro n g nước p h ả i m ấ y n ăm đại

h ạ n , n ư ớ c lụ t v à h o à n g t r ù n g là m h ạ i m ù a m à n g , d â n p h ả i đói

k h ổ . Ở m ạ n m ư ờ n g m á n lạ i có đ ô i b a đ á m g iặ c n ổ i lê n là m lo ạ n ,

c ó k h i v u a p h ả i t h â n c h i n h đ i đ á n h , c ó k h i c h i s a i q u a n đ i tiễ u

t r ừ , c ũ n g d ẹ p y ê n đ ư ợ c . C ò n v i ệ c g i a o t h i ệ p v ớ i n h ữ n g n ư ớ c lâ n

b a n g , n h ư T iê m L a ( T h á i L a n ) , C h iê m T h à n h , A i L a o th ì nhữ ng

n ư ó c ấ y đ ề u có sứ t h ầ n đ i lạ i v à th ư ờ n g có tiế n c ố n g c à .

Ở t r o n g t h ì c h ỉn h đ ô n v iệ c th i cử lạ i. L ệ cứ 5 n ă m m ộ t lầ n

th i hư ơ ng, 6 n ăm m ộ t lầ n t h i h ộ i. P h é p t h i t h ì k ỳ đ ệ n h ấ t là m

m ộ t b à i k in h n g h ĩa , b ô n b à i tứ th ư n g h ĩa , m ỗ i b à i p h ả i 3 0 0 ch ữ

trở lê n ; k ỳ đ ệ n h ị th ì là m b à i c h iế u , b à i c h ế v à b à i b iể u - k ỳ đ ệ

260
ta m là m b à i t h i p h ú ; k ỳ đ ệ tứ t h ì là m m ột bài văn sách ph ải
1.0 0 0 c h ữ trở lê n .

Đ ến n ăm N hâm T u ấ t ( 1 4 4 2 ) m ở k h o a t h i t iế n s ĩ, b a o n h iê u

n h ữ n g n g ư ờ i th i đ ỗ đ ể u đ ư ợ c k h ắ c tê n v à o b ia đ á đ ể p h ấ n c h ấ n

lò n g n g ư ờ i v ă n h ọ c. C á c tiế n s ĩ được k h ắ c tê n v à o b ia ở V ă n

M iế u k h ở i đ ầ u t ừ đ ấ y .

N hữ ng cách th ứ c tiê u d ù n g tiề n và lụ a v ả i ở tr o n g nư ớ c

c ũ n g đ ịn h lạ i c ả ; c ứ 6 0 đ ồ n g l à m ộ t t iề n ; lụ a t h ì cứ d à i 3 0 th ư ớ c,

rộ n g 1 th ư ó c 5 t ấ c trở lê n là m ộ t t ấ m , c á c th ứ v ả i t h ì h o ặ c d à i 2 4

th ư ớ c , h o ặ c 2 2 t h ư ớ c l à m ộ t t ấ m ; g i ấ y t h ì 1 0 0 t ò l à m m ộ t tậ p .

T háng bảy năm N hâm T uất (14 4 2 ), T hái Tông đi duyệt

b in h ở h u y ệ n C h í L i n h . B ấ y g iờ ô n g N g u y ễ n T r ã i đ ã v ề t r í s ĩ ở

t r ạ i C ô n S ơ n d ß ill, t h u ộ c h u y ệ n C h í L i n h . K h i v u a đ i q u a đ ó c ó

v à o t h ă m , v à t h ấ y n g ư ò i h ầ u ô n g ấ y l à N g u y ễ n T h ị L ộ ỊỊtẽ có

tà i s ắ c , b è n b ắ t th e o h ầ u . Đ i đ ế n h u y ệ n G ia Đ ịn h ( n a y là h u y ệ n

G ia B ìn h ồ B ắ c N in h ) t h ì v u a m ấ t . T r iề u đ ìn h đ ổ tộ i c h o N g u y ễ n

T h i L ộ g iế t v u a , b ắ t ô n g N g u y ễ n T r ã i là m tộ i v à t r u d i c ả b a h ọ .

V u a T h á i T ô n g là m v u a đ ư ợ c 9 n ă m , th ọ đ ư ợ c 2 0 tu ổ i.

III. LÊ NHÂN TÔNG (1443-1459)

Niên hiệu: Đ ại H òa (1443-1453)
Diên N inh á ặ (1454-1459)

K h i v u a T h á i T ô n g m ấ t , T h á i tử là B a n g C ơ m ó i lê n 2 tu ổ i.

C ác q u a n đ ạ i th ầ n là b ọ n L ê K h ả N guyễn X í MM., lậ p th á i

tử l ê n l à m v u a , t ứ c l à N h â n T ô n g iZm, đ ể b à H o àn g th á i h ậ u ra

th ín h c h ín h .
T ro n g m ấy n ăm bà T hái hậu cầm q u y ề n , th ì có m ấ y v iệ c

q u a n t r ọ n g n h ư là đ ặ t r a 1 4 đ iể u h ộ lu ậ t v ề v iệ c tư đ iề n ; đ ổ i c á c h

th i đ ể lấ y n g ư ò i là m lạ i, b ỏ t h i á m t ả v à t h i k in h n g h ĩa , c h ỉ th i

261
v iế t v à th i t ín h m à th ô i. L ại đào sôn g B ìn h Lỗ™ ờ tỉn h Thái

N g u y ê n đ ể c h o t iệ n đ ư ờ n g v ậ n tả i.

Còn ở n g o à i, t h ì v u a n ư ớ c C h iê m T hành là B í C ai H a i cử

h a y s a n g cư ớ p p h á ở đ ấ t H ó a C h â u . T r iề u đ ìn h đ ã m ấ y p h e n sa i

q u a n v à o đ á n h đ u ổ i, n h ư n g v ẫ n k h ô n g c h ừ a . Đ ế n n ã m B ín h D ần

(14 4 6 ) tr iề u đ ìn h sai Lê th ụ Lê K hả ^ n jd e m quản san g

đánh C h iê m T h à n h lấ y được th à n h Đ ồ B à n , b ắ t được B í C ai và

cả p h i tầ n đ em v ề đ ể ở Đ ô n g K in h , r ồ i lậ p n g ư ờ i c h á u v u a B ồ Đ é

là M ã k h a q u i L a i lê n là m vua.

N ăm M ậ u T h ìn (14 4 8 ) lạ i có x ứ B ồ n M a n Í Ế S x in n ộ i th u ộ c

n ư ớ c t a , đ ặ t là m châu Q uy H ợp f§ n \ Đ ất Bồn M an p h ía đ ô n g

nam g iá p t ỉn h N ghệ An, t ỉn h Q uảng B ìn h , p h ía tâ y bác g iá p

tỉn h H ư n g H ó a , tỉn h T h a n h H ó a .

T u y v ậ y , n h ư n g v ì b à T h á i h ậ u h a y n g h e n h ữ n g lờ i n ó i g i è m ,

chém g iế t c á c q u a n c ự u th ầ n n h ư là L ê K h ả L ê K h ảc Phục

là m ch o n h iể u n gư ờ i k h ô n g p h ụ c .

N ăm Q uý D ậu (14 5 3 ), N h ân T ô n g m ới b ắ t đ ầu t h á n c h ín h .

T rư ớ c hết n gài tru y tặ n g cho những người côn g th ầ n và cấp

ru ộ n g q u an đ iề n c h o co n c h á u c á c ô n g L ê S á t, L ê N gán , và Lê

K h ắc Phục.

L ạ i s a i ô n g P h a n P h ù T iê n là m b ộ q u ố c sử k ể từ v u a

T h á i T ô n g n h à T r ầ n c h o đ ế n k h i th u ộ c n h à M in h , c ả t h à y là 10

quyển.

T rư ớ c c á c v ư ơ n g h ầ u v à c á c q u a n v ă n v ũ đ ể u cứ th e o p h ẩm

hàm c ủ a m ìn h m à ă n lộ c l ấ y t h u ế t r o n g 5 0 h ộ h a y l à 1 0 0 h ộ . N a y

N h â n T ô n g lạ i c h o th ê m tiề n t u ế b ổ n g n ữ a .

V ua N hân Tông có lẽ cũng nên được m ột ông vua h iể n ,

nhưng chẳng m ay n g à i có n gư ờ i a n h là Lạng sơ n vư ơ ng N gh i

(1) "Khâm định Việt sử" nói rằng sông Bình Lỗ chày từ Thái Nguyên vế
đến Phù Lộ thì có lẽ sông Bình Lỗ hay sông Cà Lổ chăng?

262
D â n ! É t K ;, t r ư ớ c đ ã l à m T h á i t ử , s a u v ì n g ư ờ i m ẹ p h ả i t ộ i c h o n ê n

p h ải bỏ. Đ ến n ă m K ỷ M ã o (14 5 9 ), N g h i D â n đ ồ n g m ư u vớ i b ọ n

L ê Đ ắ c N in h Phạm Đ ồ n 1 2 4 ỉ, P h a n Ban và T rần

L ă n g E&Pễ n ử a đ ê m trè o th à n h v à o g iế t N h â n Tông và H oàng

th á i h ậ u , tự x ư n g là m v u a , rồ i ch o sứ s a n g T à u c ầ u p h o n g .

N h â n T ô n g t r ị v ì đ ư ợ c 1 7 n ă m , th ọ 1 9 tu ổ i.

IV. LÊ THÁNH TÔNG (1460-1497)

Niên hiệu: Q uang T huận 7ÌíJ!H (1460-1469)
Hồng Đức ặ ỳ g (1470-1497)

N g h i D â n cư ớ p n g ô i v u a được 8 th á n g , n h ư n g v ì tín h h a y

n g h e lò i d u a n ịn h , c h é m g iế t k ẻ c ự u t h ầ n , c h o n ê n lò n g n g ư ờ i

không ai phục, đ ến th á n g sá u n ăm C a n h T h ìn (14 6 0 ) c á c q u a n

đ ại th ầ n là b ọ n N g u y ễ n X í Đ in h L i ệ t T ỹ l l m ư u c h é m P h ạ m

Đ ồn ỹ a íl v à P h a n B a n ở g iữ a n g h ị s ự đ ư ờ n g , r ồ i đ ó n g c ử a

th à n h lạ i v à o b ắ t N g h i D â n g i ế t đ i, r ư ó c c o n t h ứ t ư v u a T h á i

T ô n g là B ìn h n g u y ê n v ư ơ n g T ư T h à n h ^ 7 0 3 1 ® ! $ lê n là m vua,

tứ c l à v u a T h á n h T ô n g M ẩ ? .

T h á n h T ô n g là m ộ t ô n g v u a t h ô n g m in h , th ò m ẹ r ấ t có h iế u ,

ỏ vớ i b ề tô i đ ã i lấ y lò n g t h à n h . N g à i t r ị v ì đ ư ợ c 3 8 n ă m , s ử a s a n g

được n h iề u v iệ c c h ín h tr ị, m ở m a n g sự h ọ c h à n h , c h ỉn h đ ố n c á c

v iệ c v ũ b ị, đ á n h dẹp n ư ớ c C h iê m , n ư ó c L à o , m ỏ th ê m b ờ c õ i,

k h iế n c h o n ư ớ c N a m t a b ấ y g iờ đ ư ợ c v ă n m in h th ê m r a v à lạ i

lừ n g l ẫ y m ột phươ ng, k ể từ x ư a đ ế n n a y c h ư a b a o g iờ c ư ờ n g

th ịn h n h ư v ậ y .

T h á n h T ô n g l ê n n g ô i r ồ i p h o n g tư ớ c v à c ấ p r u ộ n g q u a n đ i ề n

cho c á c c ô n g t h ầ n . N g à i lạ i t r u y t ặ n g n h ữ n g n gư ờ i c ô n g t h ầ n b ị

g iế t o a n n g à y trư ớ c , v à c h o t ìm con c h á u ô n g N g u y ễ n T r ã i về,

c ấ p c h o 1 0 0 m ẫ u r u ộ n g đ ể p h ụ n g th ờ t ổ t iê n .

263
 N ầ ữ n g n g ư ờ i m à đ ư ợ c q u ố c t í n h , n a y n g à i c h o p h ụ c t í n h lạ i

đ ể ch o k h ỏ i m ấ t tê n họ.

1. V iệ c c a i trị
T ừ t r ư ớ c đ ế n g iờ t r i ề u c h ín h v ẫ n t h e o lố i c ũ c ủ a n h à T rấ n :

t r ê n t h ì c ó t ả h ữ u T ư ớ n g q u ố c fflíH , r ồ i đ ế n L ễ b ộ , L ạ i b ộ , N ộ i các

v iệ n , T r u n g th ư , H o à n g m ô n , v à b a sở M ô n H ạ , lạ i c ó n g ũ đạo

H à n h k h iể n đ ể c o i s ổ s á c h q u â n d â n c á c đ ạ o . Đ ế n k h i N g h i D ân

cư ớ p n g ô i, đ ặ t r a lụ c B ộ v à lụ c K h o a . L ụ c b ộ là : L ạ i b ộ Hộ

bộ L ễ bộ B in h b ộ ỹkB, C ông bộ iâ n v à H ìn h b ộ JPJ«.

L ụ c k h o a l à : L ạ i k h o a 3 Ẽ Í 4 , L ễ k h o a Í Ẽ Ĩ 4 , B i n h k h o a Ä I 4 , H ìn h

k h o a 7 P JÍ4 , H ộ k h o a p Ệ ị và Cồng khoa

Q u a n lụ c b ộ t h ì có T h ư ợ n g th ư f ạ } § là m đ ầ u , rồ i đ ế n tả hữu

T h ị la n g L a n g t r u n g jt ß c f3 . V i ê n n g o ạ i la n g Ä fl- S E , T ư vụ

m
T h án h T ô n g đ ặ t th ê m ra lụ c tự là : Đ ạ i lý tự Thái

th ư ờ n g tự Q uang Lộc tự yỉM ^ ĩ, T hái bộc tự ÿs& lf,

H ồ n g lô tự S U I # . T h ư ợ n g b ả o tự Q u a n L ụ c tự th ì có Tự

k h a n h # Ị ® 1 , T h iế u k h a n h ỵJ/$Ệ v à T ự t h ừ a # ;p c .

N g à i lạ i lậ p r a q u a n c h ế v à lễ n g h i th e o n h ư b ê n T à u . C ốc

q u a n v ă n v õ c ó p h ầ n r u ộ n g đ ấ t, lạ i đ ư ợ c tiể n t h u ế b ổ n g . N h ư n g

a i m à là m đ iề u g ì n h ũ n g lạ m , t h ì đ ề u p h ả i n g h iê m tr ị.

N g à i l ạ i đ ịn h lệ t r í s ĩ, c h o c á c q u a n n ộ i n g o ạ i: a i là m quan

đ ế n 6 5 t u ổ i t h ì đ ư ợ c x in v ề t r í s ĩ, c ò n n h ữ n g n g ư ờ i là m n h a lạ i

đ ế n 6 0 tu ổ i c ũ n g đư ợ c x in v ề .

T rư ớ c v u a T h á i T ổ c h ia r a là m 5 đ ạ o , c ó p h ủ , lộ , t r ấ n , c h â u ,

h u y ệ n , x ã . Đ ạ o th ì đ ặ t q u a n H à n h k h iể n f r i t , T u y ê n p h ủ ch á n h

p h ó s ứ j Ë f t i î E M 'J 'i i Ë ; p h ủ t h ì đ ặ t T r i p h ủ %artĩ; l ộ t h ì đ ặ t A n p h ủ

sứ trấ n th ì đ ặ t T rấ n p h ủ sứ ÌằịỀiỉ.; c h â u t h i đ ố t P h ò n g
ngự sứ h u y ệ n th ì đ ặ t C h u y ể n v ậ n sứ v à T u ần sát

264
sứ i í íl r ? '® ; x ã t h ì đ ặ t X ã q u a n t t # .

T h á n h T ô n g c h i a n ư ớ c r a l à m 1 2 đ ạ o l à Thanh Hóa, Nghệ

An, Thuận Hóa, Thiên Trường, Nam Sách, Quốc Oai, Bắc Gmng,
An Bang, Hưng Hóa, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Lạng Sơn.
M ỗ i đ ạ o c ó t ò a Đ ô K ỊL , t ò a t h ừ a jặi v à t ò a H i ế n M- T ò a Đ ô t h ì c ó

c h á n h p h ó Đ ô tổ n g b in h c o i v ề v iệ c b in h ; tò a T h ừ a t h ì có

T h ừ a c h ín h c h á n h p h ó sứ , c o i v ề v iệ c c h ín h ; tò a H iế n t h ì có

H iế n s á t i m c h á n h p h ó sứ , co i v ề v iệ c h ìn h .

L ạ i đ ặ t r a c h ứ c G i á m s á t n g ự s ử Im ilP r lS S Ề iđ ể đ i x e m x é t c ô n g

v iệ c ở c á c đ ạ o c h o k h ỏ i s ự n h ũ n g n h i ễ u .

S a u n h â n có đ ấ t Q u ả n g N a m m ớ i lấ y c ủ a C h iê m T h à n h lạ i

đ ặ t là m Thanh Hóa, Nghệ An, Sơn Nam, ( r ư ớ c l à T h i ê n

1 3 xứ là

T rư ờ n g ), Sơn Tây ( t r ư ớ c l à Q u ố c O a i ) , Kinh bắc ( t r ư ớ c l à B ắ c

G i a n g ) , Hải Dương ( t r ư ớ c l à N a m S á c h ) , Thái Nguyên, Tuyên

Quang, Hưng Hóa, Lạng Sơn, An Bang, Thuận Hóa, Quảng

Nam. ở n h ữ n g x ứ h i ể m y ế u n h ư N g h ệ A n , T h u ậ n H ó a , T u y ê n
Q uang, H ư n g H ó a, T h á i N g u y ên , L ạ n g Sơn, Q u ản g N am đều

đ ặ t c h ứ c T h ủ n g ự k i n h lư ợ c s ứ p h ò n g g iữ . T r o n g

1 3 xứ ấ y lạ i c h ia là m 5 2 p h ủ , 17 2 h u y ệ n v à 5 0 c h â u . C ò n ỏ dưới

phủ h u yện th ì có hương, phường, xã, thôn, trang, sách, động,

nguyên, trưởng c ả t h ả y l à 8 .0 0 6 .

2. Việc thuế lệ
B ấy g iờ t h u ế đ i n h m ỗ i n gư ờ i đ ồ n g n iê n đ ó n g 8 tiề n ; cò n

th u ế ru ộ n g , th u ế đ ấ t v à th u ế đ ấ t b ã i trồ n g d â u th ì cứ k ể m ẫ u

m à đ ố n g th u ế , m à th ứ đ ấ t n à o c ũ n g c h ia r a là m b a h ạ n g .

V iệ c là m sổ hộ, th ì cứ 6 n ă m m ột kỳ, quan phủ huyện phải

d ẫ n c á c x ã trư ở n g v ề K in h đ ể k h a i s ố h ộ k h ẩ u â c á c x ã .

265
3. V iệc canh nông
V u a T h á n h T ô n g lấ y sự n ô n g t a n g là m trọ n g , ch o n ên n gài

chú ý v ể v iệ c ấ y lắ m . T h ư ờ n g th ư ờ n g n g à i s ắ c c h o p h ủ huyện

p h ả i h ế t sứ c k h u y ê n b ả o d â n là m v iệ c c à y r u ộ n g trồ n g d â u .

Đ ặt quan H à đê và quan K huyến n ô n g đ ể co i v iệ c c à y cấy

tr o n g n ư ớ c. B ắ t q u a n H ộ b ộ v à q u a n T h ừ a c h ín h ờ c á c x ứ p h ả i

t â u c h o n g à i b iế t n h ữ n g đ ấ t b ỏ h o a n g đ ể b ắ t p h ủ h u y ệ n đ ốc d ân

p h u k h a i k h ẩ n là m ru ộ n g .

Lập ra cả th ả y 4 2 s ỏ đ ồ n đ iề n , đ ặ t q u a n đ ể trô n g nom sự

k h a i k h ẩ n , k h iế n ch o d â n k h ỏ i p h ả i đ ó i k h ổ .

4. Nhà tế sinh
V u a T h á n h T ô n g l ạ i lo đ ế n c á c c h ứ n g b ệ n h l à m h ại dân. N gài

l ậ p n h à T ế s i n h đ ể n u ô i n h ữ n g n g ư ờ i đ a u y ế u , v à k h i n à o ờ đ â u có

d ịc h t ễ t h ì s a i q u a n đ e m th u ố c đ i c h ữ a b ệ n h .

5. V iệ c sửa phong tục

D ân t a b ấ y g iờ s ù n g t í n đ ạ o P h ậ t , h a y l à m đ ìn h là m chùa.

N h ữ n g lễ h ô n v à lễ t a n g t h ì là m n h ữ n g đ iề u t r á i v ớ i lẽ th ư ờ n g ,

n h ư là n h à n à o có t a n g c h ế t h ì là m cỗ b à n ă n u ố n g , rổ i b à y ra

c á c tr ò h á t xư ớ n g , là m m ộ t c u ộ c v u i c h ơ i. L ễ h ô n t h i ả n lễ h ỏ i r ồ i,

để ba bốn năm m ớ i ch o rư ố c d â u v ề n h à ch ồ n g .

T hánh T ôn g cấm k h ô n g c h o là m c h ù a m ớ i, đ ể t i ề n của và

công p h u m à là m v iệ c có íc h . C ấ m n h ữ n g n h à có lễ t a n g k h ô n g

được b à y c u ộ c h á t xư ớ n g . V iệ c h ô n th ì k h i đ ã nhận lễ h ò i r ồ i,

p h ả i c h ọ n n g à y c h o rư ớ c d â u , v à lệ c ứ cư ớ i r ồ i n g à y h ô m sa u đi

c h à o c h a m ẹ , b a n g à y t h ì đ i lễ từ đ ư ờ n g .

N g à i lạ i đ ặ t r a 2 4 đ iề u , sứ c c h o d ẫ n x ã th ư ờ n g th ư ờ n g g iả n g

đ ọ c đ ể g iữ lấ y th ó i tố t:

1. C ha m ẹ d ạ y co n p h ả i có p h é p tắc, tr a i g á i đ ểu có n g h ề

266
n g h iệ p , k h ô n g đ ư ợ c rư ợ u c h è cờ b ạ c , t ậ p n g h ề h á t x ư ớ n g đ ể h ạ i

p h o n g tụ c.

2 . N g ư ờ i g ia tr ư ở n g tự m ìn h p h ả i g iữ lễ p h é p đ ể c h o c ả n h à

b ắ t ch ư ớ c; n ế u c o n e m là m c à n , t h ì b ắ t tộ i n g ư ờ i g ia trư ở n g .

3 . V ợ c h ồ n g c ầ n k iệ m là m ă n , â n n g h ĩa tr ọ n v ẹ n , d u y c h ì có

k h i n ào n gư ờ i vợ p h ạ m tộ i t h ấ t x u ấ t -fcfcB th ì m ới »ược bỏ, chứ

kh ôn g được khiên ái ĨỆ ĨIỄ cẩu dung là m h ạ i đ ế n p h o n g h ó a .

4. L à m k ẻ tử đ ệ n ê n y ê u m ế n a n h e m , h ò a th u ậ n v ớ i h ư ơ n g

đ ản g , p h ả i lấ y lễ n g h ĩa m à cư x ử ; n ế u t r á i p h é p th ì n g ư ờ i tô n

trư ỏ n g đ á n h đ ậ p d ạ y b ả o , có tộ i to t h ì p h ả i đ e m nộp q u an để

trừ n g tr ị.

5 . Ở c h ố n h ư ơ n g đ ả n g tô n g tộ c, có v iệ c h o ạ n n ạ n t h ì p h ả i

g iú p đ õ l ẫ n n h a u ; n ế u a i c ó t i ế n g l à n g ư ờ i h ạ n h n g h ĩ a t ố t , t h ì c á c

q u a n p h ủ h u y ệ n sở t ạ i p h ả i b ẩ m lê n tò a T h ừ a , t ò a H iế n , đ ể t â u

v u a m à t in h b iể u ch o .

6. Đ à n b à c ó lỗ i m à c h a m ẹ v à c h ồ n g đ ã t r ừ n g t r ị t h ì n ê n

p h ả i s ử a m ìn h đ ổ i lỗ i, k h ô n g đ ư ợ c tự t iệ n t r ố n đ i, là m hư m ất

nết đ àn bà.

7. N gư ờ i đ à n b à g ó a k h ô n g được ch ứ a n h ữ n g đ ứ a tra i trẻ ở

tro n g n h à , n ó i d ố i là co n n u ô i đ ể á m h à n h n h ữ n g v iệ c g ia n d â m .

8 . N g ư ò i đ à n b à g ó a c h ồ n g , đ ố i v ớ i c á c c o n v ợ c ả , h o ặ c v ợ lẽ ,

n à n g h ầ u , n ê n có lò n g th ư ơ n g x ó t , k h ô n g đ ư ợ c m ư u m ô đ ể c h iế m

đ o ạ t g ia t à i là m c ủ a r i ê n g m ìn h .

9. Đ à n b à g ó a c h ồ n g , c h ư a có c o n c á i, p h ả i ởnhà c h ồ n g đ ể g iữ

đ ủ t a n g lễ , k h ô n g đ ư ợ c c h u y ể n v ậ n , c ủ a c ả i m a n g v ề n h à m ìn h .
10 . L à m đ à n b à th ì p h ả i th e o ch ồ n g , k h ô n g được c ậ y c h a m ẹ
m ìn h p h ú q u í m à k h i n h n h à c h ồ n g , n ế u k h ô n g n h ư t h ế t h ì b ắ t
tộ i đ ế n c h a m ẹ .

1 1 . K ẻ s ĩ p h u n ê n q u í p h ẩ m h ạ n h v à g iữ p h é p q u a n , n ế u cứ

x u n ịn h n h ữ n g k ẻ q u y ề n q u ý đ ể c ậ y t h ế là m c à n t h ì p h ả i c á c h b ỏ

đi k h ôn g k ể đến nữ a.

267
 1 2 . K ẻ đ iể n lạ i c h ỉ v iệ c g iữ s ổ s á c h g i ấ y m á đ ể là m v iệ c q u an ,
nếu là m n h ữ n g sự đ iê n đảo án từ , th ì q u a n trên sẽ xét ra mà

t r ừ n g tr ị.

13 . Q uan dân đều p h ả i h iế u đễ, v à chăm chi là m ru ộ n g ,

cùng g iú p đỡ lẫ n n h a u ; k h i đ i là m v iệ c quan, không đ ư ợ c trễ

b iế n g , trố n trá n h . N ế u a i có tiế n g là n g ư ờ i lư ơ n g t h i ệ n t h ì cốc

quan phủ huyện p h ả i tr ìn h tò a T h ừ a , tò a H iế n đ ể t â u m à tin h

b iể u ch o .

1 4 . K ẻ th ư ơ n g m ã i p h ả i tu ỳ th ờ i g iá m à b u ô n b á n vớ i n h au ,

k h ô n g được th a y đ ổ i th ư n g đ ấ u , v à tụ tập đ ồ đ ả n g đ ể đ i trộ m

cư ớ p; n ế u p h ạ m đ iể u ấ y th ì t r ị tộ i r ấ t n ặ n g .

1 5 . V iệ c hôn g iá t ế tự p h ả i g iữ l ễ p h é p , k h ô n g đ ư ợ c là m

càn .

16 . C hỗ d ân g i a n c ó m ở t r ư ò n g d u h í h o ặ c c ú n g t ế , t h ì con

tra i con g ái đến xem , không được đ ứ n g lẫ n lộ n , đ ể k h ỏ i th ó i

dâm .

1 7 . C á c h à n g q u á n b ê n đ ư ờ n g , c ó p h ụ n ữ đ i x a đ ế n tr ọ , th ì

p h ả i p h ò n g g i ữ . N ế u đ ể h à h i ế p ô n h ụ c n g ư ờ i t a , v i ệ c p h á t g iá c

r a , t h ì n g ư ờ i p h ạ m c ù n g v ớ i c h ủ n h à đ ể u p h ả i t r ị tộ i cà.

1 8 . P h ủ h u y ệ n p h ả i l ậ p b i a ở c á c n ơ i s ỏ t ạ i đ ể c ấ m c o n t r a i co n

gái không được c ù n g t ắ m m ộ t b ế n , đ ể c h o c ó p h â n b iệ t.

1 9 . C á c x ã t h ô n p h ả i c h ọ n m ộ t v à i n g ư ờ i g i à c ả , đ ạ o đ ứ c là m

trư ở n g , n h ữ n g n gày th o n g th ả đem dân ra đ ìn h , t u y ê n g iả n g

n h ữ n g lò i c á o d ụ , đ ể k h i ế n d â n b ắ t c h ư ớ c l à m đ iê u th iệ n , th à n h

r a m ỹ tụ c .

2 0 . T ro n g h ạ t p h ủ h u y ệ n có k ẻ cư ờ n g h à o x â m c h iế m đ iể n

th ổ , ứ c h iế p cô đ ộ c v à x u i g iụ c n g ư ờ i t a k iệ n tụ n g , th i ch o xả

th ô n c á o g iá c lê n đ ể q u a n x ử tr ị, n ế u m à ẩ n n ặ c t h i p h à i b iế m

b ã i.

2 1. C ác nhà vư ơ n g, côn g, đ ại th ầ n dung tú n g những đứa

tiể u n h ân , đ ư a người k h ấn lễ , v à đ ể cho người n h à đ i ứ c h iế p

268
d ân g ia n m à m u a rẻ các đồ v ậ t, th ì cho d â n được đ ầ u cáo đ ể
trọ n g tr ị.

2 2 . N h ữ n g n g ư ờ i là m q u a n p h ủ , h u y ệ n m à b iế t k h u y ê n b ả o

d ân g ia n là m đ iề u lễ n g h ĩa k h iê m n h ư ợ n g , có q u a n T h ừ a c h ín h ,

H iế n s á t x é t th ự c , t h ì đ ư ợ c c h o v à o h ạ n g tố t ; n ế u a i k h ô n g c h ă m

d ạy b ả o d â n th ì ch o là n gư ờ i k h ô n g x ứ n g chứ c.

2 3 . C á c n g ư ờ i h u y n h trư ở n g ỏ ch ố n x ã th ô n v à p h ư ờ n g b iế t

d ạy b ả o c o n e m tr o n g là n g c h o n ê n đư ợc p h o n g tụ c tố t, th ì q u a n

phủ h u yện p h ải b ẩm tò a T h ừ a , tò a H iế n đ ể t â u v u a b a n k h e n

cho.

2 4 . C á c d â n m ư ờ n g m á n ỏ n g o à i b ò c õ i, n ê n g iữ lò i d i h u ấ n ,

k h ô n g được t r á i đ ạ o lu â n th ư ờ n g n h ư c h a , a n h , c h ú , b á c đ ã c h ế t

th ì c o n e m k h ô n g đ ư ợ c c h iế m lấ y n h ữ n g th ê th iế p , n ế u m à t r á i

phép, th ì sẽ tr ị tộ i r ấ t n ặ n g .

6. Địa đổ nưóc Nam

Từ xư a đến nay nước N am ta v ẫn k h ô n g có đ ịa đ ồ, T h á i

T ô n g b è n s a i q u a n ở c á c đ ạ o x e m x é t ỏ t r o n g h ạ t m ìn h có n h ữ n g

n ú i s ô n g g ì, h iể m trở t h ế n à o p h ả i v ẽ đ ịa đ ồ r a c h o rõ r à n g v à

chỗ n à o tự c ổ c h í k im có n h ữ n g sự tíc h g ì p h ả i g h i c h é p v à o c h o

tư ờ n g t ậ n , r ồ i g ử i v ề b ộ H ộ đ ể là m q u y ể n đ ịa d ư n ư ớ c t a .

7. Đại Việt sử ký
T h á n h T ô n g s a i N g ô S ĩ L iê n ^ I d r ỉỄ là m b ộ Đ ạ i V iệ t s ử k ý

c h ia r a là m 2 b ả n . M ộ t b ả n k ể từ H ồ n g b à n g th ị ch o đ ế n

th ậ p n h ị S ứ q u â n có 5 q u y ể n . M ộ t b ả n k ể từ Đ in h T iê n H o à n g

ch o đ ế n L ê T h á i T ổ có 1 0 q u y ể n , c ả t h ả y là 1 5 q u y ể n .

8. Việc vãn học

V u a T h á n h T ô n g đ ịn h p h é p t h i h ư ơ n g , s ử a p h é p t h i h ộ i, đ ể

269
ch ọ n lấ y n h â n t à i. T h ư ờ n g n g à i r a là m c h ủ c á c k ỳ th a đ in h , và

n g à i lậ p r a lệ x ư ớ n g d a n h c á c T iế n s ĩ v à lệ c h o v é v in h q u y .

N g à i m ở rộ n g n h à T h ái học r a . P h ía trư ớ c t h ì là m nhà

V ăn m iế u , p h ía s a u t h ì là m n h à T h á i h ọ c , v à là m r a c á c phòng

ố c đ ể c h o n h ữ n g k ẻ s in h v iê n ỏ h ọ c. L à m k h o B í th ư đ ể m à chứ a

s á c h . S ự h ọ c b ấ y g iờ c à n g n g à y c à n g m ở m a n g t h ê m .

N g à i lạ i h a y n g â m Quỳnh quyển cửu ca

th i, đ ặ t r a

x ư n g là m T ao đ àn n gu yên su ý WÊJÎffli, c ù n g v ớ i k ẻ t r i ể u t h ầ n là

bọn ông T h ân N hân T ru n g ít U Ẽ , Đỗ N huận tfc H , c ả th ả y 28

n g ư ờ i x ư ớ n g h ọ a v ớ i n h a u . N o n x a n h n ư ớ c b i ể c c h ỗ n à o c ũ n g c ó th ơ

c ủ a n g à i.

N gài sai ông T hân N hân T ru n g v à ông Đỗ N huận là m bộ

T h iê n n a m d ư h ạ t ậ p 5 ^ ĩ^ !^ íls ỉJ Ệ I , 1 0 0 q u y ể n n ó i v ể v i ệ c c h í n h là

h ìn h lu ậ t đ ờ i H ồ n g Đ ứ c. N g à i là m r a m ộ t q u y ể n T h â n c h in h k ý

sự lü íiE IB íií, k ể v iệ c n g à i đ i đ á n h C h iê m T h à n h , L ã o Q u a v à cốc

m ường.

9. V iệ c v õ bị
T u y r ằ n g v u a T h á n h T ô n g h ế t lò n g s ử a s a n g m ọ i v iệ c tro n g

n ư ớ c, như ng n gài cũng h iể u rằn g phàm m ột nước m à cư ờ ng

th ịn h th ì t ấ t là p h ả i có v õ b ị, c h o n ê n n g à i b ắ t c á c q u a n tổ n g

b in h p h ả i c h ă m g iả n g tậ p t r ậ n đ ồ , p h ả i lu y ệ n tậ p s ĩ tố t đ ể p h ò n g

k h i c ó v iệ c .

N gài đổi n ăm V ệ q u â n r a là m năm p h ủ là : T r u n g q u â n p h ủ ,

nam q u â n p h ủ , b ắc q u ân p h ủ , đ ôn g q u ân p h ủ , v à tâ y q u ân phủ.

M ỗi m ột phủ t h ì c ó 6 v ệ , m ỗ i v ệ c ó 5 h a y là 6 sở , m ỗ i sờ có 8ố

q u â n đ ộ 4 0 0 n g ư ờ i . Q u â n c ả 5 p h ủ ư ớ c c h ừ n g đ ộ 6 , 7 v ạ n n g ư ờ i.

N g à i lạ i đ ặ t r a 3 1 đ iể u q u â n lệ n h đ ể t ậ p t h u ỷ t r ậ n ; 4 2 đ iể u đ ể

tậ p bộ trậ n .

L ạ i đ ặ t r a lệ cứ b a n ă m m ộ t k ỳ t h i v õ . T ư ớ n g s ĩ a i đ â u th ì

270
th ư ở n g , a i h ỏ n g t h ì p h ạ t , đ ể k h iế n m ọ i n g ư ờ i đ ề u v u i lò n g v ể
v iệ c v õ b ị.

Đời vu a T h án h T ôn g m ấy năm v ề trư ớ c c ũ n g được y ên ổn,

nhưng m ấy năm v ề s a u t h ì p h ả i c h in h c h iế n n h iề u lầ n . K h i t h ì

p h ả i đ á n h g iặ c L à o , k h i th ì đ á n h n h ữ n g g iặ c cỏ ở tro n g nư ớ c;

n h ư n g c h ỉ có đ á n h C h iê m Thành, đánh L ão Q ua và đánh Bồn

M a n là p h ả i d ù n g đ ế n đ ạ i b in h .

10. Đánh Chiêm Thành

N ă m C a n h T h ìn ( 1 4 7 0 ) là n ă m H ồ n g Đ ứ c n g u y ê n n iê n , v u a

nước C h iê m T h à n h là T r à T o à n m u ô n s in h sự vớ i nư ớ c N a m .

M ộ t m ặ t t h ì c h o n g ư ờ i s a n g c ầ u v iệ n b in h b ê n n h à M in h , m ộ t

m ặt th ì đ em q u ân sa n g đ á n h p h á ở đ ấ t H ó a C h âu .

V u a T h á n h T ô n g c h o sứ s a n g T à u k ể c h u y ệ n T r à T o à n là m

n h iễ u , r ồ i n g à i tự là m tư ớ n g , cử đ ạ i b in h h ơ n 2 0 v ạ n s a n g đ á n h

C h iê m T h à n h ; k h i q u â n v à o đ ế n T h u ậ n H ó a , T h á n h T ô n g đ ó n g

quân lạ i đ ể lu y ệ n tậ p và s a i n g ư ờ i lẻ n san g vẽ đ ịa đồ nước

C h iê m T h à n h đ ể b iế t c h o rõ c h ỗ h iể m c h ỗ k h ô n g r ồ i m ớ i tiế n

b in h lê n đ á n h l ấ y c ử a T h ị N ạ i (c ử a B ìn h Đ ịn h ) .

T r à T o à n đ á n h t h u a , r ú t q u â n v ề g iữ k in h t h à n h Đ ồ B à n .

Q uân A n N am k éo đ ến v â y đ án h , p h á được th à n h , b ắ t được T rà

T oàn.

B ấ y g iờ c ó t ư ớ n g C h i ê m T h à n h l à B ô T r ì T r ì i ầ ịệ ịệ chạy về

đ ấ t P h a n L u n g , s a i sứ v à o c ố n g v à x in x ư n g t h ầ n . T h á n h T ô n g

có ý m u ô n là m c h o n ư ớ c C h iê m y ế u t h ế đ i, m ớ i c h ia đ ấ t r a là m

b a n ư ớ c, p h o n g là m b a v u a , m ộ t n ư ớ c g ọ i là C h iê m T h àn h , m ột

là H ó a A n h v à m ộ t n ư ố c n ữ a l à N a m P h a n .

Còn đất Đồ Bàn, đ ấ t Đ ạ i C h iê m và đất cổ Luỹ th ì v u a

T h á n h T ô n g lấ y đ ể lậ p th ê m đ ạ o Q u ả n g N a m , có 3 p h ủ , 9 h u y ệ n ,

rồ i đ ặ t q u a n c a i t r ị, v à c h ọ n d â n đ in h từ 15 t u ổ i trở lê n , a i là

271
n g ư ờ i t h ô n g m in h ham h ọ c t h ì c h o là m s in h đồ, đ ể d ạ y cho 8ự
h ọ c h à n h v à s ự lễ n g h ĩa .

K h i T r à T o à n đ ã p h ả i b á t r ồ i, e m l à T r à T o ạ i t r ố n v à o n ú i,

s a i n g ư ờ i s a n g k ê u v ớ i n h à M in h v à x in p h o n g là m vu a. Thánh

T ô n g b iế t tin ấ y liề n s a i ô n g L ê N iệ m l^ đ e m 3 vạn quản vào

b ắ t đ ư ợ c T r à T o ạ i g iả i v ề k in h sư . S a u vua n h à M in h c ó s a i eứ

s a n g b ả o n g à i p h ả i t r ả đ ấ t C h i ê m T h à n h , n h ư n g n g à i k h ô n g c h ịu .

T ừ k h i v u a T h á n h T ô n g đ á n h đ ư ợ c C h iê m T h à n h r ó i, th a n h

th ế nước N am lừ n g lẫ y , n ư ớ c L à o v à c á c m ư ờ n g ỏ p h ía t á y đ ểu

v ê tr iề u c ố n g c ả .

11. Đánh Lão Qua

Đ ến năm K ỷ H ợ i (14 7 9 ) có tù trư ỏ n g xứ Bồn M an là Cồm
Công có ý là m p h ản , x u i người L ã o Q u a (1> đ e m b in h quấy

n h iễ u ở m iề n t â y n ư ớ c t a . T h á n h T ô n g liề n s a i q u a n T h á i u ý là
Lê Thọ Vực ĩỉỉỊệtỆ. c ù n g v ớ i c á c tư ố n g q u â n là T r ịn h C ô n g L ộ iẸ

Lê Đ ì n h N g ạ n ĩịtỊẾỊỀ, Lê Lộng v à L ê N h â n H iế u

# c h ia là m 5 đ ạ o đ i từ N g h ệ A n , T h a n h H ó a v à H ư n g H ó a sa n g

đánh đuổi vu a Lão Q u a đ ế n s ô n g K im S a <2) g i á p v ớ i n ư ớ c D iế n

Đ iệ n . T r ậ n ấ y q u â n A n N a m được to à n th ắ n g .

12. Đánh Bổn Man

G ây nên sự đánh Lão Q u a là cũn g vi họ C ầm ở Bồn M an

m u ố n là m đ iề u p h ả n n g h ịc h .

(1) Lảo Qua, là đất thượng Lào ò về phía tây Bắc Việt báv giO tức là
Louang-Prabang. Có khi gọi là nước Nam chướng.
(2) Theo địa dư nước Tàu, thì Kim sa giang là khúc trên sóng Trường
Giang. Sòng ấy chày ở phía bấc qua tỉnh Tây Khương và Tứ Xuyên. Đảy có lẽ
là nhà chép sử lẫn với khúc sông Lan thương giang là khúc trẽn cử u Long
giang.

272
 N g u y ê n đ ấ t B ồ n M a n trư ố c đ ã x in n ộ i th u ộ c , đ ổ i là m châu

Q uy H ợp, n h ư n g v ẫn đ ể ch o tù trư ở n g là h ọ c ầ m được đ òi đòi

là m P h ụ đ ạ o . S a u đ ổ i là m T r ấ n n in h p h ủ I R S p ifí, c ó 7 h u y ệ n , v à

đặt q u an p h ủ h u yện đ ể g iá m tr ị. N a y c ầ m C ô n g c ậ y có n gư ờ i

L ã o Q u a g iú p đ õ , b è n đ u ổ i q u â n A n N a m đ i, c h iế m lế y đ ấ t, rồ i

đ e m q u â n c h ố n g g iữ v ỏ i q u a n q u â n .

T h án h T ôn g bèn ngự giá t h â n c h in h , n h ư n g đ i đ ế n P h ù L iệ t ,

được tin t h ắ n g t r ậ n c ủ a q u â n t a s a n g đ á n h L ã o Q u a , n g à i trở v ề ,

s a i ô n g L ê N iệ m đ e m b in h đ i đ á n h , c ầ m C ô n g đ á n h th u a c h ế t,

còn n h ữ n g n gư ờ i B ồ n M a n x in h à n g .

T h án h T ô n g p h o n g cho người h ọ c ầ m C ô n g là c ầ m Đ ông

là m T u y ê n u ý đ ạ i s ứ v à đ ặ t q u a n c a i t r ị n h ư trư ớ c .

13. Việc giao thiệp vói Tàu

N ư ớ c t a b ấ y g iờ t u y p h ả i t h e o lệ x ư n g t h ầ n v ớ i n h à M i n h ,

nhưng vu a T h án h T ông vẫn h ế t lò n g p h ò n g b ị m ặ t b ắ c . T h ỉn h

th o ả n g có n h ữ n g n gư ờ i th ổ d â n s a n g q u ấ y n h iễ u , t h ì lậ p tứ c c h o

q u a n q u â n lê n t iễ u t r ừ v à c h o s ứ s a n g T à u đ ể p h â n g iả i m ọ i sự

ch o m in h b ạ c h . C ó m ộ t h ô m đ ư ợ c t i n r ằ n g n g ư ờ i n h à M i n h đ e m

b in h đ i q u a đ ị a g iớ i, T h á n h T ô n g l i ề n c h o n g ư ờ i l ê n d o t h á m t h ự c

h ư . N g à i b ả o v ớ i t r i ề u t h ầ n r ằ n g : "Ta phải giữ gìn cho cẩn thận,

đừng đ ể cho ai lấy mất một phân núi, một tấc sông của vua Thái
Tổ để lại". N g à i c ó l ò n g v ì n ư ớ c n h ư t h ế , c h o n ê n d ẫ u n ư ớ c T à u
có ý m uôn dòm ngó cũn g kh ôn g d ám là m g ì. v ả lạ i q u â n A n

N a m b ấ y g iờ đ i đ á n h L à o , d ẹ p C h i ê m , t h a n h t h ế b a o n h i ê u , n h à

M in h c ũ n g p h ả i l ấ y lễ n g h ĩa m à đ ã i A n N a m , c h o n ê n s ự g ia o

th iệ p c ủ a h a i n ư ớ c v ẫ n đ ư ợ c h ò a b ìn h .

X e m n h ữ n g c ô n g v iệ c c ủ a v u a T h á n h T ô n g th ì n g à i t h ậ t là

m ột đ ấ n g a n h q u â n . N h ữ n g sự v ă n tr ị v à sự v õ cô n g ở nước N a m

ta k h ô n g có đờ i n à o th ịn h hơ n đờ i H ồ n g Đ ứ c. N h ờ có v u a T h á i T ổ

273
th ì g ia n g sơ n n ư ổ c N a m m ớ i c ò n , v à n h ờ c ó v u a T h á n h T ô n g th ì

v ă n h ó a n ư ớ c ta m ớ i th ịn h , v ậ y n ê n n g ư ờ i A n N a m ta k h ô n g bao

g iờ q u ê n c ô n g đ ứ c h a i ô n g v u a ấ y .

T h á n h T ô n g là m v u a được 3 8 n ăm th ọ đ ư ợ c 5 6 tu ó L

V. LÊ HIẾN TÔNG (1497-1504)

Niên hiệu: c ả n h Thống Mfât

T h á i tử là T ăng $ f lê n n ố i n g ô i là m v u a , tứ c là vua H iế n

Tông mm.
N g à i là m ột ông vu a t h ô n g m in h h ò a h ậ u . T h ư ờ n g kh i bãi

t r i ề u r ồ i, n g à i r a n g ồ i, n ó i c h u y ệ n v ớ i c á c q u a n , h ễ a i có đ iề u gì

t r á i p h ả i, n g à i lấ y lờ i ê m ái m à nhủ bảo, chứ k h ô n g g á t m áng

b a o g iò . N g à i v ẫ n h a y n ó i r ằ n g : " V u a T h á i T ổ đ ã g ả y d ự n g nên

cơ đ ồ , v u a T h á n h T ô n g đ ã s ử a s a n g m ọ i v i ệ c , t a n a y c h ì n ê n lo

g ìn g iữ n ế p c ũ , v à m ở m a n g sự n h â n c h ín h r a c h o s á n g rõ cô n g

đ ứ c c ủ a ô n g c h a trư ớ c".

N g à i th e o c á i c h ủ ý ấ y m à tr ị d â n , ch o n ê n tro n g m ấ y n ăm

n g à i là m v u a k h ô n g c ó g i ặ c g iã g ì, m à n h ữ n g v iệ c c h ín h t r ị d ề u

th e o như đời H ồ n g Đ ứ c, ch ứ không th a y đ ổ i g ì c ả . N h ấ t là v ể

v i ệ c c à y r u ộ n g t r ồ n g d â u , n g à i lư u t â m khuyên nhủ quan dân,

k h iế n m ọ i n g ư ờ i p h ả i h ế t s ứ c g iữ g ìn , b ắ t đ à o s ô n g , k h a i n g ò i,

đắp đ ư ờ n g , là m x e n ư ớ c, đ ể c h o tiệ n v iệ c v ệ n ô n g . V iệ c v ã n học

c ũ n g v ậ y , k h ô n g b a o g iờ n g à i đ ể t r ễ n ả i . N h ư n g n g à i t r ị v ì dư ợ c

có 7 n ă m t h i m ấ t , t h ọ đ ư ợ c 4 4 tu ổ i.

274
VI. LÊ TÚC TÔNG (1504) & LÊ UY MỤC (1505-1509)
Niên hiệu: T hái Trinh và Đoan Khánh Ỉ® Ị8 ..............

H iế n T ô n g m ấ t , t r u y ề n n g ô i lạ i c h o n g ư ờ i c o n th ứ b a t ê n là

T h u ầ n , tứ c là v u a T ú c T ô n g MM-
Túc Tông là m vua đư ợ c 6 t h á n g th ì m ấ t. T r iề u đ ìn h tô n

ngư ời a n h t h ứ h a i c ủ a n g à i l à T u ấ n lê n là m v u a , tứ c là v u a

Uy M ục f$M-
T ừ v u a U y M ụ c trở đ i t h ì cơ n g h iệ p n h à L ê m ỗ i n g à y m ộ t

su y d ầ n , v ì r ằ n g từ đ ó v ề s a u k h ô n g có ô n g v u a n à o là m được

v iệ c n h â n c h í n h , v à l ạ i t h ư ò n g h a y s a y đ ắ m t ử u s ắ c , l à m những

đ iể u t à n á c , c h o n ê n t h à n h r a s ự g i ặ c g i ã , t h o á n đ o ạ t , đ ế n n ỗ i v ề

sau d ẫ u có t r u n g h ư n g lê n đ ư ợ c, n h ư n g q u y ề n c h ín h t r ị v ẫ n v ê

tay k ẻ c ư ò n g t h ầ n .

V u a U y M ụ c m ó i lê n là m vua th ì g iế t tổ m ẫ u là b à T h á i

h o àn g T h á i h ậ u , g iế t q u a n L ễ b ộ T h ư ợ n g th ư là ô n g Đ à m V ăn

Lễ v à q u a n Đ ô n g ự sử là ô n g N g u y ễ n Q u a n g B ậ t M.ÿt'î&i,
v ì lẽ r ằ n g k h i v u a H i ế n T ô n g m ấ t , b à T h á i h ậ u v à h a i ô n g ấ y c ó

ý k h ô n g c h ịu lậ p n g à i.

Đ ã là m đ iề u b ạ o n gư ợ c, lạ i s a y đ ắ m tử u s ắ c ; đ ê m nào cũn g

c ù n g v ố i c u n g n h â n u ố n g r ư ợ u , r ồ i đ ế n k h i s a y t h ì g i ế t đ i. C ó k h i

b ắ t q u â n s ĩ l ấ y g ậ y đ á n h n h a u đ ể l à m t r ò c h ơ i. T í n h đ ã h u n g á c ,

m à lạ i h a y p h ả n t r ắ c . C h o n ê n s ứ T à u s a n g là m th ơ g ọ i U y M ụ c

là quỷ vương j & 3 ĩ . v

B ấ y g iờ U y M ụ c l ạ i h a y t i n d ù n g m ấ y k ẻ n g o ạ i t h í c h v à t ì m

n h ữ n g n gư ờ i có sứ c m ạ n h đ ể là m tú c v ệ . B ở i th ế ch o n ê n M ạ c

Đ ăng D u n g là n gư ờ i đ á n h c á v à o t h i đ ỗ đ ô lự c s ĩ, đ ư ợ c

là m c h ứ c Đ ô c h ỉ h u y s ứ tP íu lẸ iỄ C ò n n h ữ n g tô n t h ấ t v à c ô n g

th ầ n th ì b ị đ á n h đ u ổ i, d â n sự t h ì b ị h à h iế p , lò n g n g ư ờ i t a o á n ,

th iê n h ạ m ấ t c ả t r ô n g c ậ y , t r iề u t h ầ n có n h iề u người bỏ q u an

t r ố n đ i.

275
 «

T h án g chạp năm K ỷ T y ( 1 5 0 9 ) c ó G i ả n t u c ô n g t ê n là O an h li

c h á u v u a T h á n h T ô n g , là anh em c o n c h ú c o n b á c với ji

n g à i , b ị b ắ t g i a m . Ô n g đ ú t t i ề n c h o n g ư ờ i c a n h n g ụ c m ớ i đ ư ợ c ra ,

trố n v ề T â y Đ ô, rồ i h ộ i vó i các q u an cự u th ầ n đ em b in h r a đanh t*

b ắ t v u a U y M ụ c v à H o à n g h ậ u T r ầ n T h ị g iế t đ i.

9
V II. LÊ TƯƠNG Dực (1510-1516) ĩ
|i
Niên hiệu: H ồ n g T h u ậ n Ì Ễ I K ........

Giản tu công giết vua Uy Mục rồi tự lập làm vua, tức là vua
Tương D ực u m . :l

Vua Tương Dực tính hay chơi bời và xa xỉ, như là sai người
thợ t ê n là V ũ Như Tô làm cái điện 1 0 0 n ó c , x â y cái Cửu
trùng đài, bắt quân dân làm trong mấy năm trời không xong,
mà thật là hao tổn tiền của, chết hại nhiều người. Rồi lại đóng (!
chiến thuyền bắt đàn bà chèo chơi ở hồ Tây. Lại tư thông cả với
những cung nhân đời tiền triều. Vì hoang dâm như thế, cho nên
sứ nhà Minh sang trông thấy ngài, bảo rằng ngài là tướng lợn,
sự loạn vong chắc là sắp tới vậy.

1. V iệc t h u ế m á

Việc thuế má lúc bây giờ thì đại khái cũng như mấy triểu
trước, nhưng không biết rõ tiền tài sản vật đồng niên thu được
những gì. Đến đời vua Tương Dực thấy sử chép ràng trước thì
thuế vàng thuế bạc đồng niên thu được:
V à n g m ư ờ i, t h ứ t ố t g ọ i l à " k i ê m k im " 4 8 0 lư ợ n g

V àn g m ười 2 . 8 8 3 lư ợ n g

B ạc 4 . 9 3 0 lư ợ n g

N a y v u a T ư ơ n g D ự c đ ịn h lệ đ ổ i lạ i m ỗ i n ă m th u đư ợ c:

V à n g m ư ờ i th ứ "k iê m k im " 449 lư ợ n g

276
 V àn g m ười 2 . 9 0 1 lư ợ n g
Bạc 6 . 1 2 5 lư ợ n g

N h ữ n g v à n g b ạ c ấ y là n ộ p v à o k h o đ ể c h o v u a tiê u dùng.

Còn c á c h t h u n ộ p t h ế n à o t h ì k h ô n g rõ .

2. Đại Việt thông giám

Đ ờ i b ấ y g iờ c ó q u a n B i n h b ộ T h ư ợ n g t h ư l à ô n g V ũ Q u ỳ n h

là m x o n g b ộ Đ ạ i V iệ t th ô n g g iá m c h ia r a từ h ọ

H ồn g B à n g c h o đ ế n t h ậ p n h ị S ứ q u â n là m n g o ạ i k ỷ , c ò n từ Đ in h

T iê n H o à n g đ ế n L ê T h á i T ổ là m b ả n k ỷ , c ả th ả y là 26 quyển.

V u a s a i ô n g L ê T u n g H ?É 5, s o ạ n b à i t ổ n g l u ậ n v ề b ộ s ử ấ y .

3. Sự biến loạn
T h ờ i b ấ y g iờ v u a t h ì h o a n g c h ơ i, t r i ề u t h ầ n t h ì t u y l à c ó b ọ n

ông N g u y ễ n V ă n L a n g ịỹ c Ẵ ê ẽ , ô n g L ê T u n g ông Lương Đ ắc

Bằng v .v ... n h ư n g n g ư ờ i th ì g ià c h ế t, n g ư ờ i t h ì x in th ô i

q u a n v ề . v ả c ũ n g k h ô n g có a i là n g ư ờ i c ó t h ể n g ă n g iữ đ ư ợ c v u a

v à k in h d o a n h đ ư ợ c v iệ c n ư ớ c, c h o n ê n t r o n g n ư ớ c g iặ c g iã n ổ i

lê n k h ắ p c ả m ọ i n ơ i . Ở đ ấ t K i n h B ắ c t h ì c ó T h â n D u y N h ạ c ặ ậ i

ẽ, N gô V ăn Tổng là m lo ạ n ở huyện Đ ông N gạn và

h u yện G ia L â m ; đ ấ t S ơ n T â y th ì có T r ầ n T u â n |?Ệ[ĨẾJ đ á n h p h á .

L ạ i có tê n P hùn g Chương ÌM3ỆẾl à m g iặ c ỏ n ú i T a m Đ ảo; T rần

C ô n g N in h Ỹík^tệl c h ô n g g iữ ở h u y ệ n A n L ã n g . Đ ấ t N g h ệ A n th ì

có L ê H y T r ị n h H ư n g H I ? ® , L ê V ă n T r i ệ t 3 ễ ;5 ỉc íit l à m p h ả n .

Lại ở huyện Thuỷ Đ ư ờ n g (H ả i D ư ơ n g) có T r ầ n C ao ẸMM t h ấ y

sấm n ó i r ằ n g ở p h ư ơ n g đ ô n g có thiên tử khí, bèn cù n g vối đồ

đ ả n g đ á n h l ấ y đ ấ t H ả i D ư ơ n g , T h u ỷ Đ ư ờ n g , Đ ô n g T r iề u , r ồ i tự

x ư n g là v u a Đ ế T h íc h g iá n g s in h , bở i t h ế t h iê n h ạ th e o có h à n g
v ạ n n g ư ờ i.

T rần C a o đ e m q u â n vê' đ ó n g ở đ ấ t B ồ Đ ề , b ê n k ia s ô n g N h ị
 1

H à , c h ự c s a n g lấ y K i n h đ ô . S a u q u a n q u â n s a n g đ á n h . T r ầ n C ao jp I

lu i v ể đ ó n g ở C h â u S ơ n , th u ộ c p h ủ T ừ S ơ n . V u a s a i A n h ò a hẩu jí'

là N guyễn H oằng D ụ s a n g đ ó n g q u â n ở B ồ Đ é đ ể chống ịi

g iữ . ĩ
T u y t r o n g n ư ớ c g iặ c cư ớ p n h ư th ế , n h ư n g v u a c ù n g không |T

c h ịu s ử a s a n g v iệ c g ì c ả , lạ i k h in h d ễ c á c q u a n tr iề u th ầ n . B ấy

g iờ c ó N g u y ê n q u ậ n c ô n g là T r ịn h D uy sản 1 ị trư â c j:

vẫn có c ô n g đ i đ á n h g iặ c , n h ư n g s a u vì hay can vua m à phải

đ á n h . T r ịn h D u y s ả n tứ c g iậ n b è n m ư u vớ i L ê Q u à n g Đ ộ 5

v à T r ìn h C h í S â m đ ể lậ p v u a k h á c , r ồ i g iả mượn t i ế n g đi

đ á n h g iặ c , đ ê m đ e m b i n h v à o c ử a B ắ c t h ầ n g i ế t v u a T ư ơ n g D ự c.

N g à i t r ị v ì đ ư ợ c 8 n ă m , t h ọ đ ư ợ c 2 4 tu ổ i.

VIII. LÊ CHIÊU TÔNG

và LÊ CUNG HOÀNG (1516-1527)

Niên hiệu: Q u a n g T h i ệ u 3 f e lỗ ( 1 5 1 6 - 1 5 2 6 )
T hống nguyên (15 2 7 )

B ọ n T r ịn h D uy sản g i ế t v u a T ư ơ n g D ự c r ồ i , h ộ i t r i ề u đ ìn h

lạ i đ ịn h lậ p c o n M ụ c Ý v ư ơ n g là Q u a n g T r ị y tịa , môi c ó 8 t u ổ i,

n h ũ n g V õ t á h ể u là P h ù n g M ạ i ¿ Ị y n b à n n ê n lậ p c h á u b a đời v u a

Thánh T ô n g là con cẩm G ia n g vư ơ n g tê n là Ỷ đã 14 t u ổ i.

Đ ả n g T r ịn h D uy sản bắt P h ù n g M ại chém n g a y ở c h ỗ n g h ị sự ,

r ồ i lậ p Q u a n g T r ị. Q u a n g T r ị m ớ i là m v u a đ ư ợ c b a n g à y , chư a

k ịp đ ổ i n iê n h iệ u , t h ì b ị T r ịn h D u y Đ ạ i là a n h T r ịn h D u y

Sản đem v à o T â y k in h . Q u a n g T r ị v à o đ ấ y đ ư ợ c m ấ y n g à y lạ i bị

g iế t.

Lúc tro n g tr iề u còn đ a n g r ố i lo ạ n , c h ư a b iế t a i là v u a th ì

N guyễn H oằng D ụ ở b ế n B ồ Đ ể đ ư ợ c tin T r ịn h D uy sản

278
 đ ã g iế t v u a T ư ơ n g D ự c, b è n đ e m q u â n v ề đ ố t p h á K in h th à n h v à

b ắ t V ũ N h ư T ô , là n g ư ờ i đ ố c v iệ c là m đ ề n đ à i c h o v u a T ư ơ n g D ự c,

đem ch é m ở n g o à i th à n h .

B ọ n T r ịn h D u y S ả n lạ i lậ p co n c ẩ m G ia n g vư ơ n g là Ỷ lê n

là m v u a , t ứ c l à v u a C h i ê u T ô n g 0 S ^ .

CJ N h ư n g b â y g iờ k i n h t h à n h đ ã b ị t à n p h á r ồ i , T r ị n h D u y s ả n

p h ả i rư ớ c v u a v à o T â y k in h .
S:

1. Giặc Trần C ao quây nhiễu ỏ Đông Đô

lị
G iặ c T r ầ n C a o t h ấ y t r iề u đ ìn h đ ã b ỏ k in h đ ô , b è n đ e m q u â n

s a n g c h iế m lấ y , r ồ i t iế m h iệ u là m v u a .

T r iề u đ ìn h v à o đ ế n T â y k in h , t r u y ề n h ịc h đ i c á c n ơ i lấ y b in h

ra đ án h T rầ n C ao.

T r ịn h D u y s ả n tẫ N gu yễn H oằng D ụ ỴỹẴlx^Ồ, T r ị n h Tuy

s ® , T rần C h ân v à c á c q u a n cự u t h ầ n p h â n b in h r a v â y Đ ô n g

k i n h . T r ầ n C a o p h ả i b ỏ t h à n h c h ạ y l ê n đ ấ t L ạ n g N g u y ê n (c ó l ẽ l à

L ạ n g S ơ n ).

T r iề u đ ìn h lạ i v ề Đ ông k in h , r ồ i s a i T r ịn h D uy sản lê n

Lạng N guyên đuổi đán h T rần C a o . T r ịn h D u y s ả n k h in h đ ịc h

q u á, b ị g iặ c g iế t m ấ t. Q u â n g iặ c lạ i v ề đ ó n g ỏ B ồ Đ ề . V u a s a i

T h iế t sơ n b á là T r ầ n C h â n đ em q u â n đ á n h tậ p h ậ u ,

p h á được q u â n c ủ a g iặ c .

T rần C ao lạ i chạy về Lạng N guyên, và th ấ y sự n g h iệ p

k h ô n g th à n h , b è n n h ư ờ n g q u y ề n lạ i c h o co n là T h ă n g H- rồ i c ắ t

tó c đ i t u đ ể t r ô n c h o k h ỏ i n ạ n .

2. Quan trong triều làm loạn

T u y g i ặ c T r ầ n C a o đ ã p h á đ ư ợ c , n h ư n g m à l ú c b ấ y g iờ v u a

C h iê u T ô n g h ã y c ò n t r ẻ tu ổ i, c h ư a q u y ế t đ o á n đ ư ợ c, m à T r iề u

th ầ n t h ì k h ô n g có a i là n g ư ờ i có c h í g iú p n ư ớ c, đ ế n n ỗ i n g o à i th ì

279
 1

g iặ c là m lo ạ n , t r o n g t h ì c á c q u a n s in h ra h iể m th ù . d em quản

đánh lẫ n nhau, như là N guyễn H oằng D ụ và T r ịn h T uy, hai !

n g ư ờ i đ i đ á n h g iặ c v ề r ồ i m ỗ i n g ư ờ i đ ó n g q u â n m ộ t n ơ i đ ê ch ô n g

cự v ớ i n h a u , v u a c a n n g ă n c ũ n g k h ô n g đ ư ợ c.

Ở tro n g tr iề u th ì b ọ n T r ịn h D uy Đ ại ÌC M Í5 m ứ u sự là m í

p h ả n , b ị n g ư ờ i tô ' c á o r a , p h ả i g iế t c ả đ ả n g .

Bọn N guyễn H oằng D ụ và T r ịn h T uy cứ đánh nhau m ã i,

sau T rần C h â n b ê n h T r ịn h T u y đ e m q u â n đ á n h N g u y ễ n H oằng

D ụ . N g u y ễ n H o ằ n g D ụ b ỏ c h ạ y v ề g iữ T h a n h H ó a .

V u a s a i b ọ n M ạ c Đ ă n g D u n g J U £ f if đ i đ á n h N g u y ễ n H oằng

D ụ . N h ư n g Đ ă n g D u n g tiế p đ ư ợ c t h ư c ủ a H o ằ n g D ụ v i ế t riê n g

c h o m ìn h , b è n k h ô n g đ á n h , đ e m q u â n trở v ề .

B ấy g iờ quyền b ín h vê cả T rần C hân và lạ i có n gư ờ i nói

rằn g T rần C hân có ý là m phản, vua bèn cho n gư ờ i vời T rần

C h â n v à o t h à n h r ồ i đ ó n g c ử a t h à n h l ạ i , b ắ t g i ế t đ i.

Bộ tư ớ n g c ủ a T r ầ n C hân là bọn H oàng D uy N hạc H fiỗ ,

N guyễn K ín h N guyễn Á n g ¡T Ũ ể l n g h e t i n T r ầ n C h â n phải

g iế t, b è n đem quân vào đánh phá k in h th à n h . V u a p h ải chạy

s a n g lá n h m ìn h ở đất G ia L â m , rồ i ch o ngư ờ i v à o T h a n h H óa VỜI

N g u y ễ n H o ằ n g D ụ r a đ á n h g iặ c . N g u y ễ n H o ằ n g D ụ k h ô n g ra.

C h iê u T ông không b iế t m ong cậy vào ai đư ợ c, phải cho

n g ư ờ i s a n g H ả i D ư ơ n g v ò i M ạ c Đ ă n g D u n g v ể g iú p . M ố i th o án

đ o ạ t g â y n ê n từ đó.

N g u y ê n M ạ c Đ ă n g D u n g là c h á u 7 đ ờ i ô n g M ạ c Đ ĩn h C h i n

n gày trư ớ c v ố n ở là n g Đ ông C ao, h u yện B ìn h H à (th u ộ c

H ải D ương) sau dời san g ỏ là n g c ổ C hai (th u ộ c huyện N ghi

D ư ơ n g , tỉn h K iế n A n bây g iò ) . M ạ c Đ ăng D ung th u ờ trẻ , nhà

n g h è o , là m n g h ề đ á n h c á , n h ư n g c ó s ứ c m ạ n h , t h i đ ỗ Đ ô lự c s ĩ,

là m đến Đô chỉ h u y sứ về tr iề u vua U y M ục; đến tr iế u vua

T ư ơ n g D ự c đư ợ c p h o n g là V ũ xuyên b á jẼ £ JI [{â , s a u v'u a C h iê u

T ô n g l ạ i p h o n g l à V ũ x u y ê n h ầ u b £ J M í 3 |.

280
 N a y v u a C h iê u T ô n g g ọ i s a n g , n h ấ t th iế t tr a o c ả b in h q u y ề n
ly’! để đ á n h g iặ c H o à n g D u y N h ạ c .

M ạc Đ ă n g D u n g đ em v u a v ể ở B ồ Đ ề rồ i cho ngư ờ i m ậ t d ụ

bọn N g u y ễ n K ín h , N g u y ễ n Á n g v ề h à n g . B ọ n ấ y n ó i r ằ n g T r ầ n

C h ân b ị g iế t là t ạ i C h ử K h ả i T r ịn h H ự u N g ô B ín h ^

g iè m p h a . N ế u n h à v u a là m t ộ i b a n g ư ờ i ấ y t h ì x i n v ề h à n g .

'5 V u a b ắ t b a n g ư ờ i đ e m g iế t đ i, n h ư n g b ọ n t ê n K í n h t ê n Á n g

v ẫn k h ô n g g iả i b in h . M ạ c Đ ă n g D u n g lạ i dờ i v u a v ề B ả o C h â u

(th u ộ c h u y ệ n T ừ L i ê m ) l. T h ế g iặ c v ẫ n m ạ n h , r ồ i l ạ i c ó T r ị n h T u y

và N g u y ễ n S ư là m p h ả n , th ô n g vớ i b ọ n tê n K ín h lậ p L ê D o t n n

ỉ lê n l à m v u a , đ ó n g h à n h đ i ệ n ở T ừ L i ê m .

V u a lạ i p h ả i c h o n gư ờ i v à o g ọ i N g u y ễ n H o ằ n g D ụ lầ n n ữ a .

I N guyễn H o ằn g D ụ đem b in h Thanh H óa ra để cùng vói M ạc

í Đ ăng D u n g đi đánh g iặ c . Nhưng H oằng D ụ x u ấ t b in h đánh

trư ớ c, b ạ i t r ậ n , p h ả i r ú t q u â n v ề T h a n h .

Đ ược ít lâ u M ạ c Đ ă n g D u n g trừ đư ợ c b ọ n L ê D o , T r ịn h T u y

và N g u y ễ n S ư , rồ i lạ i h à n g được b ọ n H o à n g D u y N h ạ c , N g u y ễ n

K ín h , N g u y ễ n Á n g đ e m v ể là m v â y c á n h c ủ a m ìn h . T ừ đ ó q u y ể n

b ín h v ề c ả Đ ă n g D u n g .

281
282

LẼTRIỂUTHẾPHỔ* #] ta II»
1. Thối Td Lô Lự
* IĨ0 » íú
— I------------- 1-------------- 1------------
Quốc vưong Tư Tô 2. Ttìâi tông Nguyôn Long
w £ àn xbĩéto
Lạng vương Nghi Dân 3. Nhân tông Bang Cơ Tôn binh vương Khẳc xưong 4. Thành tông Tư Thénh
K ÌE ã R izề n k *Tr4* E&Ị\ mm&H
------------ 1-----------------------------1--------------------------------1------------------------------ 1-------------------------I-------------------------- I---------------------------r ■ 1
— r----------------------- -------------
5. Hién tông Tông Lương vương Tbuyôn Tống vương Túng Đường vương cảo KiénvưongTân Phúc vương Trành Diẻn vương Thông Quảng vương Thao Lâm vương ThưonQ
ỹtỉiỀ m ĩ« mĩUk ỉiit t mĩ.fí mk « ĩ* * M E»
I —------------1------------------------1------------------- 1-------- 1---------- r— ------------- 1------------------------ 1---------------------- 1-----------------------1----------
Anvu<»igTuân 7. Uy mục đố Tuán 6. Túc tông Thuán Dung Trị Dưỡng cámgiang vưong Sùng 8. Tương dực đổ Oanh Mục y vương Vinh Dực cung vưong Quyén
t£4ÌÃrfl» mb m tè m tL ĩ.m «1 t t ĩ ủ » ỈM
9. Chiôu tông ỷ 10. Xuân (Cung hoáng) Quang Tfj
mmả tè (¿â ) KXi
r
3. M ạc Đãng Dung chuyên quyển
M ạ c Đ ă n g D u n g b ấ y g iờ q u y ề n t h ế h ố n g h á c h , r a v à o c u n g
cấm t iế m d ụ n g n g h i v ệ t h iê n tử . C á c q u a n a i có v ì n h à v u a m à
c a n g i á n đ i ể u g ì, t h ì Đ ă n g D u n g t ìm c á c h g iế t đ i. C á c q u a n t r iề u
t h ầ n c ó n h i ề u n g ư ờ i t h ấ y q u y ề n lớ n v ề c ả M ạc, cũ n g bỏ v u a
m à th e o p h ò M ạ c Đ ă n g D u n g .
V u a C h iê u T ô n g th ấ y v ậ y , m ớ i m ư u n g ầ m v ố i b ọ n n ội th ầ n
l à P h ạ m H i ế n ỷ È ỉtit v à P h ạ m T h ứ Ệ Ẽ Í g đ ể đ á n h M ạ c Đ ă n g D u n g ,

lạ i c h o n g ư ờ i v à o T â y k i n h v ò i T r ị n h T u y đ e m b i n h r a là m n g o ạ i

ứng. Đ ê m đ ế n c a n h h a i v u a c h ạ y lê n S ơ n T â y đ ể t h u x ế p b in h
m ã đ án h họ M ạc.
Sáng hôm sau M ạc Đ ăn g D ung m ó i b iế t v u a x u ấ t n g o ạ i,

liề n s a i H o à n g D u y N h ạ c đ e m q u â n đ u ổ i t h e o , đ ế n T h ạ c h T h ấ t ,
D u y N h ạ c b ị q u â n sở t ạ i b ắ t đ ư ợ c g i ế t đ i.
M ạ c Đ ă n g D u n g c ù n g vớ i c á c q u a n ỏ tr o n g t r iề u lậ p H o à n g
đệ là X u â n í # lê n là m v u a , tứ c là C u n g h o à n g đ ổ i n iê n h iệ u
là T h ô n g n g u y ê n N h ư n g ở k in h t h à n h sợ v u a C h iê u T ô n g
v iệ n q u â n về đ án h , cho n ên M ạc Đ ăn g D ung rư ớ c H o à n g đệ
X u â n vê' ỏ đ ấ t G i a P h ú c , n a y là G ia L ộ c th u ộ c t ỉn h H ả i D ư ơ n g .
Khi vua C h iê u Tông chạy lê n Sơ n T â y , n h ữ n g ngư ời h ào

k iệ t ở c á c n ơ i t h e o v ề c ũ n g n h iề u , n h ư n g v ì v u a n g h e lò i n h ữ n g
k ẻ h o ạ n q u a n l à b ọ n P h ạ m Đ i ề n y È E B , k h ô n g t h e o lờ i b à n c ủ a c á c
tư ớ n g, c h o n ê n lò n g n gư ờ i ly tá n , m ọ i v iệ c hỏng cả. V u a cho

người v à o T h a n h H ó a v ờ i T r ịn h T u y b a b ố n lầ n , T r ịn h T u y d o dự
m ãi k h ô n g r a . S a u T r ịn h T u y c ù n g vớ i T r ịn h D u y T u ấ n đ e m hơ n

m ột v ạ n q u â n r a g i ú p , t h ì v u a l ạ i n g h e lờ i b ọ n P h ạ m Đ iề n b ắ t
N guyễn B á K ỷ là th u ộ c tư ố n g c ủ a T r ịn h T u y đ e m g i ế t đ i.
T r ịn h T u y tứ c g i ậ n đ e m q u â n b ắ t v u a C h iê u T ô n g v ề T h a n h H ó a .
N ăm G iá p Thân (15 2 4 ) M ạc Đ ăng D ung đem quân vào
đ á n h T h a n h H ó a , T r ịn h T u y th u a t r ậ n rồ i c h ế t, v u a C h iê u T ô n g
bị b ắ t đ e m v ề đ ể ở Đ ô n g H à (th u ộ c h u y ệ n T h ọ X ư ơ n g ), rồ i ch o
n g ư ờ i đ ế n g i ế t đ i.

283
 V u a C h iê u T ô n g là m v u a được 1 1 n á m , th ọ 2 6 tu ổ i.

C ách h ai năm s a u là n ă m Đ in h H ợ i ( 1 5 2 7 ) , M ạ c Đ ả n g D u n g

b ắ t c á c q u a n n h à L ê t h ả o b à i c h iế u t r u y ề n n g ô i c h o n h à M ạ c .

C ung hoàng và b à H o àn g th á i h ậ u đ ề u b ị g i ế t c à . B ấ y g iò

tr iề u th ầ n có V ũ D uệ N gô H oán ỊrkÌẾ, quan Đ õ n g ự s ử iầ

N guyễn V ăn V ận S t i c i l , q u a n H à n lâ m h iệ u lý là N g u y ễ n T h á i

B ạt I5cllỉ£, quan Lễ bộ Thượng th ư là Lê T uấn M ậu

q u a n L ạ i b ộ T h ư ợ n g th ư là Đ à m T hận H u y i f tÄ & . q u a n T ham

c h ín h sứ là N guyễn D uy Tường SẼ t i # , quan Q uan sát s ứ là

N g u y ễ n T ự C ư ờ n g Í5t ii3S, tư ớ c B ì n h h ồ b á là N g h i ê m B á K ý Sỉ
ÍỖM, quan Đô ngự sử là Lại K im B ản g quan H ộ bộ

T h ư ợ n g th ư là N g u y ễ n T h iệ u T r i q u a n P h ó Đ ô n g ự s ử là

N guyễn H ữ u N g h iê m S c W Ji, q u a n L ễ bộ tả T h ị la n g là L ê Vô

C ư ơ ng iể ^ m .đ ê u là n g ư ờ i k h o a g iá p c ả , n g ư ờ i t h ì n h ổ v à o m ặt

M ạ c Đ ă n g D u n g h a y là lấ y n g h iê n m ực đập vào m ậ t, h a y chử i

m ắ n g , b ị Đ ă n g D u n g g i ế t đ i. C ó n g ư ờ i t h ì t h e o v u a k h ô n g k ịp ,

n h ả y x u ố n g s ô n g m à c h ế t, n gư ờ i th ì q u a y đ ầ u v ê L a m S ơ n lạ y

r ồ i tự tử . N h ữ n g người ấ y đều là n g ư ờ i có n g h ĩa k h í đ ể tiế n g

th ơ m v ề s a u .

N hà Lê, kể từ v u a T h á i T ổ cho đ ến v u a C ung H o à n g vừ a

m ột trăm năm (14 2 8 -15 2 7 ) , được 10 ô n g v u a . N h ư n g tro n g bấy

n h iê u ô n g , tr ừ v u a T h á i T ổ r a , th ì c h ỉ có v u a T h á n h T ô n g v à v u a

H i ế n T ô n g l à đ ã lớ n t u ổ i m ớ i l ê n n g ô i , c ò n t h ì ô n g n à o lê n là m

vu a cũn g còn trẻ tu ổ i cả. V ì th ê ch o nên v iệ c tr iề u c h ín h m ỗi

n gày m ộ t s u y k é m , l ạ i có n h ữ n g ô n g v u a h o a n g d â m , là m lắ m

đ i ề u t à n b ạ o đ ể đ ế n n ỗ i t r o n g n ư ớ c x ả y r a n h i ề u s ự b iế n lo ạ n .

V ậy vận nhà Lê p h ả i lú c tru n g su y, n h ư n g công đức vua

T h á i T ổ v à v u a T h á n h T ô n g là m c h o lò n g n g ư ờ i k h ô n g q u ê n n h à

L ê , c h o n ê n d ầ u n h à M ạ c có cư ớ p n g ô i c ũ n g k h ô n g đ ư ợ c lâ u b ể n ,

v à v ề s a u h ọ T r in h t u y có c h u y ê n q u y ề n n h ư n g c ũ n g c h ỉ g iữ n g ô i

ch ú a, chứ k h ô n g d ám cư ớ p n g ô i v u a .

284
 Phần IV. Tự CHỦ THỜI ĐỌI
Thời kỳ Nam Bắc phân tranh
(1528-1802)

NHÀ HẬU LÊ
& *
Thòi kỳ phân tranh (1533-1788)

CHƯ Ơ NG I

L ỊC H T R IỀ U LƯỢC KỶ
1. N a m triều B ắc triều
2. T rịnh N guyễn p h â n tranh

N ưóc N am ta từ kh i N gô Vương Q uyền đánh đ u ổ i được

quân N am H á n , v u a Đ in h T iê n H o à n g d ẹ p y ê n đ ư ợ c lo ạ n T h ậ p

n h ị S ứ q u â n lậ p t h à n h m ộ t n ư ố c tự c h ủ , đ ò i n ọ q u a đờ i k ia k ế

t r u y ề n đ ư ợ c n o n 6 0 0 n ă m . Đ ế n đ ầ u t h ậ p lụ c t h ê k ỷ , bở i v ì v u a

n h à L ê h o a n g d â m v ô đ ộ, b ỏ v iệ c c h ín h t r ị đ ổ n á t, ch o n ê n tr o n g

n ư ố c lo ạ n lạ c , n h à M ạ c n h â n d ịp m à là m sự th o á n đ o ạ t. N h à L ê

t u y đ ã m ấ t n g ô i, n h ư n g lò n g n g ư ờ i c o n tư ở n g n h ớ đ ế n c ô n g đ ứ c

285
của vu a T h ái T ổ và vu a T h án h T ôn g, cho n ên lạ i t h e o p h ò con

c h á u n h à L ê T r u n g H ư n g lê n ỏ p h í a N a m , lậ p r a m ộ t T n ể u đ ìn h

r iê n g ở v ù n g T h a n h H ó a , N g h ệ A n đ ể c h ố n g n h a u vớ i n h à M ạc.

à y là t h à n h r a N a m t r iề u v à B ắ c t r iề u ; h a i b ê n đ á n h n h a u tro n g

năm sáu m ươi năm tr ò i.

Đ ế n k h i n h à L ê n h ờ có h ọ T r ịn h g iú p r ậ p , d ứ t đ ư ợ c n h à M ạc,

tư ở n g là g ia n g sơ n lạ i n h ấ t th ô n g n h ư c ũ , a i n gờ h ọ T r ịn h v à họ

N g u y ễ n lạ i s in h r a lò n g g h e n g h é t , g â y n ê n m ố ì t h ù o á n , rồ i m ỏi

h ọ h ù n g cứ m ộ t p h ư ơ n g , c h ia n ư ớ c r a là m h a i m ản h : họ N guyễn

g iữ x ứ N a m , h ọ T r ịn h g iữ x ứ B ắ c , m ỗ i h ọ c h iế m g iữ m ộ t xứ để

là m cơ n g h iệ p r iê n g c ủ a m ìn h . T ừ đ ó g ia n g sơ n c h ia r ẽ , N a m B ắc

p h â n t r a n h , ấ y là m ộ t th ờ i đ ạ i r i ê n g t r o n g lịc h s ử n ư ớ c t a v ậ y .

N h à H ậu Lê T ừ k h i t r u n g h ư n g l ê n , c o n c h á u v ẫ n g iữ

n g ô i là m vua, nhưng quyền c h ín h trị ở cả h ọ T r ị n h fK . C ò n ở

p h ía N am th ì từ sô n g L in h G ia n g trở v à o là cơ n g h iệ p c ủ a họ

N g u y ễ n I5ñ. T u y v ậ y , h a i h ọ c h ỉ x ư n g c h ú a , c h ứ k h ô n g x ư n g v u a ,

v à b ề n g o à i v ẫ n tô n p h ù n h à L ê . S a u n à y t a h ã y c h é p tó m c ả các

đ ờ i v u a v à c á c đờ i c h ú a đ ể c h o rõ sự k ế tr u y ề n . C ò n n h ữ n g côn g

v i ệ c v ề th ờ i b ấ y g iò t h ì t a s ẽ b à n r i ê n g r a t ừ n g m ụ c c h o r õ r à n g .

286
 ĩ
I. NAM TRIỀU BẮC TRIẾU
ỉ:
«1
NAM TRIỀU mm BẮC TRIỀU itm
THÁI TỔ MẠC ĐẢNG DUNG
LÊ TRANG TÔNG H g J * ( 1 5 2 7 - 15 2 9 )
(15 3 3 -15 4 8 ) N iê n h iệ u : M in h Đức Bfi tf:
Niên hiệu: Nguyên Hòa [5ẼfP THÁI TÔNG MẠC ĐÁNG
T ran g Tông huý là D uy DOANH (1 5 3 0 -
* N in h con rố t v u a C h iê u 1540)
Tông. Ô n g N guyễn K im ỈỊĩcrẾ N iê n h iệ u : Đ ạ i c h ín h ; f c I E
Lập n g à i lê n là m vua ỏ đất N h à L ê T r u n g H ư n g lê n
C ẩm C h â u (L à o ) s a u đ ư a n g à i ở T h an h H óa.
• về T h a n h H ó a , lậ p h à n h đ iệ n

ở V ạn L ại H í t . H IẾ N TÔNG MẠC PHÚC HÀI

T r a n g tô n g là m v u a được S ^ ^ i i ỉ ® ( 1 5 4 1 - 1546)
1 16 n ă m , th ọ 3 1 tu ổ i. N iê n h iệ u : Quảng Hòa ĩầ ^ ũ .

LÊ TRUNG TÔNG TUYÊN TÔNG MẠC PHÚC

(15 4 8 - 15 5 6 ) NGUYÊN
Niên hiệu: Thuận Bình IÜ Y'.. (15 4 6 - 15 6 1)

T ru n g tô n g húy là D uy N iê n h iệu : Vĩnh Định 7ÌCỔĨ

H uyên í ® B f, con vua T ran g (1547) Cảnh lịch j S:Jh (1 5 4 8 -
tô n g . N gài là m vua được 8 15 5 3 ) - Quang B à o (1 5 54 -
n ăm , th ọ 2 8 tu ổ i. 15 6 1)

M ạc Phúc N guyên cố
LÊ ANH TÔNG ....... đánh lấ y T hanh H óa nhưng
(15 5 6 - 15 7 3 ) k h ô n g đư ợ c.
Niên hiệu: Thiên hữu
(1 5 5 7 ) - Chinh trị
(1 5 5 8 -1 5 7 1 ) - Hồng phúc
(15 7 2 -15 7 3 )

287
 A nh tô n g húy là D uy MẠC MẬU HỌP
B an g cháu huyền tô n ( 15 6 2 - 15 9 2 )

ông Lê T rừ ^ P ^ , anh vua T hái Niên hiệu: T h u in Phúc Ỳậ 18

T ổ n gày trư ớ c . V ua T ru n g (1 5 6 2 -1 5 6 5 ) Sòng Khang
tô n g không có con, cho nên (15 6 6 -15 7 7 ) D iè n Thành ỉ ỉ sỉ

ông T r ịn h K iể m m ỏi đi tìm (1 5 7 8 -1 5 9 5 ) Đoan Thái ÌX Ệ

n g à i v ề lậ p lê n là m vua. (1 5 8 6 -1 5 8 7 (Hưng Trị) R
K h i T r ịn h K iể m m ấ t r ồ i, (1 5 8 8 -1590) Hống Ninh $ ¥
quyền về T r ịn h Tùng, ngài (1591- 1592)
p h ả i trố n về N g h ệ A n . T r ịn h M ạc m ậu Hợp là m vua

T ùng s a i n g ư ờ i đ u ổ i th e o b ắ t được 30 năm . Sau bị T r ịn h

v ề g iế t đ i. N g à i là m v u a được T ù n g b ắ t đ ư ợ c đ e m vê' ch é m ờ

1 6 n ă m , th ọ 4 2 tu ổ i. T hăng Long và đem đ ầ u vào

b ê u ở tro n g T h a n h H óa.
LÊ TH Ế TÔNG
N hà M ạc m ất ngôi từ
( 15 7 3 - 15 9 9 )
đấy. N hưng con cháu đư ợ c
N iên hiệu: Gia thái n n ......... n h ờ n h à M in h bênh v ự c , cò n
( 15 7 3 - 15 7 7 ) - Quang Hưng đ ư ợ c g i ữ đ ấ t C a o B ằ n g b a đời
( 1 5 7 8 - 15 9 9 )
nữ a.
T h ế tô n g húy là D uy

Đ àm C o n th ứ 5 vu a A nh

t ô n g . T r ịn h T ù n g lậ p n g à i lê n

là m v u a từ lú c c ò n 7 tu ổ i.

T ro n g đời n g ài là m vua,

T r ịn h T ù n g d ứ t được họ M ạc,

lấ y lạ i đ ấ t Đ ô n g Đ ô . N g à i là m

v u a đ ư ợ c 2 7 n ă m , t h ọ 3 3 tu ổ i.

288
II. TRỊNH NGUYỄN PHÂN TRANH
LÊ KÍNH TÔNG ^$[^(1600 -1619)
N iên hiệu: Thận Đức fjỊỆẫ(1600)- Hoằng Đ ịnh ỈLữL (1601- 1619)

K í n h T ô n g h ú y l à D u y T â n $ É 0 f» c o n v u a T h ế T ô n g . N g à i

là m v u a đ ế n n ă m K ỷ M ù i ( 1 6 1 9 ) b ị T r ịn h T ù n g b ắ t p h ả i t h ắ t cổ

m à tự v â n . T r ị v ì đ ư ợ c 2 0 n ă m , t h ọ 3 2 t u ổ i.

TRỊNH NGUYỄN
BÌNH AN VƯƠNG TRỊN H ĐOAN Q UẬN CÔNG

TÙNG ( 15 7 0 - 16 2 0 ) N GU YỄN HOÀNG

M iếu hiệu là: T hành Tổ (16 0 0 - 16 13 )

T riết Vương T r u y tô n là T h á i tổ G ia d ụ

H oàng đế, đương th ờ i gọi là

T r ịn h Tùng tra n h quyền
c h ú a T iê n .
củ a anh, nối n g h iệ p T r ịn h
Ô ng N guyễn H o à n g là con
K iể m đ á n h p h á n h à M ạ c , l ấ y
th ứ h a i ô n g N g u y ễ n K im , v à o
lạ i đất Đ ông Đ ô. Lập ra
trấ n đ ất T h u ậ n H óa v à Q u ản g
n g h iệ p chúa T r ịn h , nhưng
N am , lậ p ra n g h iệ p chúa
v ẫ n tô n v u a L ê .
N guyễn.

Lấy đất của C h iê m T hành

lậ p r a p h ủ P h ú Y ê n . M ấ t n ă m

Q u í S ử u ( 1 6 1 3 ) , th ọ 8 9 tu ổ i.

TH Ụ Y QUẬN CÔNG

N GU YỄN PHÚC N GU YÊN

0 ư l ỉ ® ( 1 6 1 3 - 16 3 5 )

T ru y tô n là H i tô n g H iế n

V ă n H o à n g đ ế , đ ư ơ n g th ờ i g ọ i

là c h ú a S ã i. N g à i là co n th ứ 6

ông N guyễn H o à n g , c ả i h ọ là

N g u y ễ n P h ú c Ẽ T t lÌ

289
 L Ê TH Ầ N TÔ N G (1619 - 1643) ( lầ n th ứ n h ấ t)

N iên hiệu: V inh tộ (1620 - 1628) - Đức Long (1629 - 1643)

D ương H òa B§ÍQ(1635 - 1643)

T h ần T ô n g h ú y là D u y K ỳ ậÉẳ/f$, c o n v u a K in h T ô n g . Làm

vu a đến n ăm Q u ý M ù i ( 1 6 4 3 ) t h ì n h ư ờ n g n g ô i c h o T h á i tử , m à

là m T h á i th ư ợ n g h o à n g .

TRỊNH N G U Y Ê N

T r ịn h T ùng m ất năm Q uí Ô ng N guyễn P h ú c N guyên

H ợ i (16 2 3 ) chống với họ T r ịn h ở Q uàng

TH AN H ĐÔ VƯƠ NG B ìn h . M ấ t n ă m Ấ t H ợ i (16 3 5 ),

T R ỊN H T R Á N G th ọ 7 3 tu ổ i.

( 16 2 3 - 16 5 7 ) N H Â N Q UẬN CÔNG

Miếu hiệu là V ă n T ổ N gh ị Vương N G U YỄN PH ÚC LAN w »m

T r ịn h T rán g đánh họ M ạc ( 1 6 3 5 - 16 4 8 )

ở C ao B ằn g và k h ở i sự đánh Thần tông Hiếu

T r u y tô n là

n hau vớ i họ N guyễn ở đất chiêu Hoàng đế, đ ư ơ n g th ờ i

Q u ả n g B ìn h g ọ i l à chúa Thương.

Ô ng N guyễn Phức Lan là

con th ứ hai chúa S ã i, đánh

nhau với họ T r ịn h ở Q uảng

B ìn h

L Ê C H Â N TÔ N G H K ^ ( 1 6 3 4 - 1649)
N iên hiệu: P h ú T h á i líậ Ễ

C hân T ô n g h ú y là D u y H ữ u Con vu a Thần T ô n g , là m

v u a đ ư ợ c 6 n ă m , t h ọ 2 0 tu ổ i.

T r o n g đờ i n g à i, v u a n h à M in h là Q u ế vư ơng đ ón g ỏ Q uàng

T â y s a i sứ s a n g p h o n g ch o n g à i là A n N a m quốc vương

290
 TRỊNH NGUYỄN
T r ịn h T rán g đánh họ Ô ng N guyễn Phúc L an m ất

N g u y ễ n ở p h ía n a m . năm M ậu Tí (16 4 8 ) th ọ 48

tu ổ i.
D Ũ N G Q U Ậ N CÔNG
N G U Y Ễ N P H Ú C TẦN
(16 4 8 - 16 8 7 )

T r u y tô n là Thái tông Hiếu

triết Hoàng đế, đ ư ơ n g th ờ i g ọ i

l à chúa Hiền.

Ô ng N guyễn Phúc T ần

đ á n h n h a u v ớ i h ọ T r ịn h ở đ ấ t

N ghệ An. Lấy đất C h iê m

T hành lậ p ra phủ N in h H òa

v à p h ủ D iê n K h á n h (tứ c là đ ấ t

K h á n h H ò a b â y g iờ .

LÊ THẨN TÔNG (1649 -1662) (lần thứ hai)

Niên hiệu: Khánh Đức (1649 -1 6 5 2 ) - Thịnh Đức & í§ (1653 ■ 1657) -
Vĩnh Thọ (1658 -1 6 6 1 ) - V ạn K hánh !|JS (1662).

C hân tô n g m ấ t k h ô n g có co n . T r in h T rán g lạ i rư ớ c T h ầ n
T ô n g T h á i T h ư ợ n g H o à n g v ề là m v u a . L ầ n t h ứ h a i n à y n g à i là m
v u a đ ư ợ c 1 3 n ă m t h ì m ấ t , th ọ 5 6 tu ổ i.

TRỊNH NGUYỄN
T r ịn h T rán g m ất năm N guyễn Phúc Tần

Đ in h D ậ u ( 1 6 5 7 ) ( C h ú a H iề n )

TÂY VƯƠNG TRỊNH TẠC

ỊS tt ( 16 5 7 - 16 8 2 )
M iếu Hiệu: Hoàng tổ
Dương vương

291
 T r ịn h T ạc đánh con chau

nhà M ạc lấ y lạ i đất C ao

B ằ n g . Đ ặ t r a lệ v à o c h ầ u v u a

không lạ y , sớ t ế u k h ô n g v iế t

t ê n , v à đ ặ t g iư ờ n g n g ồ i ở b ê n

tả n gai vu a ngự.

L Ê HUYỀN T Ô N G (1663 - 1671)

Niên hiệu: c ả n h T rị U r è

H u y ề n t ô n g h ú y là D u y V ũ ắ tĩlặ C o n th ứ h a i v u a T h ầ n Tông.

T r o n g đ ờ i n g à i là m v u a m ớ i k h ở i đ ầ u th ô n g sứ vớ i n h à T han h,

và cấm đ ạ o G ia T ô . N g à i là m v u a đư ợ c 9 n ă m th ọ 1 8 t u ổ i.

TRỊNH NGUYỄN
Trinh Tạc N gu yễn P húc T ần

( C h ú a H iể n )

L Ê GIA TÔ N G m B ã (16 7 2 - 16 7 5 )

Niên hiệu: D ư ơ n g Đ ứ c ĩềỉB (16 7 2 - 16 7 3 )

Đức N guyên (16 7 4 -16 7 5 )

G ia T ô n g h ú y là D u y H ộ i MẾĨỀ, co n th ứ b a v u a T h â n Tông.

L ú c n g à i lê n h a i tu ổ i th ì T h ầ n T ô n g mất, T r ịn h T ạ c đ e m v ể nuôi

tro n g p h ủ . K h i v u a H uyền tô n g m ấ t, k h ô n g c ó c o n , T r ịn h T ạc

lậ p n g à i lê n là m v u a , đ ư ợ c 4 n ă m , th ọ đ ư ợ c 1 5 tu ổ i.

TRỊNH NGUYỄN
T r ịn h T ạ c N gu yễn Phúc T ần

( C h ú a H iể n )

292
 LÊ HI TÔNG m w * (1676 • 1705)
Niên hiệu: Vĩnh Trị À t è (1678 - 1680) - Chính Hòa ĨE ÍQ (1680 - 1705)

H i T ô n g h ú y là D u y H ợ p ậ t ìn , co n th ứ tư v u a T h ầ n T ô n g .

K h i T h ầ n T ô n g m ấ t, b à T r ịn h T h ị m ớ i có th a i đư ợ c b ố n th á n g .

T r ịn h T ạ c đ e m v ề n u ô i ở b ê n p h ủ . G i a T ô n g m ấ t k h ô n g c ó c o n ,

T r ịn h T ạ c lậ p lê n là m v u a đ ư ợ c 2 9 n ă m r ồ i t r u y ề n n g ô i c h o T h á i

Tử m à là m T h á i th ư ợ n g h o à n g .

TRỊNH NGUYỄN
T r ịn h T ạ c m ấ t n ă m N hâm N guyễn Phúc T ần m ất năm

T u ất (16 8 2 ) Đ in h M ã o ( 1 6 7 8 ) , th ọ 6 8 tu ổ i.

Đ IN H V Ư Ơ N G T R Ị N H C Ả N H O ẢNG QUỐC CÔNG

ỈM i N GU YỄN PHÚC TRĂN um m

(16 8 2 - 17 0 9 ) (16 8 7 - 16 9 1)

Miếu hiệu là: Chiêu Tổ Khang T r u y T ô n l à Anh Tông Hiếu

Vương nghĩa Hoàng đế, đ ư ơ n g t h ờ i
g ọ i là c h ú a N g h ĩa .
T r ịn h C ăn là m chúa được
L ạ p p h ủ ở P h ú X u â n là ch ỗ
28 n ăm th ì m ấ t, tru yề n ngôi
K i n h đ ô b â y g iò . M ấ t n ă m T ân
chúa cho cháu huyền tô n là

T r ịn h C ư ơ n g M ù i ( 1 6 9 1 ) , t h ọ 4 3 tu ổ i.

TỘ QUỐ C CÔ N G

N G U Y Ễ N P H Ú C C H U E Ã ÌÌ» !

(16 9 1 - 17 2 5 )
T ru y Tôn là H iế n Tông
H iế u M in h H oàng đế, đương
th ò i g ọ i là Q u ố c c h ú a .
Ô ng N guyễn Phúc Chu lấ y
h ế t n ư ố c C h iê m th à n h ( n a y là
đ ấ t B ìn h T h u ậ n ) v à lạ i lấ y đ ấ t
G ia Đ ịn h , H à T iê n của chân
lậ p .

293
 LÊ DỤ TÔNG (1706 - 1729)
N iên hiệu: V ĩnh T h ịn h (1706 - 1719) - Bảo T h á i (1720 - 1729)

D ụ T ô n g h ú y l à D u y Đ ư ờ n g &§•&§ L à m v u a đ ư ợ c 2 4 n â m , bị

T r ịn h C ư ơ ng b ắ t p h ải tru yề n n g ô i c h o T h á i tử là D u y Phương.

M ất năm T â n H ợ i ( 1 7 3 1 ) th ọ 5 2 tu ổ i.

TRỊNH NGUYỄN
T r ịn h C ăn m ất năm K ỷ N guyễn Phúc Chu m ất

S ử u (17 0 9 ) năm Ấ t T ị ( 1 7 2 5 ) t h ọ 5 1 t u ổ i,

A N Đ Ô V Ư Ơ N G T R ỊN H có 14 6 ngư ờ i con.

CƯ Ơ NG (17 0 9 - 17 2 9 ) Đ ỈN H Q U Ố C C Ô N G N G U Y Ể N

Miếu hiệu là: H i T ổ N h ân Vương P H Ú C T R Ú E ư i ă S ( 1 7 2 5 - 17 3 8 )

T r u y tô n là Túc Tông Hiếu

M ất năm K ỷ D ậ u (17 2 9 ) Ninh Hoàng đ ế m ỏ m a n g đất

G ia Đ ịn h , và bảo hộ nước

C hân Lạp

LÊ Đ Ế DUY PHƯƠNG m ữ (1729 - 1732)

Niên hiệu: V ĩ n h K h á n h 7 ;k ®?

D u y P h ư ơ n g là m v u a đ ư ợ c 3 n ă m , b ị T r ị n h G i a n g v u c h o tư

th ô n g v ớ i vợ T r in h C ư ơ n g , p h ả i b ỏ , g iá n g x u ố n g là m H ô n đức

côn g, rồ i đ ến n ăm N hâm T í ( 1 7 3 2 ) t h ì b ị g iế t.

TRỊNH NGUYỄN
T r ịn h C ư ơ n g m ấ t N g u y ễn P h ú c T rú

U Y NAM VƯƠ NG T R ỊN H

G IA N G s & tì: ( 1 7 2 9 - 1 7 4 0 ) M iế u
H iệ u là Dụ Tổ Thuận vương.
T r in h G ia n g là m chúa xa

x ỉ v à h u n g á c q u á đ ộ , g iặ c g iã

n ổ i lê n r â t n h iề u .

294

ầ
 LÊ THUẨN TÔNG (1732 -1735)
Niên hiệu: L o n g Đức ịỊỀÍỀ

T h u ầ n t ô n g h ú y l à D u y T ư ờ n g ỉ&ịặ N g à i l à c o n v u a D ụ T ô n g ,

trư ớ c đ ã đ ư ợ c l ậ p l à m T h á i t ử , s a u b ị T r ị n h C ư ơ n g b ỏ đ ể l ậ p D u y

P hư ơ n g. T r ịn h G i a n g lạ i b ỏ D u y P h ư ơ n g lậ p n g à i lê n là m vua,

m ấ t n ă m Ấ t M ã o ( 1 7 3 5 ) th ọ 3 7 tu ổ i.

T R ỊN H N G U Y Ễ N

T r ịn h G ia n g N gu yễn P h ú c T rú

LÊ Ý TÔNG (1735 -1740)

Niên hiệu: V ĩ n h Hữu

Ý Tông húy là D uy T h ìn liís Con vua D ụ Tông, T r ịn h

G ia n g b ỏ c o n v u a T h u ầ n T ô n g m à lậ p n g à i.

N ă m c a n h t h â n ( 17 4 0 ) , T r ịn h D o a n h b ắ t n g à i p h ả i n h ư ờ n g

ngôi ch o co n v u a T h u ầ n T ô n g , rồ i là m T h á i th ư ợ n g h o à n g , m ấ t

n ă m K ỷ M ã o ( 1 7 5 9 ) t h ọ 4 1 tu ổ i.

T R ỊN H N G U Y Ễ N

T r ịn h G ia n g bị bỏ năm N gu yễn P húc T rú m ất năm

canh th â n (17 4 0 ), là m T hái M ậ u N g ọ ( 1 7 3 8 ) , th ọ 4 3 tu ổ i.

th ư ợ n g vư ơ ng. Em là T r ịn h

D o a n h lê n t h a y

M IN H Đ Ô V Ư Ơ N G VÕ VƯ Ơ NG N G U YỄN PH Ú C

T R ỊN H D O A N H £ 5 ® K H O Á t Ị5 t iiíịs

(17 4 0 - 17 6 7 ) ( 17 3 8 - 17 6 5 )

Miếu hiệu là: N ghị tổ Ân

T r u y T ô n là Thế Tông Hiếu
V ư ơ ng
Võ Hoàng đế.
Ô ng N guyễn Phúc K hoát
T r ịn h D oanh đánh dẹp đ á n h C h â n L ạ p m ỏ th ê m đ ấ t ở
g iặ c g iã t r o n g n ư ớ c G ia Đ ịn h

295
 LÊ HIỂN TÔNG m m m (1740 - 1786)
Niên hiệu: c ả n h H ưng MM

H iể n t ô n g h ú y là D u y D iệ u con v u a T h u ầ n T ô n g . Làm

v u a đ ư ợ c 4 6 n ă m , th ọ 7 0 tu ổ i.

TRỊNH N G U Y Ễ N

T r ịn h D oanh m ất năm Võ Vương N guyễn Phúc

Đ in h H ợ i ( 1 7 6 7 ) K hoát xư ng vư ơng h iệ u nảm

Ấ t D ậ u (17 6 5 )

T ĨN H Đ Ô V Ư Ơ N G T R ỊN H S Â M Đ ỊN H V Ư Ơ N G N G U Y Ễ N PH Ú C

I5 & (17 6 7 - 17 8 2 ) TH UẨN m g $

Miếu hiệu là: Thánh Tổ Thịnh (17 6 5 - 17 7 7 )

Vương T r u y t ô n l à Diệu Tông Hiếu

T r ịn h Sâm dẹp yên g iặ c ỏ Định Hoàng đế.

xứ B ắc. L ấ y đất T huận H óa Đời ngài là m chúa bị

và đ ất Q uảng N am của chúa T rư ơ n g Phúc Loan chuyên

N guyễn. N hư ng vì say đắm quyền. Q uân T ây Sơ n n ổ i lê n

n àn g Đ ặn g T h ị H u ệ, m ới bỏ đ á n h p h í a n a m , q u ầ n h ọ T r ịn h

con trư ở n g lậ p con th ứ , là m đ á n h p h ía b ắ c .

th à n h ra cái m ối b iế n lo ạ n . Sau quân chúa T r ịn h vào

M ất năm N hâm D ầ n (17 8 2 ). lấ y m ất Phú X uân, Đ ịn h

T ô n Đ ô V ư ơ n g T r ịn h C án Vương chạy vào G ia Đ ịn h bị

tư ớ n g T â y S ơ n là N g u y ễ n V ă n

Làm c h ú a được 2 th á n g bị H uệ g iế t m ấ t. N gài th ọ 24

quân T am P h ủ b ỏ đ i, lậ p a n h tu ổ i.

là T r ịn h K h ả i lê n là m chúa. N G U Y Ễ N VƯƠ NG

Đ O AN NAM VƯƠ NG
N G U YỄN PH ÚC ÁNH Rm®
tứ c là vua T h ế Tô’ C a o H oàng
T R ỊN H K H Ả I S B fê ( 17 8 3 - 17 8 6 )
đế nhà N guyễn khởi b in h ờ
B ị T ây Sơ n b ắ t được p h ải
G i a Đ ịn h
tự t ử n ă m B ín h N g ọ (17 8 6 )

296
r

LÊ MẪN Đ Ế (1787 -1788)

M ên Atệu: Chiêu thống 00

M â n đ ế là c h á u đ íc h tô n v u a H iể n tô n g . N g à i b ị q u â n T â y

Sơ n đ á n h t h u a c h ạ y s a n g T à u c ầ u cứ u, sa u đánh t h u a lạ i trở

s a n g T à u , b ị q u a n T à u là m n h ụ c , r ồ i m ấ t ở Y ê n K in h .

T R ỊN H N G U Y Ễ N
ÂN ĐỘ v ir ơ N G TRỊNH N guyễn Vương N guyễn
BỖ N G ti. K hi quân T â y P h ú c Á n h k h ô i p h ụ c đ ấ t G ia
Sơ n về N am r ồ i, đảng họ Đ ịn h .
T r ịn h l ạ i lậ p T r ịn h B ồ n g lê n
là m chúa. Vua gọi N guyễn
H ữ u C h ỉn h r a đ á n h h ọ T r ịn h .
T r ịn h B ồ n g b ỏ đ i t u

297
 CHƯƠNG II

NAM TRIỂƯ BẮC TRIỀU

(1527 - 1592)

1. Chính trị nhà Mạc

2. Việc nhà Mạc giao thiệp với nhà Minh
3. Họ N guyễn khởi nghĩa g iú p nhà Lè
4. Quyền về họ Trịnh
5. T rịn h T ù n g th ố n g lĩn h b in h q uyền
6. Khôi phục thành Thăng Long
7. Nhà Mạc mất ngôi
8. Việc n hà H ậu Lê giao thiệp với nhà M inh
9. Con cháu n hà M ạc ở Cao Bằng.

1. Chính trị n h à M ạc
N ăm Đ i n h H ợ i ( 1 5 2 7 ) M ạ c Đ ă n g D u n g c ư ớ p n g ó i n h à L ê lê n

là m v u a , đ ặ t n iê n h iệ u là M in h Đ ứ c .

N h à M ạ c t u y đ ã là m v u a , n h ư n g c ò n sợ lò n g n g ư ờ i n h ớ n h à

L ê , c h o n ê n c ô n g v i ệ c g ì c ũ n g t h e o p h é p n h à L ê c ả , r ồ i lạ i tặ n g

phong cho những người v ì nhà Lê m à tu ẫn tiế t, v à lụ c d ụ n g

n h ữ n g con c h á u các q u a n cự u th ầ n , p h o n g cho q u an tư ớ c đ ể dụ

v ề v ớ i m ìn h . N h ư n g m à k ẻ t h ì t r ô n t r á n h v à o ở c h ỗ sơ n lâ m , kẻ

th ì đ i ra n g o ạ i q u ố c, k ẻ th ì đ ổ i h ọ tê n , k h ô n g m ấy n g ư ờ i c h ịu

phục. L ạ i có kẻ tứ c g iậ n vì họ M ạc là m đ iề u g ia n á c . tụ họp

n h ữ n g n g ư ờ i n g h ĩa k h í n ổ i lê n đ á n h p h á , n h ư L ê C ó n g U y ê n ^

N g u y ễ n N g ã Ị5 ĩĩic , N g u y ễ n T h ọ T r ư ờ n g khời nghĩa ờ

298
đ ấ t T h a n h H ó a , n h ư n g v ì t h ế lự c k h ô n g đ ủ , c h o n ê n p h ả i t h u a .

S a u lạ i có L ê Ý W:M. n ổ i lê n đ á n h h ọ M ạ c ở đ ấ t M ã G ia n g , m ấ y

p h en đ ã đ ư ợ c t h ắ n g t r ậ n , n h ư n g c ũ n g v ì k h in h đ ịc h c h o n ê n đ ế n

nỗi p h ả i b ắ t.

M ạ c Đ ă n g D u n g b ắ t c h ư ớ c lố i n h à T r ầ n , là m v u a được b a

n ăm th ì n h ư ờ n g n g ô i ch o co n là M ạ c Đ ă n g D o a n h H ê í ũ R ồ i v ề ở

C ổ T r a i, là m T h á i th ư ợ n g h o à n g .

N ăm C a n h D ầ n ( 1 5 3 0 ) M ạ c Đ ă n g D o a n h lê n là m vua, đặt

n iê n h i ệ u l à Đ ạ i c h í n h . Đ ă n g D o a n h t u y l à m v u a n h ư n g côn g

v iệ c t r o n g n ư ớ c t h ư ờ n g d o Đ ă n g D u n g q u y ế t đ o á n c ả .

M ạ c Đ ă n g D o a n h là m v u a được 10 n ăm , đ ến n ăm C anh Tí

(15 4 0 ) th ì m ấ t, t r u y ề n n g ô i lạ i c h o c o n là M ạ c P h ú c H ả i.

M ạc P h úc H ải M ĩềM , lê n n ố i n g ô i, đ ổ i n iê n h iệ u là Q u ả n g

H òa H in »

2. Việc nhà M ạc giao thiệp vói nhà Minh

T ừ k h i n h à M ạ c cư ớ p n g ô i n h à L ê r ồ i, q u a n n h à L ê đ ã có
người s a n g k ê u c ầ u b ê n T à u đ ể x in v iệ n b in h . V u a n h à M in h đ ã
sai q u an đ i đ ến V â n N a m c ù n g v ố i q u a n T u ầ n p h ủ sỏ tạ i tr a x é t
bên A n N a m th ự c h ư t h ế n à o .
Q u a n n h à L ê s a n g V â n N a m k ể rõ v iệ c h ọ M ạ c là m đ iề u t h í
n g h ịc h . Q u a n n h à M i n h t â u v ố i v u a x i n c ử b i n h m ã s a n g đ á n h .

V iệ c đ ịn h s a n g đ á n h h ọ M ạ c k h ô n g p h ả i là v u a n h à M in h có

v ị g ì h ọ L ê , n h ư n g c h ẳ n g q u a c ũ n g m u ô n n h â n lú c n ư ớ c N a m có

b i ế n , l ấ y cớ m à s a n g l à m s ự c h iế m g iữ n h ư k h i trư ớ c s a n g đ á n h

họ H ồ v ậ y . T a p h ả i b iế t r ằ n g phàm n h ữ n g v iệ c nư ớ c n ọ g ia o

th iệ p v â i n ư ớ c k i a t h ì t h ư ờ n g l à n g ư ờ i t a m ư ợ n t iế n g " v ị n g h ĩa "

m à là m n h ữ n g v i ệ c " v ị lợ i" m à t h ô i.

N ă m Đ in h D ậ u ( 1 5 3 7 ) v u a n h à M in h b è n s a i C ừ u L o a n { ỷ i ®

là m Đ ô đ ốc, M a o B á Ô n ^ ¡t Ẽ ìm là m T á n lý q u â n v ụ , đ e m quân

san g đ ón g g ần cử a N am q u a n r ồ i t r u y ề n h ị c h đ i m ọ i n ơ i, h ễ a i

299
b ắ t đư ợ c c h a co n M ạ c Đ ă n g D u n g th ì th ư ở n g c h o q u a n tư ớ c v à I

h a i v ạ n b ạ c . L ạ i s a i n g ư ờ i đ ư a t h ư s a n g c h o M ạ c Đ ả n g D u n g bào !

p h ải đư a sổ ru ộ n g đ ất n h ân d â n s a n g n ộ p v à c h ịu t ộ i , t h i dư ợc I

th a ch o k h ỏ i c h ế t.

M ạc Đ ăn g D u n g sai bọn N gu yễn V ăn T h ái s a n g eứ

n h à M in h đ ể x in h à n g .

Đ ến th á n g 1 1 năm C anh T í (15 4 0 ), M ạ c Đ ảng D u n g th ấ y

quân n h à M in h sử a so ạn s a n g đ á n h , s ợ h ã i q u á c h ừ n g , b è n để

Mạc Phúc H ải ở lạ i g iữ nước, rồ i cùng v ớ i bọn Vũ N *hư Quế ÃA

Í Ế c ả t h ả y h ơ n 4 0 n g ư ờ i, t ự t r ó i m ìn h ra h à n g , s a n g c h ị u tộ i ở

cử a N am q u a n , lạ y p h ụ c x u ố n g đ ấ t đ ể n ộ p s ổ đ iể n th ổ v à sổ d â n
đ in h , lạ i x in d â n g 5 đ ộ n g : là đ ộ n g T ê P h ù , đ ộ n g K im L ạ c , động

C ổ X u n g , đ ộ n g L iễ u C á t, đ ộn g L a Phù và đất K hâm C h âu . Lại

đ e m v à n g b ạ c d à n h r iê n g c h o n h à M in h .

Q uan n h à M in h t u y là m bộ hống h ách nói đem b in h sa n g

đ á n h , n h ư n g c ũ n g sợ p h ả i c á i v ạ n h ư m ấ y n ă m b ìn h đ ịn h n g à y

trư ớ c, v à lạ i đ ư ợ c tiề n bạc của Đ ăng D u n g r ồ i , c á i lò n g n h iệ t

t h à n h v ị q u ố c c ũ n g n g u ộ i đ i , c h o n ê n m ớ i t â u v ớ i v u a n h à m in h

x in phong cho M ạc Đ ăng D ung là m chứ c Đô th ố n g sứ WMỈỀ

H àm quan nhị phẩm n h à M in h .

M ạ c Đ ă n g D u n g đ ã là m tô i n h à L ê m à lạ i giết v u a đ ể cư ớ p

lấ y n g ô i, ấy là n g ư ờ i n g h ịc h th ầ n ; đã là m chủ m ộ t nước m à

k h ô n g g iữ l ấ y b ò c õ i, l ạ i đ e m c ắ t đ ấ t m à d â n g c h o n g ư ờ i , ấ y là

m ột ngư ời p h ả n quốc. L à m ô n g v u a m à k h ô n g g iữ được c á i danh

g iá c h o trọ n v ẹ n , đ ế n n ỗ i p h ả i cở i t r ầ n ra t r ó i m ìn h lạ i, đ i đến

q u ì l ạ y ở tr ư ớ c c ử a m ộ t n g ư ờ i t ư ố n g c ủ a q u â n n g h ịc h đ ể c ầ u lấ y

cái phú q u í cho m ột th â n m ìn h và m ột n h à m ìn h , ấ y là m ột

n g ư ờ i k h ô n g b iế t liê m s ỉ.

Đ ối với v u a là n g h ịc h t h ầ n , đ ố i v ớ i n ư ớ c là p h ả n q u ố c , đốì

v ớ i c á c h ă n ở c ủ a lo à i n g ư ờ i là k h ô n g có n h â n p h ẩ m : m ộ t người

như th ế ai m à k ín h phục? C ho nên d ẫu có lấ y đ ư ợ c g i a n g sơ n

300

I
n h à L ê , d ẫ u c ó m ư ợ n đ ư ợ c t h ế n h à M in h b ê n h v ự c m ặ c lò n g , m ộ t

c á i cơ n g h i ệ p d ự n g l ê n b ở i s ự g i a n á c h è n h ạ n h ư t h ế , t h ì k h ô n g

b a o g iờ b ề n c h ặ t đ ư ợ c . C ũ n g v ì c ớ ấ y c h o n ê n c ô n g n g h ệ c h á u h ọ

L ê lạ i t r u n g h ư n g lê n đư ợ c.

3. Họ Nguyễn khỏi nghĩa giúp nhà Lê

K h i M ạ c Đ ă n g D u n g là m sự th o á n đ o ạt th ì các q u a n cự u

th ầ n trô n trá n h đi cũng n h iề u . Thuở ấy có người con ông

N guyễn H oằng D ụ tê n là N guyễn K im itíỀ (h ay là

N g u y ễ n H o ằ n g K i m ) (1) l à m q u a n H ữ u v ệ Đ iệ n t iề n T ư ố n g q u â n

A n t h a n h h ầ u íĩíÌ r í& H Í r ) l§ 5 jẽ :Ỷ e H 5 l, t r ô n s a n g A i la o . V u a n ư ố c ấ y

là X ạ Đ ẩ u 'EH C h o đến ở xứ S ầ m C hâu (th u ộ c T r ấ n m an

phủ, đ ấ t T h a n h H ó a ). Ô n g N g u y ễ n K im đ ế n ở s ầ m C h â u rồ i cho

ngư ời đ i t ìm c o n c h á u n h à L ê đ ể đ ồ s ự k h ô i p h ụ c . Đ ế n n ă m Q uí

T ỵ ( 1 5 3 2 ) tìm đ ư ợ c m ộ t n g ư ờ i c o n r ố t v u a C h iê u T ô n g t ê n là D u y

N in h ắ t ặ l ậ p l ê n l à m v u a , tứ c l à T r a n g t ô n g S t k o

K h i ấ y lạ i c ó m ộ t n g ư ờ i tư ó n g g iỏ i t ê n là T r ịn h K iể m w>¥ã, ở

là n g S ó c S ơ n , h u y ệ n V ĩn h Lộc, p h ủ Q u ản g H óa. Ô ng N gu yễn

K im t h ấ y n g ư ờ i c ó t à i , g ả c o n g á i l à N g ọ c B ả o c h o , đ ể c ù n g r a

sứ c g iú p n h à L ê , d ứ t n h à M ạ c .

V u a tô i n h à L ê n ư ơ n g n á u ở s ầ m C h â u đ ể c h iê u t ậ p q u â n s ĩ,

m ãi đ ến n ă m C a n h T í ( 15 4 0 ) , ô n g N g u y ễ n K im m ớ i đ e m q u â n v ề

đánh N g h ệ A n . N ăm N hâm D ần (15 4 2 ) T ran g Tông m ới cất

quân v ề đ á n h T h a n h H ó a v à N g h ệ A n , q u a n ă m s a u (15 4 3 ) th ì

th u p h ụ c đ ư ợ c đ ấ t T â y Đ ô , q u a n T ổ n g t r ấ n n h à M ạ c là D ư ơ n g

C hấp N h ấ t — ra hàng.

(1) Xem sách Việt Nam khai quốc chi truyện, thì ông Nguyễn Kim tức là
ông Nguyễn Hoằng Kim, là con ông Nguyễn Hoằng Dụ, cháu ông Nguyễn Văn
Lang, đều làm quan nhà Lê cà.

301
4. Quyển về họ Trịnh
N ăm Ấ t T ị ( 15 4 5 ) ô n g N g u y ễ n K im đem q u â n t iế n lê n đ á n h

Sơ n N am , đi đ ến h u yện Y ê n M ô, bị D ương C h ấp N ~hất là h à n g

t ư ớ n g n h à M ạ c đ á n h t h u ố c đ ộ c c h ế t . N h ữ n g b i n h q u y ể n g ia o cả

lạ i c h o c o n r ể là T r ịn h K iể m .

T r ịn h K iể m rú t qu ân về T hanh H ó a , lậ p hành đ iệ n ờ dổn

V ạn L ạ i (th u ộ c h u y ệ n T h ụ y N g u y ê n , T h a n h H ó a ) đ ể c h o v u a ờ,

r ồ i c h i ê u m ộ n h ữ n g k ẻ h à o k i ệ t , l u y ệ n t ậ p q u â n s ĩ , t í c h t r ữ lư ơ g

t h ả o đ ể lo v i ệ c đ á n h h ọ M ạ c .

B ấ y g iờ c ó n h ữ n g n g ư ờ i d a n h s ĩ n h ư là c á c ô n g P h ù n g K h ắ c

K hoan ìỉặl£M. (tứ c là t r ạ n g B ù n g ) , ô n g L ư ơ n g H ữ u K h á n h ụề^lỊỊ

đ ề u v à o g i ú p n h à L ê . G i a n g s ơ n b ấ y g iờ c h i a l à m h a i: từ T h an h

H ó a trở v à o th u ộ c n h à L ê , là m N am T r iề u ; từ S ơ n N a m trỏ ra

th u ộ c v ề h ọ M ạ c , là m B ắ c T r iề u .

N ăm B ín h N g ọ (15 4 6 ) M ạ c P h ú c H ả i m ấ t, tru y ể n n g ô i lạ i

ch o co n là M ạ c P h ú c N g u y ê n n iê n h i ệ u V ĩn h Đ ịn h .

N ăm M ậu T hân (15 4 8 ) v u a T ran g T ô n g m ấ t, T r ịn h K iể m

lậ p T h á i tử t ê n là D u y H u y ê n Ệ t ịít L ê n là m v u a , đ ư ợ c 8 n ă m th ì

m ấ t, tứ c là T r u n g T ô n g .

V u a T r u n g T ô n g m ấ t k h ô n g c ó c o n , m à b ấ y g iò d ò n g d õ i họ

L ê c ũ n g k h ô n g c ó a i , v i ệ c b i n h q u y ề n t h ì ỏ t r o n g t a y T r ị n h K iể m
•>
cá.

T ụ c t r u y ề n r ằ n g T r ịn h K iể m đ ã l ư ỡ n g l ự m u ố n t ự x ư n g là m

v u a , n h ư n g còn ch ư a d ám đ ịn h h ẳ n b ề n à o , c á c q u a n c ũ n g k h ô n g

a i b iế t là m t h ế n à o c h o p h ả i. S a u T r ịn h K iể m c h o n g ư ờ i đ i lẻ n r a

H ải Dương hỏi ông N guyễn B ỉn h K h iê m tứ c là trạn g

T r ìn h , x e m n ê n là m t h ế n à o .

(1) Ông Nguyễn Bỉnh Khiêm làm quan nhà Mạc, được phong là Trinh
Quốc Công cho nên mói gọi là trạng Trình, sau vể trí 9Ĩ ờ làng Trung An,
huyện Vĩnh Lại, tỉnh Hải Dương.

302
 Ô ng N guyễn B ỉn h K h iể m k h ô n g n ó i g ì c ả , c h ỉ n g o ả n h lạ i

bảo đ ầ y tở rằn g : "N ăm nay m ất m ùa, th ó c g iố n g không tố t,

c h ú n g m à y n ê n tìm g iố n g c ũ m à g ie o m ạ " . N ó i r ồ i lạ i s a i đ ầ y tố

ra b ả o t iể u q u é t d ọ n c h ù a v à đ ố t h ư ơ n g , đ ể ô n g r a ch ơ i c h ù a , rồ i

bảo t iể u r ằ n g : " G iữ c h ù a th ờ P h ậ t t h ì ă n o ả n " .

S ứ g iả v ề k ể c h u y ệ n lạ i c h o T r ịn h K iể m n g h e . T r ịn h K iể m

h iể u ý , m ớ i c h o n g ư ờ i đ i t ìm c o n c h á u h ọ L ê . S a u t ì m đ ư ợ c n g ư ờ i

ch á u h u y ề n tô n ô n g L ê T r ừ lê r Ị^ , l à a n h v u a T h á i tổ , t ê n là D u y

Bang ở là n g B ố V ệ , h u y ệ n Đ ô n g S ơ n , r ư ố c v ề lậ p lê n là m

vua.
Bấy g iờ n h à Lê t h ì lo đ á n h h ọ M ạ c đ ể k h ô i p h ụ c lạ i đ ấ t

Đ ông Đ ô, n h à M ạ c th ì m u ô n tr ừ h ọ L ê đ ể n h ấ t th ố n g th iê n h ạ .

N h ư n g từ k h i ô n g N g u y ễ n K im m ấ t r ồ i, v à t r o n g m ấ y n ă m về

đời v u a T r u n g T ô n g , T r ị n h K iể m c ứ g iữ t h ế t h ủ ở đ ấ t T h a n h

H ó a , đ ể s ử a s a n g v i ệ c b i n h lư ơ n g , đ ợ i n g à y r a đ á n h h ọ M ạ c .

Nhà M ạc sai M ạc K ín h Đ iể n Là chú M ạc Phúc

N guyên cầm q u ân đ i đ án h họ L ê.
M ạ c K ín h Đ iể n đ e m b in h v à o đ á n h T h a n h H ó a c ả t h ả y k ể

hơn m ư ờ i p h e n , p h e n n ào cũ n g p h ả i th u a trở v ề . T r ịn h K iể m

cũn g ra đ á n h Sơ n N a m k ể v ừ a 6 lầ n , n h ư n g k h ô n g c ó lầ n n à o

được t o à n t h ắ n g . C h ỉ c ó n ă m K ỷ M ù i ( 15 5 9 ) T r ịn h K iể m đem 6

vạn q u ân ra đánh m ặ t B ắ c , đ ã lấ y đư ợ c n h ữ n g tỉn h Sơ n T ây,

H ư ng H ó a, T h á i N g u y ê n , K in h B ắc, L ạ n g Sơn v à các h u yện ở

m ặt H ả i D ư ơ n g , tư ở n g đ ã sắp th à n h cô n g , n h ư n g lạ i b ị M ạ c

K ín h Đ iể n đ e m m ột đ ạo q u ân đ i đư ờng bộ v à o đ án h T h a n h H óa

n g u y c ấ p lắ m , T r ịn h K iể m lạ i p h ả i b ỏ m iề n B ắ c v ề g iữ đ ấ t T â y Đ ô .
T h à n h r a h a i b ê n c ứ g iữ n h a u m ã i: n h à L ê t u y đ ã t r u n g h ư n g ,

n h ư n g g ia n g sơ n v ẫ n c h ư a t h u lạ i đư ợ c n h ư c ũ , m à n h à M ạ c có
là m v u a , t h ì c ũ n g c h ỉ l à m v u a ỏ m iề n B ắ c m à t h ô i.

N ă m T â n D ậ u ( 1 5 6 1 ) v u a n h à M ạ c là P h ú c N g u y ê n m ấ t, con

là M ạ c M ậ u H ợ p M r ê Ỳ Ề lè n n ố i n g ô i là m v u a .

303
 V iệ c tr a n h c h iế n v ẫ n cứ n h ư trư ớ c : k h i t h i T r ịn h K iê m ra

đánh Sơn N a m , k h i th ì M ạ c K ín h Đ iể n vào đánh T hanh H óa,

h a i b ên k h ô n g b ên n ào được h ẳn .

5. Trịnh Tùng Thống lĩnh binh quyền

N ăm C a n h N g ọ ( 15 7 0 ) T r ịn h K iể m m ấ t , t r a o q u y ể n l ạ i ch o

con trưởng là T r in h Cốì is ítđ ể lo v i ệ c đ á n h dẹp. N hưng Trịnh

C ối h ay say đắm t ử u s ắ c , t ư ớ n g s ĩ k h ô n g m ấ y n g ư ờ i p h ụ c ; l ạ i có

e m là T r ịn h T ù n g ý m u ố n c ư ớ p q u y ề n c ủ a a n h , b è n c ù n g vối

bọn L ê C ập Đ ệ ^ -R ĩặ , T r ị n h B á c h Ị & í â r ư ớ c v u a v ề đ ồ n V ạ n L ạ i,

r ồ i c h i a q u â n r a c h ố n g v ớ i T r ịn h C ố i.

Đ ư ơ ng k h i h a i an h em h ọ T r in h đ á n h n h a u , t h ì M ạ c K ín h

Đ iể n lạ i đ e m h ơ n 1 0 v ạ n q u â n v à o đ á n h T h a n h H ó a , T r ịn h Cốì

l i ệ u t h ế đ ị c h k h ô n g n ổ i , b è n đ e m q u â n v ề h à n g h ọ M ạ c , đ ư ợ c g iữ

q u a n tư ớ c n h ư c ũ . Q u â n n h à M ạ c t h ừ a t h ế t iế n lê n đ ế n sô n g M ã

G ia n g , tr à n san g đóng ở đất H à T ru n g , rồ i đến v â y đ án h An

T n lờ n g (th u ộ c h u y ệ n T h ụ y N g u y ê n ) là ch ỗ v u a n h à L ê đóng.

B ấy g iờ vu a A nh Tông về ở Đ ông Sơn, p h on g c h o T r ịn h

T ù n g là m tả th ừ a tư ớ n g , t iế t c h ế c h ư q u â n , đ ể c h ố n g g i ữ với

q u â n n h à M ạ c . T r i n h T ù n g s a i c á c tư ớ n g g iữ m ọ i n ơ i r ấ t là ch ắc

c h ắ n . M ạ c K ín h Đ iể n đ á n h m ã i k h ô n g đ ư ợ c, lâ u ngày h ế t lư ơ n g

p h ải rú t q u ân v ề B ắc.

Q uân n h à M ạ c r ú t v ể r ồ i, v u a p h o n g c h o T r ịn h T ù n g là m

T h á i ú y T rư ở n g q u ốc côn g MMỈMÍỄSA, v à t h ă n g t h ư ờ n g c h o cốc

tư ớ n g s ĩ. L ạ i sai ông P hùn g K hắc K hoan đ i c h iê u tậ p những

h o a n g d â n ở T h a n h H ó a v ề y ê n n g h iệ p là m ă n , v à c h ỉ n h đ ố n v iệ c

c h ín h t r ị lạ i.

B ây g iờ v iệ c gì cũng d o ở T r ịn h Tùng quyết đoán cả, uy

quyền h ô n g h á c h , v u a c ũ n g lấ y là m lo . L ê C ập Đệ th ấ y

vậy, m ứu với v u a để trừ họ T r ịn h , nhưng T r ịn h T ùng b iế t ý

304
♦
d ù n g m ư u g i ế t C ậ p Đ ệ , v u a A n h T ô n g b i ế t s ự k h ô n g t h à n h , lo sợ

lắ m , b è n c ù n g v ó i b ố n h o à n g t ử c h ạ y v à o N g h ệ A n .

T r ịn h T ù n g t h ấ y v u a x u ấ t n g o ạ i r ồ i, b è n c h o n g ư ờ i đ i rư ớ c
h o à n g tử th ứ n ă m là D u y Đ à m ở là n g Q u ả n g T h i, h u y ệ n

T h ụ y N g u y ê n v ể lậ p lê n là m v u a , rồ i s a i N g u y ễ n H ữ u L iê u

iffđ e m b in h đ i đ u ổ i t h e o v u a A n h T ô n g .

A n h T ôn g vào đến đ ấ t N g h ệ A n , th ấ y q u ân đuổi đ ến , vội

v à n g ẩ n v à o tr o n g v ư ờ n m ía , n h ư n g b ị H ữ u L iê u tìm t h ấ y đ ư a v ề ,

đ ến h u y ệ n L ô i D ư ơ n g t h ì T r ị n h T ù n g s a i n g ư ờ i đ ế n g i ế t đ i, r ồ i

nói r ằ n g v u a tự t h ắ t c ổ c h ế t.

T r ịn h T ù n g g iế t v u a A n h T ô n g r ồ i, t h ă n g th ư ở n g c h o n h ữ n g

n gư ờ i đ ồ n g đ ả n g v ớ i m ìn h , v à c h i a q u â n r a p h ò n g g iữ c á c n ơ i đ ể

chống với q u â n n h à M ạ c .

T ừ n ăm Q u í D ậ u (15 7 3 ) cho đ ến n ăm Q u í M ù i (15 8 3 ) vừ a 10

n ă m , T r ịn h T ù n g c ứ g iữ v ữ n g đ ấ t T h a n h H ó a , N g h ệ A n , đ ể c h o

quân n h à M ạc v à o đánh p h ả i h a o b in h tổ n tư ớ n g . T r o n g b ấ y

n h iê u n ă m , t ư ớ n g n h à M ạ c l à M ạ c K í n h Đ iể n ilíB ííf t , N g u y ễ n

Q uyện v à M ạ c N g ọ c L i ễ n Ü 3 lS I , k h i t h ì v à o đ á n h T h a n h

H óa, k h i th ì v à o đ á n h c ả m ặ t T h a n h v à m ặ t N g h ệ , n h ư n g m à

k h ô n g b a o g iờ t h à n h c ô n g , p h e n n à o c ũ n g đ ư ợ c m ộ t v à i t r ậ n r ồ i

lạ i t h u a , p h ả i r ú t q u â n v ề .

T ừ n ă m Ấ t M ã o ( 1 5 7 9 ) t r ở đ i, M ạ c K í n h Đ iể n m ấ t r ồ i, M ạ c

Đ ôn N h ư ợ n g H S fc Ü I đem b in h vào đánh họ Lê, nhưng cũng

k h ô n g được tr ậ n n ào .

6. Khôi phục thành Thàng Long

Đ ến năm Q uí M ùi (15 8 3 ) T r ịn h Tùng xem t h ế m ìn h đã

m ạn h , m ới cử b in h m ã r a đ á n h Sơ n N a m lấ y đư ợ c th ó c g ạ o đ e m

về. T ừ đó v ề sa u n ă m nào cũ n g ra đánh, b ắt quân n hà M ạc p h ải

đổi th ế cô n g r a t h ế th ủ . V à n h à M ạ c th ấ y th ế n h à L ê n g à y m ộ t

305
m ạ n h , b è n b ắ t q u â n d â n đ ắ p b a t ừ n g lu ỹ , đ à o b a lầ n h à o ơ n go ái

t h à n h Đ ạ i la đ ể là m k ế t h ủ b ị.

Q uần nhà Lê ra đánh trậ n nào được t r ậ n ấ y , T r ịn h T ù n g

b è n q u y ế t ý cử đ ạ i b in h r a đ á n h T h ă n g L o n g .

N ăm T â n M ã o ( 1 5 9 1 ) T r ị n h T ù n g s a i D i ễ n q u ậ n c ô n g T r ịn h

V ăn H ả i H 8 Ằ ỈÉ P , T h á i q u ậ n c ô n g N g u y ễ n T h ấ t L ý

đ e m b in h t r ấ n t h ủ c á c c ử a b ể v à c á c n ơ i h iể m y ế u . S a i T h ọ quận

công L ê H òa ở lạ i g iữ n g ự d in h v à c à đ ịa h ạ t T h an h

H ó a . P h ò n g b ị đ â u đ ó r ồ i , b è n đ e m h ơ n 5 v ạ n q u â n c h i a r a là m 5

đ ộ i, s a i q u a n T h á i p h ó N g u y ễ n H ữ u L i ê u q u a n T hái

ú y H o à n g Đ ìn h Á i ỈỄ S ễ , L â n q u ậ n c ô n g H à T h ế L ộ c Í&BÍQ
M t & íặ , T h ế q u ậ n c ô n g N g ô c ả n h H ữu m ỗ i người

lĩn h m ộ t đ ộ i, c ò n T r ịn h T ù n g tự lĩn h 2 vạn q u â n r a c ử a T h iê n

Q uan (N in h B ìn h ) , q u a n ú i Y ê n M ã (ở h u y ệ n A n S ơ n ) đ ấ t T ân

p h o n g (tứ c là T iê n P h o n g ) r ồ i k é o v ề đ ó n g ở T ố t L â m (?)

V u a n h à M ạ c là M ạ c M ậ u H ợ p c ũ n g đ iề u đ ộ n g t ấ t c ả quân

bốn vệ và quân năm p h ủ đ ư ợ c h ơ n 1 0 v ạ n , s a i M ạ c N g ọ c L iễ n và

N g u y ễ n Q u y ệ n lĩn h h a i đ ạ o đ i là m t ả h ữ u d ự c ; M ậ u H ợ p tự dản

t r u n g q u â n đ ế n đ ó n g đ ổ i t r ậ n v ớ i q u â n T r ịn h T ù n g .

T r i n h T ù n g t h ấ y q u â n M ạ c đ ã đ ế n , b è n t ự m ì n h đ ố c tư ớ n g

sĩ th ề đ á n h cho đư ợc g iặ c đ ể b á o th ù . Q u â n h ọ T r ịn h đ á n h rất

hăng, quân n h à M ạ c c h ô n g k h ô n g n ổ i, t h u a to , c h ế t đ ế n h à n g

v ạ n n g ư ờ i. M ạ c M ậ u H ợ p b ỏ c h ạ y . Q u â n h ọ T r ịn h th ừ a t h ế đuổi

trà n gần đ ế n t h à n h T h ă n g L o n g . N h ư n g v ì b ấ y g iờ v ừ a đ ế n tế t

N guyên Đ án , cho nên T r ịn h Tùng đ ìn h c h iế n lạ i ch o quân sĩ

n g h ỉ n g ơ i ă n tế t. Q u a s a n g th á n g g iê n g n ă m N hâm T h ìn (15 9 2 )

T r ị n h T ù n g l ậ p đ à n t ế t r ờ i đ ấ t v à c á c v u a n h à L ê r ồ i đ ậ t b a đ iể u

ước đ ể c â m q u â n s ĩ.

1 . K h ô n g đư ợ c v à o n h à d â n m à lấ y đ ồ ă n v à c ủ i đ u ố c.

2 . K h ô n g đ ư ợ c c ư ớ p l ấ y c ủ a c ả i v à c h ặ t l ấ y c â y c ố i.

306
1? 3 . K h ô n g đ ư ợ c d â m h iế p đ à n b à co n g á i, v à k h ô n g đ ư ợ c v i tư

th ù m à g i ế t n g ư ờ i.

lì A i p h ạ m b a đ iề u ấ y t h ì c ứ th e o q u â n p h á p m à t r ị. Đ o ạ n r ồ i,

t iế n q u â n l ê n đ á n h T h ă n g L o n g t h à n h .
I’ M ạ c m ậ u H ợ p t h ấ y q u â n n h à L ê lạ i t iế n lê n , b è n s a i M ạ c

■N g ọ c L i ễ n K i E S I , B ù i V ă n K h u ê ặề3cM, N guyễn Q uyện và

:T r ầ n B á c h N i ê n | Ị s f n Ế ^ ồ l ạ i g i ữ t h à n h T h ă n g L o n g , r ồ i đ e m q u â n

;s a n g s ô n g N h ị H à v ề đ ó n g ở l à n g T h ổ k h ô i dlMo ■
ì T r ịn h T ù n g s a i tư ớ n g c h ia q u â n v â y đ á n h c á c c ử a t h à n h .

Q u ân n h à M ạ c g iữ k h ô n g n ổ i, b a t ầ n g lu ỹ đ ề u p h ả i p h á c ả , b ọ n

ỉM ạc N g ọ c L iễ n , B ù i V ă n K h u ê p h ả i b ỏ t h à n h m à c h ạ y , N g u y ễ n

! Q uyện th ì p h ả i b ắ t.

T r ịn h T ù n g lấ y đ ư ợ c t h à n h T h ă n g L o n g r ồ i, b ắ t q u â n p h á

n h ữ n g h à o lu ỹ đ i, s a n p h a n g r a là m b ìn h đ ịa , r ồ i v ề T h a n h H ó a

đem t in t h ắ n g t r ậ n c h o v u a b iế t .

S ử k h ô n g n ó i rõ t ạ i là m s a o T r ịn h T ù n g đ ã lấ y đư ợ c T h ă n g

L o n g m à k h ô n g đ á n h r â n đ i, l ạ i b ỏ v ề T h a n h H ó a . C ó lẽ là t ạ i

q u ân h ọ T r ịn h t u y t h ắ n g t r ậ n , n h ư n g tư ớ n g s ĩ đ ề u m ỏ i m ệ t c ả ,

v ả lạ i t h ế h ọ M ạ c h ã y c ò n m ạ n h , ở l ạ i sợ g iữ k h ô n g n ổ i, c h o n ê n

phải bỏ m à v ề .

T r ịn h T ù n g đ ã b ỏ T h ă n g L o n g v ề T h a n h H ó a , n h ư n g M ậ u

H ợp k h ô n g b i ế t n h â n l ấ y d ịp ấ y m à s ử a s a n g v i ệ c v õ b ị, c h ỉ n h

đốn v iệ c c h ín h t r ị , l ạ i c ứ s a y đ ắ m t ử u s ắ c , b ạ c đ ã i c á c tư ớ n g s ĩ,

đến n ỗ i c ô n g v i ệ c h ỏ n g n á t , t h â n m ìn h b ị h ạ i.

B ấ y g i ờ B ù i V ă n K h u ê c ó n g ư ờ i v ợ t ê n l à N g u y ễ n T h ị Ị5 L K ;

n h a n s ắ c h ơ n n g ư ờ i, M ạ c M ậ u H ợ p m u ố n g i ế t V ă n K h u ê đ i đ ể

lấ y N g u y ễ n t h ị l à m v ợ .

V ă n K h u ê b iế t ý đ e m vợ v à o ở h u y ệ n G ia V iễ n (th u ộ c N in h

B ìn h ) . M ậ u H ợ p c h o q u â n v à o b ắ t . V ă n K h u ê p h ả i x i n v ề h à n g

vói T r ịn h T ù n g .

307
7. Nhà M ạc mất ngôi
T r ịn h T ùng được V ă n K huê về hàng, m ừng l á m , liể n rai

H oàng Đ ìn h Á i ra đón V ăn K huê rồ i đ em đ i là m tiể n đ ộ i , tự

m ìn h lạ i đ em đ ạ i b in h trỏ ra T ràn g A n, gập quân nhà M ạc ỏ

s ô n g T h i ê n P h á i (ở v ề c u ố i h u y ệ n Ý Y ê n v à h u y ệ n P h o n g D o a n h ,

tỉn h N a m Đ ịn h ) , đ á n h n h a u m ộ t t r ậ n , l ấ y đ ư ợ c 7 0 c h iế c th u y ề n .

T ư ớ n g n h à M ạ c là T r ầ n B á c h N iê n v ề h à n g .

Q u â n T r ịn h T ù n g k é o r a B ìn h Lục, san g T h an h O ai đóng ờ

b ã i T i n h T h ầ n ( b â y g i ờ l à x ã T h a n h t h ầ n ở h u y ệ n T h a n h O a i) rồi

t i ế n l ê n đ ế n s ô n g H á t G i a n g , c ử a s ô n g Đ á y r a s ô n g H ồ n g H à , gập

tư ớ n g n h à M ạ c là M ạ c N g ọ c L iễ n , đ á n h đ u ổ i m ộ t t r ậ n l ấ y dược

c h iế n t h u y ề n k ể h à n g n g h ìn c h iế c .

M ạc M ậu Hợp được t in q u â n m ìn h t h u a to , b ò t h à n h T h ản g

L o n g c h ạ y s a n g H ả i D ư ơ n g v ề đ ó n g ở K im T hành th u ộ c H ải

D ương.
T r ịn h T ùng ra đến T hăng L o n g , rồ i sa i N g u v ễn T h ế t Lý,

B ù i V ăn K h u ê v à T rần B ách N iê n san g đánh M ậu H ợ p ở K im

T h à n h , lấ y được v à n g bạc của c ả i n h iề u lắ m , v à b ắ t được mẹ

M ậ u H ợp đem về.

M ạc M ậu H ợp th ấ y q u ân m ìn h t h u a lu ô n , b è n g ia o q u yển

c h ín h t r ị c h o co n là M ạ c T o à n r ồ i tự m ìn h là m t ư ớ n g d em

qu ân đi đánh.

B ấ y g iờ q u a n n h à M ạ c l à b ọ n Đ ỗ U ô n g t ìiỄ E , N g ô T ạ o

cả th ả y 17 người về hàng nhà Lê.

T r ịn h T ù n g s a n g đ ó n g q u â n ở h u y ệ n V ĩn h L ạ i, rồ i s a i P h ạm

V ă n K h o á i Ệ H 3 t i^ đ e m q u â n đ i đ u ổ i đ á n h M ậ u H ợ p ờ h u y ệ n Yên

D ũ n g v à h u y ệ n V ũ N in h ( n a y là V ũ G ia n g ) . M ạ c M ậ u H ợ p phải

bỏ th u y ề n c h ạ y lê n bộ, v à o ẩ n tro n g c á i ch ù a ở huyện Phượng

N h ỡ n . V ă n K h o á i đ u ổ i đ ế n đ ấ y , c ó n g ư ờ i c h ỉ d ẫ n b á t đ ư ợ c đ e m vế

T h ă n g L o n g , là m tộ i sô n g b a n g à y , rồ i c h é m đầu đem v à o bêu ỏ

tro n g T h a n h H óa.

308

ấ
 B ấ y g iờ c ó c o n M ạ c K í n h Đ iể n l à M ạ c K í n h C h ỉ ỊỆMuh ở đất

Đ ôn g T r iề u b iế t tin M ạ c M ậ u H ợ p đ ã b ị b ắ t, b è n tự lậ p là m v u a ,

đóng ở h u y ệ n T h a n h L â m . C o n c h á u h ọ M ạ c hơ n 10 0 n gư ờ i v à

các q u a n v ă n v õ đ ề u v ề đ ấ y c ả , r ồ i t r e o b ả n g c h iê u m ộ q u â n s ĩ,

ch ẳn g b a o lâ u được sá u bảy vạn n g ư ờ i. M ạ c T o à n là con M ạ c

M ậu H ợ p c ũ n g th e o v ề v ớ i M ạ c K ín h C h ỉ.

T r ịn h T ù n g th ấ y K ín h C h ỉ lạ i n ổ i lê n , t h a n h t h ế to lắ m ,

quan q u â n đánh m ã i k h ô n g đư ợ c, b è n đ e m quân san g đánh ỏ

h uyện C ẩ m G ia n g v à h u y ệ n T h a n h L â m , b ắ t được K ín h C h ỉ v à

con c h á u họ M ạc cùn g các q u an cả th ả y hơn 60 n g ư ờ i. T r ịn h

T ù n g đ á n h đ ư ợ c t r ậ n ấ y , r ồ i v ề T h ă n g L o n g , s a i q u a n v à o rư ớ c

vua T h ế T ô n g r a Đ ô n g Đ ô, m ở tr iề u và th ă n g th ư ở n g ch o các

tư ớ n g s ĩ.

N ăm s a u , tư ớ n g n h à M ạ c là M ạ c N g ọ c L iễ n tìm được m ột

ngư ời c o n M ạ c K í n h Đ iể n l à M ạ c K í n h C u n g lậ p lê n là m

v u a , c h iế m g iữ c h â u Y ê n B á c ở đ ấ t L ạ n g S ơ n đ ể là m căn bản.

N h ư n g c h ẳ n g b a o lâ u q u a n T h á i ú y là H o à n g Đ ìn h Á i đ e m b in h

lê n đ á n h . M ạ c K í n h Cung và M ạc N g ọ c L iễ n phải chạy san g

L on g C h â u . í t lâ u N g ọ c L iễ n c h ế t có đ ể th ư lạ i d ặ n K ín h Cung

rằ n g : " N a y h ọ L ê lạ i d ấ y lê n đ ư ợ c, ấ y là s ố t r ò i đ ã đ ịn h ; c ò n d â n

ta t h ì c ó t ộ i g ì, m à t a n õ đ ể k h ổ sở m ã i v ề v i ệ c c h iế n t r a n h ? V ậ y

ta n ê n đ à n h p h ậ n lá n h m ìn h ở n ư ớ c n g o à i, c h ứ đ ừ n g có đ e m lò n g

c ạ n h t r a n h m à l ạ i m ờ i n g ư ờ i T à u s a n g là m h ạ i d â n n ư ớ c m ìn h " .

T r u n g h ậ u t h a y , m ấ y lờ i d ặ n c ủ a M ạ c N g ọ c L i ễ n ! C h ỉ t i ế c v ì

họ M ạ c k h ô n g a i c h ịu th e o !

T ừ đ ó n h à M ạ c m ấ t n g ô i là m v u a , n g à y s a u t u y M ạ c K ín h

C u n g n h ò có n h à M in h b ê n h v ự c đư ợ c v ê ở đ ấ t C a o B ằ n g , n h ư n g

c ũ n g là ở m ộ t c h ỗ n h ỏ m ọ n g ầ n c h ỗ b iê n t h ù y m à t h ô i.

N hà M ạc là m vua từ M ạ c Đ ă n g D u n g c h o đ ế n M ạ c M ậ u

H ợp là từ n ă m Đ in h H ợ i ( 1 5 2 7 ) đ ế n n ă m N hâm T h ìn ( 15 9 2 ) k ể

vừ a được 6 5 n ă m .

309
 T r ịn h T ù n g t u y đ ã lậ p đ ư ợ c c ô n g to : d ứ t đ ư ợ c n h à M ạ c , líy
lạ i đư ợ c đ ấ t Đ ô n g Đ ô , n h ư n g n h à M in h v ẫ n có ý b ê n h n h à M ạc

k h ô n g c h ịu nhận nhà Lê. v ả con ch á u h ọ M ạ c h ã y c ò n n h iể u ;

n a y x ư n g v ư ơ n g c h ỗ n à y , m a i k h ỏ i l o ạ n c h ô k h á c , c h o n ê n T r ịn h

T ùng p h ải m ột m ặt dùng trí m à g iữ cho nhà M in h k h ỏ i q u íy

n h i ễ u , v à m ộ t m ặ t d ù n g lự c m à đ á n h d ẹ p d ư đ à n g h ọ M ạ c .

8. V iệc nhà hậu Lê giao thiệp vối nhà Minh

K h i T r ịn h T ùng đ ã th u phục được th à n h T h ả n g L o n g r ồ i,

n g ư ờ i n h à M ạ c s a n g k ê u v ớ i v u a n h à M in h r à n g h ọ T r ị n h nổi

lê n t r a n h n g ô i, c h ứ k h ô n g p h ả i là c o n c h á u n h à Lé.
V u a n h à M in h s a i q u a n đ ế n N a m Q uan khám x é t v iệ c íy .

T h án g 3 năm B ín h T hân (15 9 6 ) v u a T h ế T ô n s a i q u a n Hộ

b ộ th ư ơ n g th ư là Đ ỗ U ô n g th Ễ E v à quan đô ngự sử là N guyễn

V ăn G ia i lê n N am Q uan tiế p quan T àu. Sau lạ i s a i hai

ông hoàng th â n là Lê cản h Lê Lựu cùng vớ i quan

C ô n g b ộ t ả th ị la n g là P h ù n g K h ắ c K h o a n 1 0 ngư ời

k ỳ m ụ c, 10 0 c â n v à n g , 10 0 0 c â n b ạ c, c á i ấ n A n N a m Đ ô t h ố n g sứ

của nhà M ạc và cái ấn A n N am q u ố c v ư ơ n g c ủ a v u a n h à L ê ngày

trư ớ c , s a n g c h o q u a n n h à M in h k h á m . N h ư n g q u a n n h à M in h

lạ i b ắ t v u a T h ế T ô n g p h ả i th â n h à n h s a n g h ộ i ở c ử a N a m quan.

T r ịn h T ù n g s a i H o à n g Đ ìn h Á i H ỉ i ễ , N g u y ễ n H ữ u L i ê u |Ỉ7t

m ột vạn quân đ i h ộ g iá , đ ư a v u a s a n g p h ó h ộ i. S a n g

đ ế n n ơ i, q u a n n h à M i n h l ạ i đ ò i p h ả i n ộ p n g ư ờ i v à n g v à ấ n v à n g

như tíc h c ũ , r ồ i k h ô n g c h ịu đến h ộ i. V u a ch ờ lâ u , k h ô n g xong

v iệ c lạ i p h ả i trở v ề .

Đ ế n t h á n g tư n ă m s a u , sứ n h à M in h lạ i s a n g m ờ i v u a T h ế

T ô n g lê n h ộ i ở N a m Q u a n . T r iề u đ ìn h s a i q u a n T h á i ú y H oàn g

Đ ìn h Á i đ e m 5 v ạ n q u â n đ i h ộ g iá s a n g h ộ i ỏ N a m Q uan.

Đ ế n k h i x a g iá v ề , T r ịn h T ù n g đ e m các q u an đi đón m ừng

310
 rồ i v ể s a i C ô n g b ộ t ả th ị la n g P h ù n g K h ắ c K h o a n là m

C h á n h s ứ , q u a n T h á i T h ư ờ n g t ự k h a n h N g u y ễ n N h â n T h i ệ m I5Ũ

Uầ là m p h ó sứ , đ e m đ ồ lễ s a n g Y ê n K in h c ố n g n h à M in h v à x in
phong.

V u a n h à M in h c h ỉ p h o n g c h o v u a T h ế tô n g là m A n N a m Đô

th ố n g sứ . Ô n g P h ù n g K h ắ c K h o a n d â n g sớ t â u r ằ n g : " Đ ô t h ố n g

sứ là c h ứ c c ũ c ủ a h ọ M ạ c , c h ứ v u a n ư ớ c N a m là d ò n g d õ i h ọ L ê ,

m à p h o n g ch o ch ứ c ấ y th ì k h ô n g x ứ n g đ á n g ". V u a n h à M in h g iả

lờ i r ằ n g : v ẫ n b i ế t h ọ L ê k h ô n g v í n h ư h ọ M ạ c , n h ư n g l ú c đ ầ u m ớ i

phong, h ã y tạ m ch o ch ứ c ấ y , rồ i v ề s a u sẽ p h o n g vư ơ n g.

Ô n g P h ù n g K h ắ c K h o a n p h ả i c h ịu m à v ề . T ừ đ ó n h à M in h

vớ i n h à L ê l ạ i t h ố n g s ứ n h ư tr ư ớ c .

9. Con cháu nhà M ạc ỏ C a o Bằng

Từ khi M ạc M ậu H ợp v à M ạ c K ín h C h i p h ả i b ắ t r ồ i, c o n

c h á u h ọ M ạ c ẩ n ở c á c n ơ i đ ể m o n g đ ư ờ n g k h ô i p h ụ c . B â y g iờ c ó

M ạc K ín h C h ư ơ n g x ư n g là m T r á n g v ư ơ n g It t iE , c h iế m g iữ

từ h u y ệ n Đ ô n g T r i ể u c h o đ ế n đ ấ t Y ê n Q u ả n g .

N ăm B ín h T h â n ( 1 5 9 6 ) T r ịn h T ù n g s a i q u a n T r ấ n th ủ H ả i

D ư ơ n g là P h a n N g ạ n $ fj§ :đ á n h b ắ t đư ợc K ín h C h ư ơ n g .

L ạ i có n gư ơ i M ạ c K ín h D ụ n g íĩề íỉffl là co n M ạ c K ín h Chì

c h iế m g iữ đất Y ên B ắc (L ạ n g Sơ n) x ư n g là m U y vương ^ 3 E ,

n h ư n g c ũ n g c h ẳ n g b a o lâ u b ị q u â n h ọ T r ịn h b ắ t đư ợ c.

C ò n M ạ c K ín h C u n g MMM trư ớ c đ ã c h ạ y s a n g ở L o n g C h â u ,

s a u lạ i vê' c ù n g v ớ i đ ả n g m ìn h đ á n h p h á ở đ ấ t C a o B ằ n g v à đ ấ t

L ạ n g S ơ n . T r in h T ù n g s a i q u a n lê n đ u ổ i đ á n h , n h ư n g M ạ c K ín h

C u n g s a n g k ê u v ớ i n h à M in h , v u a n h à M in h ch o đ ư a th ư s a n g

b ắt n h à L ê p h ả i đ ể đ ấ t C a o B ằ n g cho con c h á u họ M ạc.

N h à L ê b ấ t đ ắ c d ĩ p h ả i đ ể đ ấ t C a o B ằ n g c h o h ọ M ạ c ở.

311
 MẠC TRIỀU THẾ PHỔ

1. MẠC ĐẢNG DUNG

2. MẠC ĐẢNG DOANH Mạc chính Trung

1 1
--------------------------- --------------- ------------------------------------
3. MẠC PHÚC HẢI Mạc kính Điển
7777 ------------------------------------------ "
Mạc đôn Nhượng
7—7
HĩISs % & ĩầ
_________Ị____________ ị----------,--------------pl------------ 1------------ T------------ 1 “ 1
4. MAC PHÚC NGUYÊN Kính Chì Kính Phu Kính Chương Kính Thận Kính Giàn Kinh Tuân Kinh Cung
' iă is i i m i im «M «■ «* •*
______ _ ị_ ______ ___ - Ị - ------ I
* T , ' K ín h K h o a n
5. M Ạ C M Ậ U H Ợ P K ín h D ụ n g ' "
SÌ5Ỉ&
 CHƯƠ NG III

T R ỊN H - NGUYỄN PHÂN TRANH

1. Họ Trịnh xưng chúa miền Bắc
2. Họ Nguyễn xứng chúa miền Nam.

1. Họ Trịnh xưng chúa miền Bắc

T ừ k h i T r ịn h T ù n g d ứ t đư ợc h ọ M ạ c , th u g ia n g sơ n lạ i

ch o n h à L ê r ồ i , m ỗ i n g à y m ộ t k iê u h ã n h , c h iế m g iữ lấ y q u y ề n

c h ín h t r ị v à l ạ i h à h i ế p n h à v u a . H ọ N g u y ễ n ở t r o n g T h u ậ n H ó a IIỊ1

th ấ y h ọ T r ịn h c h u y ê n q u y ề n , c ũ n g tự x ư n g đ ộ c lậ p ở m iề n N a m ,

là m t h à n h r a N a m B ắ c đ ô i n ơ i v à g â y n ê n s ự c h iế n t r a n h r ấ t là

tàn h ạ i c h o n ư ớ c n h à .

N ăm K ỷ H ợ i ( 15 9 9 ) đờ i v u a T h ế T ô n g n h à L ê , T r ịn h T ù n g

th u x ế p x o n g v i ệ c t h ô n g s ứ v ớ i n h à M i n h , v à đ ã c h ị u n h ư ờ n g đ ấ t

C ao B ằ n g c h o c o n c h á u n h à M ạ c r ồ i, t r o n g n ư ớ c đ ã y ê n d ầ n , b è n

tự x ư n g l à m Đ ô N g u y ê n S u ý T ổ n g q u ố c c h í n h T h ư ợ n g p h ụ B ì n h

A n V ư ơ n g l Ị ^ Ẽ í ị l í Ì i S t l S l ạ í ^ ^ í ỉ r H í ., r ° i đ ịn h lệ c ấ p b ổ n g c h o v u a

được t h u t h u ế 1 0 0 0 x ã , g ọ i l à lộ c t h ư ợ n g t i ế n cấp cho v u a

5000 lín h đ ể là m quân tú c v ệ . C ò n n h ữ n g v iệ c đ ặ t q u a n , th u

th u ế , b ắ t lín h , t r ị d â n , đ ề u t h u ộ c v ề q u y ề n h ọ T r ịn h c ả . C h ỉ có

k h i n à o t h i ế t t r i ề u h a y l à t iế p s ứ t h ì m ớ i c ầ n đ ế n v u a m à t h ô i.

313
 T ừ đ ó v ê s a u , h ọ T r ịn h cứ t h ế t ậ p là m v ư ơ n g , t ụ c g ọ i là ch úa

T r ịn h .

U y q u y ề n h ọ T r ị n h b ấ y g iờ h ố n g h á c h n h ư t h ế v à c á c q u an

lạ i t h e o v ề h ọ T r ịn h c ả . G iả sử T r ịn h T ù n g có m u ố n d ứ t n h à Lê

đ i m à là m v u a , t h ì c ũ n g k h ô n g k h ó g ì. T u y v ậ y m à T r ịn h T ù n g

không dám là m , là tạ i sao ? T ạ i lẽ rằn g ở p h ía Bác sợ có nhà

M i n h s i n h s ự l ô i t h ô i , l ạ i c ó h ọ M ạ c c ò n g i ữ đ ấ t C a o B à n g , n h d có

là m đ i ề u g ì p h ả n t r ắ c , t h ì e q u â n n g h ị c h n ô i l ê n l ấ y p h ù L ê th à o

T r ịn h là m cớ .

V ả chăng m ặt N am c ò n c ó h ọ N g u y ễ n , t h ế lự c c ũ n g c h ả n g

kém h è n g ì, m à lạ i c ó ý đ ộ c lậ p đ ể t r a n h q u y ề n v ớ i h ọ T r in h . Chi

b ằ n g k h ô n g lấ y n ư ớ c c ũ n g n h ư lấ y n ư ớ c, k h ô n g là m v u a m à lạ i

h ơ n v u a . V à b a o g iò c ó p h ả i đ i đ á n h dẹp nơi n ào, vẫn l ấ y lệ n h

t h i ê n t ử m à s a i k h i ế n m ọ i n g ư ờ i, k h ô n g a i b ẻ b ấ t g ì đ ư ợ c. B ờ i th ế

cho nên họ T r ịn h đành c h ịu n g ô i th ứ n h ì tro n g n ư ớ c m à g iữ

q u y ề n c ả nư ớ c.

2. Họ Nguyễn xưng chúa miền Nam

N g u y ê n k h i x ư a ô n g N g u y ễ n K im BẼ ÌẾ k h ỏ i n g h ĩ a g i ú p n h à

Lê đánh nhà M ạc đã lấ y được đ ấ t T h a n h , N g h ệ r ồ i, s a u đem

quân ra đánh Sơ n N am lilS ỉ b ị h à n g tư ớ n g n h à M ạ c là Dương

C hấp N h ất ịễ ỉk đánh th u ố c đ ộ c c h ế t, b in h quyển g i a o c ả lạ i

c h o r ể là T r ịn h K iể m đ á n h g iặ c .

O n g N g u y ễ n K im có h a i n g ư ờ i c o n là N g u y ễ n U ô n g Ẽ t í ĩ và

N g u y ễ n H o à n g Ị5ŨÍH c ũ n g l à m tư ớ n g lậ p đ ư ợ c n h iề u c ô n g . N gư ời

anh là N guyễn U ông được phong là Lạng quận cóng

người em là N guyễn H o à n g đ ư ợ c p h o n g là T h á i ú y Đ o a n quận

công f $ -£

N h ư n g v ì T r ịn h K iể m s ợ h ọ N g u y ễ n t r a n h m ấ t q u v é n m in h ,

b è n k iế m chuyện m à g i ế t N g u y ễ n U ô n g đ i. C ò n N g u y ễ n H oàng

314
cũ n g 8Ợ T r ị n h K i ể m c ó ý á m h ạ i , c h ư a b i ế t l à m t h ế n à o m ớ i c h o
r ằ n g "H o à n h sơ n n h ấ t đ á i, v ạ n đ ạ i d u n g th â n " n g h ĩa là m ộ t d ã y

H o à n h S ơ n U) k i a c ó t h ể y ê n t h â n đ ư ợ c m u ô n đ ờ i.

N g u y ễ n H o à n g m ớ i n ó i vớ i c h ị là N g ọ c B ả o 3 ĩ ặ r x in T r ịn h

K iể m c h o v à o t r ấ n p h ía N a m .

N ăm M ậ u N g ọ ( 1 5 5 8 ) đ ờ i v u a A n h T ô n g , T r ịn h K iể m m ới

t â u v u a c h o N g u y ễ n H o à n g v à o t r ấ n đ ấ t T h u ậ n H ó a J ü t t , B ấ y g iờ

n h ữ n g n g ư ờ i h ọ h à n g ở h u y ệ n T ố n g S ơ n 5ỈỈLÌI c ù n g n h ữ n g q u â n

lín h ở đất T hanh, N ghệ n h iề u người đư a cả vợ con th e o đ i.

N guyễn H oàn g vào đóng ở x ã Á i T ử ễ " ? (sau g ọ i là k h o C â y

K h ẽ), th u ộ c h u y ệ n Đ ă n g X ư ơ n g , t ỉn h Q u ả n g T r ị.

N guyễn H oàng là m ột ngưòi khôn ngoan m à lạ i có lò n g

n h ân đứ c, th u d ù n g h à o k iệ t, y ê n ủi nhân d â n , c h o n ê n lò n g

ngưòi a i c ũ n g m ế n p h ụ c.

Đ ế n n ă m K ỷ T Ị ( 1 5 6 9 ) ô n g r a c h ầ u v u a ở A n T r à n g iỉc i| § Q u a

năm sau T r ịn h K iể m gọi quan tổ n g b in h ở Q uảng N am là

N g u y ễ n B á Q u ý n h ß n fö lfi v ề g iữ đ ấ t N g h ệ A n , v à l ạ i c h o ô n g v à o

trấ n c ả đ ấ t T h u ậ n H óa v à đ ất Q u ản g N am . L ệ m ỗi năm phải

nộp t h u ế là 4 0 0 c â n b ạ c , 5 0 0 tấ m lụ a .

N ă m N h â m T h â n ( 1 5 7 2 ) n h â n lú c T r ịn h K iể m m ớ i m ấ t , c o n

là T r ịn h C ố i v à T r ịn h T ù n g M 5 fò đ á n h n h a u , n h à M ạ c đ e m

q u â n v à o đ á n h T h a n h H ó a v à s a i tư ớ n g là L ậ p B ạ o i l # đ e m m ột

to á n q u â n đ i 6 0 c h iế c t h u y ề n , bở i đ ư ờ n g h ả i đ ạ o k é o v à o đ ó n g ở

là n g H ồ X á ^ Ị Ậ v à ở là n g L ạ n g U y ể n (th u ộ c h u y ệ n M in h

L in h ) đ ể đ á n h N g u y ễ n H o à n g .

Ô n g m ới s a i m ộ t n gư ờ i co n g á i đ ẹ p là N g ô T h ị ^ K g iả là m

cách đ ư a v à n g b ạc sa n g n ói vớ i L ậ p B ạ o x in c ầ u h ò a . L ậ p Bạo

m ừ n g rỡ , k h ô n g p h ò n g g iữ g ì c ả , b ị q u â n h ọ N g u y ễ n đ á n h lẻ n ,

b ắ t đ ư ợ c g iế t đ i, v à đ á n h t a n q u â n n h à M ạ c .

(1) Núi Hoành Sơn là núi Đèo Ngang ở tỉnh Quảng Bình.

315
 N ăm Q u í T Ị (15 9 3 ) T r ịn h T ùng đã lấ y được th à n h Thồng

Long, bắt được M ạc M ậu H ợp, n h ư n g m à đảng nhà M ạ c còn

n h i ê u , p h ả i đ á n h d ẹ p n h i ề u n ơ i, N g u y ễ n H o à n g đ ư a q u ả n b in h

và sú n g ống ra Đ ông Đ ô, ở h àn g 8 n ă m , g iú p T r ịn h T ù n g để

đánh h ọ M ạ c , lậ p đ ư ợ c n h iề u c ô n g to . N h ư n g m à T r ịn h Tùng

v ẫ n có ý g h e n g h é t k h ô n g m u ố n c h o n g à i v ề T h u ậ n H ó a , m à ngài

c ũ n g c h ư a có d ịp g ì m à v ê đư ợ c.

N ăm C anh Tý (16 0 0 ) n h â n v ì h ọ T r in h k iê u hãnh q u á , các

q u a n c ó n h i ề u n g ư ờ i k h ô n g p h ụ c ; b ọ n P h a n N g ạ n ã f i r , N g ô Đ ìn h

H àm Bùi V ăn K huê k h ở i b i n h c h ố n g l ạ i v ớ i h ọ T r ịn h

ở cử a Đ ạ i A n (th u ộ c N a m Đ ị n h ) , N g u y ễ n H o à n g m ớ i đ e m b à n đổ

tư ớ n g s ĩ g iả c á c h n ó i đ i đ á n h g iặ c r ồ i th e o đ ư ờ n g h ả i đ ạ o v ể T h u ận

H óa.

N g u y ễ n H o à n g v ề T h u ậ n H ó a r ồ i, sợ h ọ T r ịn h n g h i n gờ , bèn

đ e m n g ư ờ i co n g á i là b à N g ọ c T ú 3 £ ^ g ả c h o T r ịn h T r á n g 9SM là
co n t r a i T r ịn h T ù n g . N g à i ở g iữ đ ấ t T h u ậ n H ó a , c h o n g ư ờ i con

th ứ sáu vào trấ n đất Q uảng N am dựng ra kho t à n g , tíc h trữ

lư ơ n g th ự c .

Từ đây trở đ i, N a m bắc phân b iệ t , b ề n g o à i t h i là m r a bộ

h ò a h iế u , n h ư n g b ề tr o n g t h ì v ẫ n l o v i ệ c p h ò n g b ị đ ể c h ố n g cự

vớ i n h au .

316
 C H Ư Ơ N G IV

S ự CHIẾN TRANH

1. Họ Trịnh đánh họ Mạc ở Cao Bằng

2. Nhà Thanh dấy nghiệp
3. Tình thế họ Nguyễn ở miền Nam
4. Đánh nhau lần thứ nhất
5. Đánh nhau lần thứ hai
6. Đánh nhau lần thứ ba
7 . Đánh nhau lần thứ tư
8. Đánh nhau lần thứ năm
9. Đánh nhau lần thứ sáu
10. Đánh nhau lần thứ bảy.

1. Họ Trịnh đánh họ M ạc ỏ C a o Bâng

N ăm K ỷ H ợ i ( 15 9 9 ) , v u a T h ế T ô n g m ấ t, T r ịn h T ù n g cùn g

với các q u a n tr iề u th ầ n lậ p h o à n g tử là D u y T â n M l I F lê n là m

v u a , tứ c là v u a K ín h Tông Q ua năm sau (16 0 0 ) bọn P han

N g ạ n , N g ô Đ ìn h H à m v à B ù i V ă n K h u ê n ổ i lo ạ n ở c ử a Đ ạ i A n .

T r ịn h T ù n g ở T h ă n g L o n g sợ b ố n m ặ t t h ụ đ ịc h , b è n rư ớ c v u a v ào

T h an h H óa.

Đ ả n g h ọ M ạ c t h ấ y t h à n h T h ă n g L o n g b ỏ k h ô n g , b é n rư d c bà

th ứ m ẫ u c ủ a M ẫ u H ợ p là B ù i T h i H K v ề tô n lê n là m q u ổc m ẫu,

rồ i ch o n g ư ờ i lê n đ ó n M ạ c K ín h C u n g ở đ ấ t C a o B ằ n g .

318
 P h a n N g ạ n v à B ù i V ă n K h u ê lạ i n g h i n g ờ n h a u r ồ i g iế t lẫ n

n h au , cò n N g ô Đ ìn h H à m th ì v ề g iú p n h à M ạ c .
T r ịn h T ù n g đ e m K ín h T ô n g v à o T h a n h H ó a rồ i th u x ế p r a

lấ y l ạ i T h ă n g L o n g , n h ư n g c ò n s ợ m ặ t T h u ậ n H ó a c ó b i ế n c h ă n g ,

bèn s a i q u a n v à o ủ y d ụ N g u y ễ n H o à n g ; đ o ạ n r ồ i đ e m th ủ y bộ

đ ại q u â n r a B ắ c , đ á n h b ắ t đ ư ợ c B ù i t h ị g iế t đ i, c ò n M ạ c K í n h

Cung VỉMtỉà b ỏ chạy san g K im th à n h ở H ải D ương, s a u th ấ y

đ ả n g c ủ a m ìn h t h u a c ả , l ạ i b ỏ K im T h à n h c h ạ y lê n C a o B ằ n g .

T r ịn h T ù n g lấ y lạ i T h ă n g L o n g r ồ i s a i q u a n v à o rư ớ c v u a r a ,

v à s a i c á c tư ớ n g đ i t iễ u t r ừ đ ả n g h ọ M ạ c ở m ặ t T h á i N g u y ê n ,

Lạn g Sơ n v à Y ê n Q u ản g .

T r ịn h T ù n g c à n g n g à y c à n g k iê u h ã n h q u á , v u a c ũ n g k h ô n g

c h ịu đ ư ợ c, l ạ i n h â n h ọ T r ịn h có co n là T r ịn h X u â n m uốn

g a n h q u y ể n v ớ i n g ư ò i c o n t r ư ở n g l à T r ị n h T r á n g IK U tt, v u a K í n h

T ôn g m ới m ư u v ớ i T r ịn h X u â n đ ể g iế t T r ịn h T ù n g , n h ư n g c h ẳ n g

m ay sự k h ô n g t h à n h . T r ịn h T ù n g b ứ c v u a p h ả i t h ắ t c ổ c h ế t, v à

b ắ t T r ịn h X u â n g ia m m ấ y th á n g rồ i th a .

T r ịn h T ù n g g iế t v u a K í n h T ô n g r ồ i, lậ p H o à n g tử là D u y K ỳ

lê n l à m v u a , t ứ c l à v u a T h ầ n T ô n g .

N ă m Q u í H ợ i ( 1 6 2 3 ) T r ịn h T ù n g đ a u , h ộ i c á c q u a n lạ i g ia o

b in h q u y ề n c h o c o n l à T r ị n h T r á n g v à ch o T r ịn h X u â n 1 5 #

là m p h ó .

T r ịn h X u â n k h ô n g b ằ n g lò n g , đ e m b in h là m lo ạ n , đ ố t p h á

k in h t h à n h , T r i n h T ù n g t h ấ y b i ế n , c h ạ y v ề x ã H o à n g M a i , v à o

n h à T r ịn h Đ ỗ H M ±, r ồ i c h o g ọ i T r ịn h X u â n đ ế n b ắ t g iế t đ i. Đ ư ợ c

m ấy hôm T r ịn h Tùng m ất ở chùa T han h X u â n , th u ộ c h u y ệ n

T h a n h tr ì.

T r ịn h T r á n g lê n n ố i n g h iệ p là m v u a . N h ư n g v ì đ ả n g T r ịn h

X u â n cò n là m lo ạ n , c h o n ê n m ới đư a v u a v ề T h an h H óa. V u a

p h o n g c h o T r ịn h T r á n g là m T h á i ú y T h an h quốc công

tiế t c h ế t h ủ y b ộ c h ư q u â n .

319
 B ấ y g iờ c ó M ạ c K í n h K h o a n là c h á u Mạc K ín h C u n g

xư ng là m K hánh V ư ơ n g ® ! ở đất T hái N guyên. T rư ớ c d ã bị

quân h ọ T r ịn h đánh phá m ấ y t r ậ n , p h ả i lê n ẩn n ú p ỏ đ ấ t C ao

B ằ n g , n a y t h ấ y n g ư ờ i n h à h ọ T r ịn h là m lo ạ n , lạ i đ e m q u ân vào

đ ó n g ở là n g T h ổ K h ố i ± Ị ^ , h u y ệ n G ia L ầ m . N h ư n g ch ả n g bao

lâ u T r ịn h T rán g ở T hanh H óa ra đánh. K ín h K hoan lạ i p h ả i

chạy vể C ao B ằn g.

T r ị n h T r á n g d ẹ p y ê n đ ấ t Đ ô n g Đ ô , l ạ i v à o r ư ớ c v u a r a , v à tự

x ư n g là m N guyên s u ý , T h ố n g q u ố c c h ín h T hanh Đ ỏ Vương 7Ũ

êậ. ĩhỉ$3L r ồ i s a i c o n l à T r ị n h K i ê u ặ S - ^ đ e m q u á n lê n
đ á n h C a o B ằ n g (Ấ t S ử u 16 2 5 ) b ắ t đư ợ c M ạ c K ín h C u n g đ em vể

g iế t đ i. M ạ c K ín h K hoan th ì c h ạ y san g T à u , rồ i ch o người vể

d â n g b iể u x in h à n g .

T r iề u đ ìn h p h o n g c h o K ín h K h o a n là m T h á i ú y T h ô n g Q uốc

công M I i à v à c h o g iữ đ ấ t C a o B ằ n g t h e o lệ c ố n g tiế n .

2. Nhà Thanh dấy nghiệp

K h i T r ịn h T r á n g ở A n N a m t a m ớ i lê n n ố i n g h iệ p là m c h ú a ,

và đang phải đánh dẹp họ M ạc ở đ ất C ao B ằ n g , th ì ờ bén T àu

n h à M in h m ấ t nư ớ c.

N guyên ở p h ía đông bắc nước T à u có m ột xứ g ọ i là M ãn

C h â u ?SĩW ị, có g iố n g người Nữ C hân ỏ. v ề đời n h à Tống

người N ữ C h ân đ ã l ậ p n ê n m ộ t n ư ớ c lớ n g ọ i l à K i m Ế , xư ng đế

đư ợ c 12 0 n á m , rồ i b ị n h à N g u y ê n lấ y m ấ t. N h à N g u y ê n đ ặ t V ạn

hộ p h ủ để cai trị đ ấ t M ã n C h â u .

Sau n h à M in h d ứ t đư ợ c n h à N g u y ê n , tu y ở M ã n C h âu nhà

M in h có đ ặ t v ệ đ ịa , n h ư n g m à n g ư ờ i x ứ ấ y v ẫ n tự c a i t r ị lấ y .

Đ ấ t M ã n C h â u b ấ y g iờ c h i a l à m b ô n bộ:

1. M ã n C h â u bộ ( th u ộ c v ê K iế n C h â u v ệ đ ịa )

2 . T r ư ờ n g B ạ c h b ộ - Ễ lÊ ễ ỊỈ ( t h u ộ c v ề K i ế n C h á u v ệ đ ịa )

3. Đ ôn g H ải B ộ ( th u ộ c v ề D ạ N h â n v ệ đ ịa )

320
 4. H ỗ L u â n B ộ /Ề fì% ẳ fỉ ( t h u ộ c v ề H ả i T â y v ệ đ ị a )

v ể c u ố i đ ờ i n h à M in h , ở T rư ò n g b ạ c h b ộ có m ộ t n gư ờ i tê n là

N ỗ N h ĩ C ế p X í c h 5 ? - 19 H ử # , t ứ c l à v u a T h á i T ổ n h à T h a n h , đ á n h

lấ y t ấ t c ả đ ấ t b ố n b ộ , đ ó n g k in h đ ô ở đ ấ t T h ẩ m D ư ơ n g ? H P 1, l à

T h ịn h K i n h b â y g iò .

N ỗ N h ĩ C ấ p X íc h m ấ t , c o n lê n n ố i n g h iệ p tứ c là T h a n h T h á i

tô n g . S a u n h â n đ ư ợ c c á i T r u y ề n q u ố c t ỉ c ủ a n ư ớ c T à u , T h á i tô n g

m ới c ả i q u ố c h iệ u là Đ ạ i th a n h ýzĩỆ.
C o n T h á i T ô n g t ê n l à P h ú c L â m 4M0SÌ. l ê n l à m v u a , tứ c là

T h a n h T h ế T ổ đ á n h lấ y đ ư ợ c c ả đ ấ t L iê u t â y c ủ a n h à M in h .

K h i tư ớ n g n h à M in h là N g ô T a m Q u ế đ an g ch ố n g với

qu ân n h à T h a n h ở Sơ n H ả i Q u a n th ì L ý T ự T h à n h $ Ễ tâ, n ổ i lê n

v â y đ á n h Y ê n K in h . V u a T r a n g liệ t n h à M in h g ọ i N g ô T a m Q u ế

về cứ u, n h ư n g v ề đ ến n ử a đư ờ ng, T a m Q u ế đư ợ c tin Y ê n K in h

đ ã t h ấ t th ủ , T r a n g L iệ t đ ế v à H o à n g h ậ u đ ã b ị g iế t, T a m Q u ế lạ i

t r ỏ v ề S ơ n H ả i Q u a n lilỳ ặ H S

Lý Tự Thành cho ngư ời gọi T am Q uế về hàng, T am Q uế

không về. T ự T h àn h đem q u ân đến đ án h Sơ n H ải Q u an . T am

Q u ế x in h à n g n h à T h a n h đ ể lấ y b in h v ề đ á n h T ự T h à n h .

L ý T ự T h à n h đ á n h th u a , p h ả i bỏ Y ê n K in h m à c h ạ y , q u â n

n h à T h a n h v à o g iữ Y ê n K i n h r ồ i d ờ i k in h s ư v ề đ ó .

C á c q u a n c ự u t h ầ n n h à M in h lậ p P h ú c V ư ơ n g Í Ì 3 E lê n là m

vua ở N am K in h , n h ư n g s a u v ì c á c tư ố n g k h ô n g h ò a vớ i n h a u ,

Phúc Vương p h ải ra hàng.

P h ú c V ư ơ n g h à n g T h a n h r ồ i, Đ ư ờ n g v ư ơ n g m ĩ E x ư n g đ ế ở

P h ú c C h â u , c h ẳ n g b a o lâ u c ũ n g b ị b ắ t, p h ả i n h ịn ă n m à c h ế t.

D ò n g d õ i n h à M in h là Q u ế V ư ơ n g ịẾĩE x ư n g đ ế ở đ ấ t T r iệ u

K hánh (th u ộ c tỉn h Q uảng T ây) được m ấ y năm , bị q u ân nhà

T h a n h đ ế n đ á n h , p h ả i c h ạ y s a n g D iế n Đ iệ n . V u a D iế n Đ iệ n b ắ t

Q u ế vư ơ ng nộp cho N gô T am Q u ế . T a m Q u ế đ e m g i ế t đ i. T ừ đ ấ y

n h à T h a n h n h ấ t th ô n g nước T à u .

321
 K h i Q u ế vư ơ n g x ư n g đ ế ở đ ấ t Q u ả n g T â y , có ý m u ố n n h ò An

N am cứ u v iệ n , ch o n ê n m ới p h on g cho v u a T h ẩn T ô n g n h à Lé

là m A n N am quốc vư ơ ng v à phong cho T r ịn h T rán g là m phó

vương.

K hi ấy ở p h ía bắc nước tàu đang lo ạ n , họ M ạc th ì đ ã vể

h à n g , T r ịn h T r á n g m ớ i n h â n d ịp quyết ý đi đánh họ N guyễn ở

p h ía n a m .

3. Tình thế họ Nguyễn ỏ miền Nam

T ừ k h i N g u y ễ n H o à n g Ệ T Ẽ rÌ v ề T h u ậ n H ó a r ồ i, b ể n g o à i tu y

v ẫ n c h ư a r a m ặ t c h ố n g v ó i h ọ T r ị n h , n h ư n g b ể t r o n g t h ì h ế t sứ c

lo sự phòng b ị. X em như năm Q uí Sửu (16 13 ), khi N guyễn

H o à n g s ắ p m ấ t, g ọ i n g ư ờ i c o n th ứ 6 là N g u y ễ n P h ú c N g u y ê n S ĩ

vào dặn rằn g : "Đ ấ t T h u ậ n , Q u ản g n à y bên b ắ c th ì có núi

H o à n h S ơ n ỶHƯ-I, s ô n g L i n h G ia n g , b ê n n a m th ì có n ú i H ả i Vồn

v à n ú i B i S ơ n t h ậ t là m ộ t n ơ i trờ i đ ể c h o n g ư ờ i a n h h ù n g d ụ n g

v õ . V ậ y t a p h ả i th ư ơ n g y ê u n h â n d â n , lu y ệ n tậ p q u â n sĩ để mà

g ầ y d ự n g cơ n g h i ệ p v ề m u ô n đ ờ i" . X e m lờ i ấ y t h ì b i ế t h ọ N g u y ễ n

đ ã có ý m u ố n đ ộ c lậ p đ ể c h ô n g v ó i h ọ T r ịn h .

K hi ở ngoài Bắc, T r ịn h T ù n g Ệ ịỉfò m ấ t, chúa Sãi là ông

N g u y ễ n P h ú c N g u y ê n b ả o c á c q u a n r ằ n g : " T a m u ố n n h â n d ịp n à y

m à r a đ á n h h ọ T r ị n h , n h ư n g h i ề m v ì c ô n g v i ệ c c h ư a x o n g , v ậ y th ì

hãy sai người ra phúng đ iế u , trư ớ c là cho phải cái n g h ĩa hôn

n h â n v ớ i n h a u , s a u là n h â n t h ể x e m t ĩn h ý n g o à i B ắ c r a t h ế n ào"

B ấy g iờ ở m iề n N am lạ i c ó n h ữ n g n g ư ờ i tô i g iò i g iú p rậ p

như ông N guyễn H ữu D ật ông Đ ào D u y T ừ ?f v à ông

N g u y ễ n H ữ u T iế n Ị5 tW iỄ đ ề u là n g ư ờ i c ó t à i t r í c ả .

N guyễn H ữu D ật íỹí^tỂ là người là n g G ia M iê u , huyện

T ô n g S ơ n , tỉn h T h a n h H ó a , h ọ c rộ n g , t à i ca o , v à lạ i có tà i h ù n g

b iệ n , đ á n h g iặ c g iỏ i, t h ậ t là m ộ t b ậ c v ă n v õ k iê m to à n .

322
 Đ ào D u y T ừ là n g ư ờ i là n g H o a t r a i, h u y ệ n N g ọ c S ơ n ,

p h ủ T ĩn h G ia , tỉn h T h a n h H ó a . V ì ô n g là co n n h à xư ớ n g h á t ch o

n ên k h ô n g đ ư ợ c đ i t h i, ô n g p h ẫ n t r í m ớ i đ i v à o m iề n N a m tìm

đường lậ p c ô n g , n h ư n g c h ư a g ặ p đ ư ợ c n g ư ờ i t iế n cử c h o , b è n v à o

ở chăn trâ u cho m ột n h à phú g ia ở là n g T ù n g C h â u phủ

H o à i N h â n ( n a y l à B ì n h Đ ị n h ) . Ô n g l à m b à i " N g ọ a l o n g c ư ơ n g ẼẲ.

f!fế í" đ ể tự v í m ìn h v ớ i ô n g G i a C á t L ư ợ n g . S a u có q u a n K h á m

L ý là T r ầ n Đ ứ c H ò a b iế t D u y T ừ là n gư ờ i có tà i, đ e m v ề

n u ô i, v à g ả c o n g á i c h o , r ồ i đ ư a d â n g c h ú a S ã i . C h ú a d ù n g l à m

N ội tá n p h o n g là m L ộ c K h ê H ầ u

N guyễn Hữu T i ế n È t - Ê í3 Ễ c ũ n g là ngưòi T h an h H ó a , là n g

V â n T r a i, h u y ệ n N g ọ c S ơ n , v õ n g h ệ t in h th ô n g , d ù n g b in h r ấ t có

k ỷ lu ậ t, t h ậ t là m ộ t n g ư ờ i là m tư ó n g có t à i v ậ y .

N h ữ n g n g ư ò i ấ y g iú p c h ú a N g u y ễ n , b à y m ư u đ ịn h k ế , lu y ệ n

t ậ p q u â n l í n h , x â y đ ồ n đ ắ p l u ỹ đ ể c h ô n g v ớ i q u â n h ọ T r ị n h . <2)

K h i n h ữ n g đ ồ n l u ỹ đ ã k i ê n c ố , b i n h lư ơ n g đ ã đ ủ r ồ i, c h ú a

S ã i m ới r a m ặ t k h ô n g t h ầ n p h ụ c h ọ T r ịn h n ữ a , v à s a i tư ớ n g r a

c h iế m g iữ l ấ y đ ấ t N a m bô’ c h ín h là đ ấ t ở p h ía n a m sôn g

L in h G i a n g ỳ ír ìx đ ể là m c h ỗ c h ô n g g iữ . T ừ đ ó h ọ T r ịn h và họ

N guyễn đ án h n h a u ta i h ạ i tro n g k h o ả n g 4 5 n ăm ở đ ất Q uảng

B ìn h , H à T ĩ n h b â y g iờ .

4. Đánh nhau lần thứ nhất

N ă m Đ in h M ã o ( 1 6 2 7 ) n h â n k h i n h à M in h b ê n T à u c ò n đ a n g

chông n h a u vớ i n h à T h a n h , v à h ọ M ạ c ở C a o B ằ n g th ì v ề h à n g ,

(1) Đào Duy Từ giúp chúa Sãi được 8 năm thì mất, thọ 63 tuổi.
(2) Đào Duy Từ lập đồn Trường Dục ở huyện Phong Lộc (Quảng
Binh). Và xây cái luỹ dài ờ cừa Nhật Lệ B BH (Cửa Đồng Hới) tức là cái Trường
Thành ỏ Quảng Bình bây giờ. Ngưòi ta thường gọi lũy ấy là lũy Thầy, nghĩa là
lũy của Đào Duy Từ đắp ra.

323
T r ị n h T r á n g fH $ ft m ớ i s a i q u a n v à o T h u ậ n H ó a g i à t i ế n g n h à vu a

s a i v à o đ ò i t iề n t h u ế t ừ b a n ă m v ề trư ớ c .

T ờ s ắ c là m b ằn g chữ nôm n hư sau n ày:

"H o à n g th ư ợ n g sắc dụ cho T hái bảo T hụy quận c ô n g lá

N guyễn Phúc N guyên được b i ế t r ằ n g :

M ệ n h lệ n h t r iề u đ ìn h ,

Đ ạ o là m tô i p h ả i n ê n tu â n th ủ ;

T h u ế m á phủ huyện,

T ư ớ n g n g o à i c õ i k h ô n g đ ư ợ c tự c h u y ê n

T rư ớ c đ â y trâ m có s a i C ô n g b ộ T h ư ợ n g th ư là N g u y ễ n D uy

T h ì , B á k h ê h ầ u l à P h a n V ă n T r ị v à o T h u ậ n H ó a , đ ạ o đ ạ t t ì n h ý,

c h ỉ b ả o đ ư ờ n g h ọ a p h ú c , đ ể c h o tìn h b iế t m à p h ụ c t ù n g quyén

c h í n h đ i ề u đ ì n h . K h ô n g n g ờ n h à n g ư ơ i m a n g l ò n g d ù n g d ắ n g , tÃ

đ ư ờ n g t ớ i l u i , n ó i t h o á i t h á c c h o l ô i t h ô i n g à y t h á n g , đ ể đ ế n nỗi

t h u ế m á t h iế u th ố n , k h ô n g đ ủ v iệ c c h i t h u , đ ạ o là m t ô i n h ư th ế

đ ã p h ả i c h ư a ? N h à n g ư ơ i n a y n ê n đ ổ i l ỗ i t r ư ớ c , g i ữ g ì n p h é p tắ c .

P hàm n g ạ c h t h u ế tro n g h a i x ứ T h u ậ n , Q u ả n g , từ n ả m Q u í H ợi

v ề trư ớ c , c ó p h ả i đ ã m ấ t m ù a t h ì x á c ả c h o ; cò n từ n ă m G iá p Tí

đ ế n n a y p h ả i tín h ch o đ ủ số t h e o l ệ t r ư ó c , t ả i t h u y ề n đ e m r a n ộp

c h o đ ủ ; v à p h ả i c h ỉn h t ề b in h m ã, h o ặc th ầ n đ ế n k i n h đ ô triề u

h ạ , h o ặ c p h ả i s a i con đ i th a y , đ ể coi xe m n g h i v ệ t r o n g n ư ớ c, và
đ ể tỏ g iã i tấm lò n g là m tô i. N ế u t h ế th ì T r iề u đ ìn h sẽ phong

th ê m cho c h ứ c tư ớ c v i n h h iể n , đ ể r ạ n g tỏ đ ế n tổ tô n g . Nhược
b ằ n g t h o á i t h á c k h ô n g đ ế n , th ì tứ c là p h ạ m t ộ i v ớ i t r i ể u đ ìn h .

K hâm t a i d ụ s ắ c !"

C h ú a S ã i tiế p s ứ n h ư n g k h ô n g c h ịu n ộ p th u ế . T r ịn h T rán g

lạ i s a i s ứ m a n g s ắ c v u a L ê v à o d ụ c h ú a S ã i c h o co n r a c h ầ u , và

lấ y 30 con v o i cù n g 30 c h iế c t h u y ề n đ ể đ ư a đ i c ố n g n h à M in h .

C h ú a S ã i k h ô n g c h ịu .

T r ịn h T rán g th ấ y vậy, bèn quyết ý đánh họ N g u y ễ n , sai

324
' N g u y ễ n K h ả i Pjt'Çÿ v à N g u y ễ n D a n h T h ế g Ẽ ^ t â đ e m 5000 qu ân đi

là m t i ê n phong vào đóng ở xã H à T r u n g M 4> ( t ụ c g ọ i l à cầu

D o an h ), r ồ i đ e m đ ạ i b in h , rư ớ c v u a L ê đ i đ á n h m ặ t N a m .

C h ú a S ã i s a i c h á u là N g u y ễ n P h ú c V ệ ÎKiwWi l à m tiế t c h ế

cù n g v ớ i N g u y ễ n H ữ u D ậ t đ e m b in h m ã r a g iữ c á c n ơ i h iể m y ế u .

Q u ân h ọ T r ịn h đ ế n đ á n h , c h ế t h ạ i r ấ t n h iề u . B ọ n N g u y ễ n H ữ u

D ật lạ i đ ặ t r a m ộ t k ế k h iế n cho q u ân T r ịn h p h ải rú t về, sai

n gư ờ i đ i n ó i p h a o r a r ằ n g ở n g o à i B ắ c c ó T r ị n h G i a ft$ -|ỉ v à T r i n h

N h ạ c ü ß ift s ắ p l à m l o ạ n .

T r ịn h T r á n g n g h e t in ấ y t r o n g b ụ n g s in h n g h i, k h ô n g b iế t

th ự c h ư t h ế n à o , b è n r ư ó c v u a v à r ú t q u â n v ề B ắ c .

5. Đánh nhau iần thú hai

N ăm C a n h N g ọ ( 1 6 3 0 ) c h ú a S ã i n g h e lờ i Đ à o D u y T ừ , s a i

ngư ời đ e m s ắ c d ụ r a t r ả v u a L ê , r ồ i s a i tư ớ n g đ á n h l ấ y p h í a n a m

ngạn sô n g L in h G ia n g đ ể c h ố n g v ố i q u â n h ọ T r ịn h . Đ ế n năm

Q uí D ậ u ( 1 6 3 3 ) n h â n k h i c h ú a S ã i có n gư ờ i co n th ứ b a tê n là

Ánh tr ấ n th ủ ở đ ấ t Q u ả n g N a m , có ý m u ố n tr a n h q u y ề n , b è n

sa i ngư ờ i đ ư a th ư r a T h ă n g L o n g x in c h ú a T r ịn h đ e m q u â n v à o

đ án h b ắ n s ú n g là m h iệ , t h ì s ẽ là m n ộ i ứ n g . Á n h lạ i x in c h ú a S ã i

cho r a t r ấ n th ủ - đ ấ t Q u ả n g B ìn h đ ể ch o tiệ n là m m ư u g ia n ,

n h ư n g c h ú a S ã i c ó lò n g n g ờ , k h ô n g c h o .

K h i T r ịn h T rán g đư ợ c c á i th ư c ủ a n gư ơ i Á n h gửi ra liề n

đ e m đ ạ i b i n h v à o đ ó n g ở c ử a N h ậ t L ệ 0 j ü ( C ử a Đ ồ n g H ớ i).

Chúa N guyễn sai N guyễn V ăn T hắng và N guyễn

H ữ u D ậ t IÇ t W iS d e m q u â n r a c h ô n g g iữ .

Q u â n h ọ T r ịn h đ ế n đợi h ơ n 1 0 n g à y , k h ô n g t h ấ y t in tứ c g ì

củ a n gư ơ i Á n h , b è n lu i q u â n r a đ ể ch ò .

Q u â n l í n h đ ợ i l â u t h à n h r a lư ờ i b i ế n g , q u â n h ọ N g u y ễ n m ớ i

x u ấ t k ỳ b ấ t ý , đ ổ r a đ á n h đ u ổ i.

325
 T r in h T r á n g t h ấ y sự k h ô n g th à n h , r ú t q u á n v ể .

6. Đánh nhau lổn thứ ba

N ăm Ấ t H ợ i ( 16 3 5 ) c h ú a S ã i là N g u y ễ n P h ú c N g u y ê n m ấ t,

co n là N g u y ễ n Phúc Lan I5 Ẽ ÍIỈB 0 l ê n n ố ì n g h i ệ p l à m c h ú a , gọi li

ch ú a Thượ ng.

L ú c ấ y ngươi Á n h ở Q u ản g N am n g h e t i n c h ú a S ã i m ế t rổ i,

a n h lê n n ố i n g h iệ p , b è n p h á t b in h là m p h ả n . B ấ y g iờ c ó N g u y ễ n

P h ú c K h ê g i ú p c h ú a T h ư ợ n g , s a i q u â n v à o đ á n h b ắ t đ ư ợ c ngư ơi

Á n h , lấ y n g h ĩa "A n h em l à t ì n h r i ê n g , p h é p n ư ớ c l à n g h ĩ a lớ n "

đem đ i g iế t.

T r ị n h T r á n g t h ấ y a n h e m h ọ N g u y ễ n t r a n h n h a u , s a i tư ớ n g

vào đánh đất N am B ố c h ín h , g iế t đ ư ợ c tư â n g h ọ N g u y ễ n là B ù i

Công T h ắn g r ồ i t iế n lê n đ ó n g ở c ử a N h ậ t L ệ .

Đ ến n ăm Q u ý V ị ( 16 4 3 ) T r ịn h T r á n g đ e m đ ạ i b i n h v à rư ớ c

v u a L ê v à o đ ấ t B ắ c B ố c h í n h . N h ư n g b ấ y g i ờ đ a n g t i ế t t h á n g tư ,

k h í t r ò i n ó n g lắ m , q u â n s ĩ c h ế t h ạ i r ấ t n h iề u , T r ịn h T r á n g phải

rú t về B ắc.

7. Đánh nhau lổn thứ tư

N ăm M ậ u T í ( 1 6 4 8 ) T r ịn h T r á n g s a i đ ô đ ố c T iế n q u ậ n công

Ỉ Ê ì P Ía là L ê V ă n H iể u đ e m q u â n t h ủ y b ộ v à o đ á n h m iề n

N a m ; b ộ b in h tiế n lê n đ ó n g ỏ đ ấ t N a m B ố c h ín h ; c ò n th ủ y q u ân

th ì v à o đ á n h cử a N h ậ t L ệ.

B ấ y g iờ c ó h a i c h a c o n T r ư ơ n g P h ú c P h â n ‘ÌỀMÌÍ c ố s ứ c g iữ

lu ỹ T h ư ờ n g D ụ c OễW> quân h ọ T r ịn h đánh m ã i k h ô n g t i ế n lê n

đ ư ợc.
C húa N guyễn s a i c o n là N g u y ễ n P h ú c T ầ n MĩẫMđem b in h

(1) Có nơi chép là Trịnh Đào ^SĨỆ hay là Hàn Tiến.

326
 ra c h ố n g g iữ v ớ i h ọ T r ịn h , k h i r a đ ế n Q u ả n g B ìn h , N g u y ễ n P h ú c

T ồ n h ộ i c á c tư ớ n g lạ i b à n r ằ n g : " Q u â n k ia t u y n h iề u , n h ư n g m à
ngư ờ i đ á n h g iỏ i t h ì ít. N ế u đ ế n đ ê m t a c h o v o i x ô n g v à o r ồ i đ e m

! đại q u â n đến đ án h là c h ắ c p h á đ ư ợ c". Đ o ạ n r ồ i, m ộ t m ặ t c h o

th ủ y q u â n đi phục sẵn ở sôn g cẩm La để chặn đưòng quân

T r in h c h ạ y v ề ; m ộ t m ặ t s a i N g u y ễ n H ữ u T i ế n đ e m 10 0 con vo i

đ ến c a n h n ă m x ô n g v à o t r ạ i q u â n T r ịn h t h u a to c h ạ y v ề B ắ c , lạ i

gặp q u â n th ủ y c ủ a h ọ N g u y ễ n đón đưòng đuổi đ án h m ãi đến

sô n g L a m G i a n g m ớ i t h ô i.

T r ậ n ế y q u â n h ọ N g u y ễ n b ắ t đ ư ợ c m ấ y n g ư ờ i tư ớ n g v à 3 0 0 0

q u ân c ủ a h ọ T r ịn h .

T r ịn h T r á n g t h ấ y q u â n m ìn h t h u a , s a i L ê V ă n H iể u

cùng vớ i T r ầ n N gọc H ậu lĩn h m ộ t v ạ n quân đóng ở H à

T ru n g . L ê H ữ u Đ ứ c c ù n g vớ i V ũ L ư ơ n g 3 £ jẵ đ ó n g ở H o à n h

Sơ n, P h ạ m T ế t T o à n ỹ Ẽ i& Ề đ ó n g ở đ ấ t B ắ c B ô ' c h in h đ ể p h ò n g

g iữ q u â n h ọ N g u y ễ n .

Lúc bấy g iờ ở tro n g N am th ì ch ú a Thượng m ấ t, tru y ề n

n g h iệ p c h ú a l ạ i c h o c o n l à N g u y ễ n P h ú c T ầ n , g ọ i l à c h ú a H iề n ,

ở n g o à i B ắ c t h ì v u a C h â n T ô n g m ấ t, k h ô n g có co n , T r ịn h T r á n g

lạ i rư ớ c T h ầ n T ô n g , T h á i T h ư ợ n g H o à n g , v ề l à m v u a l ầ n n ữ a .

H ọ T r ịn h v à o đ á n h h ọ N g u y ễ n đ ã m ấ y p h e n , đ á n h p h e n n à o

th ì h a o b in h tổ n tư ớ n g p h e n ấ y , t h ế m à v ẫ n k h ô n g c h ịu th ô i v iệ c

c h iế n t r a n h . Đ ế n n ă m Ấ t T ị ( 1 6 5 5 ) q u â n n h à T r ị n h l ạ i v à o đ á n h

đất N am B ố c h ín h . B ấ y g iờ c h ú a H i ề n m ớ i q u y ế t ý đ e m q u â n r a

đ á n h h ọ T r ịn h .

8. Đánh nhau lần thứ nâm

T h á n g tư n ă m Ấ t T Ị ( 1 6 5 5 ) c h ú a H iề n s a i T h u ậ n N g h ĩa h ầ u

là N g u y ễ n H ữ u T iế n C h iê u V ũ H ầ u là N g u y ễ n H ữ u D ậ t

l5 c W ỉt ó đ e m q u â n q u a s ô n g L i n h G i a n g r a đ á n h đ ấ t B ắ c B ố c h í n h ,

tư ớ n g h ọ T r ị n h l à P h ạ m T ấ t T o à n v ề h à n g .

327
 Q uân nhà N guyễn tiế n lê n đến H oành Sơ n. gập q u â n của

L ê H ữ u Đ ứ c , đ á n h đ u ổ i m ộ t t r ậ n , r ồ i t h ừ a t h ắ n g đ á n h đ ế n dán

H à T r u n g . L ê V ă n H iể u c h ố n g k h ô n g n ổ i, p h ả i c ù n g v ớ i L ê H ừu

Đ ứ c r ú t q u â n v ê g iữ A n T r ư ờ n g ỉéiU (tứ c là t h à n h N g h ệ A n b ây

g iờ ) .

N guyễn H ữ u T iế n đem b in h đến đóng ở huyện T h ạ c h H ồ,

L ê V ă n H iể u v à L ê H ữ u Đ ứ c lạ i s a n g đ ó n g ở x ã Đ ạ i N ạ i

T r ịn h T rá n g th ấ y bọn L ê V ă n H iể u b in h b ạ i ỏ H à T ru n g ,

b è n c h o s ứ v à o t r iệ u v ề k in h , v à s a i T r ịn h T rư ợ n g ỊSiịị. v à o lồ m

T h ố n g l ĩ n h , k i n h lư ợ c đ ấ t N g h ệ A n .

L ê V ă n H i ể u b ị đ ạ n ở c h â n , v ề đ ế n n ử a đ ư ờ n g t h ì c h ế t ; cò n

b ọ n L ê H ữ u Đ ứ c, V ữ L ư ơ n g đ ề u p h ả i g iá n g ch ứ c cả.

T r ịn h T rư ợ n g tiế n b in h lê n đến huyện K ỳ H o a , c h o th ủ y

b in h v à o đ ó n g ở c ử a K ỳ L a .

N g u y ễ n H ữ u T iế n t h ấ y q u â n h ọ T r in h đ ã tiế n , b è n r ú t quân

về sôn g L in h G ia n g để nhử quân n g h ịc h . Nhưng m à T r ịn h

T rư ợ n g t h ấ y tự n h iê n q u â n N g u y ễ n b ỏ v ề n h ư v ậ y , sợ c ó m ưu kế

g ì, k h ô n g d á m đ u ổ i, b è n đ ó n g q u â n ở lạ i L ạ c X u y ê n r ồ i cho

5 0 0 n gư ờ i v à o đ ó n g ỏ đ ồn H à T ru n g .

N g u y ễ n H ữ u T iế n t h ấ y q u â n h ọ T r ịn h k h ô n g đ u ổ i, b è n đem

quân đánh quân T r ị n h ở L ạ c X u y ê n ; c ò n N g u y ễ n H ữ u D ậ t th ì

đem th ủ y b in h ra đánh cử a K ỳ L a , đ u ổ i c h iế n th u y ề n c ủ a họ

T r in h v ề c ử a C h â u N h a i.

N guyễn H ữu T iế n và N guyễn H ữu D ật th ừ a t h Ắ n g tiế n

b in h lê n đ á n h q u â n h ọ T r ịn h , r ồ i c h iế m g iữ lấ y đ ồ n L ạ c X u y é n .

B in h tư ớ n g h ọ T r ịn h p h ả i c h ạ y v ề A n T r à n g .

B ấy g iò n h ữ n g h u y ệ n ỏ p h ía n a m sôn g L a m G i a n g ( t ứ c là

sô n g C ả bây g iờ ) là huyện K ỳ H oa, huyện T hạch H à, huyện

T h iê n L ộ c , h u y ệ n N g h i X u â n , h u y ệ n L a S ơ n , h u y ệ n H ư ơ n g Sơ n,

huyện T han h Chươ ng, cả th ả y là bảy huyện đểu th u ộ c v ể họ

N g u y ễn cả.

328
 T in quân T r ịn h th u a ở Lạc X uyên ra đến T hăng Long,

T r ịn h T r á n g g i á n g T r ị n h T r ư ợ n g x u ố n g l à m đ ô đ ố c , r ồ i s a i c o n l à

T r ịn h T ạ c ỆỊiịị v à o N ghệ A n là m th ố n g lĩn h đ ể c h ố n g g iữ v ố i

quân h ọ N g u y ễ n .

Bọn N guyễn H ữ u T iế n th ấ y quân T r ịn h lạ i tiế n , liề n lu i

quân v ề đ ó n g ở H à T r u n g , đ ể g iữ trận th ế . N h ư n g b ấ y g iò ở

n g o ài B ắ c lắ m v iệ c , T r ịn h T r á n g p h ả i g ọ i T r ịn h T ạ c v ề , đ ể tư ớ n g

là Đ à o Q u a n g N h i ê u ỏ lạ i t r ấ n th ủ đ ấ t N g h ệ A n , đ ó n g ở

An T ràn g, sa i T h â n văn Q uang M ân V ăn L iê n Ị x K S I

đóng ỏ là n g T iế p V ũ (th u ộ c h u y ệ n T h iê n L ộ c) th ủ y q u â n

đóng ở sô n g K h u Đ ộ c f i f i l th u ộ c h u y ệ n N g h i X u â n ).

Q u a n ă m B ín h T h â n ( 16 5 6 ) q u â n h ọ N g u y ễ n đ ế n đ á n h đ ồ n

T iế p V ũ , b ọ n T h â n V ă n Q u a n g b ỏ c h ạ y , N g u y ễ n H ữ u T i ế n đ e m

quân đ ến đ ó n g ở sô n g T a m C h ế . C ò n N g u y ễ n H ữ u D ậ t tiế n b in h

đến n ú i H ồ n g L ĩn h s i m , g ặ p q u â n h ọ T r ịn h đ á n h đ u ổ i đ ế n đ ấ t

M ẫn Tư ờ ng, rồ i lạ i g ặ p t h ủ y b in h của V ũ V ăn T h iê m

đánh p h á m ột trậ n , V ă n T h iê m th u a ch ạy. Q uân họ N gu yễn

th ừ a t h ắ n g t iế n lê n đ ế n là n g M in h L ư ơ n g v à là n g B ìn h Lạng

gặp q u â n c ủ a Đ à o Q u a n g N h iê u , h a i b ê n đ á n h n h a u m ộ t t r ậ n

rế t dữ. Đ à o Q u a n g N h iê u t h u a c h ạ y v ề A n T r à n g , d â n g b iể u tạ

tộ i v à x i n v i ệ n b i n h .

T r ịn h T r á n g s a i n g ư ờ i c o n ú t là N in h q u ậ n c ô n g T r ịn h T o à n

(tụ c h a y g ọ i là ô n g N in h ) v à o là m th ô n g lĩn h t r ấ n t h ủ

đất N gh ệ A n .

T r in h T o à n v à o đến N g h ệ A n , đ ố c c h ư q u â n tiế n lê n đến

T hạch H à Ẹ M , sai Đ ào Q uang N h i ê u p lÌ 7f c i l D ư ơ n g H ồ đem

b in h đ ế n đ ó n g ở l à n g H ư ơ n g B ộ c v à ở l à n g Đ ạ i N ạ i , s a i L ê S ĩ

H ậu Ịặ., B ù i sĩ Lư ơ ng H d rH đ em th ủ y q u ân đ ến đ ón g ởN am
G iớ i (? ) v à s a i V ũ V ă n T h i ê m đ em th ủ y q u ân đ ến đ ó n g ở

C h â u N h a i.
N g u y ễ n H ữ u T iế n t h ấ y q u â n h ọ T r ịn h cử đ ộ n g n h ư v ậ y , b è n

329
sai bọn Dương T rí B § 1? , Tống Phúc K hang cùng VỚI

N guyễn H ữu D ậ t ị^ Ẽ ^ M đ e m th ủ y bộ đến đánh quản T r ịn h ò

N am G iớ i, l ấ y đ ư ợ c h ơ n 3 0 c h iế c t h u y ề n , r ồ i t r à n x u ố n g sô n g Lam

G ia n g đ á n h V ũ V ă n T h iê m ở C h â u N h a i. V ũ V â n T h iê m p h ả i bỏ

th u y ền m à ch ạ y .

T r ịn h T o à n t h ấ y c á c đ ạ o t h ủ y b in h c ủ a m ìn h đ ã t h u a , bèn

rú t về đóng ở bến H oạt bỗng nghe tin to á n quản c ủ a Đ ào

Q u a n g N h iê u bị vây ở H ương Bộc lậ p tứ c đ e m q u â n đến

cứ u, h a i b ên đánh nhau ở là n g Đ ạ i N ạ i quân họ N guyén

c h ạ y v ề H à T r u n g . T r in h T o à n v à Đ à o Q u a n g N h iê u đ em quần

đuổi đến T am Lộng, bị quân của N guyễn H ữ u T iế n v à N gu yễn

H ữu D ật đón đường đán h p h á . T r ịn h T oàn lạ i th u a , p h ả i chạy

về A n T ràn g .

T r ị n h T o à n t ừ k h i v à o t r ấ n t h ủ đ ấ t N g h ệ A n , h ậ u đ ã i tư ớ n g

s ĩ, y ê u m ế n q u â n d â n , l ò n g n g ư ờ i đ ề u p h ụ c ; n h ư n g c h ẳ n g được

b a o lâ u , T r ịn h T r á n g m ấ t, T r ịn h T ạ c l ê n t h a y , t h ấ y e m có

n h iề u người m ến p h ụ c , lấ y là m n g h i k ị, b è n cho con l à T r ịn h

C ăn v ào cù n g trấ n đ ấ t N g h ệ A n , c ó ý g i ữ đ ể c h o k h ỏ i b iế n

lo ạ n . Đ o ạ n r ồ i c h o n g ư ờ i v à o đ ò i T r ịn h T o à n v ề k in h , tr á n h 880
k h ô n g v ề c h ịu ta n g , b ắ t b ỏ n g ụ c g ia m c h ế t.

B in h quyền ở N ghệ A n g ia o lạ i c h o T r ịn h C á n . Đ ế n th á n g

sáu năm Đ in h Sửu ( 16 5 7 ) T r in h C ăn c h ia q u â n là m 3 đ ạo , sai

L ê H iế n là m tư ó n g t r u n g q u â n , s a i H o à n g N g h ĩa G ia o

m là m tư ớ n g t ả - quân, s a i T r ịn h T h ế Công là m tư ớ n g

hữu quân, san g sôn g L a m G ia n g rồ i tiế n lê n đánh tư ớ n g nhà

N guyễn là T ố n g H ữ u Đ ạ i 7 ^ ^ ^ : ở là n g N a m H o a (th u ộ c h u yện

T h a n h Chươ ng)

N hưng vì có người báo trư ớ c , bọn N guyễn H ữu T iế n đã

p h ò n g b ị c ả , đ ế n k h i q u â n T r ịn h đ ế n , th ì m á c k ế p h ả i th u a , m ay

n h ờ có q u â n T r ịn h C ă n tiế p ứ n g , c h o n ê n m ớ i r ú t v ề đư ợ c.

Từ đ ó q u â n h a i b ê n c ứ g iữ nhau ở sôn g L a m G i a n g , th in h

330
th o ả n g đ á n h nhau m ột trậ n , n h ư th á n g ch ạp năm M ậu T uất

(16 5 8 ), đ á n h ở là n g T u ầ n l ễ ÍD ÌH ( h u y ệ n H ư ơ n g S ơ n ) q u â n h ọ

N guyễn p h ả i lù i; đ ế n th á n g tá m năm C a n h T í (16 6 0 ) đánh ở

N gh i X u â n , q u â n h ọ T r ịn h t h u a b ỏ th u y ề n m ồ c h ạ y ; q u a t h á n g 9

n ăm ấ y đ a n g k h i q u â n h ọ N g u y ễ n c ò n đ ó n g ở là n g H o a V iê n (tứ c

l à l à n g X u â n V i ê n b â y g iờ ) , T r ị n h C ă n đ ị n h s a n g l ấ y n ú i L ậ n

Sơ n ^ [ l ị đ ể g iữ trấ n th ế , b è n s a i H o à n g N g h ĩa G ia o n n n và

Phan K iê m T oàn ị# ^ Ề đ e m b in h san g sôn g Lam G ia n g ở

là n g  m C ô n g , v à s a i L ê H i ế n đ i x u ố n g p h ía H ộ i th ố n g rồ i

sa n g sô n g , ch ờ đ ế n n ử a đ ê m th ì h a i đ ạ o c ù n g tiế n c ả .

Đ ạ o q u â n c ủ a Đ à o n g h ĩa G ia o đ i đ ế n L ậ n S ơ n b ị q u â n c ủ a

N guyễn Hữu D ật đánh và vây n g ặ t lắ m . B ấ y g iờ T r ị n h C ăn

đ ứ n g t h ị c h i ế n t r ê n n ú i Q u y ế t D ũ n g (ở g ầ n B ế n T h ủ y b â y g iờ ) ,

trô n g t h ấ y q u â n m ìn h b ị v â y v à n gu y cấp lắ m , liề n sai quân

san g cứ u, v à tru y ề n cho th ủ y quân đ ế n bờ sô n g m à b ắ n lê n ,

q u â n h ọ N g u y ễ n p h ả i lù i.

C ò n đ ạ o q u â n c ủ a L ê H iế n v à M ẫ n V ă n L iê n s a n g đ ế n là n g

T ả A o g ặ p q u â n h ọ N g u y ễ n , h a i b ê n đ á n h n h a u , M â n V ă n L iê n

tử t r ậ n , n h ư n g q u â n h ọ N g u y ễ n p h ả i b ỏ H o a v i ê n l u i v ề đ ó n g ở

N ghi X u ân .

L ú c ấ y đ ạ i q u â n c ủ a N g u y ễ n H ữ u T iế n đ ó n g ở N g h i X u â n ,

còn N g u y ễ n H ữ u D ậ t t h ì đ ó n g ở K h u Đ ố c . C h ú a H iể n c ũ n g đ e m

b in h đ ế n t iế p ứ n g , đ ó n g ở là n g Phù Lộ (n a y là là n g Phù An

th u ộ c h u y ệ n B ìn h C h ín h , Q u ả n g B ìn h . N g u y ễ n H ữ u D ậ t lẻ n v ề

ra m ắ t c h ú a H iề n , k ể đ ầ u đ u ô i m ọ i v iệ c đ á n h lấ y t h ế n à o , c h ú a

H iề n m ừ n g lắ m , c h o H ữ u D ậ t m ộ t t h a n h b ả o k iế m b ằ n g v à n g v à

lạ i s a i tr ỏ l ạ i đ á n h g iặ c .

N guyễn H ữ u T iế n b iế t v iệ c ấ y , tro n g b ụ n g lấ y là m không

b ằ n g lò n g , v à b ấ y g iờ l ạ i n h â n c ó n h ữ n g s ĩ t ố t m ố i h à n g ở đ ấ t

(1) Có sách chép là Lẽ Thồi Hiến

331
N g h ệ A n , t h ư ờ n g h a y b ỏ t r ố n , H ữ u T i ế n b è n h ộ i c h ư tư ớ n g lạ i dé

bàn xem n ê n đ á n h h a y l à n ê n lu i v ề . M ọ i n g ư ờ i đ ể u m u ố n lu i vé,

d u y c h ỉ có N g u y ễ n H ữ u D ậ t k h ô n g c h ịu .

K hi các tư ớ n g họ N guyễn đang bàn bạc, th ì có tin ràn g

T r ịn h C ă n s a i b ọ n L ê H i ế n đ i m e n b ờ b ể đ ế n l à n g C ư ơ n g G iá n ,

b ọ n H o à n g N g h ĩ a G i a o đ ế n là n g L ũ n g t r â u v à là n g M ã n T rư ờ n g ,

rồ i tiế n lê n đ á n h ở là n g A n Đ iề n và ở là n g Phù L ư u ; q u ả n họ

N g u y ễ n th u a . Đ ư ợ c tin ấ y N g u y ễ n H ữ u T iế n q u y ế t ý đ em quân

v ể , n h ư n g b ề n g o à i g i ả t ả n g t r u y ề n lệ n h c h o c á c tư ớ n g r à n g đến

tố i 2 8 th ì các đ ạo đ ề u p h ả i tiế n san g đánh A n T rà n g , N guyễn

H ữu D ật đem b in h đi hậu tiế p . Đ o ạ n r ồ i, d ặ n r i ê n g c á c tư ớ n g

đến nửa đêm rú t quân về N am B ố c h ín h , k h ô n g cho N guyễn

H ữ u D ậ t b iế t. N g u y ễ n H ữ u D ậ t s ắ m s ử a đ â u v à o đ ấ y , chờ m ãi

k h ô n g có tin tứ c g ì, đ ế n k h i ch o ngư ờ i đi th á m v ề n ó i m ớ i b iế t

quần m ìn h đã rú t về N am r ồ i. L ú c ấ y q u â n h ọ T r ịn h đ ã san g

s ô n g đ ế n đ á n h đ ồ n K h u Đ ộ c . H ữ u D ậ t m ớ i d ù n g k ế n g h i b in h để

c h o q u â n T r ịn h k h ô n g d á m t iế n lê n , r ồ i đ e m b in h c h ạ y v ề , đến

H oành Sơ n m ới gặp q u â n c ủ a N g u y ễ n H ữ u T i ế n . B ấ y g iờ q u â n

T r ịn h C ăn vừ a đuổi đến, h a i bên đ án h nhau m ộ t tr ậ n ch ế t hại

r ấ t n h iề u .

T r ịn h C ă n lu i v ề đ ó n g ở K ỳ H o a . C ò n b ê n k ia N g u y ễ n H ữu

T i ế n đ ó n g ở N h ậ t L ệ , N g u y ễ n H ữ u D ậ t đ ó n g ở Đ ô n g C a o , g iữ cốc

c h ỗ h iể m y ế u . T ừ b ấ y g iờ 7 huyện ở v ù n g sôn g L am G i a n g lạ i

th u ộ c v ề đ ấ t B ắ c .

T r ịn h C ăn t h ấ y q u â n h ọ N g u y ễ n g iữ g ìn m ọ i n ơ i c h ắ c ch ố n

lắ m , liệ u t h ế đ á n h k h ô n g đ ư ợ c , b è n s a i Đ à o Q u a n g N h i ê u ờ lạ i

trấ n th ủ đất N ghệ A n và k iê m lĩn h cả đất B ắc B ố c h ín h để

p h ò n g g iữ m ọ i n ơ i, r ồ i v ề T h ă n g L o n g .

332
9. Đánh nhau lần thứ sáu
Đ ế n t h á n g 1 0 n ă m T â n S ử u ( 1 6 6 1 ) T r ịn h T ạ c cử đ ạ i b in h v à

đ em v u a L ê v à o đ á n h c h ú a N g u y ễ n : s a i T r ịn h C ăn là m th ố n g

lĩn h , Đ à o Q u a n g N h i ê u l à m T ổ n g s u ấ t , L ê H i ế u v à H o à n g N g h ĩ a

G ia o là m Đ ố c s u ấ t , L ê S ĩ T r iệ t v à T r ịn h T ế là m Đ ố c th ị, đ e m

b in h s a n g s ô n g L i n h G i a n g r ồ i đ ế n đ ó n g ồ l à n g P h ú c T ự .

Q uan trấn th ủ N am Bô" c h ín h của họ N gu yễn là N guyễn

H ữ u D ậ t đ ó n g ở là n g P h ú c L ộ c c h ia q u â n r a đ ắ p lũ y , g iữ v ữ n g

m ọ i n ơ i, q u â n T r ị n h đ á n h m ã i m ấ y t h á n g k h ô n g đ ư ợ c .

Đ ến th á n g 3 n ăm N hâm D ầ n ( 1 6 6 2 ) , q u â n m ệ t , lư ơ n g h ế t ,

T r ịn h T ạ c p h ả i t h u q u â n v à rư ớ c v u a v ề B ắ c . N g u y ễ n H ữ u D ậ t

đ e m b in h đ u ổ i đ á n h đ ế n s ô n g L i n h G i a n g m ớ i t h ô i.

N ăm ấ y T h ầ n T ò n g v ề rồ i đ ế n t h á n g 9 th ì m ấ t, T r ịn h T ạ c

l ậ p T h á i t ử l à D u y V ũ M iĩíỄ i l ê n l à m v u a t ứ c l à v u a H u y ề n T ô n g .

H u y ề n T ô n g là m vua được 8 n ăm th ì m ấ t. T r ịn h T ạc l ạ i lậ p

H o à n g đ ệ là D u y H ộ i ẳ t l # lê n là m v u a , tứ c là v u a G i a T ô n g .

10. Đánh nhau lần thú bảy

Từ năm T â n S ử u ( 1 6 6 1 ) q u â n h ọ T r ịn h t h u a ở đ ấ t B ắ c B ố

c h ín h r ồ i, T r ị n h T ạ c v ề p h ả i lo v i ệ c n ư ớ c v à p h ả i đ á n h d ẹ p h ọ

M ạc ở đ ấ t C a o B ằ n g , ch o n ê n k h ô n g d òm n g ó đ ế n p h ía N a m ; m ã i

đ ến n ă m N hâm T í ( 16 7 2 ) T r ịn h T ạ c lạ i đ e m m ấy vạn quân và

rư ớ c v u a G i a T ô n g v à o đ ấ t B ắ c B ố c h í n h đ ể đ á n h h ọ N g u y ễ n , s a i

T r ịn h C ăn là m th ủ y q u ân N guyên s u ý , L ê H iế n là m bộ qu ân

T hốn g su ấ t.

C h ú a H iề n c ũ n g s a i e m th ứ tư là H iệ p là m N g u y ê n s ú y đ e m

b in h r a c ù n g N g u y ễ n H ữ u D ậ t v à N g u y ễ n M ỹ Đ ứ c g iữ c á c n ơ i

h iể m y ế u đ ể n g ự đ ịc h , c h ú a H iề n đ e m đ ạ i b in h đ i t iế p ứ n g .

Q u â n h ọ T r ịn h đ ế n đ á n h lu ỹ T r ấ n N in h rất hăng, đã

h a i b a p h e n s ắ p p h á đư ợ c lu ỹ , n h ư n g N g u y ễ n H ữ u D ậ t h ế t sứ c

333
c h ố n g g iữ , q u â n T r ịn h đ á n h m ã i k h ô n g được, phải lùi v ể Bác Bố
c h ín h . Đ ế n t h á n g c h ạ p , t r ờ i m ư a rét v à l ạ i nghe tin ràng Trịnh

C ăn đi đến L in h G ia n g p h ả i b ệ n h n ặ n g , T r ị n h T ạ c b è n sai L é

H iế n Ệ&M ở lạ i tr ấ n th ủ N g h ệ A n , L ê S ĩ T r i ệ t l?± ?6 l à m Đô đốc

đ ó n g ở H à T r u n g đ ể g iữ c á c n ơ i y ế u lộ , l ấ y s ô n g L i n h G i a n g ? f l l ,

tứ c là sô n g G ia n h b â y g iờ m à p h â n g iớ i h ạ n N am B ắ c , rồ i rút
quân vê T h ăn g Long.

T ừ đó N am B ắ c t h ô i v i ệ c c h i ế n t r a n h , m ã i đ ế n k h i T â y Sơ n

k h ở i b in h th ì h ọ T r in h m ối n hân d ịp vào đánh lấ y đ ấ t T huận

H óa

K ể từ năm Đ in h M ão (16 2 7 ) đời v u a T hần T ô n g lầ n th ứ

n h ấ t, đ ến n ăm N hâm T í ( 1 6 7 2 ) đ ờ i v u a G ia T ô n g , v ừ a 4 5 nảm ,

h ọ T r ị n h , h ọ N g u y ễ n đ á n h n h a u c ả t h ả y 7 l ầ n . T r o n g b ấ y n h iê u

lầ n , h ọ N g u y ễ n c h ỉ r a đ á n h h ọ T r ịn h có m ộ t lầ n , đã lấ y được 7

huyện ở p h ía nam sô n g Lam G ia n g , nhưng vì các t ư ớ n g họ

N guyễn k h ô n g đ ồ n g lò n g v ớ i n h a u , c h o n ê n l ạ i p h ả i b ò v ề g iữ

đ ấ t cũ.

Còn như th ế lự c b in h lư ơ n g th ì họ T r ịn h m ạnh h ơ n họ

N g u y ễ n , n h ư n g n g ư ờ i B ắ c p h ả i đ i đ á n h x a x ô i, v ậ n t ả i k h ó k h ản ,

m à người N am t h i đ á n h ỏ đ ấ t n h à m ìn h , có đ ồ n lu ỹ c h ắ c ch ản ,

t ư ớ n g s ĩ h ế t lò n g , c h o n ê n t h à n h r a h a i b ê n đ ố i đ ịc h c h ứ k h ô n g

là m g ì đư ợc n h a u , c h ỉ k h ổ ch o n h ữ n g d â n sự , p h ả i SƯU d ịc h vất
v ả , v à b ị t à n p h á t h iệ t h ạ i r ấ t n h iề u .

334
 CHƯƠNG V

CỒNG VIỆC
•
HỌ
•
TRỊNH
•
LÀM ở ĐẤT BAC
1. Việc giao thiệp với nhà Thanh
2. Việc lấy đất Cao Bằng của họ Mạc
3. Quan chế
4. Việc binh chế
5. Hình luật.
6. Thuế đinh, thuế điển và sưu dịch.
7. Các thứ thuế
8. Sổ chi thu
9. Việc khai mỏ
10. Việc đúc tiền
11. Sự đong lường
12. Việc in sách
13. Việc học hành thi cử
14. Trường học võ
15. Làm quốc sử
16. S ự đánh dẹp giặc giã trong nước: Giặc Ngân già; Giặc
N in h Xá; Nguyễn Hữu c ầ u ; Nguyễn Danh Phương;
Hoàng Công Chất; Lê D uy Mật.

1. Việc giao thiệp vói nhà Thanh

N ăm Q u í M ã o ( 1 6 6 3 ) lú c ấ y n h à M in h đ ã m ấ t r ồ i, v u a n h à

T h a n h có ch o sứ s a n g d ụ v u a A n N am v ề tr iề u cống. B ấ y g iờ

T r ị n h T ạ c U P t 'f m ớ i c h o s ứ đ e m đ ồ c ố n g lệ s a n g Y ê n K in h

( tứ c l à B ắ c K i n h ) đ ể c ầ u p h o n g c h o v u a L ê . Đ ế n n ă m Đ i n h M ù i

(16 6 7 ) v u a K h a n g H i n h à T h a n h s a i s ứ s a n g p h o n g ch o v u a L ê

là m A n N a m q u ố c v ư ơ n g ậ r ì^ ĩiS ìE .

335
 T ừ đ ó h a i n ư ố c th ô n g sứ vớ i n h a u n h ư th ư ờ n g , v ể sau dỉu
c ó l ô i t h ô i v ề n h ữ n g v i ệ c g i ặ c c ư ớ p v à v i ệ c g i ớ i h ạ n ờ p h í a th ư ợ n g

d u , n h ư n g b a o g i ờ v u a n h à T h a n h c ũ n g c h ủ l ấ y s ự h ò a b ì n h , cho

n ê n v iệ c g ì c ũ n g t r a n g t r ả i x o n g x u ô i.

2. V iệ c lấy đất C a o Bằng củ a họ M ạc

N ăm A t S ử u ( 1 6 2 5 ) M ạ c K í n h K h o a n đ ã x i n v ể h à n g , được

phong là m T h ái úy Thông quốc côn g, cho g iữ đ ấ t C a o Bằng.

Song đến năm M ậu D ần (16 3 8 ) K ín h K hoan m ấ t , c o n l à M ạc

K ín h V ụ ^ ỊỊ& M (có c h ỗ g ọ i là M ạc K ín h H o à n M I Ỉ t c ) không

n h ận c h ứ c v à k h ô n g c h ịu v ề c ố n g , lạ i tự x ư n g là m v u a h iệ u u

T h u ậ n Đ ứ c ỊIH @ .

T ừ đ ó h ọ M ạ c c ứ t h ỉ n h t h o ả n g đ e m q u â n v ề c ư ớ p p h á ỏ m ạn

T h á i N g u y ê n , q u a n q u â n đ á n h đ u ổ i n h i ề u l ầ n , n h ư n g k h ô n g trừ

h ẳ n đ i đ ư ợ c.

N ăm Đ in h V ị ( 16 6 7 ) T r ịn h T ạ c đ e m đ ạ i b i n h c ù n g các

tư ớ n g là Đ in h V ă n T ả T 2 fc & Lê C hâu L ê H iế n lên

đán h lấ y đ ấ t C a o B ằ n g . M ạ c K í n h V ụ p h ả i b ỏ c h ạ y s a n g T àu.

T r ịn h T ạc m ớ i tr e o b ả n g , c h iê u tậ p dân s ự v ề là m ă n , v à đặt

quan c a i tr ị, lạ i s a i V ũ V in h 2£<5ft l à m đốc trấ n đ ấ t C a o B àng,

Đ i n h V ă n T ả là m , t r ấ n t h ủ đ ấ t T h ấ t T u y ể n (tứ c là T h ấ t K h ê bẳy

g iờ ).
M ạ c K í n h V ụ ở b ê n T à u , l ấ y v à n g b ạ c đ ú t ló t c h o q u a n nhà

T han h đ ể tâ u x in vớ i T h a n h đ ế bắt họ T r ịn h trả l ạ i đ ấ t C ao

B ằ n g ch o h ọ M ạ c . T h a n h Đ ế ch o K ín h V ụ v ề ở N a m N in h

r ồ i s a i s ứ s a n g th ư ơ n g n g h ị vớ i N a m t r i ề u v ề v i ệ c ấ v . T r i ể u đ in h

A n N am v à sứ T h a n h bàn đi bàn lạ i m ã i, s a u T r ịn h T ạ c phải

c h ịu t r ả lạ i ch o h ọ M ạ c đ ấ t 4 châu ở C ao B ằn g là c h á u T hach

L âm , Q u ản g U yên, Thượng Lan g, H ạ Lan g và tr iệ u q u a n đ ốc

t r â n V ũ V in h v ề .

336
i
 v ề sau N gô T am Q u ế :H H Í Ế phản nhà T hanh ở đất V ân

N am v à đ ấ t Q u ả n g T â y , M ạ c K ín h V ụ c ù n g v ề đ ả n g v ó i T a m

Q uế m à c h ố n g lạ i n h à T h a n h . Đ ế n k h i T a m Q u ế c h ế t r ồ i, n h à

T h a n h đ ã lấ y lạ i đ ấ t Q u ả n g T â y , h ọ T r ịn h m u ố n n h â n d ịp ấ y m à

trừ h ọ M ạ c c h o x o n g , b è n m ộ t m ặ t s a i Đ in h V ă n T ả T v à

N guyễn H ữ u Đ ă n g lê n đ á n h M ạ c K ín h V ụ . Đ ế n t h á n g

tá m n ă m Đ in h T ị ( 1 6 6 7 ) , Đ in h V ă n T ả lấ y đ ư ợ c t h à n h C a o B ằ n g .

M ạc K ín h V ụ c ù n g h ọ h à n g c h ạ y s a n g L o n g C h â u , b ị q u a n n h à

T h a n h b ắ t g iả i s a n g t r ả ch o A n N a m .

Từ kh i M ạc M ậu H ợp p h ả i b ắ t, họ M ạc th ấ t th ủ T hăng

L o n g r ồ i, c o n c h á u c h ạ y lê n m ạ n n g ư ợ c , n h ờ t h ế n ư ỏ c T à u đ ư ợ c

g iữ đ ấ t C a o B ằ n g , t ư ơ n g t r u y ề n đ ư ợ c 3 đ ờ i, l à M ạ c K í n h C u n g ,

M ạc K ín h K h o a n v à M ạ c K ín h V ụ ; đ ế n n a y m ớ i m ấ t h ẳ n . D ò n g

dõi h ọ M ạ c h o ặ c b ị b ắ t, h o ặ c v ề h à n g , có n h iề u n gư ờ i đư ợ c th a ,

ch o là m q u a n v ớ i h ọ T r ịn h .

3. Quan Chế
T rư ố c k h i h ọ M ạ c cư ớ p n g ô i n h à L ê th ì q u a n c h ế v ẫ n th e o

như đời H ồ n g Đ ứ c n h ư n g từ k h i n h à L ê T r u n g H ư n g v ề

sa u , c h ín h q u y ề n v ề h ọ T r ịn h , c h o n ê n q u a n c h ế c ó k h á c í t n h iể u .

T rư ớ c t h ì t r ê n c ù n g c ó q u a n T h a m t ụ n g # Í Í Ế v à q u a n B ồ i t ụ n g

ÍẦẾđể c o i v i ệ c c h í n h t r ị , t ứ c l à g i ữ c h ứ c T ể t ư ớ n g đ ờ i x ư a , r ồ i đ ế n

các q u a n T h ư ợ n g th ư ở L ụ c bộ.

L ụ c b ộ là : L ạ i b ộ c o i v iệ c t h u y ê n c h u y ể n c á c q u a n v iê n , v iệ c

t h ă n g h à m t h ư ỏ n g tư ớ c , v i ệ c c á c h c h ứ c g i á n g t r ậ t , tứ c l à c o i m ọ i

v iệ c r i ê n g v ề q u a n lạ i t r o n g n ư ớ c. H ộ b ộ c o i v iệ c đ iề n th ổ v à

n h â n d â n , t h u ế k h ó a , lư ơ n g t i ề n t h u v à o p h á t r a . L ễ b ộ c o i v iệ c

n g h i lễ , t ế t ự , v i ệ c h ọ c h à n h , t h i c ử , v i ệ c á o m ũ p h ẩ m phục và

p h ù ấ n , v iệ c là m c h ư ơ n g là m b iể u , v iệ c đ i sứ n ư ớ c n ọ n ư ố c k ia ,

v iệ c c o i t h i ê n v ă n , là m lịc h , là m th u ố c , b ó i to á n , v iệ c q u a n h ệ

337
t ă n g n i, đ ạ o s ĩ, v iệ c â m n h ạ c c a xư ớ n g . B in h b ộ co i c á c v õ q u an ,

quân lín h và v iệ c p h ò n g b ị b iê n g iớ i,... H ìn h b ộ c o i v iệ c h ìn h

p h á p , k iệ n tụ n g . C ô n g b ộ c o i v iệ c x â y đ ắ p th à n h t r ù c u n g đ iệ n ,

c ầ u c ố n g , đ ư ờ n g s á , s ô n g n g ò i, r ừ n g n ú i.

Đ ến năm M ậu T u ất (17 18 ) đời v u a D ụ Tông, T n n h Cương

lạ i đ ặ t r a L ụ c P h iê n A # ở b ê n p h ủ c h ú a , c ủ n g n h ư L ụ c bộ ỏ

b ê n n h à v u a , đ ể c o i m ọ i v iệ c c h ín h t r ị.

V ề v iệ c v õ b ị t h ì trư ỏ c có N g ũ p h ủ là : T r u n g q u ả n p h ù . Đ ô n g

quân phủ, T ây quân phủ, N am quân phủ, Bắc quản p h ù . M ỗi

m ộ t p h ủ đ ặ t m ộ t Đ ô đ ốc p h ủ có q u a n t ả h ữ u Đ ô đ ố c COI v i ệ c c à

q u â n . T r o n g đ ờ i v u a T h á n h T ô n g t h ì T h a n h H ó a , N g h ệ A n th u ộ c

v ể T ru n g q u ân ; H ả i D ương, A n B a n g th u ộ c v ề Đ ô n g q u ả n ; Sơ n

N am , T h u ận H óa, Q u ản g N am th u ộ c v ề N a m Q uân; T am G ia n g ,

H ư n g H ó a th u ộ c v ê T â y q u â n ; K in h B ắ c , L ạ n g S ơ n th u ộ c v ề B ắc

qu ân . Đ ến năm G iá p T h ìn (16 6 4 ) đời v u a H uyền T ô n g , T r ịn h

T ạc lạ i đ ặ t th ê m ch ứ c C h ư ở n g p h ủ sự v à T h ự p h ủ 8ự

n / íĩ^ đ ể coi h ế t th ả y các q u ân .

C á c q u a n c h ứ c t h ò i b ấ y g iờ , c h i a r a l à m b a b a n : v á n b a n , võ

ban và g iá m b a n . T h e o t h ư ờ n g lệ t h ì c h ỉ c ó v ă n b a n v à võ ban

m à t h ô i. N h ư n g t ừ k h i h ọ T r ịn h g iữ q u y ề n b ín h v à lạ i y ê u d ù n g

c á c n ộ i g iá m , th ư ờ n g c h o r a là m q u a n c o i v iệ c c h ín h tr ị, ch o n ên

m ớ i đ ặ t r a g iá m ban. B an n à y đ ến cu ố i đời c ả n h H ư n g (17 4 0 -

17 6 8 ) m ới bỏ.

T ừ k h i h ọ T r in h cầm q u y ền , th ì b ê n nhà vua g ọ i là T n ể u

đ ìn h ! § ị ĩ , b ê n p h ủ c h ú a g ọ i là P h ủ L iê u fä fä Phàm n h ừ n g v iệ c

c h ín h t r ị v à q u â n d â n đ ề u d o b ê n p h ủ c h ú a đ in h đ o ạ t h ế t c ả , cho

nên ngư ời ta th ư ờ n g d ù n g chữ Phủ L iê u , ch ứ không m ấy kh:

d ù n g c h ữ T n ê u đ ì n h , v ì T r i ề u đ ì n h c h ỉ c ó c á i h ư v ị , c h ứ k h ô n g có

q u yền gì nữ a.

Sự k é n c h ọ n c á c q u a n lạ i t h i lệ cứ m ấ y n ă m lạ i k h à o h ạch

m ộ t lầ n , a i k h ô n g x ứ n g ch ứ c th ì p h ả i g iá n g x u ố n g .

338
 K h i n à o q u a n v iê n v ể h ư u t r í th ì đư ợ c ă n dân lộ c , n h ư l à

quan n h ấ t p h ẩ m th ì m ỗi n ăm đ ư ợ c 4 0 0 q u a n t i ề n d â n lộ c c ủ a

bốn n ă m x ã ; q u a n n h ị p h ẩ m được 30 0 h o ặc 2 5 0 q u a n c ủ a h a i b a

xã, q u a n t a m p h ẩ m đ ư ợ c 2 5 0 h a y 1 5 0 q u a n c ủ a m ộ t h a i x ã ; q u a n

tứ p h ẩ m được 15 0 q u an củ a m ột xã; qu an n gũ ph ẩm được 10 0

quan c ủ a m ộ t x ã .

Đ ờ i b ấ y g iờ l ạ i đ ặ t r a m ộ t p h é p r ấ t h a y , n h ư l à c ấ m không

cho c á c q u a n v i ê n lậ p t r a n g t r ạ i ở c h ỗ m ìn h là m q u a n , bởi v ì

th ư ờ n g c ó n h i ề u n g ư ờ i ỷ q u y ề n t h ế m à h à h i ế p l ấ y r u ộ n g đ ấ t c ủ a

d ân , rồ i n u ô i n h ữ n g đ ồ g ia n á c là m t ô i tớ , đ ể q u ấ y n h i ễ u m ọi

n g ư ờ i, đ ế n n ỗ i c ó n h i ề u n ơ i d â n p h ả i x i ê u t á n đ i . Ã y c ũ n g l à m ộ t

v iệ c đ õ h ạ i c h o d â n , v à l ạ i c ó t h ể g iữ l i ê m c h o q u a n v ậ y .

N h ư n g v ề s a u , từ đờ i T r ịn h G ia n g m # I trở đ i n h à c h ú a chơ i

bời x a x ỉ , l ạ i c ó n h i ề u g i ặ c g i ã , p h ả i t ì m c á c h l ấ y t i ề n , đ ặ t r a l ệ c ứ

tứ p h ẩ m t r ở x u ố n g a i n ộ p 6 0 0 q u a n t h ì đ ư ợ c t h ă n g c h ứ c m ộ t b ậ c .

Còn n h ữ n g n g ư ờ i c h â n t r ắ n g m à a i n ộ p 2 8 0 0 q u a n t h ì đ ư ợ c b ổ t r i

p h ủ , 1 8 0 0 q u a n t h ì b ổ t r i h u y ệ n . (1)

N h ư th ế , h ễ a i có tiề n là đư ợ c q u y ề n t r ị d â n , c h ứ k h ô n g c ầ n

có t à i n ă n g g ì c ả , t h à n h r a c á i p h ẩ m g iá c ủ a n h ữ n g n g ư ờ i là m

q u a n đ ò i b ấ y g iờ c ũ n g k é m d ầ n đ i.

4. Việc binh chế

K h i n h à L ê T ru n g hư ng ra đánh họ M ạc, số q u â n ch ỉ có hơ n

5 6 0 0 0 n g ư ờ i m à t h ô i . <2) v ề s a u , t ừ l ú c đ á n h đ ư ợ c h ọ M ạ c r ồ i , h ọ

(1) Việc bán phẩm hàm đã có từ đời vua Dụ Tông nhà Trần và đời vua
Thánh Tông nhà Lê. Nhưng mà bấy giò chỉ cho lấy hàm mà thôi, chứ không thực
chức.
(2) Khi vua Lê Thái Tổ ra đánh nhà Minh thì sô' binh bấy giò được 25
vạn, chia ra làm 5 quân, gọi là trung quân, tiền quân, hậu quân, tả quân, hữu
quân. Đến khi đánh dẹp xong rồi, cho 15 vạn về làm ruộng, còn để lại 10 vạn
chia làm 5 đạo gọi là đông đạo, tây đạo, nam đạo, bắc đạo và hài tây đạo.

339
T r ịn h c h ia r a là m h a i th ứ b in h : m ộ t th ứ g ọ i là ư u b in h th i

lấ y lín h ở b a p h ủ đ ấ t T h a n h H ó a v à ỏ b ố n p h ủ đ ấ t N g h ệ A n , lệ

c ứ b a s u ấ t đ in h lấ y m ộ t t ê n lín h ; m ộ t t h ứ g ọ i là n h ấ t b in h —

th ì lấ y lín h ở tứ trấn ở đất Bắc là Sơ n N am . K in h B á c , H ài

D ư ơ n g , S ơ n T â y , lệ c ứ 5 s u ấ t đ in h lấ y m ộ t t ê n lín h .

L ín h ư u b in h t h ì đ ó n g ở k in h t h à n h , k é n v à o là m q u â n Túc

v ệ đ ể c a n h g iữ n h ữ n g n ơ i đ ề n v u a p h ủ c h ú a . N h ữ n g lín h ấ y đả

đ ư ợ c c ấ p c h o c ô n g đ iề n , lạ i đ ư ợ c t h ê m ch ứ c sắc.

L ín h n h ấ t b in h th ì ch ỉ đ ể đ ủ g iữ các trấ n , v à hầu h ạ cốc

q u a n , c ò n t h ì c h o v ề là m r u ộ n g , c ó k h i n à o c ầ n d ù n g đ ế n t h ì m ới

g ọ i, n h ư l à v ề đ ờ i T r ịn h D oanh có lắ m g iặ c g iã , p h ả i đánh

dẹp n h iề u n ơ i, t h ì m ới gọi đ ến lín h tứ trấ n , cà th à y đ ư ợ c độ

c h ừ n g 1 1 . 5 0 0 n g ư ờ i, c h ia r a là m 2 0 v ệ . S a u l ạ i đ ổ i r a l à m cơ , là m

đ ộ i, m ỗ i cơ c ó 2 0 0 n g ư ờ i, đ ể 1 0 0 ngư ờ i ở tạ i n g ủ , còn 1 0 0 người

ch o v ề là m r u ộ n g , r ồ i c ứ l ầ n lư ợ t t h a y đ ổ i n h a u m à v ề .

5. Hình luật
H ì n h l u ậ t v ề đ ờ i ấ y t h ì đ ạ i k h á i c ũ n g n h ư đ ờ i T i ể n L ê . H ìn h

p h á p t h ì c h ia r a là m 5 t h ứ g ọ i l à ” . g ũ h ì n h ; x u y , t r ư ợ n g , đ ổ , lư u

và t ử . N h ư n g t r ư ớ c t h ì t ộ i g ì c ũ n g đ ư ợ c c h o c h u ộ c c ả n>, đ ế n dời

vua H uyền t ô n g , T r ị n h T ạ c H P ^ đ ị n h l ạ i : t r ừ n h ữ n g n h i ể u đư ợc

d ự v à o b á t n g h ị <2> r a , c ò n a i p h ạ m t ộ i g ì c ứ c h iế u t h e o tộ i n ặ n g

n h ẹ m à lu ậ n h ìn h , c h ứ k h ô n g c h o c h u ộ c n ữ a

(1) Tội trượng thì cứ mỗi một trượng là quan tam phẩm phâi chuộc 5 tiền,
quan tứ phẩm phải chuộc 4 tiền, quan ngũ phẩm 3 tiền, quan thất bát phÀm 2
tiền, từ củu phẩm cho xuống đến thứ nhân thì 1 tiền.
Tội đồ làm lính coi chuồng voi thì phải chuộc 60 quan, làm lính đồn đién
thì 100 quan.
Tội lưu cận châu thì phải chuộc 130 quan, viễn châu thi 290 quan.
Tội tử thì phải chuộc 330 quan.
(2) Đã nói ở đòi vua Lê Thái Tổ

340
 T r ư ớ c t h ì a i đ ã p h ả i tộ i lư u , l ạ i p h ả i t ộ i c h ặ t t a y n ũ a . Đ ế n

đời v u a D ụ T ô n g , T r ị n h C ư ơ n g m ớ i b ỏ c á i lu ậ t c h ặ t t a y v à

đ ổi lạ i n h ư l à a i p h ả i c h ặ t h a i b à n t a y v à p h ả i lư u đ ầ y v i ễ n c h â u

th ì c ả i là m tộ i đ ồ c h u n g th â n ; a i p h ả i c h ặ t m ộ t b à n t a y v à p h ả i

lư u n g o ạ i c h â u t h ì đ ổ i l à m t ộ i đ ồ 1 2 n ă m ; a i p h ả i c h ặ t h a i n g ó n

ta y trỏ v à p h ả i lư u c ậ n c h â u , t h ì đ ổ i là m tộ i đ ồ 6 n ă m . C ò n n h ư

a i p h ạ m tộ i t r ộ m cư ớ p t h ì k h ô n g k ể v à o lệ ấ y .

T r ịn h T ạ c lạ i đ ịn h r a h a i p h é p x ử k iệ n . C h ia n h ữ n g v iệ c

k iệ n t ụ n g r a l à m h a i th ứ . N h ữ n g v iệ c m ư u s á t , đ ạ o , k iế p t h ì g ọ i

là đ ạ i t ụ n g ; n h ữ n g v i ệ c h ộ , h ô n , ẩ u đ ả , t h ì g ọ i l à t i ể u t ụ n g . Q u a n

xử k iệ n m à k h ô n g h ợ p lẽ , t h ì p h ả i p h ạ t t iề n , c ò n n h ữ n g v i ệ c đ ã

xử p h ả i lẽ r ồ i, n g ư ờ i k iệ n c ò n đ i k iệ n n ữ a t h ì n g ư ờ i ấ y c ũ n g p h ả i

p h ạ t tiề n .

N h ữ n g v iệ c á n m ạ n g , tr ộ m c ư ố p v à n h ữ n g v iê c h ộ , h ô n , đ iề n

th ổ t h ì p h ả i t h e o t h ứ tự m à x é t x ử . N h ư v i ệ c á n m ạ n g t h ì q u a n

phủ h u y ện x é t , r ồ i đ ệ lê n đ ể T h ừ a T i ặ :E 3 v à H iế n ti ® p] h ộ i

đ ồn g x é t lạ i. V iệ c tr ộ m cư ớ p, ở K in h Đ ô t h ì d o q u a n Đ ể lĩn h ịữivẫ
x é t lạ i, ở c á c t r ấ n t h ì d o q u a n T r ấ n t h ủ lí S v f x é t lạ i .

P h à m n h ữ n g v iệ c đ ạ i tụ n g t iể u t ụ n g m à ở h u y ệ n p h ủ h a y là

ỏ T h ừ a T i, T r ấ n T i, x ử k h ô n g x o n g t h ì đ ế n H iế n T i x é t lạ i. ở

H iế n T i k h ô n g x o n g , t h ì đ ế n G i á m s á t H lP ? x é t l ạ i . ở G i á m s á t v à

Đ ề E n h k h ô n g x o n g t h ì đ ế n N g ự s ử đ à i m í L o 1 x é t lạ i.

N h ữ n g v iệ c n h â n m ạ n g th ì h ạ n c h o 4 th á n g , v iệ c trộ m cư ớ p

đ iề n t h ổ t h ì 3 t h á n g , v i ệ c h ô n n h â n ẩ u đ ả t h ì 2 t h á n g , c h ứ lệ

k h ô n g ch o đ ể lâ u , là m m ấ t c ô n g v iệ c c ủ a d â n .

6. Thuế Đinh, Thuế Điền và Sưu dịch

T rư ớ c lệ cứ s á u năm là m s ổ h ộ t ị c h m ộ t l ầ n , r ồ i c ứ t ù y sô"

d â n đ in h n h iề u ít m à đ á n h th u ế , g ọ i là " q u í đ ồ n g n iê n m ỗ i

tê n đ in h cứ t ù y h ạ n g , h o ặ c đ ó n g m ộ t q u a n h a y là m ộ t q u a n tá m

341
tiề n , tứ c là t h u ế th â n . Đ ế n năm K ỷ D ậ u (16 6 9 ) đời v u a H uyén

Tông, quan T ham tụ n g là ô n g P h ạ m C ô n g T rứ x in đ ặ t r*

phép b ìn h lệ ¥ $ 1 , n g h ĩa là là m s ổ đ in h n h ấ t đ ịn h m ộ t l ẩ n , rổi

là n g nào p h ải đóng bao n h iê u s u ấ t đ in h , c ứ th e o n h ư th ế mà

đ ó n g m ã i, ch ứ có đ ẻ th ê m r a c ũ n g k h ô n g k ể , m à c ó c h ế t đ i củng

k h ô n g trừ .

L ậ p p h é p ấ y là đ ể c h o d â n k h ỏ i p h ả i là m s ổ , m à q u a n củn g

k h ỏ i p h ả i t r a x é t , n h ư n g p h ả i m ộ t đ i ề u b ấ t t i ệ n l à v ể s a u s ố đ in h

hơn kém b a o n h i ê u , q u a n k h ô n g b i ế t đ ư ợ c n ữ a . Đ ế n n ả m Q u í Tị

( 1 7 1 3 ) đ ờ i v u a D ụ T ô n g , s ử c h é p r ằ n g s ố d â n n ộ i t ịc h p h ả i đóng

t h u ế c h o n h à v u a c ả t h ả y c h i 2 0 6 . 3 1 5 s u ấ t m à th ô i.

C ò n n h ư t h u ế đ iề n t h ì n ă m K ỷ H ợ i ( 1 7 1 9 ) đ ờ i v u a D ụ Tông,

T r ịn h Cương s a i c á c q u a n p h ủ h u y ệ n v à q u a n T h ừ a C h ín h ,

H iế n s á t là m v i ệ c đ ạ c đ i ề n đ ể m à c h i a t i ề n t h u ế c h o c á c d â n xã

c h o đ ề u . L ệ b ấ y g i ờ c ứ đ o c ô n g đ i ề n c ô n g t h ổ m à đ á n h t h u ế , gọi

là "th u ế c h i a r a l à m b a h ạ n g . H ạ n g n h ấ t m ỗ i m ẫ u đ ồ n g n iê n

đ ó n g 1 q u a n , h ạ n g n h ì 8 t iề n , h ạ n g b a 6 tiề n .

N hữ ng SƯU d ịc h n h ư là v iệ c t ế tự tr o n g đ ề n v u a p h ủ chúa,

v i ệ c s ử a s a n g t r ư ờ n g t h i , v i ệ c l à m c ầ u c ố n g , đ ắ p đ ư ờ n g s á , g iữ đê

đ i ề u ,.. . t h ì c ứ t ù y n g h i m à b ổ c h o c á c s u ấ t đ in h đ ể lấ y tiề n m à

cu n g ứ n g cho đủ.

Ấ y , c á c th ứ t h u ế trư ớ c đ á n h là v ậ y . Đ ế n n ă m Q u í M ã o (17 2 3 )

quan T ham t ụ n g l à ô n g N g u y ễ n C ô n g H ã n g S Ê Â ' ÿ t t h e o p h é p tô

lã p h ép d u n g M v à p h é p đ i ệ u H ỉ c ủ a n h à Đ ư ờ n g m à c h á m chư ớ c,

s ử a s a n g lạ i, n h ư s a u n à y :

- P h é p tô , tứ c là p h é p đ á n h t h u ế đ iể n th ổ , c ứ m ỗ i m ẫ u cón g

đ i ề n l à p h ả i n ạ p 8 t i ề n t h u ế , m à r u ộ n g n à o c ấ y h a i m ù a t h i c h ia

ba, quan lấ y m ột ph ần th ó c. N h ữ n g đ ấ t b ã i c ủ a q u a n , c ứ m ỗi

m ẫ u n ạ p t h u ế 1 q u a n 2 tiề n ; c h ỗ n à o tr ồ n g d â u th ì n ộ p m ộ t nử a

b ằ n g tơ , c h ỗ n à o k h ô n g t r ồ n g d â u t h i n ộ p c ả b ằ n g t i ề n .

C á c r u ộ n g t ư đ i ề n n g à y t r ư ó c k h ô n g đ á n h t h u ế , đ ế n b ấ y g iò

342
m ới đ á n h : r u ộ n g h a i m ù a m ỗ i m ẫ u 3 tiề n , r u ộ n g m ộ t m ù a m ễ i
m ẫ u 2 tiề n .

P h é p d u n g , tứ c là p h é p đ á n h t h u ế t h â n , cứ m ỗ i s u ấ t đ in h là

đ ồ n g n iê n đ ó n g 1 q u a n 2 t iề n . N h ữ n g n g ư ờ i s in h đ ồ , lã o h ạ n g v à

h o à n g đ in h ™ t h ì đ ó n g m ộ t n ử a .

P h é p đ iệ u , tứ c là p h é p b ắ t d â n đ ó n g t iề n SƯU d ịc h , c ứ m ỗ i

m ộ t s u ấ t đ in h , m ộ t n ă m 2 m ù a , m ù a h ạ p h ả i đ ó n g 6 tiề n , m ù a

đ ô n g p h ả i đ ó n g 6 tiề n . Q u a n lấ y t iề n ấ y m à là m c á c v iệ c , k h ô n g

p h iề n đ ế n d â n n ữ a .

7. Các thứ thuế

Đ ờ i b ấ y g iờ đ á n h t h u ế c á c t h ứ t h ổ s ả n , t h u ế m ỏ , t h u ế đ ò ,

t h u ế c h ợ ,... n h ư n g m à n h ữ n g t h u ế ấ y , k h i đ á n h k h i t h ô i , k h ô n g

có n h ấ t đ ịn h .

1 . T h u ế t u ầ n ti. C á c t h u y ề n b è ch ở h à n g h ó a đ i b u ô n b á n ở

tr o n g s ô n g c ũ n g p h ả i c h ịu t h u ế . T r o n g n ư ớ c lậ p r a c ả t h ả y 2 3 sở

tu ần ti đ ể th u th u ế : n h ư tr e g ỗ th ì cứ 10 p h ần đ án h th u ế m ột

phần ; n h ữ n g đồ tạ p h ó a th ì 4 0 p h ầ n đ án h th u ế m ộ t p h ầ n .

2 . T h u ế m u ố i: N ă m T â n S ử u ( 1 7 2 1 ) T r ịn h C ư ơ n g đ ặ t q u a n

G iá m đường § ? íiđ ể đánh t h u ế m u ô i, c ứ 10 phần, qu an lấ y 2

phần. N h ữ n g người bu ô n m u ố i p h ả i lĩn h th ẻ c ủ a quan G iá m

đư ờ n g, t h ì m ớ i đ ư ợ c m u a m u ô i, m à trư ố c p h ả i m u a c ủ a q u a n đ ã ,

rồ i s a u m ố i đư ợ c m u a c ủ a n h ữ n g n g ư ờ i là m m u ố i. V ì đ á n h t h u ế

n h ư th ế , c h o n ê n g iá m u ố i c a o đ ế n m ộ t t iề n m ộ t đ ấ u m u ô i, d â n

sự ă n u ố n g k h ổ sỏ . B ở i v ậ y đến năm N hâm T í (17 3 2 ) T r ịn h

G ia n g b ỏ t h u ế m u ố i k h ô n g đ á n h n ữ a .

Đ ến n ăm B ín h T h ìn ( 17 4 6 ) T r ịn h D o a n h lạ i lậ p lạ i p h é p

đ á n h t h u ế m u ố i, c ứ c h ia r a 5 0 m ẫ u r u ộ n g m u ố i là m m ột bếp,

(1) Lão hạng là những người từ 50 tuổi đến 60 tuổi. Hoàng đinh là người
mới có 17 đến 19 tuổi

343
m ỗ i b ế p p h ả i n ộ p 4 0 h ộ c m u ố i t h u ế , m ỗ i m ộ t h ộ c đ á n h g iá là 18 0

đ ồ n g tiề n , tứ c là b a tiê n .

3. T h u ế th ổ sả n . N ă m G i á p T h ì n ( 1 7 2 4 ) , T r ị n h C ư ơ n g đ ịn h

l ệ đ á n h t h u ế c á c t h ổ s ả n , n h ư l à v à n g , b ạ c , đ ồ n g , k ẽ m , 9 ơ n , d iê m

t i ê u , t h a n g ỗ , t h a n đ á , t r e , g ỗ , tơ l ụ a , q u ế , c á m ắ m . c á c đ ồ d ụ n g

v ậ t n h ư là rư ợ u , m ậ t, d ầ u và các đồ th ậ p v ậ t n h ư g i ấ y , c h iế u ,

v ả i...

8. Sổ chi thu
V ề th ờ i T r in h G ia n g là m c h ú a , c ó lắ m g i ặ c g i ã p h ả i c h i t iê u

n h iề u v iệ c , c h o n ê n n ă m K ỷ M ù i (17 3 1) các quan x in đ ặ t quan

đ ể c ù n g v ớ i H ộ p h iê n m à là m 8 ổ b i ê n r õ đ ồ n g n i ê n t h u v à o đư ợ c

b a o n h iê u v à p h á t r a m ấ t b a o n h iê u , đ ể liệ u s ự c h i d ụ n g ch o vừ a.

9. V iệc khai m ỏ
N ư ớ c t a t ừ đ ờ i b ấ y g iờ ỏ T u y ê n Q u a n g t h ì c ó m ò đ ổ n g ỏ T u

Long, m ỏ bạc ở N am X ư ơ n g v à ở L o n g S in h , ở H ư n g H ó a t h ỉ có

m ỏ đ ồ n g ỏ T r in h L a n và N gọc U yển, ở T h á i N g u y ê n th ì có m ỏ

đ ồn g ở S á n g M ộc, Y ê n H ậ n , L iê m T u y ề n , T ố n g S in h , V ũ N ông;

m ỏ v à n g ở K im M ã, T am Lộng; m ỏ kẽm ở c ồ n M in h , ở L ạ n g Sơ n

t h ì có m ỏ đ ồ n g ở H o à i V iễ n .

N hững m ỏ ấy đều là ngư òi T àu san g k h ai cả, bao n h iê u

quyền lợ i v ề ta y ngư ời T à u h ế t, c ủ a 10 phần nhà nước không

được m ột p h ầ n . M à những phu T àu san g là m m ỏ th ư ờ n g h ay

quấy n h iễ u dân sự . T uy rằn g năm Đ in h D ậu (17 17 ) T r ịn h

C ư ơ n g đ ã đ ịn h lệ r ằ n g n h ữ n g n g ư ờ i T à u s a n g k h a i m ỏ: ch ỗ đ ôn g

lắ m c h ỉ đ ư ợ c đ ế n 3 0 0 n g ư ờ i, c h ỗ đ ô n g v ừ a 2 0 0 n g ư ờ i, c h ỗ í t 10 0

n g ư ờ i m à t h ô i. T h ế m à v ề s a u c ó n ơ i p h u k h á c h đ ô n g đ ế n h à n g

vạn n g ư ờ i, r ồ i s i n h s ự đ á n h n h a u , t h ư ờ n g p h ả i d ù n g đ ế n b in h

lín h t h ì đ á n h d ẹ p m ã i m ớ i x o n g .

344
r\

10. Việc đúc tiền

N h à H ậ u L ệ t r u n g h ư n g lê n r ồ i, v ẫ n t iê u t iề n H ồ n g Đ ứ c , v à

ở trấ n n à o c ũ n g c ó sở đ ú c t iề n ; n h ư n g v ì c ó lắ m s ự n h ũ n g lạ m

ch o n ê n đ ế n n ă m Q uí D ậu ( 1 7 5 3 ) T r ịn h D o a n h m ớ i b ỏ sở đ ú c

tiể n ở c á c t r ấ n , m à c h ỉ đ ể h a i sở g ầ n đ ấ t K i n h S ư m à t h ô i. Đ ế n

n ăm B ín h T h â n ( 1 7 7 6 ) đ ờ i c ả n h H ư n g v u a H iế n T ô n g , k h i h ọ

T r ịn h đ ã l ấ y được đ ấ t T h u ậ n H ó a r ồ i, l ạ i m ở lò đ ú c t i ề n ỗ P h ú

X u ân đ ú c r a 3 v ạ n q u a n tiề n c ả n h H ư n g n ữ a .

Đ ờ i b ấ y g iờ c ũ n g c ó đ ú c r a b ạ c l ạ n g đ ể t i ê u d ù n g . M ỗ i m ộ t

lạ n g l à 1 0 đ ồ n g , m ỗ i đ ồ n g g i á h a i t i ề n . B ạ c ấ y c h ặ t r a m à t i ê u

c ũ n g đư ợ c.

11. Sự đong - lưòng

S ự đ o n g l ư ờ n g t h ì t r ư ớ c v ẫ n t h e o l ổ ì c ũ , c ứ 6 h ạ p pî" l à m ộ t

th ăn g ỹ h n h ư n g từ n ă m G iá p T h ìn (16 6 4 ) ô n g P h ạ m C ô n g T rứ

đ ịn h l ạ i , l ấ y m ộ t c á i ố n g g ọ i l à h o à n g c h u n g q u ả n ỉ t M I ? l à m

ch ừ n g. C á i ố n g ấ y đ ự n g đ ư ợ c 1 2 0 0 h ộ t th ó c đ e n , g ọ i là m ộ t th ư ợ c

Ü, rồ i cứ 10 thược là m m ột hạp, 10 hạp là m m ột th ă n g , 10

th ă n g là m m ộ t đ ấ u , 1 0 đ ấ u là m m ộ t h ộ c .

12. Việc in sách

N gư ờ i nư ớ c t a h ọ c c h ữ N h o đ ã lâ u m à n h ữ n g s á c h h ọ n h ư là

T ứ th ư , N g ũ K in h to à n t h ị d ù n g s á c h in c ủ a T à u c ả . N ă m G iá p

D ần ( 17 3 4 ) đ ò i v u a T h u ầ n T ô n g , T r ịn h G ia n g m ớ i b ắ t k h ắ c b ả n

in , i n c á c s á c h p h á t r a m ọ i n ơ i v à c ấ m k h ô n g c h o m u a s á c h in

b ê n T à u n ữ a . Ã y c ũ n g l à m ộ t s ự lợ i c h o s ự t à i c h á n h c ủ a n ư ớ c t a .

13. Việc học hành thi cử

S ự h ọ c h à n h v ề đ ò i H ậ u L ê , t h ì đ ạ i k h á i c ũ n g g iô n g n h ư đờ i

T iề n L ê , t r o n g n ư ố c ở đ â u c ũ n g l ấ y N h o h ọ c l à m trọ n g , ở Q uốc

345
T ử G iá m t h ì đ ặ t q u a n T ế tử u v à q u a n T ư n g h iệ p đ ể là m g iả n g

q u a n , m ỗ i t h á n g m ộ t lầ n t iể u tậ p , b a t h á n g m ộ t lẩ n đ ạ i tậ p .

C ò n v iệ c th i cử là v iệ c n h à n ư ớ c c h ọ n lấ y n h ả n t à i đ ê dùng

là m v iệ c n ư ớ c, th ì đời n à o c ũ n g có. T ừ k h i n h à M ạ c v à n h à L t

t r a n h n h a u n g ô i v u a , b ắ c tr iề u h ọ M ạ c v ẫ n m ở k h o a th i ờ T hảng

Long; N am t r i ề u h ọ L ê v ì b ậ n v i ệ c b i n h , c h o n ê n đ ế n m ã i nảm

C a n h T h ì n ( 1 5 8 0 ) m ớ i m ở k h o a t h i H ộ i ở T â y Đ ô ; t ừ đ ó v ể s a u cứ

ba năm m ộ t k ỳ t h i H ộ i , n h ư n g m à c á c h t h ứ c t h i c ử c ò n 8Ơ lược,

đến năm G i á p T h ì n , ( 1 6 6 4 ) đ ờ i v u a H u y ề n T ô n g , T r ị n h T ạ c mới

đ ị n h l ạ i q u i t h ứ c t h i H ộ i.

C ò n n h ư th i H ư ơ ng th ì đ ến n ăm M ậ u N g ọ ( 1 6 7 8 ) m ớ i đ ịn h

c á c đ iề u lệ r õ r à n g . T ừ đ ó cứ b a n ă m m ộ t k ỳ th i H ư ơ n g: Thanh

H ó a , N g h ệ A n , Sơ n N a m , Sơ n T â y , K in h B ắ c , H ả i D ư ơ n g, T hái

N g u y ê n , H ư n g H ó a , T u y ê n Q u a n g , L ạ n g S ơ n , Y ê n Q u à n g đ ể u có

tr ư ờ n g t h i c ả . N h ư n g m à s ự t h i H ư ơ n g b ấ y g iò h ồ đ ồ lấ m , kh ôn g

n g h iê m như đ òi H ồ n g Đ ứ c. N h ư là về đời v u a D ụ T ô n g , n iê n

h i ệ u B ả o T h á i t h ì đ ặ t lệ a i đ i t h i p h ả i n ộ p t iề n m in h t in h H
ijjS đ ể

lấ y tiề n là m n h à trư ờ n g v à k h o ả n đ ố n q u a n trư ờ n g .

Đ ến năm C a n h N g ọ ( 1 7 5 0 ) đ ò i c ả n h H ư n g , n h à n ư ớ c th iế u

t i ề n , l ạ i đ ặ t r a l ệ t h u t i ề n t h ô n g k i n h Ì 1 M , h ễ a i n ộ p b a q u a n th ì

đ ư ợ c đ i , m à k h ô n g p h ả i k h ả o h ạ c h . T h à n h r a lú c b ấ y g iờ n h ữ n g

n g ư ờ i đ i là m r u ộ n g , đ i b u ô n , đ i b á n th ịt, a i c ũ n g đư ợ c n ộ p quyển

vào th i, đ ế n n ỗ i lú c v à o th i, n g ư ờ i t r a n h nhau vào tr ư ờ n g xéo

đ ạ p lẫ n n h a u , có n g ư ờ i c h ế t. V à o ở t r o n g trư ờ n g n gư ờ i th i dùng

s á c h , k ẻ đ i t h u ê n g ư ờ i là m b à i , h ọ c t r ò v ớ i q u a n t r ư ờ n g t h i th ô n g

v ớ i n h a u , t h à n h r a c á i c h ợ t h i . P h é p t h i c ử b ấ y g iờ t h ậ t là b ậ y .

14. Trưòng học võ

Đ ờ i v u a D ụ T ô n g , T r ịn h C ư ơ n g lạ i m ở r a trư ờ n g h ọ c võ , đật

quan g iá o th ụ đ ể d ạ y cho con ch áu các quan vào h ọ c v õ k in h

346
r
c h i ế n lư ợ c , c ứ m ỗ i t h á n g m ộ t l ầ n t i ể u t ậ p , b a t h á n g m ộ t l ầ n đ ạ i

tậ p . M ù a x u â n m ù a t h u t h ì t ậ p v õ n g h ệ , m ù a đ ô n g m ù a h ạ th ì

tậ p v õ k in h .

L ạ i đ ặ t r a lệ 3 n ă m m ộ t lầ n t h i v õ . T h i th ì đ ạ i k h á i là p h ả i

b ắn c u n g , m ú a g iá o , m ú a gư ơ m , p h i n g ự a m à b ắ n c u n g v à c h ạ y

b ộ m à b ắ n c u n g , r ồ i s a u c ù n g h ỏ i n g h ĩ a s á c h đ ể x é t h ọ c lự c , h ỏ i

p h ư ơ n g lư ợ c đ ể x é t t à i n ă n g .

N ăm C a n h T h â n ( 1 7 4 0 ) T r ịn h D o a n h lậ p v õ m iế u , c h ín h v ị

th ì th ò V ũ V ư ơ n g , K h ư ơ n g T h á i C ô n g , T ô n V õ T ử , Q u ả n T ử ... ỏ

đ ằ n g s a u t h ì th ờ H ư n g Đ ạ o đ ạ i v ư ơ n g T r ầ n Q u ố c T u ấ n , v à lậ p

m iế u r i ê n g t h ờ Q u a n c ô n g . C ứ x u â n t h u h a i k ỳ t ế l ễ .

15. Làm quốc sử

T ừ k h i ô n g V ũ Q u ỳ n h ¡§ !,ĩl là m sách Đại Việt thông giám ~x
m m , m ã i đ ế n đ ờ i v u a L ê H u y ề n T ô n g n h à H ậ u L ê , T r ịn h T ạ c

m ới s a i q u a n T h a m tụ n g là Phạm C ô n g T rứ 13 soạn sách

Việt sử toàn k ể từ v u a T r a n g T ô n g n h à H ậ u L ê ch o

đến v u a T h ầ n T ô n g , c h ia là m 23 q u y ển ; n h ư n g m à bộ sử ấy

k h ô n g in . Đ ế n n ă m B ín h T h ìn ( 16 7 6 ) đ ờ i v u a H i T ô n g s a i H ồ S ĩ

D ư ơ n g Ễ 8 d b |§ xét lạ i b ộ q u ố c sử , n h ư n g c h ẳ n g b a o lâ u ông ấy

m ấ t, lạ i s a i L ê H i MiỀ v à N guyễn Q uí Đ ức MM'Û c h é p n ố i từ v u a

H u yển T ô n g ch o đ ế n v u a G ia T ô n g , th ê m vào 13 q u y ể n , g ọ i là

Quốc sử thực lục Hỉ

N ăm Ấ t V Ị (17 7 5 ) đòi c ả n h H ư n g , T r ịn h S â m sai N guyễn

H oàn K irc , L ê Q u í Đ ô n lễ r lH ặ , N g ô T h ờ i S ĩ N guyễn D u

K fó c s o ạ n q u ố c s ử , c h é p t h ê m t ừ H i T ô n g c h o đ ế n đ ờ i Ý T ô n g , g ọ i

là Quốc sử tục biên, c ả t h ả y là 6 q u y ể n .

16. Sự đánh dẹp giặc giã trong nưóc

V ề th ờ i T r ịn h T ạ c , T r ịn h C ă n , T r ịn h C ư ơ n g là m c h ú a , th ì

347
ô n g n à o c ũ n g h ế t lò n g lo v i ệ c t r ị d â n , v à l ạ i n h ò c ó n h ữ n g n g ư ò i

tô i g iỏ i n h ư P h ạ m C ô n g T rứ , N guyễn C ô n g H ả n g 5 ĩ£ ô ì;

V .V .. đ ể u h ế t s ứ c g i ú p đ ỡ , c h o n ê n s ử a s a n g đ ư ợ c n h i é u v iệ c , nư ớc

đ ư ợ c y ê n t r ị. N h ư n g m à từ k h i T r ịn h G i a n g lê n n ố ì n g h iệ p c h ú a ,

g iế t v u a L ê , h ạ i c ả c á c q u a n đ ạ i th ầ n n h ư N g u y ễ n C ô n g H ãng,

Lê A nh Tuấn v à là m lắ m đ iể u t à n á c . T ín h ò n g ấ y đ ã tá n

n g ư ợ c l ạ i h a y t i ê u d ù n g x a x ỉ , t h u ế m á m ộ t n g à y m ộ t n h i é u , BƯU

d ịc h m ộ t n g à y m ộ t n ặ n g , d â n t ìn h k h ổ sỏ , g iặ c giã n ổ i lê n k h ắ p

c ả m ọ i n ơ i, đ ư ờ n g s á t r ạ m d ịc h đ i k h ô n g được, p h ả i là m dổn hỏa

h i ệ u ở t r ê n đ ỉ n h n ú i đ ể p h ò n g k h i c ó v i ệ c g ì t h ì đ ố t lử a b á o tin .

B ấ y g iờ t r o n g t r i ề u t h ì c ó m ấ y n g ư ờ i t ô n t h ấ t n h ư l à L ê D u y

M ật m m , Lê D uy Q ui mmm, Lẻ D uy Chúc m n m (v c ù n g với

m ấ y n g ư ờ i t r iề u t h ầ n là P h ạ m Công T h ế V õ Thư ác I t B

đ ịn h đ ố t k in h t h à n h đ ể t r ừ h ọ T r ị n h , n h ư n g c h ẳ n g m a y v i ệ c lộ

ra p h ải bỏ ch ạy, ở n g o à i c á c t r ấ n t h ì c h ỗ n à o c ũ n g c ó g iặ c , ỏ H ài

D ư ơ n g t h ì c ó N g u y ễ n T u y ể n Ị 5 c S , N g u y ễ n C ừ Ị5 d ể ẽ n ổ i l ê n ỏ l à n g

N in h X á ặ ỉ- Ể r ( th u ộ c h u y ệ n C h í L in h ), V õ T r á c O á n h I v ặ H nổi

lê n ở là n g M ộ c T r ạ c h (th u ộ c h u y ệ n Đ ư ờ n g A n ) , ở đ ấ t Sơ n

N am th ì có H o à n g C ô n g C h ấ t đ ề u l ấ y t i ế n g p h ù L ê d iệ t

T r ịn h là m có, bở i v ậ y ch o n ê n d â n m ặ t đ ô n g n a m m a n g b ừ a vốc

g ậ y đ i th e o g iặ c . T o á n n à o đ ô n g th ì k ể có h à n g v ạ n n g ư ờ i, to á n

n à o ít th ì có đ ế n h à n g tr ă m h à n g n g h ì n n g ư ờ i, r ồ i đ i cư ớ p p h á ờ

c á c h ư ơ n g th ô n v à v â y c á c th à n h ấ p , q u a n q u â n đ á n h d ẹp kh ôn g

được.
Đ a n g lú c g iặ c c ư ớ p n h ư t h ế , T r ị n h G i a n g c ứ d â m d ậ t v ô độ,

lạ i đ à o h ầ m là m n h à ở d ư ớ i đ ấ t đ ể c h o k h ỏ i sợ s ấ m s é t , c ò n v iệ c

c h ín h t r ị th ì đ ể ch o n h ữ n g h o ạ n t h ầ n là b ọ n H o à n g Công Phu fí

ĩhậẫ, c h u y ê n q u y ề n là m b ậ y . C á c q u a n ở p h ủ liê u là N g u y ễ n Q uí

(1) Duy Mật và Duy Qui là con vua Dụ Tông, Duy Chúc là con vua Hi
Tông

348
cảnh N guyễn Công T h ái Võ Công T ể bèn

t r u ấ t T r ị n h g i a n g m à l ậ p e m l à T r ị n h D o a n h l ê n l à m c h ú a , đ ể lo

v iệ c đ á n h d ẹ p c h o y ê n g i ặ c g iã .

Đ ờ i b ấ y g iờ g i ặ c c ư ớ p t h ì n h i ề u , n h ư n g m à n h ữ n g g i ặ c t o

p h ả i đ á n h lâ u , t h ì c ó N g u y ễ n T u y ể n S Ẽ iS , N g u y ễ n C ừ Í5 tiễ v à V õ

T rác O á n h S S - ặ l! ở đ ấ t H ả i D ư ơ n g; H o à n g C ô n g C h ấ t H Ã ® .

V õ Đ ìn h D u n g ở Sơ n N a m ; N g u y ễ n D a n h P h ư ơ n g ị5 t íi3 ? ,

N g u y ễ n D iê n I5 ĩlẵ , T ế 3 ? , B ồ n g ĩí ở Sơn T â y ; N g u y ễn H ữ u c ầ u

ởm ặt đông nam ; L ê D u y M ật ở m ặt T han h H óa và

N ghệ A n . M a y lú c ấy lạ i có n h ữ n g quan đánh g iặ c g iỏ i n h ư

H o àn g N g h ĩa BáMễầlỡ, H oàng N gũ Phúc H i ĩ i , Phạm Đ ìn h

T rọ n g I 3 Ỉ Ĩ 1 Í , N guyễn P h a n I5Ũ ÍS, B ù i T h ế Đ ạ t H t Ể ì Ễ c h o n ê n

T r ịn h D o a n h v à T r ị n h S â m m ớ i d ầ n d ẹ p y ê n đ ư ợ c c á c n ơ i.

Giặc Ngân Già. N ăm C a n h T h â n (17 4 0 ) tro n g k h i đ ấ t H ả i

D ư ơ n g, ở là n g N in h X á , c ó N g u y ễ n T u y ể n , N g u y ễ n C ừ là m lo ạ n ,

th ì đ ấ t S ơ n N a m , ở l à n g N gân G ià , có V ũ Đ ìn h D ung, Đ oàn

D a n h C h ấ n , T ú C a o , cư ớ p p h á r ấ t d ữ , g iế t c ả q u a n Đ ố c L ĩn h là

H o à n g K im Q u a w á z ĩJIL T h ế g iặ c m ạ n h lắ m , T r ịn h D o a n h p h ả i

tự l à m tư ớ n g đ e m b in h đ i d á n h , b ắ t đ ư ợ c V õ Đ ìn h D u n g đ e m

ch ém , v à đ ổ i tê n x ã N g â n G ià là m L a i C á c h ( n a y là G ia H ò a ).

Giặc Ninh xá. T rư ớ c h ế t N g u y ễ n T uyển, N guyễn Cừ, Võ

T r á c O á n h v à N g u y ễ n D iê n d ấ y b in h từ n ă m K ỷ M ù i ( 1 7 3 9 ) là m

lo ạ n ở H ả i D ư ơ n g , r ồ i v ẫ y v ù n g ở đ ấ t T ừ S ơ n , T h u ậ n Thành,

N a m S á c h v à H ồ n g C h â u . N g u y ễ n C ừ t h ì g iữ đ ấ t Đ ỗ L â m ỏ G ia

P h ú c , N g u y ễ n T u y ể n t h ì g iữ n ú i P h a o S ơ n ở C h í L in h , là m đồn,

x â y l u ỹ l i ê n l ạ c v ớ i n h a u , q u â n l í n h k ể c ó h à n g m ấ y v ạ n n g ư ờ i,

q u a n q u â n đ i đ á n h có n h iề u n gư ờ i p h ả i b ắ t.

N ă m T â n S ử u ( 17 4 5 ) q u a n T h ố n g L ĩn h H ả i D ư ơ n g là H o à n g

N g h ĩa p h á đư ợ c c á c đ ồ n c ủ a g iặ c ở P h a o S ơ n , ở N in h

X á v à ỏ G ia Phúc; N gu yễn T u yển th u a c h ạ y rồ i c h ế t, V õ T r á c

O á n h k h ô n g b iế t đ i đ â u m ấ t . C ò n N g u y ễ n C ừ t h ì c h ạ y lê n L ạ n g

349
S ơ n đ ư ợ c m ấ y t h á n g l ạ i v ề Đ ô n g T n ể u , n h ư n g v ì h ế t lư ơ n g p h ả i

vào nấp ở núi N gọa V ân Sơ n, bị q u an H iệ p đ ổ n g là ô n g P h ạ m

Đ ìn h T r ọ n g j p f r ĩ ì f b ắ t đ ư ợ c đ ó n g c ũ i đ e m v ề k in h là m tộ i. T ừ đó

g iặ c C ừ v à g iặ c T u y ể n m ớ i ta n .

Nguyễn Hữu cầ u . N guyễn H ữu c ầ u tụ c g ọ i là q u ậ n

H e , n g ư ờ i H ả i D ư ơ n g , t r ư ớ c đ i ă n c ư ớ p , s a u t h e o N g u y ễ n C ừ là m

g iặ c . Đ ế n k h i N g u y ễ n C ừ b ị b ắ t r ồ i, N g u y ễ n H ữu C ầu đem đổ

đ ả n g v ề g iữ n ú i Đ ồ S ơ n v à đ ấ t V â n Đ ồn. N ăm Q u í H ợ i (17 4 3 ),

H ữ u C ầ u g iế t đ ư ợ c q u a n T h ủ y đ ạ o đ ố c b in h là T r ịn h B à n g

r ồ i tự x ư n g là m Đ ô n g đ ạ o T h ố n g q u ố c B ả o d â n Đ ạ i tư ớ n g q u án ,

t h a n h t h ế l ừ n g l ẫ y ở m ạ n ấ y . S a u b ị H o à n g N g ủ P h ú c đ e m b in h

đến v â y ở n ú i Đ ồ Sơ n, H ữ u c ầ u p h á v â y r a , v ề đ á n h lấ y th à n h

K in h B ắ c , q u a n T r ấ n P h ủ là T r ầ n Đ ìn h c ẩ m mỊỀi&i v à q u a n Đ ốc

đ ồ n g là V õ P h ư ơ n g Đ ề đ á n h th u a ở T h ị c ầ u p h ả i b ò ấ n tín m à

c h ạ y ; ỏ K in h sư , đ ư ợ c tin ấ y r ấ t lấ y là m n áo động.

H o à n g N g ũ P h ú c đ e m b in h v ề , c ù n g v ớ i T rư ơ n g K h u ô n S í S

lấ y lạ i th à n h K in h B ắ c , n h ư n g t h ế N g u y ễ n H ữ u C ầ u v i n m ạnh,

phá quân của T rư ơ n g K h u ô n g ở là n g N gọc Lâm (th u ộ c h u yện

Y ê n D ũ n g ), đ u ổ i q u â n c ủ a q u a n T h ố n g L ĩn h Đ in h V ả n G ia i T

■0Ề ở X ư ơ n g G i a n g ( t h u ộ c h u y ệ n B ả o L ộ c ) r ồ i l ạ i v ê ' v â y d i n h T h ị

C ầu.

T r ịn h D o a n h s a i H o à n g N g ũ P h ú c v à P h ạ m Đ ìn h T r ọ n g đem

b in h đ ế n đ á n h H ữ u c ầ u ở X ư ơ n g G i a n g , g i ế t đ ư ợ c t ư ớ n g c ủ a g iặ c

l à t ê n T h ô n g iM , l ấ y đ ư ợ c q u â n n h u c h i ế n m ã t h ậ t l à n h i ề u .

N guyễn H ữu c ầ u l à m ộ t n g ư ờ i k i ệ t h i ệ t n h ấ t t r o n g b ọ n là m

g i ặ c th ờ i b ấ y g iờ , m à l ạ i q u ỉ q u y ệ t , r a v à o b ấ t t r ắ c lắ m : c ó k h i bị

v â y h à n g m ấ y v ò n g , m à c h ỉ m ộ t m ìn h m ộ t n g ự a p h á v ả y r a , ró i

c h ỉ tro n g m ấ y n g à y lạ i có h à n g v ạ n n g ư ờ i đ i th e o . V ì r a n g n g ày

th ư ờ n g cư ớ p đư ợ c th ó c g ạ o c ủ a t h u y ề n b u ô n , đ e m c h o d â n n gh èo ,

c h o n ê n đ i đ ế n đ â u c ũ n g có n g ư ờ i th e o , m u ố n lấ y b a o n ỉú é u q u á n

lư ơ n g c ũ n g c ó .

350
 C á c tư ớ n g s ĩ a i c ũ n g sợ , d u y c h ỉ c ó ô n g P h ạ m Đ ìn h T r ọ n g là

đ á n h đ ư ợ c H ữ u C ầ u m à t h ô i, c h o n ê n H ữ u c ầ u đào m ả m ẹ ông

ấy đ ổ x u ố n g s ô n g . T ừ đ ó P h ạ m Đ ìn h T r ọ n g t h ể k h ô n g c ù n g s ố n g

ở đời v ố i N g u y ễ n H ữ u c ầ u . C ũ n g v ì lẽ ấ y c h o n ê n n ă m B í n h D ầ n

(17 4 9 ) H ữ u C ầ u c h o n g ư ờ i đ e m v à n g v ề đ ú t ló t c h o Đ ỗ T h ế G ia i

t t iS íỀ v à n g ư ờ i n ộ i g iá m là N g u y ễ n P h ư ơ n g Đ ĩn h [ 5 t 5 jể | đ ể x in

h àn g, T r in h D oanh th u ậ n cho và lạ i phong cho là m H ướng

n g h ĩa h ầ u [ ọ l É i # ! l ạ i s a i q u a n T h i ê m t r i là N g u y ễ n P h i S ả n g

I5 t$% đ e m tò d ụ r a b ả o P h ạ m Đ ìn h T r ọ n g đ ừ n g đ á n h N g u y ễ n

Hữu C ầ u n ữ a . P h ạ m Đ ìn h T r ọ n g k h ă n g k h ă n g m ộ t m ự c k h ô n g

c h ịu , b ả o N g u y ễ n Phi sản g rằ n g : "N h ữ n g n g ư ờ i là m tư ớ n g ỏ

n goài d ẫ u có m ệ n h v u a c ũ n g có đ iề u k h ô n g n ê n c h ịu . Ô n g v â n g

m ện h v u a đ i g ọ i g i ặ c v ề h à n g t h ì ô n g c ứ đ i, t ô i v â n g m ệ n h v u a đ i

đ án h g iặ c t h ì tô i cứ đ á n h " . N ó i x o n g , c ấ t q u â n đ i n g a y .

Lúc ấy Phạm Đ ìn h T r ọ n g có m ộ n g ư ờ i ở h u y ệ n T h a n h H ò a ,

h u yện T ú K ỳ , h u y ệ n V ĩn h L ạ i v à h u y ệ n T h ư ợ n g H ồ n g , đ ặ t là m 4

cơ, g i a o c h o h a i n g ư ờ i t h ủ h ạ c a i q u ả n , ở p h ủ liê u b ọ n Đ ỗ T h ế

G ia i n h â n lấ y đ iề u ấy m à n ó i g iè m v ớ i T r ịn h D oanh. N hư ng

T r ịn h D o a n h v ố n b i ế t P h ạ m Đ ìn h T r ọ n g là n g ư ờ i t r u n g t h à n h ,

k h ô n g n ó i g ì đ ế n v iệ c ấ y , lạ i là m m ộ t b à i th ơ đ ư a r a c h o ô n g ấ y

đ ể ô n g ấ y y ê n lò n g .

N guyễn H ữ u c ầ u t u y đ ã x in v ề h à n g , n h ư n g v ẫ n c ứ cư ớ p

p h á c á c n ơ i, s a u l ạ i v ề p h á ở đ ấ t S ơ n N a m . M ộ t h ô m P h ạ m Đ ì n h

T rọ n g đ á n h đ u ổ i H ữ u c ầ u ở cẩm G ià n g , H ữ u c ầ u n ó i vớ i th ủ

h ạ r ằ n g : " T a v ừ a m ớ i t h u a , có t in v ề K in h , t ấ t n h iê n k h ô n g a i

p h ò n g b ị, n a y t a lẻ n v ề đ á n h c ó lẽ đ ư ợ c ". N ó i đ o ạ n , n g a y đ ê m h ô m

ấy k éo q u â n v ề b ế n B ồ Đ ề . Đ ế n nơ i th ì trờ i v ừ a s á n g ; có tin b á o ,

T r ịn h D o a n h t ự đ e m q u â n r a g iữ ở b ế n N a m T ân. Phạm Đ ìn h

T rọ n g b iế t tin ấ y lậ p tứ c đ e m q u â n v ề đ á n h m ặ t s a u , H ữ u c ầ u lạ i

th u a b ỏ c h ạ y .
T ừ k h i th u a trậ n B ồ Đ ề r ồ i, H ữ u C ầ u v ề c ù n g vớ i H o à n g

351
C ô n g C h ấ t cư ớ p ở h u y ệ n T h ầ n K h ê v à T h a n h Q u a n . P h ạ m Đ in h

T r ọ n g v à H o à n g N g ũ P h ú c l ạ i đ e m b in h x u ố n g đ á n h đ u ổ i.

H oàn g C ôn g C h ất ch ạy vào T h an h H óa, H ữ u c ầ u c h ạ y vào

N ghệ A n h ợ p đ ả n g vớ i tê n D iê n n ỏ H ương Lãm ( th u ộ c huyện

N am Đ ư ờ n g ). P h ạ m Đ ìn h T rọ n g đem quân vào đánh p h á trại

g iặ c , r ồ i đ u ổ i H ữ u C ầu ra đ ế n l à n g H o à n g M a i b ắ t đ ư ợ c , đ ón g

cũi đem v ề n ộ p c h ú a T r ị n h . B ấ y g iờ l à n ă m T â n V Ị ( 1 7 5 1 ) tứ c l i

năm C ả n h H ư n g th ứ 12 .

N guyễn Danh Phương. N ăm C anh Thân ( 1 7 4 0 ) t ê n T ế và

tê n B ồn g là m lo ạ n ỏ đ ất Sơ n T ây , q u an C h in h T â y đ ạ i tư ớ n g

q u â n l à V õ T á L ý Ỉ S Í Ế ĩ I đ á n h b ắ t đ ư ợ c c ả h a i tê n ấ y ờ h u y ệ n An

Lạc ( t h u ộ c p h ủ V ĩ n h T ư ờ n g ) . B ấ y g iờ t h ủ h ạ tê n T ế là N guyễn

D a n h P h ư ơ n g , t ụ c g ọ i l à q u ậ n H ẻ o , đ e m d ư đ ả n g v ể g iữ n ú i T am

Đ ả o . M ộ t m ặ t t h ì m ộ q u â n t r ữ l ư ơ n g v à m ộ t m ặ t t h i c h o người

v ề n ó i d ố i x in h à n g .

Lú c bấy g iò tê n c ầ u tê n C h ấ t đ a n g là m lo ạ n ờ p h ía dông
n a m , c h o n ê n T r ịn h D o a n h c ũ n g tạ m ch o h à n g .

N ăm G i á p T í ( 1 7 4 4 ) t ê n P h ư ơ n g đ e m h ơ n m ộ t v ạ n q u â n vé

g i ữ đ ấ t V i ệ t T r ì , s a n g c ư ố p p h á ở b ê n h u y ệ n B ạ c h H ạ c . B ấ y giò

q u a n Đ ố c s u ấ t S ơ n T â y là V ă n Đ ìn h ứ c đ e m b in h đ ến vây

đánh, D anh Phương chạy san g g iữ là n g Thanh L in h (h u y ện

B ì n h X u y ê n , đ ấ t T h á i N g u y ê n ) . T ừ đ ó D a n h P h ư ơ n g l ậ p đ ạ i đ ồn

ở n ú i N g ọ c B ộ i (g iá p h u y ệ n B ìn h X u y ê n v à h u y ệ n T a m D ư ơ n g ),

t r u n g đ ồ n ỏ đ ấ t H ư ơ n g C a n h , n g o ạ i đ ồ n ở đ ấ t ứ c K ỳ , r ồ i tự xư ng

là T huận th iê n kh ải vận đ ại nhân, là m cung đ iệ n , đ ặ t quan

th u ộ c , th u c á c th ứ th u ế ở đất T u y ê n Q u a n g , t h a n h t h ế l ừ n g lẩ y

tro n g n o n 10 n ăm tr ờ i, t h à n h r a m ộ t n ư ớ c r i ê n g t r o n g n ư ớ c N am

vậy.

N ăm C anh N gọ (17 5 0 ) T r ịn h D oanh tự đem đ ạ i q u á n đi

đường T h ái N guyên đến đ án h p h á được đồn ứ c K ỳ . K h i quán

t iế n lê n đ ế n đ ồ n H ư ơ n g C a n h , g iặ c b ắ n s ú n g , đ ạ n ra n h ư m ư a.

352
q u a n q u â n k h ô n g t iế n lê n đ ư ợ c. T r ịn h D o a n h m ớ i lấ y g ư ơ m t r a o

cho ô n g N g u y ễ n P h a n Ị5Ẽ?# m à b ả o r ằ n g : " Đ ồ n n à y p h á k h ô n g

được t h ì lấ y q u â n p h á p m à t r ị!" N g u y ễ n P h a n đ e m q u â n s â n v à o

rồ i cở i á o c h i ế n b à o r a , x u ố n g n g ự a đ i b ộ , v à b ả o n h ữ n g n g ư ờ i

th ủ h ạ r ằ n g : " Q u â n s ĩ có tê n ở t r o n g s ổ s á c h , v iệ c g ì đ ã có q u â n

ph áp . C h ú n g b a y là n gư ờ i r iê n g c ủ a t a m à h ô m n a y là b u ổ i ta

p h ả i b ỏ m ìn h đ ể g iú p n ư ớ c, v à l ạ i c h ín h là n g à y c h ú n g b a y đ ề n

ơn c h o t a . V ậ y a i c ó c h a g i à c o n d ạ i , t h ì c h o l u i r a , c ò n t h ì n ê n

cù n g vớ i t a m à liề u m ộ t t r ậ n s ố n g c h ế t đ ể b á o đ ề n ơn n ư ớ c, ch o

k h ỏ i p h ụ c á i t iế n g r â u m à y !" . T h ủ h ạ k h ô n g a i c h ịu lu i, đ ề u x in

cùn g xô n g v à o , p h á được đ ồ n H ư ơ n g C a n h . D o a n h P h ư ơ n g rú t

q u â n v ề g iữ đ ồ n N g ọ c B ộ i, q u â n T r ịn h D o a n h t iế n lê n đ u ổ i đ á n h .

N gu yễn P h a n s a i th ủ h ạ cầm đ ồ đ o ả n b in h ch o tự tiệ n đ i trư ố c

m à v à o đ ạ i q u â n th e o s a u . G iặ c g iữ k h ô n g n ổ i b ỏ c h ạ y t a n c ả.

N guyễn D an h P hư ơ n g ch ạ y v à o n ú i Đ ộc T ôn , q u an q u ân đuổi đến

là n g T ĩn h L u y ệ n ở h u y ệ n L ậ p T h ạ c h t h ì b ắ t đ ư ợ c , T r ị n h D o a n h

đem q u â n v ề K in h Đ ô, đ i đ ế n là n g X u â n H i, h u y ệ n K im Anh,

gặp ngư òi c ủ a Phạm Đ ìn h T rọ n g g iả i N g u y ễ n Hữu cầu đến.

T r ịn h D o a n h b è n m ở t iệ c k h a o q u â n , b ắ t t ê n P h ư ơ n g d â n g rư ợ u ,

tê n C ầ u t h ổ i k è n , b a q u â n h ô m ấ y t h ậ t là v u i v ẻ .
V ề đến K in h Sư , tê n c ầ u và tê n Phư ơ ng đều p h ải chém
cả.

Hoàng Công Chất. H oàng Công C hất cùng vớ i N guyễn

T u y ể n , N g u y ễ n C ừ n ổ i lê n m ộ t lú c . T rư ớ c p h á ở đ ấ t S ơ n N a m v ề

hạt K hoái C h âu và X u ân T rư ờ n g. Đ ế n n ă m Ấ t S ử u (17 4 5 ) lạ i

b ắ t được v à g iế t q u a n t r ấ n th ủ S ơ n N a m là H o à n g C ô n g K ỳ n

ỉ f , sau vì q u an q u ân đuổi đán h , C ôn g C h ất ch ạy vào T h an h H óa

rồ i r a H ư n g H ó a c ù n g v ớ i tê n T h à n h fũ l à m lo ạ n ỏ v ù n g ấ y . N ă m

T â n T ỵ ( 1 7 6 1 ) t ê n T h à n h b ị q u a n q u â n b ắ t đư ợ c, t ê n C h ấ t c h ạ y

lê n g iữ đ ộ n g M ạ n h T h i ê n ( p h ía B ắ c H ư n g H ó a ) r ồ i c h iế m

g iữ c ả m ấ y c h â u g ầ n đ ấ y , đ ồ đ ả n g c ó h à n g v ạ n n g ư ờ i. T ừ đ ó t ê n
C h ấ t cứ cư ớ p p h á ở đ ấ t H ư n g H ó a v à đ ấ t Thanh Hóa. Mải đến
n ă m K ỷ S ử u ( 1 7 6 9 ) T r ị n h S â m m ớ i s a i q u a n Thống Lãnh 1A

Đ o à n N g u y ễ n T h ụ c S Ẹ ĩỉ& đ e m q u â n S ơ n T â y l ê n đánh dộng

M ạ n h T h i ê n . K h i q u a n q u â n l ê n đ ế n n ơ i t h ì H o à n g Công Chít

đ ã c h ế t r ồ i , c o n l à H o à n g C ô n g T o ả n ^ l ẩ t chống giữ không nổi,

bỏ ch ạ y sa n g V â n N am . Đ ồ Đ ả n g ta n cả.

Lê Duy Mật. N ăm M ậu N gọ (17 3 8 ) đời v u a Ý T ô n g , bọn

hoàng th â n là L ê D u y M ậ t, L ê D uy Q ui và L ê D u y C h ú c d ịn h

m ứu g iế t h ọ T r ịn h , n h ư n g c h ẳ n g m a y s ự k h ô n g t h à n h p h ả i bò

c h ạ y v à o T h a n h H ó a . S a u D u y Q u i v à D u y C h ú c p h à i b ệ n h m ấ t,

còn D uy M ậ t g iữ đất Thượng D u p h ía tây n a m . N h ữ n g người

đ ồ n g m ư u vớ i D u y M ậ t đ ề u b ị h ọ T r ịn h b ắ t đư ợ c g iế t c à . B ấ y g iờ

D uy M ậ t có b ắ t được P h ạ m C ông T h ế lS Ã ^ đ e m ra h ò i rằn g:

"Ô n g là n g ư ờ i k h o a g iá p s a o l ạ i t h e o n g h ị c h ? " - C ô n g T h ế cư di

m à n ó i r ằ n g : "Đ ã lâ u n ay danh phận k h ô n g rõ , lấ y g ì m à p h án

t h u ậ n n g h ịc h ? " N ó i r ồ i, g iư ơ n g c ổ r a c h ịu h ìn h .

L ê D u y M ậ t từ k h i c h ạ y v ề T h a n h H ó a , c h i ê u t ậ p b i n h s ĩ,

rồ i từ n ă m C a n h T h â n ( 17 4 0 ) là c ả n h H ư n g n ă m đ ầu , vể đánh ờ

đ ấ t H ư n g H ó a v à S ơ n T â y , s a u lạ i c ù n g v ố i g iặ c là tê n T ư ơ n g giữ
đồn N gọc L â u (th u ộ c h u y ệ n T hạch T h àn h ). Đ ến k h i tư ớ n g họ

T r ịn h p h á đư ợ c đ ồ n N g ọ c L â u , tê n T ư ơ n g tử t r ậ n , L ê D u y M ậ t

lạ i c h ạ y v ào N g h ệ A n , r ồ i s a n g T r ấ n N in h g iữ n ú i T r ìn h Quang
là m căn bản.

N ăm G iá p T í (17 6 4 ) L ê D u y M ậ t s a i n gư ờ i đ e m th ư v à o câu

cứ u với c h ú a N guyễn là V ũ V ươ ng. N hư ng chúa không m uốn

g â y sự v ớ i h ọ T r ịn h , c h o n ê n k h ô n g g iú p .

N ăm Đ in h H ợ i ( 1 7 6 7 ) đ ư ợ c t i n T r ị n h D o a n h v ừ a m ấ t , c o n là

T r ịn h Sâm lê n là m ch ú a, L ê D u y M ật đem q u â n v ể đ án h ờ đất

H ương Sơ n và đất T hanh Chương rồ i lạ i rú t vể T rấn N in h .

T r ịn h S â m ch o n gư ờ i đ ư a th ư s a n g v ỗ v ề k h ô n g đư ợ c, m ớ i q u y ế t

ý d ù n g b in h đ ể d ứ t m ố i lo ạ n .

354
 N ăm K ỷ S ử u ( 17 6 9 ) T r ịn h S â m s a i B ù i T h ế Đ ạ t H t t t iỀ là m
t h ố n g l ĩ n h đ ấ t N g h ệ A n , N g u y ễ n P h a n ỊẸẼÍẾ l à m c h á n h đ ố c lĩn h

đất T h a n h H ó a , H o à n g Đ ìn h T h ể là m đ ố c b in h đ ấ t H ư n g

H óa, c ả b a đ ạ o đ ể u t iế n san g đánh T rấn N in h . K h i q u â n Bùi

Thế Đ ạt và N guyễn Phan đ ế n v â y T r ìn h Q uang, L ê D u y M ật

đ ịn h c ứ g i ữ h i ể m k h ô n g r a đ á n h . K h ô n g n g ờ n g ư ờ i c o n r ể l à L ạ i

T h ế C h iê u I S t Ể Í S là m p h ả n , m ở c ử a lu ỹ ch o q u â n h ọ T r ịn h v à o .

D uy M ậ t b iế t c ó n ộ i b iế n , b è n c ù n g v ớ i vợ c o n tự đ ố t m à c h ế t.
*
* *

T ó m lạ i m à x é t, th ì n h ữ n g c ô n g v iệ c c ủ a h ọ T r ịn h s ử a đ ổ i ở

m iề n B ắ c c ũ n g n h i ề u , v à c ó t h ể c h i a r a l à m b a t h ờ i k ỳ :

- T h ờ i k ỳ th ứ n h ấ t v ào k h o ả n g T rịn h K iểm , T r ịn h T ùng và

T r ịn h T r á n g . L ú c b ấ y g i ờ c ò n p h ả i đ á n h h ọ M ạ c ở p h í a B ắ c , r ồ i

lạ i c h ố n g v ố i h ọ N g u y ễ n ở p h í a N a m , c h o n ê n t r o n g t h ờ i k ỳ ấ y

chì có v iệ c c h iế n tra n h ở n g o à i m à t h ô i, c ò n n h ữ n g c ô n g v iệ c

tro n g n ư ó c k h ô n g s ử a s a n g đ ư ợ c m ấ y .

- T h ờ i k ỳ th ứ h a i là v à o k h o ả n g T r ịn h T ạ c , T r ịn h C ăn và

T r ịn h C ư ơ n g . L ú c b ấ y g iờ v i ệ c c h i ế n t r a n h đ ã y ê n , tro n g nư óc

b ìn h t r ị , c h o n ê n tro n g th ò i k ỳ ấy các ch ú a m ới sử a san g và

c h ìn h đ ố n l ạ i n h ữ n g p h é p t ắ c , l u ậ t lệ , v i ệ c t h u ế k h ó a , s ự h ọ c

h à n h , t h i c ử ...

- T h ờ i k ỳ th ứ b a là v à o k h o ả n g T r ịn h G ia n g , T r ịn h D o a n h

và T r ịn h S â m . V ì T r ịn h G i a n g t h ế t c h ín h c h o n ê n t r o n g th ờ i k ỳ

n ày có lắ m g iặ c g iã , q u a n q u â n p h ả i đ á n h đ ô n g d ẹ p b ắ c t r o n g b a

bốn n ă m tr ờ i, t h à n h r a k h ô n g l à m đ ư ợ c v i ệ c g ì í c h lợ i , đ ế n n ỗ i

dân n g h è o n ư ớ c y ế u , c h ín h t r ị đ iê u t à n , b ở i v ậ y c h o n ê n c h ẳ n g

b ao l â u n h à T r ị n h đ ổ , n h à L ê c ũ n g m ấ t .

355
 HẬU LÊ THỂ PHỔ
Lam quỗc cOng lê Trừ (anh vua Thá! !ổ) ttnj ỹ (Tín J
reg «
L6 K'Ta-iq 9m ' T*»% ttns Du>
LỄ Tho sà 6 ? « *
Lê Duy Tỉiiêu 5 IỄ «ỗ 2- **inj Tang Ojy T>IUỊ|

Lê Duy Khoáng t « t »

3. Anh Tông ỏuy Bang

nểm k
——— — I-----------
4 Thé tông Duy Oâm
t s s e a
OuyTrl 5. KJnh tông Duy tân
m& 9_ỊẬm
6. Thán tong Duy Kỳ
ms . K ĨS
——----------—------------- J-----------—I---------------------------- 1---------
7. Chân tông Duy Hơu 8. Huyén tflng Duy Vũ 9. Gia tõng Duy Hôi 10. Hi teng Ouịt Has
%mủ % ------
n ẻ m—k —^ —-«---*
» . Sỉ
11. Dụ tông Duy Đuủng Duy O ú c
tsbmm mv.
-------------- 1------------------------------ —1-------------------- 1----------------------- 1—
12. Thuán tang Duy Tưởng 13. Duy Phương đế 14. Ỹ B rç DụịfTW DuyM*
H , Ệ *t ¿ « iS * abmm M
15. Hiển tang Duy Diêu
g sộẩ ấ
Duy Vĩ Duy Cẩn

--------- r -
Mân đế Duy Kỳ Duy Du Duy Chỉ
5 Í Ì S ấm «ể ¡5

356
w

CHƯ Ơ NG V I

CÔNG VIỆC HỌ NGUYỄN LÀM

ở MIỀN NAM
Ị. Q uan c h ế
2. Thi cử
3. Việc võ bị
4. Việc thuế khóa
5. Sô'tiền chi thu trong nước
6. Lấy đất Chiêm Thành
7. M ở đất Nam Việt và s ự giao thiệp với Chân L ạp
8. Việc giao thiệp với nước Tiêm La
9. Việc lập d in h đ ịn h ph ủ .

H ọ N g u y ễ n đ ã g iữ r iê n g m ộ t c õ i ở p h ía n a m , lậ p r a n g h iệ p
c h ú a , lư u t r u y ề n đ ờ i n ọ q u a đ ò i k ia , b ở i v ậ y c h o n ê n c h í n h t r ị ,

t h u ế lệ , b in h lí n h , v i ệ c g ì c ũ n g t ự s ử a s a n g v à x ế p đ ặ t l ấ y n h ư l à

m ột nước tự c h ủ v ậ y .

1. Quan chế
Lúc họ N guyễn chư a ra m ặ t c h ố n g n h a u v ớ i h ọ T r ịn h th ì

q u a n lạ i v ẫ n ở n g o à i B ắ c b ổ v à o n h ư n g m à từ k h i c h ú a S ã i là

N g u y ễ n P h ú c N g u y ê n K j S i ® k h ô n g c h ịu n ộ p t h u ế c h o n h à L ê ,

và đem q u â n c h ô n g g iữ v ó i q u â n h ọ T r ịn h ở B ắ c B ô" c h ín h

th ì c á c q u a n v iê n đ ề u d o c h ú a N g u y ễ n đ ặ t lấ y c ả .

357
 ở c h ín h d in h là c h ỗ c h ú a đ ó n g th ì đật tam t i H S ] đ ể g iú p

c h ú a co i v iệ c c h ín h tr ị. T a m t i là : X á s a i t i T ư ớ n g t h á n lạ i

t i H Ộ Ẽ ẽ lẽ ạ ]. L ệ n h s ử t i < £ ĩẼ ạ ] .
1 . X á s a i ti g iữ v iệ c từ t ụ n g v ã n á n . C ó q u a n Đ ô t r i Ký

Lục là m đầu.

2. T ư ớ n g th ầ n lạ i t i g iữ v iệ c t h u t h u ế , c h i p h á t lư ơ n g th ự c

c h o q u a n c á c đ ạ o . C ó q u a n c a i b ạ i ẵ ^ l là m đầu.

3 . L ệ n h s ử t i g i ữ v i ệ c t ế t ự , t ế t n h ấ t l à v i ệ c c h i c ấ p lư ơ n g c h o

q u â n ở c h ín h d in h . C ó q u a n N h a ú y f é r f í là m đ ầ u .

M ỗ i ti lạ i có q u a n C a i h ợ p M Û, T h ủ hợp v à c á c lạ i ti để

là m m ọ i v iệ c .

Ở n g o à i c á c d i n h , t h ì c ó n ơ i c h ỉ đ ặ t c ó m ộ t L ệ n h s ử t i k iê m

c ả v iệ c X á s a i ti v à T ư ớ n g t h ầ n lạ i t i, c ó n ơ i t h ì đ ậ t X á s a i ti v à

L ệ n h s ử t i đ ể c o i v iệ c q u â n d â n , từ t ụ n g , đ in h đ iể n , s ổ sá c h , th u ế

k h ó a , . . . n g h ĩ a l à t ù y n ơ i q u a n t r ọ n g h a y l à k h ô n g , m à t h ê m bớ t

q u a n v iê n .

Ở p h ủ h u y ệ n , t h ì đ ặ t t r i h u y ệ n , t r i p h ủ , đ ể c o i v iệ c từ tụ n g ,

th u ộ c h ạ t h ì có đ ề lạ i, th ô n g lạ i, c h u y ê n v iệ c k h á m x é t . L ạ i có

huấn đ ạ o , lễ s i n h , c h u y ê n v i ệ c t ế t ự ở c h ỗ sở t ạ i . C ò n v iệ c th u

th u ế th ì đ ặ t q u a n k h á c đ ể coi về v iệ c ấy.
Đ ến đời ch ú a T h ư ợ n g N g u y ễ n P h ú c L a n ỴỹMiM ( 1 6 3 5 - 16 4 8 )

lạ i đ ặ t th ê m ch ứ c n ộ i t a f à i î , n g o ạ i t ả ỷ f ắ ĩ , n ộ i h ữ u Ị? 3 ÍĨ, n goại

hữu g ọ i là tứ t r ụ đ ể g iú p c h ú a t r ị d â n .

V ề đ à n g q u a n v õ t h ì đ ặ t c h ứ c : c h ư ở n g d in h , c h ư ờ n g cơ, c a i

cơ, c a i đ ộ i đ ể c o i v iệ c b in h .

2. Thi cừ
N ăm Đ in h H ợ i (16 7 4 ) ch ú a N guyễn m ở k h o a t h i g ọ i là th i

c h ín h đ ồ I E j É v à th i h o a v ă n

Thi chính đồ c h ia r a là m b a k ỳ , k ỳ đ ệ n h ấ t t h i tứ lọ c , k ỳ đệ

358
n h ị th i th ơ p h ú , k ỳ đ ệ t a m th i v ă n sá c h . Q u a n tri p h ủ tri h u y ệ n

là m sơ k h ả o , q u a n c a i b ạ , k ý lụ c , v ệ ú y là m g iá m khảo. N h ũng

q u y ể n đ ậ u t h ì c h ia r a là m b a h ạ n g : h ạ n g th ứ n h ấ t g ọ i là g iá m

8 Ìn h , được b ổ là m t r i p h ủ , t r i h u y ệ n ; h ạ n g th ứ n h ì g ọ i là s in h đ ồ

được b ổ là m h u ấ n đ ạ o ; h ạ n g th ứ b a c ũ n g g ọ i là s in h đ ồ đ ư ợ c b ổ

là m l ễ s i n h , h o ặ c l à m n h i ê u h ọ c .

Thi hoa văn t h ì c ũ n g p h ả i b a n g à y , m ỗ i n g à y c h ỉ p h ả i là m

có m ộ t b à i th ơ m à t h ô i. A i đ ậ u t h ì được b ổ v à o là m v iệ c ở T a m ti.

N ăm Ấ t H ợ i (16 9 5 ) Q uốc chúa N guyễn Phúc Chu

( 16 9 1 - 1 7 2 5 ) m ở k h o a th i ở tro n g p h ủ c h ú a , g ọ i là th i V ă n ch ứ c

X ũ ỉ và T hi T am ti HW Ị T h i T am t i là T h i X á s a i ti, t h i T ư â n g

th ầ n l ạ i t i v à t h i L ệ n h s ử t i. T h i V ă n c h ứ c t h ì t h i tứ lụ c , th ơ p h ú ,

v ă n s á c h ; t h i X á s a i t i t h ì h ỏ i v ề v i ệ c b i n h l í n h , t i ề n lư ơ n g , t ừ

tụ n g ; t h i T ư ố n g t h ầ n lạ i t i v à L ệ n h s ử t i t h ì c h ỉ là m m ộ t b à i th ơ

m à t h ô i.

N ăm C a n h T h â n 1 7 4 0 , V ũ V ư ơ n g N g u y ễ n P h ú c K h o á t E tc Ü

ÎÜ ( 1 7 3 8 - 1 7 6 5 ) đ ị n h l ạ i p h é p t h i : n h ữ n g n g ư ờ i đ ậ u k ỳ đ ệ n h ấ t

g ọ i là n h iê u h ọ c , đ ư ợ c m iễ n s a i 5 n ă m ; đ ậ u k ỳ đ ệ n h ị v à k ỳ đ ệ

tam được m i ễ n s a i
th ì c h u n g th â n ; đ ầ u k ỳ đ ệ tứ g ọ i là h ư ơ n g

cống, được b ổ đ ĩ l à m t r i phủ, tri h u yện .

Xem n h ư v ậ y t h ì s ự t h i cử ỏ m iề n N a m đ ờ i b ấ y g iờ c ò n sơ

lược lắm.

3. Việc võ bị
H ọ N g u y ễ n b ấ y g iờ p h ả i c h ô n g n h a u v ó i h ọ T r ị n h c h o n ê n

p h ả i lo v i ệ c v õ b ị h ơ n . Q u â n t h ì c h i a r a l à m n ă m cơ g ọ i l à : t r u n g

cơ , t ả c ơ , h ữ u c ơ , t i ề n c ơ , h ậ u c ơ . S ô " q u â n đ ộ c h ừ n g n o n b a v ạ n

người.
N ă m T â n M ù i ( 1 6 3 1 ) c h ú a S ã i lậ p r a s ồ đ ú c s ú n g đ ạ i b á c v à

m ở tr ư ờ n g b ắ n , tr ư ờ n g t ậ p v o i, t ậ p n g ự a , c ứ h à n g n ă m lu y ệ n t ậ p
đ ể p h ò n g b ị c h iế n t r a n h .

359
4. V iệc thuế khóa
Đ iề n th ổ c h ia r a là m 3 h ạ n g đ ể đ á n h t h u ế . L ạ i c ó h ạ n g gọi

là th u đ iể n , k h ô th ổ , n g h ĩa là r u ộ n g đ ấ t x ấ u t h ì t h u ế đ á n h lạ i

n h ẹ h ơ n r u ộ n g đ ấ t th ư ò n g .

N h ữ n g c ô n g đ iề n t h ì c ấ p c h o d â n c à y c ấ y đ ể n ộ p th u ế ; oàn ai

khai khẩn được đất h o a n g r a là m r u ộ n g th ì c h o là tư đ i ề n .

Thuế mỏ. ở đất Q uảng N am , T h u ận H ó a có m ò v à n g ; ờ dết

Q u ả n g N g h ĩa có m ỏ b ạ c ; ở đ ấ t B ố C h ín h có m ỏ s ắ t. C á c m ỏ ấy

đ ều đ á n h th u ế cả.

T hu ế xuất cảng nhập cảng. L ệ cứ n h ữ n g tà u ỏ T h ư ợ n g H ải

và ở Q u ả n g Đ ô n g lạ i, th ì p h ả i n ộ p 3000 qu an , đến lú c đ i p h ả i

n ộ p 3 0 0 q u a n . T à u ở M a C a o , ở N h ậ t B ả n lạ i, th ì p h à i n ộ p 4000

q u a n , đ ế n lú c đ i p h ả i n ộ p 4 0 0 q u a n . T à u ở T iê m L a . ờ L ã Tống

lạ i, t h ì p h ả i n ộ p 2 0 0 0 q u a n , đ ế n lú c đ i p h ả i n ộ p 2 0 0 q u a n . T à u ở

các nước phư ơ ng T â y lạ i, t h ì p h ả i n ộ p 8000 q u an , đến lú c v é

p h ải nộp 800 quan.

T h u ế ấ y c h ia r a là m 1 0 t h à n h : 6 t h à n h t h ì đ e m v à o k h o , còn

4 t h à n h đ ể n ộ p c h o q u a n lạ i, b in h lín h đ ã co i v ê v iệ c th u th u ế .

5. Số tiến chi thu trong nưóc

N ăm Q u í D ậ u ( 1 7 5 3 ) V ũ V ư ơ n g s a i q u a n C h ư ở n g T h á i g iá m

là M a i V ă n H o a n t ín h s ố v à n g , b ạ c v à tiế n th u vào

p h át ra m ỗi năm là b a o n h iê u .

B ấ y g iờ s ố t i ề n t h ì c ó n ă m th u v à o được hơ n 3 3 8 .10 0 quan,

m à p h át ra m ất hơn 3 6 4 .4 0 0 q u a n ; có năm được hơn 4 2 3 .3 0 0

quan m à p h át ra m ấ t h ơ n 3 6 9 .4 0 0 quan. V àn g th ì có n ảm th u

đ ư ợ c 8 3 0 lư ợ n g , c ó n ă m đ ư ợ c 8 9 0 lư ợ n g . B ạ c t h ì t h ứ g iá p n g â n ?

iẵ (?) c ó n ă m th u được 2 4 0 lư ợ n g , c ó n ă m được 39 0 lư ợ n g ; th ứ

dung ngân (?) c ó n ă m được 24 0 0 lư ợ n g , c ó n ă m đư ợ c 18 0 0

lư ợ n g ; t h ứ kê ngân ũ t ẵ (?) c ó n ă m được 10 .10 0 đ ổ n g , có nốm

360
được 4 0 0 đ ồ n g , c ũ n g c ó n ă m k h ô n g có đ ồ n g n à o .
T ín h đ ổ đ ồ n g lạ i từ n ă m B ín h D ầ n ( 17 4 6 ) đ ế n n ă m N hâm

T h â n ( 1 7 5 2 ) n g h ĩ a l à t r o n g 7 n ă m , s ô ' v à n g đ ư ợ c 5 . 7 6 8 l ư ợ n g , sô"

g i á p n g â n đ ư ợ c 9 . 9 7 8 l ư ợ n g , s ố d u n g n g â n đ ư ợ c 1 4 . 2 7 6 l ư ợ n g , sô"

kê n g ân được 2 1 .1 5 0 đ ồn g.

T ừ đó trỏ đ i m ỗ i n ă m p h ả i là m sổ k ê rõ r a tro n g n ă m vàng

bạc v à tiề n th u v à o v à phát ra m ấ t b a o n h iê u , lệ c ứ đ ế n ngày

m ồn g b a t h á n g g iê n g n ă m s a u d â n g lê n đ ể c h ú a x e m .

N h ữ n g tiề n t iê u t r o n g n ư ớ c, t h ì có t iề n đ ồ n g v à t iề n k ẽ m ,

k h ắc h a i ch ữ t h á i b ìn h .

6. Lấy đất Chiêm Thành

T rư ớ c T r ịn h K iể m ch ỉ cho N g u y ễn H o àn g vào trấ n th ủ đ ấ t

T h u ậ n H ó a m à t h ô i; s a u đ ế n n ă m C a n h N g ọ ( 1 5 7 0 ) h ọ T r ịn h đ ò i

quan trấ n th ủ Q uảng N am là N guyễn B á Q u ỳn h v ề trấ n đất

N g h ệ A n , đ ể đ ấ t Q u ả n g N a m c h o N g u y ễ n H o à n g k iê m lĩn h .

N ă m T â n H ợ i ( 1 6 1 1 ) N g u y ễ n H o à n g v à o đ á n h n ư ớ c C h iê m

T h à n h lấ y đ ấ t lậ p ra phủ P h ú Y ê n ; c h ia r a là m hai huyện là

Đ ồng X u ân và T uyên H a. Đ ến năm Q u í T Ị (16 5 3 ) vua nước

C h iê m T h à n h l à B à T h ấ m s a n g q u ấ y n h iễ u ở đ ấ t P h ú Y ê n ,

c h ú a H iề n là N guyễn P h ú c T ầ n [5 t? ỗ ị$ ĩ m ớ i s a i q u a n c a i c ơ l à

H ùng Lộc tiềìề san g đánh. B à Thấm p h ả i d â n g th ư x in hàng.

Chúa N guyễn để từ sô n g Phan Lang trỏ vào cho vua

C h iê m , c ò n từ s ô n g P h a n L a n g tr ỏ r a lấ y là m T h á i N in h p h ủ ,

s a u đ ổ i là m p h ủ D iê n K h á n h (tứ c là K h á n h H ò a b â y g iờ ), đ ặ t

d in h T h á i K h a n g đ ể H ù n g L ộ c là m t h á i t h ú .

N ă m Q u í D ậ u ( 1 6 9 3 ) v u a n ư ớ c C h iê m T h à n h là B à T r a n h Ị ể

bỏ k h ô n g tiế n côn g, ch ú a N guyễn là N g u y ễ n Phúc Chu sai

q u a n tổ n g b in h là N g u y ễ n H ữ u K ín h (co n N g u y ễ n H ữ u

D ậ t) đ e m b in h đ i đ á n h b ắ t đ ư ợ c B à T r a n h v à b ọ n t h ầ n tử là T ả

361
T r à V iê n , K ế B à T ử c ù n g th â n th u ộ c là B à Â n đ e m v é P h ú X uản ,

C h ú a N g u y ễ n đ ổ i đ ấ t C h iê m T h à n h là m T h u ậ n P h ủ , c h o T à T rà

V iê n , K ế B à Tử là m chứ c K hám lý ffl]ĨỊễ v à ba n g ư ờ i co n của

B à Â n là m đ ề đ ố c g iữ T h u ậ n P h ủ , l ạ i b ắ t p h ả i đ ổ i y p h ụ c th e o

n h ư n gư ờ i V iệ t N a m đ ể p h ủ d ụ d â n C h iê m T h à n h . Q u a n ả m sau

lạ i đ ổ i T h u ậ n P h ủ r a là m T h u ậ n T h à n h t r ấ n , c h o K ế B à T ừ là m

tả đô đốc. N ă m Đ in h Sửu (16 9 7 ) chúa N guyễn đặt phủ B ìn h

T huận lấ y đ ấ t P h a n Lý (P h an R i) P h a n L a n g (P h an r a n g ) là m

h u yện Y ên P h ú c v à h u yện H òa Đ a.

T ừ đ ó n ư ớ c C h iê m T hành m ất hẳn.

Nước C h iê m th à n h c h ín h là nước L âm Ẫp ngày trư ớ c đỗ

từ n g qua m ấy tră m nảm , cùn g với họ Lý, họ T rần đ ố i đ ịc h ,

c h ố n g vớ i q u â n M ô n g cổ, k h ô n g ch o x â m phạm v à o c õ i, lậ p n ên

m ộ t n ư ớ c c ó v u a , c ó tô i, c ó c h ín h t r ị, c ó lu ậ t p h á p . N h ư n g ch ì

h iể m v ì người nưốc ấ y cứ hay san g cư ớ p p h á ở đ ấ t V iệ t N am

th à n h r a h a i n ư ớ c k h ô n g m ấ y k h i h ò a h iế u đư ợ c vớ i n h a u .

Đ ã là đ ố i đ ịc h t h ì k h ô n g s a o t r á n h k h ỏ i đ ư ợ c c á i lu ậ t ch u n g

của tạ o h ó a là : k h ỏ e c ò n , y ế u c h ế t. V ì v ậ y ch o n ê n từ k h i vu a

Thánh Tông nhà L ê líllỄ T H đ ã lấ y đất Q uảng N am và đ ẵ c h ia

n ư ớ c C h iê m r a là m 3 n ư ố c rồ i, t h ì từ đ ó v ê s a u t h ế lự c n ư ớ c ấ y

m ỗ i n g à y m ộ t k é m , d â n t ì n h m ỗ i n g à y m ộ t s u y . C h ả n g n h ữ n g là

đ ế n n ỗ i m ấ t n ư ớ c v ớ i c h ú a N g u y ễ n m à c h ủ n g lo ạ i C h ié m T hành

bây g iờ c ũ n g c h ẳ n g c ò n được m ấ y n g h ìn n g ư ờ i n ữ a . M ộ t nước

t r ư ó c n h ư t h ế , m à n a y n h ư t h ế , d ẫ u r ằ n g n ư ớ c ấ y đ ổ n g h ò a VỚI

nưốc ta m ặ c lò n g , s o n g n g h ĩ c ũ n g th ư ơ n g t â m th a y cho những

nước y ế u hèn k h ô n g trá n h k h ỏ i đ ư ợ c c á i h ọ a : c á n h ỏ b ị c á lớ n

n u ố t.

7. Mỏ đất Nam Việt và sự giao thiệp vói Chân Lạp.

N g u y ê n n ư ớ c C h â n L ạ p ở v à o q u ã n g d ư ớ i s ô n g M ê K ô n g , cố

362
lắ m sô n g n h iề u n g ò i, ru ộ n g đất th ì n h iề u m à nước N am ta

th ư ò n g h a y m ấ t m ù a , d â n t ìn h p h ả i đ ó i k h ổ lu ô n v à l ạ i v à o lú c

ch ú a N g u y ễ n , c h ú a T r ịn h đ á n h n h a u , c h o n ê n n h iề u n g ư ờ i b ỏ

v ào k h ẩ n đ ấ t, là m r u ộ n g ồ M ô x o à i ( B à R ịa ) v à Đ ồ n g N a i (n a y

th u ộ c B iê n H ò a ) .

N ăm M ậu T uất (16 5 8 ) v u a nước C h â n Lạp m ấ t r ồ i, c h ú

cháu tra n h n h a u sa n g cầu cứ u b ên ch ú a N g u y ễn . C h ú a N g u y ễ n

b ế y g iờ l à c h ú a H i ề n s a i q u a n đ e m 3000 quân san g đán h ỏ M ỗi

X u y ÍỆ 0 K ( n a y t h u ộ c h u y ệ n P h ư ớ c C h á n h , tỉn h B iê n H òa) b ắt

được v u a n ư ớ c ấ y l à N ặ c ô n g C h â n g m i đ e m v ề g ia m ở Q u ả n g

B ìn h m ộ t đ ộ , r ồ i t h a c h o v ề n ư ớ c, b ắ t p h ả i t r iề u cốn g v à p h ải

b ê n h v ự c n g ư ờ i V i ệ t N a m s a n g là m ă n ỏ b ê n ấ y

N ăm G iá p D ần (16 7 4 ), nước C h â n L ạ p có n gư ơ i N ặ c Ồ n g

Đ à i I I H ìí ẫ đ i c ầ u v i ệ n n ư ớ c T i ê m L a đ ể đ á n h N ặ c Ô n g N ộ n E ỉ i ỉ

m.
N ặ c Ô n g N ộ n b ỏ c h ạ y s a n g c ầ u cứ u ở d in h T h á i K h a n g (n a y

là K h á n h H ò a ) . C h ú a H i ề n b è n s a i C a i C ơ đ ạ o N h a T r a n g là

N guyễn D ương L â m ịĩế#- c ù n g v ố i N g u y ễ n Đ ìn h P h á i MỈẾÌM. l à m

th a m m ưu đem b in h c h ia r a h a i đ ạ o s a n g đ á n h N ặ c Ô n g Đ à i,

p h á được đ ồ n S à i G ò n r ồ i tiế n q u â n lê n v â y t h à n h N a m

V an g. N ặ c ô n g Đ à i p h ả i bỏ th à n h c h ạ y v à o ch ế t ở tro n g rừ n g .

N ặc Ô ng T h u r a h à n g . N ặ c ô n g T h u là c h ín h d ò n g co n

trư ồ n g c h o n ê n lạ i lậ p là m c h á n h q u ố c v ư ơ n g đ ó n g ở L o n g U c , đ ể

N ặ c Ô n g N ộ n là m đ ệ n h ị qu ốc vư ơ ng, đ ón g ở S à i G òn , b ắ t h à n g

n ăm p h ả i tr iề u cô n g .

N ăm K ỷ V ị ( 1 6 7 9 ) có q u a n n h à M in h là tổ n g b in h t r ấ n th ủ

đ ấ t L o n g M ô n ( Q u ả n g T â y ) D ư ơ n g N g ạ n Đ íc h ÌỀÌỈÌ&, p h ó tư ớ n g

H o à n g T iế n í r ì Ề , t ổ n g b in h c h â u C a o , c h â u L ô i v à c h â u L iê m

(th u ộ c Q u ả n g Đ ô n g ) là T r ầ n T h ư ợ n g X u y ê n Ị5 Ệ ịJh JI|, p h ó t ư â n g

T rầ n A n B ìn h k h ô n g c h ịu là m tô i n h à T h a n h , đ e m 3000

q u â n c ù n g 5 0 c h iế c t h u y ề n s a n g x in ở là m d â n V iệ t N a m . C h ú a

363
H iề n nhân m uôn khai khẩn đất C hân L ạ p , bèn cho vào ở đít
Đ ông Phố’ (tứ c là đ ấ t Đ ồ n g N a i th u ộ c B iê n H ò a), ờ Mỹ T h o
(th u ộ c Đ ịn h T ư ờ n g ), ở B a n Lân ( T h u ộ c B iê n H ò a ) r ồ i c à y ru ộ n g

là m n h à lậ p r a p h ư ờ n g p h ố , có n gư ờ i p h ư ơ n g T â y , ngư ờ i NhẠt
B ả n , n g ư ờ i C h à V à đ ế n b u ô n b á n đ ô n g lắ m .

N ăm M ậu T h ìn (16 8 8 ) những người k h ác ỏ M ỹ T h o là m

lo ạ n . H o à n g T iế n g iế t D ư ơ n g N g ạ n Đ ịc h đ i, r ồ i đ e m c h ú n g đóng

đ ồ n ở N a n K h ê , là m tà u đ ú c s ú n g đ ể c h ố n g n h a u vớ i n gư ò i C hản

Lạp. V u a C hân Lạp và N ặc ô n g T hu cũ n g đ ào h ào đ ip lũ y để

là m k ế c ố t h ủ v à b ỏ k h ô n g c h ịu t h ầ n p h ụ c c h ú a N g u y ễ n n ữ a.

B ấ y g iờ c h ú a N g u y ễ n l à N g u y ễ n P h ú c T r ă n S ĩ í i ể l s a i q u a n

đem q u â n đ i đ á n h d ẹ p , d ù n g m ư u g iế t đ ư ợ c H o à n g T iế n v à bảt
v u a C h â n L ạ p p h ả i th e o lệ t r iề u c ố n g .

N ăm M ậu D ần (16 9 8 ) c h ú a N guyễn là N guyễn P h ú c Chu

sai ông N guyễn H ữ u K í n h I5c W Ỉ Ề l à m k in h lư ợ c đ ấ t C h â n L ạ p ,

c h ia đ ất Đ ông P h ố ra là m d in h , là m h u y ệ n , lấ y Đ ồ n g N a i là m

huyện Phúc Long và Sài G òn là m huyện T ân B ìn h . Đ ặ t T rấn

B iê n D in h (tứ c B iê n H ò a ) v à P h a n T r ấ n D in h ă r H M (tứ c

l à G i a Đ ị n h ) s a i q u a n v à o c a i t r ị . L ạ i c h i ê u m ộ n h ữ n g k ẻ lư u d â n

từ Q u ả n g B ìn h trở v à o đ ể lậ p r a th ô n x ã v à k h a i k h ẩ n ru ộ n g đất.
C ò n n h ữ n g n g ư ờ i T à u ở đ ấ t T r ấ n B i ê n ( B iê n H ò a ) t h ì lậ p là m x ă

T h a n h H à 7 # ỳ ậ j, n h ữ n g n g ư ờ i ở đ ấ t P h a n T r ấ n ( G i a Đ ị n h ) t h ì l ậ p

là m xã M in h H ương N hững người ấ y đều th u ộ c v ể 8 ổ bộ

n ư óc ta .

B ấ y g iờ l ạ i c ó n g ư ờ i k h á c h Q u ả n g Đ ô n g t ê n l à M ạ c C ử u

tro n g k h i n h à T hanh cư ớ p n g ô i n h à M in h bên T à u , bò san g ờ

C h ân L ạ p , th ấ y ở p h ủ S à i M ạc có n h iề u n g ư ờ i c á c n ư ố c đến

buôn bán, bèn m ở sò n g đ á n h b ạ c, rồ i lấ y tiề n c h iê u m ộ những

lư u dân lậ p ra 7 x ã , g ọ i là H à T iê n . N ă m M ậu T í (17 0 8 ) M ạc

C ử u x in th u ộ c v ề c h ú a N g u y ễ n ; c h ú a p h o n g c h o là m c h ứ c tổ n g

b in h , g iữ đ ấ t H à T iê n .

364
 Đ ế n k h i M ạ c c ử u m ấ t, c h ú a N g u y ễ n lạ i p h o n g ch o co n M ạ c

C ử u là M ạ c T h iê n T ứ là m c h ứ c đ ô đ ốc, t r ấ n ở H à T iê n .

M ạ c T h iê n T ứ đ ắ p t h à n h , x â y lũ y , m ỏ ch ợ , là m đ ư ờ n g v à rư ớ c

th ầ y v ề d ạ y N h o h ọ c đ ể k h a i h ó a đ ấ t H à T iê n .

T h ờ i b ấ y g iờ đ ấ t C h â n L ạ p c ứ lo ạ n l ạ c lu ô n . N ă m K ỷ M ão

(16 9 9 ) v u a n ư ớ c ấ y là N ặ c Ô n g T h u M ü n d e r n q u â n ch ô n g với

q u ân c h ú a N g u y ễ n , c h ú a s a i q u a n tổ n g s u ấ t N g u y ễ n H ữ u K ín h

san g đ án h . Q u â n ta s a n g đ ến th à n h N a m V a n g ìệ ilễ , N ặ c ô n g

T h u bỏ c h ạ y , co n N ặ c ô n g N ộ n là N ặ c Ô n g Y ê m E U r í í m ở cử a

th à n h r a h à n g . S a u N ặ c Ô n g T h u c ũ n g v ề h à n g , x in th e o lệ t r iề u

cốn g n h ư cũ . Q u â n ta r ú t v ề .

Đ ư ợ c ít lâ u v u a th ứ h a i là N ặ c Ô n g N ộ n m ấ t, v u a th ứ n h ấ t

là ô n g N ặ c Ô n g T h u p h o n g c h o c o n N ặ c Ô n g N ộ n là N ặ c Ô n g

Y ê m là m q u a n v à lạ i g ả c o n g á i ch o . S a u N ặ c Ô n g T h u g ià y ế u ,

tru y ề n n g ô i ch o co n là N ặ c Ô n g T h â m H fH $ L

N ă m Ấ t D ậ u (17 0 5 ) N ặ c Ô n g T h âm n g h i cho N ặ c Ô n g Y ê m

có ý là m phản, bèn k h ỏ i b in h đánh nhau. N ặc Ô ng T hâm lạ i

đ em q u â n T iê m L a v ề g iú p m ìn h . N ặ c Ô n g Y ê m p h ải ch ạy san g

cầu cứ u ở G ia Đ ịn h .
Chúa N guyễn sai quan c a i cơ là N g u y ễ n C ử u V â n [5 x ^ 11

san g đ án h N ặc Ô ng Thâm . N guyễn cử u V ân san g phá được

q u â n T iê m L a ; đem N ặc Ồ ng Y êm v ề th à n h L a B íc h m i l T ừ đó

N ặc Ô ng T h âm ở T iê m L a cứ th ỉn h th o ả n g đ e m q u ân về đánh

N ặc Ô ng Y êm .

N ăm G iá p N gọ (17 14 ) quân của N ặc Ô ng T hâm về lấ y

th à n h L a B íc h v à v â y đ á n h N ặ c Ô n g Y ê m n gu y cấp lắ m . N ặ c

ông Y êm s a i n g ư ờ i s a n g G ia Đ ịn h c ầ u c ứ u . Q u a n đ ô đ ỗ c P h iê n

T rấn ( G ia Đ ịn h ) là T rần Thượng X uyên B iL h n í v à quan phó

tư ớ n g T r ấ n •B iê n ( B iê n H òa) là N guyễn Cửu Phú ĩỹi&M phát

b in h s a n g đ á n h , v â y N ặ c Ô n g T h u v à N ặc ô n g T hâm ở tro n g

t h à n h L a B íc h . N ặ c ô n g T h u v à N ặ c ô n g T h â m sợ h ã i, b ỏ t h à n h

365
c h ạ y s a n g T iê m L a. B ọn ông T rần Thượng X uyên lậ p N ặc ỏng

Y êm lê n là m vu a C hân Lạp.

N ăm T â n H ợ i ( 1 7 2 9 ) q u â n C h â n L ạ p s a n g q u ấ y n h iễ u ờ h ạt

G ia Đ ịn h . C húa N guyễn bèn đặt sở Đ iề u k h iể n p íiẵ d ể th ố n g

n h iế p v iệ c b in h ỏ m ạ n ấ y .

N ăm B ín h T h ìn (17 3 6 ) N ặ c Ô n g Y ê m m ấ t, co n là N ặ c ô n g

T h a I I H fS l lê n là m vua. Đ ến năm M ậu T h ìn (17 4 7 ) N ặc ông

T hâm lạ i ỏ b ê n T iê m L a v ề , c ử b i n h đ á n h đ u ổ i N ặ c Ố n g T h a đ i,

r ồ i c h iế m lấ y n g ô i là m v u a . N ặ c Ô n g T h a p h ả i b ỏ c h ạ y s a n g G ia

Đ ịn h .

Đ ư ợ c ít lâ u N ặc Ô ng Thâm m ấ t, co n là N ặ c Đ ô n N ặc

H iê n H lÍT v à N ặc Y ếm n ® tra n h nhau. C húa N guyễn b èn sai

quan Đ iề u k h iể n là N guyễn H ữu D oãn M M itđem quân san g

đ á n h b ọ n N ặ c Đ ô n v à đ e m N ặ c Ô n g T h a v ề nư ớ c.

N ặ c Ô n g T h a v ề đ ư ợ c m ấ y t h á n g lạ i b ị n g ư ò i co n th ứ h ai

N ặc Ô ng T hâm là N ặc N guyên M M đem quân T iê m La san g

đ á n h đ u ổ i đ i. N ặ c Ô n g T h a c h ạ y s a n g c h ế t ở G i a Đ ịn h .

N ặc N guyên v ề là m vua C hân Lạp t h ư ờ n g h a y h à h i ế p rợ

Côn M an ũ ® (1) v à lạ i th ô n g sứ vớ i c h ú a T r ịn h ở n g o à i B ắ c để

lậ p m ứu đánh chúa N guyễn. C húa N guyễn b iế t t ìn h ý ấ y , đến

năm Q uí D ậu (17 5 3 ), sai N guyễn Cư T r in h MMA san g đánh

N ặc N guyên. N ăm à t H ợi (17 5 5 ) N ặc N guyên th u a b ò th à n h

N am V a n g c h ạ y s a n g H à T iê n n h ờ M ạ c T h iê n T ứ .

N ăm s a u M ạ c T h iê n T ứ d â n g th ư v ê n ó i r ằ n g N ặ c N g u y ê n

x in dân g hai phủ T ẩm Bôn v à L ô i L ạ p S M đ ể c h u ộ c tộ i v à

x in cho về nư ốc. C húa những không m uốn cho. B ấy g iờ ông

N guyễn Cư T r in h d â n g sớ b à y tỏ c á c h k h a i th á c nên dùng kế

"tà m th ự c " n g h ĩa là n ê n lấ y d ầ n d ầ n n h ư co n tằ m ă n lá , t h ì m ới

(1) Côn Man là chỗ những người Chiêm Thành sang tụ họp ờ tại rứ Chản
Lạp.

366
c h ắ c c h ắ n đ ư ợ c . C h ú a N g u y ễ n n g h e lờ i ấ y b è n n h ậ n h a i p h ủ v à

cho N ặ c N g u y ê n v ề C h â n L ạ p .
N ăm Đ in h Sử u (17 5 9 ) N ặc N guyên m ấ t, chú họ là N ặc

N huận WfẪ l à m g iá m q u ố c . N ặ c N h u ậ n c ò n đ a n g lo đ ể x i n c h ú a

N g u y ễ n p h o n g c h o là m v u a , t h ì b ị n g ư ờ i c o n r ể là N ặ c H in h E I P

g iế t đ i, r ồ i c ư ớ p l ấ y n g ô i l à m v u a .

Q u a n tổ n g s u ấ t là T rư ơ n g P h ú c D u Ỉ S Í iM th ừ a th ế san g

đ á n h , N ặ c H i n h t h u a c h ạ y b ị t h u ộ c h ạ g i ế t c h ế t , b ấ y g iờ c o n N ặ c

N h u ận là N ặ c T ô n c h ạ y s a n g n h ò M ạ c T h iê n T ứ ở H à T iê n .

M ạc T h iê n T ứ d â n g th ư v ề x in lậ p N ặ c T ô n là m v u a C h â n L ạ p .

C h ú a N g u y ễ n T h u ậ n c h o , s a i T h iê n T ứ đ e m N ặ c T ô n vê' n ư ớ c.

N ặc Tôn d ân g đ ất T ầm P h o n g L o n g đ ể tạ ơn ch ú a N g u y ễn .

C húa bèn sa i ô n g T rư ơ n g P h ú c D u v à N guyễn C ư T r in h đem

d in h L o n g H ồ v ề x ứ T ầ m B à o , tứ c là c h ỗ t ỉn h lỵ t ỉn h V ĩn h L o n g

b â y g iờ , v à l ạ i đ ặ t r a b a đ ạ o l à Đ ô n g K h ẩ u đ ạ o ở S a Đ é c , T â n

C hâu đ ạo ở T iề n G ia n g v à C h â u Đ ố c đ ạ o ở H ậ u G ia n g .

N ặ c T ô n lạ i d â n g 5 p h ủ là H ư ơ n g ú c , c ầ n B ộ t, T rự c S â m ,

S à i M ạ t v à L in h Q u ỳ n h đ ể t ạ ơn M ạ c T h iê n T ứ . M ạ c T h iê n T ứ

đem n h ữ n g đ ấ t ấ y d â n g c h ú a N g u y ễ n , c h ú a c h o th u ộ c v ề t r ấ n

H à T iê n c a i q u ả n .

V ậ y đ ấ t 6 tỉn h N a m V i ệ t b â y g iờ l à đ ấ t l ấ y c ủ a n ư ớ c C h â n

L ạp m à n gư ờ i V iệ t N a m k h a i th á c ra .

8. Việc giao thiệp vói nưóc Tiêm La

T iê m La là m ộ t n ư ớ c ở v ề p h ía T â y N am sôn g M ê K ô n g

dòng dõi ngư ờ i T h á i s a n g ở đ ấy .

C ứ th e o sử t a v à s ử T à u th ì th o ạ t đ ầ u tiê n g ọ i là n ư ớ c P h ù

N a m ỉ£ ]Ệ ĩĐ ế n quãng nhà Tùy và nhà Đường bên T àu là vào

q u ã n g t h ế k ỷ th ứ s á u , th ứ b ả y th ì đ ấ t P h ù N a m c h ia r a là m h a i:

m ột n ử a v ề p h ía đ ô n g có m ộ t d â n tộ c k h á c đ ế n lậ p r a n ư ớ c C h â n

367
Lạp MM, còn m ộ t n ử a v ề p h ía t ầ y th ì n g ư ờ i P h ù N am ờ gọi u

n ư ớ c X íc h T h ổ

V à o q u ã n g n h à T ố n g , n h à K im ( t h ế k ỷ t h ứ X I . t h ứ X I I ) th i

n ư ớ c X íc h T h ổ lạ i c h ia r a là m h a i: m ộ t n ư ớ c g ọ i là L a H ộc H I},

m ộ t n ư ớ c g ọ i là T iê m ỈM - L ú c n h à N g u y ê n l à m v u a b ê n T à u (th í

k ỷ th ứ XIII, th ứ xrv) th ì sử có ch é p h a i nư ớc ấ y s a n g cống.

V ề s a u n ư ớ c L a H ộ c g ồ m đ ư ợ c c ả n ư ớ c T i ê m , m ớ i g ọ i l à nước

T iê m L a H ộc M ỉềM - Đ ến đầu nhà M in h ( c u ố i t h ế k ỳ t h ứ X IV )

v u a n ư ớ c ấ y s a n g c ầ u p h o n g b ê n T à u , v u a T h á i t ổ n h à M i n h mới

p h o n g là n ư ó c T iê m L a j M M a>
N ư ớ c T iê m L a lú c đ ầ u c ò n n h ỏ y ế u , th ư ờ n g b ị n g ư ờ i C hân

Lạp áp chế. S a u cư ờ n g t h ịn h dần dần l ê n , r ồ i v à o k h o ả n g n ảm

V ạ n L ịc h ( 1 5 7 3 - 16 2 0 ) n h à M in h , n ư ớ c T iê m L a lạ i đ á n h Chồn
L ạp m à h ù n g b á cả phươ ng ấy.
T ro n g th ờ i ấ y vua T iê m L a là P h ra N aro i dòng d õi nhà
A y o u th ia dùng m ột người H i L ạ p tên là C o n s ta n tin P h a u lc o n
là m tư ớ n g . N g ư ờ i ấ y x in v u a g ia o t h iệ p v ớ i n ư ớ c P h á p . Bờ i vậy

năm 1 6 2 0 m ớ i có b ọ n sứ t h ầ n T iê m L a s a n g b á i y ế t P h á p H oàng

L o u is X I V ở t ạ i V e r s a ille s .

Thuở bấy g iờ c h ú a N g u y ễ n c ò n đ a n g k h a i s á n g ở đ ấ t Phú

Y ê n , K h á n h H ò a , n h ư n g v ề s a u c h ú a N g u y ễ n l ấ y h ế t đ ấ t C h iê m

T h à n h , lạ i lấ n san g đất C hân L ạ p . N g ư ờ i T iê m L a có ý m uốn

n g ă n trở đ ể g iữ l ấ y C h â n L ạ p là m c ủ a m ìn h . N h ư n g v ì t h ế ch ú a

N g u y ễ n m ạ n h h ơ n , c h o n ê n p h ả i c h ị u đ ể c h ú a N g u y ễ n s a n g bào

hộ C hân Lạp.

T u y v ậ y n ư ố c T iê m L a th ư ờ n g h a y d ù n g n h ữ n g n gư ờ i phản

đối với v u a C hân L ạ p , r ồ i g iú p b in h lự c c h o v ể l à m lo ạ n tro n g

n ư ớ c. N h iề u k h i q u â n t a p h ả i s a n g đ á n h đ u ổ i q u â n T iè m L a đé

g iú p quốc vư ơng C hân Lạp. C ũng có k h i q u â n T iê m La san g

đ á n h ở đ ấ t H à T iê n , n h ư n ă m Ấ t V ị (17 15 ) người C h ân L ạ p là

(1) Nước Thái Lan ngày nay.

368
N ặc T h â m đem q u â n T iê m L a s a n g cư ớ p p h á , q u a n tổ n g b in h

H à T iê n là M ạ c C ử u p h ả i b ỏ t h à n h m à c h ạ y .
Q u â n t a v à q u â n T iê m L a đ ã g ia o c h iế n n h iề u lầ n , c h o n ê n

hai b ên k h ô n g th ô n g sứ vớ i n h a u . M ã i đ ế n n ă m C a n h N g ọ ( 17 5 0 )

đòi c h ú a N g u y ễ n l à V õ V ư ơ n g N g u y ễ n P h ú c K h o á t , t h ì m ớ i t h ấ y

sử c h é p r ằ n g c h ú a s a i q u a n đ e m th ư s a n g tr á c h n ư ớ c T iê m La

d u n g t ú n g k ẻ n g h ịc h t h ầ n đ ể là m lò ạ n n ư ớ c C h â n L ạ p .

N ă m à t H ợ i ( 1 7 5 5 ) n ư ớ c T iê m L a s a i s ứ s a n g x in đ ừ n g đ á n h

th u ế n h ữ n g th u y ề n của nước ấy san g buôn bán ỏ đất chúa

N guyễn. C h ú a đáp th ư lạ i r ằ n g t h u ế ấ y là q u ố c lệ đ ã đ ặt ra

kh ôn g th ể b ỏ đ i đư ợ c.

N ă m Đ in h H ợ i ( 1 7 6 7 ) q u â n n ư ớ c D iế n Đ iệ n san g đánh

T i ê m L a b ắ t đ ư ợ c v u a n ư ó c ấ y l à P h o n g V ư ơ n g ^ 3 Í (1) v à c o n l à

C h iê u Đ ố c BẼIĩ c ù n g m ấ y v ạ n n g ư ờ i d â n đ e m v ề D iế n Đ iệ n . C ò n

nhữ ng n gư ờ i co n c ủ a P h o n g v ư ơ n g là C h iê u X ỉ K h a n g ữã&ĨÊ. t h ì
ch ạ y s a n g C h â n L ạ p v à C h iê u T h ú y H g ậ l t h ì c h ạ y s a n g H à T iê n .

B ấ y g iờ n ư ớ c T i ê m L a k h ô n g c ó v u a , c h ứ c P h i N h ã ( P h y a ) đ ấ t

M a n g T á t là T r ịn h Q u ố c A n h # $ [ 11 3 1 b è n k h ỏ i b in h tự lậ p là m v u a .

T r ịn h Q u ố c A n h l à n g ư ờ i T r i ề u C h â u , t ỉ n h Q u ả n g Đ ô n g , c h a t ê n l à

Y ể n Í 1 s a n g ở đ ấ t T iê m L a là m trư ở n g ở M a n g T á t . Y ể n c h ế t, T r ịn h

Q uốc A n h lê n n ố ì n g h iệ p x ư n g là P h i N h ã , l à m ộ t c h ứ c x ã trư ở n g

vậy.

T r ịn h Q u ố c A n h lê n là m v u a rồ i s a i sứ s a n g b ắ t v u a C h â n

L ạ p là N ặ c T ô n p h ả i s a n g c ô n g . N ặ c T ô n lấ y lẽ r ằ n g T r ịn h Q u ố c

A n h k h ô n g p h ả i là d ò n g d õ i n g ư ờ i T iê m L a , k h ô n g c h ịu c ố n g .

V u a T iê m la lấ y đ iề u ấ y là m h iề m , s a i tư ớ n g là B ô n M a đ e m

n gư ờ i C h â n L ạ p t ê n l à N ặ c N o n v ề đ á n h N ặ c T ô n . N ặ c T ô n g iữ

v ữ n g c á c n ơ i, q u â n T i ê m L a k h ô n g l à m g ì đ ư ợ c l ạ i p h ả i r ú t v ề .

(1) Vua nước Tiêm La bấy giò có bệnh hủi, cho nên sử gọi là Phong vương.

369
 T r ịn h Q uốc A n h b iế t c o n v u a cũ là C h iê u T h u ý c ò n ỏ Hầ

T iê n , sợ n g à y s a u s in h r a b iế n lo ạ n , b è n đ ế n t h á n g 1 0 nảm Tẳn
M ã o ( 1 7 7 1 ) đ e m b in h th u y ề n s a n g v â y đ á n h H à T iê n . Quan tốnf
b in h l à M ạ c T h iê n T ứ g iữ k h ô n g n ổ i p h ả i b ỏ t h à n h c h ạ y .

V u a T iê m L a đ ể tư ớ n g là T r ầ n L iê n ờ l ạ i g i ữ H à T iê o

r ồ i t i ế n q u â n s a n g đ á n h C h â n L ạ p . Q u ố c V ư ơ n g l à N ặ c T ô n phái

b ỏ c h ạ y . V u a T iê m L a đ ón g q u ân ở th à n h N a m V a n g v à l ậ p N ệe

N o n lê n là m vu a C hân Lạp.

T h án g 6 năm s a u ( 1 7 7 2 ) c h ú a N g u y ễ n s a i q u a n T ổ n g S u ít

là N gu yễn cử u Đ àm lĩn h chứ c đ iề u k h iể n đem b in h

t h u y ề n đ i đ á n h q u â n T iê m L a . Q u â n c ủ a N g u y ễ n c ử u Đ à m tiến

san g đến N am V ang, quân T iê m L a b ỏ c h ạ y v ể H à T iê n , N ặc

N o n c ũ n g c h ạ y v ề c ầ u B ộ t.

N ặ c T ô n lạ i v ề là m v u a C h â n L ạ p .V u a T iê m L a v ể đến Hà

T i ê n s a i n g ư ờ i đ ư a t h ư s a n g g ọ i M ạ c T h i ê n T ứ v ể đ ể g i ả n g h ò a.

M ạ c T h iê n T ứ k h ô n g c h ịu . V u a T iê m L a b è n đ ể T r ầ n L i ê n ỏ lạ i

g i ữ H à T i ê n , r ồ i b ắ t c o n g á i M ạ c T h i ê n T ứ v à C h i ê u T h u ý đ em

v ề nư ớ c.

N ăm s a u M ạ c T h i ê n T ứ t h ấ y v i ệ c k h ô n g x o n g , b è n s a i ngư ờ i

san g T iê m L a x in hòa. V u a T iê m L a gọi T rần L iê n v ể v à cho

n g ư ờ i c o n g á i c ủ a M ạ c T h i ê n T ứ v ề H à T i ê n . C ò n C h i ê u T h u ý th i

đem g iế t đ i.

T ừ đ ó M ạ c T h iê n T ứ lạ i v ề g iữ đ ấ t H à T iê n .

9. Lộp dinh định phủ

Lúc đầu N guyễn H oàng m ới vào trấn đất Thuận H ó a th ì

đ ó n g d in h ở là n g Á i T ử ( t h u ộ c h u y ệ n Đ ă n g X ư ơ n g , g ầ n tỉn h

lỵ tỉn h Q u ả n g T r ị) . Đ ư ợ c 1 3 n ă m sau (15 7 0 ) N g u y ễ n H o à n g lạ i

d ờ i v à o l à n g T r à B á t ở h u y ệ n ấ y , tứ c là C á t D in h I I f £ . Đ ế n n ăm

B ín h D ần (16 2 6 ) chúa sãi là N guyễn Phúc N guyên sấp sử a

370
¥

c h ố n g n h a u v ớ i c h ú a T r ị n h , m ớ i d ò i d i n h v à o l à n g P h ú c A n /Ịigặ r

( t h u ộ c h u y ệ n Q u ả n g Đ i ể n , t ỉ n h T h ừ a T h i ê n b â y g iờ ) v à đ ổ i c h ỗ

tư sở là p h ủ .

N ăm B ín h T í ( 16 3 6 ) c h ú a th ư ợ n g là N g u y ễ n P h ú c L a n lạ i

dời p h ủ v à o l à n g K i m L o n g ẩ £ i t (th u ộ c h u y ệ n H ư ơ n g T r à , tỉn h

Thừa T h iê n ) .

N ă m Đ in h M ã o ( 16 8 7 ) c h ú a N g u y ễ n là N g u y ễ n P h ú c T r ầ n

đem p h ủ v ề là n g P h ú X u â n t ứ c l à đ ấ t K i n h T h à n h b â y g iờ ,

gọi là c h ín h d in h . C h ỗ p h ủ c ũ đ ể là m T h á i T ô n g M iế u , th ờ c h ú a

H iề n

N ă m G iá p T í ( 17 4 4 ) V ũ v ư ơ n g m ớ i x ư n g vư ơ n g h iệ u đ ổ i p h ủ

r a là m đ iệ n , s ử a s a n g p h é p tắc, v à đ ịn h t r iề u p h ụ c . L ạ i c h ia

m lố c r a l à m 1 2 d in h .

1 . C h ín h d in h ĩ E f f (P h ú X u â n )

2 . C ự u d in h s u ( Á i tử )

3 . Q u ả n g B ìn h d in h T U

4. V ũ X á d in h à # ®

5. B ố C h ín h d in h ^ l E H .

6. Q u ả n g N a m d in h 7 f e S í f

7. P h ú Y ê n d in h í ẵ íẽ r lt '

8 . B ìn h K h a n g d in h ^-Ịầĩẵ 1- đ ấ t C h i ê m T h à n h

9. B ìn h t h u ậ n d in h

10 . T r ấ n B iê n d in h íH ỉẵ H

1 1 . P h iê n t r ấ n d in h đất C hân Lạp

1 2 . L o n g H ồ d in h

D in h n à o c ũ n g đ ặ t q u a n T r ấ n t h ủ , q u a n C a i B ạ , q u a n K ý

L ụ c đ ể co i v iệ c c a i tr ị. C ò n p h ủ Q u ả n g N g h ĩa v à p h ủ Q u i N h ơ n

th ì th u ộ c v ề t ỉn h Q u ả n g N a m , c h o n ê n m ỗ i p h ủ đ ặ t r iê n g q u a n

T u ầ n p h ủ v à q u a n K h á m L ý đ ể c o i m ọ i v iệ c . Đ ấ t H à T iê n t h ì đ ặ t

371
là T r ấ n , có q u a n đ ô đ ố c c a i tr ị.

Tóm lạ i m à x é t, h ọ N guyễn là m chúa m iề n N a m . nhưng

t r ư ớ c t h ì v ẫ n g i ữ c h ứ c v u a L ê p h o n g c h o , m ã i đ ế n đ ầ u t h ế k ỳ th ứ

X V III n ăm N hâm N g ọ (17 0 2 ) N guyễn Phúc Chu m ớ i s a i người

s a n g c ố n g v u a n h à T h a n h đ ể x in p h o n g là m v u a , n h ư n g Thanh

tr iề u n ó i r ằ n g nư ớ c N a m c ò n c ó h ọ L ê k h ô n g p h o n g đ ư ợ c c h o họ

N g u y ễ n . V iệ c ấ y lạ i im đ i. N g u y ễ n P h ú c C h u b è n x ư n g là quốc

c h ú a v à đ ú c c á i ấ n Đ ạ i V i ệ t q u ố c N g u y ê n c h ú a v ĩ n h t r ấ n c h i bào

ỵk M ? V ầ ể là m c á i tr u y ề n q u ố c b ả o , đ ế n đời v u a T hế

T ổ m ớ i t h ô i. Đ ế n năm G iá p T í (17 4 4 ) N g u y ễ n P h ú c K h o á t m ới

x ư n g v ư ơ n g h iệ u v à đ ổ i l ạ i c h ế đ ộ , đ ịn h r a t r iề u n g h i.

B ấy g iờ đ ấ t p h ía N am tu y đ ộ c l ậ p , n h ư n g h ọ N g u y ễ n ch ì

xư ng ch ú a, chứ không xư ng vu a và vẫn k h ô n g đ ậ t q u ố c h iệ u .

N h ư n g n g ư ờ i n g o ạ i q u ố c th ư ờ n g g ọ i đ ấ t c h ú a N g u y ễ n là Q u ản g

N am quốc MMM- Đ ấ y là v ì ở Q u ả n g N a m c ó p h ố H ộ i A n ( F a ifo )

l à c h ỗ n g ư ờ i T à u v à n g ư ờ i c á c n ư ớ c r a v à o b u ô n b á n , c h o n ê n m ới

lấ y tê n là Q u ả n g N a m m à g ọ i.

Còn những công v iệ c họ N guyễn là m ỏ p h ía N am quan

trọ n g cho nước N a m t a h ơ n c ả , l à v i ệ c m ở m a n g b ò c õ i, k h i ế n cho

n ư ớ c lớ n l ê n , n g ư ờ i n h i ề u r a , v à n h ấ t l à c h i ê u m ộ n h ữ n g người

n g h è o k h ổ t r o n g n ư ớ c đ ư a đ i k h a i h ó a n h ữ n g đ ấ t p h ì n h i ê u bò

h o a n g , là m th à n h ra N am V iệ t b â y giờ p h ồ n p h ú h ơ n c à m ọ i n ơ i,

là m th à n h ra N a m V i ệ t b â y g i ờ p h ồ n p h ú h ơ n c ả m ọ i n ơ i , ấ y là

c á i cô n g họ N g u y ễ n với nước N a m t h ậ t là to lắ m vậy.

372
 373
NGUYỄN TH| THẾ PHổ u R ta Sf
1. Triệu tổ - Thối tô Nguyốn Kim
_________ n i l , a V f c f f i _______________________
Ngọc Bảo Nguyỗn Uông 2. Thái tổ Gla dụ - Đoan quận công Nguyỗn Hoàng (Chúa Tlôn)
i * um Mà um (fiii)
^ _________ (vụ TiỊnh K iể m ) ____________________________________________ Ị________________________________________________

3. H i HânThành õ iỉn S ĩ 3. HI tong Hléu vẫn - Thụy quận công Nguyẻn phúc Nguyên (Chúa sai) HợpTrạch ĩũ
m m k m m SR^#K-RW'ùkmmàhì.) tâ w m
-- --- 1-- -- ỉ-- -T------ -------------------------------------- 1---------------------------------------71------- 1------ X -- 1--
Vệ Tuyôn Tuán ky 4.Thán lỗng Hiếu chiôu - Nhân quặn công Nguyên phúc Lan (Chúa Thượng) Anh Trung ĩứ Diệu
«I k & J K __________ m X # w -c & u M m ( m & jw w
"? 5. Thâl lông Hiếu Mét - Dũng quân công Nguyên phúc Tán (Chúa Hlén) Thảng
_______A X * Vị - M rò ai (ý ì ) ______________ H
õién 6. Anh tông Hláu nghía - Hoâng quận còng Nguyỉn phúc Trán (Chúa Nghĩa) Hlịp
í» (XSÉỈHA) lá
7. Hiển lông Hlíu minh - TẠ quỗc công Nguyèn phũc Chu (Quốc Chúa) Trlnh
(x a m ) a
8. Túc tòng Hiếu ninh Đinh'quốc cống Nguyên phúc Chú ĩ ĩ 3én Phóng
m—
%—
%m—- M M—
lyi> uMm m «II m
------------------------------
9. Thố tông Hiếu vỗ - Vỗ vương Nguyôn phúc Khoét Nghlôm
_____ (___________ mi&tm - kliiiflM , m __________
Nguyẻn phúc Chương Hưng tổ Nguyftn phúc Luân vain ctĩĩ HỈộũ 10. Duệ tông Hiếu định -Đ|nh vương Nguyỗn phúc Thuán
lè tiM H * m
ill k * M K Í! £ Bĩ % -ftiE liitiH ft
---------------------"I------------------rĩ----------------------- 1-------------------- TT ------1-----
h as

0 Đông Anh Mân Đlôn Dương

m I«
(vua Oa« 1 ong)
m m
(T ir (Mtivưoig)
 C H Ư Ơ N G V II

NGƯỜI Ả u CHÂU SANG NƯỚC VIỆT NAM

{
I. S ự Đ I TÌM ĐẤT Người Âu châu sang Á Đông
Người Âu châu sang đất Việt Nam
II. S ự ĐI TRUYỀN GIÁO
Ị Đạo Thiên chúa
1 Đạo Thiên chúa sang nước Việt Nam

N guyên người A u la b a đ i d u lịc h t h iê n h ạ l à v ì c ó h a i cớ:

m ộ t là đ i tìm đất để buôn b á n , h a i là đ ể tru y ề n bá t ô n g g iá o

T h iê n c h ú a ở c á c n ư ớ c.

I. Sự đi tìm đất
N g ư ờ i  u c h â u s a n g Á Đ ô n g - T ừ đ ờ i L a M ã , đ ã có s á c h chép

người  u C hâu san g đến n ư ớ c T à u , n h ư n g k h ô n g r õ c á c h g ia o

t h iệ p ra là m sao; đ ến th ậ p ta m th ế k ỷ m ớ i c ó ô n g M a r c o P o lo

n gư ờ i nư ớ c It a li s a n g ở tr iề u nhà N guyên 7Cv ê đ ờ i v u a T h ế T ổ

H ố t T ấ t L iệ t h ằ n g 1 7 n ă m , r ồ i s a u đ i q u a A n Đ ộ d ư ơ n g v ế nư ớ c,

là m quyển sách " T h ế g ió i k ỳ q u a n " ( L e s m e r v e i ll e s d u m o n d e ),

k ể n h ữ n g c h u y ệ n ô n g ấ y đ ã b iế t.

V ề sa u v à o th ậ p n g ũ th ế k ỷ, ôn g K h a L u â n B ố ( C h r is to p h e

C o lo m b ) d ù n g đ ị a b à n chỉ n am (b o u s s o le ) đ ịn h đi q u a Đ ại T áy

D ương san g  n Đ ộ , r ồ i tìm th ấ y châu A m ỹ lị g i a (A m é r iq u e );

374
đến n ă m 14 7 9 , người B ồ Đ ào N h a ( P o r t u g a l) tê n là V a s c o de

G am a đi v ò n g q u a H ả o V ọ n g g iá c (C a p de B on ne E sp éran ce)

san g Ấ n Đ ộ D ư ơ n g v à o đ ấ t Ấ n Đ ộ . N ă m 15 2 1 lạ i có n gư ờ i B ồ

Đ ào N h a tê n là M a g e lla n đ i q u a Ấ n Đ ộ D ư ơ n g s a n g T h á i B ìn h

D ư ơng v à o đ ấ t P h i L u ậ t T â n ( P h ilip p in e )

Từ đó v ề sa u n g ư ờ i B ồ Đ à o N h a ( P o r t u g a l) m ớ i s a n g T â y

Ban N h a (E sp a g n e ) v à ngư ời H ò a L a n ( H o lla n d e ) m ớ i s a n g Á

Đ ông lấ y đ ấ t th u ộ c đ ịa v à m ở c ử a h à n g b u ô n b á n n h ư s a u n à y :

N ăm Q u í H ợ i ( 1 5 6 3 ) v ề đờ i G ia T ĩn h n h à M in h , n g ư ờ i B ồ

Đ ào N h a đ ế n ở đ ấ t Á o M ô n (M a c a o ) n ư ớ c T à u .

N ă m M ậ u T h ìn (15 6 8 ) n gư ờ i T â y B a n N h a s a n g lấ y đ ấ t P h i

L u ậ t T â n là m th u ộ c đ ịa .

N ă m B ín h T h â n ( 15 9 6 ) n g ư ờ i H ò a L a n s a n g lấ y đ ấ t C h à V à

( Ja v a ) là m th u ộ c đ ịa . v ề s a u d ầ n d ầ n n g ư ờ i B ồ Đ à o N h a , n gư ờ i

P h áp L a n T â y ( F r a n c e ) v à n gư ờ i A n h C á t L ợ i (A n g le te r r e ) đ ế n ở

đất Ấ n Đ ộ.

Người Âu châu sang đất Việt Nam. N gư ời  u châu san g

buôn b á n ỏ n ư ó c ta , th ì có n gư ờ i B ồ Đ à o N h a đ ến ở xứ N am

trư á c h ế t c ả , m ở c ử a h à n g ở p h ố H ộ i A n ( T ứ c l à F a i f o ) t h u ộ c đ ấ t

Q u ản g N a m . Ở đ ấ y lạ i có n gư ờ i T à u , n gư ờ i N h ậ t B ả n v à n gư ờ i

H òa L a n đến buôn bán n h iề u lắ m . S á c h của ông M aybon và

R u s s ie r có c h é p r ằ n g n ă m G iá p D ầ n ( 1 6 1 4 ) đ ờ i c h ú a S ã i đ ã có

n gư ờ i B ồ Đ à o N h a t ê n l à J e a n d e l a C r o i x đ ế n lậ p lò đ ú c s ú n g ở
đất T h u ậ n H ó a , m à b â y g iờ ồ H u ế n g ư ờ i t a c ò n g ọ i c h ỗ ấ y l à

Phường Đ úc.

ở n g o à i B ắ c th ì trư ố c đ ã có t à u c ủ a n gư ờ i B ồ Đ à o N h a r a

vào b u ô n b á n , n h ư n g m ã i đ ến năm Đ in h Sử u (16 3 7 ) đời v u a

T h ầ n T ô n g n h à L ê , T h a n h đ ô v ư ơ n g T r ịn h T r á n g m ớ i ch o n gư ờ i

H òa L a n đ ế n m ở c ử a ở P h ố H iế n (g ầ n c h ỗ t ỉn h lỵ H ư n g Y ê n b ấ y

g iờ ). V ề s a u ở đ ấ y c ó n g ư ờ i N h ậ t B ả n , n g ư ờ i T à u , n g ư ờ i T i ê m L a

đến b u ô n b á n k ể có 2000 n ó c n h à , là m t h à n h r a c h ỗ v u i v ẻ lắ m ,

375
c h o n ê n t ụ c n g ữ b ấ y g i ò c ó c â u r ằ n g : T h ứ n h ấ t K i n h k ỳ , th ứ nhỉ

P h ố H iế n .

L ú c b ấ y g iờ n g ư ờ i B ồ Đ à o N h a s a n g b u ô n b á n ỏ t r o n g N am

n h iể u hơn, m à ở ngoài B ắc th ì có người H òa Lan n h iể u hơn,

n h ư n g th u ở ấ y n gư ờ i h a i nư ớ c ấ y h a y c ạ n h tra n h v ớ i n h a u , bài

t h ế c h ú a T r in h v à c h ú a N g u y ễ n đ ề u c ó ý m u ố n n h ả n cớ ấ y mà

n h ờ h ọ g iú p m ì n h . S o n g v ì l ợ i b u ô n b á n c h o n ê n h ọ k h ô n g c h ịu

ra m ặ t g iú p h ẳ n , th à n h ra lâ u n g à y c á c c h ú a c ũ n g c h á n v à lôi

th ô i v ề v iệ c tô n g g iá o , c h o n ê n đến năm C anh T h in ( 1 7 0 0 ) đòi

v u a L ê H i T ô n g , n g ư ờ i H ò a L a n th ô i k h ô n g v à o b u ô n b á n ờ ngoài

B ắc nữ a.

Đ ờ i b ấ y g iò n g ư ờ i A n h C á t L ợ i v à n g ư ờ i P h á p L a n T â y cũn g

vào buôn bán ở nước ta . N ă m N hâm T í (16 7 2 ) đòi vu a L ê Hi

T ôn g, ngư ời A n h C át Lợi đem c h iế c tà u Zant vào x in m ờ cử a

h à n g b u ô n b á n , c h ú a T r in h c h o x u ố n g ỏ P h ố H iế n , n h ư n g v ì sau

s ự b u ô n b á n k h ô n g đ ư ợ c t h ị n h lợ i, n g ư ờ i A n h C á t L ợ i c h ì ờ dến

năm Đ in h S ử u ( 1 6 9 7 ) r ồ i t h ô i.

C òn ngư ời P h áp L a n T â y th ì từ n ă m C anh T hân ( 1 6 8 0 ) đỗ

có tà u vào x in m ở c ử a h à n g ở P h ô ' H iế n ; đ ế n n ă m N hâm T uất

( 16 8 2 ) lạ i c ó c h iế c t à u S a in t Jo s e p h ở T iê m L a s a n g đ e m phẩm

v ậ t d â n g c h ú a T r ịn h .

Ở tro n g N a m th ì n ă m B í n h D ầ n ( 1 6 8 6 ) c ó n g ư ờ i P h á p t ê n là

V e r r e t đ ư ợ c p h é p m ở c ử a h à n g ở C ù la o C ô n L ô n . Đ ế n n ả m K ỳ

TỊ (17 4 9 ) lạ i có m ột người Pháp tê n là P o iv r e đi c h iế c tà u

M a c h a u lt v à o cử a H ội A n, x in vào yết k iế n chúa N guyễn và

dâng tờ q u ố c t h ư cùn g phẩm v ậ t đ ể tỏ t ìn h g ia o h iế u củ a hai

n ư ớ c. C h ú a N g u y ễ n c ũ n g đ á p th ư lạ i, t h u ậ n c h o n gư ờ i P h á p vào

th ô n g th ư ơ n g . N h ư n g c h ẳ n g đư ợ c b a o lâ u th ì c ô n g t y c ủ a P h áp à
A n Đ ộ b ã i đ i , c h o n ê n s ự t h ô n g t h ư ơ n g v ớ i n g ư ờ i P h á p c ũ n g b ã i.

376
II. Sự đì truyền giáo
Đ ạ o T h iê n c h ú a . N g u y ê n k h i x ư a to à n x ứ Â u la b a k h ô n g có

n h ấ t đ ịn h m ộ t tô n g g iá o n à o c ả . M ỗ i d â n tộ c th ò m ộ t v ị t h ầ n

r iê n g c ủ a m ìn h . T h ư ờ n g h a y l ấ y c á i lự c h o ạ t đ ộ n g c ủ a t ạ o h ó a

m à tư ở n g tư ợ n g r a c á c v ị t h ầ n , r ồ i là m đ ề n , là m đ à i, đ ể th ò c ú n g .

N h ư d â n tộ c H i L ạ p (G re c ) v à d â n tộ c L a M ã (R o m a in ) th ò t h ầ n

G iu b it e ( J u p i t e r ) , t h ầ n A b ô lô n g ( A p o llo n ) v à c á c v ị t h ầ n k h á c

v ậ y . D u y có d â n tộ c D o T h á i ( J u if s ) ở đ ấ t T iể u á t ế á , n a y là đ ấ t

P a le s t in e đ ã đ ư ợ c đ ộ c lậ p , c h ỉ th ờ m ộ t v ị t h ầ n g ọ i là J é h o v a h ỏ

th à n h G iã Lỗ tá n lĩn h ( Jé r u s a le m ) . D ân ấy tin rằn g th ầ n

J é h o v a h s in h h ó a v ạ n v ậ t v à n g ư ờ i; c h o n ê n n g ư ờ i c h ỉ p h ả i th ờ

m ộ t v ị t h ầ n ấ y m à t h ô i. Đ ế n đ ờ i d â n L a M ã đ ã k iê m t ín h đ ư ợ c c ả

đ ấ t T iể u á t ế á , đ ấ t b ắ c A p h ilịg ia v à đ ấ t t â y n a m  u la b a , d â n D o

T h á i c ũ n g th u ộ c v ề L a M ã , m à đ ạ o D o T h á i b ấ y g iò c ũ n g đ ã s u y

l ắ m r ồ i . L ú c ấ y đ ứ c G i a t ô r a đ ờ i, n h â n đ ạ o D o T h á i m à l ậ p r a

đ ạ o m ớ i (1) d ạ y n g ư ờ i l ấ y s ự y ê u m ế n v à t ô n k í n h T h i ê n c h ú a l à m

gốc, lấ y b ụ n g từ b i n h â n th ứ , c o i n g ư ờ i n h ư a n h e m r u ộ t t h ịt là m

c ố t. T ừ đ ó v ề s a u c á c m ô n đ ồ đ e m đ ạ o ấ y đ i t r u y ề n b á c á c n ơ i.

O n g S a in t P ie r r e th ì s a n g lậ p g iá o đ ư ờ n g ở t ạ i k in h th à n h L a

M ã, ô n g S a in t P a u l th i đ i tr u y ề n đ ạ o ởkhắp tr o n g n ư ớ c.

L ú c đ ầ u đ ạ o T h iê n c h ú a b ị n h iề u p h e n v u a L a M ã n g h iê m

cấm , d ù n g cự c h ìn h m à g iế t h ạ i c á c g iá o s ĩ v à n h ữ n g n gư ờ i th e o

đ ạ o m ớ i, n h ư n g d ẫ u n g u y n a n t h ế n à o m ặ c lò n g , c á c m ô n đ ồ c ứ

m ộ t n iề m đ i t r u y ề n đ ạ o k h ắ p b ô n p h ư ơ n g . M ã i đ ế n đ ầ u đ ệ tứ t h ế

k ỷ ( 3 13 ) v u a L a M ã là C o n s ta n tin m ớ i c h o g iả n g đ ạ o T h iê n c h ú a

ổ m ọ i n ơ i t r o n g n ư ớ c . T ừ b ấ y g iờ tr ở đ i đ ạ o T h i ê n c h ú a m ộ t n g à y

m ộ t th ịn h , lậ p G iá o h o à n g đ ể th ô n g n h ấ t v iệ c g iá o , đ ặ t G iá m

(1) Đạo của ông Gia Tô lập ra cho nên ta thường gọi là đạo Gia Tô; lại vì
đạo ấy chỉ thờ Thiên chúa mà thôi, cho nên lại gọi là đạo Thiên chúa. Có phải
gọi là đạo Cơ đỗc bỏi chữ Christ là bậc cứu thế.

377
m ụ c đ ể c o i v i ệ c g i á o ở c á c n ơ i, l ạ i s a i g i á o s ĩ đ i t r u y é n đ ạ o kháp
t r o n g t h i ê n h ạ : h ễ ở đ â u c ó n g ư ờ i l à c ó g i á o s ĩ đ ế n d ạ y d ạ o . Bời

v ậ y c h o n ê n c h ẳ n g b a o lâ u m à to à n A u đ ê u th e o đ ạ o T h iê n chúa

cá.

Ở bên Á Đ ô n g ta th ì từ đời n h à Đ ư ờ n g ® ( 6 1 8 - 9 0 7 ) sử chép 06

C ả n h g i á o jị t - | f t (1,t ứ c l à m ộ t p h á i G i a t ô g i á o đ ã s a n g T à u , n h ư n g v i

b ấ y g iò đ ạ o P h ậ t đ a n g t h ịn h , c h o n ê n đ ạ o c ả n h g i á o m ấ t d ầ n đi.

M ã i đ ế n đ ờ i n h à N g u y ê n , n h à M i n h m ớ i t h ậ t c ó g i á o s ĩ s a n g g iả n g

đ ạo G ia T ô ở nư ớc T à u .

Đạo Thiên chúa sang nước Nam. ở nước N am ta từ k h i đẵ

có ngư ờ i  u la b a s a n g b u ô n b á n , t h ì t ấ t là có g iá o s ĩ s a n g dạy

đ ạ o . C ứ th e o s á c h Khâm Định Việt sử , th ì từ n ă m N g u v ê n H òa

n g u y ê n n iê n v u a T r a n g T ô n g n h à L ê ( 1 5 3 3 ) có ngư ời

T â y t ê n l à I n ê k h u đ i đ ư ờ n g b ể v à o g i ả n g đ ạ o T h i ê n c h ú a ỏ là n g

N in h C ư ờ n g , là n g Q uần A n h , th u ộ c h u y ệ n N am C hân ( t ứ c là

N am T rự c ) v à ở là n g T r à L ũ , th u ộ c h u y ệ n G ia o th ủ y .

Sách N am sử của T rư ơ n g V ĩn h K ý chép rằn g nám B ín h

T h ân (15 9 6 ) đòi ông N guyễn H o à n g có n g ư ờ i g iá o s! T ây Ban

N h a t ê n là D ie g o A d v e r t e v à o g iả n g đ ạ o ở tr o n g N a m trư ớ c h ế t

c ả . N h ư n g lú c b ấ y g iờ l ạ i c ó m ấ y c h i ế c t à u T â y Ban N h a cùn g

đ ế n , c h ú a N g u y ễ n s ợ c ó ý q u ấ y n h i ễ u g ì c h ă n g b è n đ u ổ i đ i.

Đ ến năm A t M ã o ( 1 6 1 5 ) đ ờ i c h ú a S ã i, g iá o s ĩ là p . B u so m i

lạ i đ ến g iả n g đ ạ o , rồ i đ ến n ă m G iá p T í ( 16 2 4 ) có g iá o 5Ĩ t ê n là

Je a n R h o d es, ngư ời P h áp Lan T â y , đ ế n g iả n g đ ạ o ở P h ú X u ân

v à lậ p r a c á c g iá o đ ư ờ n g. N ă m B ín h D ầ n ( 16 2 6 ) đờ i v u a L ê T h ần

T ô n g , g iá o s ĩ là B a ld in o ti v à o g iả n g đạo ở ngoài B ắ c , b ị chúa

T r ịn h không cho, p h ả i bỏ đ i. Đ ư ợ c í t lâ u ông Je a n Rhodes ò

(1) Cành giáo là một phái đạo Gia Tô của người chù giáo tén là Nestonuí
lập ra từ đệ ngũ th ế kỷ ờ Đông La Mã, rồi truyền sang nưỏc Ba Tư (Perse) và
nưốc Tàu.

378
tro n g N a m r a B ắ c v à o y ế t k iế n c h ú a T r ịn h v à đ e m d â n g c á i đ ồ n g

hồ q u ả lắ c , c h ú a T r ịn h c h o ô n g J e a n R h o d e s đư ợ c g iả n g đ ạ o t ạ i

K in h đ ô .

T ừ đ ó v ề s a u c á c g iá o 8Ĩ cứ d ầ n d ầ n v à o n ư ốc d ạ y đ ạo , m à

người m ìn h c à n g n g à y c à n g t h e o đ ạ o c ũ n g n h iề u . N h ư n g v ì n ư ớ c

ta tự x ư a đ ế n n a y v ẫ n t h e o N h o g iá o , lấ y s ự th ò c ú n g ô n g c h a

là m t r ọ n g , l ấ y s ự t ế t ự t h ầ n t h á n h là m p h ả i m à lệ n ư ớ c t h ì sự

cú n g t ế là m m ộ t v iệ c rất quan tr ọ n g . Đ ộ t n h iê n th ấ y n h iề u

người m ìn h th e o đ ạ o T h i ê n c h ú a , b ỏ c ả c á c th ó i c ũ , c h ỉ c h u y ê n v ề

m ộ t m ặ t t h e o đ ạ o m ớ i, b ở i v ậ y c h o n ê n t r o n g N a m ngoài B ắc,

v u a c h ú a đ ề u c h o đ ạ o ấ y là m ộ t t ả đ ạ o , là m hủy hoại cái phong

hóa củ a nước n h à x ư a n a y , b è n x u ố n g c h ỉ c ấ m k h ô n g ch o ngư ời

tro n g nư ớ c th e o đ ạ o m ớ i n ữ a , v à đ ặ t r a p h é p n g h iê m đ ể b ắ t tộ i

những k ẻ k h ô n g th u â n th e o ch ỉ d ụ ấy .

C ứ th e o tro n g sử th ì n ă m T â n V ị ( 16 3 1) ở tro n g N a m , c h ú a

Thư ợ ng là N guyễn Phúc Lan cấm không cho ngưòi T â y vào

g iả n g đ ạ o ở t r o n g n ư ớ c .

N ă m Q u í M ã o ( 1 6 6 3 ) ỏ n g o à i B ắ c , c h ú a T r ịn h là T r ịn h T ạ c

b ắt đ u ổ i c á c g iá o s ĩ v à c ấ m k h ô n g c h o n g ư ò i m ìn h t h e o đ ạ o G i a

Tô.

N ăm G iá p T h ìn (16 4 4 ) chúa H iề n ỏ m iề n N am bắt g iế t

n hữ ng ngư ờ i đ i g iả n g đ ạ o ỏ Đ à N ằ n g .

N ă m B ín h T í ( 16 9 6 ) đ ờ i v u a L ê H i T ô n g , T r ịn h C ă n b ắ t đ ố t

phá h ết cả n h ữ n g sá c h đ ạo v à n h à đ ạo ỏ các nơi v à đ u ổi n h ữ n g

người g iả n g đ ạ o r a n g o à i n ư ớ c.

N ăm N hâm T h ìn ( 1 7 1 2 ) đ ờ i v u a L ê D ụ T ô n g , T r ịn h C ư ơ n g

bắt n h ữ n g n gư ờ i th e o đ ạ o G ia T ô p h ả i cạo trá n v à k h ắ c v à o m ặ t

b ô n c h ữ " h ọ c H o a L a n đ ạ o " (1)

(1) Hoa Lan tức là Hòa Lan (Hollande). Người Hòa Lan sang buôn bán ở
ngoài Bắc trước hết cả cho nên mỏi gọi là đạo Hòa Lan. v ả lúc bấy giờ ngưòi

379
 N ám G iá p T uất (17 5 4 ) đời c ả n h H ư n g , T r ịn h D oanh lạ i

n g h iê m cấm m ộ t c á c h r ấ t n g ặ t, k h ô n g c h o n gư ờ i la d i th e o d ạo.

v à lạ i g ié t c ả c á c đ ạ o trư ở n g v à đ ạ o đồ.

T ừ đ ó v ề s a u v iệ c c ấ m đ ạ o m ộ t n g à y m ộ t n g h iê m m à người

đ i g iả n g đ ạ o c ũ n g k h ô n g lấ y lu ậ t n ư ớ c là m 8Ợ, c ứ c ố sứ c d ụ cho

đư ợ c n h iê u n g ư ờ i th e o đ ạ o . R ồ i d ầ h d ầ n n g ư ờ i tro n g n ư óc p h ản

r a b ê n lư ơ n g b ê n g iá o , g h e n g h é t n h a u h ơ n n g ư ờ i c ừ u đ ịc h . V ua
q u a n th ì t h ấ y d ù n g p h é p th ư ờ n g k h ô n g c ấ m đ ư ợ c, m ớ i d ù n g đến

c ự c h ì n h đ ể m à t r ừ n g t r ị , g i ế t h ạ i b a o n h i ê u n g ư ờ i v ô tộ i.

Tóm lạ i m à x é t, th ì g iả sử n gư ờ i n g o ạ i q u ố c v à o nước ta m à

c h ỉ c ó v iệ c b u ô n b á n m à t h ô i, t h ì c h ắ c r ằ n g n ư ớ c t a x ư a n a y vốn

là m ộ t n ư ó c v ă n h iế n , v u a q u a n t a c ũ n g k h ô n g c ó lẽ g i m à n g ản

c ấ m ; n h ư n g b ở i v ì k h i đ ã q u a n h ệ đ ế n v iệ c s ù n g tín , th ì d ù h ay

d ỏ t h ế n à o m ặ c l ò n g , n g ư ờ i t a a i c ũ n g c h o s ự s ú n g t í n c ủ a m ìn h

là p h ả i h ơ n , t h à n h ra k h ôn g ai kh oan d u n g c h o a i, rồ i cứ p h ải

d ù n g t h ế lự c đ ể m à đ è n é n n h a u . C ũ n g v ì t h ế c h o n ê n v é sau

n ư ớ c t a k h ô n g c h ịu s u y x é t l ẽ p h ả i t r á i c h o k ỹ c à n g , l à m l ắ m Bự
tà n á c đ ể đ ế n n ỗ i m ấ t c ả sự h ò a h iế u v ố i c á c n ư ố c ờ T á y D ương

v à g â y n ê n c á i m ố i b iế n lo ạ n c h o c ả n ư ớ c n h à v ậ y .

Việt Nam ta không phân biệt được những nước nào, hễ thấy người Tốy thi
thường cứ gọi là Hòa Lan.

380
 CHƯƠNG VIII

VẬN TRUNG SUY CỦA CHÚA NGUYẺN

•

1. Trương Phúc Loan chuyên quyền

2. Tây Sơn dấy binh
3. Quăn họ Trịnh vào lấy Phú Xuân
4. Chúa Nguyễn vào Gia Định
5. Nguyễn Vương khởi binh đánh Tây Sơn
6. Nguyễn Vương Định cầu viện nước Pháp Lan Tăy
7. Nguyễn Huệ p há quân Tiêm La

1. Trưong Phúc Loan chuyên quyền

Từ ông N gu yễn H o à n g tr ở đ i, h ọ N g u y ễ n là m c h ú a tro n g

N a m : p h ía b ắ c c h ố n g n h a u v ớ i h ọ T r ịn h , p h ía n a m đ á n h lấ y đ ấ t

C h iê m T hành và đất C hân L ạ p , tru y ề n đến đời V ũ V ư ơ n g là

N g u y ễ n P h ú c K h o á t m ớ i x ư n g v ư ơ n g h iệ u . V ũ V ư ơ n g đ ịn h t r iề u

n g h i, lậ p c u n g đ i ệ n ở đ ấ t P h ú X u â n , v à p h o n g c h o n g ư ờ i c o n t h ứ

9 là N g u y ễ n P h ú c H iệ u là m t h ế tử .

N ăm Ấ t D ậ u ( 1 7 6 5 ) V ũ V ư ơ n g m ấ t . B ấ y g iờ t h ế t ử đ ã m ấ t

r ồ i, c o n t h ế t ử l à N g u y ễ n P h ú c D ư ơ n g h ã y còn n hỏ, m à

ngư ờ i c o n tr ư ở n g c ủ a V ũ V ư ơ n g c ũ n g m ấ t r ồ i. T ờ d i c h iế u đ ể lạ i

đ ị n h l ậ p n g ư ờ i c o n t h ứ h a i l ê n n ố i n g h i ệ p c h ú a (1). N h ư n g k h i ấ y

người q u y ề n t h ầ n là T rư ơ n g P h ú c L o a n ý m uốn chuyên

(1) Tức là hoàng khảo vua Thế Tổ, sau truy tôn là Hưng Tổ Hiếu khang
Hoàng đế .

381
quyền là m b ậ y , b è n đ ổ i tờ d i c h iế u đ i m à lậ p người con th ử 16

c ủ a V ũ V ư ơ n g, m ớ i có 12 tu ổ i, lê n là m c h ú a , g ọ i là Đ ịn h V ư ơ n g

T rư ơ n g P h ú c L o a n là n gư ờ i th a m la m , là m n iu ể u đ ié u tà n

á c , t r o n g n ư ớ c a i a i c ũ n g o á n g iậ n , b ở i t h ế c h o n ê n , ỏ p h ía n am

t h ì c ó T â y s ơ n g § [i_ l d ấ y b i n h đ á n h p h á t ạ i đ ấ t Q u i N h ơ n ; ờ m ệ t

bắc th ì có quân họ T r ịn h vào lấ y đất Phú X uân, lả m c h o cơ

n g h iệ p h ọ N g u y ễ n x iê u đ ổ v ậ y .

2. Tây Son d ấy binh

L ú c b ấ y g iờ ở h u y ệ n Phù L y (n a y đ ổ i là P h ù C á t) đất

Q u i N h ơ n , c ó n g ư ờ i t ê n l à N g u y ễ n N h ạ c Ị5 Ẽ S É k h ở i b i n h p h ả n d ố i

vối ch ú a N guyễn .

N g u y ê n ô n g tổ b ố n đờ i c ủ a N g u y ễ n N h ạ c là h ọ H ổ c ù n g m ột

tổ v ớ i H ồ Q u ý L y n g à y trư ớ c, n g ư ờ i ở h u y ệ n H ư n g N g u y ê n , đ ít

N gh ệ A n, gặp lú c c h ú a T r ịn h , c h ú a N g u y ễ n đánh n h a u , bị bắt

đ e m v à o ở ấ p T â y S ơ n ® [ i l É S (1) t h u ộ c đ ấ t Q u i N h ơ n . Đ ế n đ ờ i ô n g

t h â n s in h là H ồ P h i P h ú c S É Ị Ỉ iĩi d ờ i n h à s a n g ở ế p K iê n T h àn h

M fiíc É S , n a y l à l à n g P h ú L ạ c h u y ệ n T u y V iễ n , s in h được 3

n g ư ờ i c o n : t r ư ỏ n g l à N h ạ c H í, t h ứ l à L Ü Í S , t h ứ b a l à H u ệ S í

A n h e m ô n g N h ạ c m u ố n k h ở i lo ạ n , m ớ i lấ y h ọ m ẹ là N g u y ễ n

đ ể k h ở i sự ch o d ễ th u p h ụ c n h â n tâ m , v ì rằ n g đ ấ t tro n g N am

v ẫ n là đ ấ t c ủ a c h ú a N g u y ễ n .

N guyễn N hạc trư ớ c là m b iệ n lạ i ở V â n Đ ồn , cho nên sau

n g ư ờ i t a th ư ờ n g g ọ i là b iệ n N h ạ c . N h ư n g v ĩ t ín h h a y đ á n h bạc,

t iê u m ấ t c ả t iề n t h u ế , s d p h ả i t ộ i, b ỏ đ i v à o r ừ n g là m g iả c . Đ ến

năm T â n M ã o ( 1 7 7 1 ) m ớ i lậ p đ ồ n t r ạ i ở đ ấ t T â y S ơ n , c h iê u n ạp

(1) Âp Tây Sơn nay là đất thôn An Khê ỉiM và thôn cử u An thuốc
phủ Hoài Nhân. Vì anh em Nguyễn Nhạc khởi nghiệp ờ chỗ íy , nẻn IOỚÌ goi lầ
nhà Tây Sơn.

382
q u â n s ĩ, n g ư ờ i th e o v ề c à n g n g à y c à n g đ ô n g . T h ư ờ n g h a y lấ y c ủ a

n h à g ià u ch o n h à n g h èo , ch o n ê n n h ữ n g k ẻ n g h è o k h ổ th e o p h ụ c

r ế t n h iề u .

Thế N guyễn N hạc m ỗi n gày m ột m ạnh, quân nhà chúa

đ á n h k h ô n g đ ư ợ c, v ả lạ i N h ạ c là m ộ t n g ư ờ i c ó c a n đ ả m v à lắ m

cơ t r í ; m ộ t h ô m đ ị n h v à o l ấ y t h à n h Q u i N h ơ n , b è n l ậ p m ư u , n g ồ i

v à o tr o n g c á i c ũ i, c h o n g ư ờ i k h iê n g v à o n ộ p q u a n T u ầ n P h ủ ở

đ ấ y là N g u y ễ n K h ắ c T u y ê n . N g u y ễ n K h ắ c T u y ê n tư ở n g là th ậ t,

cho đ ư a v à o tr o n g th à n h . Đ ế n n ử a đ ê m , N h ạ c p h á c ũ i r a , m ỏ c ử a

th à n h cho quân m ìn h vào đánh đuổi quan quân đ i, g iữ lấ y

th à n h Q u i N h ơ n là m chỗ căn bản. B ấy g iờ l ạ i c ó m ấ y người

k h á c h b u ô n tê n là T ậ p Đ ìn h và Lý T ài cù n g m ộ quân

n ổ i lê n th e o g iú p T â y S ơ n . N g u y ễ n N h ạ c c h ia q u â n r a là m 5 đ ồ n

là : t r u n g , t i ề n , h ậ u , t ả , h ữ u , r ồ i t i ế n lê n đ á n h lế y đ ấ t Q u ả n g

N a m . C h ẳ n g b a o l â u t ừ đ ấ t Q u ả n g N g h ĩ a b â y g iờ v à o c h o đ ế n

B ìn h T h u ậ n đ ề u th u ộ c v ề T â y S ơ n c ả .

3. Quân họ Trịnh vào lấy Phú Xuân

Đ a n g k h i tro n g N a m có q u y ể n th ầ n c h u y ê n c h ín h ở tro n g ,

T â y S ơ n đ á n h p h á ỏ n g o à i, ở n g o à i B ắ c c h ú a T r ịn h là T r in h S â m

b iế t t ìn h t r ạ n g n h ư v ậ y , b è n s a i đ ạ i tư ớ n g là H o à n g N g ũ

P h ú c i t Ỉ L í jĩ f f l đ e m t h ủ y b ộ h ơ n 3 v ạ n q u â n c ù n g v ớ i H o à n g P h ù n g

C ơ l t v l li l , H o à n g Đ ìn h T h ể ỉ t ị Ễ t i , H o à n g Đ ìn h B ả o J f ị ĩ S ? v à o

đ ấ t B ô ' C h ín h đ ể đ á n h h ọ N g u y ễ n , g iả n ó i là v à o đ á n h T rư ơ n g

Phúc Loan.

Đ ến th á n g 10 n ăm G iá p N g ọ ( 17 7 4 ) q u â n H o à n g N g ũ P h ú c

s a n g s ô n g L in h G ia n g , s a i H o à n g Đ ìn h T h ể đ e m b in h đ ế n đ á n h

lấ y lũ y T r ấ n N in h n hờ có n ộ i ứ n g ch o n ê n k h ô n g đ á n h m à

lấ y đ ư ợ c lũ y . T r ịn h S â m được tin H o à n g N g ũ P h ú c đ ã p h á được

th à n h T r ấ n N in h r ồ i, b è n q u y ế t k ế đ e m đ ạ i b in h đ i v à o tiế p ứ n g .

383
Đ ế n t h á n g c h ạ p th ì q u â n c ủ a N g ũ P h ú c tiế n lên đóng ờ làng Hổ
X á ( t h u ộ c h u y ệ n M i n h L i n h , Q u ả n g t r ị ) r ồ i truyển hịch đi nói

r ằ n g q u â n B ắ c c h ỉ v à o đ á n h T r ư ơ n g P h ú c m à t h ô i , c h ứ không 06

ý g ì k h á c c ả . C á c q u a n ở P h ú X u â n b è n mưu b ắ t Phúc Loan đem

nộp.

H oàng N gũ P h ú c b ắ t được T rư ơ n g P h ú c Loan rồi, lại tiến

b i n h đ ế n h u y ệ n Đ ă n g X ư ơ n g , s a i n g ư ờ i đ ư a t h ư đến Phú Xuân

n ó i r ằ n g t u y P h ú c L o a n đ ã t r ừ , n h ư n g mà T â y Sơn hãy còn, vậy

x i n đ e m b i n h đ ế n h ộ i t ạ i P h ú X u â n đ ể c ù n g đi đánh giặc.

C h ú a N g u y ễ n b i ế t m ứ u H o à n g N g ũ P h ú c c h ự c đánh l ừ a để

l ấ y K i n h t h à n h , b è n s a i T ô n T h ấ t T i ê p Ễi c ù n g v ớ i quan Chường

cơ l à N g u y ễ n V ă n C h í n h in^t®đem thủy bộ quân ra án ngủ ỏ

s ô n g B á i Đ á p G i a n g ( n a y g ọ i l à P h u Lệ ở huyện Quàng Điển).

H o à n g N g ũ P h ú c s a i H o à n g Đ ì n h T h ể đ e m b i n h đ i lên đườngnúi

r ồ i t i ế n b i n h h a i m ặ t đ á n h ậ p l ạ i , quân h ọ Nguyễn v3 tan bò

c h ạ y c ả , q u â n B ắ c t i ế n l ê n l ấ y t h à n h P h ú Xuân, chúa Nguyễn và

các quan ch ạy vào Q uản g N am .

B ấy g iò T r ịn h Sầm đóng ở H à t r u n g , đ ư ợ c tin Hoàng Ngũ

Phúc đã lấ y được P h ú X uân r ồ i, m ừ n g lắ m , s a i q u a n đ ư a cho

N g ũ P h ú c 1 0 0 l ạ n g v à n g , v à c h o c á c t ư ớ n g s ĩ 5 .0 0 0 l ạ n g b ạ c , lạ i

p h o n g c h o N g ũ P h ú c là m Đ ại trấn p h ủ T huận Hóa để

lo v i ệ c lấ y đất Q uảng N am . Đ oạn rồ i T r ịn h Sâm rút quán vể
Bắc.

4. Chúa Nguyễn vào G ia Định

C húa N guyễn vào đến Q uảng N am đóng ở Bến V á n , lậ p

cháu là N guyễn Phúc D ư ơ n g Ị5 t lÌ B § lê n là m Đ ô n g c u n g , đ ể lo

v iệ c đ á n h g i ặ c . Đ ư ợ c m ấ y t h á n g q u â n T â y S ơ n ở Q u i N *h ơ n k é o

ra đánh lấ y Q uảng X am , quân chúa N guyễn đánh k h ô n g n ổ i,

t h u a c h ạ y v ề đ ó n g ở T r à S ơ n 3£ [JL ị

384
 Chúa N guyễn liệ u c h ừ n g k h ô n g c h ố n g g iữ được, bèn cùng

vớ i n g ư ờ i c h á u là ô n g N g u y ễ n Phúc Á nh xu ố n g th u y ề n

c h ạ y v à o G ia Đ ịn h , đ ể Đ ô n g C u n g ở lạ i Q u ả n g N a m c h ố n g g iữ

vớ i g iặ c . Đ ô n g c u n g đ ó n g đ ồ n ở là n g C â u Đ ể iMÍS, (th u ộ c h u y ệ n

H òa V in h ) .
N g u y ễ n N h ạ c b iế t Đ ô n g c u n g t h ế y ế u , v à lạ i m u ố n lấ y t iế n g

để m à s a i c h ú n g , b è n s a i n g ư ờ i đ i rư ó c Đ ô n g c u n g v ề đ ó n g ở p h ố

H ội A n # § £ ( F a ifo , th u ộ c Q u ả n g N a m ).

N g a y lú c ấ y q u â n c ủ a H o à n g N g ũ P h ú c đ ã q u a H ả i V â n S ơ n

vào lấ y đồn T ru n g Sơ n và đồn C âu Đ ể ỏ huyện H òa V in h .

N g u y ễ n N h ạ c s a i n g ư ờ i k h á c h là T ậ p Đ ìn h là m tiê n p h o n g , L ý

T à i là m tr u n g q u â n , tự m ìn h là m hậu tậ p ra đánh nhau với

q u ân h ọ T r ịn h ỏ là n g c ẩ m Sa §fâị!p ( t h u ộ c H ò a V in h ) . Q u â n c ủ a

T ậ p Đ ìn h đ ề u l à n g ư ờ i k h á c h Q u ả n g Đ ô n g v à n h ữ n g n g ư ò i m ọ i

to lớ n , a i n ấ y c ở i t r ầ n ra đội k h ăn đỏ cầm p h a n g , đ e o k h iê n ,

đ án h th ậ t là h ù n g m ạ n h . Q u â n tiề n đội củ a N gũ Phúc đương

k h ô n g n ổ i, N g ũ P h ú c m ớ i s a i H o à n g Đ ìn h T h ể v à H o à n g P h ù n g

Cơ đ e m k ỵ b i n h v à o x ô n g t r ậ n , r ồ i b ộ b i n h đ á n h t r à n v à o . T ậ p

Đ ìn h t h u a c h ạ y . N g u y ễ n N h ạ c v à L ý T à i p h ả i l ù i v ề g i ữ b ế n B ả n

fà ĩỉỆ r ồ i đ ư a Đ ô n g c u n g v ề Q u i N h ơ n . T ậ p Đ ì n h v ố n l à n g ư ờ i b ạ o

ngư ợ c, N g u y ễ n N h ạ c m u ô n n h â n d ịp t h u a t r ậ n b ắ t g i ế t đ i. T ậ p

Đ ìn h b i ế t ý b ỏ c h ạ y v ề Q u ả n g Đ ô n g b ị q u a n n h à T h a n h b ắ t được
đem ch é m .

L ú c b ấ y g iờ ở p h í a n a m có q u a n L ư u th ủ đ ấ t L o n g H ồ là

Tống P h ú c Hợp THÃiitỂíđem quân đánh lấ y lạ i được ba phủ là

B ìn h T h u ậ n , D iê n K h á n h và B ìn h K h a n h , rồ i lạ i tiế n b in h r a

đánh đất Phú Yên; ở p h ía bắc th ì có q u â n họ T r ịn h đóng ở

Q uảng N am , N g u y ễ n N h ạ c liệ u t h ế c h ố n g k h ô n g n ổ i, b è n sai

P han V ă n T u ế th ư v à v à n g lụ a r a n ó i v ó i H o à n g N g ũ

P h ú c x in n ộ p đ ấ t Q u ả n g N g h ĩa , Q u i N h ơ n , P h ú y ê n v à x in là m

t iề n k h u đ i đ á n h h ọ N g u y ễ n .

385
 H oàng N gũ Phúc cũng m uốn dùng N guyễn Nhạc để đánh
đ ấ t G ia Đ ịn h , b è n là m b iể u x in chúa Trịnh cho Nguyễn Nh$c
là m T iê n p h o n g tư ố n g q u â n , T â y S ơ n H iệ u trư ờ n g ã i i í ^ s , U I

N guyễn H ữu C h ỉn h Ị ỹ t ^ ^ đ e m cờ v à ấn k iế m vào cho N guvén

N hạc.

N guyễn N h ạ c k h ô n g lo m ặ t b ắ c n ữ a , b è n lậ p m ư u dể đ á n h
lấ y đất N am , đem con gái m ìn h là Thọ H ương 16 # d â n g cho

Đ ô n g c u n g v à k h o ả n đ ã i m ộ t c á c h r ấ t tô n k ín h , r ồ i s a i n gư ờ i đến

g i ả n ó i v ớ i T ố n g P h ú c H ợ p x i n v ể h à n g đ ể lo s ự k h ô i p h ụ c lạ i đ ất

Phú X uân. Tống Phúc H ợp cho sứ đến xem hư th ự c , Nguyễn

N h ạ c đ ư a Đ ô n g c u n g r a t i ế p , r ồ i v i ế t t h ư c h o s ứ đ ư a v ể n ó i lấ y

n g h ĩ a p h ù l ậ p Đ ô n g c u n g , đ i ệ n a n x ã t ắ c , T ố n g P h ú c H ợ p t i n là

th ự c tìn h , k h ô n g p h ò n g b ị g ì n ữ a .

N g u y ễ n N h ạ c b iế t rõ tìn h h ìn h , s a i e m là Nguyễn Huệ đem

quân đến đánh Tống Phúc H ợp. Q u ân họ N g u y ễ n thua to bò

c h ạ y v ề g iữ V â n P h on g. N g u y ễ n N h ạ c cho n g ư ờ i đ ư a t i n tháng

trận ra cho H oàng N gũ Phúc b iế t. N gũ Phúc x in c h ú a T r ịn h

phong cho N guyễn H uệ là m T ây Sơ n h iệ u tiê n phong tướng

quân.

Q uân H oàn g N gũ Phúc đóng ở C h âu ổ Ẹ j iiỂs g i á p đất Quàng

N g h ĩa , đ ế n t h á n g c h ạ p n ă m ấ y là n ă m Ấ t V ị ( 1 7 7 5 ) b ị d ịc h chết
m ấ t n h i ề u . N g ũ P h ú c v i ế t t h ư r a x i n c h ú a T r ị n h c h o r ú t v ể g iữ

T h u ậ n H ó a . T r ịn h S â m th u ậ n cho, H o à n g N g ũ P h ú c v ể đến Phú

X uân th ì m ấ t , c h ú a T r ịn h sai B ù i T h ế Đ ạt ặềiỀM v à o th a y , và

sai Lê Q u í Đ ô n iS r lt iậ v à o là m Tham th ị cù n g g iữ đất T huận

H óa.

Đ ấ t T h u ậ n H ó a b ấ y g iờ k ể t ừ đ ấ t N a m B ố c h ín h tr ờ v à o là 2

phủ: T n ệu Phong và Q u ả n g B ì n h a>, 2 h u y ệ n , 8 cháu. S ố nhán

đ i n h đ ư ợ c 1 2 6 . 8 5 7 , sô" r u ộ n g đ ấ t r ộ n g đ ư ợ c 2 6 5 . 5 0 7 m ẫ u , n h ư n g

(1) Triệu Phong phù có 5 huyện; Quảng Bình phủ có 3 huyên 1 chấu.

386
m à t r ừ đ ấ t r ừ n g v à c á c t h ứ đ i, t h ì c ò n đ ư ợ c 1 5 3 . 1 8 1 m ẫu phải

đóng th u ế .

Từ khi quân h ọ T r ịn h lu i v ề T h u ậ n H óa r ồ i, đ ấ t Q u ả n g

N a m lạ i th u ộ c v ề T â y S ơ n . N ă m B ín h T h â n ( 17 7 6 ) N g u y ễ n N h ạ c

s a i e m là N g u y ễ n L ữ đ e m t h ủ y q u â n v ư ợ t b ể v à o đ á n h G i a Đ ịn h ,

lấ y đ ư ợ c t h à n h S à i Côn C h ú a N gu yễn p h ải ch ạy về T rấn

B iê n (tứ c là B i ê n H ò a ) .

Bấy g iờ Đ ông Sơ n có Đỗ T hanh N hân t t íS t k h ở i b in h

ch ống vớ i T â y S ơ n lấ y lạ i th à n h S à i Côn. N gu yễn L ữ lấ y th ó c

gạo rồ i r ú t q u â n v ề Q u i N h ơ n .

N g u y ễ n N h ạ c t h ấ y t h ế m ìn h m ộ t n g à y m ộ t m ạ n h , b è n s a i

sử a lạ i t h à n h Đ ồ B à n G à k in h t h à n h c ũ c ủ a C h iê m th à n h n g ày

tr ư ớ c ) r ồ i đ ế n t h á n g b a n ă m B ín h T h â n ( 17 7 6 ) tự x ư n g là m T ây

S ơ n v ư ơ n g v à p h o n g c h ứ c tư ớ c c h o m ọ i n g ư ờ i. B ấ y g iò T â y S ơ n

đem Đ ô n g c u n g r a ở c h ù a T h ậ p T h á p . Đ ô n g c u n g b è n trố n x u ố n g

th u y ề n c h ạ y v ề G i a Đ ịn h .

N gư ời k h á c h Lý T à i trư ớ c đ ã b ỏ N g u y ễ n N hạc th e o g iú p

c h ú a N g u y ễ n , r ồ i s a u lạ i p h ả n lạ i, đ á n h c h ú a N g u y ễ n , n a y n g h e

Đ ôn g c u n g trố n v ề , lạ i đ e m b in h rư ớ c v ể S à i G ò n lậ p lê n là m

T ân C h ín h V ư ơ ng |F f® 3 ĩ, tô n Đ ịn h Vương là m T h ái Thượng

V ư ơ n g Ì C ± 3 E đ ể c ù n g lo s ự k h ô i p h ụ c .

N ăm Đ in h D ậu (17 7 7 ) N g u y ễn N h ạc sa i người ra x in với

c h ú a T r ịn h c h o t r ấ n th ủ đ ấ t Q u ả n g N a m , T r ịn h Sâm b ấ y g iờ

c ũ n g c h á n s ự d ụ n g b in h , b è n n h â n d ịp p h o n g c h o N g u y ễ n N h ạ c

là m Q u ả n g N a m t r ấ n th ủ , T u y ê n ú y đ ạ i sứ , C u n g Q u ậ n cô n g fệị
¿ m X ÌẾ , i l & i
N guyễn N hạc đ ư ợ c p h o n g r ồ i, k h ô n g p h ả i p h ò n g g iữ m ặt

bắc n ữ a, b èn s a i N g u y ễ n L ữ v à N g u y ễ n H u ệ đ em th ủ y bộ q u ân

v à o đ á n h G ia Đ ịn h . L ý T à i c h ô n g k h ô n g n ổ i p h ả i b ỏ c h ạ y . T â n

C h ín h V ư ơ n g c h ạ y v ề b ế n T r à (th u ộ c Đ ịn h T ư ò n g ) r ồ i c h ạ y v ề

B a V á t (th u ộ c V ĩn h L o n g ), cò n T h á i T h ư ợ n g V ư ơ n g th ì c h ạ y v ề

387
L o n g X u y ê n . N h ư n g c h ẳ n g b a o lâ u N guyễn H u ệ đem q u ả n đuổi

b ắ t đ ư ợ c c ả T h á i T h ư ợ n g V ư ơ n g v à T â n C h í n h V ư ơ n g , đ e m g i ế t d i.

N g u y ễ n L ữ v à N g u y ễ n H u ệ l ấ y x o n g đ ấ t G i a Đ ín h , d ể tổ n g

đốc C h u ỏ lạ i t r ấ n th ủ , rồ i đ e m q u â n v ề Q u i N h ơ n . Q u a nảm

s a u là n ă m M ậ u T u ấ t (17 7 8 ) N g u y ễ n N h ạ c tự x ư n g đ ế h iệ u , đ ặ t

n iê n h iệ u là T h á i Đ ứ c g ọ i t h à n h Đ ồ B à n là H o à n g đ ế th à n h ,

phong cho N guyễn Lữ là m T iế t chế, N guyễn H uệ là m Long

N h ư ơ n g tư ố n g q u â n .

5. Nguyễn Vưong khỏi Binh đánh Tây Sơn

K h i T h ái Thượng Vương và T ân C h ín h V ư ơ n g b ị b ắ t , th ì

người cháu T hái Thượng Vương là N guyễn Phúc Ánh, chạy

t h o á t đ ư ợ c . Đ ế n k h i N g u y ễ n L ữ v à N g u y ễ n H u ệ v ể Q u i N h ơ n r ồ i,

N guyễn Phúc Á nh lạ i tụ tậ p n h ữ n g t ô i t ớ c ũ , k h ở i b i n h t ừ đfl't

L o n g X u y ê n , t i ế n l ê n đ ế n S a Đ é c , v à c ù n g v ớ i q u a n c h ư ờ n g d in h

l à Đ ỗ T h a n h N h â n ttỳ p H — , q u a n c a i đ ộ i L ê V ă n C âu và

c á c tư ớ n g là N g u y ễ n V ă n H o ằ n g T ốn g Phước K huông %
ÍH Ẽ , T ố n g Phước L o n g v ề đ á n h đ u ổ i t ổ n g đ ố c C h u , l ế y lạ i

th à n h S à i Côn. B ấy g iờ N g u y ễ n Phúc Á nh m ớ i có 17 tu ổ i, cốc

tư ớ n g đ ề u tô n lê n là m Đ ạ i N g u y ê n s u ý , N h iế p q u ố c c h ín h % 7 t$ ,

Đ ư ợ c ít lâ u v u a T â y S ơ n lạ i s a i tổ n g đ ố c C h u tư k h ấ u U y

và quan hộ g iá Phạm N gạn Ệẫlễđe m quân th ủ y vào đánh

T rấn B iê n và Phan T rấn cù n g các m iề n ở m ặt bể. Đỗ Thanh

N hân ttỉS tđ e m quân Đ ôn g Sơ n đ án h chém đư ợ c tư k h ấ u U y,

đ u ổ i đ ư ợ c q u â n T â y S ơ n đ i, ô n g N g u y ễ n P h ú c Á n h b é n s a : L ê V ả n

Q uân đem b in h ra đánh lấ y th à n h B ìn h T huận và th à n h D ié n

K hánh.

(1) Lê Văn Câu là người ỏ Vĩnh Tường đất Gia Định, trước theo Châu
Văn Tiếp sau làm thuộc tướng Đỗ Thanh Nhân.

388
 T ừ k h i k h ô i p h ụ c đ ư ợ c đ ấ t G i a Đ ịn h r ồ i, N g u y ễ n P h ú c Á n h

s a i sứ s a n g th ô n g vớ i n ư ớ c T iê m L a , v à lạ i s a i Đ ỗ T h a n h N h â n

t t íH C , H ồ V ă n L â n # j;£ ỉ# đ e m b in h đ i đ á n h C h â n L ạ p , lậ p c o n

N ặ c T ô n là N ặ c I n lê n là m v u a đ ể H ồ V ă n L â n ở lạ i b ả o hộ. ở

đ ấ t G ia Đ ịn h t h ì n g à i s ử a s a n g m ọ i v iệ c : đ ặ t q u a n c a i t r ị c á c

d in h , đ ịn h lệ t h u t h u ế đ ể n u ô i b i n h lí n h , l à m c h iế n th u y ề n , tậ p

b in h m ã đ ể p h ò n g b ị v iệ c c h iế n t r a n h .

N ă m C a n h T í ( 17 8 0 ) N g u y ễ n P h ú c Á n h x ư n g v ư ơ n g h iệ u rồ i

phong cho Đ ỗ T h a n h N hân là m chứ c N g o ại hữ u, P h ụ c h ín h ,

T h ư ợ n g tư ớ n g c ô n g ỳịtĩM iĩỊl,-h.M /ừ , và th ă n g th ư ỏ n g ch o các

tư ớ n g s ĩ. N h ư n g s a u vì Đỗ T hanh N hân c ậ y c ô n g lộ n g q u y ề n ,

cho n ê n N guyễn V ư ơ n g m ố i g iế t đ i. C ũ n g v ì v iệ c ấy cho n ên

Đ ô n g S ơ n tr ư ố c đ ã h ế t lò n g g iú p N g u y ễ n V ư ơ n g , s a u đ ề u b ỏ c ả ,

v à lạ i p h ả n lạ i, t h à n h r a lô i t h ô i p h ả i đ á n h d ẹ p m ã i.

T h án g 10 năm T â n S ử u ( 1 7 8 1 ) v u a nư ớ c T iê m L a là T r ịn h

Q uốc A n h s a i tư ớ n g là C h ấ t T r i ( C h a k k r i) v à S ô S i ỈỈ'M h a i
anh em sa n g đ án h C h ân L ạ p . N g u y ễn V ư ơ ng sa i q u an C hưởng

cơ l à N g u y ễ n H ữ u T h o ạ i v à H ồ V ă n L â n Ễ E ÍS ặ đ e m 3000

q u â n s a n g c ứ u . T r o n g k h i q u â n N a m v à q u â n T iê m L a cò n đ a n g

c h ố n g g iữ n h a u ỏ C h â n L ạ p , t h ì ở V ọ n g C á c v u a n ư ó c T iê m La

b ắ t g ia m c ả v ợ c o n c ủ a h a i a n h e m C h ấ t T r i,b ở i v ậ y h a i tư ớ n g ấ y

m ó i g i a o k ế t v ớ i N g u y ễ n H ữ u T h o ạ i t h ề p h ả i c ứ u n h a u t r o n g lú c

h o ạ n n ạ n . Đ o ạ n r ồ i C h ấ t T r i đ e m q u â n v ề T iê m L a . N g a y lú c ấ y

ở b ê n n ư ố c T iê m có g iặ c n ổ i lê n , v u a n ư ố c ấ y b ị n g ư ơ i P h a n N h a

V ă n S ả n đ u ổ i đ i cư ớ p m ấ t n g ô i. C h ấ t T r i v ề đ ế n V ọ n g C á c , s a i

n gư ờ i đ i tìm q u ố c v ư ơ n g l à T r ị n h Q u ố c A n h đ e m g i ế t đ i, v à b ắ t

g iế t c ả P h a n N ha V ăn s ả n , r ồ i tự lậ p là m v u a , x ư n g là Phật

V ư ơ ng, p h o n g ch o em là N g ô S i là m đ ệ n h ị vư ơ n g, c h á u là M a

L ạ c là m đ ệ ta m v ư ơ n g . H ọ C h a k k r i là m v u a đ ế n n a y h ã y cò n , v à

các v u a đ ề u x ư n g là R a m a .

T h án g ba năm N hâm D ần ( 17 8 2 ) v u a T â y Sơ n là N g u y ễ n

389
N hạc và N guyễn H uệ đem hơn 10 0 c h iế c th u y ề n vào cửa Cẩn
G iờ , đ á n h n h a u v ớ i q u â n N g u y ễ n V ư ơ n g ở T h ấ t K ỳ G i a n g t Ị í ì I

(tứ c N g ã b ả y ). T r ậ n ấ y q u â n N g u y ễ n V ư ơ n g t h u a to, người nước

Pháp tê n là M ạ n H ò e ( M a n u e l) là m c h ủ m ộ t c h i ế c t à u p h ả i đốt

tà u m à c h ế t. N g u y ễ n V ư ơ n g p h ả i b ỏ t h à n h S à i G ò n c h ạ y v ể dết

T am Phú ( B a G iồ n g ), rồ i r a lá n h ở đ ả o P h ú q u õ c

V ua T ây Sơn b ìn h xong đất G ia Đ ịn h , rú t quân về Q ui

N h ơ n , đ ể h à n g tư ớ n g là Đ ỗ N h à n T r ậ p ở lạ i g iữ t h à n h S à i Côn

(tứ c S à i G ò n ).

K hi quân N guyễn N hạc và N guyễn H uệ vê Q u i N h ơ n r ồ i,

c á c t ư ớ n g n h à N g u y ễ n l ạ i n ổ i l ê n đ á n h q u â n T â y S ơ n . B ấ y g iờ có

C hâu V ăn T iế p là người ở Q ui N hơ n, n h ân lú c lo ạ n , tụ

c h ú n g g iữ n ú i T r à L a n g ( th u ộ c P h ú Y ê n ) . Đ ế n k h i c h ú a N g u y ễ n

bỏ P h ú X uân c h ạ y v à o G ia Đ ịn h , C h â u V ăn T iế p đem bm h ra
g iú p . Sau chẳng m ay chúa N guyễn th ấ t th ế ngộ h ạ i, N g u y ễ n

V ư ơ n g lê n n ố i n g h iệ p . V ă n T iế p t h e o g iú p , đ ư ợ c p h o n g là m chứ c

C h ư ở n g cơ , đ e m b in h r a đánh T ây S ơ n , b ị t h u a , p h ả i b ò v ể g iữ

T r à L a n g . N a y đ ư ợ c t in G ia Đ ịn h lạ i t h ấ t th ủ , V ă n T iế p b è n đem

quân từ P h ú Y ê n v ề hợ p vớ i q u â n c á c đ ạ o , đ á n h đ u ổ i q u á n T áy

Sơ n đ i, lấ y lạ i đư ợ c th à n h S ài Côn rồ i ch o n gư ờ i ra Phú Q uốc

đón N gu yễn Vương về.

N guyễn V ư ơ ng vê sử a sa n g m ọ i v iệ c đ ể c h ố n g g iữ vớ i T á y

Sơn, nhưng qua năm Q uí M ão (17 8 3 ) vua T ây Sơn lạ i sai

N gu yễn Lữ v à N gu yễn H u ệ đem b in h v à o đ á n h . N g u y ễ n V ư ơ ng

lạ i p h ả i rư ớ c v ư ơ n g m ẫ u v à c u n g q u y ế n r a P h ú Q u ố c . Đ ế n th á n g

6 năm ấ y , N g u y ễ n H u ệ ra đ á n h P h ú Q uốc, N g u y ễ n V ư ơ ng ch ạy

về Côn N ôn; quân T ây Sơ n lạ i đ e m th u y ê n đến vây Côn N ôn,

nhưng m ay n h ò có cơ n b ã o đ á n h đắm cả th u y ề n c ủ a T á v Sơ n,

c h o n ê n N g u y ễ n V ư ơ n g m ớ i r a k h ỏ i t r ù n g v i, c h ạ y v ê đ à o C ó' C ố t,

r ồ i lạ i trở v ề P h ú Q u ố c.

390
6. Nguyễn Vưong Định cầu viện nưóc Pháp Lan Tãy
L ú c b ấ y g iờ lư ơ n g t h ự c h ế t s ạ c h , N g u y ễ n V ư ơ n g c ù n g v ớ i

n h ữ n g n g ư ờ i đ i t h e o p h ả i h á i r a u v à t ì m c ủ c h u ố i m à ă n , t h ế lự c

cù n g k iệ t, th ậ t là nguy nan quá. N hân v ì k h i trư ớ c N g u y ễ n

V ư ơ ng có q u e n m ộ t n g ư ờ i n ư ớ c P h á p là m g iá m m ụ c đ ạo G ia T ô,

tên l à Bá Đ a Lộc ĩi^ -ịặ ( P ie r r e P ig n e a u de B é h a in e , évêque

d’A d r a n ) k h i ấ y đ a n g ở đ ấ t C h a n t a b o u n (th u ộ c nư ớ c T iê m L a ),

n gài b è n s a i n gư ờ i đ ế n b à n v iệ c . Ô n g B á Đ a L ộ c n ó i n ê n s a n g c ầ u

cứ u nư ớ c P h á p , n h ư n g p h ả i c h o H o à n g tử đ i là m t in t h ì m ớ i đ ư ợ c.

N g u y ễ n V ư ơ n g t h e o l ò i ấ y , b è n g i a o H o à n g t ử c ả n h jp r v à c á i

quốc ấ n c h o ô n g B á Đ a L ộ c , l ạ i là m tờ q u ố c t h ư c h o ô n g ấ y đ ư ợ c

q u y ền tự tiệ n s a n g th ư ơ n g n g h ị v ố i c h ín h p h ủ P h á p đ ể x in v iệ n

b in h .

T ò q u ố c t h ư ấ y c ó 1 4 k h o ả n , đ ạ i lư ợ c n ó i n h ờ ô n g B á Đ a L ộ c

sa n g x in n ư ớ c P h á p g iú p c h o 1.5 0 0 q u ân v à tà u bè, sú n g ổng,

th u ố c đ ạ n , đ ủ c ả m ọ i th ứ . N g u y ễ n V ư ơ n g x in n h ư ờ n g c h o n ư ớ c

P háp cử a H ội A n ( F a ifo ), đ ả o Côn N ôn và đ ể r iê n g ch o n gư ờ i

n ư ớ c P h á p đ ư ợ c đ ặ c q u y ề n v à o b u ô n b á n ở n ư ớ c N a m . a)

N g u y ễ n V ư ơ n g lạ i là m m ộ t c á i th ư r iê n g đ ể d â n g ch o v u a

nước P h á p , v à s a i q u a n p h ó v ệ ủ y là P h ạ m V ăn N hân ,

q u a n c a i cơ l à N g u y ễ n V ă n L iê m I5 n 3tü t t h e o h ộ v ệ H o à n g T ử

C ả n h b ấ y g iò m ớ i có 4 tu ổ i.

M ọ i s ự đ ã x ế p đ ặ t c ả r ồ i, n h ư n g v ì c ò n t r á i m ù a g ió c h o n ê n

ông B á Đ a L ộ c c h ư a k h ỗ i h à n h đư ợ c. N g u y ễ n V ư ơ n g tu y đ ã n g h e

lờ i ô n g B á Đ a L ộ c đ ị n h s a n g c ầ u c ứ u n ư ớ c P h á p , n h ư n g t r o n g

b ụ n g c h ư a q u y ế t h ẳ n , c ò n có ý m u ô n n h ờ n ư ớ c T iê m L a .

N g u y ê n lú c đ á n h t h u a ồ S à i C ô n , C h â u V ă n T iế p c h ạ y s a n g

T iê m l a c ầ u c ứ u . Đ ế n t h á n g 2 n ă m G iá p T h ìn ( 17 8 4 ) v u a T iê m

(1) Tò quốc thư này và cái thư cùa Nguyễn Vương viết cho vua nước Pháp
nay hãy còn ờ Ngoại giao bộ tại Paris.

391
L a s a i tư ớ n g là C h ất S i Đ a đem th ủ y q u ân san g H à T iê n , tìo

N guyễn Vương để m ời san g bàn v iệ c . N guyễn Vương l ạ i tiế p

được m ậ t b iể u của C hâu V ăn T iế p , c h o nên m ới đến hội VỚI

tư ó n g n ư ớ c T iê m r ồ i, c ù n g s a n g V ọ n g C á c x in b in h c ứ u v iệ n .

T iê m Vương tiế p đãi N guyễn Vương rất hậu. và s a i hai

tư ớ n g là C h iê u T ă n g C h iê u S ư ơ n g B S Íiđ e m h a i v ạ n quán

c ù n g 3 0 0 c h iế c t h u y ề n s a n g g iú p N g u y ễ n V ư ơ n g . Q u ả n T iê m L a

s a n g lấ y đ ư ợ c R ạ c h g iá , B a T h ắ c , T r à Ô n , M â n T h ít, S a Đ éc. Khi

đ á n h ỏ M â n T h í t , C h â u V ă n T i ế p b ị t h ư ơ n g n ặ n g m à m ấ t . T ừ d6

q u â n T iê m ỷ t h ế đ i đ ế n đ â u q u ấ y n h iễ u d â n sự , là m n h i ể u đ iể u

t à n á c , c h o n ê n lò n g n g ư ờ i o á n h ậ n lắ m .

7. Nguyễn Huệ phá quân Tiêm La

T ư ớ n g T â y S ơ n g iữ đ ấ t G ia Đ ịn h là T r ư ơ n g V ả n Đ a %
th â y q u ân T iê m L a s a n g đ á n h p h á , t h ế lự c m ạ n h lắ m , b è n sai

người v ề Q u i N hơ n p h i báo. V u a T â y Sơ n sa i N gu yễn H uệ ŨM

đem b in h v à o c h ố n g g iữ .

N g u y ễ n H u ệ v à o đ ế n G ia Đ ịn h n h ử q u â n T iê m L a đ ế n gẩn

R ạch G ằm v à X o à i m ú t ở p h í a t r ê n M ỹ T h o , r ồ i đ á n h p h á m ột

tr ậ n , g iế t q u â n T iê m ch ỉ còn đư ợ c v à i n g h ìn n g ư ờ i , c h ạ y th e o

đường th ư ợ n g đạo trố h vể nư ớ c. N g u y ễ n H uệ phá được quân

T iê m L a r ồ i, đ e m b in h đ u ổ i đ á n h N g u y ễ n V ư ơ n g . N g u y ễ n Vương

bây g iờ hết cả lư ơ n g t h ự c , c ù n g với m ấy người ch ạ y v ể T rấn

G ia n g , r a đ ả o T h ổ C h â u , đ ả o c ổ C ố t, rồ i s a n g T iê m La.

Đ án h dẹp xong, N gu yễn H u ệ đem q u â n v ể Q u i N h ơ n đ ể đô

đ ố c là Đ ặ n g V ă n C h â n ở l ạ i t r ấ n đ ấ t G i a Đ in h .

N guyễn V ư ơ n g b iế t t h ế k h ô n g m ong cậy đ ư ợ c n g ư ờ i T iê m

L a b è n g iụ c ô n g B á Đ a L ộ c đ e m H o à n g tử đ i s a n g n ư ớ c P h á p cẩu

v iệ n . Ô n g B á Đ a L ộ c đ i r ồ i, N g u y ễ n V ư ơ n g rư ớ c v ư ơ n g m ẫ u v à

cung quyến san g trú ở V ọng C ác đ ể ch ờ có co h ộ i lạ i v ề khôi

phục.

392
 CHƯƠNG IX

HỌ TRỊNH MẤT NGHIỆP CHÚA

• • •

1. Chúa Trịnh bỏ trưởng lập thứ

2. Kiêu binh
3. Tây Sơn lấy Thuận Hóa
4. Tây Sơn dứt họ Trịnh

1. Chúa Trịnh bỏ trưởng lộp thứ

T ừ k h i q u ầ n c h ú a T r ịn h lấ y đ ư ợ c đ ấ t T h a n h H ó a r ồ i, T r ịn h

S â m đ ắ c c h í, c à n g t h ê m k iê u h ã n h , lạ i có ý m u ố n cư ớ p n g ô i n h à

L ê , b è n s a i q u a n T h ị l a n g l à V ũ T r ầ n T h i ệ u ítỉặ Ịiís S đ e m t i ề n c ủ a

s a n g đ ú t ló t m à x in p h o n g là m v u a . N h ư n g s a n g đ ế n Đ ộ n g đ ìn h

hồ, th ì V ũ T r ầ n T h iệ u đ e m tò b iể u đ ố t đ i rồ i u ô n g th u ố c đ ộ c m à

c h ế t, bở i v ậ y v iệ c c ầ u p h o n g l ạ i b ỏ , k h ô n g n ó i đ ế n .

S a u T r ịn h S â m sa y đắm nàng Đ ặng T hị H uệ bỏ con

trư ở n g l à T r ịn h K hải m à lậ p người con c ủ a Đ ặ n g T h ị là

T r ịn h C á n là m t h ế tử . T ừ đ ó n gư ờ i th ì th e o Đ ặ n g T h ị, n g ư ờ i

th ì p h ò T r ịn h K h ả i, tr o n g p h ủ c h ú a c h ia r a b è đ ả n g .

T h á n g c h ín năm N hâm D ần ( 17 8 2 ) T r ịn h Sâm m ất để di

c h iế u lậ p T r ịn h C á n là m c h ú a v à H u y Q u ậ n C ô n g H o à n g Đ ìn h

B ả o n S l ì ^ f ĩ ỉ Ễ 'Ể f là m p h ụ c h ín h . T r ịn h C á n cò n ít tu ổ i m à lạ i
lắ m b ệ n h , k h ô n g m ấ y n g ư ờ i c h ịu p h ụ c , b ỏ i v ậ y c h o n ê n t h à n h r a

sự b iế n lo ạ n .

393
2. Kiêu Binh
N g u y ê n từ k h i h ọ T r ịn h g iú p n h à L ê t r u n g h ư n g v é sa u . d ết

K in h k ỳ c h ỉ d ù n g lín h T h a n h , lín h N g h ệ g ọ i l à ư u b i n h đ ể là m

q u â n tú c v ệ .

N hững lín h ấy th ư ờ n g h a y cậy công là m n h iể u đ iể u trá i

phép. N ăm G iá p D ầ n ( 16 7 4 ) đ ờ i T r ịn h T ạ c , lín h t a m p h ủ tứ c là

lín h T h a n h , lín h N ghệ đ ã g iế t q u a n T ham tụ n g N guyễn Q uốc

T r in h 1 5 t ;S íẳ v à p h á n h à P h ạ m C ôn g T rứ ĩẼ f ^ .N ă m T â n D ậu

( 1 7 4 1 ) q u â n ư u - b in h lạ i p h á n h à v à c h ự c g iế t q u a n T h a m tụ n g

N guyễn Q uí cản h N h ữ n g lú c q u â n ư u b in h là m lo ạ n n h ư

v ậ y , tu y n h à c h ú a có b ắ t n h ữ n g đ ứ a ch ủ x ư ớ n g là m tộ i n h ư n g

c h ú n g đ ã q u e n th ó i, v ê s a u h ễ h ơ i c ó đ iể u g ì b ấ t b ìn h , th ì lạ i nổi

lê n là m lo ạ n .

Đ ến năm N hâm D ần ( 17 8 2 ) T r ịn h Sâm m ấ t, Đ ặ n g T h ị và

H o à n g Đ ìn h B ả o lậ p T r ịn h C á n lê n là m c h ú a . C o n t r ư ờ n g T r in h

Sâm là T r ịn h K h ả i m ứ u vớ i q u â n ta m p h ủ đ ể tra n h n gôi chúa.

B ấ y g i ờ c ó t ê n b i ệ n l ạ i t h u ộ c đ ộ i T i ệ p b ả o t ê n l à N g u y ễ n B ằ n g Sĩ,

n g ư ờ i N g h ệ A n , đ ứ n g lê n là m đ ầ u , v à o p h ủ c h ú a đ á n h b a hồi

tr ố n g là m h iệ u , q u â n ư u b in h k é o đ ế n v â y p h ủ , v à o g iế t H o àn g

Đ ìn h B ả o , b ỏ T r ịn h C á n v à Đ ặ n g T h ị H u ệ , lậ p T r ịn h K h ả i lê n

là m chúa.

T r ịn h K h ải phong quan tư ớ c c h o N guyễn B ằn g và trọ n g

th ư ở n g c h o q u â n ta m p h ủ . T ừ đ ó q u â n ấ y m ộ t n g à y m ộ t k iê u , cứ

đ i cư ớ p p h á c á c n h à , k h ô n g a i k iề m c h ế đư ợ c. N ă m G iá p T h ìn

(17 8 4 ) q u â n ta m p h ủ lạ i p h á n h à q u a n th a m tụ n g N g u y ễ n L y

H I, n h à D ư ơ n g K h u ô n g ậ § i [ v à g iế t N g u y ễ n T r iê m ỏ trư ớ c

c ử a p h ủ c h ú a . K h i b ấ y g iờ N g u y ễ n L y c h ạ y t h o á t đ ư ợ c lê n S ơ n

T â y cù n g với em là N g u y ễ n Đ iề u ĨKiíÊk b à n đ ịn h rư ó c T r ịn h K h ả i

r a n g o à i, r ồ i g ọ i b in h c á c t r ấ n v ề tr ừ k iê u b in h . N h ư n g 5ự lộ r a ,

quân k iê u b in h vào canh g iữ phủ c h ú a , T r ịn h K h ả i k h ô n g ra

394
đư ợ c. Q u â n ấy lạ i c h ia n h a u ra g iữ c á c c ử a ô. Q u â n các trấ n

c ũ n g sỢ c h ú a b ị h ạ i đ ề u p h ả i r ú t v ề . T ừ đ ó q u â n k i ê u b i n h k é o

n h a u h à n g t r ă m h à n g n g h ìn đ i cư ớ p p h á c á c là n g . H ễ có đ ứ a n à o

đ i lẻ lo i t h ì d â n l à n g l ạ i b ắ t g i ế t đ i, t h à n h r a q u â n v ớ i d â n x e m

n h a u n h ư c ừ u đ ịc h , m à c á c v ă n t h ầ n v õ tư ó n g c ũ n g b ó t a y m à

c h ịu k h ô n g l à m s a o đư ợ c. S a u có q u a n th a m tụ n g là B ù i H u y

B íc h ü j ë i l l d ỗ d à n h m ã i m ớ i d ầ n d ầ n h ơ i y ê n .

L ú c b ấ y g iò ở t r o n g đ a n g có k iê u b in h là m lo ạ n , ỏ n g o à i T â y

Sơ n n h â n d ịp đ e m q u â n v à o đ á n h p h á , b ở i t h ế c h o n ê n cơ n g h i ệ p

họ T r ịn h đ ổ n á t v ậ y .

3. Tây Son lấy Thuận Hóa

N g u y ê n k h i trư ớ c H o à n g Đ ìn h B ả o t r ấ n t h ủ đ ấ t N g h ệ A n ,

có n h i ề u t h ủ hạ g iỏ i, m à t r o n g b ọ n ấ y có m ộ t n gư ờ i ở h u y ệ n

C h ân L ộ c, th u ộ c N g h ệ A n , tê n là N g u y ễ n H ữ u C h ỉn h đỗ

hư ơ ng c ố n g từ lú c 1 6 tu ổ i, tụ c g ọ i là c ố n g C h ỉn h , t ín h h à o h o a ,

lắ m cơ t r í , n h i ề u can đ ả m , m à lạ i có t à i b iệ n b á c . T rư ớ c th e o

H oàng N g ũ P h ú c , th ư ờ n g đ i đ á n h g i ặ c b ể , g i ặ c sợ lắ m , g ọ i là

c h im d ữ ; s a u k h i H o à n g N g ũ P h ú c m ấ t r ồ i, H ữ u C h ỉ n h v ề t h e o

H o à n g Đ ìn h B ả o .

Đ ế n k h i k iê u b in h đ ã g iế t H o à n g Đ ìn h B ả o r ồ i, có n gư ờ i

đ em tin c h o H ữ u C h ỉn h b iế t, H ữ u C h ỉn h v à o b à n v ớ i q u a n t r ấ n

th ủ N g h ệ A n l à V õ T á G ia o đ ể tự lậ p ở x ứ N g h ệ , n h ư n g

m à V õ t á G ia o sợ k h ô n g d á m là m , H ũ u C h ỉn h b è n b ỏ v à o v ố i v u a

T â y Sơ n là N g u y ễ n N h ạ c .

N guyên khi trư ớ c N guyễn Hữu C h ỉn h th e o H oàng N gũ

Phúc vào đánh Q uảng N am th ư ờ n g v ẫ n đ i lạ i quen N guyễn

N h ạc, ch o n ê n N g u y ễ n N h ạ c tin d ù n g , đ ã i là m th ư ợ n g tâ n . T ừ

đó N g u y ễ n Hữu C h ỉn h bày m ư u đ ịn h k ế x in vua T ây Sơ n ra

đánh T h u ậ n H ó a v à đ ấ t B ắ c H à.

395
 vả, từ khi Hoàng Ngũ Phúc mất rồi, Trịnh Sàm sai Bùi Thế
Đạt vào trấn thủ đất Thuận Hóa, sau lai sai Phạm Ngô Cẩu
££ vào thay Bùi Thế Đạt. Phạm Ngô Cầu là người nhu nhược vỏ
mưu, mà lại có tính tham lam, chỉ lo việc làm giàu, chứ không
nghĩ gì đến việc binh. Quan phó đổc thị là Nguyễn Lệnh Tân ỉm
«tjÍC đã viết thư về bày tỏ mọi lẽ và xin Trịnh Sảm cho tướng
khác vào thay Phạm Ngô cầu. Trịnh Sâm không nghe, lại đòi
Nguyễn Lệnh Tân về.
Vua Tây Sơn biết đất Thuận Hóa không phòng bị, bèn sai
em là Nguyễn Huệ làm tiết chế, rể là Vũ Văn Nhâm jêüfcii làm
tả quân đô đốc, Nguyễn Hữu Chỉnh làm hữu quản đô đốc,
đem quân thủy bộ ra đánh Thuận Hóa.
Một hôm Phạm Ngô cầu thấy một người khách buôn nói
thuật số, đến bảo Ngô cầu rằng: "hậu vận tướng công phúc lộc
nhiều lắm, nhưng năm nay có hạn nhỏ có lẽ phải ốm đau nên lộp
đàn làm chay mới được yên lành". Phạm Ngô Cầu nghe lời ấy
lập đàn cầu khấn bảy đêm ngày, bắt quân sĩ phục dịch không
được nghỉ ngơi chút nào. Chợt nghe tin quân Tây Sơn đã lấy
được đồn Hải Vân, tướng giữ đồn là Hoàng Nghĩa Hổ USíS] đã
tử trận, lại thấy báo rằng thủy quân của Tây Sơn đã vào cửa bể,
thủy bộ hai mặt đều kéo đến đánh. Ngô cầu hốt hoàng, từ ờ đàn
chạy vê' dinh, gọi binh tướng để chông giữ, nhưng quân lính đểu
mỏi mệt cả, không ai có lòng muôn đánh.
Phạm Ngô cầu lại có tính đa nghi. Nguyễn Hữu Chình bèn
làm một cái thư đề ngoài gửi cho phó tướng là Hoàng Đình Thể
SIỈỄII, rủ về hàng Tây Sơn, rồi giả tảng sai người đưa nhẩm
sang cho Ngô cầu. Ngô cầu bắt được thư ấy nghi cho Hoàng
Đình Thể nhị tâm. Đến khi quân Tây Sơn đến đánk, Hoàng
Đình Thê đem quân bản bộ ra trận đôi địch bắn hết thuốc đạn,
Ngô Cầu đóng cửa thành lại không ra tiếp ứng. Hoàng Đình Thể
cùng hai con và tì tướng là Vũ Tá Kiên đểu tử trận cà.
396
 K h i q u â n T â y Sơ n k é o d ến đ á n h th à n h , P h ạ m N gô c ầ u kéo

cờ t r ắ n g m ỏ c ử a t h à n h r a h à n g . Q u â n h ọ T r ị n h g i ữ ở c á c đ ồ n đ ề u

ta n v õ b ỏ c h ạ y . T r u iĩg m ấ y n g à y m à đ ấ t T h u ậ n H ó a r a đ ế n L in h

G ia n g đ ề u t h u ộ c v ê ' T â y S ơ n c ả . B ấ y g iờ l à t h á n g N ă m n ă m B í n h

N gọ ( 17 8 6 ) đời C ả n h H ư n g n ă m th ứ 4 7 .

4. Tây Son dứt họ Trịnh

N guyễn H uệ lấ y được đ ấ t T h u ậ n H óa r ồ i, s a i n gư ờ i g iả i

Phạm N gô cầu về Q ui Nhơn đ ịn h tộ i phải chém , đoạn rồ i

N g u y ễ n H u ệ h ộ i c á c tư ớ n g lạ i b à n s a i n g ư ờ i r a s ử a s a n g Đ ồ n g

H ố i, v à đ ịn h g iữ đ ịa g iớ i c ũ ở sôn g L a H à N guyễn Hữu

C h ỉn h n ó i r ằ n g : " Ô n g p h ụ n g m ệ n h r a đ á n h m ột trậ n m à b ìn h

được đ ấ t T h u ậ n H ó a , u y k i n h c ả c h ố n B ắ c H à . P h à m cái phép

d ù n g b i n h , m ộ t l à t h ò i h a i l à t h ế b a l à cơ , c ó b a đ i ề u đ ó đ á n h đ â u

c ũ n g đ ư ợ c . B â y g i ờ ồ đ ấ t B ắ c H à t ư ó n g t h ì lư ờ i , q u â n t h ì k i ê u ,

tr iề u đ ìn h k h ô n g c ó k ỷ c ư ơ n g g ì c ả , n ế u ô n g n h â n lấ y c á i u y

th a n h n à y , đ e m b in h r a đ á n h t h ì là m g ì m à k h ô n g đư ợ c. Ô n g

k h ô n g n ê n b ỏ m ấ t c á i cớ, c á i th ờ i v à c á i t h ế â y " . N g u y ễ n H u ệ n ó i

rằ n g : "ỏ B ắ c H à có n h iể u n h â n t à i, k h ô n g n ê n c o i là m th ư ờ n g ".

H ữ u C h ỉn h đáp lạ i rằ n g : "N h â n tài B ắc H à c h ỉ có m ộ t m ìn h

C h ỉn h , n a y C h ỉn h đ ã b ỏ đ i, t h ì n ư ớ c k h ô n g c ó a i n ữ a , x i n ô n g

đ ừ n g có n g ạ i g ì". N g u y ễ n H u ệ cư ờ i m à n ó i r ằ n g : " ấ y ! n g ư ờ i k h á c

th ì k h ô n g n g ạ i, c h ỉ n g ạ i c ó ô n g đ ó t h ô i!" H ữ u C h ỉn h t h ấ t s ắ c đ i

rồ i n ó i r ằ n g : "T ô i tự b iế t t à i h è n , n h ư n g m à tô i n ó i t h ế là có ý tỏ

ch o ô n g b iế t n g o à i B ắ c k h ô n g c ó n h â n t à i đ ó t h ô i" . N g u y ễ n H u ệ

lấ y lò i n ó i n g ọ t đ ể y ê n l ò n g H ũ u C h ỉn h v à b ả o r ằ n g : " N h à L ê

là m v u a đ ã m ấ y t r ă m năm n a y , b â y g iờ c ư ớ p l ấ y , c h ư a c h ắ c lò n g

n gư ờ i đ ã t h e o m ìn h ” . H ữ u C h ỉn h n ó i: " N a y B ắ c H à c ó v u a lạ i có

c h ú a , ấ y là m ộ t sự c ổ k im đ ạ i b iế n . H ọ T r ịn h t iế n g r ằ n g p h ù L ê ,

th ự c l à h iế p c h ế , c ả n ư ớ c k h ô n g a i p h ụ c , v ả xư a n ay không ai

397
là m g ì đ ể g iú p đó mà thôi, nay
n h à L ê , là c h ỉ sợ c á i t h ế m ạ n h

ô n g m à p h ù L ê d i ệ t T r ị n h t h ì t h i ê n h ạ a i chang theo ông*.

N g u y ễ n H ụ ê n ó i : ô n g n ó i p h ả i l ắ m , n h ư n g t a c h ì phụng m ệ n h di

đ á n h đ ấ t T h u ậ n H ó a m à t h ô i , c h ứ k h ô n g p h ụ n g mệnh d i đánh Bác

H à , s ợ r ồ i c a n t ộ i k i ể u m ệ n h t h ì l à m t h ế n à o ? " H ữ u Chinh nói;

" K i ể u m ệ n h l à t ộ i n h ỏ , v i ệ c ô n g l à m l à c ô n g t o . vả l à m t ư ớ n g ờ

n g o à i c ó đ i ề u k h ô n g c ầ n p h ả i t h e o m ệ n h v u a , ông lại không biết

h a y sao?

N guyễn H uệ bèn sai N guyễn H ữ u C h ỉn h đ e m t h ủ y b in h đi

tiê n phong vào cử a Đ ại A n đánh lấ y kho lư ơ n g ờ b ê n sô n g Vị

H oàng. N guyễn H uệ tự đem b in h đi th e o sau , ước với Hữu

C h ỉn h đ ế n s ô n g V ị H o à n g đ ố t lử a lê n là m h iệ u .

N g u y ễ n H ữ u C h ỉn h đ e m q u â n đ i q u a N g h ệ A n , T h a n h Hóa,
q u a n t r ấ n t h ủ là B ù i T h ế T o ạ i H t Ễ iÉ v à T ạ D a n h T h ù y k h ô n g ai

dám r a c ự đ ịc h ; k h i r a đ ế n V ị H o à n g í f q u a n c o i đ ồ n ờ đ ấ y bò

chạy. H ữu C h ỉn h lấ y được hơn tră m v ạ n h ộ c lư ơ n g , r ồ i đ ố t lửa

là m h iệ u , q u â n N g u y ễ n H u ệ k é o đ ế n đ ó n g g iữ ở đ ấ y .

T rư ớ c k ia th à n h Phú X uân đã võ r ồ i, t in báo đến T háng

L o n g , c á c q u a n b à n r ằ n g : x ứ ấ y v ẫ n k h ô n g p h ả i l à đ ấ t c ủ a tr iể u

đ ìn h , b â y g iờ m ấ t c ũ n g k h ô n g h ạ i g ì. V ì t h ế , c h ỉ s a i T r ịn h T ự

Q u y ề n H P Ẽ Ílđ e m 2 7 cơ v à o g iữ đ ấ t N g h ệ A n . T r ịn h T ự Q u yển

th u x ế p hơ n 10 n g ày chư a xong, đến k h i đi được đ ộ 3 0 d ậ m th ì

đ ã có t in b á o T â y S ơ n đ ế n đ ó n g ở s ô n g V ị H o à n g r ồ i. T ự Q u yển

bèn đem quân x u ố n g g iữ ở m ặ t K im Đ ộ n g á t ỉp Ịl Q u a n t r ấ n th ủ

Sơn N am là B ù i T h ế D ậ n H iË J& L d e m b ộ b in h x u ố n g đ ó n g ỏ xã
Phù Sa, th u ộ c huyện Đ ô n g A n , Đ in h T íc h Nhưỡng T ũ ^ d e m

th ủ y quân ra g iữ c ử a L u ộ c . B ấ y g iờ g ió đ ô n g n a m th ổ i to , đ ến

đêm N g u y ễ n H u ệ s a i lấ y tư ợ n g g ỗ đ ể lê n t r ê n m ấ y c h iế c th u y ế n

r ồ i đ á n h t r ô n g k é o cờ t h ả t h u y ề n c h o t r ô i đ i. Đ in h T íc h N h ư ỡ n g

trô n g th ấ y tư ở n g là quân T ây Sơ n đến đánh, dàn th u y ể n ra

th à n h trậ n chữ n h ấ t, rồ i tru y ề n lấ y s ú n g m à b ắ n . B ắ n m ã i, sa u

398
m ới b iế t n g ư ờ i t r ê n t h u y ề n là tư ợ n g g ỗ . L ú c q u â n T â y S ơ n t iế n

lê n đánh th ì Đ in h T íc h Nhưỡng hết cả th u ố c đạn, phải bỏ

th u y ề n m à chạy. Q uân của B ù i T h ế D ậ n v à T r ịn h Tự Q uyền

cũn g ta n cả. N g u y ễ n H u ệ h ạ được th à n h Sơ n N a m , rồ i m ộ t m ặ t

t r u y ề n h ịc h đ i c á c lộ n ó i l ấ y n g h ĩ a p h ù L ê d i ệ t T r ị n h , m ộ t m ặ t

kéo q u â n lê n lấ y T h ă n g L o n g .

B ấ y g iờ ở k i n h t h à n h th ì q u â n k iê u b in h k h ô n g s a i k h iế n

được, m à q u â n T â y S ơ n t h ì đ ã đ ế n n ơ i r ồ i, T r ịn h K h ả i m ớ i c h o

gọi H o à n g P h ù n g C ơ í í ì í i ẫ l ỏ S ơ n T â y v ề , đ e m quân đóng ở hồ

V ạ n X u â n ( x ã V ạ n P h ú , T h a n h T r ì) c ò n t h ủ y b in h t h ì đ ó n g ở b ế n

T ây Long ( T h ọ X ư ơ n g ) đ ể p h ò n g g iữ . Q u â n T ây Sơ n tiế n lê n

đ án h t a n t h ủ y q u â n c ủ a n h à T r ịn h , H o à n g P h ù n g C ơ p h ả i bỏ

c h ạ y , T r ịn h K h ả i m ặ c á o n h u n g y c ầ m cờ lê n v o i t h ú c q u â n v à o

đánh, n h ư n g th ế T â y S ơ n m ạ n h lắ m , đ á n h k h ô n g được, T r ịn h

K h ả i b ỏ c h ạ y lê n S ơ n T â y . Đ i đ ế n là n g H ạ L ô i, h u y ệ n Y ê n L ã n g ,

g ặ p t ê n N g u y ễ n T r a n g I5 c $ £ đ á n h l ừ a b ắ t đ e m n ộ p c h o T â y S ơ n .

T r ịn h K h ả i v ề đ ế n l à n g N h ấ t C h i ê u l ấ y g ư ơ m c ắ t c ổ t ự t ậ n . B ấ y

g iờ l à n ă m B ín h N g ọ ( 1 7 8 6 ) . N g u y ễ n H ụ ê c h o lấ y v ư ơ n g lễ m à

tô n g t á n g c h o c h ú a T r ịn h , r ồ i v à o t h à n h T h ă n g L o n g y ế t k iế n

vua Lê.

H ọ T r ịn h g iú p nhà Lê t r u n g h ư n g lê n , r ồ i g iữ l ấ y quyền

c h ín h , lậ p r a n g h i ệ p c h ú a , lư u t r u y ề n t ừ T r ị n h T ù n g đ ế n T r ị n h

K h ả i được 2 1 6 n ă m ( 1 5 7 0 - 17 8 6 ) đ ế n đ ấ y là h ế t.

399
400

trỊnh thị th ế phổ gịS % i t i t

1.THÁI S ư TRỊNH KlỂM ± Ẽf tô

---------- ------------------------------- —i — — ----------— ----------—— ]— -------- — r ——
T rịn h Côì 2. BÌNH AN VƯƠNG TRỊNH TÙNG T rịn h Đỗ T rịn h Đ ồng
m » £ ĩ m «5 tt w Í5)

............... - 7 » — - — ---------- — r—
3. THANH ĐÔ VƯỚNG TRỊNH TRÁNG T rịn h X u ân
M Ĩ M «

4. TÂY VƯƠNG TRỊNH TẠC T r ịn h K iề u T r ịn h T h ư ớ c T r ịn h L ệ T r ịn h cầm T r ịn h T o à n

g i á p # mm ' « 5 « ÍP tâ
----------------- 1— T--------------------------------------------------
5. ĐỊNH VƯỚNG TRỊNH CẢN 5Ế ĩ gp t s

6. AN ĐÔ VƯƠNG TRỊNH CƯƠNG (ch áu b a đời T rịn h C ăn) T rịn h T rạ c h íịỉ

----------------- pj------------------------------------- ---- 1---------------------------------— I— -—
7. UY NAM VƯƠNG TRỊNH GIANG 8.MINH DÔ VƯỚNG TRỊNH DOANH T rịn h K iều
săm á m tt m I ề m mm
— — ----------------r — — — ------- L - r —
9. TĨNII ĐÔ VƯỚNG TUỊNII SÀM T rịn h 14
M ỈM £ m à m «

--------------------------------1------------1 ----------------- 7— 1-------------- 1----------------------------------------- 1— I --------------- T ~ I

10. DOAN NAM VƯƠNG TRỊNH KHAITRỊNH CÁN 11 ÁN DÔ VƯƠNG TRỊNH HỔNG
ỈSỈ m ĩ *r> r â mn ® «ỉ ĩ. K »
 CHƯ Ơ NG X

NHÀ HẬU LỀ MẤT NGÔI VUA

•

1. Tây Sơn rút quán về N am

2. N guyễn Hữu Chỉnh chuyên quyền ở đất Bắc
3. Tây Sơn lấy đất Bắc Hà

1. Tây Sơn rút quân về Nam

N guyễn H u ệ đ ã d ứ t đư ợ c h ọ T r ịn h r ồ i, v à o t h à n h T h ă n g

L o n g, x u ố n g lệ n h cấm quân lín h không đư ợ c cư ớ p p h á dân

g ia n , v à đ ịn h n g à y x i n y ế t k iế n v u a L ê ỏ đ ề n V ạ n T h ọ .

B ấ y g iờ v u a H i ể n T ô n g đ a n g đ a u , k h ô n g n g ồ i d ậ y t i ế p đ ư ợ c ,

n g à i m ờ i N g u y ễ n H u ệ v à o n g ồ i g ầ n s ậ p n g ự , l ấ y lò i ô n t ồ n m à

phủ dụ. N gu yễn H u ệ tâ u b à y c á i lẽ đ e m b in h r a p h ù L ê d iệ t

T r ịn h , c h ứ k h ô n g d á m có ý dòm ngó g ì. V u a m ừ n g rd m à tạ

N guyễn H uệ.

K h i q u â n T â y Sơ n r a đ ế n T h ă n g L o n g , c á c q u a n tr iề u th ầ n

c h ạ y trô n c ả , c h ỉ cò n có m ấ y n g ư ò i n ộ i g iá m ở lạ i h ầ u h ạ v u a .

N g u y ễ n H ữ u C h in h t h ấ y v ậ y v à o t â u v ớ i v u a x in x u ố n g c h iế u

tu y ê n tr iệ u c á c q u a n v ề tr iề u ; đư ợ c m ấ y h ô m có đ ộ m ư ơ i n gư ờ i

lụ c t ụ c k é o n h a u t r ỏ v ề . V u a b è n đ ị n h đ ế n n g à y m ồ n g 7 t h á n g 7

lậ p đ ạ i t r à o ở đ i ệ n K í n h T h i ê n , N g u y ễ n H u ệ đ e m c á c tư ớ n g v à o

lạ y v à d â n g s ổ q u â n s ĩ, d â n đ in h , đ ể tỏ r õ c á i n g h ĩa tô n p h ù n h ấ t

th ố n g , n g h ĩa là tự đ ó v ề s a u n h à L ê có q u y ề n tự c h ủ .

401
 V u a phong cho N guyễn H uệ là m N guyên so ái U y Q uổc

C ô n g 7 C & f J ü ! c i S 4 i ‘, v à l ạ i g ả c h o b à N g ọ c H â n c ô n g c h ú a 3 L / 0 t & ì

là con g á i c ủ a n g à i. C h ẳ n g b a o lâ u vua H iể n T ô n g m ấ t, H o àn g

tô n là D u y K ỳ lê n n ố i n g ô i, đ ặ t n iê n h iệ u là C h iê u T h ố n g .

N guyên lú c trư ớ c v u a T â y S ơ n là N g u y ễ n N h ạc vốn không

c ó ý r a đ á n h B ắ c H à , đ ế n k h i t iế p đ ư ợ c t h ư c ủ a N g u y ễ n H u ệ nói

sắp ra đánh ngoài Bắc, N guyễn N hạc vội vàng sai n gư ờ i ra

T h u ậ n H ó a n g ă n l ạ i . N h ư n g k h i s ứ t h ầ n r a đ ế n n ơ i, t h ì N g u y ễ n

H u ệ đ ã c ử b in h đ i r ồ i. S a u lạ i tiế p được th ư n ó i r à n g q u ân T ốy

S ơ n đ ã lấ y đ ư ợ c T h ă n g L o n g r ồ i, v à c ò n p h ả i ở lạ i đ ể g iú p n h à L ê,

N guyễn N h ạ c sợ e m ở lâ u n g o à i B ắ c H à c ó s ự b iế n c h ả n g , bèn

đem 500 quân ra T huận H ó a , rồ i lấ y th ê m 2000 quân n ữ a , đi

k h ô n g k ỳ n g ày đêm ra T h ăn g Long.

V u a C h iê u Thống đư ợ c tin vua T ây Sơ n ra B ắ c , b è n đem

bách q u an ra đón ở n goài N am G ia o . N h ư n g N g u y ễ n N h ạ c cứ di

th ẳ n g , rồ i ch o n gư ờ i đ ế n n ó i r ằ n g : x in đ ể n g à y k h á c t i ế p k iế n .

Được m ấy hôm N guyễn N hạc m ời vu a C h iê u th ố n g sa n g phủ

đường là m lễ tư ơ n g k iế n . N guyễn N hạc n g ồ i g iữ a , v u a C h iê u

T h ố n g n g ồ i b ê n tả , N g u y ễ n H u ệ n g ồ i b ê n h ữ u , c á c q u a n v ồ n võ

đ ứ n g h ầ u h ai bên.

K h i v à o là m lễ x o n g r ồ i, v u a C h iê u T h ố n g x in n h ư ờ n g m ấ y

quận để khao quân. N guyễn N h ạ c n ó i r ằ n g : " V ì h ọ T r ịn h h iế p

c h ế , ch o n ê n c h ú n g tô i r a g iú p n h à v u a ; n ế u b ằ n g đ ấ t nước họ

T r ịn h t h ì m ộ t t ấ c c ũ n g k h ô n g đ ể lạ i, n h ư n g m à c ủ a n h à L ê th ì

m ột tấ c cũ n g k h ô n g d ám lấ y . X in m ong nhà vua g ắ n g s ứ c là m

v iệ c , g iữ y ê n c õ i đ ấ t , đ ể đ ờ i đ ờ i g ia o h iế u v ớ i n h a u , ấ y là c á i p h ú c

c ủ a h a i nư ớc đ ấ y ".

Đ oạn rồ i v u a C h iê u Thống về đ iệ n , h ô m sau anh em T áy

S ơ n b à n r ú t q u â n v ề N a m , v à t h ấ y N g u y ễ n H ữ u C h ìn h là n gư ờ i

g iả o q u y ệ t, đ ịn h bỏ lạ i B ắ c H à, bèn m ậ t tru y ề n c h o c á c tư ớ n g

th u xêp quân th ủ y b ộ , k h o tà n g có g ì lấ y h ế t, rồ i đ ế n n ử a đ êm

402
n gày 1 7 th á n g 8, kéo q u ân v ề N am . S á n g hôm sau N gu yễn H ữ u

C h ỉn h b iế t T â y S ơ n vê' r ồ i, sợ h ã i lắ m , h o ả n g h ố t b ỏ c ả đ ồ đ ạ c ,

c h ạ y x u ố n g c h iế c t h u y ề n b u ô n v à o N g h ệ A n , th e o v u a T â y S ơ n .

N g u y ễ n N h ạ c t h ấ y H ữ u C h ỉn h lạ i th e o v ề , k h ô n g nỡ b ỏ , c h o ỏ lạ i

c ù n g v ớ i N g u y ễ n D u ệ © Ẽ # g iữ đ ấ t N g h ệ A n .

B ấ y g iờ q u y ề n b i n h ở đ ấ t B ắ c H à v ề c ả v u a n h à L ê , t h ậ t l à

m ộ t c á i cơ h ộ i í t c ó đ ể lậ p l ạ i c á i n ề n tự c h ủ c ủ a n h à L ê , n h ư n g

t iế c v ì v u a C h i ê u t h ố n g k h ô n g c ó t à i q u y ế t đ o á n , m à đ ì n h t h ầ n

lú c b ấ y g i ờ k h ô n g c ó a i l à n g ư ờ i b i ế t k i n h l u â n : h ễ t h ấ y c ó g i ặ c

th ì b ỏ c h ạ y , g iặ c đ i r ồ i t h ì k é o nhau ra bàn ngược b à n x u ô i,

n gư òi th ì đ ịn h lậ p lạ i n g h iệ p c h ú a , k ẻ t h ì m u ố n tô n p h ù n h à v u a .

L ạ i có d ò n g d õ i h ọ T r ịn h là T r ịn h L ệ 1 5 tìi v à T r ịn h B ồ n g

c h ia đ ả n g r a đ á n h n h a u đ ể t r a n h q u y ề n . V u a C h i ê u T h ố n g b ấ t

đ ắc d ĩ p h ả i p h o n g c h o T r ịn h B ồ n g là m Á n Đ ô V ư ơ n g lậ p

lạ i p h ủ c h ú a . Đ ả n g h ọ T r i n h l ạ i t o a n đ ư ờ n g h i ế p c h ế n h à v u a ,

v u a C h iê u T h ố n g p h ả i x u ố n g m ậ t c h iế u vớ i N g u y ễ n H ữ u C h in h

r a g iú p .

2. Nguyễn Hũu Chỉnh chuyên quyền ỏ đất Bắc

N g u y ễ n H ữ u C h ỉn h từ k h i trở v ề N g h ệ A n , c h iê u m ộ d ũ n g

s ĩ, n g à y đ ê m l u y ệ n t ậ p , n h â n c ó c h i ế u n h à v u a v à o g ọ i , b è n t h u

xếp được hơ n m ộ t v ạ n quân ra g iú p v u a L ê . T r in h B ồ n g đem

q u â n r a c h ô n g g iữ , đ á n h t h u a p h ả i b ỏ c h ạ y . H ữ u C h ỉn h v à o y ế t

k iế n v u a C h i ê u T h ố n g v à c h u y ê n g iữ b i n h q u y ề n .

T r ịn h B ồ n g có k h ở i b in h m ấ y lầ n đ ể to a n sự kh ôi phục,

n hư n g k h ô n g th à n h cô n g , ch o n ê n c ũ n g c h á n sự đ òi b è n bỏ đ i tu ,

v ề s a u k h ô n g b iế t c h ế t ỏ đ â u . H ọ T r ịn h m ấ t từ đ ấ y .

N g u y ễ n H ữ u C h ỉn h đ á n h đ u ổ i h ọ T r ịn h đ i r ồ i, v u a p h o n g

cho c h ứ c Đ ạ i T ư Đ ồ B ằ n g t r u n g c ô n g T ừ đó H ữu

C h ỉn h c ậ y c ô n g k h i n h n g ư ờ i, là m lắ m đ iề u t r á i p h é p , v u a c ũ n g

403
lấ y là m lo . N h ư n g k h ô n g b iế t tr ô n g c ậ y vào a i. c h o nên đành

p h ả i c h ịu v ậ y .

3. Tây Son lấy đất Bắc Hà

Ở tro n g N a m t h ì t ừ k h i v u a T â y S ơ n l à N g u y ễ n N h ạ c v ể Q ui

N h ơ n r ồ i, tự xư ng là m T ru n g ương H oàn g đế phong

ch o N g u y ễ n L ữ là m Đ ô n g đ ị n h v ư ơ n g J ^ 5 e ! 3 ĩ , ỏ đ ấ t G i a Đ ịn h , cho

N guyễn H u ệ là m B ắ c b ìn h v ư ơ n g ở đ ấ t T h u ậ n H ó a , lấ y

H ả i V â n sơ n là m g iố i h ạ n .

Đ ư ợ c ít lâ u , N g u y ễ n N h ạ c v à N g u y ễ n H u ệ c ó c h u y ệ n h iể m

k h í c h v ớ i n h a u , N g u y ễ n H u ệ đ e m b i n h v à o v â y đ á n h t h à n h Q ui

N hơn, n g ặt đến nỗi N gu yễn N h ạ c p h ả i t h â n lê n t h à n h m à kêu

k h ó c , g ọ i N g u y ễ n H u ệ m à b ả o r ằ n g : “ N ỡ lò n g n à o lạ i n ồ i d a nếu

t h ị t n h ư t h ế . ” (1) - N g u y ễ n H u ệ đ ộ n g lò n g m ớ i g iả i v â y r ú t qu ản

về T h u ận H óa.

T ro n g khi an h em T ây Sơ n đánh n h a u , th ì N g u y ễ n Hữu

C h ỉn h ra B ắc H à, đến k h i an h em T ây Sơn đ ã g i ả n g h ò a r ồ i.

N guyễn H uệ ở Phú X uân th ấ y H ữ u C h ỉn h lừ n g lẫ y ở đ ấ t B ắc,

bèn sai V ũ V ăn N h ậm r a b ắ t.

T hán g 1 1 năm Đ in h V ị (17 8 7 ) V ũ V ăn N hậm phá quân

N guyễn H ữu C h ỉn h ở T h a n h Q u y ế t G i a n g (l à n g T h a n h Q u y ế t,

h u y ệ n G i a V iễ n ) , v à ở C h â u c ầ u ( p h ủ L ý N h â n ) r ồ i đ á n h đ u ổ i ra

đến T h ăn g Long.

V ua C h iê u Thống th â y quân của N guyễn Hữu C h ìn h dã

t h u a r ồ i, b è n b ỏ K in h Đ ô , c h ạ y s a n g K in h B ắ c , v à s a i L é Q u ýn h

H -ỊfSj cùng v ố i h ơ n 3 0 n g ư ờ i tô n t h ấ t đ e m b à H o à n g t h á i h ậ u , bà

H o à n g p h i v à H o à n g tử lê n C a o B ằ n g . C ò n v u a t h ì c ù n g v ớ i H ữ u

C h ỉn h v ề đ ó n g ỏ n ú i M ụ c S ơ n Sể i Lị ở đ ấ t Y ên T hế.

(1) Tục người trong Bình Định hễ đi săn được hươu nai gì thi lột da ra
làm nồi m à nấu thịt: ỏ đây Nguyễn Nhạc có ý nói rằng cùng da cùng thịt nồ
nào hại lẫn nhau vậy.

404
 Tướng T ây Sơn là N guyễn V ăn H òa ŸÜ'Xĩo đem b in h lê n

đ án h b ắ t đ ư ợ c H ữ u C h ỉn h đ e m v ề là m tộ i ở T h ă n g L o n g .

Vũ V ăn N hậm g iế t N g u y ễ n H ữ u C h ỉn h r ồ i, c h o đ i t ìm vua

C h iê u T h ô n g k h ô n g đ ư ợ c , b è n tô n S ù n g N h ư ợ n g C ô n g t ê n l à L ê

D uy C ẩn lê n là m g iá m quốc để th u phục lò n g

n g ư ờ i.

B ấ y g iờ c á c q u a n k h ô n g a i t h e o , S ù n g n h ư ợ n g c ô n g ở t r o n g

đ iệ n c h ỉ c ó v à i n g ư ờ i h o à n g t h â n v à m ấ y v i ê n v õ t ư ớ n g , s ớ m t ố i

h ầu h ạ , cò n th ì k h ô n g a i t â u h ỏ i v iệ c g ì c ả . N g à y n g à y cứ đ i bộ

sa n g c h ầ u ch ự c b ê n d in h V ũ V ă n N h ậ m . V ă n N h ậ m cũng không

b iế t x ử r a l à m s a o . N g ư ờ i k i n h t h à n h t h ấ y v ậ y g ọ i S ù n g N h ư ợ n g

côn g là t h ầ y đ ề lạ i g iá m q u ố c. K h i B ắ c B ìn h v ư ơ n g N g u y ễ n H u ệ

sai V ũ V ă n N hậm ra đánh N g u y ễ n H ữ u C h ỉn h t h ì đ ã có lò n g

nghi V ă n N h ậ m , c h o n ê n lạ i s a i N g ô V ă n s ở và Phan V ăn

Lâu là m th a m tá n q u â n v ụ đ ể c h ia b ớ t b in h q u y ề n . Đ ế n

k h i V ă n N h ậ m l ấ y đ ư ợ c T h ă n g L o n g , b ắ t đ ư ợ c H ữ u C h ỉn h r ồ i, có

ý cậy tà i v à r a b ộ k iê u n g ạ o . N g ô V ă n s ở đ e m ý ấ y v iế t th ư v ề

nói V ă n N h ậ m m u ô n là m p h ả n . B ắ c B ìn h v ư ơ n g lậ p tứ c t r u y ề n

lệ n h k é o q u â n k ỵ , đ ê m n gày đi gấp đường ra T h ăn g Long, nửa

đêm đ ế n n ơ i b ắ t V ũ V ă n N h ậ m g iế t đ i, r ồ i t r u y ề n g ọ i c á c q u a n

v ă n v õ n h à L ê c h o v à o y ế t k iế n , đ ặ t q u a n lụ c b ộ v à c á c q u a n t r ấ n

th ủ , đ ể L ê D u y c ẩ n là m g iá m q u ố c , c h ủ t r ư ơ n g v i ệ c t ế lễ , d ù n g

N gô T h ờ i N h ậ m ^:BỆ{Í l à m L ạ i b ộ t ả th ị la n g . C ò n c á c q u a n n h à

L ê th ì có n g ư ờ i ở l ạ i n h ậ n c h ứ c , có n g ư ờ i t r ố n đ i, c ũ n g c ó n g ư ờ i

tu ẫ n tiế t.

B ắ c B ìn h v ư ơ n g đ ã đ ổ i đ ặ t q u a n q u â n , c h ỉn h đ ố n m ọ i v iệ c

x o n g c ả r ồ i, c h ọ n n g à y v ề N a m đ ể b ọ n N g ô V ă n s ỏ ở l ạ i g iữ đ ấ t

Bắc H à.

V ua C h iê u T h ô n g từ k h i th u a trận M ụ c Sơn ch ạ y v ề n ú i

B ảo Lộ c, rồ i n a y ở H ả i D ư ơ ng, m ai ở Sơ n N a m , cù n g vó i m ấ y

n g ư ờ i t r u n g n g h ĩ a lo s ự k h ô i p h ụ c , n h ư n g v ì t h ê lự c m ỗ i n g à y

405
m ột kém , bề tô i n h ư bọn Đ in h T íc h N hưỡng th ì giờ m ặ t là m

p h ản , còn th ì a i n ấ y trố n trá n h đ i m ấ t cả, bời th ế ch o n ê n co

n g h iệ p n h à L ê đ ổ n á t v ậ y .

N h à L ê k ể từ v u a T h á i T ổ k h ở i n g h ĩa , đ á n h đ u ổ i q u â n nhà

M in h v ề T à u , lậ p lạ i c á i n ề n tự c h ủ ch o nước n h à , tru y ề n đến

vua C h iê u Tông th ì b ị h ọ M ạ c cư ớ p m ấ t n g ô i. Sau n h ờ c ó họ

N guyễn và h ọ T r ịn h g iú p đỡ, n h à H ậu Lê lạ i t r u n g h ư n g lê n ,

t r u y ề n đ ế n v u a C h iê u T h ô n g tứ c là M â n Đ ế W'nï th ì h ế t.

N h à Lê là m v u a , k ể c ả T iề n Lê và H ậu L ê , đ ư ợ c 3 6 0 năm

( 1 4 2 8 - 17 8 8 ) , trư ố c s a u c ử a s a n g được n h i ề u v iệ c : sự h ọ c hành,

v i ệ c l u ậ t p h á p , v i ệ c c a n h n ô n g đ ể u đ ư ợ c m ở m a n g r a h ơ n trư ớ c .

N h ư n g từ k h i tru n g h ư n g lê n trở v ề sau nhà vu a b ị h ọ T r ịn h

h iế p c h ế t h à n h r a có v u a lạ i có c h ú a . V u a n g ồ i là m v ì , c h ú a g iữ

c ả q u y ề n c h ín h t r ị. Đ ế n k h i n g h iệ p c h ú a s u y t h ì n g ô i v u a cũn g

đổ vậy.

406
 CHƯƠNG XI

N HÀ NGUYỄN TÂY SƠN

(1788- 1802)

1. Nhà Nguyễn Tây Sơn dấy nghiệp.

2. Vua Quang Trung
3. Tôn S ĩ N g h ị đem q u ả n sa n g Việt N a m
4. Vua Quang Trung đại p h á quân nhà Thanh
5. Vua Quang Trung cầu phong.
6. Vua Chiêu Thống nhà Lê bị nhục bên Tàu
7. Đức độ vua Quang Trung
8. C hính trị của vua Quang Trung
9. Quan chế
10. Việc đinh điền
11. Việc học hành
12. Việc làm chùa chiền
13. Việc định đánh Tàu
14. Vua Quang Trung mất
15. V ua Cảnh T h ịn h

1. Nhà Nguyễn Tây Son dấy nghiệp

N h ữ n g n g ư ờ i là m q u ố c sử n ư ớ c T à u v à n ư ớ c t a th ư ờ n g c h ia

n h ữ n g n h à là m v u a r a là c h ín h th ô n g và n g ụ y triều. N h à nào,

m ộ t l à đ á n h g iặ c m ở n ư ố c , s á n g t ạ o r a cơ n g h iệ p , h a i là đ ư ợ c k ế

t r u y ề n p h â n m in h , t h ầ n d â n đ ề u p h ụ c , b a là d ẹ p lo ạ n y ê n d â n ,

407
dựng nghiệp ỏ đất trung nguyên, thì cho là chính thõng. Nhả
nào, một là làm tôi cướp ngôi vua, làm 8ự thoán đoạt không
thành, hai là xưng đế, xưng vương ở chỗ rừng nú i hay là ờ đít
biên địa, ba là những người ngoại chủng vào chiếm nưdc làm vua,
thì cho là ngụy triều.
Vậy nay lấy những lẽ ấy mà xét xem nên cho nhà Nguyễn
Tây Sơn làm chính thống hay là ngụy triều, để cho hợp lẽ công
bằng và cho xứng cái danh hiệu những người anh hùng đã qua.
Nguyên nước ta là nước quân chủ, lấy cái nghĩa vua tôi làm
trọng hơn cả, thế mà từ khi nhà Lê Trung Hưng lên trờ vể sau,
họ Nguyễn hùng cứ phương Nam, họ Trịnh xưng chúa miển Bắc;
trên tuy còn tôn vua, nhưng mà quyền về cả nhà chúa. Trong
nước ta đã có vua lại có chúa, làm thành ra vua không phải là
vua, tôi không phải là tôi, ấy là một thòi loạn. Đến sau ờ trong
Nam thi có Trương Phúc Loan chuyên quyền làm bậy, ờ ngoài
Bắc thì có kiêu binh làm loạn, giết hại quan đại thần, vua chúa
phải nhún mình mà chiều đãi, đình thần phải khoanh tay mà
chịu một bề, ấy lại là một lúc đại loạn vậy.
Lúc ấy anh em Nguyễn Nhạc là người dân mặc áo vải, dấy
binh ở ấp Tây Sơn, chống nhau với chúa Nguyễn để lập nghiệp ở
đất Qui Nhơn. Tuy rằng đối với họ Nguyễn là cừu địch, nhưng
mà đối với nước Nam, thì chẳng qua cũng là một người anh
hùng lập thân trong lúc biến loạn đó mà thôi.
Còn như Nguyễn Huệ là vua Thái Tổ nhà Nguyễn Tây Sơn,
thì trước giúp anh bốn lần vào đánh đất Gia Định đểu được toàn
thắng, phá hai vạn quân hùm beo của Tiêm La, chỉ còn được
mấy trăm người lủi thủi chạy về nước; sau lại ra Bắc Hà, dứt họ
Trịnh, tôn vua Lê, đem lại mối cương thường cho rõ ràng. Ẵy là
đã có sức mạnh mà lại biết làm việc nghĩa vậy.
Nhưng vì vua nhà Lê nhu nhược, triều thần lúc bấy giờ
không ai có tài kinh luân, lại để cho Trịnh Bồng và Nguvễn Hữu
408
C h ỉn h n ố i n h a u m à ch u y ên q u yển , đ ến n ỗi th à n h ra t á n lo ạ n .

D âu th ế m ặc lò n g , k h i N guyễn H uệ g iế t V ũ V ăn N hậm r ồ i,

k h ô n g nỡ d ứ t n h à L ê , đ ặ t G iá m q u ố c đ ể g iữ t ô n g m iế u t iề n t r iề u ;

n h ư t h ế t h ì c á c h ỏ v ớ i n h à L ê k h ô n g lấ y g ì là m b ạ c .

S a u v u a C h iê u T h ố n g v à b à H o à n g th á i h ậ u đ i s a n g k ê u c ầ u

b ê n T à u , v u a n h à T h a n h n h â n l ấ y d ịp ấ y m ư ợ n t iế n g c ứ u n h à L ê ,

để lấ y nưóc N am , b èn s a i b in h tư ớ n g s a n g g iữ th à n h T hăng

L o n g . B ấ y g iờ c ứ t h e o n h ư tờ m ậ t d ụ c ủ a v u a n h à T h a n h th ì

nước N a m ta , b ề n g o à i tu y ch ư a m ấ t h ẳ n , n h ư n g k ỳ th ậ t đ ã v à o

ta y n g ư ờ i T à u r ồ i.

V ậ y nư ớ c đ ã m ấ t, t h ì p h ả i lấ y nư ớ c lạ i, ô n g N g u y ễ n H uệ

m ới lê n n g ô i H o à n g đ ế , t r u y ề n h ị c h đ i c á c n ơ i, đ ư ờ n g đ ư ờ n g ,

c h ín h c h ín h , đ e m q u â n r a đ á n h m ộ t t r ậ n p h á 20 vạn quân T àu,

tư ớ n g n h à T h a n h l à T ô n S ĩ N g h ị p h ả i b ỏ c ả ấ n t í n m à c h ạ y , l à m

cho v u a t ô i n ư ớ c T à u k h iế p sợ , tư ớ n g s ĩ n h à T h a n h th ấ t đ ảm .

T ư ỏ n g từ x ư a đ ế n n a y n ư ớ c t a c h ư a có v õ c ô n g n à o lẫ m liệ t n h ư

vậy.
V ả đ án h đuổi người T à u đ i lấ y n ư ớ c lạ i m à là m v u a th ì có

đ iề u g ì m à t r á i đ ạ o ? H á l ạ i c h ẳ n g h ơ n n h à L ý , n h à T r ầ n n h â n

lú c ấ u q u â n , n ữ c h ú a , m à l à m sự th o á n đ o ạ t h a y sa o ? V ậ y th ì

lấ y lẽ g ì m à g ọ i l à n g ụ y ? H u ố n g c h i s a u v u a n h à T h a n h c ũ n g

côn g n h ậ n ch o ô n g N g u y ễ n H u ệ là m v u a nư ớ c N a m , v à lạ i s a i sứ

sa n g p h o n g c h o ô n g là m A n N am q u ố c v ư ơ n g th e o n h ư lệ c á c

triề u trư ó c , n h ư t h ế t h ì n h à N g u y ễ n T â y S ơ n m ở n ư ớ c có k h á c g ì

n h à Đ in h v à n h à L ê k h ô n g ?

T u y r ằ n g , c h ẳ n g đư ợ c b a o lâ u n h à N g u y ễ n T â y S ơ n s in h r a

n ộ i lo ạ n , v u a T h ế T ổ C a o h o à n g n h à N g u y ễ n l ạ i t h u p h ụ c đ ư ợ c

cơ n g h i ệ p c ũ m à n h ấ t t h ô n g c ả n a m b ắ c l ạ i l à m m ộ t, n h ư n g v iệ c

t h à n h b ạ i h ư n g v o n g l à m ệ n h tr ờ i, v ả l ạ i k h i h a i n g ư ờ i a n h h ù n g

đ u ổ i m ộ t c o n h ư ơ u , t ấ t l à n g ư ờ i n ọ g ọ i n g ư ờ i k ia là c ừ u đ ịc h . V ậ y

lấ y lẽ tô n b ả n t r iề u m à x é t t h ì n h à N g u y ễ n T â y S ơ n là n g ụ y , m à

409
lấ y c ô n g lý m à s u y th ì v u a Q u a n g T r u n g N g u y ễ n H ụ ê là m ộ t ông

v u a c ù n g đ ứ n g n g a n g v a i v ớ i v u a Đ in h T iê n H o à n g , v u a L ê T h á i

T ổ , m à n h à N g u y ễ n T â y S ơ n c ũ n g là m ộ t n h à c h ín h th ố n g n h ư

n h à Đ in h v à n h à L ê v ậ y .

2. Vua Quang Trung (1788 - 1792)

Ô n g N g u y ễ n H u ệ ¡ 7Ẽ Í S ( s a u đ ổ i t ê n l à N g u y ễ n Q u a n g B ìn h

) là m ộ t n g ư ờ i có sứ c k h ỏ e t u y ệ t tr ầ n , lạ i có m ư u t r í q u yển

b iế n , m ẹ o m ự c n h ư t h ầ n , k h ở i b in h ở đ ấ t T â y S ơ n (th u ộ c h u y ệ n

A n K h ê , B ìn h Đ ịn h ) g iú p a n h là N guyễn N h ạ c lậ p n ê n n g h iệ p

lố n , đ ư ợ c p h o n g là m B ắ c B ìn h V ư ơ n g , đ ó n g đ ô ở đ ấ t P h ú X u â n .

N ăm M ậu T hân (17 8 8 ) q u â n nhà T hanh m ư ợ n tiế n g sa n g

c ứ u n h à L ê , c h iế m g iữ t h à n h T h ă n g L o n g c ó ý m u ố n lấ y đ ấ t A n

N am , B ắc B ìn h Vương lê n ngôi H oàng đế đật n iê n h iệ u ỉà

Q u an g T ru n g r ồ i đ e m b in h đ i đ á n h g iặ c .

3. Tôn Sĩ Nghị đem quân sang An Nam

N g u y ê n v u a C h iê u th ố n g B gU t đ ã m ấ y lầ n to a n sự k h ô i phục,

n h ư n g k h ô n g đư ợ c, p h ả i n ư ơ n g n á u ỏ đất Lạn g G ia n g ; còn bà

H o à n g T h á i H ậ u th ì đ em h o à n g t ử s a n g L o n g C h â u k ê u v a n vớ i

quan T àu, x in b in h cứ u v iệ n . B ấy g iờ quan tổ n g đốc Lưõng

Q u ả n g là T ô n Sĩ N ghị d â n g b iể u tâ u vái vu a C àn Long

nhà T h a n h , đ ạ i lư ợ c n ó i r ằ n g : " H ọ L ê là cống th ầ n nước T àu,

n a y b ị g i ặ c l ấ y m ấ t n ư ớ c , m ẹ v à v ợ T ự Q u â n s a n g c ầ u c ứ u , tin h

c ũ n g n ê n th ư ơ n g , v ả nưóc N am v ố n là đ ấ t c ũ c ủ a nư ớ c T à u , n ếu

s a u k h i c ứ u đ ư ợ c n h à L ê , v à lạ i lấ y đư ợ c đ ấ t A n N a m t h ự c l à lợ i

c ả đ ô i đ ư ờ n g ".

V ua C àn L o n g n g h e lờ i t â u ấy sai Tôn S ĩ N g h ị k h ỏi quân

bôn tỉn h Q uản g Đ ông, Q uảng T ây, Q uí C hâu, V ân N a m , đem

san g đánh T ây Sơn. Tôn S ĩ N g h ị c h ia quân ra là m 3 đ ạo, sai

q u a n tổ n g b in h tỉn h V â n N am v à Q uí C h âu đem m ột đ ạo san g

410
m ạ n T u y ê n Q u a n g * 1*, s a i s ầ m N ghi Đ ống là t r i p h ủ Đ iề n

châu đ em m ộ t đ ạ o s a n g m ạn C ao B ằ n g . S ĩ N g h ị c ù n g vớ i đ ể đốc
là H ứ a T h ế H a n h l ĩ t â ^ r đ e m m ột đạo sa n g m ạn L ạ n g Sơn, hẹn

n g à y tiế n b in h s a n g đ á n h A n N a m .

T ư ó n g T â y S ơ n là N g ô V ă n sở ỏ T h ă n g L o n g đư ợ c tin q u â n

T à u đ ã s a n g , sợ t h ế y ế u đ á n h k h ô n g n ổ i, b è n r ú t q u â n t h ủ y b ộ

v ề đ ó n g g iữ từ n ú i T a m Đ i ệ p ® r a đ ế n b ò b ể , r ồ i s a i n g ư ờ i v ề P h ú

Xuân cáo cấp.

T ô n S ĩ N g h ị k é o q u â n đ ế n K in h B ắ c ( B ắ c N in h ) , v u a C h iê u

T hốn g r a c h à o m ừ n g rồ i th e o q u â n T à u v ề T h ă n g L o n g . S ĩ N g h ị

đón g đ ồ n ỏ g iữ a b ã i, v ề m é n a m sôn g N h ị H à, b ắ c cầ u p h ao ở

g iữ a s ô n g đ ể t i ệ n đ i l ạ i , v à c h i a q u â n r a đ ó n g g iữ c á c m ặ t .

N g à y h ô m s a u , S ĩ N g h ị l à m l ễ t u y ê n đ ọ c tờ s ắ c c ủ a v u a n h à

T h a n h p h o n g c h o v u a C h iê u T h ố n g là m A n N a m qu ốc vư ơ ng.

V u a C h iê u T h ố n g t u y đ ã th ụ p h o n g , n h ư n g c á c tò v ă n th ư

đ ều p h ả i đ ể n iê n h iệ u C à n L o n g . M ỗ i k h i b u ổ i c h ầ u x o n g r ồ i, lạ i

đ ến d in h S ĩ N g h ị đ ể c h ầ u c h ự c v iệ c cơ m ậ t q u â n q u ố c . V u a cư ỡ i

n g ự a đ i v ớ i đ ộ m ư ờ i n g ư ờ i lín h h ầ u m à th ô i. S ĩ N g h ị t h ì n g ạ o

n g h ễ tự đ ắ c , ý tứ x ử v ớ i v u a r ấ t là k h in h b ạ c ; c ó k h i v u a C h iê u

T h ố n g lạ i h ầ u , k h ô n g c h o v à o y ế t k iế n , c h ỉ s a i m ộ t n g ư ò i đ ứ n g

dư ói g á c c h iê n g t r u y ề n r a r ằ n g : k h ô n g c ó v iệ c q u â n q u ố c g ì, x in

n g à i h ặ y v ề c u n g n g h ỉ.

N g ư ờ i b ấ y g iờ b à n r i ê n g v ớ i n h a u r ằ n g : " N ư ó c N a m t a t ừ k h i

có đ ế v ư ơ n g đ ế n g iờ , k h ô n g t h ấ y v u a n à o h è n h ạ đ ế n t h ế . T i ế n g l à

là m v u a m à p h ả i t h e o n iê n h i ệ u v u a T à u , v i ệ c g ì c ũ n g p h ả i b ẩ m

đến q u a n T ổ n g đ ố c, t h ế t h ì có k h á c g ì đ ã là n ộ i th u ộ c r ồ i k h ô n g ? ".

(1) Khi xưa đất Hà Giang, Lao Kai, Yên Bối thuộc địa hạt tỉnh Tuyên
Quang.
(2) Núi Tam Điệp trước gọi là đèo Ba Dội ò chỗ phân địa giới tỉnh Ninh
Bình và tình Thanh Hóa.

411
 V u a v à t r i ề u t h ầ n b ấ y g iờ v i ệ c g ì c ũ n g t r ô n g c ậ y v à o T ô n Sĩ
N g h ị ; n g à y đ ê m c h ỉ lo v i ệ c b á o â n b á o o á n , g i ế t h ạn n h ữ n g người
t r ư ố c đ ã đ i t h e o T â y S ơ n . T ô n S ĩ N g h ị t h ì c à n g n g à y c à n g k iê u

n g ạ o t h ê m , c o i v iệ c b in h là m th ư ờ n g , lạ i t h ả q u ả n l í n h r a cư ớ p

phá dân g ia n , là m lắ m sự nhũng n h iễ u . V ì t h ế c h o nên lò n g

ngư ờ i m ấ t cả trô n g cậy.

4. Vua Q uang Trung đại phá quãn nhà Thanh

B ắ c B ìn h V ư ơ n g đ ư ợ c tin q u â n nhà T hanh đã san g đóng ở
T hăn g L o n g , lậ p tứ c h ộ i c á c tư ớ n g s ĩ đ ể b à n v iệ c đ e m b in h ra

đ á n h , c á c tư ớ n g đ ề u x in h ã y c h ín h n g ô i tô n , đ ể y ê n lò n g người

r ồ i s ẽ k h ở i b in h .

B ắc B ìn h Vương bèn sai đắp đàn ở núi B àn S d n , n g à y 25

th á n g m ột n ăm M ậu Thân ( 17 8 8 ) , v ư ơ n g là m lễ lê n n g ô i H o à n g

đ ế , r ồ i tự m ìn h th ố n g lĩn h t h ủ y b ộ đ ạ i b in h r a đ á n h giặc T hanh.

R a đ ế n N g h ệ A n n g h ỉ lạ i 1 0 n g à y đ ể k é n lấ y th ê m b in h , c ả th ả y

được 10 v ạ n q u ân v à hơn 10 0 c o n v o i.

V u a Q u a n g T r u n g đ iể m duyệt quân s ĩ, t r u y ể n d ụ n h ủ bào

m ọi người p h ải cố gắng đ á n h g iặ c g iú p n ự ớ c. Đ o ạ n r ồ i k é o q u ân

r a B ắ c , đ ến n g à y 2 0 th á n g ch ạ p th ì đ ến n ú i T a m Đ iệ p . B ọ n N gô

V ăn Sở , N g ô T h ì N h iệ m đ ề u r a t ạ tộ i, k ể c h u y ệ n q u â n T à u th ế

m ạ n h , sợ đ á n h k h ô n g n ổ i, c h o n ê n p h ả i lu i v ề c h ỗ h iể m yếu.

V u a Q u a n g T r u n g cư ờ i m à n ó i r ằ n g : " C h ú n g n ó s a n g p h en

n à y l à m u a c á i c h ế t đ ó th ô i. T a r a c h u y ế n n à y t h â n c o i v iệ c q u â n

đ á n h g iữ , đ ã đ ịn h m ẹ o r ồ i, đ u ổ i q u â n T à u v ể c h ẳ n g q u a 1 0 n g à y

l à x o n g v i ệ c . N h ư n g c h ỉ n g h ĩ c h ú n g l à n ư ớ c lớ n g ấ p 10 n ư ó c ta,

sau k h i c h ú n g th u a m ột trận r ồ i, t ấ t c h ú n g lấ y là m xấu h ổ , lạ i

m ưu báo th ù , n h ư th ế th ì đ án h nhau m ã i lấ y là m xấu h ổ , lạ i

m ư u b á o t h ù , n h ư t h ế t h ì đ á n h n h a u m ã i k h ô n g t h ô i, d á n t a h ạ i

n h iề u , t a sa o nỡ th ế . V ậ y đ á n h xo n g trậ n n à y , ta p h ải nhờ Thì

412
N h iệ m d ù n g lờ i n ó i c h o k h é o đ ể đ ì n h c h ỉ v i ệ c c h i ế n t r a n h . Đ ợ i

m ươi n ă m n ữ a , n ư ớ c t a d ư ỡ n g đ ư ợ c s ứ c p h ú c ư ờ n g r ồ i, t h ì t a

k h ô n g c ầ n p h ả i sợ c h ú n g n ữ a "
V u a Q u a n g T r u n g tr u y ề n c h o tư ớ n g s ĩ ă n tế t N g u y ê n đ á n

trư ớ c, đ ể đ ế n h ô m t r ừ t ịc h t h ì c ấ t q u â n đ i, đ ịn h n g à y m ồ n g 7

th á n g G iê n g t h ì v à o t h à n h T h ă n g L o n g m ỏ tiệ c ă n m ừ n g . Đ o ạ n

r ồ i, t r u y ề n l ệ n h c h o b a q u â n đ ế n n g h e l ệ n h đ i ề u k h i ể n .

Đ ại T ư M ã sở jỀ, N ội hầu L â n ĩM đ e m t iề n q u â n đ i là m tiê n

p h o n g . H ô h ổ h ầ u đ e m h ậ u q u â n đ i đ ố c c h iế n .

Đ ại đô đốc Lộ c ĩĩặ., Đ ô đốc T u y ế t S đ e m h ữ u q u â n cù n g th ủ y

q u ân , vư ợ t q u a b ể v à o s ô n g L ụ c Đ ầ u . R ồ i T u y ế t t h ì k in h lư ợ c

m ặ t H ả i D ư ơ n g , tiế p ứ n g đ ư ờ n g m é đ ô n g ; L ộ c t h ì k é o v ề v ù n g

L ạ n g G ia n g , P h ư ợ n g N h ỡ n , Y ê n T h ế để ch ặn đường quân T àu

chạy về.

Đ ạ i đ ô đ ố c B ả o t ìc , Đ ô đ ố c M ư u l ^ đ e m tả q u ân cù n g q u ân

tư ợ n g m ã đ i đ ư ờ n g n ú i r a đ á n h p h ía tâ y . M ư u th ì x u y ê n qua

h u y ệ n C h ư ơ n g Đ ứ c (n a y là C h ư ơ n g M ỹ ), tiệ n đ ư ờ n g k é o th a n g

đ ến là n g N h â n M ụ c , h u y ệ n T h a n h T r ì, đ á n h q u â n Đ iề n C h â u ;

B ả o th ì th ố n g s u ấ t q u â n tư ợ n g m ã th e o đ ư ờ n g h u y ệ n S ơ n L ã n g

r a là n g Đ ạ i Á n g th u ộ c h u y ệ n T h a n h t r ì tiế p ứ n g c h o m ặ t tả .

N ăm quân đ ư ợ c lệ n h đều th u xếp đâu đ ấy, đến hôm 30

k h u a t r ố n g k é o r a B ắ c . K h i q u â n s a n g s ô n g G i ả n T h ủ y (1), c á n h

n g h ĩa q u â n c ủ a n h à L ê t a n v õ c h ạ y c ả . V u a Q u a n g T r u n g t h â n

đốc c á c q u â n đ u ổ i th e o đ ế n h u y ệ n P h ú X u y ê n b ắ t s ố n g đư ợc to á n

q u â n T à u đ ó n g ở đ ấ y , k h ô n g m ộ t n g ư ờ i n à o c h ạ y t h o á t đư ợ c: v ì

t h ế c h o n ê n k h ô n g có tin b á o v ề , n h ữ n g q u â n T à u đ ó n g ở là n g

H à H ồ i M í ® v à l à n g N g ọ c H ồ i 3 £ [Ẽ | k h ô n g b i ế t g ì . N ử a đ ê m n g à y

m ồ n g 3 t h á n g g iê n g n ă m K ỷ D ậ u ( 17 8 9 ) q u â n v u a Q u a n g T r u n g

(1) Giản Thủy chắc là bến đò Giản ở giáp giới tỉnh Ninh Bình và Hà Nam bây
giờ.

413
đ ế n là n g H à H ồ i v â y k ín đ ồ n g iặ c , r ồ i b ắ c lo a lê n g ọ i. c á c q u â n

d ạ rầm c ả lê n , c ó h à n g m u ô n n g ư ờ i. Q u â n c a n h đ ổ n b ấ y g iò m ới

b iế t, sđ h ã i t h ấ t th ố , đ ề u x in h à n g , bở i th ế , lấ y đ ư ợ c h ế t c â q u ân

lư ơ n g v à đ ồ k h í g iớ i. S á n g mờ mờ ngày m ồng n ảm . quân T ây

S ơ n t iế n lê n đ ế n là n g N g ọ c H ồ i, q u â n T à u b ắ n s ú n g r a n h ư m ư a.

V u a Q uang T ru n g sai người lấ y nhũng m ảnh ván, ghép ba

m ảnh lạ i là m m ộ t, lấ y rơ m cỏ g iấ p nước q u ấn ỏ n g o à i, rồ i sai

quân k iê u d ũ n g c ứ 2 0 n g ư ờ i k h iê n g m ộ t m ả n h , m ỗ i n g ư ờ i g iắ t

m ộ t con d a o n h ọ n , lạ i có 2 0 người cầm k h í g iớ i t h e o sau . V ua

Q u a n g T r u n g cư ỡ i v o i đ i s a u đ ố c c h iế n , q u â n A n N am v à o đến

g ầ n cử a đ ồn , bỏ v á n x u ố n g đ ấ t, rú t d ao ra , x ô n g v à o ch é m , quân

đ i s a u c ũ n g k é o ù a c ả v à o đ á n h . Q u â n T à u đ ịc h k h ô n g n ổ i, xô n

x a o t á n lo ạ n , x é o lẫ n n h a u m à chạy. Q uân N am th ừ a th ế đánh

tràn đ i, l ấ y đ ư ợ c c á c đ ồ n , g iế t q u â n n h à T h a n h t h â y n ằ m ngổn

n g a n g k h ắ p đ ồ n g , m á u c h ả y n h ư th á o n ư ớ c. Q u â n c á c đ ạ o k h ác

c ũ n g đ ề u đư ợc to à n th ắ n g . Q u a n n h à T h a n h là đ ể đ ốc H ứ a T h ế

H anh tiê n p h o n g T rư ơ n g S ĩ L o n g tà dực Thượng

D u y T h ă n g fố 5 & t# đ ề u tử t r ậ n c ả ; q u a n p h ủ Đ iề n C hâu là S ầ m

N gh i Đ ống ^ ẫ tìĩđ ó n g ở Đ ố n g Đ a (1> b ị q u â n A n N am v â y đánh

c ũ n g t h ắ t c ổ m à c h ế t (2)

Tôn S ĩ N ghị nửa đêm đ ư ợ c tin báo, h oản g h ố t k h ô n g k ịp

t h ắ n g y ê n n g ự a v à m ặ c á o g iá p , đ e m m ấ y tê n lín h k ỵ c h ạ y q u a

s ô n g B ắ c . Q u â n c á c t r ạ i n g h e tin n h ư th ế , x ô n x a o t a n r ã c h ạ y

(1) ở cạnh Thái H à ấp, gần H à Nội

(2) V ề sau bọn khách trú ở Thăng Long làm cái đển thờ sầm N'ghi Đống ỗ
ngõ Sầm Công, sau hàng Buồm, nữ sĩ Hồ Xuân Hương có vịnh bài tuyệt cú
rằng:
Ghé m ắt trông ngang thấy bảng treo,
Kìa đền Thái thú đứng cheo leo
Ví đáy đổi phận làm trai được,
Thì sự anh hùng há bấy nhiêu ĩ

414
trố n , t r a n h n h a u s a n g c ầ u , m ộ t lá t c ầ u đ ổ, s a c ả x u ố n g s ô n g c h ế t

đ u ố i, s ô n g N h ị H à đ ầ y n h ữ n g t h â y n g ư ờ i c h ế t .

V u a C h iê u T h ố n g c ũ n g th e o T ô n S ĩ N g h ị s a n g s ô n g c ù n g v ố i

bà H oàn g T h á i h ậ u v à m ấ y ngư ời cận th ầ n c h ạ y sa n g T àu .

Đ ạo qu ân V â n N am và Q uí C hâu đ ó n g ỏ m i ề n S ơ n T â y (1>

n gh e tin q u â n T ô n s ĩ N g h ị đ ã t h u a , c ũ n g r ú t q u â n c h ạ y v ề .

N g à y h ô m ấ y v u a Q u a n g T r u n g đ ố c q u a n đ á n h g iặ c , á o n g ự

bào b ị th u ố c s ú n g b ắ n v à o đ e n n h ư m ự c. Đ ế n tr ư a th ì v à o t h à n h

T h ă n g L o n g , s a i tư ớ n g đ e m b in h đuổi đánh quân nhà T hanh

đến cử a N a m q u a n . N h ữ n g d â n T à u ở g ầ n L ạ n g S ơ n sợ k h iế p ,

đ àn ô n g, đ à n b à d ắ t d íu n h a u m à c h ạ y , từ c ử a ả i v ề m é b ắ c h ơ n

m ấy tră m d ặ m , tịn h k h ô n g n g h e t h ấ y tiế n g m ộ t n gư ờ i n à o ?

V u a Q u a n g T r u n g v à o t h à n h T h ă n g L o n g , h ạ lệ n h c h iê u a n ,

phàm n h ữ n g n gư ờ i T à u trố n trá n h ở đ â u r a t h ú tộ i, đ ề u được

cấ p c h o á o m ặ c , lư ơ n g ă n . L ạ i b ắ t đ ư ợ c c ả ấ n t í n c ủ a T ô n S ĩ N g h ị

bỏ lạ i, t r o n g n h ữ n g g i ấ y m á b ắ t đ ư ợ c c ó tò m ậ t d ụ c ủ a v u a C à n

L o n g n ó i r ằ n g : " V iệ c q u â n n ê n từ đ ồ, k h ô n g n ê n h ấ p tấ p . H ã y

n ên đ ư a h ịc h t r u y ề n t h a n h t h ế đ i trư ớ c , v à c h o c á c q u a n n h à L ê

vê' n ư ớ c c ũ h ợ p n g h ĩ a b i n h , t ì m t ự q u â n n h à L ê đ e m r a đ ứ n g đ ầ u

đ ể đ ố i đ ịc h v ớ i N g u y ễ n H u ệ , th ử x e m s ự t h ể t h ế n à o . N ế u lò n g

người n ư ớ c N a m c ò n n h ớ n h à L ê , có q u â n t a k é o đ ế n , a i l à c h ẳ n g

g ắ n g sứ c. N g u y ễ n H ụ ê t ấ t p h ả i t h á o lu i; t a n h â n lấ y d ịp ấ y m à

sa i T ự q u â n đ u ổ i th e o , r ồ i đ ạ i b in h c ủ a t a th e o s a u , n h ư t h ế

không khó nhọc m ấy n ỗi m à n ên được c ô n g to , đ p là m ẹ o h a y h ơ n

cả. V í b ằ n g s u ố t n g ư ờ i t r o n g n ư ớ c, n ử a th e o đ ằ n g n ọ , n ử a th e o

đ ằ n g k ia , t h ì N g u y ễ n H u ệ t ấ t k h ô n g c h ịu lu i. V ậ y t a h ã y đ ư a

th ư s a n g tỏ b ả o đ ư ờ n g h ọ a p h ú c , x e m n ó đ ố i đ á p là m sao . Đ ợi

khi n ào th ủ y q u â n ở M â n , Q u ản g đ i đường b ể sa n g đ á n h m ặ t

T huận H óa v à Q u ản g N am r ồ i, b ộ b in h s ẽ t iế n lê n s a u . N g u y ễ n

(1) Trưâc đất Phú Thọ, Vĩnh Yên thuộc về địa hạt tỉnh Sơn tây.

415
H u ệ trư ớ c s a u b ị đ ịc h , t h ế t ấ t p h ả i c h ịu t h u a . B ả y g ià t a s ẽ n h â n

m à là m ơ n c h o c ả h a i b ê n ; tự đ ấ t T h u ậ n H óa Q uảng N am trờ

v à o N a m , t h ì c h o N g u y ễ n H u ệ ; tự c h â u H o a n , c h â u Á i trở r a B á c

t h ì p h o n g c h o T ự q u â n n h à L ê . T a đ ó n g đ ạ i b in h lạ i đ ể k iê m c h ế

c ả h a i b ê n , rồ i sẽ có xử tr í v ề s a u ".

V u a Q u a n g T r u n g đ e m tờ m ậ t d ụ ấ y b ả o v ớ i N g ô T h ì N h iệ m

rằn g: "T a xem tờ c h iế u của vu a nhà T hanh chảng qua cũn g

m u ô n m ư ợ n t i ế n g đ ể l ấ y n ư ớ c t a đ ó th ô i. N a y đ ã b ị t a đ á n h th u a

m ộ t t r ậ n , t ấ t là lấ y là m x ấ u h ổ , c h ắ c k h ô n g c h ịu ở y ê n . H a i nước

m à đánh n hau th ì ch ỉ k h ổ d ân . V ậ y nên d ù n g lờ i n ó i k h é o để

k h iế n c h o k h ỏ i sự b in h đ a o ; v iệ c ấ y n h ò n h à n g ư ơ i c h ủ trư ơ n g

cho m ới được".
N g ô T h ì N h iệ m v â n g lệ n h là m t h ư đ ạ i k h á i n ó i r ằ n g : "N ư ớ c

N am vốn kh ôn g dám ch ố n g cự vớ i đ ạ i q u ố c, n h ư n g ch ì v ì T ôn Sĩ

N g h ị là m n h ỡ v i ệ c c h o n ê n p h ả i t h u a . V ậ y n a y x i n t ạ t ộ i v à x in

g iả n g h ò a ".

V u a Q u a n g T ru n g s a i sứ đ e m t h ư s a n g T à u , v à lạ i s a i đem

những quân nhà T hanh đ ã b ắ t đ ư ợ c , đ ể ở m ộ t n ơ i, c ấ p lư ơ n g

th ự c , đợ i n g à y c h o v ề n ư ố c. x ế p đ ặ t m ọ i v iệ c x o n g r ồ i, đ e m q u ân

về N a m , lư u N gô V ăn sỏ và Phan văn L á n <# ở lạ i

t ổ n g t h ố n g c á c v i ệ c q u â n q u ố c ; c ò n n h ữ n g v i ệ c t ừ l ệ n h g ia o th iệ p

v ó i n ư ớ c T à u t h ì ủ y t h á c c h o N g ô T h ì N h iệ m ỹ k ^ ĩíỉ v à P h an H uy

íc h ịH ÍẸ ẳ ẳ c h o đ ư ợ c tự t iệ n m à k h u x ử , h ễ k h ô n g có v iệ c q u a n h ệ

t h ì b ấ t t ấ t p h ả i đ i t â u b á o m à là m g ì.

5. Vua Q uang Trung cầu phong

V u a nhà T hanh nghe tin Tôn S ĩ N g h ị b ạ i b in h , n ổ i g iậ n

đ ù n g đ ù n g , lậ p tứ c g iá n g c h ỉ s a i q u a n n ộ i c á c là P h ú c K h a n g A n

ra th a y S ĩ N g h ị là m tổ n g đốc L ư ỡ n g Q u ản g , đ em b in h

(1) Phúc Khang An là người Mãn Châu, thuộc vê' dinh Hoàx-.g Ký, vốn là
ngưòi tin dùng cùa vua nhà Thanh.

416
ị m ã c h ín t ỉn h , s a n g k in h lý v iệ c A n N a m .
Phúc K hang An ra đến Q uảng T ây nghe tiế n g quân An
N a m t h ế m ạ n h t r o n g b ụ n g đ ã sợ , c ó ý m u ố n h ò a , b è n s a i n g ư ờ i
đ ư a t h ư s a n g n ó i v i ệ c lợ i h ạ i v à b ả o p h ả i l à m b i ể u t ạ t ộ i đ ể c h o
y ê n v iệ c b in h đ a o .

V u a Q u a n g T r u n g b è n c h o n g ư ờ i đ ư a v à n g b ạ c s a n g đ ú t ló t

cho K h a n g A n , r ồ i s a i n g ư ờ i c h á u l à N g u y ễ n Q u a n g H iể n MđtHầ
và qu an là V ũ H uy Tuấn M$ặ3§ăem đồ cống p h ẩm san g Y ên

K in h v à o c h ầ u v u a n h à T h a n h v à d â n g b iể u x i n p h o n g .

B ấ y g iờ q u a n n g o à i t h ì c ó P h ú c K h a n g A n đ ề đ ạ t g i ú p đ õ ,

q u a n t r o n g t h ì c ó c á c t h ầ n l à H ò a T h â n í n ĩ ậ (1) l à m c h ủ trư ơ n g ,

cho n ê n v u a n h à T h a n h m ới th u ậ n ch o g iả n g h ò a . H ò a T h â n

được t iề n b ạ c c ủ a v u a Q u a n g T r u n g đ ú t ló t , r ồ i d ù n g lờ i n ó i k h é o ,

đ iể u g ì c ũ n g h ợ p ý v u a n h à T h a n h . V u a n h à T h a n h b è n s a i s ứ

san g p h o n g c h o v u a Q u a n g T r u n g là m A n N a m quốc vư ơ ng, v à

lạ i g iá n g c h ỉ v ờ i q u ố c v ư ơ n g v à o c h ầ u .

Vua Q uang T ru n g bèn chọn m ộ t n g ư ờ i h ìn h dung g iố n g

m ìn h , t ê n l à P h ạ m C ô n g T r ị I S Ã i ứ t r á là m quốc vư ơ ng, rồ i sa i

N gô V ă n Sở , Đ ặ n g V ă n C h â u , P h a n H u y íc h , V õ H u y T ấ n đ ư a

san g Y ê n K in h , v à o c h ầ u v u a C à n L o n g , n g o à i n h ữ n g p h ẩ m v ậ t

p h ải đ em cố n g , v u a Q u a n g T ru n g lạ i đ e m cố n g th ê m đ ô i tư ợ n g

đự c, là m c h o c á c c u n g t r ạ m ở d ọ c đ ư ò n g b ê n T à u p h ả i p h ụ c d ịc h

đưa đón th ậ t là v ấ t v ả . Q u a n T ổ n g đốc L ư õ n g Q u ả n g là P h ú c

K hang A n và quan T uần phủ Q uảng T ây là Tôn V ĩn h

T hanh Ỉ&7Ỹ.ÌỀ p h ả i đ ư a Q u ố c v ư ơ n g A n N a m v à o k in h .

Sang đến Y ên K in h , v u a C àn Long nhà Thanh tư ở n g là

N g u y ễ n Q u a n g T r u n g th ậ t, v ò i đ ế n c h ầ u ỏ N h iệ t H à , ch o v à o

là m lễ ô m g ố i, n h ư l à t ì n h c h a c o n m ộ t n h à , v à c h o ă n y ế n v ớ i

(1) Hòa Thân cũng là ngưòi Mãn Châu về dinh Hoàng Kỳ, cùng với Phúc
Khang An coi việc phiên viễn.

417
c á c t h â n v ư ơ n g . Đ ế n lú c v ể n ư ớ c , v u a l ạ i s a i th ợ v ẽ là m m ộ t bửc

ả n h t r u y ề n t h ầ n đ ể b a n c h o â n lễ t h ậ t là h ậ u .

6. V u a Chiêu Thống nhà Lê bị nhục bên tàu

V u a C h iê u T h ố n g th e o T ô n S ĩ N g h ị v à o th à n h N a m N in h ỏ

Q u ả n g T â y , đ ư ợ c ít lâ u th ì v u a n h à T h a n h s a i c á c th ầ n là Phúc

K h a n g A n r a t h a y T ô n S ĩ N g h ị. K h a n g A n m u o n g i ả n g h ò a vối

T â y S ơ n , b è n m ò i v u a C h i ê u T h ố n g v ề Q u ế L â m . B ấ y g iò n h ữ n g

quan cự u th ầ n n h à L ê là : H o à n g th ú c L ê D u y Á n Ị&iầịỉỉ, Đ in h

N h ạ H à n h T S í t ĩ , Đ in h L ịn h D ậ n T T r ầ n H uy Lâm

L ê D o ã n l ể i t , L ê D ĩn h %%1 , P han K h ải Đức B ế N guyễn

C u n g , B ế N g u y ễ n D o ã n Ị M jỉ 5 Ẽ A đ ể u l ụ c t ụ c s a n g t h e o v u a C h i ê u

T hống, vào ra m ắt K h an g A n.

K h a n g A n d ù n g Đ in h N h ạ H à n h là m c h ứ c t h ủ b ị T o à n châu,

P h a n K h ả i Đ ứ c là m c h ứ c đ ô t ư L iễ u C h â u , c ò n t h ì t ù y tiệ n a n trí

m ỗ i n g ư ờ i m ộ t n ơ i. D u y c h ỉ c ó L ê D u y Á n , T r ầ n H u y L âm , Lê

D o ã n , L ê D ĩn h v ề Q u ế lâ m th e o v u a n h à L ê .

Đ ế n t h á n g tư n ă m K ỷ D ậ u ( 1 7 8 9 ) v u a tô i n h à L ê v à o th à n h

Q u ế L â m , K h a n g A n n ó i t h á c r a b ả o v u a C h i ê u T h ố n g r ằ n g : trờ i

đan g m ùa hè nắn g nóng, san g đánh phương nam k h ô n g tiệ n ,

nên để đến m ùa th u m át m ẻ sẽ k h ỏ i b in h . V ậ y n h à v u a n ên

g ió n g g iả d ầ n b ọ n tư ớ n g th u ộ c đ i trư ớ c . N h ư n g n h à v u a h ã y n ên

g ọ t đ ầ u t h a y á o , là m n h ư d á n g n g ư ờ i T à u , đ ể k h i v ể n ư ớ c , g iặ c

k h ô n g n h ậ n đ ư ợ c m ặ t . V iệ c h à n h b in h p h ả i n ê n b iế n t r á , đợi kh i

t h à n h c ô n g r ồ i lạ i th e o tụ c n ư ớ c m à ă n m ặc. V u a C h iê u T h ố n g

k h ô n g n g ờ là K h a n g A n đánh lừ a m ìn h , b è n c ù n g v ớ i c á c q u a n

c ạ o đ ầ u g ió c tó c v à đ ổ i y p h ụ c .

P h ú c K h a n g A n b è n là m m ộ t tờ b i ể u t â u v ớ i v u a n h à T h a n h

rằ n g : "V u a nước N am là L ê D uy K ỳ k h ô n g có ý x in v iệ n b in h

n ữ a , v u a tô i h iệ n đ ã g ió c tó c , t h a y á o , x in y ê n t â m ở lạ i n ư ớ c T à u .

418
V ậ y x in b ã i b in h đ á n h A n N a m " . Ở tr o n g lạ i có H ò a T h â n tá n

th à n h , b ở i v ậ y v u a n h à T h a n h m ớ i x u ố n g c h ỉ b ã i b in h .

Vua nhà T hanh đ ã n g h e lờ i b ọ n P h ú c K h a n g A n v à H òa

T h â n , v à đ ã p h o n g v ư ơ n g c h o v u a Q u a n g T r u n g r ồ i, lạ i g iá n g c h ỉ

t r i ệ u v u a t ô i n h à L ê v ề Y ê n K i n h (1)

M ùa xu ân năm C a n h T u ấ t ( 17 9 0 ), v u a C h iê u T h ố n g c ù n g

vối các q u a n tò n g v o n g v à o K in h . V u a C à n L o n g đ ể v u a C h iê u

T h ố n g, b à T h á i h ậ u v à H o à n g tử ỏ n g õ H ồ Đ ồ n g , T ò a Q u ố c tử g iá m ,

cử a T â y Đ ịn h ở Y ê n K in h , n g o à i c ử a đ ề c h ữ " T â y A n N a m d in h ".

C òn cá c q u a n A n N a m đ i th e o , t h ì c h o ở n g õ H ồ Đ ồ n g , D ư ơ n g P h ố ,

cửa Đ ô n g T r ự c , n g o à i c ử a đ ể c h ữ : " Đ ô n g A n N a m d in h ".

V u a C h iê u T hốn g đến Y ên K in h được m ấ y h ôm , th ì th ấ y

q u an Đ ô th ố n g N h ư ơ n g H o à n g K ỳ là K im G iả n ĩế1ỆM%$ỈỆi'ẩz:Wi,
p h ụ n g c h ỉ v u a n h à T h a n h r a p h o n g c h o c h ứ c T á L ĩ n h 't Ế S I , v à

ban cho áo m ão q u a n ta m p h ẩ m . C ò n c á c q u a n đ i th e o th ì c ấ p

cho m ỗ i n g ư ờ i b a l ạ n g b ạ c v à m ộ t t h ạ c h g ạ o .

V u a C h iê u T h ố n g g iậ n v ì n g ư ờ i T à u đ á n h lừ a , b è n c ù n g v ớ i

b ề tô i là b ọ n P h ạ m N h ư T ù n g I S ặ n t ô , H o à n g íc h H iể u lỆỉằM, Lê

H â n tễỊÌỊ/f, N g u y ễ n Q u ố c Đ ô n g N g u y ễ n V i ế t T r i ệ u I5 Ẽ E 3 H ,

L ê Q u í T h íc h l ễ í í i ầ , N g u y ễ n Đ ìn h M iê n L ê V ă n T rư ơ n g

* * « , Lê Tùng Lê Thức MẴ u ố n g m á u ă n th ề , đ ịn h s ố n g

(1) Bọn Lê Quýnh s? "fra, Trịnh Hiến SP3í£cả thày dến 10 ngưòi sau cũng bị
Phúc Khang An gọi về Quảng Tây, rồi bắt đổi áo gióc tóc như mọi người. Lê
Quýnh nói rằng: "ông cho gọi chúng tôi đến chẳng bàn được điều gì, lại dỗ
chúng tôi đổi áo, gióc tóc, ấy là nghĩa gì? Đầu chúng tôi có thể chặt được, chứ
tóc không gióc, da có thể lột được, chứ áo không đổi!"
Phúc Khang An tức giận cho giải về cà Yên Kinh, đi đến Sdn Đông gặp
vua Càn Long đi chơi, vua đòi vào hỏi sao vua An Nam đã chịu đổi áo gióc tóc
theo nhà Thanh mà bọn ấy lại còn không chịu? Lê Quýnh tâu rằng: "Chúng tôi
muôn dặm tòng vong, xin cứ theo tục bàn quốc vào ra mắt quõc vương, rồi sau
sẽ vâng chì". Vua nhà Thanh khen là trung. Nhưng về sau Lê Quýnh không
chịu gióc tóc, chiếu tội vi mệnh phải giam mãi.

419
c h ế t t h ế n à o th ì c ũ n g d â n g b iể u x in b in h c ứ u v iệ n . N é u khong

c h o th ì x in đ ấ t h a i tỉn h T u y ê n Q uang, T h ái N gu yên đê phụng

t h ò t ô n g t ự ; m à k h ô n g n ữ a , t h i x i n c h o v ề n ư ớ c v à o đ ã t G i a Đ in h

v ớ i c h ú a N g u y ễ n , đ ể đ ồ v iệ c k h ô i p h ụ c .

V ăn b iể u là m xong, đến n ó i ló t trư ớ c v ớ i K im G iả n

K im G iả n k h ô n g n g h e , v u a tô i n h à L ê p h ụ c x u ố n g đ ấ t m à kêu

k h ó c . K im G i ả n b ấ t đ ắ c d ĩ m ò i v à o a n ủ i, r ồ i n ó i r à n g ; h ã y x in vé

q u á n n g h ỉ n g ơ i, đ ợ i đ ể t h ư ơ n g lư ợ n g t h ế n à o , s a u s ẽ c h o b iế t.

K im G iả n b è n m ư u v ớ i H ò a T h ầ n p h â n t r í v u a tô i A n N am

đ i ở m ỗ i n g ư ờ i m ộ t n ơ i, đ ể c h o k h ỏ i k ê u c a k h ó c h ị u .

Đ ế n t h á n g tư n ă m T â n H ợ i ( 1 7 9 1 ) H o à n g íc h H iể u p h ả i đày
s a n g I L ê (th u ộ c H ồ i b ộ ở T â y v ự c); P h ạ m N h ư T ù n g đ à y lê n H ắc

Lon g G ia n g (M ãn C h âu ); N g u y ễn Q u ốc Đ ố n g đ à y đ i C á t Lâm

(M ã n C h âu ); N g u y ễ n V iế t T r iệ u , L ê Q u í T h íc h , N g u y ễ n Đ ìn h

M iê n , Đ à m T h ậ n X ư ẻ n g , L ê V ă n T r ư ơ n g đ à y r a b ế n T r ư ơ n g G ia

ở N h i ệ t H à ( t h u ộ c t ỉ n h T n í c L ệ ) . C h ỉ đ ể P h ạ m Đ ì n h T h i ệ n , Đ in h

N h ạ H à n h ở lạ i h ầ u h ạ v u a L ê .

V u a C h iê u Thống nghe chuyện ấy lo l ắ n g chua x ó t, ru ộ t

n ó n g n h ư lử a đ ố t, s á n g h ô m s a u cư ỡ i n g ự a đ ế n n h à K im G iả n ,

đ ể k ê u o a n c h o m â y n g ư ờ i p h ả i đ i đ à y , g ặ p K im G iả n v à o chồu

v u a n h à T h a n h ở v ư ờ n V i ê n M in h , v u a C h iê u T h ố n g đ i v à o cử a

v ư ồ n , b ị lín h g iữ v ư ờ n n g ă n c ấ m k h ô n g c h o đ i. B ấ y g iờ c ó N g u y ễ n

V ă n Q u y ê n (5 Ẽ 3 tỳ i đ i th e o h ầ u v u a , t h ấ y lũ lín h v ô lễ, m ớ i n ổ i g iậ n

lê n m à ch ử i m ắ n g r ằ n g : " L ũ ch ó N g ô k ia s a o c h ú n g b a y được làm

n h ụ c đ ế n v u a t a o !" . R ồ i l ấ y g ạ c h n é m v à o c h ú n g n ó . C h ú n g n ó xú m

n h a u lạ i đ á n h V ă n Q u y ê n v ề th à n h b ệ n h m à c h ế t.

Tự đó v u a C h iê u T h ố n g tr o n g b ụ n g b u ồ n b ã r ầ u r ĩ, k h ô n g

dám n ó i đ ế n v iệ c x in b in h n ữ a . Q u a s a n g t h á n g n ă m nám N hâm

T í ( 1 7 9 2 ) h o à n g tử lê n đ ậ u m ấ t . V u a n h â n d ịp đ ó p h ả i b ệ n h m ột

n gày m ột n ặn g, đến th á n g m ười n ăm Q uí Sửu (17 9 3 ) th ì m ấ t,

t h ọ đ ư ợ c 2 8 tu ổ i.

420
 V u a n h à T h a n h s a i t h e o lễ tư ớ c c ô n g m à t á n g ở n g o à i c ử a

Đ ông T rự c.
Tháng 11 năm K ỷ M ù i (17 9 9 ) đời v u a G ia K hánh th ì b à

H oàn g th á i h ậ u m ấ t.

Đ ến n ă m N h â m T u ấ t (18 0 2 ) n h â n k h i b ê n V iệ t N a m ta v u a

T h ế T ổ n h à N g u y ễ n đ ã th ố n g n h ấ t c ả n a m b ắ c, v à có sứ ta s a n g

c ầ u p h o n g , c á c q u a n n h à L ê m ớ i n h â n d ịp d â n g b i ể u x i n đ e m m a

T h ái h ậ u v à c ố q u â n v ề nư ớ c. V u a G ia K h á n h n h à T h a n h ch o t ấ t

cả n h ữ n g n gư ờ i V iệ t N a m th e o v u a L ê s a n g T à u v ề n ư ớ c.

S ử c h é p r ằ n g k h i đ à o đ ấ t lê n đ ể c ả i t á n g m ả C ố Q u â n t h ì

th ấ y d a t h ịt đ ã t iê u c ả , c h ỉ c ò n có q u ả tim k h ô n g n á t , v ẫ n đ ỏ n h ư

th ư ò n g . A i t r ô n g t h ấ y c ũ n g đ ộ n g lò n g th ư ơ n g x ó t. D â u c h u y ệ n

đó th ự c h ư t h ế n à o m ặ c lò n g , n h ư n g tư ở n g đ ế n t ì n h c ả n h v u a

C h iê u T h ố n g lú c b ấ y g iờ , t h ì a i c ũ n g á i n g ạ i t h a y c h o ô n g v u a

m ột nước p h ả i đ à y đ ọ a đ ế n n ỗ i n h ư th ế , có th ể là m được m ộ t b à i

b i k ịc h t h ả m x ó t m u ô n đ ờ i. T u y r ằ n g t ạ i v u a t ô i n h à L ê v ụ n g

t ín h c h o n ê n b ị n g ư ờ i t a đ á n h lừ a , n h ư n g c ũ n g n ê n t r á c h v u a

quan n h à T h a n h xử tệ , b ạ c đ ã i m ột ô n g v u a v o n g quốc, đ em

th â n đ ế n n ư ơ n g n h ờ n ư ó c m ìn h . Ã y c ũ n g là m ộ t th ờ i d ã m a n v ề

đời á p c h ế , k h iế n c h o c á i o a n k h ổ c ủ a n g ư ờ i t a m u ô n đ ờ i v ể s a u

k h ô n g tiê u t h o á t đ i đư ợ c.

K h i đ e m m a b à T h á i h ậ u v à v u a C h iê u T h ố n g v ề đ ế n V iệ t

N am th ì b à H o à n g P h i trư ớ c p h ả i ẩ n n ấ p ở đ ấ t K in h B ắ c , n a y

đ ến ả i Q u a n đ ó n rư ớ c, r ồ i v ề đ ế n T h ă n g L o n g c ũ n g n h ịn ă n m à

tự tử .

N g à y 2 4 th á n g 1 1 , rư ố c m a C ô' Q u â n , T h á i h ậ u , H o à n g p h i

v à H o à n g tử v ề t á n g ở lă n g B à n T h ạ c h ở T h a n h H ó a .

7. Đức độ vua Quang Trung

V ua Q u an g T ru n g nhà N guyễn T ây Sơ n là ông vu a anh

d ũ n g , l ấ y v õ lư ợ c m à d ự n g n g h i ệ p , n h ư n g n g à i c ó đ ộ l ư ợ n g , r ấ t

421
am h iể u v iệ c t r ị n ư ớ c, b iế t tr ọ n g n h ữ n g n g ư ờ i h iể n tà i v ản học.

K h i n g à i r a lấ y B ắ c H à , n h ữ n g n g ư ờ i n h ư N g ô T h i N h iệ m

P h a n H u y íc h 7 # ÍẸ fflđ ề u đ ư ợ c t r ọ n g d ụ n g v à n h ấ t là đ o i vớ i m ột

n g ư ờ i x ử s ĩ n h ư N g u y ễ n T h iệ p t h ì t h ậ t là k h á c th ư ờ n g .

Ô ng N guyễn T h iệ p tự là K h ải C h u y ê n ể F 8 S , h iệ u là

N guyệt Ú c Fì $ 1 , b iệ t h iệ u là H ạ n h A m O n g là m n h à ở Lục

N iê n t h à n h th u ộ c h u y ệ n L a S ơ n , tỉn h H à T i n h b â y g iờ ,

c h o n ê n n g ư ờ i t a g ọ i l à L ụ c n i ê n t i ê n s i n h h a y l à L a S ơ n p h u tử .

V u a Q u a n g T r u n g từ k h i đ e m q u â n r a đ á n h B ắ c H à , b i ế t t iế n g

N g u y ễ n T h i ệ p , đ ã m ấ y l ầ n c h o n g ư ờ i đ e m l ễ v ậ t m ờ i ô n g r a g iú p ,

ông không n hận lễ v à c ũ n g từ ch ố i k h ô n g ra . Đ ế n k h i n g à i đã

đ ă n g cự c, lạ i m ấ y lầ n ch o n g ư ờ i đ ế n m ờ i ô n g , ô n g có đ ế n b á i yết

và khuyên vu a nên lấ y n h â n n g h ĩ a m à t r ị d â n t r ị n ư ó c , r ồ i lạ i

x in v ề . V u a Q u a n g T r u n g tu y k h ô n g d ù n g được ô n g , n h ư n g bao

g iò c ũ n g t ô n k í n h ô n g n h ư b ậ c t h ầ y , v à v iệ c c h ín h t r ị t r o n g nước

th ư ờ n g th e o ý n g h ĩa c ủ a ô n g đ ã tr ìn h b à y .

8. Chĩnh trị c ủ a vua Q uang Trung

V u a Q u a n g T r u n g tu y đ ã th ụ p h o n g n h à T h a n h , n h ư n g vẫn

tự x ử t h e o c á c h H o à n g Đ ế , lậ p b à N g ọ c H â n c o n v u a H iể n T ô n g

nhà Lê là m B ắc c u n g H o à n g h ậ u , lậ p co n là Q u an g T oản ytỉấ

là m T h á i tử . L ạ i lấ y t h à n h N g h ệ A n là đ ấ t g i ữ a n ư ớ c v à l ạ i là

đ â 't t ổ k h i x ư a ở đ ó , m ớ i s a i t h ợ t h u y ề n t ả i v ậ n đ á , g ỗ , g ạ c h , n g ó i ,

s ử a s a n g đ ề n đ à i c u n g đ iệ n , v à s a i q u â n c á c đ ạ o đ à o lấ y đ á on g

để xây n ộ i t h à n h , g ọ i là Phượng H oàng t r u n g đ ô J R M cfJ ắỉ5. c ả i

th à n h T h ă n g L o n g là B ắ c th à n h c h ia đ ấ t S ơ n N a m r a là m

h a i tr ấ n , g ọ i là S ơ n N a m th ư ợ n g , S ơ n N a m h ạ H)

M ỗi trấn đặt quan T rấn Thủ và quan H iệ p t r ấ n tS ỈR .

M ỗ i h u y ệ n , v ă n th ì đ ặ t chứ c p h â n tri ft%ađể x é t v iệ c k iệ n c á o võ

(1) Trấn lị Sơn Nam thượng ở Châu cầ u , trấn lị Sơn Nam hạ ờ Vị Hoàng

422
thì đặt chức phân xuất ỷyệ^để coi việc binh lương.

9. Quan chế
Q u a n c h ế t h ờ i b ấ y g iờ t h ì k h ô n g t h ấ y sử ch é p rõ , n h ư n g

xem các d ã sử th ì t h ấ y có ta m c ô n g ta m th iế u =L'ỳ, có Đ ạ i

Chủng Tể Đ ại T ư đồ Đ ại Tư khấu ^ o]M, Đ ại Tư

Đ ại Tư K hông 'X ầiĩĩ, Đ ại Tư Cối Đ ại Tư Lệ

%ẵ]ĩề, T hái úy Đ ại Tổng Q uản X ỉề li, Đ ại Đ ổng L ý X1ỀM,

Đ ại Đ ô đốc Đ ại Đ ô hộ L ạ i có T r u n g th ư s ả n h

flê, T r u n g t h ư l ệ n h 4 ' # ^ ' , Đ ạ i h ọ c s ĩ H iệ p b iệ n đ ạ i h ọ c s ĩ

t Ỗ P Ẳ ậ i , T h ị tr u n g n g ự sử L ụ c b ộ t h ư ợ n g t h ư / S n ỉ$

|B Ỉ# , T ả h ữ u đ ồ n g n g h ị Í ĩ Í ĩ Í r ] Ü , T ả h ữ u p h ụ n g n g h ị

T h ị la n g T ư v ụ ọ ]?Ẵ , H à n L â m I t # V .V ..

V ề đ ư ờ n g q u â n b in h th ì đ ặ t r a tiề n q u â n , h ậ u q u â n , tr u n g

q u ân , t ả q u â n , h ữ u q u â n ...

10. Việc đinh điền

Đ in h t h ì c h i a r a là m b a h ạ n g : từ 2 tu ổ i đ ế n 17 tu ổ i là m

h ạn g "v ị c ấ p c á c h "; từ 1 8 đ ế n 5 5 tu ổ i là m t r á n g h ạ n g ; từ 5 6 đ ế n

60 tu ổ i là m lã o h ạ n g ; t ừ 6 1 trở lê n là m lã o n h iê u .

R u ộ n g c ũ n g c h ia r a là m b a h ạ n g : n h ấ t đ ẳ n g đ iề n m ỗ i m ẫ u

p h ải n ộ p 1 5 0 b á t th ó c , n h ị đ ẳ n g đ iề n m ỗ i m ẫ u 8 0 b á t , t a m đẳng

ỉiề n m ỗ i m ẫ u 5 0 b á t . L ạ i th u tiề n t h ậ p v ậ t f t " $ 5 m ỗ i m ẫ u m ộ t

t iề n v à t i ề n k h o á n k h ô " # / í m ỗ i m ẫ u 5 0 đ ồ n g .

R u ộ n g tư đ iề n cũn g đánh th u ế : n h ấ t đ ẳ n g đ iề n m ỗi m ẫu

lộ p 4 0 b á t t h ó c , n h ị đ ẳ n g đ iể n m ỗ i m ẫ u 3 0 b á t , t a m đ ẳ n g đ iề n

n ỗ i m ẫ u 2 0 b á t . T iề n t h ậ p v ậ t c ũ n g th e o n h ư r u ộ n g c ô n g đ iề n ,

:ò n t i ề n k h o á n k h ô " t h ì m ỗ i m ẫ u p h ả i n ộ p 3 0 đ ồ n g .

423
11. V iệ c h ọc hành
Đời Tây Sơn việc cai trị thường hay dùng chữ Nôm. Nhà
vua muốn rằng người Việt Nam thì phải dùng tiếng Việt Nam,
để gây thành cái tinh thần của nước nhà, và cái văn chương đặc
biệt, không phải đi mượn tiếng mượn chữ của nước Tàu. Vậy nên
khi thi cử thường bắt quan ra bài chữ nôm và bắt SÏ tử làm bằng
chữ Nôm. Thời bấy giò nhiều người không hiểu rõ cái ý nghĩa sâu
xa ấy, cho là vua Tây Sơn dùng hà chính mà ức hiếp nhân dân.

12. V iệ c làm ch ùa chiền

Vua Quang Trung thấy làng nào cũng có chùa chiển, mà
những người đi tu hành thì ngu dốt, không mấy người đạt được
cái đạo cao sâu của Phật, chỉ mượn tiếng thần thánh mà dánh
lừa kẻ ngu dân, ngài xuống chiếu bắt bỏ những chùa nhò ở cốc
làng, đem gỗ gạch làm ở mỗi phủ mỗi huyện một cái chùa thật to,
rấ t đẹp, rồi chọn lấy những tăng nhân có học thức, có đạo đức, ở
coi chùa thò Phật. Còn những người không xứng đáng thì bắt vé
làm ăn. Ý vua Quang Trung muốn rằng chỗ thờ Phật phải cho
tôn nghiêm, mà những người đi tu hành thì phải là người chân
tu mộ đạo mới được.
Những việc cải cách ấy rất có nghĩa lý, nhưng vì thuở ấy có
nhiều sự chiến tranh, và nhà Tây Sơn cũng không làm vua được
bao lâu, cho nên thành ra không có công hiệu gì cả.

13. V iệ c định đánh Tàu

Trước vua Quang Trung cầu hòa với nước Tàu và chịu
phong là cốt để đợi ngày có đủ sức mà đánh báo thù, cho nên từ
khi trong nưóc đã dẹp yên rồi, ngày đêm trù tính việc đánh tàu.
Đình thần ai cũng bàn nên xét số dân đinh cho đích thực để kén
lấy lính. Vua bèn xuống lệnh cho các trấn bắt dân xã làm lại 8ổ

424
 đ in h , a i a i c ũ n g p h ả i b iê n v à o s ổ , r ồ i c ấ p c h o m ỗ i n g ư ờ i m ộ t c á i

1 th ẻ b à i, k h ắ c b ố n c h ữ Thiên hạ đại tín chun g quanh

g h i tê n h ọ q u ê q u á n , v à p h ả i đ iể m c h ỉ là m tin . N g ư ờ i n à o c ũ n g

'ì p h ả i đ eo th ẻ ấ y g ọ i là tín bài 'in HỆ A i k h ô n g c ó t h ẻ l à d â n l ậ u , b ắ t

su n g v à o q u â n p h ò n g , v à b ắ t tộ i tổ n g trư ở n g , x ã trư ở n g . N h â n có

■' v iệ c ấ y , n h ữ n g k ẻ l ạ i d ị c h h i ệ p v ớ i x ã t r ư ở n g đ i l ạ i l à m b ậ y : t h ư ờ n g

- vào là n g v â y b ắ t h ỏ i th ẻ , là m cho d ân g ia n n h iễ u đ ộ n g , n h iề u

' n g ư ờ i p h ả i t r ố n v à o r ừ n g m à ở.

S ổ đ in h là m x o n g r ồ i c ứ b a t ê n đ in h k é n l ấ y m ộ t n g ư ờ i lín h .

Q u â n th ì c h ia r a là m đ ạ o , cơ , đ ộ i. Đ ạ o t h ì t h ố n g c á c cơ , cơ
th ì t h ố n g c á c đ ộ i. C ơ đ ộ i n à o t h e o v ề cơ đ ộ i ấ y , b ắ t p h ả i d iễ n t ậ p

lu ô n l u ô n .

B ấ y g iờ ở b ê n t à u c ó n h ữ n g g i ặ c T à u ô , q u ấ y n h i ễ u ở m iề n

b ể b ị q u â n n h à T h a n h đ á n h đ u ổ i, c h ạ y s a n g x in p h ụ th u ộ c nư ớ c

ta , v u a Q u a n g T r u n g c h o n g ư ờ i tư ớ n g T à u 0 là m c h ứ c tổ n g b in h ,

s a i s a n g q u ấ y n h iễ u ở m ặ t b ể n ư ớ c T à u . L ạ i có n g ư ờ i th u ộ c v ề

đ ả n g T h iê n Đ ịa h ộ i là m g iặ c ỏ T ứ X u y ê n , v u a c ũ n g th u

d ù n g c h o là m tư ớ n g .

C ô n g v iệ c x ế p đ ặ t đ â u v à o đ ấ y r ồ i, đ ế n n ă m N h â m T í ( 1 7 9 2 )

v u a Q u a n g T r u n g s a i sứ s a n g T à u , x in c ầ u h ô n v à x in t r ả lạ i ch o

V iệ t N a m đ ấ t L ư ỡ n g Q u ả n g . V iệ c ấ y t u y k h ô n g p h ả i là b ả n ý ,

n h ư n g m u ố n m ư ợ n c h u y ệ n đ ể th ử ý v u a n h à T h a n h . K h ô n g ngờ

v u a Q u a n g T r u n g p h ả i b ệ n h m ấ t , c á c q u a n d ìm v iệ c c ầ u h ô n v à

v iệ c x i n t r ả đ ấ t đ i, k h ô n g c h o T h a n h T r i ề u b iế t .

14. Vua Quang Trung mất

V u a Q u a n g T r u n g m ấ t n h ă m N h â m T í ( 1 7 9 2 ) , là m v u a đ ư ợ c

4 n ă m , th ọ đ ư ợ c 4 0 tu ổ i, m iế u h iệ u l à T h á i t ổ V õ h o à n g đ ế ^ ì ẵ l S

T r iề u th ầ n b â y g iờ l à B ù i Đ ắ c T u y ê n T rần Q uang

425
D iệ u V ũ V ă n D ũ n g i ẵ i r P i lậ p t h á i tử là N g u y ễ n Q u a n g

T oản lê n n ố i n g ô i là m v u a , rồ i s a i sứ san g T àu d â n g b iể u cáo

ta n g và cầu phong. T ro n g b iể u nói dối rằn g khi vua Q uang

T ru n g m ấ t có d ặ n lạ ĩ rằn g p h ải đem chôn ở T ây H ồ gần B ắc

t h à n h , đ ể tỏ c á i b ụ n g q u y ế n lu y ế n tr ô n g v ề T h iê n tr iề u . V u a nhà

T h an h xem b i ể u t ư ở n g l à t h ậ t , k h e n l à t r u n g , đ ặ t t ê n t h ụ y cho

là T ru n g T huần lạ i n g ự c h ế m ộ t b à i th ơ s a n g v iế n g , sai

quan án sát Q uảng T ây là T hành Lâm san g tế , v à p h o n g cho

Q u a n g T o ả n là m A n N am quốc vư ơ ng. T ro n g b à i v ăn t ế có câu

rằn g :

Chầu ngôi Nam cực,

Lòng trung nghĩa hết đạo thờ vua.
Chôn đất Tây Hồ,
Nghĩa thần tử vẫn còn mến chúa.

15. Vua Cành Thịnh (1782 - 1802)

K h i vu a Q u an g T ru n g m ấ t th ì T h á i tử là N guyễn Q uang

T o ả n m ớ i lê n 10 tu ổ i, t r iề u đ ìn h tô n lê n là m v u a , đ ặ t n iê n h iệ u

l à C ả n h T h ịn h i S í ẫ , s a u t h à n h P h ú X u â n t h ấ t th ủ , v u a tô i n h à

T â y S ơ n c h ạ y r a B ắ c H à lạ i đ ổ i n iê n h iệ u là B ả o H ư n g K n

V u a C ả n h T h ịn h t u y đ ã lê n n g ô i n h ư n g m à v iệ c g ì c ũ n g do ở

T h á i s ư l à B ù i Đ ắ c T u y ê n q u y ế t đ o á n c ả . B ù i Đ ắ c T u y ê n là a n h

r u ộ t b à T h á i h ậ u , c h o n ê n u y q u y ể n l ạ i c à n g h ố n g h á c h lắ m . C ác

q u a n v ă n v õ có n h iề u n gư ờ i k h ô n g p h ụ c , bở i v ậ y ch o n ê n v ề sau

t r o n g T r iề u p h â n r a b è đ ả n g ; c á c đ ạ i t h ầ n g iế t h ạ i lẫ n n h a u , v ả

l ạ i lú c b ấ y g iờ c ó v u a T h ế t ổ C a o h o à n g n h à N g u y ễ n l à m ộ t b ậ c

c ó t à i t r í, q u y ế t c h í p h ụ c t h ù , c h o n ê n cơ n g h iệ p nhà Táy Sơ n

k h ô n g đư ợc b a o lâ u m à đ ổ n á t v ậ y .

/1 \ 1A T V A ,,

426
 CHƯƠNG XII

NGUYỄN VƯƠNG NHẤT t h ố n g

NƯỚC NAM
1. Nguyễn Vương Ánh ở Tiêm La
2. Nguyễn Vương về lấy Gia Định
3. Nguyễn Vương sửa sang mọi việc ở Gia Định.
4. Việc khai khẩn điền thổ.
5. Việc buôn bán.
6. Ông B á Đa Lộc và Hoàng tử Cảnh ở Pháp về.
7. Nguyễn Vương đánh Qui Nhơn lần thứ nhất.
8. Thế lực Tây Sơn.
9. Nguyễn Vương đánh Qui Nhơn lần th ứ hai.
10. Nguyễn Vương đánh Qui Nhơn lần thứ ba.
11. Quân Tây Sơn vây thành B ình Định.
12. Nguyễn Vương thu phục Phú Xuân
13. Võ Tính tử tiết
14. Trận Trấn Ninh
15. Nguyễn Vương lên ngồi tôn
16. Quăn Nam ra lấy Bắc Hà.

1. Nguyễn Vưong Ánh ỏ Tiêm La

T háng tư năm Ất T ị (17 8 5 ), ông N guyễn H uệ phá quân

T iê m L a ở M ỹ T h o , N g u y ễ n V ư ơ n g t h ế c ô , l ạ i p h ả i s a n g n ư ơ n g

n hò n ư ố c T iê m . Đ ế n k h i c á c tư ớ n g s ĩ đ ã b iế t n g à i ở T iê m L a , đ ề u

lụ c t ụ c k é o s a n g b á i y ế t , b ấ y g i ờ c ó q u a n Õ Ị j l à L ê V ă n C â u

427
(cò n g ọ i Q u â n h ay D uân) đem 600 người sa n g th e o g iú p . V u a

n ư ớ c T iê m đ ể ch o n gư ờ i V iệ t N a m ở r iê n g m ộ t c h ỗ g ọ i là Long

K ỳ , ở n g o à i t h à n h V ọ n g C á c ( B a n g k o k ) a>

N guyễn Vương bèn phân trí m ọi người đi là m các v iệ c :

n g ư ờ i th ì đ i là m r u ộ n g đ ể l ấ y t h ó c g ạ o n u ô i q u á n , n g ư ờ i t h ì đ i ra

các đảo là m sẵn c h iế n th u y ề n , n g ư ờ i t h ì đ i lẻ n về G ia Đ in h ,

c h iê u tậ p n h ữ n g k ẻ n g h ĩa d ũ n g đ ể đ ợ i n g à y k h ô i p h ụ c .

Lúc bấy g iờ n h â n có q u â n D iế n Đ iệ n san g đánh T iê m La,

N guyễn V ư ơ n g cù n g với bọn Lê V ăn cầ u N g u y ễ n V ần

T hành đem q u â n b ả n b ộ đ i đ á n h g iú p n ư ớ c T iê m . N g u yễn

V ư ơ n g lạ i có c ô n g tr ừ đ ư ợ c n h ữ n g g iặ c M ã L a i, th ư ờ n g v ẩ n hay

đến q u ấ y n h iễ u ở m ặt bể. B ở i v ậ y cho n ên n ư ố c T iê m lạ i càn g

t r ọ n g đ ã i v u a tô i n h à N g u y ễ n lắ m .

2. Nguyễn Vương vể lấy G ia Định

T ro n g k h i N g u y ễn V ư ơ ng còn p h ải nương n áu 8 đ ấ t T iê m

La, ông N guyễn H u ệ tiế n b in h r a B ắ c H à g iế t T r ịn h K h ả i , tô n

v u a L ê , r ồ i v ề đư ợ c p h o n g là B ắ c B ìn h vư ơ n g , đ ó n g ờ P h ú X uân .

Ô ng N guyễn N hạc xư ng là T ru n g ương H oàn g đ ế , p h o n g cho

N g u y ễ n L ữ là m Đ ô n g Đ ịn h v ư ơ n g v à o g iữ đ ấ t G ia đ ịn h .

N h ư n g c h ẳ n g đ ư ợ c b a o lâ u , N g u y ễ n N hạc và N guyễn H uệ

k h ô n g h ò a vớ i n h au . N g u y ễn H u ệ đem q u â n P h ú X u â n vào vây

th à n h Q ui Nhơn n gu y cấp lắ m . N g u y ễ n N h ạ c p h ả i v ờ i đ ô dóc

Đ ặng V ăn C hân q u â n ở G ia Đ ịn h r a c ứ u .

T ừ đó q u ân t h ế c ủ a T â y S ơ n ở G i a Đ ị n h đ ã k é m , ờ c á c nơi

lạ i có n h iề u đảng th e o v ề c h ú a N g u y ễ n , r ồ i n ổ i lê n đ á n h phố,

là m cho q u ân T ây S ơ n c à n g n g à y c à n g k h ó g iữ . v à tro n g m ấy

a n h e m T â y S ơ n c h ỉ có N g u y ễ n H u ệ là a n h h ù n g k iệ t h iệ t hơ n cà,

• (1) N ay ò Bangkok có một chỗ gọi là làng Gia Long tức là chỗ Nguyền
Vương ở ngày truỏc.

428
m à đ ã r a c h u y ê n g iữ m ặ t b ắ c , t h ì c ô n g v iệ c m ặ t n a m phó m ặc

N g u y ễn L ữ là n g ư ờ i tầ m th ư ờ n g , c h o n ê n t h ế T â y S ơ n ở m ặ t ấ y

th à n h r a s u y n h ư ợ c .

L ú c b ấ y g iờ N g u y ễ n V ư ơ n g ở T i ê m L a v ẫ n c ó n g ư ờ i đ i v ề t i n

tứ c , b i ế t c ó c ơ h ộ i l ấ y được đ ấ t G ia Đ ịn h , m à c ũ n g b iế t r ằ n g

người T iê m La vẫn k h ô n g g iú p đ ư ợ c c h o m ìn h lạ i c ò n c ó b ụ n g

ghen g h é t: n h ư n ă m Đ in h V ị ( 1 7 8 7 ) có n g ư ờ i B ồ Đ à o N h a đ ư a

quốc th ư c h o N g u y ễ n V ư ơ n g x in đem b in h v à th u y ề n ở th à n h

G o a (1) l ạ i g i ú p . V u a T i ê m L a b iế t v iệ c ấ y lấ y là m không bằng

lò n g , N g u y ễ n V ư ơ n g p h ả i t ừ c h ố i v à t ạ ơ n n g ư ờ i B ồ Đ à o N h a .

Đ ế n k h i đ ư ợ c t in r ằ n g đ ấ t G i a Đ ịn h c ó t h ể lấ y đ ư ợ c, V ư ơ n g

bèn đ ể th ư lạ i từ t ạ v u a T iê m L a , rồ i n ử a đ êm đ em vư ơ n g m ẫu

v à c u n g q u y ế n x u ố n g t h u y ề n v ề n ư ớ c. B ấ y g iò là t h á n g b ả y n ă m

Đ in h V ị ( 1 7 8 7 ) .

N g u y ễ n V ư ơ n g đ i q u a đ ả o c ổ C ố t có n g ư ờ i n h à T h a n h tê n là

Hà Hỉ V ăn t h u ộ c v ề T h iê n đ ịa h ộ i ỹ c iik l^ đ e m m ấ y người

đ ến x in th e o g iú p . V ư ơ n g v ề đ ế n H à T iê n c h o n g ư ờ i đ ư a v ư ơ n g

m ẫu v à c u n g q u y ế n r a ỏ P h ú Q uốc, rồ i c ù n g m ọi n gư òi v ề đ ó n g ỏ

Long X u yên .

L ú c b ấ y g iờ N g u y ễ n V ư ơ ng đ i đ ến đ âu , n h ữ n g ngư ời h ào

k iệ t r a th e o rất n h iề u lạ i có tư ớ n g T â y Sơn là N guyễn V ăn

T rư ơ n g ị5 c ^ C ặ S đ e m 300 quân, 15 c h iế c th u y ề n ra hàng. Q ua

th á n g 6, V ư ơ n g v à o c ử a c ầ n G iờ , q u â n t h ế to lắ m , Đ ô n g Đ ịn h

V ư ơ n g N g u y ễ n L ữ k h iế p sợ đ ể q u a n t h á i p h ó P h ạ m V ăn Tham

ở lạ i g iữ t h à n h S à i G ò n r ồ i lu i v ề đ ó n g ở L ạ n g P h ụ , th u ộ c

B iê n H ò a .

N g u y ễ n V ư ơ n g s a i n g ư ờ i t r á là m m ộ t c á i th ư c ủ a N g u y ễ n

N hạc gử i cho N g u y ễ n L ữ , tr o n g th ư b ả o p h ả i g iế t P h ạ m V ăn

T ham đ i, r ồ i v ư ơ n g s a i n g ư ờ i g iả t ả n g đ ư a lầ m cho P h ạ m V ăn

(1) Đất thuộc địa cùa Bồ Đào Nha ở Ấn Độ.

429
T ham , P hạm V ăn T ham b ắ t đ ư ợ c c á i th ơ ấ y sợ h ã i, lẠp t ứ c v í
L ạ n g P h ụ đ ể p h â n g iả i t ìn h o a n v ớ i N g u y ễ n L ữ , n h ư n g N g u y ln

L ữ t h ấ y tự n h iê n P h ạ m V ăn Tham k é o q u â n đ ế n , lạ i có cò trán g

đ i trư ớ c , tư ở n g là V ă n T h a m đ ã h à n g n h à N g u y ễ n r ồ i, v ộ i v àn g

b ỏ th à n h c h ạ y v ề Q u i N h ơ n , đư ợ c ít lâ u th ì m ấ t.

Phạm V ăn T ham tr ỏ v ề g iữ t h à n h G ia Đ ịn h đ á n h p h á được

quân nhà N guyễn. N guyễn Vương p hải rú t quản vé m iể n M ỹ

T h o , c h ỉ c ò n đ ư ợ c 3 0 0 q u â n v à v à i m ư ơ i c h i ế c t h u y ề n , t h ế lự c đả
núng lắ m . N h ư n g n hờ có m ộ th ê m được m ấ y n g h ìn quân C ao

M iê n v à lạ i có m ấ y to á n quân T ây Sơ n v ề h à n g , ch o n ên quân

th ế m ới hơi vữ n g.

B ấy g iờ l ạ i n h ờ c ó V õ T í n h i ẵ t ì l à tư ớ n g g iò i r a g iú p , cho

nên N guyễn Vương lạ i tiế n lê n đánh Nước X oáy, Phạm Vốn

T ham lù i v ề đ ó n g ở B a T h ắ c .

V õ T ín h là n g ư ờ i ở B iê n H ò a , có n g ư ờ i a n h tê n là V õ N h â n

là m th u ộ c tư ớ n g Đ ỗ T h a n h N hân í t í S t . Sau T hanh N hân bị

g iế t, Võ N hân tụ quân Đ ông Sơ n là m phản, đánh lạ i chúa

N gu yễn , như ng ch ẳn g bao lâ u c ũ n g b ị b ắ t , p h ả i g iế t . V õ T ín h

m ới đem dư đ ản g Đ ôn g Sơ n củ a an h v ề g iữ V ư ờ n T r ầ u (th u ộ c

G ia Đ ịn h ) , r ồ i s a u lạ i v ề đ ó n g ở G ò C ô n g , x ư n g là T ổ n g N h u n g ,

t h ủ h ạ c ó m ấ y v ạ n n g ư ờ i, q u â n T â y Sơ n đ ã bị đ án h p h á n h iề u

lầ n , th ư ờ n g n ói rằn g : "T ro n g bọn ta m hùng đ ấ t G ia Đ ịn h , V õ

T ín h là a n h h ù n g b ậ c n h ấ t, k h ô n g n ê n p h ạ m đ ế n ". K h i N g u y ễ n

V ư ơ n g ở T iê m L a v ề c ó s a i N g u y ễ n Đ ứ c X u y ê n ị5 Ẽ ÍIJl| đ ế n d ụ V õ

T í n h đ e m b ộ h ạ đ i đ u ổ i đ á n h P h ạ m V ă n T h a n h , r ồ i đ ế n t h á n g tư

năm M ậu T hân (17 8 8 ) m ó i đ em Võ V ăn Lượng N guyễn

V ăn H iế u B Ẽ * # , M ạ c V ă n T ô H ÌÌặ , T rần V ăn T ín m SM đến

hành tạ i bái k iế n N guyễn V ươ ng. N guyễn Vương m ừng rõ,

p h o n g c h o là m T iề n P h o n g d in h C h ư ở n g cơ v à l ạ i g ả c h o b à N g ọ c

D u c ô n g c h ú a l à e m g á i. B ọ n V õ V ă n L ư ợ n g đ ề u đ ư ợ c p h o n g là m

cai cơ.

430
 Q u a th á n g 7 năm ấ y (17 8 8 ) N g u y ễ n V ư ơ n g đ em quân về

đ ón g ở B a G iồ n g , r ồ i s a i T ô n T h ế t H ộ i H tỊễ H ' v à V õ T ín h đ e m

b in h v à o đ á n h q u a n đ ố c c h iế n T â y S ơ n l à L ê V ă n M i n h ĩễScBM ở
đồn N g ũ K iề u {E # § , đ ố t p h á c ả đ ồ n tr ạ i, b ắ t được tư ổ n g s ĩ r ấ t

n h iề u . L ạ i c ó t ư ó n g là N g u y ễ n V ă n N g h ĩ a p h á được q u ân

T ây Sơ n ỏ L ộ c D ã (tứ c là Đ ồ n g N a i) . T h á n g t á m th ì N g u y ễn

V ư ơ n g v à o t h à n h G ia Đ ịn h , c h iê u y ê n t r ă m họ, sử a sa n g ph ép

tắ c v à p h o n g th ư ở n g c h o c á c tư ớ n g s ĩ.

Bấy g iờ q u a n th á i b ảo T â y Sơn là Phạm V ăn T ham vẫn

đ ó n g ỏ B a T h ắ c E / tC ; v ư ơ n g s a i g iữ c á c c ử a b ể k h ô n g c h o q u â n

T ây Sơ n c h ạ y th o á t, rồ i s a i N g u y ễ n V ă n N h à n s a n g T iê m

L a b á o tiệ p ; s a i N g u y ễ n V ă n N h â n v à T rư ơ n g P h ú c G iá o

ỉễ s $L r a P h ú Q u ổ c đ ó n v ư ơ n g m ẫ u v à c u n g q u y ế n v ề G i a Đ ịn h .

San g năm K ỷ D ậ u (17 8 9 ) P h ạ m V ăn T ham ở B a T h ắc đem

b in h x u ố n g t h u y ề n đ ịn h ra bể về Q ui Nhơn, nhưng N guyễn

V ư ơ n g đ ã s a i L ê V ă n C â u (c ò n g ọ i D u â n ) , T ô n t h ấ t H ộ i, V õ T ín h ,

N g u y ễ n V ă n T rư ơ n g hợ p b in h lạ i đ á n h ở H ỗ C h â u , q u â n P h ạ m

văn T ham không phá đư ợ c v â y , lạ i p h ả i lu i v ề B a T hắc. V ăn

T h a m ch ờ k h ô n g t h ấ y v i ệ n b in h , li ệ u t h ế g iữ k h ô n g n ổ i, b è n đ e m

b in h r a h à n g , đ ư ợ c í t l â u b ị t ộ i p h ả i g iế t .

T ừ đ ó t o à n đ ấ t G ia Đ ịn h th u ộ c v ề c h ú a N g u y ễ n c ả .

3. Nguyễn Vương sửa sang mọi việc ỏ Gia Định

N g u y ễ n V ư ơ n g t h u p h ụ c được đ ấ t G i a Đ ịn h r ồ i, lậ p r a lu ậ t

p h á p , k h ô n g c h o d â n g ia n đ á n h cờ b ạ c , l ạ i n g h iê m c ấ m p h ù t h ủ y

v à đ ồ n g b ó n g đ ể g iữ p h o n g tụ c c h o k h ỏ i s ự m ê h o ặ c .

T rư ớ c h ế t v ư ơ n g lo c h ỉn h đ ố n n h ữ n g v i ệ c t h u ế k h ó a , v iệ c c a n h

n ô n g , đ ể l ấ y lư ơ n g t iề n n u ô i tư ớ n g s ĩ v à t u b ổ v iệ c v ũ b ị. L ạ i đ ặ t r a

c á c sở c ô n g đ ồ n g đ ể c á c q u a n v ă n v õ h ộ i n g h ị m ọ i v iệ c q u ố c q u â n ,

v à lo s ự t i ế n b i n h đ á n h T â y S ơ n .
4. V iệ c khai khẩn điền thổ
Đ ất G ia Đ ịn h lú c bấy g iờ c h ia ra là m 4 doanh là : P h iê n

T rấn T rấn B iê n ® U ẵ , T r ấ n V ĩn h tñ/% và T rấn Đ ịn h  Ê

n h ư n g v ì p h ả i lo ạ n lạ c m ã i, d â n sự đ ó i k h ổ , r u ộ n g đ ấ t b ò h o an g,

lư ơ n g t h ự c k h ô n g đ ủ . N g u y ễ n V ư ơ n g b è n s a i v ă n t h ầ n l à T r ịn h

H o à i Đ ứ c H M ẵ íÉ , L ê Q u a n g Đ ịn h N g ô T ù n g C h u ^ íĩ/ ỊỈ,

H o à n g M in h K h á n h íity ỉ n cả th ả y là 12 n g ư ờ i là m đ iể n tu ấ n

quan E 0 B $ ? T lfđ ể k h u y ê n n h ủ q u â n d â n c ố s ứ c l à m r u ộ n g . T ừ lí n h

p h ủ b in h c h o đ ế n n g ư ờ i c ù n g c ố đ ề u b ắ t p h ả i là m ru ộ n g cả. Hễ

a i k h ô n g c h ịu là m t h ì b ắ t p h ả i là m l í n h đ ể t h a y c h o p h ủ b in h .

Đ ến m ù a lú a c h ín , t h ì cứ m ỗ i n g ư ờ i c à y r u ộ n g đ ồ n g bằn g

p h ả i n ộ p 1 0 0 c ơ (1>, m à a i c à y r u ộ n g n ú i t h ì p h ả i n ộ p 6 0 c ơ t r ỏ lê n .

A i n ộ p đ ủ lệ ấ y , n h ư p h ủ b in h t h ì đ ư ợ c m iễ n c h o m ộ t n ă m k h ô n g

p h ả i đ i đ á n h g i ặ c , m à d â n đ i n h t h ì đ ư ợ c m i ễ n c h o m ộ t n ă m g ia o

d ịc h . A i k h ô n g n ộ p đ ủ t h ì k h ô n g đ ư ợ c d ự v à o lệ m iễ n ấ y .

L ạ i m ộ n h ữ n g d â n ở c á c n ơ i đ ế n l à m r u ộ n g , g ọ i l à đ i ể n t ố t EB

^ Q uan đ iề n tu ấ n lấ y ru ộ n g bỏ h o a n g cấ p cho đ ể cà y cấy. Ai

k h ô n g c ó đ ủ t r â u b ò m à c à y b ừ a , t h ì q u a n c ũ n g c ấ p c h o , rồ i đến

m ù a p h ả i t r ả b ằ n g th ó c.

N guyễn V ư ơ n g lạ i p h á t t r â u b ò v à đ iề n k h í ch o q u â n dân,

bắt đi kh ai khẩn n h ữ n g n ơ i r ừ n g n ú i đ ể là m r u ộ n g g ọ i là đồn

đ iề n , r ồ i đ ế n m ù a lâ y th ó c đ ể v à o k h o , g ọ i là đ ồ n đ iể n k h ố

C ác quan văn v õ đ ề u p h ả i m ộ n g ư ờ i lậ p th à n h đ ộ i, g ọ i là

đ ồ n đ i ề n đ ộ i tÊ E H Ü c m ỗ i n ă m m ỗ i n g ư ờ i p h ả i n ộ p 6 h ộ c th ó c. C òn

d â n m à a i m ộ đ ư ợ c 1 0 n g ư ờ i trở lê n , t h ì c h o là m c a i t r ạ i v à được

t r ừ SƯ U d ị c h .

C ách N guyễn Vương kh ai kh ẩn đ ấ t G ia Đ ịn h t h ậ t là k h ô n

k h é o , k h iế n cho đ ấ t N a m V iệ t trư ớ c là m ột chỗ đ ấ t bò hoang,

k h ô n g c ó n g ư ờ i ở, m à s a u t h à n h r a m ộ t n ơ i rất đ ô n g người v à rất

(1) Mỗi một cơ là 42 bát.

432
trù p h ú t r o n g n ư ớ c N a m t a . Ấ y c ũ n g là m ộ t c á i c ô n g ló n c ủ a ô n g

N guyễn P h ú c Á n h vậy .

5. Việc buôn bán

N g u y ễ n V ư ơ n g lậ p lệ : p h à m n h ữ n g t h u y ề n c ủ a k h á c h m à c ó

chở n h ữ n g đ ồ g a n g , s ắ t , k ẽ m v à lư u h o à n g , t h ì q u a n m u a đ ể l à m

b in h k h í, v à c h o c ứ t h e o s ố h à n g n h i ề u ít , đ ư ợ c c h ỏ t h ó c g ạ o v ề

n ư ốc. B ỏ i v ậ y n h ữ n g k h á c h b u ô n b á n c ũ n g v u i lò n g đ e m đ ồ h à n g

đến b á n . V ư ơ n g lạ i s a i q u a n ở d o a n h t r ấ n b iê n cứ th e o g iá ch ợ

m à m u a lấ y đ ư ờ n g c á t đ ể đ ổ i c h o n h ữ n g n gư ờ i T â y d ư ơ n g m à lấ y

đồ b in h k h í.

6. Ông Bá Đa Lộc và Hoàng tử cành ỏ Pháp vể

Từ m ùa đông năm G iá p T h ìn (17 8 4 ), ô n g B á Đ a L ộ c đ em

H o à n g tử C ả n h c ù n g v ớ i P h ạ m V ă n N h â n , N g u y ễ n V ă n K h iê m

xuống tàu san g T ây; đi qua Ân Độ D ương vào th à n h

P h o n g T iT h ê r i ( p o n d ic h é r y ) đ ấ t  n Đ ộ , ở l ạ i g ầ n 2 0 th á n g , rồ i

đến m ù a x u â n n ă m Đ in h M ù i ( 1 7 8 7 ) , t h ì c h iế c t à u ch ở ô n g B á

Đ a L ộ c m ới v à o cử a L r r ie n t ở p h ía tâ y nưốc P h áp L a n T ây .

Ô ng B á Đ a Lộc đưa H oàng tử cản h vào y ế t k iế n Pháp

h o à n g L o u is X V I . P h á p h o à n g l ấ y v ư ơ n g lễ t iế p đ ã i H o à n g tử , v à

g ia o c h o t h ư ợ n g t h ư N g o ạ i g i a o b ộ là D e M o n t m o r in b á tư ớ c ,

th ư ơ n g n g h ị v ớ i ô n g B á Đ a L ộ c v iệ c s a n g g iú p N g u y ễ n V ư ơ n g .

Đ ến n g ày 2 8 th á n g 1 1 năm 17 8 7 th ì ôn g B á Đ a L ộ c v à D e

M o n t m o r i n b á t ư ố c k ý t ờ g i a o ư ớ c , đ ạ i lư ợ c n ó i r ằ n g :

1 . V u a n ư ố c P h á p t h u ậ n g iú p c h o N g u y ễ n V ư ơ n g 4 c h iế c t à u

c h iế n v à m ộ t đ ạ o b in h : 1 2 0 0 lụ c q u â n , 2 0 0 p h á o b in h , 2 5 0 h ắ c

b in h ỏ P h i c h â u ( C a f r e s ) v à đ ủ c á c t h ứ s ú n g ô n g t h u ố c đ ạ n .

2 . V ì v u a n ư ố c P h á p c ó lò n g g iú p n h ư th ế , N g u y ễ n V ư ơ n g

p h ả i n h ư ờ n g đ ứ t c h o n ư ớ c P h á p c ử a H ộ i A n (F a ifo ) v à đ ả o C ô n

L ô n ( P o u lo - C o n d o re )

433
 3 . N g u y ễ n V ư ơ n g p h ả i đ ể ch o n gư ờ i n ư ố c P h á p r a v à o buồn

b á n tự d o ỏ tr o n g n ư ó c, n g o ạ i g iả k h ô n g c h o n g ư ờ i n ư ô c n à o ờ Âu

ch âu sa n g bu ô n b á n ở nước N am nữ a.

4 . K h i n à o n ư ớ c P h á p có c ầ n đ ế n lín h t h ủ y , l í n h b ộ , lư ơ n g

th ự c , t à u b è ỏ phư ơ ng Đ ôn g, th ì N g u y ễ n v ư ơ n g p h ả i ứ n g b iệ n

c h o đ ủ g iú p n ư ố c P h á p .

5 . K h i N g u y ễ n V ư ơ n g đ ã k h ô i p h ụ c đ ư ợ c n ư ố c r ồ i, th i ph ải

cứ m ỗi n ă m là m m ộ t c h i ế c t à u , y n h ư t à u c ủ a n ư ớ c P h á p đ ã cho

s a n g g iú p , đ ể đ e m sa n g trả cho P h á p h o àn g 0’

Tờ giao ước ký xong rồi, Pháp hoàng xuống chiếu giao cho
quan tổng trấn thành Pondichéry ở đất Ấn Độ, tên là De
Conway bá tước, kinh lý việc sang giúp Nguyễn Vương.
N g à y m ồ n g 8 th á n g ch ạp tâ y , n ăm 1 7 8 7 , ô n g B á Đ a L ộ c vào

b á i t ạ P h á p h o à n g L o u is X V I , r ồ i đ e m h o à n g tử C ả n h x u ố n g tà u

v ề n ư ố c N a m . N h ư n g đ ế n k h i s a n g tớ i t h à n h P o n d ic h é r y , v ì D e

C o n w a y b á tư ố c c ó c h u y ệ n b ấ t h ò a v ớ i ô n g B á Đ a L ộ c , c h o nên

b á tư ố c m ớ i tìm c á c h n g ă n t r ỏ v i ệ c g i ú p N g u y ễ n V ư ơ n g , r ồ i là m

s ớ v ề t â u P h á p h o à n g x i n b ã i v i ệ c ấ y đ i , l ấ y cớ r ằ n g 8 ự đ e m b in h

s a n g c ứ u v i ệ n N g u y ễ n V ư ơ n g l à v i ệ c r ấ t k h ó m à k h ô n g c ó lợ i g i.

Pháp đình thấy só của De Conway bá tước nói như vậy cũng
lấy làm nản; vả lại lúc bấy giờ chính phủ còn đang bốì rốì vể việc
trong nước dân cách mệnh đã rục rịch cả mọi nơi, cho nên bỏ
việc ấy không nói đến nữa.
Ấ y c ũ n g v ì c ó D e C o w a y b á tư ớ c , c h o n ê n v i ệ c s a n g c ứ u v iệ n

N g u y ễ n v ư ơ n g k h ô n g th à n h , bởi v ậ y s a u ô n g F a u r é ch é p chuyện

ô n g B á Đ a L ộ c , c ó t iế c r ằ n g : " V í b ằ n g lú c b ấ y g iò c h ín h p h ù nước

P h á p m à s ẵ n lò n g g iú p ô n g B á Đ a L ộ c t h ì c ó lẽ ô n g ấ y đ ã lậ p n ên

cho nước P h á p th à n h cuộc b ảo hộ ỏ A n N am n g a y từ c u õ ì đời th ậ p

(1) Tò giao ưốc này hiện còn ỏ Ngoại giao bộ ở Paris, và đả biên rõ ờ sách
ông Gossenlin.

434
b á t t h ế k ỷ , k h iế n c h o v ề s a u k h ỏ i p h ả i d ù n g đ ế n sự c h iế n t r a n h

m ới x o n g c ô n g v iệ c " .

Ô n g B á Đ a L ộ c t h ấ y D e C o n w a y b á tư ớ c k h ô n g c h ịu x u ấ t

b in h t h u y ề n , b è n đ ứ n g lê n đ i m ộ n g ư ờ i, m u a t à u v à sú n g ống

k h í g iớ i đ ể đ e m s a n g g i ú p N g u y ễ n v ư ơ n g .

Đ ế n t h á n g 6 n ă m K ỷ D ậ u ( 17 8 9 ) , ô n g B á Đ a L ộ c v à h o à n g tử

C à n h đ i c h iế c t à u c h iế n M é d u s e v ề đ ế n G i a Đ ịn h . C á c t à u b u ô n

chỏ s ú n g ố n g t h u ố c đ ạ n c ũ n g lụ c t ụ c s a n g s a u .

Bấy giờ n h ữ n g n gư ờ i P h á p tê n là C h a ig n e a u (N g u y ễ n V ă n

T h ắ n g ), tứ c là c h ú a t à u L o n g , V a n n ie r ( N g u y ễ n V ă n C h ấ n ) , tứ c

là c h ú a t à u P h ụ n g , D e F o r ç a n t (L ê V ă n L ă n g ) , V ic to r O lliv ie r

(ô n g T ín ) , D a y o t ,.. . c ả t h ả y đ ế n n o n 2 0 n g ư ờ i t h e o ô n g B á Đ a L ộ c

s a n g g iú p N g u y ễ n V ư ơ n g ; V ư ơ n g p h o n g q u a n tư ố c c h o c ả m ọ i

người đ ể lu y ệ n t ậ p q u â n s ĩ, là m t à u , đ ú c s ú n g , v à c h ỉn h đ ố n m ọ i

v iệ c v ũ b ị.

Từ đ ó , t h ế lự c của N guyễn Vương m ỗi n gày m ột m ạnh,

tư ố n g t á m ỗ i n g à y m ộ t đ ô n g , lư ơ n g t h ự c n h i ề u , q u â n s ĩ g iỏ i, v i ệ c

đ á n h p h á T â y S ơ n đ ã c h ắ c lắ m r ồ i.

T h á n g tư n ă m T â n H ợ i ( 1 7 9 1 ) b à th ứ p h i s in h r a h o à n g tử

t h ứ t ư t ê n l à Đ ả m H f, t ứ c l à v u a T h á n h T ổ , ỏ l à n g T â n L ộ c , g ầ n

S à i G ò n b â y g iờ . Đ ế n t h á n g b a n ă m Q u í S ử u (17 9 3 ), th ì V ư ơ ng

lậ p h o à n g t ử C ả n h l à m Đ ô n g c u n g , p h o n g c h ứ c n g u y ê n s ú y , l ĩ n h

tả q u â n d o a n h .

7. Nguyễn Vương đánh Qui Nhon lổn thứ nhât.

N guyễn V ư ơ n g đ ã k h ô i p h ụ c được đ ấ t G ia Đ ịn h r ồ i, n g h ỉ

ngơi h ơ n m ộ t n ă m đ ể c h ỉn h đ ô n m ọ i v iệ c . Đ ế n th á n g ttí n ă m

C a n h T u ấ t ( 17 9 0 ) m ó i s a i q u a n c h ư ỏ n g tiề n q u â n là L ê V ă n C â u

Ũ 3 tk ]đ e m 5 0 0 0 q u â n th ủ y v à q u â n b ộ r a đ á n h lấ y B ìn h T h u ậ n ,

s a i V õ T ín h ă £ 14 v à N g u y ễ n V ă n T h à n h !5 ĩ^ t lS đ e m q u â n đ i là m

435
tiê n p h o n g . C h ẳ n g b a o lâ u n h à N g u y ễ n lấ y được đất Phan Ri và
h ạ đư ợc th à n h B ìn h T h u ậ n . N h ư n g v ì L ê V ă n C â u và Võ Tính hai
n g ư ờ i k h ô n g c h ị u n h a u , N g u y ễ n V ư ơ n g b è n lư u L ê V ả n C á u ờ lạ i

g iữ P h a n R i , t r iệ u V õ T í n h v à N g u y ễ n V à n Thành v ể Gia Định. Lê

V ăn C âu đem q u ân ra đóng ở P h an R an g, bị q u án Tây S ơ n đến
v â y đ á n h , p h ả i ch o n gư ờ i đ i g ọ i V õ T ín h v à N g u y ễ n Vản Thành

trở lạ i c ứ u , n h ư n g Võ T ín h không c h ịu trỏ l ạ i , chi có Nguyễn

V ă n T h à n h đ ư a b in h đ ế n đ á n h g iả i v â y rồ i c ù n g L ê V ả n C â u vé

g iữ Phan R i.

Lê V ăn C âu lấ y đ iề u bại b in h ấy là m thẹn, rưng bệnh

không ra c o i v iệ c b in h n ữ a . Đ ế n k h i v ê G ia Định nghị t ộ i p h ả i
c á c h h ế t c h ứ c tư ớ c, L ê V ă n C â u u ố n g t h u ố c đ ộ c tự t ử ®

Q u â n n h à N g u y ễ n r a đ á n h T â y S ơ n l ầ n ấ y k h ô n g lợ i; v à b ấ y

g iờ l à m ù a t h á n g 7 , g ió b ắ c t h ổ i m ạ n h , c h o n ê n N g u y ễ n V ư ơ n g

t r u y ề n r ú t q u â n v ề G i a Đ ịn h đ ể đ ợ i m ù a g ió t h u ậ n t h i m ớ i đ em

q u â n đ i đ á n h n h a u , c h o n ê n n g ư ờ i đ ờ i b ấ y g iờ g ọ i là g i ặ c m ù a .

N ăm N hâm T í ( 1 7 8 2 ) t h á n g b a , n h â n k h i m ù a g ió n a m th ổ i

m ạ n h , N g u y ễ n V ư ơ n g s a i tư ớ n g l à N g u y ễ n V ă n T r ư ơ n g c ù n g vớ i

N g u y ễ n V ă n T h à n h , D a y o t v à V a n n ie r ( N g u y ễ n V ă n C h ấ n ) đem

c h iế n t h u y ề n từ c ử a c ầ n G iò r a đ ố t p h á t h ủ y t r ạ i c ủ a T á y Sơ n ờ

c ử a T h ị N ạ i (cử a Q u i N h ơ n ) rồ i lạ i v ề .

T h án g ba năm Q u í S ử u (17 9 3 ) N g u y ễ n vư ơ n g đ ể Đ ô n g cung

ở lạ i g iữ đ ấ t G ia Đ ịn h , s a i T ô n T h ất H ội cùng N guyễn H oàng

Đức và N guyễn V ăn T hành đem bộ b in h ra đánh Phan R i.

N guyễn V ư ơ ng cù n g với N g u y ễn V ăn T rư ơ n g v à V õ T ín h đem

th ủ y sư đi đánh m ặt bể. Đ ến th á n g n ăm t h ì c h iế n th u v ể n của

N g u y ễ n V ư ơ n g v à o c ử a b ể N h a T r a n g r ồ i lê n đ á n h l ấ y p h ù D iê n

K h á n h v à p h ủ B ìn h K h a n g , s a u lạ i r a đ á n h lấ y p h ủ P h ú Y ê n .

(1) Lê V ăn Câu là một người công thần đã theo phò Nguyễn chủ trong lúc
gian nan, nay cũng bất đắc kỳ tử.

436
 M ặ t th ủ y , N g u y ễ n vư ơ n g đư ợc to à n th ắ n g , cò n m ặ t bộ , th ì

T ô n T h ấ t H ộ i c h ỉ lấ y đ ư ợ c p h ủ B ìn h T h u ậ n m à th ô i. V ư ơ n g b è n

s a i n g ư ờ i đ ư a th ư g iụ c T ô n T h ấ t H ộ i p h ả i k ịp t iế n b in h lê n h ộ i

vớ i t h ủ y s ư , đ ể h a i m ặ t c ù n g r a đ á n h Q u i N h ơ n .

K h i q u â n c ủ a N g u y ễ n V ư ơ n g v à o c ử a T h ị N ạ i, v u a T â y Sơ n

là N g u y ễ n N hạc s a i th á i tử là N guyễn Bảo K ilđ e m b in h ra

c h ố n g g iữ . N g u y ễ n V ư ơ n g b è n m ậ t s a i V õ T í n h đ e m b i n h lẻ n đ i

hội với to á n q u â n T ô n T h ấ t H ộ i v à N g u y ễ n V ă n T h à n h đ ể đ á n h

tậ p hậu. Q uân của N guyễn Bảo bị h ai m ặt đánh lạ i, chông

k h ô n g n ổ i, p h ả i b ỏ c h ạ y v ề Q u i N h ơ n . T ừ đ ó q u â n t h ủ y v à q u â n

bộ c ủ a N g u y ễ n V ư ơ n g tư ơ n g th ô n g đ ư ợ c v ớ i n h a u . V ư ơ n g b è n s a i

T ô n T h ấ t H ộ i, V õ T ín h , N g u y ễ n H o à n g Đ ứ c , N g u y ễ n V ă n T h à n h

đ em b in h t iế n lê n đ á n h t h à n h Q u i N h ơ n .

N g u y ễn N h ạ c p h ả i sa i ngư ời r a c ầ u cứ u ở P h ú X u â n .

B ấ y g iờ v u a Q u a n g T r u n g đ ã m ấ t r ồ i , v u a C ả n h T h ị n h , tứ c

là N g u y ễ n Q u a n g T o ả n , s a i q u a n t h á i ú y là P h ạ m C ô n g H ư n g 12

q u a n h ộ g i á l à N g u y ễ n V ă n H u ấ n pjt q u a n đ ạ i tư lệ là

Lê T r u n g lễ .lS v à quan đại tư m ã là N gô V ăn sở ^ i ĩ l đ e m

17 0 0 0 b ộ b in h v à 8 0 co n v o i đ i đ ư ờ n g b ộ , v à s a i q u a n đ ạ i th ố n g

lĩn h l à Đ ặ n g V ă n C h â n ! Ẹ 3 t H đ e m h ơ n 3 0 c h iế c t h u y ề n đ i đ ư ò n g

bể, c ả h a i đ ạ o c ù n g tiế n v à o c ứ u Q u i N h ơ n .

N g u y ễ n V ư ơ n g t h ấ y v iệ n b in h đ ã đ ế n , liệ u t h ế c h ố n g k h ô n g

n ổ i , r ú t q u â n v ề D i ê n K h á n h ( t ứ c l à K h á n h H ò a b â y g iờ ) r ồ i v ề

G ia Đ ịn h . Đ ể N g u y ễ n V ă n T h à n h ở lạ i g iữ D iê n K h á n h ,

N guyễn H oàng Đức ở lạ i g iữ B ìn h T h u ậ n .

Đ ến th á n g 11, N g u y ễ n V ư ơ n g lạ i s a i Đ ô n g c u n g c ả n h và

ông B á Đ a Lộc, P h ạm V ă n N h â n , T ổ n g P h ú c K h ê r a g iữ t h à n h

D iê n K h á n h .

437
8. Thế lực Tây Son
B ọn P hạm Công H ưng g iả i được vây r ồ i, kéo quân vào

t h à n h Q u i N h ơ n , c h iế m g iữ l ấ y t h à n h t r ì v à t ịc h b iê n c a c á c kho

tà n g .

N guyễn N h ạ c t h ấ y v ậ y , tứ c g iậ n đ ế n n ỗ i th ổ h u y ế t ra m à

c h ế t. Ô n g là m v u a được 16 n ăm .

V u a C ả n h T h ịn h ỏ P h ú X u â n t h ấ y N g u y ễ n N h a c m ấ t r ồ i,

p h o n g c h o N g u y ễ n B ả o l à m H i ế n c ô n g , c h o ă n lộ c m ộ t h u y ệ n , gọi

là tiể u tr iề u r ồ i đ ể L ê T r u n g v à N g u y ễ n V ă n H u ấ n ở l ạ i g iữ

th à n h Q ui N hơn.

T ừ đ ó c á c t ư ố n g T â y S ơ n m ớ i h o ạ t đ ộ n g h ơ n trư ớ c. T h á n g ba

n ăm G iá p D ầ n ( 1 7 9 4 ) N g u y ễ n V ă n H ư n g đ e m b ộ b in h v à o đ án h

P h ú Y ê n , v à T r ầ n Q u a n g D iệ u v à o v â y t h à n h D iê n K h á n h .

Đ ông cung cản h c h o n g ư ờ i v ề G ia Đ ịn h c ầ u v iệ n , N g u y ễn

Vương bèn đem đ ạ i b in h đ ế n đ á n h g iả i v â y . T r ầ n Q u a n g D iệ u

rú t q u ân về.

N g u y ễ n V ư ơ n g t h ấ y t h ế T â y S ơ n cò n m ạ n h v à lạ i đ ến m ùa

g i ó b ắ c , c h o n ê n V ư ơ n g đ e m Đ ô n g c u n g v ề G i a Đ ịn h ; đ ể V õ T ín h

ỏ l ạ i g iữ t h à n h D iê n K h á n h .

T h á n g G iê n g n ă m Ấ t M ã o ( 1 7 9 5 ) T r ầ n Q u a n g D iệ u lạ i đem

q u â n v à o đ á n h D iê n K h á n h , V õ T í n h h ế t s ứ c c h ố n g g iữ , Q u a n g

D iệ u đánh m ã i k h ô n g đ ư ợ c. Đ ế n t h á n g h a i, N g u y ễ n V ư ơ n g để

Đ ô n g c u n g ở l ạ i g iữ G i a Đ ịn h , đ e m t h ủ y s ư r a c ứ u D iê n K h á n h .

T ro n g khi hai bên còn đang chống g iữ nhau ờ đ ấ t D iê n

K h á n h , t h ì ở P h ú X u â n c á c q u a n đ ạ i t h ầ n n h à T â y S ơ n g iế t h ạ i

lẫ n n h a u , g â y t h à n h m ố ĩ lo ạ n .

N guyên t ừ k h i v u a Q u a n g T r u n g m ấ t r ồ i, v u a C ả n h T h ịn h

l ê n n g ô i , n h ư n g q u y ể n v ề c ả t h á i s ư B ù i Đ ắ c T u y ê n , c á c q u a n có

n h iề u ngưòi oán g iậ n . N ă m Ấ t M ão (17 9 5 ) B ù i Đ ắc T uyên sai

N gô V ăn Sở ra B ắc H à th a y cho V ũ V ăn D ũng. V ăn D ũ n g về

438
P h ú X u â n , đ i đ ế n t r ạ m H o à n g G i a n g ® g ặ p q u a n t r u n g th ư lệ n h

là T r ầ n V ă n K ỷ M. p h ả i tộ i đ à y r a ỏ đ ấ y . V ă n K ỷ n h â n đ a n g

căm tứ c B ù i Đ ắ c T u y ê n , b è n x u i V ũ V ă n D ũ n g r ằ n g : " T h á i s ư

ngôi trù m c ả n h â n t h ầ n , c h o a i s ố n g được s ố n g , b ắ t a i c h ế t p h ả i

c h ế t ; n ế u m à k h ô n g 8 Ó m t r ừ đ i , t h ì r ồ i c ó c h u y ệ n b ấ t lợ i c h o n h à

nư ốc. Ô n g n ê n li ệ u s ớ m đ i" .

V ũ V ă n D ũ n g x ư a n a y v ẫ n tin trọ n g V ă n K ỷ , n a y t h ấ y n ó i

như v ậ y , b è n nghe lò i ấ y , v ề m ưu với P h ạm Công H ưng và

N guyễn V ă n H u ấ n , lừ a đ ế n đ ê m đem quân v â y n h à B ù i Đ ắc

T uyên b ắ t bỏ n gụ c, rồ i s a i N g u y ễ n V ă n H u ấ n v à o Q u i N h ơ n b ắ t

con Đ ắ c T u y ê n l à B ù i Đ ắ c T r ụ H í # ® v à c h o n g ư ờ i đ ư a t h ư r a

B ắc H à tru y ề n ch o q u a n T iế t c h ế là N g u y ễ n Q u a n g T h ù y K í t l l

(e m N g u y ễ n Q u a n g T o ả n ) b ắ t g i ả i N g ô V ă n s ỏ về P hú X uân.

B ọn V ũ V ă n D ũ n g b è n đ ặ t ch u yện ra v u cho n h ữ n g n gư òi ấ y

là m p h ả n , đ e m d ì m x u ố n g s ô n g giết đ i. V u a C ả n h T h ịn h k h ô n g

sao n g ă n g iữ đ ư ợ c, c h ỉ g ạ t n ư ớ c m ắ t k h ó c t h ầ m m à t h ô i.

L ú c b ấ y g iò T r ầ n Q u a n g D iệ u đ a n g v â y t h à n h D iê n K h á n h ,

n gh e t in ấ y , t h ấ t k in h , n ó i v ớ i c á c tư ớ n g r ằ n g : " C h ú a th ư ợ n g

k h ô n g p h ả i l à n g ư ờ i c ứ n g c ỏ ị, đ ể c h o đ ạ i t h ầ n g iế t l ẫ n n h a u . N ế u

tro n g m à k h ô n g y ê n , t h ì n g o à i đ á n h n g ư ò i t a t h ế n à o đ ư ợ c?"

Q u a n g D iệ u b è n g iả i v â y r ú t q u â n v ề . K h i v ề đ ế n Q u i N h ơ n ,

N g u y ễ n V ă n H u ấ n đ ế n t ạ t ộ i trư ớ c . T r ầ n Q u a n g D iệ u k h ô n g h ỏ i

đến, r ồ i d ẫ n q u â n v ể đ ế n là n g A n C ự u đ ó n g b ê n b ò s ô n g m é n a m .

V ũ V ă n D ũ n g cù n g vớ i n ội h ầ u T ứ lẵ cũ n g đ em q u ân b ả n bộ

ra đ ón g ở m é b ắ c b ò sô n g , ỷ m ệnh vu a ra cự n h a u với T rầ n

Q u a n g D iệ u .

V u a C ả n h T h ịn h sợ h ã i s a i q u a n r a k h u y ê n g iả i c ả h a i b ê n ,

T rầ n Q u a n g D iệ u m ớ i đ e m c á c tư ớ n g v à o c h ầ u , r ồ i c ù n g v ớ i b ọ n

V ũ V ă n D ũ n g g iả n g h ò a .

(1) Cố nơi chép là Hán Xuyên.

439
 T ừ đ ó T r ầ n Q u a n g D iệ u là m th iế u p h ó . N g u y ễ n V ản

H u ấ n là m th iế u b ả o , V ũ V ă n D ũ n g ¡ s là m đ ạ i tư đ ổ. N g u y ễn

V ăn D anh (h a y N g u y ễ n V ăn Tứ Ĩjijcỉ8ề) là m đ ạ i tư m ả,

g ọ i l à t ứ t r ụ đ ạ i t h ầ n . N h ư n g c h ẳ n g đ ư ợ c b a o l â u c ó n g ư ờ i g iè m

p ha, T rần Q u a n g D iệ u b ị t h u h ế t c ả b in h q u y ể n , c h ì đ ư ợ c g iữ

ch ứ c t ạ i tr iề u m à t h ô i. T h ế lự c T â y S ơ n từ đ ấ y v ề s a u m ỗi ngày

m ộ t k é m : t r ê n v u a t h ì c ò n n h ỏ d ạ i, k h ô n g c ó đ ủ u y q u y ề n đ ể sai

k h iế n c ố c q u a n , d ư ớ i tư ớ n g t á t h ì v ì lò n g g h e n g h é t rồ i c ứ tìm cách

m à g iế t h ạ i lẫ n nhau. Bởi vậy cho nên đến kh i quân N guyễn

Vương ở N am r a đ á n h , c h ẳ n g p h ả i m ấ t b a o n h iê u c ô n g p h u m à

l ậ p n ê n c ô n g lớ n v ậ y .

9. Nguyễn Vương đánh Qui Nhon lần thứ hai

T ừ k h i q u â n c ủ a T r ầ n Q u a n g D iệ u g i ả i v â y D iê n K h á n h về

Phú X uân r ồ i, N g u y ễ n V ư ơ n g c ũ n g r ú t q u â n v ề G ia Đ ịn h s ủ a

s o ạ n v i ệ c q u â n lư ơ n g , v à s a i n g ư ờ i đ i d o t h á m m ọ i n ơ i đ ể c h iê u

m ộ ngư ờ i v ể đ á n h T â y Sơ n.

Đ ến n ăm Đ in h T ị ( 1 7 9 7 ) N g u y ễ n V ư ơ n g đ ể T ô n T h ấ t H ội ỏ

l ạ i g iữ G i a Đ ịn h , r ồ i c ù n g Đ ô n g c u n g c ả n h đ e m b in h th u y ể n ra

đ á n h Q u i N h ơ n . L ạ i s a i N g u y ễ n V ă n T h à n h v à V õ T ín h r a đ án h

P h ú Yên.

Q u â n th ủ y c ủ a N g u y ễ n V ư ơ n g r a đ ến Q u i N hơ n, th ấ y T ây

S ơ n đ ã p h ò n g b ị, liệ u đ á n h k h ô n g đ ổ đ ư ợ c, N g u y ễ n V ư ơ n g bèn

ra đánh Q u ản g N am . Được v à i th á n g q u ân n h u k h ô n g đ ủ , lạ i

p h ải đem quân v ề G ia Đ ịn h , s a i N g u y ễ n V ă n T hành và

Đ ặ n g T r ầ n T h ư ờ n g fífê Ệ [^ ở lạ i g iữ t h à n h D iê n K h á n h .

10. Nguyễn vương đánh Qui Nhơn lần thứ ba

N guyễn V ư ơ n g v ề G ia Đ ịn h r ồ i, m ộ t m ặ t s a i N g u y ễ n Vấn

T hụy s a n g T iê m L a x in vớ i q u ổ c v ư ơ n g n ư ớ c ấ y đ e m q u án

đi đường V ạn Tượng, h oặc san g đánh T huận H óa, hoậc san g

440
đánh N g h ệ A n , đ ể c h ậ n đư ờ ng q u â n ở B ắ c H à v ào . M ộ t m ặ t sa i

q u an b in h bộ th a m t r i là N gô N h ân T ĩn h san g sứ nhà

T han h, đ ể do th á m m ọ i v iệ c .

N ăm M ậu N gọ ( 17 9 8 ) T iể u tr iề u là N guyễn Bảo căm tứ c

v u a C ả n h T h ịn h là N g u y ễ n Q u a n g T o ả n c h iế m g iữ m ấ t đ ấ t Q u i

N hơn, b è n đ ịn h b ỏ v ề h à n g N g u y ễ n T r iề u . V u a c ả n h T h ịn h b iế t

m ư u ấ y , s a i tư ớ n g v à o b ắ t N g u y ễ n B ả o đ ư a v ề d ìm xu ố n g sôn g

g iế t đ i.

L ạ i có n g ư ờ i n ó i g iè m r ằ n g v iệ c T iể u t r iề u là m p h ả n là t ạ i

quan trấ n th ủ L ê T ru n g . V u a cản h T h ịn h t r iệ u Lê T ru n g về

Phú X u ân , sa i võ sĩ b ắt chém đ i. Đ ư ợ c í t l â u quan th iế u phó

N g u y ễ n V ă n H u ấ n c ũ n g b ị g iế t. T ừ đ ó tư ớ n g s ĩ T â y S ơ n a i c ũ n g

n ả n lò n g , c ó n h i ề u n g ư ờ i b ỏ t h e o v ề N g u y ễ n V ư ơ n g .

B ấ y g iò c ó n g ư ờ i c o n r ể L ê T r u n g l à Lê C hất vốn là

người đ á n h t r ậ n g iỏ i c ó t iế n g , q u a n là m đ ế n c h ứ c đ ạ i đ ô đ ố c ; đ ế n

k h i th ấ y v u a T â y S ơ n h a y n g h i k ỵ m à g iế t h ạ i c á c c ô n g th ầ n n h ư

vậy, b è n bỏ trố n s a n g h à n g n h à N g u y ễ n . N g u y ễ n V ư ơ n g trọ n g

d ụ n g ch o là m c h ứ c tư ớ n g q u â n .

N g u y ễ n V ư ơ n g th ấ y t h ế T â y Sơ n đ ã s u y như ợ c, đ ế n th á n g

ba n ăm K ỷ V ị ( 17 9 9 ) b è n cử đ ạ i b in h r a đ á n h Q u i N h ơ n . Đ ế n

th á n g tư th ủ y quân của N guyễn Vương vào c ử a T h ị N ạ i, rồ i

N g u y ễ n V ư ơ n g s a i q u a n h ậ u q u â n V õ T ín h , h ữ u q u â n N guyễn

H u ỳ n h Đ ứ c đ e m q u â n lê n b ộ đ ó n g ở T r ú c K h ê N g a y lú c b ấ y

g iò q u a n K hâm s a i tiề n quan c h ư ở n g cơ N g u y ễ n V ăn T hành

đ em b ộ b in h r a đ á n h lấ y P h ú Y ê n , rồ i t iế n q u â n lê n tiế p ứ n g c h o

to á n q u â n V õ T í n h .

Đ ến th á n g n ă m , th ì q u ân củ a N g u y ễ n V ư ơ n g đ ến v â y th à n h

Q ui N h ơ n . Ở P h ú X u â n s a i T r ầ n Q u a n g D iệ u v à V ũ V ă n D ũ n g

ỉe m b in h v à o c ứ u . N h ư n g m à v à o đ ế n Q u ả n g N g h ĩa g ặ p q u â n

:ủ a N g u y ễ n V ă n T h à n h g iữ T h ạ c h T â n Ẹ ị Ệ , c h o n ê n k h ô n g c ứ u

ỉư ợ c Q u i N h ơ n .

441
 Sử chép rằn g khi đạo quân của V ũ V án D ũng vào đến

C hung X á ỆĨ&, đ ó n g lạ i ở đ ấ y , đ ế n đ ê m có c o n n a i ờ tr o n g rừ n g
c h ạ y r a , có n g ư ò i t r ô n g t h ấ y k ê u to lê n r à n g : C o n n a i! Q u ả n T á y
S ơ n n g h e lầ m là q u â n Đ ồ n g N a i! M ọ i n g ư ờ i lu ố n g c u ố n g b ò c h ạ y .

C ác quân đội T ây S ơ n tư ở n g là quân nhà N guyễn đ ã đến vây

đánh, đểu võ ta n cả. Q uân nhà N guyễn th ừ a th ế đánh đ u ổ i,

t h à n h r a q u â n T â y S ơ n t h u a to .

Q uan trấ n th ủ Q ui Nhơn là Lê V ăn T hanh ậ?khống

t h ấ y v i ệ n b i n h đ ế n , m à lư ơ n g t h ự c ở t r o n g t h à n h t h ì hết c ả , bèn
c ù n g c á c tư ớ n g m ỏ c ử a r a hàng. N guyễn Vương đem quân vào
t h à n h r ồ i đ ổ i t ê n Q u i N h ơ n g ọ i l à B ìn h Đ ịn h .

V u a T ây Sdn được đại b i n h

t in Q u i N h ơ n t h ấ t t h ủ , liể n c ử

vào đóng ở T rà K h ú c tướng

(th u ộ c Q u ả n g N g h ĩa ) đ ể đ ố c c á c

t i ế n b i n h đ á n h q u â n n h à N g u y ễ n . N h ư n g v ì p h ả i độ t r á i mùa

g i ó , t h ủ y c h i ế n k h ô n g t i ệ n , c h o n ê n c á c q u a n đ ể u can xin rút

q u â n v ề . V u a c ả n h T h ịn h b è n s a i N g u y ễ n V ă n G iá p ở lại

g i ữ T r à K h ú c , s a i T r ầ n Q u a n g D i ệ u v à V ũ V ă n D ũ n g giữ Quang'

N am

N g u y ễn V ư ơ ng cũ n g đem q u â n v ề G ia Đ ịn h , để V õ Tính f C
v à N g ô T ô n g C h u H ? Ế JỊ] ỏ lạ i g iữ t h à n h B ìn h Đ ịn h . Năm ế y
(17 9 9 ) ô n g B á Đ a L ộ c đ i tò n g c h in h , m ấ t ỏ cửa Thị N ại

N guyễn V ư ơ ng đem về hậu tá n g ở G ia Đ ịn h , t ặ n g phong làm

T h á i tử t h á i p h ó B Ị n h u q u ậ n cô n g

11. Quân Tãy Son vây thành Bình Định

K h i quân nhà N guyễn ra vây đánh th à n h vua
Q ui Nhơn,

T â y S ơ n s a i T r ầ n Q u a n g D i ệ u v à V ũ V ă n D ũ n g đ e m b i n h vào

c ứ u , n h ư n g v ì q u â n c ủ a V ă n D ũ n g k h ô n g đ á n h m à t a n , đến nỗi

b ạ i b i n h . V i ệ c ấ y l à t ộ i V ă n D ũ n g , n h ư n g n h ò c ó Quang Diệu

g i ấ u đ i , c h o n ê n k h ô n g a i b i ế t . V ă n D ũ n g c ả m ơ n ấ y , c h o nên

m ớ i k ế t n g h ĩa s in h tử v ớ i Q u a n g D iệ u .

442
 B ấ y g iờ ở P h ú X u â n c ó n h i ề u n g ư ò i g h é t Q u a n g D iệ u , n h â n

d ịp ấ y m à đ ổ t ộ i c h o Q u a n g D i ệ u , b è n t â u v u a x i n s a i n g ư ờ i đ ư a

m ậ t th ư r a c h o V ũ V ă n D ũ n g đ ể g iế t Q u a n g D iệ u . V ũ V ă n D ũ n g

tiế p được th ư ấ y đ ư a ch o T r ầ n Q u a n g D iệ u x e m . T r ầ n Q u a n g

D iệ u sỢ h ã i , l ậ p tứ c đ e m quân v ề P h ú X u ân , đóng ồ m é nam

sô n g H ư ơ n g G ia n g , n ó i r ằ n g v ề b ắ t n h ữ n g n g ư ờ i lo ạ n t h ầ n . V u a

T ây Sơ n s a i n g ư ò i r a g iả n g h ò a . K h ô n g a i d á m đ i, s a u p h ả i b ắ t

m ấy n g ư ờ i n ộ p c h o Q u a n g D iệ u . Q u a n g D iệ u m ố i v à o c h ầ u . V u a

C ả n h T h ị n h c ũ n g t ì m lờ i g i ả n g d ụ , k h u y ê n p h ả i h ế t s ứ c g i ú p đ õ

nhà nước.
Q u a n g D iệ u k h ó c lạ y r ồ i x in c ù n g V ă n D ũ n g đ e m th ủ y bộ

quân v à o lấ y lạ i th à n h Q u i N h ơ n .

Đ ế n th á n g G iê n g n ă m C anh T hân (18 0 0 ), q u â n c ủ a T r ầ n

Q u a n g D iệ u v à V ũ V ă n D ũ n g t iế n đ ế n g ầ n t h à n h Q u i N h ơ n . V õ

T ín h g iữ v ữ n g , k h ô n g r a đ á n h . Q u a n g D i ệ u s a i đ ắ p l ũ y c h u n g

q u an h th à n h v à c h ia q u â n r a v â y b ố n m ặ t. V ă n D ũ n g th ì đ e m

h a i c h iế c t à u lớ n v à h ơ n 1 0 0 c h i ế n t h u y ề n r a đ ó n g g iữ c ử a T h i

N ạ i, x â y đ ồ n v à đ ặ t s ú n g đ ạ i b á c ỏ h a i b ê n c ử a b ể , đ ể p h ò n g n g ự

th ủ y q u â n c ủ a n h à N g u y ễ n .

N gu yễn vư ơ ng được tin q u â n T â y S ơ n r a v â y t h à n h B ìn h

Đ ịn h , l i ề n c ử đ ạ i b i n h r a c ứ u v i ệ n , s a i N g u y ễ n V ă n T h à n h đ e m

L ê C h ấ t, N g u y ễ n Đ ìn h Đ ắ c , T r ư ơ n g T iế n B ả o , c h ia r a là m ba

đạo r a đ á n h lấ y đ ồ n H ộ i A n ỏ P h ú Y ê n , r ồ i k é o r a đ á n h ỏ T h ị D ã

(th u ộ c B ì n h Đ ịn h ) . N g u y ễ n V ư ơ n g đ e m t h ủ y b in h r a đ ế n Q u i

Nhơn đ ó n g th u y ề n ở n g o à i c ử a T h ị N ạ i. B ấ y g iò q u â n bộ của

N gu yễn V ă n T h à n h v à q u â n th ủ y c ủ a N g u y ễ n V ư ơ n g k h ô n g th ô n g

đư ợ c v ớ i n h a u , c h o n ê n s ự c ứ u v i ệ n k h ô n g c ó c ô n g h i ệ u g ì c ả .

Đ ế n t h á n g g iê n g n ă m T â n D ậu (18 0 1), N g u yễn V ư ơ ng sa i

N g u y ễ n V ă n T r ư ơ n g [Ịitítẳ ẵ . T ố n g P h ú c L ư ơ n g f ? í ĩ ^ đ e m quân

tiề n đ ạ o đ ế n đ á n h đ ồ n t h ủ y c ủ a T â y S ơ n v à s a i L ê V ă n D u y ệ t

3t'ÍẼ > V ũ D i N g u y s £ í £ | | đ e m t h ủ y q u â n v à o đ á n h c ử a T h ị N ạ i.

443
 V ũ D i N g u y tr ú n g đ ạ n c h ế t, cò n L ê V ă n D u y ệ t ra sức xông dột,
đ ốt được cả tà u v à th u y ề n củ a T â y Sơ n.

Tướng T ây Sơ n là V ũ V ă n D ũ n g p h ải bỏ cử a T h ị Nại đem

b i n h v ề h ợ p v ớ i T r ầ n Q u a n g D i ệ u đ ể p h ò n g g i ữ m ọ i n ơ i.

Tướng T ây Sơn là V ũ V ăn D ũ n g p h ải bỏ cử a T h ị N ại đem

b i n h v ề h ợ p v ớ i T r ầ n Q u a n g D i ệ u đ ể p h ò n g g i ữ m ọ i n ơ i.

N g u y ễ n V ư ơ n g lấ y được c ử a T h ị N ạ i r ồ i, c h o n g ư ờ i đưa tin

v ề G ia Đ ịn h b á o c h o tư ớ n g s ĩ c á c n ơ i đ ể u b iế t.

N ăm ấ y Đ ô n g c u n g c ả n h lê n đ ậ u , m ấ t ỏ G i a Đ ịn h , th ọ dược
22 tu ổ i. Đ ược m ộ t t h á n g h o à n g tử th ứ h a i tê n là H i s cũng m ít ỏ
D iê n K h á n h , đ e m v ề t á n g ở G i a Đ ịn h .

12. Nguyễn Vưong thu phục Phú Xuân

N guyễn Vương đánh được trậ n th ủ y ở T h ị n ại rồi, bèn sai
N guyễn V ăn T rư ơ n g đem th ủ y quân ra đánh Q uảng N am ,

Q u ả n g N g h ĩa , v à lạ i th ấ y quân T ây Sơ n v â y th à n h Qui Nhơn

m ộ t c á c h c ẩ n m ậ t l ắ m , đ á n h p h á k h ô n g đ ư ợ c . V ư ơ n g c h o ngư ời

lẻ n vào th à n h b ả o V õ T ín h và N g ô T ò n g C h u bỏ th à n h mà ra.
N h ư n g V õ T ín h p h ú c t h ư lạ i r ằ n g : q u â n t in h b in h c ủ a T â y Sơ n ỏ

c ả Q u i N h ơ n , v ậ y x in đ ừ n g lo v i ệ c g i ả i v â y v ộ i , h ã y n ê n kíp ra
đ á n h lấ y P h ú X u â n th ì hơ n.

N guyễn Vương bèn để N guyễn V ăn T h à n h ở l ạ i c h ố n g g iữ

với T rầ n Q uang D iệ u và V ũ V ăn D ũ n g, rồ i đ em đ ại quân ra

đánh Phú X uân.

B ấy g iò nhà T ây Sơ n cũng b ố i r ố i lắ m : ỏ N g h ệ A n th ì có
tư ớ n g nhà N guyễn là N guyễn V ăn T h ụ y S c iS ặ và Lưu Phúc

T ư ờ n g S il^ ĩặ đ e m quân V ạn Tượng san g đánh phá; ờ T hanh Hóa

t h ì có p h iê n th ầ n là H à Công T hái k h ở i b in h g iú p nhà

'N g u y ễ n ; ở H ư n g H ó a t h ì c ó t h ổ t i là P h a n B á Phụng nổi

lê n q u ấ y n h i ễ u . C ò n c á c t r ấ n ở B ắ c H à t h ì r ố i v ì n h ữ n g v iệ c tô n g

444
g iá o ; c á c đ ạ o t r ư ở n g v à đ ạ o đ ồ đ ạ o T h i ê n c h ú a c ũ n g n ổ i l ê n , c ó ý

giúp n h à N g u y ễ n ; d â n t ìn h t h ì b ị q u a n q u â n n h ũ n g lạ m h à h iế p ,

a i a i c ũ n g có lò n g o á n g iậ n . Ở P h ú X u â n , v u a t h ì h è n , c á c q u a n

đại t h ầ n t h ì cứ g h e n g h é t n h a u r ồ i tìm k ế g iế t h ạ i lẫ n n h a u , v iệ c

c h ín h t r ị k h ô n g s ử a s a n g g ì c ả . B ở i v ậ y n h â n d â n đ ề u m o n g m ỏ i

c h ú a N g u y ễ n c h o n ê n c ó c ầ u h á t r ằ n g : " L ạ y tr ờ i c h o c h ó n g g ió

nồm , đ ể c h o c h ú a N g u y ễ n g io n g b u ồ m t h ẳ n g r a " .

N g u y ễ n V ư ơ n g t h ấ y lò n g n g ư ờ i đ ã k h ô n g t h e o T â y S ơ n n ữ a ,

bèn đem b i n h ra đ án h P h ú X u â n , đ ến th á n g n ăm (18 0 1), th ủ y

sư vào c ử a T ư D u n g . T ư ớ n g T â y Sơ n là p h ò m ã N g u y ễ n V ă n T rị

đem q u â n r a lậ p đ ồ n g iữ ở n ú i Q u i S ơ n . T iề n q u â n n h à

N g u y ễn đ á n h k h ô n g đư ợ c. N g u y ễ n V ư ơ n g s a i L ê V ă n D u y ệ t v à

L ê C h ấ t đ e m th ủ y b in h r a đ á n h tậ p h ậ u . N g u y ễ n V ă n T r ị b ỏ đ ồ n

mà c h ạ y . Q u â n N g u y ễ n v ư ơ n g v à o c ử a N g u y ễ n H ả i (c ử a T h u ậ n

A n) rồ i k é o lê n đ á n h t h à n h P h ú X u ân . V u a T â y Sơ n p h ải ngự

giá đ e m q u â n r a c h ố n g g iữ , h a i b ê n đ á n h n h a u đ ế n g iữ a tr ư a ,

th ì q u â n T â y Sơn võ tan . Q u ân N guyễn V ư ơ n g tiế n lê n đuổi

đ á n h , t h u p h ụ c đ ư ợ c đ ô t h à n h . B ấ y g iờ l à n g à y m ồ n g 3 t h á n g 5

năm T â n D ậ u ( 18 0 1)

N g u y ễ n V ư ơ n g v à o t h à n h P h ú X u â n tr e o b iể n y ê n d â n , rồ i s a i

L ê C h ấ t đ e m b ộ b in h đ u ổ i đ á n h q u â n T â y Sơ n , s a i N g u y ễ n V ă n

T rư ơ n g đ e m t h ủ y b in h r a c h ặ n ở L in h G ia n g , đ ể đ á n h q u â n T â y

Sơ n c h ạ y r a B ắ c . L ạ i s a i P h ạ m V ă n N h â n r a g iữ c ử a N g u y ễ n H ả i,

s a i L ư u P h ú c T ư ờ n g đ e m q u â n đ i đ ư ờ n g C a m lộ s a n g V ạ n T ư ợ n g

t r u y ề n b ả o c á c M ư ờ n g g iữ đ ư ờ n g y ế u lộ k h ô n g c h o q u â n T â y S ơ n

chạy tràn san g.

13. Võ Tính tủ tiết

T rần Q u a n g D iệ u v à V ũ V ă n D ũng đ an g vây đánh th à n h

Q u i N h ơ n , đư ợ c t in P h ú X u â n t h ấ t th ủ , liề n s a i tư ớ n g đ e m q u â n

445
ra cứu, nhưng ra đến Quảng Nam, gập quân của Lê v&n Duyệt
kéo vào đánh chặn đường, Quân Tầy s<m phải lùi trờ lại. Từ đó
Trần Quang Diệu ngày đêm hết sức đốc quân đánh thành. Qu&n
Nguyễn Vương ở trong thành hết cả lương thực, không thí
chống giữ được nữa quan trấn thủ là Võ Tính bèn viết thư
sai người đưa ra cho Trần Quang Diệu nói rằng; "Phận Bự ta làm
chủ tướng, thì đành liều chết ở dưới cờ. Còn các tướng sĩ không
có tội gì, không nên giết hại".
Đoạn rồi sai người lấy rơm cỏ chất ở dưới lầu Bát Giác, đổ
thuốc súng vào tự đốt mà chết. Quan hiệp trấn là Xgô Tòng Chu
^IÍÍẾ/ỊỊ cũng uống thuốc độc tự tử.
Trần Quang Diệu vào thành Qui Nhơn tha cho cà bọn tưông
sĩ và sai làm lễ liệm táng Võ Tính và Ngô Tòng Chu, rồi sai đại
đô đốc Trương Phúc Phượng và tư khấu Định, đem binh
đi đường thượng đạo ra đánh Phú Xuân. Đi được nửa đường thi
quần hết lương. Trương Phúc Phượng vê hàng nhà Nguyễn, còn
tư khấu Định thì đánh thua chạy vào chết ở trong Mường. Trần
Quang Diệu lại sai Lê Văn Điểm vào đánh Phú Yên, cũng không
được.
Bấy giờ Trần Quang Diệu tuy đã lấy được thành Qui Nhơn,
nhưng một mặt thì có quân của Lê Văn Duyệt và Lê Chất ờ Quảng
Nam, Quảng Nghĩa đánh vào, một mặt thì quân của Nguyễn Văn
Thành ở cửa Thị Nại đánh lên, còn ở phía nam lại có quân cùa
Tống Viết Phúc và Nguyễn Văn Tính ở Phú Yên đánh ra. Ba mật
thụ địch, quân Tây Sơn phải hết sức chống giữ, để chờ quán ở Bắc
Hà vào cứu viện.

14. Trộn Trấn Ninh

Từ khi thất thủ Phú Xuân, vua cảnh Thịnh ngày đêm kíp
ra B ắ c Hà, đổi niên hiệu là Bảo Hưng n và truyển hịch đi các

446
trấ n đ ể lấ y v iệ n b in h , rồ i s a i e m là N g u y ễ n Q u a n g T h ú y S íỷ tS
đ em b in h m ã v à o g iữ N g h ệ A n . Đ ế n t h á n g 1 1 , v u a T â y S ơ n đ e m
quân 4 trấ n ở xứ B ắc và q u ân T h an h H óa, N g h ệ A n , cả th ả y

được n o n 3 v ạ n n g ư ờ i, s a n g s ô n g L i n h G i a n g . L ạ i s a i t ư ớ n g đ e m

hơ n 1 0 0 c h iế c c h i ế n t h u y ề n v à o g iữ c ử a N h ậ t L ệ . B ấ y g iờ c ó v ợ

T rầ n Q u a n g D iệ u là B ù i T h ị X u â n H R # cũ n g đ em 50 0 0 th ủ h ạ

đi tò n g c h in h .

Q u a n C h ư ở n g t r u n g q u â n B ìn h T â y đ ạ i tư ớ n g q u â n N g u y ễ n

V ăn T rư ơ n g 1 c ù n g vớ i T ổ n g phúc Lương Đ ặng

T rần T h ư ờ n g g iữ ỏ L in h G ia n g , t h ấ y q u â n T â y S ơ n t h ế

m ạ n h p h ả i lu i v ề g iữ Đ ồ n g H ố i, N g u y ễ n V ư ơ n g đ ư ợ c t in ấ y , liề n

th â n c h in h đ e m đ ạ i b in h r a t iế p ứ n g , s a i P h ạ m V ăn N hân và

Đ ặng T rầ n T h ư ò n g đ em q u â n r a g iữ m ặ t b ộ , s a i N g u y ễ n V ă n

T rư ơ n g r a g iữ m ặ t b ể .

T háng g iê n g năm N hâm T uất (18 0 2 ), vua Tây Sơn sai

N g u y ễ n Q u a n g T h ù y t iế n q u â n lê n đ á n h lũ y T r ấ n N in h ; đ á n h

m ãi k h ô n g đổ. V u a T â y S ơ n đ ã to a n r ú t q u â n v ề , n h ư n g B ù i T h ị

X u â n k h ô n g c h ịu , x in c h o r a đ ố c q u â n đ á n h tr ậ n . Đ á n h từ s á n g

sớ m đ ế n c h i ề u t ố i, c h ư a b ê n n à o đ ư ợ c t h u a . B ỗ n g c ó t i n rằn g

th ủ y q u â n c ủ a T â y Sơ n ở cử a N h ật L ệ ( c ử a Đ ồ n g H ớ i) đ ã b ị

N g u y ễ n V ă n T r ư ơ n g p h á t a n c ả , Q u â n T â y S ơ n k h iế p sợ b ỏ c h ạ y ,

tư ớ n g là N g u y ễ n V ă n K i ê n R Ằ M về h àn g n h à N guyễn.

V u a T ây Sơn đem tà n q u ân ch ạ y v ề B ắ c, đ ể N g u y ễn V ă n

T h ậ n I5 c Ẵ ' K ỏ l ạ i g i ữ N g h ệ A n .
N guyễn Vương phá được q u â n T â y S ơ n ở t h à n h T r ấ n N in h

rồi đ e m q u â n v ề P h ú X u â n , đ ể t r u n g q u â n N g u y ễ n V ă n T rư ơ n g

g iữ Đ ồ n g H ố i , đ ể T ố n g P h ú c L ư ơ n g v à Đ ặ n g T r ầ n T h ư ờ n g g i ữ

L in h G ia n g .

T rần Q u a n g D iệ u và Vũ V ăn D ũ n g ỏ Q u i N h ơ n đư ợ c tin

q u â n T â y S ơ n t h u a ở T r ấ n N in h , liệ u c h ố n g k h ô n g n ổ i, b è n đ ế n

th á n g 3 n ă m N hâm T u ấ t (18 0 2 ) bỏ th à n h Q u i N h ơ n , đ em b in h

44?
tượng đi đường thượng đạo qua Ai Lao ra Nghệ An. để hội VỚI
vua Tây Sđn mà lo sự chống giữ.

15. Nguyễn Vưong lên ngôi Tôn

Nguyễn Vương từ khi khởi binh ở Gia Định tuy đã xưng
vương, nhưng vẫn theo các chúa đời trước không đặt niên hiệu.
Đến nay khôi phục được Phú Xuân, thanh thế lừng lảy, bắc phá
đại quân của Tây Sơn, nam lấy lại thành Qui Nhơn: đất An Nam
bấy giờ từ sông Linh Giang vào đến Gia Định lại thuộc vể nhà
Nguyễn như trước. Các quan thân thuộc đểu xin Nguyễn vương
đặt niên hiệu và lên ngôi tôn.
Tháng 5 năm Nhâm Tuất (1802) ngài lập đàn tế cáo trời đất,
rồi thiết triều để các quan chầu mừng, và đặt niên hiệu Gia
Long nguyên niên ■

16. Quân Nam ra lấy Bắc Hà

Nguyễn vương đã lên ngôi làm vua rồi, sai Trịnh Hoài Đức
và Ngô Nhân Tĩnh ^ £ f í đ e m các đồ phẩm vật và những
ấn sách của nhà Thanh phong cho Tây Sơn sang nộp Thanh
triều và xin phong. Ngài lại định ngự giá đi đánh Bắc Hà, bèn
sai Nguyễn Văn Trương lĩnh thủy binh, Lê Văn Duyệt và Lê
Chất lĩnh bộ binh, hai mặt thủy bộ cùng tiến.
Tháng 6, thì quâi? bộ sang sông Linh Giang tiến lên đóng ở
Hà Trung, quần thủy vào cửa Hội thống rồi lên đánh phá các
đồn lũy của Tây Sơn. Quan trấn thủ Nghệ An là Nguyễn Văn
Thận bỏ thành chạy ra giữ đồn Tiền lý ở Diễn Châu.
Bấy giờ Trần Quang Diệu đi đường Ai Lao ra đến châu Qui
Hợp, xuống huyện Hương Sơn thấy quân nhà Nguyễn đã lấy
được Nghệ An rồi, bèn cùng với Bùi Thị Xuân vể huyện Thanh
Chương, bao nhiêu quân sĩ đều bỏ cả, được mấy hôm hai vợ

448
chồng c ù n g b ị b ắ t. C òn V ũ V ă n D ũ n g ch ạy ra đến N ông C ông

cùn g b ị d â n b ắ t được đ em n ộp .

Q u â n N g u y ễ n tr iề u k é o t r à n r a lấ y T h a n h H ó a , đ i đ ế n đ â u

quân T â y Sơ n ch ư a đ á n h đ ã ta n , ch ỉ tro n g m ột th á n g đ ã r a đ ến

T hăng Long.

V u a T â y S ơ n t h ấ y t h ế m ìn h k h ô n g c h ô n g g iữ đ ư ợ c n ữ a , b è n

cùn g vó i em là N guyễn Q uang Thùy N guyễn Q uang

T h iệ u ftaytfts, v à m ấ y n gư ờ i b ề tô i là b ọ n đô đ ốc T ú và N guyễn

V ă n T ứ 15Í Ằ ẫ i s a n g s ô n g N h ị H à c h ạ y v ể p h í a b ắ c , n h ư n g l ê n

đ ến đ ịa h ạ t P h ư ợ n g N h ỡ n , b ị d â n ở đ ấ y b ắ t đ ư ợ c. N g u y ễ n Q u a n g

T h ù y tự tử , đ ô đ ố c T ú v à v ợ c ũ n g tự v ẫ n . C ò n v u a t ô i l à T â y S ơ n

m ấy ngư ời đ ều b ị đ ó n g c ũ i đ e m v ề n ộ p ỏ T h ă n g L o n g .

N h à T â y Sơ n khởi đ ầu từ n ă m M ậ u T u ấ t (17 7 8 ), N g u y ễ n

N hạc xư n g đ ế ở Q u i N h ơ n , đ ế n n ă m N h â m T u ấ t (18 0 2 ), c ả th ả y

được 2 4 n ă m . N h ư n g N g u y ễ n N h ạ c c h ỉ là m v u a từ đ ấ t Q u ả n g

N a m , Q u ả n g N g h ĩ a trở v à o m à t h ô i, c ò n t ừ P h ú X u â n trở r a , t h ì

th u ộ c v ề n h à L ê . Đ ế n n ă m M ậ u T h â n ( 1 7 8 8 ) , v u a Q u a n g t r u n g
xư n g đ ế h iệ u , r ồ i r a đ á n h g iặ c T h a n h , lấ y lạ i đ ấ t B ắ c H à , s ử a

đổi v iệ c c h ín h t r ị. T ừ đ ó n ư ớ c N a m m ớ i th u ộ c v ề n h à N g u y ễ n

T ây Sơ n.

V ậ y k ể từ n ă m M ậ u T h â n ( 17 8 8 ) đ ế n n ă m N h â m T u ấ t (18 0 2 )

th ì n h à Tây S ơ n c h ỉ là m v u a được c ó 1 4 n ă m m à t h ô i.

T ro n g b ấ y n h iê u n ă m ph ải đánh nam d ẹ p b ắ c lu ô n , k h ô n g

m ấ y lú c n g h ỉ v i ệ c c h iế n t r a n h , c h o n ê n n h à T â y S ơ n k h ô n g s ử a

s a n g đ ư ợ c v iệ c g ì. v ả s a u k h i v u a Q u a n g T r u n g m ấ t r ồ i, v u a t h ì

h è n , q u a n t h ì n h ũ n g , c h ín h t r ị b ỏ n á t , lò n g n g ư ờ i o á n g iậ n , a i

c ũ n g m o n g m ỏ i đ ư ợ c th ờ i t h ịn h t r ị đ ể y ê n n g h iệ p m à là m ă n . B ở i

vậ y cho n ên k h i v u a T h ế T ổ C ao h o àn g n h à N g u y ễ n c ấ t q u ân ra
B ắ c , lò n g n g ư ờ i t h e o p h ụ c , c h ỉ m ộ t t h á n g t r ò i m à b ìn h đ ư ợ c đ ấ t
Bắc H à, đem g i a n g sơ n v ề m ộ t m ố i, n a m b ắ c m ộ t n h à , là m cho

n ư ớ c t a t h à n h m ộ t n ư ớ c lớ n ỏ p h ư ơ n g n a m v ậ y .

449
 TIỂN NGUYỀN (TÂY SON) THẾ PHổ nơ M 0«,- 0j)

Hồ phi Phúc
sisa
— 1----------------------------------------- 1— 1-----------------------------------------------1---------------------------------------

THẢI ĐỨC ĐẾ NGUYỄN NHẠC Nguyễn Lữ 1. THÁI Tổ v ỏ HOÀNG ĐẾ NGUYỄN HUỆ

M ÍS Ấ i S I í i i
------'------ I T 7---------1-------------------- T-------------1------
Nguyễn Bảo 2. cảnh thịnh đế Nguyễn quang Toàn Quang Thùy Quang Thiệu
s lẵ % K i§ gg
(Tiểu triều)
Phẩn V. CẬN KIM THỜI ĐỌI
NHÀ NGUYỄN

(1802 - 1945)

CHƯ Ơ NG I

THỂ Tổ (1802 -1819)

Niên hiệu: G ia Long

1. Thế tổ xưng đế hiệu

2. Việc triều chính
3. Binh Chế
4. Việc tài chánh
5. Công vụ.
6. Pháp luật
7. Việc học h à n h
8. Việc gừio thiệp với nước Tàu
9. Việc giao thiệp với nước Chân Lạp và nước Tiêm La
10. Việc gứw thiệp với nước Hồng Mao
11. Việc giao thiệp với nước Pháp L a n Tây.

4SI
 12. Sự giết hại công thần.
13. Xét công việc của vua Thế TỔ.

1. Thế TỔ xưng đ ế hiệu

T h ế t ổ k h ở i b i n h c h ố n g n h a u v ớ i T â y S ơ n ỏ đ ấ t G i a Đ ị n h từ

năm M ậu T u ấ t (17 7 8 ), k ể v ừ a 24 n ă m , m ới d ứ t được n h à Tây

Sơ n, th u p h ụ c đư ợ c g ia n g sơ n c ũ của chúa N guyễn k h i xư a và

họp cả nam b ắ c lạ i là m m ộ t m ố i. K h i v iệ c đánh d ẹ p x o n g r ồ i,

n g à i x ư n g đ ế h i ệ u , đ ặ t q u ố c h i ệ u l à V i ệ t N a m j ü $ f , đ ó n g K i n h đô

ở Phú X uân S # , t ứ c l à t h à n h H u ế b â y g iờ .

K h i v u a T h ế T ổ l ấ y đ ư ợ c đ ấ t B ắ c H à r ồ i, n g à i r u ố n g c h ì th a

c h o d â n m ộ t v ụ t h u ế , v à t h ă n g t h ư ở n g c h o c á c t ư ớ n g s ĩ . N g à i lạ i

p h o n g tư ớ c c h o c o n c h á u n h à L ê , n h à T r ịn h , c ấ p c h o r u ộ n g đ ất

v à t r ừ g i a o d ị c h c h o d ò n g d õ i h a i h ọ ấ y đ ể g i ữ v i ệ c t h ờ p h ụ n g tổ

tiê n .

Đ o ạ n r ồ i, n g à i đ ổ i B ắ c H à l à B ắ c T h à n h , đ ặ t q u a n tổ n g trấ n

Ü Ü Ä , tr iệ u N g u y ễ n V ă n T h à n h ở Q u i N h ơ n r a s u n g chứ c

ấ y , đ ể c o i m ọ i v iệ c . L ạ i đ ặ t r a ta m tào l à t à o H ộ , t à o B in h ,

tà o H ìn h , s a i N g u y ễ n V ă n K h iê m E ö t n , Đ ặ n g T r ầ n T h ư ờ n g Sß

và P hạm V ăn Đ ăng r a c o i c á c tà o ấ y , đ ể g iú p N g u y ễ n

V ăn T hành.

Đ ến th á n g bảy năm N hâm T u ấ t (18 0 2 ), T h ế T ổ v ể K in h ,

đem v u a tô i n h à T â y S ơ n v ề là m lễ h iế n p h ù ở đ ề n T h á i M iế u

JÜ , r ồ i đ e m r a t ậ n p h á p trư ờ n g x ử tr ị. L ạ i s a i q u ậ t m ả v u a T h ái

đ ứ c N g u y ễ n N h ạ c v à v u a T h á i t ổ N g u y ễ n H u ệ lê n , đ e m v ứ t th á y

đ i, c ò n đ ầ u t h ì đ e m b ỏ g ia m ở t r o n g n g ụ c tố i.

N h ữ n g b ọ n v ă n t h ầ n n h à T â y S ơ n n h ư N g ô T h ì N T iiệ m

íì, P han H u y íc h ra h àn g, đem n ọ c r a đ á n h ờ trư ớ c V ă n

m i ế u , r ồ i t h a c h o v ề . L ú c b ấ y g iờ c ó N g ô T h ì N h i ệ m v i t r ư ớ c có

h iề m v ớ i Đ ặ n g T r ầ n T h ư ờ n g , c h o n ê n đ ế n k h i đ á n h ỏ V ã n M iế u ,

Đ ặ n g T r ầ n T h ư ờ n g s a i n g ư ờ i đ á n h c h ế t.

452
 V u a T h ế t ổ đ ị n h tộ i, th ư ở n g c ô n g x o n g r ồ i, lo s ử a s a n g m ọ i

v iệ c ; là m đền cần c h ín h I ìi&M. đ ể lậ p th ư ò n g tr iề u , đ ề n T h á i

H òa đ ể lậ p đ ạ i tr iề u ; lạ i s a i q u â n d â n x â y th à n h K in h đ ô

và h o àn g th à n h c ù n g các th à n h trì ởngoài các d o an h trấ n .

T u y r ằ n g n g à i đ ã đ ặ t n iê n h iệ u , lê n n g ô i tô n từ n ă m N hâm

T u ấ t ( 18 0 2 ) , n h ư n g m à đ ế n n ă m G iá p T í ( 18 0 4 ) , tứ c là G ia L o n g

ta m n iê n , v u a n h à T h a n h m ớ i s a i s ứ s a n g p h o n g v ư ơ n g , v à đ ế n

n ăm B ín h D ầ n ( 18 0 6 ) , n g à i m ớ i là m lễ x ư n g đ ế h iệ u ở đ ề n T h á i

H ò a. Đ ịn h tr iề u n g h i, cứ n gày rằm ngày m ồ n g m ộ t th iế t đ ạ i

tr iề u ; n g à y m ồ n g 5 , m ồ n g 1 0 , 2 0 v à 2 5 t h ì t h iế t t iể u t r iề u .

L ú c n g à i đ á n h x o n g T â y S ơ n , th ì c h ín h t r ị tr o n g nư ớ c đ ổ n á t,

p h o n g tụ c h ủ y h o ạ i, v iệ c gì cũng cần sử a san g lạ i. B ở i v ậ y ở

t r o n g t h ì n g à i c h ỉ n h đ ố in p h á p l u ậ t , v à m ọ i v i ệ c c a i t r ị c ù n g l à

sử a s a n g p h o n g tụ c , c ấ m d â n g ia n k h ô n g ch o lấ y v iệ c th ầ n p h ậ t

m à b à y r a rư ợ u c h è ă n u ố n g , n g h iê m d ụ q u a n lạ i k h ô n g được

s in h s ự n h i ễ u d â n . ở n g o à i t h ì n g à i lo s ự g i a o h i ế u v ớ i n ư ớ c T à u ,

n ư ớ c T i ê m , n ư ớ c C h â n L ạ p , k h i ế n c h o n ư ớ c V i ệ t N a m l ú c b ấ y g iờ

tro n g n g o à i đ ề u được y ê n tr ị.

2. Việc triều Chĩnh

ở tr o n g c u n g , n h à v u a k h ô n g đ ặ t n g ô i H o à n g h ậ u , c h ỉ có

n gô i H o à n g p h i v à c á c c u n g tầ n . S a u k h i v u a m ấ t, th ì tự q u â n

lê n n g ô i, m ớ i t ô n m ẹ lê n l à m H o à n g t h á i h ậ u .

Q u a n lạ i tr o n g tr iề u đ ạ i k h á i th e o c h ế đ ộ n h à L ê , n h ư n g bỏ

chứ c T h a m t ụ n g v à B ồ i t ụ n g tứ c là c h ứ c t ể tư ớ n g đ ò i x ư a . M ọ i

v iệ c đ ề u d o L ụ c b ộ c h ủ tr ư ơ n g h ế t c ả . M ỗ i b ộ c ó q u a n T h ư ợ n g

th ư í c í ii là m đ ầ u , q u a n tả h ữ u th a m tri tả h ữ u th ị la n g {Ịf

Ể|5, c ù n g c á c t h u ộ c v i ê n n h ư l à l a n g t r u n g , v i ê n n g o ạ i l a n g , c h ủ

sự v à b á t c ử u p h ẩ m th ơ l ạ i ...

Bộ Lại Ĩ Ẽ n í5 c o i v i ệ c t h u y ê n b ổ q u a n v ă n , b a n t h ư ở n g p h ẩ m

453
cấp, kh ảo x é t côn g trạ n g , p h o n g tặ n g tư ó c ấ m . t h á o n h ữ n g tà

c h iế u s ắ c c á o m ệ n h v à là m n h ữ n g s ổ c á c h à n g q u a n lạ i...

Bộ Hộ co i v iệ c đ in h đ iề n th u ế m á, tiể n bạc chuyển

th ô n g , k h o t à n g c h ứ a c h ấ t, h ó a v ậ t đ ắ t r ẻ ...

Bộ L ễ U n i s co i v iệ c tr iề u h ộ i, k h á n h hạ, tế tự , tô n phong,

c ù n g l à c á c h t h ứ c h ọ c h à n h t h i c ử , t í n h b i ể u c h o n g ư ờ i B ố n g lả u ,

n g ư ờ i có t iế t n g h ĩa , p h o n g t h ụ y c h o c á c t h ầ n n h â n ...

Bộ Binh c o i v iệ c th u y ê n b ổ v õ ch ứ c, g iả n g d u y ệ t quân

lín h , s a i k h iế n quân đ i th ú hoặc đi đánh dẹp, k én c h ọ n b in h

đ in h , x é t n g ư ờ i c ó c ô n g n g ư ờ i c ó lỗ i v ề v i ệ c b in h .

Bộ Hình co i v iệ c h ìn h danh pháp lu ậ t, t r a n g h ĩ dâng

tấ u , d u y ệ t lạ i n h ữ n g tộ i n ặ n g án ngờ, x é t k ỹ n h ữ n g tù g ia m

ngục cấm .

Bộ C ô n g X o P c o i v iệ c là m c u n g đ iệ n , d in h th ự , x ả y th à n h ,

đ à o h à o , t u t ạ o t à u b è , đ ặ t là m k iể u m ẫ u , t h u ê th ợ t h u y ể n , m u a

v ậ t liệ u ...

N g o à i lụ c b ộ lạ i có Đ ô s á t v iệ n đ ể g iữ v i ệ c c a n g iá n

vu a và đàn hạch các quan. C ấp sự tru n g các k h o a và

g iá m sá t ngự s ử l ẵ l l M ỉ ẽ c á c đ ạ o , đ ề u t h ô n g th u ộ c v ể v iệ n ấy.

T r o n g v iệ n có tả h ữ u đô n g ự sử v à t ả h ữ u p h ó đ ô n g ự sử đứ n g

đầu.

B ấ y g iờ v u a T h ế T ổ l ạ i đ ặ t r a T à o c h í n h H ĩ E Í Ẽ đ ể c o i v iệ c

v ậ n t ả i c ù n g là t h u ế m á t à u b è . C ó q u a n T à o c h ín h sứ W 5 | í và

T à o p h ó sứ m i ¥ là m đầu.

C á c đ ị a p h ư ơ n g t h ì lú c b ấ y g iờ t ừ n a m c h í b ắ c c h i a r a là m

2 3 t r ấ n v à 4 d o a n h . T ừ T h a n h H ó a n g o ạ i (tứ c là N in h B ìn h b á y

g iờ ) t r ở r a , g ọ i l à B ắ c t h à n h t h ố n g c ả 1 1 t r ấ n c h ia là m 5 nội

trấ n : Sơ n N am T h ư ợ n g [IjfiL h , S ơ n N a m H ạ U -ÍĨ^ T , S ơ n T á y ill

ffi, K in h B ắc và H ải Dương MỈỀ; 6 ngoại trấ n : T uyên

Q uang msft, H ưng H óa M'it, C ao B ằn g Lạng Sơn ig [ iị,

T h ái N guyên Q uảng Y ên T ừ B ì n h T h u ậ n t r ỏ v à o g ọ i là

454
 G ia Đ ịn h t h à n h H / Ẽ i í , t h ố n g c ả 5 t r ấ n : P h i ê n A n 3 Í Ỉ C ( đ ị a h ạ t

. G ia Đ ịn h ) , B i ê n H ò a ỈỂĨŨ, V ĩ n h T h a n h á c ỉra ( t ứ c l à V i n h L o n g v à
A n G ia n g ) , V ĩn h T ư ờ n g v à H à T iê n .

C ò n ở q u ã n g g iữ a n ư ớ c, t h ì đ ặ t T h a n h H ó a t r ấ n M ítM (g ồ m

cà T h a n h H óa n ộ i, T h a n h H óa n g o ạ i), N g h ệ A n trấn X S S r iÌ,

Q uản g N g h ĩa t r ấ n ỈMMM, B ì n h Đ ị n h trấ n P h ú Y ê n trấ n

B ìn h H òa t r ấ n ĩpĩũM- ( t ứ c là K hánh H òa) và B ìn h

T huận trấ n ¿ P H Ỉ® - Đ ấ t K in h kỳ t h ố n g b ố n d o a n h là : T r ư c lệ

Q uảng Đức doanh l í n SIfê 1i (tứ c là Thừa T h iê n bây g iò ) ,

Q uảng T rị doanh, Q uảng B ìn h doanh fH , Q uảng N am

doanh H H ặ H -

ở B ắ c t h à n h v à G ia Đ ịn h t h à n h đ ề u đ ặ t c h ứ c tổ n g t r ấ n ^

H v à p h ó t ổ n g t r ấ n , đ ể c o i m ọ i v i ệ c . Ở c á c t r ấ n t h ì đ ặ t q u a n lư u

trấ n § ? ỉ i h a y l à q u a n t r ấ n t h ủ q u a n c a i b ạ v à q u a n k ý lụ c

để coi v iệ c c a i t r ị t r o n g t r ấ n .

T rấn lạ i c h ia ra p h ủ , h u y ệ n , c h â u , đ ặ t ch ứ c tri p h ủ , tri

h u yện , tri c h â u đ ể co i v iệ c c a i tr ị.

N hữ ng trấn ở N ghệ A n, T h an h H óa và 5 nội trấn ở B ắc

th à n h , t h ì d ù n g n h ữ n g q u a n c ự u t h ầ n n h à L ê là m q u a n c a i tr ị.

Còn 6 n g o ạ i t r ấ n ở B ắ c t h à n h , t h ì g ia o q u y ề n c a i t r ị c h o n h ữ n g

th ổ h à o sở t ạ i .

3. Binh ché
K h i v u a T h ế T ổ đ á n h đ ư ợ c T â y S ơ n r ồ i, n g à i b a n th ư ở n g c h o

các tư ớ n g s ĩ, t ặ n g p h o n g v à là m đ ề n th ờ n h ữ n g n g ư ờ i tử t r ậ n .

Còn n h ữ n g q u â n lín h g ià n u a t h ì c h o v ề q u ê q u á n . Đ ặ t r a p h é p

g iả n b in h : lệ đ ị n h c á c t r ấ n , t ự Q u ả n g B ì n h v à o đ ế n B ì n h T h u ậ n

th ì cứ b a t ê n đ i n h k é n l ấ y m ộ t t ê n lí n h ; tự B i ê n H ò a tr ở v à o t h ì

cứ 5 t ê n đ i n h k é n l ấ y m ộ t t ê n l í n h ; t ự H à T ị n h t r ở r a đ ế n 5 n ộ i

trấ n ỏ B ắ c th àn h t h ì cứ 7 t ê n đ in h k é n lấ y m ộ t t ê n lín h . C ồ n 6

455
n go ại trấ n là T uyên Q uang, H ưng H óa, C ao B ả n g , L ạ n g Sơ n.

T h á i N g u y ê n , Q u ả n g Y ê n , t h i c ứ 1 0 t ê n đ i n h k é n l ấ y m ộ t t ê n lín h .

Ở c h ỗ K in h t h à n h th ì đ ặ t r a t h â n b in h H Ã , cấm binh
t in h b in h L ín h th â n b in h m ỗi vệ có 500 người và có 50
ngư ờ i tậ p q u ân n h ạc, ở c á c t r ấ n th ì đ ậ t r a lín h c ơ , lính mộ. Lại

đặt b iề n b in h b a n lệ , n g h ĩa là c á c b in h lí n h c h i a ra l à m 3 phiên.
2 p h iê n v ề q u á n , c ò n m ộ t p h iê n ở tại b a n lu â n lưu thay đổi cho
nhau.

N h ữ n g b in h k h í th ì d ù n g g ư ơ m g iá o , m ã tấu, và lại có súng

lớ n b ằ n g đ ồ n g g ọ i l à s ú n g đ ạ i b á c , s ú n g n h ỏ g ọ i là súng thạch cơ
đ iể u th ư ơ n g , n g h ĩa là b ắ n th ì m ổ b ằ n g m á y đ á l ử a . ỏ chỗ K i n h

t h à n h lậ p r a b a sở x ạ trư ờ n g đ ể q u â n lín h tập bắn.

Ở c á c c ử a b ể đ ề u là m đ ồ n đ ặ t s ú n g đ ể p h ò n g g iữ v à đ ể xem

x é t n h ữ n g t à u b è n g o ạ i q u ố c đ i lạ i.

N ư ớ c V iệ t N a m t a có n h iề u b ể c ầ n p h ả i g iữ g ìn , bờ i v ậ y v u a

T h ế T ổ lư u t â m v ê v iệ c c h ỉn h đ ố n b in h th u y ề n : lấ y n gư ờ i ở gẩn

bể về doanh Q uảng Đức và doanh Q uảng N am là m 6 vệ thủy

q u â n đ ó n g tạ i K in h th à n h . C ò n ở c á c h ả i k h ẩ u , m ỗ i nơ i có một cơ
lí n h t h ủ y c o i g iữ . N h à v u a l ạ i là m m ộ t t h ứ t h u y ề n lớ n n g o à i bọc

đ ồ n g , đ ể đ i lạ i t u ầ n p h ò n g ỏ m iề n b ể .

4. V iệc tài chính

T h u ế đ in h , t h u ế đ iề n đ ề u đ ịn h lạ i c ả .T h u ế đ iể n thì c h ia ra

là m 3 hạng: nhất đẳng đ iề n m ỗi m ẫu đồng n iê n n ộ p th ó c 20

th ă n g ; n h ị đ ẳ n g đ iể n 15 th ă n g ; ta m đẳng đ iề n 10 th ả n g . Còn

th ứ r u ộ n g m ù a đ ồ n g n iê n p h ả i n ộ p 1 0 t h ă n g .

T h u ế đ in h t h ì lệ đ ịn h : T ừ N g h ệ A n r a đ ế n n ộ i n g o ạ i T h a n h

H ó a , m ỗ i s u ấ t đ ồ n g n iê n p h ả i c h ịu :

T h u ế th â n 1 q u a n 2 tiề n

M â n tiề n 1 tiề n

456
 Cước m ễ 2 bát
5 n ộ i t r ấ n B ắ c t h à n h v à p h ủ P h ụ n g T h i ê n (1>, m ỗ i s u ấ t đ i n h

đ ồ n g n iê n p h ả i c h ịu .

T h u ế th â n 1 q u a n 2 tiề n

M â n tiề n 1 tiề n

Đ iệ u t i ề n ( t ạ p d ịc h ) 6 tiề n

Cước m ễ 2 bát

6 n go ại trấ n Bắc th à n h , m ỗ i s u ấ t đ in h đồng n iê n phải

c h ịu :

T h u ế th â n 6 tiề n

M â n tiề n 1 tiề n

Đ iệ u t iề n 3 tiề n

Cước m ễ 1 bát

Lệ giảm thuế. T h u ế lệ t u y đ ịn h n h ư v ậ y , n h ư n g n ă m nào ở

đ â u m ấ t m ù a , n h ư l à b ị h o à n g t r ù n g , đ ạ i h ạ n h a y là n ư ó c lụ t ,...

th ì n h à nư ớ c c h iế u th e o sự t h iệ t h ạ i n h iề u ít m à g iả m th u ế cho

dân. L ú a 10 p h ầ n t h iệ t h ạ i tố i 4 p h ầ n th ì k h o a n g iả m cho h a i

p h ầ n th u ế ; t h iệ t h ạ i 5 p h ầ n th ì g iả m c h o 3 ; th iệ t h ạ i 6 p h ầ n th ì

g iả m c h o 4 ; t h iệ t h ạ i 7 p h ầ n t h ì g iả m c h o 5 ; t h iệ t h ạ i 8 p h ầ n t h ì

g iả m c h o 6 ; t h iệ t h ạ i 9 p h ầ n t h ì g iả m c h o 7 ; t h iệ t h ạ i h ế t c ả t h ì

g iả m c ả . H o ặ c n h à n ư ớ c có l ấ y d â n đ in h đ i là m đ ư ờ n g , đ à o s ô n g ,

x â y t h à n h ... t h ì c ũ n g được g iả m th u ế .

Vụ thuế. N h à v u a lạ i t u ỳ từ n g đ ịa p h ư ơ n g m à đ ịn h v ụ th u ế .

Q u ả n g B ìn h đ ế n B ìn h T h u ậ n cứ m ỗ i n ă m m ộ t v ụ th u th u ế , khở i

đ ầ u từ th á n g 4 đ ế n t h á n g 7 th ì h ế t. T ừ N g h ệ A n r a đ ế n T h a n h

H ó a n g o ạ i, c ù n g c á c t r ấ n ở B ắ c th à n h , m ỗ i n ă m th u th u ế 2 vụ :

M ù a h ạ t h ì k h ở i tự t h á n g 4 đ ế n t h á n g 6 th ì h ế t; m ù a đ ô n g t h ì k h ở i

tự t h á n g 1 0 đ ế n t h á n g 1 1 t h ì h ế t .

(1) Tức là phủ Hoài Đức bây giờ.

457
 Đinh bạ. L ệ đ ịn h 5 n ă m m ộ t lầ n là m s ổ đ i n h , t r o n g là n g từ

c h ứ c s ắ c c h o đ ế n q u â n d â n , đ ể u p h ả i v à o s ổ . K ể t ừ 1 8 t u ổ i t r ờ lê n ,

5 9 t u ổ i trở x u ố n g , đ ề u p h ả i k h a i v à o sổ .

Điền bạ. C á c là n g , h o ặ c r u ộ n g m ù a , h o ặ c có đ ấ t h ạ n g n ào,

b a o n h iê u m ẫ u , s à o , th ư ớ c, t ấ c , tọ a lạ c t ạ i đ â u , đ ô n g t á y tứ ch í

p h ả i c h u a c h o r õ r à n g . M ỗ i là n g p h ả i là m 3 q u y ể n 8ổ, cứ 5 nốm

là m m ộ t l ầ n đ ệ v à o b ộ đ ó n g d ấ u k iề m , r ồ i m ộ t b ả n lư u lạ i b ộ , đ ể

p h ò n g k h i x é t đ ế n ; c ò n h a i b ả n g i a o v ể t ỉ n h , t ỉ n h đ ể m ộ t b ả n lư u

c h iể u , c ò n m ộ t b ả n g ia o t r ả d â n b ả n lư u t h ủ .

Cấm bán ruộng công điền. T ừ k h i n h à L ê m ấ t n g ô i, d â n x ã

c ó n ơ i t h ì đ e m c ô n g đ i ề n đ ổ i r a t ư đ i ề n , c ó n ơ i t h ì đ e m c ố b á n đ i,

bởi v ậ y n ăm G ia L o n g th ứ h a i ( 18 0 3 ) n h à v u a lậ p lệ c ấ m d ân xã

k h ô n g đ ư ợ c m u a b á n c ô n g đ iề n c ô n g t h ổ , c h ì t r ừ lú c n à o x ã th ô n

có c ô n g d ụ n g đ iề u g ì, t h ì m ớ i đ ư ợ c p h é p c h o đ iể n cố , h ạ n h ế t 3

năm lạ i p h ả i t r ả lạ i . A i g iữ q u á h ạ n ấ y t h ì p h ả i tộ i.

Thuế các sản vật. N ăm G i a L o n g t h ứ h a i ( 1 8 0 3 ) , đ ịn h lệ các

q u ế lộ ở N g h ệ A n , đ ồ n g n iê n p h ả i n ộ p c á c h ạ n g q u ế 1 2 0 c ả n . ở

T h a n h H ó a p h ả i n ộ p 7 0 c â n , v à đ ề u đ ư ợ c m iễ n t r ừ t h u ế th â n cà.

N h ữ n g n g ư ờ i tìm đư ợ c c â y q u ế , p h ả i tr ìn h q u a n đ ể c ấ p ch o văn

b ằ n g m ới được đ ẵn . Đ ẵ n xo n g rồ i m ột n ử a nộp q u an , m ột nửa

c h o n g ư ờ i tìm đư ợ c.

N ăm G i a L o n g t h ứ tư ( 1 8 0 5 ) , đ ịn h lệ n h ữ n g n g ư ờ i đ i lấ y y ế n

s à o ỏ c á c đ ả o v ê h ạ t Q u ả n g N a m , m ỗ i n g ư ờ i đ ồ n g n iê n p h ả i n ộ p

t h u ế y ế n 8 lạ n g , v à đ ư ợ c t h a v iệ c b in h lín h .

Còn nhữ ng th u ế hư ơng, th u ế sâm , t h u ế c h iế u , t h u ế gỗ,

đ ề u có lệ r iê n g , đ fn h c h o n ộ p b ằ n g t iề n h a y là b ằ n g s à n v ậ t.

V ua T h ế tổ lạ i đ ịn h lệ đ á n h th u ế n h ữ n g th u y ể n c á c nước

v à o b u ô n b á n , c ứ d o t h u y ề n lớ n n h ỏ m à đ ị n h s ố t h u ế p h ả i n ộ p .

N hững m ỏ đồng, m ỏ th iế c , m ỏ kẽm , cũn g cho người T àu

k h a i đ ể đ á n h th u ế .

Đ ú c tiề n . N ă m G ia L o n g th ứ h a i ( 1 8 0 3 ) , m ở sở đ ú c t ié n ỏ

458
B ốc t h à n h , đ ể đ ú c t iề n đ ồ n g v à tiề n k ẽ m ; lạ i đ ú c r a n é n v à n g ,

n én b ạ c , lư ợ n g v à n g , lư ợ n g b ạ c , đ ể c h o t i ệ n s ự g i a o t h ô n g b u ô n

bán trong nước.

M ỗ i đ ồ n g tiề n k ẽ m n ặ n g 7 p h â n , m ộ t m ặ t in ch ữ " G ia L o n g

th ô n g b ả o ” , m ộ t m ặ t in c h ữ " t h ấ t p h â n " , m ỗ i q u a n t iề n n ặ n g 2

cân 1 0 lạ n g .

G i á v à n g ở B ắ c t h à n h t h ì đ ịn h c ứ m ộ t lư ợ n g v à n g đ ổ i l ấ y 1 0

lư ợ n g b ạ c .

V ề sau m ở th ê m lò đ ú c t i ề n ồ G i a Đ ịn h th à n h và ở các

trấn .

Thước đo. V u a T h ế T ổ c h ế t ạ o r a k iể u th ư ớ c đ ồ n g đ o r u ộ n g ,

m ột m ặ t k h ắ c 7 c h ữ " G ia L o n g c ử u n iê n t h u b á t n g u y ệ t" , m ộ t m ặ t

k h ắc 1 0 c h ữ " b a n h à n h đ ạ c đ iề n x íc h , c ô n g b ộ đ ư ờ n g k ín h tạ o ".

C h u ẩ n đ ịn h lạ i c á c th ư ớ c v u ô n g đ o r u ộ n g k h i trư ớ c , c h ế t ạ o r a

th ư ớ c đ ồ n g , m ộ t m ặ t k h ắ c 7 chữ "G ia L o n g cử u n iê n th u bát

n g u y ệ t " ,m ộ t m ặ t k h ắ c 1 2 c h ữ " b a n h à n h đ ạ c đ i ề n c ự u k i n h x í c h ,

công b ộ đ ư ờ n g k h â m t ạ o " .

Phép cân. N ă m G ia L o n g th ứ 1 2 ( 1 8 1 3 ) , c h ế tạ o r a c â n th iê n

b ìn h , c ấ p c h o c á c d o a n h c á c t r ấ n , đ ể c â n đ ồ n g , s ắ t , c h ì , t h i ế c v à

các s ả n v ậ t . C ò n v à n g v à b ạ c t h ì d ù n g c â n t r u n g b ìn h .

5. Công vụ
V u a T h ế T ổ lạ i sử a s a n g n h ữ n g đ ư ờ n g s á , xo i đ ào các sô n g

n g ò i, đ ắ p c á c đ ê đ i ề u , đ ể c h o v i ệ c l à m ă n c ủ a d â n g ia n đư ợc tiệ n

lợi.

Đường quan lộ. Đ ưòng sá trong n ư ố c là sự k h ẩ n yếu cho

v iệ c c h í n h t r ị , v ậ y n ê n v u a T h ế T ổ m ó i đ ị n h l ệ s a i q u a n ỏ c á c

d o a n h , c á c t r ấ n p h ả i s ử a s a n g đ ư ờ n g q u a n lộ : b ắ t d â n s ỏ t ạ i p h ả i

đ ắp đ ư ờ n g là m c ầ u , lệ c ứ 1 5 0 0 0 trư ợ n g đ ư ò n g t h ì p h á t c h o d â n

10 0 0 0 p h ư ơ n g g ạ o .

459
 L ại từ cử a N am Q uan (th u ộ c L ạn g Sơ n) vào đến B in h

T h u ậ n , cứ độ 4000 trư ợ n g p h ả i là m m ột cái n h à trạ m ờ cạn h

đường quan lộ , đ ể c h o q u a n k h á c h đ i lạ i n g h i n g ơ i, c ả t h à y 98

trạm .

Còn từ B ìn h T huận trỏ v à o p h ía nam đến H à T iê n t h ỉ di

đư ờ ng th ủ y .

Sông ngòi và đê điều. N h ữ n g s ô n g n g ò i v à đ ê đ i ể u , đ ể u l à Bự

khẩn yếu c h o v iệ c c a n h n ô n g, bởi v ậ y vua T h ế T ổ t r u y ề n ch o

q u a n ở c á c t r ấ n p h ả i x o i đ à o s ô n g n g ò i v à c á c c ử a b ể . v à n h ấ t là

ở B ắ c t h à n h p h ả i g i ữ g ì n đ ê đ i ể u c h o c ẩ n t h ậ n : c h ỗ n à o k h ô n g có

th ì đ ắ p th ê m , ch ỗ nào h ư h ỏ n g th ì p h ả i sử a lạ i. ỏ c á c t r ấ n lạ i

đ ặ t r a k h o c h ứ a th ó c g ạ o , đ ể p h ò n g k h i m ấ t m ù a đ ó i k é m t h ì lấ y

m à p h át cho d ân .

6. Pháp luật
N guyên khi trư ớ c v ẫ n th e o lu ậ t nhà Lê, nhưng n a y nhà

N guyễn đ ã n h ấ t th ố n g c ả n a m b ắ c , v u a T h ế t ổ b è n t r u y ể n cho

đ ìn h t h ầ n lậ p r a p h á p lu ậ t r õ r à n g , đ ể c h o t iệ n s ự c a i tr ị. N ỗm

T ân M ùi (18 11) sai N guyễn V ăn T h àn h ĩỹíSCM, l à m t ổ n g t à i , coi

v iệ c s o ạ n r a s á c h lu ậ t ; lấ y lu ậ t c ũ c ủ a đ ờ i H ồ n g Đ ứ c n h à Lê,

m à th a m ch ư ớ c vớ i lu ậ t n h à T h a n h là m th à n h m ộ t b ộ , c ả th ả y

2 2 q u y ể n , có 3 9 8 đ iề u .

Đ ế n n ă m Ấ t H ợ i ( 1 8 1 5 ) t h ì Ú I s á c h l u ậ t ấ y p h á t r a m ọ i n ơ i. B ộ

lu ậ t ấ y t u y n ó i t h e o lu ậ t H ồ n g Đ ứ c n h ư n g k ỳ th ự c là c h é p lu ậ t cùa

n h à T h a n h v à c h ỉ t h a y đ ổ i í t n h i ề u m à t h ô i.

7. V iệ c h ọc hành
Thòi bấy g iờ n h ờ c ó v õ c ô n g m ớ i d ự n g n ê n cơ n g h iệ p , cho

nên lú c ấ y các quan đầu tr iề u là quan ngũ quân đ ô th ố n g , và

quan tổ n g trấ n N am B ắ c h a i th à n h đ ể u là q u a n võ cà. X hư ng

460
vu a T h ế T ổ c ũ n g b iế t r ằ n g sự tr ị n ư ớ c c ầ n p h ả i có v õ có v ă n , bở i

v ậ y đ ê m n g à y n g à i lư u ý v ề v i ệ c h ọ c h à n h t h i c ử t r o n g n ư ớ c .

N g à i lậ p n h à V ă n m iế u ở c á c d o a n h c á c t r ấ n , th ò đ ứ c K h ổ n g

Tử đ ể tỏ lò n g t r ọ n g N h o h ọ c . Đ ặ t Q u ố c tử g iá m ở K in h đô, đ ể d ạ y

con c á c q u a n v à c á c s ĩ t ử . M ở k h o a t h i H ư ơ n g đ ể k é n l ấ y n h ữ n g

ngư òi có h ọ c h à n h r a là m q u a n .

Đ ặ t th ê m ch ứ c đ ốc h ọ c ở c á c tr ấ n , v à d ù n g n h ữ n g n gư ờ i có

kh oa m ụ c ở đờ i n h à L ê , đ ể co i v iệ c d ạ y d ỗ.

V u a T h ế T ổ lo c ả đ ế n đ ị a d ư v à q u ố c s ử , b ở i v ậ y n g à i s a i

q u an B in h b ộ th ư ợ n g th ư là Lê Q u a n g Đ ịn h kê cứ u ở

tro n g c á c t r ấ n c á c d o a n h , tự L ạ n g S ơ n đ ế n H à T iê n , x e m sơ n

x u y ê n h iể m trở , đ ư ờ n g s á x a g ầ n , s ô n g b ể , c ầ u q u á n , ch ợ b ú a ,

p h o n g tụ c , t h ổ s ả n , có n h ữ n g g ì là m t h à n h s á c h "Nhất thống đừi

dư chí — đ ể d â n g lê n . Đ ế n n ă m B ín h D ầ n (18 0 6 ) , b ộ

sá c h ấ y là m x o n g c ả t h ả y đ ư ợ c 1 0 q u y ể n .

N ăm T â n M ù i ( 1 8 1 1 ) n g à i s a i q u a n tìm n h ữ n g s á c h d ã sử

nói c h u y ệ n n h à L ê v à n h à N g u y ễ n T â y S ơ n đ ể s ử a lạ i q u ố c sử .

T h ờ i b ấ y g iờ v ă n q u ố c â m c ũ n g t h ịn h lắ m . M ộ t đ ô i k h i n h à

v u a c ũ n g d ù n g c h ữ N ô m m à là m v ă n tế . B à i v ă n t ế tư ớ n g s ĩ k h i

q u an T iề n quân N guyễn V ăn T h à n h , tổ n g trấ n B ắc th à n h ra

c h ủ t ế k h ô n g r õ a i là m , n h ư n g t h ậ t là m ộ t b à i v ă n c h ư ơ n g đ ạ i

b ú t. L ạ i có n h ữ n g t r u y ệ n n h ư " H o a T iê n " c ủ a ô n g N g u y ễ n H u y

Tự, "T r u y ệ n T h ú y K iề u " c ủ a q u a n H ữ u T h a m t r i b ộ L ễ là ô n g

N g u y ễ n D u Ỉ5ẼÍ!Ỉ[(1), c ũ n g p h á t h i ệ n r a t h ờ i b ấ y g iờ .

"T ru y ện T h ú y K iề u " là m ột tậ p v ă n c h ư ơ n g r ấ t h a y , d iễ n

đ ư ợ c đ ủ c ả n h â n t ì n h t h ế cô", t ả đ ư ợ c c ả m ọ i c ả n h t r o n g đ ờ i, m à

chỗ n à o v ă n c h ư ơ n g c ũ n g t a o n h ã , lò i lẽ c ũ n g lý t h ú . N ó i t h e o

tiế n g đời nay th ì "T ru y ệ n Thúy K iề u " th ậ t là m ột tậ p văn

ch ư ơ n g đ ạ i trư ớ c t á c c ủ a n ư ớ c t a v ậ y .

(1) Ông Nguyễn Du người làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh.

461
8. V iệc giao thiệp vói nưóc Tàu
K hi vua T h ế Tổ dứt được n h à N g u y ễ n T â y S ơ n v à l ấ y được

đ ấ t B ắ c H à r ồ i , s a i q u a n t h ư ợ n g t h ư B i n h b ộ l à L é Q u a n g Đ ịn h

là m c h á n h s ứ s a n g T à u c ầ u p h o n g v à x in đ ổ i q u ố c h iệ u li
N am V iệ t lấ y lẽ rằn g N am là A n N am và V iệ t l à V iệ t

th ư ờ n g . N h ư n g v ì đ ấ t N a m V iệ t đờ i n h à T r iệ u n g à y tr ư ớ c gồm

c ả đ ấ t L ư ỡ n g Q u ả n g , ch o n ê n T h a n h tr iề u m ớ i đ ổ i c h ữ V i ệ t lê n

tr ê n , g ọ i là V iệ t N a m jt ẩ $ ỉđ ể c h o k h ỏ i lầ m lẫ n vớ i tê n cũ .

Đ ến năm G iá p T í (18 0 4 ) T h a n h tr iề u sai quan án s á t sứ

tỉn h Q u ả n g tâ y là T ề B ố S â m ÌỆlỹĩêị s a n g t u y ê n p h o n g . Đ o ạ n rồ i,

vu a sai Lê B á Phẩm nn l à m c h á n h s ứ đ e m đ ồ c ố n g s a n g tạ và

từ đ ó c ứ c h iế u lệ b a n ă m m ộ t lầ n s a n g cố n g .

Đ ồ cống p h ẩm là :

V àng 200 lượng

B ạc 1000 lượng
L ụ a v à c ấ p m ỗ i th ứ 10 0 cầy
S ừ n g tê g iá c 2 bộ

N g à v o i v à q u ế m ỗ i th ứ 10 0 cân

9. V iệc giao thiệp vối nưốc Chân Lạp và nưóc Tiêm La

N g u y ê n lú c c ò n L ê t r i ề u t h ì c h ú a N g u y ễ n v ẫ n g iữ q u y ể n bảo

h ộ n ư ớ c C h â n L ạ p . S a u v u a n ư ớ c ấ y l à N ặ c ồ n g T ô n (1) b ị a n h e m

h iế p c h ế , p h ả i c h ia q u y ề n r a là m b a , đ ể c h o N ặ c ô n g V i n h là m

v u a đ ầ u , m ìn h là m v u a th ứ h a i, e m là N ặ c ồ n g T h â m là m vua

th ứ b a . Được ít lâ u N ặ c ô n g V in h g iế t c ả N ặ c ồn g T ô n v à N ặc

Ô ng T hâm g iữ l ấ y q u y ể n là m v u a m ộ t m ìn h .

. Lúc bấy g iờ N guyễn Vương còn ở G ia Đ ịn h m ởi sai Đỗ

T han h N hân ịíĩỀ i- san g đánh N ặc ô n g V in h và lậ p con N ặc

Ô n g T ô n l à N ặ c ô n g Ấ n Ẽ l s i Ẽ p l ê n l à m v u a . N ặ c Ô n g Ấ n b ấ y g iờ

(1) Xem ờ chương VI, phần IV.

462
m ới c ó 8 t u ổ i. N g u y ễ n v ư ơ n g s a i H ồ V ă n L â n ỀM]ÌCĩ£ ở l ạ i bảo hộ.

N h ư n g đ ế n k h i đ ấ t G ia Đ ịn h t h ấ t th ủ q u y ể n b ả o h ộ n ư ớ c C h â n

L ạ p th u ộ c v ề n ư ớ c T iê m L a .
N ăm B ín h T h ìn (17 9 6 ), N ặ c ô n g Ấ n m ấ t, tru y ề n n g ô i lạ i

cho c o n là N ặc Ô ng C hâu Vua T iê m La sai sứ san g

p h on g, n h ư t h ế là v u a C h â n L ạ p p h ả i th ầ n p h ụ c v u a T iê m L a .

Đ ến n ăm Đ in h M ã o ( 1 8 0 7 ) N ặ c Ô n g C h â n lạ i b ỏ T iê m La
m à x in v ề th ầ n p h ụ c v u a V iệ t N a m t a , th e o lệ c ố n g t iề n , c ứ b a

n ă m m ộ t lầ n .

Đ ồ c ố n g v ậ t là :

V o i đ ự c c a o 5 th ư ớ c 2 con

S ừ n g tê g iá c 2 c h iế c

N gà voi 2 cái

H ột sa nhân 50 cân

Đ ậu khấu 50 cân

H o à n g lạ p 50 cân

C á n h k iế n 50 cân

Sơn đen 2 0 lọ .

N ặ c Ô n g C h â n có b a n gư ờ i e m tê n là N ặ c Ô n g N g u y ê n , N ặ c

Ô ng L em , N ặc Ồ n g Đ ôn, m u ôn tran h q u yền củ a an h , m ới san g

cầ u cứ u nư ớ c T iê m L a . T iê m L a b ắ t N ặ c Ô n g C h â n p h ả i c h ia đ ấ t

cho c á c e m . N ặ c Ô n g C h â n k h ô n g c h ịu , q u â n T iê m L a bèn san g

đán h th à n h L a B íc h . N ặ c Ô n g C h â n c h ạ y s a n g T â n C h â u , rồ i

d â n g b i ể u c ầ u c ứ u . Q u a n t ổ n g t r ấ n G i a Đ ị n h t h à n h b ấ y g iờ l à

N guyễn V ăn N h ân m ớ i đ e m v iệ c ấ y t â u v ề t r iề u đ ìn h .

N ă m T â n M ù i ( 1 8 1 1 ) v u a T h ế tổ ch o sứ đ ư a th ư s a n g trá c h

nước T iê m L a s in h sự . N ă m s a u , v u a T iê m L a s a i s ứ s a n g p h ú c

th ư l ạ i r ằ n g : v iệ c ấ y là m u ố n g iả n g h ò a ch o a n h e m N ặc Ô ng

C h â n , c h ứ k h ô n g có ý g ì c ả . V ậ y x in đ ể V iệ t N a m x ử t r í t h ế n à o ,

463
T iê m L a (1) c ũ n g x i n t h u ậ n .

Q ua năm Q u í D ậ u ( 18 13 ) v u a T h ế tổ s a i quan tổng trín Gia

Đ ịn h th à n h Lê V ăn D uyệt đem hơn 1 0 . 0 0 0 quân, hội

đ ồ n g vớ i sứ n ư ớ c T iê m La, đưa N ặc ông C hân về nước.

Nước T iê m L a tu y k h ô n g d á m k h á n g c ự , nhưng vẫn lưu

q u â n ở lạ i g iữ t ỉn h B ắc t à m b o n ( B a t t a m b a n g ) , n ó i r ằ n g để đất

ấy p h on g cho các em N ặc ô n g C hân. Lê V ăn D uyệt mới viết thư

s a n g tr á c h n ư ớ c T iê m L a v ề đ iề u ấ y , q u â n T iê m mới rút v ể .
Lê V ăn D uyệt dâng sớ x in xây thành Nam Vang
(P h n o m p e n h ) v à th à n h L a L ê m . K h i n h ữ n g thành ấy xáy xong,
th ì v u a T h ế T ổ s a i N g u y ễ n V ăn đem 1 0 0 0 quân ờ
T h ụ y Ẽ T ĨX ÍỀ Í

lạ i b ả o h ộ n ư ớ c C h â n L ạp . T ừ đó q u yền bảo hộ Chán l ạ p l ạ i vể

nước ta .

10. Việc giao thiệp vói nước Hổng M ao

N ăm Q u í H ợ i ( 1 8 0 3 ) , n ư ó c H ồ n g M a o ( t ứ c l à A n h C á t L ợ i) s a i

sứ là ô n g R o b e r t đ e m đ ồ p h ư ơ n g v ậ t s a n g d â n g v à x i n c h o m ỏ cử a

hàn g buôn bán ở T rà Sơ n ^ lÌ Ị , th u ộ c Q u ả n g N a m . V u a T h ế T ổ

k h ô n g n h ậ n đồ, v à c ũ n g k h ô n g ch o m ở cử a h à n g . S a u người H ồng

M a o cò n đ ư a th ư s a n g h a i b a lầ n n ữ a , n h ư n g n g à i v ẫ n m ộ t n iể m

từ c h ố i k h ô n g c h ịu .

11. Việc giao thiệp vối nưóc Pháp lan tây

Đ ối vớ i P h á p th ì v u a T h ế T ổ cò n b iệ t n h õ n h ơ n , là v ì k h i

n g à i CÒĨ1 g i a n tr u â n , n g à i có n h ờ ô n g B á Đ a L ộ c đ e m H o à n g tử

C ả n h s a n g c ầ u cứ u ỏ b ê n nước P h á p . T u y sự k h ô n g th à n h như n g

ô n g B á Đ a L ộ c có đ em m ấ y n g ư ờ i s a n g g iú p n g à i. Đ ế n k h i xo n g

v iệ c đ á n h dẹp r ồ i, c ò n có C h a ig n e a u , V a n n ie r v à D e s p ia u là m

(1) Tức Thái Lan ngày nay.

464
q u a n t ạ i t r iề u , m à v u a T h ế T ổ c ũ n g c ó lò n g t r ọ n g đ ã i, c h o m ỗ i

người 5 0 lín h h ầ u , v à đ ế n b u ổ i c h ầ u t h ì k h ô n g b ắ t lạ y .

V ả t r o n g k h i v u a T b ế T ổ là m v u a ở n ư ớ c V iệ t N a m , t h ì N ã

Phá L u â n đ ệ n h ấ t ( N a p o lé o n I) là m v u a bên nước P h áp , đ an g

còn p h ả i đ á n h n h a u v ớ i c á c n ư ố c , c h o n ê n t à u P h á p c ũ n g k h ô n g

h ay đ i lạ i ở p h ía V iễ n đ ô n g n à y . Đ ế n k h i N ã P h á L u â n t h ấ t th ế ,

d ò n g d õ i n h à v u a c ũ l ạ i t r u n g h ư n g lê n , b ấ y g iờ s ự c h i ế n t r a n h

đã y ê n , th ì m ố i có t à u s a n g b u ô n b á n ở p h ư ơ n g Á n đ ô n g . N ă m

Đ in h Sử u (18 17 ), có c h iế c tà u "la P a ix ” c ủ a h iệ u B a lg u e r ie ,

S a r g e t e t C ie ch ở đ ồ h à n g s a n g b á n , n h ư n g m à n h ữ n g đ ồ h à n g

ấy, ngư ờ i V iệ t N a m t a k h ô n g d ù n g đư ợ c, lạ i p h ả i c h ỏ v ề . V u a

T h ế T ổ th a k h ô n g đ á n h th u ế . Q u a th á n g s á u n ă m ấ y , c h iế c t à u

b in h tê n là C y b è le của nước Pháp vào cử a Đ à N ẵng. Q uan

th u y ền trư ở n g là D e K e r g a r io n bá tư ớ c n ó i r ằ n g Pháp hoàng

L o u is xvm s a i s a n g x in t h i h à n h n h ữ n g đ iề u ư ốc c ủ a ô n g B á

Đa Lộc k ý n ăm 1 7 8 7 v ề v iệ c n h ư ờ n g c ử a Đ à N ẵ n g v à đ ả o C ô n

Lôn. V u a T h ế T ổ s a i q u an ra t r ả lờ i r ằ n g n h ữ n g đ i ề u ưốc ấ y

nước P h á p trư ớ c đ ã k h ô n g t h i h à n h t h ì n a y b ỏ , k h ô n g n ó i đ ế n

nữ a.

N ăm K ỷ M ã o ( 1 8 1 9 ) có c h iế c t à u b u ô n b a c ộ t t ê n là " R o s e "

v à " le H e n r i" v à o c ử a Đ à n ẵ n g . L ầ n n à y h à n g h ó a đ e m s a n g b á n

đư ợ c, l ạ i c h ở c h è v à lụ a v ề . N ă m ấy C h a ig u n e a u x in nghỉ ba

n ăm , đ e m vợ c o n x u ố n g t à u " le H e n r i" v ề P h á p .

12. Sự giết hại công thần

N h ữ n g ngư ời côn g th ầ n n hư N g u y ễn V ă n T h à n h và

Đ ặng T rầ n T hư ờ ng đ ề u b ị g iế t h ạ i t r o n g k h i v u a T h ế T ổ

còn đ a n g t r ị v ì.

N g u y ễ n V ă n T h à n h , n g u y ê n là n gư ờ i ở T h ừ a T h iê n , n h ư n g

v à o ở G i a Đ ịn h đ ã h a i b a đ ò i. T h e o v u a T h ế t ổ t ừ k h i n g à i m ố i

kh ở i b in h đánh Tây S ơ n , c h ịu h ế t m ọ i đ ư ờ n g k h ổ sở . S a u ra

465
đánh T ây S ơ n ở Q u i N h ơ n , lậ p đ ư ợ c c ô n g lớ n , đ ứ n g đ ầ u hàng

cô n g th ầ n .

K h i v u a T h ế T ổ r a lấ y B ắ c H à , t r iệ u ô n g r a là m t ổ n g trấn ,

g ia o c h o x ế p đ ặ t m ọ i v iệ c , c h ỉ có m ấ y n ă m m à đ ấ t B ắ c H à dược

y ê n t r ị. S a u v ề K in h là m chứ c tru n g q u ân .

Ô n g c ó h ọ c t h ứ c , c h o n ê n t r i ề u đ ì n h c ử l à m t ổ n g t à i v i ệ c là m

s á c h lu ậ t v à q u ố c sử .

N guyễn V ăn T hàn h có người con tê n là N guyễn V ản

T huyên îÿiJCnk t h i đ ậ u c ử n h â n , th ư ờ n g h a y là m th ơ đ ể g ia o du

v ó i n h ữ n g k ẻ v ă n s ĩ. B ấ y g iờ n g h e n g ư ờ i ỏ T h a n h H ó a là N g u y ê n

V ăn K h u ê v à N g u y ễ n Đ ứ c N h u ậ n I 5 t i § 7 ® c ó t i ế n g h a y ch ữ ,

V ăn T huyên là m b à i th ơ s a i tê n N guyễn T rư ơ n g H iệ u

cầm đ i m ớ i v à o c h ơ i.

B à i th ơ r ằ n g :

Văn đạo Ái châu đa tuấn kiệt,

H ư hoài trắc tịch dục cầu ty
Vô tăm cửu bảo Kinh sơn phác,
Thiện tướng phương tri Ký Bắc kỳ
u cốc hữu hương thiên lý viễn,
Cao cương minh phương cửu thiên tri
Thư hồi nhược đắc sơn trung tể,
Tá ngã kinh luân chuyển hóa ky.
D ịc h n ồ m là :

Ái châu nghe nói lắm người ìuiy,

Ao ước cầu hiền đã bấy nay
Ngọc Phác Kinh sơn tài sẵn có
Ngựa kỳ Ký bắc biết lâu thay
Mùi hương hang tối xa nghìn dặm.
Tiếng phượng gò cao suối chín mây
Sơn tể phen này dù gặp gỡ,
Giúp nhau xoay đổi hội cơ này.

466
 T ư ở n g b à i th ơ n à y c h ẳ n g q u a là lò i lẽ c ủ a n g ư ờ i t h iế u n iê n

nói n g ô n g m à t h ô i, k h ô n g n g ờ t ê n H iệ u đ ư a c h o N g u y ễ n H ữ u

N ghị ỈÃịùằề x e m , H ữu N g h ị x u i tê n H iệ u đi cáo với L ê V ăn

D u yệt. L ê V ă n D u y ệ t v ố n g h é t N g u y ễ n V ă n T h à n h , n a y t h ấ y b à i

th ơ n à y , n ắ m lấ y đem vào tâ u vua, vua sai bắt N guyễn V ăn

T huyên đem b ỏ n g ụ c . B ấ y g iờ t r i ề u t h ầ n c ó n h i ề u n g ư ờ i b ẻ t ộ i

ôn g T h à n h . M ộ t h ô m b ã i t r iề u r ồ i, ô n g T h à n h c h ạ y th e o n ắ m lấ y

áo v u a m à k ê u k h ó c r ằ n g : " T h ầ n t h e o b ệ h ạ t ừ th u ở n h ỏ đ ế n b â y

g iò , n a y k h ô n g c ó t ộ i g ì m à b ị n g ư ờ i t a c ấ u x é , B ệ h ạ n õ l ò n g n à o

n gồi n h ìn đ ể n g ư ờ i t a g iế t t h ầ n m à k h ô n g c ứ u ? " V u a T h ế T ổ g iậ t

áo r a đ i v à o c u n g , r ồ i từ đ ó c ấ m k h ô n g c h o ô n g T h à n h v à o c h ầ u

n ữ a , v à s a i L ê V ă n D u y ệ t đ e m c o n N g u y ễ n V ă n T h à n h r a t r a h ỏ i,

b ắ t p h ả i n h ậ n tộ i. N g u y ễ n V ă n T h à n h sợ tộ i, u ố n g th u ố c đ ộ c m à

c h ế t, c ò n N g u y ễ n V ă n T h u y ê n t h ì p h ả i c h é m .

Đ ặng T rần Thường ngưòi ỏ Chương Đức (tứ c là

h u y ệ n C h ư ơ n g M ỹ , t ỉ n h H à Đ ô n g b â y g iờ ) c ó t à i v ă n h ọ c , t r ố n

T ầ y S ơ n v à o G i a Đ ịn h t h e o g iú p v u a T h ế T ổ là m đ ế n B in h bộ

th ư ợ n g t h ư . S a u v ì là m g ia n sắc p h o n g th ầ n cho H o àn g N g ũ

P h ú c là tư ớ n g n h à T r ịn h v à o b ậ c p h ú c t h ầ n , t r iề u đ ìn h là m án

p h ả i tộ i c h é m . N h ư n g r ồ i lạ i đ ư ợ c t h a . Đ ặ n g T r ầ n T h ư ò n g v ố n

có h iề m v ớ i L ê C h ấ t , c h o n ê n L ê C h ấ t m ớ i b ớ i n h ữ n g v i ệ c n h ư l à

k h i r a co i tà o b in h ỏ B ắ c th à n h , có c h iế m g iữ đ ầ m a o v à ẩ n lậ u

đ in h đ i ề n ,... L ạ i b ị b ắ t b ỏ n g ụ c v à x ử p h ả i t ộ i g i ả o .

T ư ơ n g t r u y ề n r ằ n g Đ ặ n g T r ầ n T h ư ờ n g ở t r o n g n g ụ c có là m

b à i " H à n v ư ơ n g tô n p h ú " b ằ n g q u ố c â m đ ể v í m ìn h n h ư H à n T ín

đời H á n .

13. Xét công việc của vua Thế Tổ

V u a T h ế T ổ là ô n g v u a có t à i tr í, r ấ t k h ô n n g o a n , tro n g 2 5

n ă m tr ò i, c h ô n g n h a u v ớ i T â y S ơ n , t r ả i b a o n h iê u lầ n h o ạ n n ạ n ,

467
t h ế m à k h ô n g b a o g iò n g ã lò n g , c ứ m ộ t n iể m lo s ự k h ô i phục

N g à i l ạ i có c á i đ ứ c t ín h r ấ t tố t c ủ a n h ữ n g k ẻ lậ p n g h i ệ p lớ n , u

c á i đ ứ c t í n h b i ế t c h ọ n n g ư ờ i m à d ù n g , k h i ế n c h o n h ữ n g k è hàc

k iệ t ai cũng nức lò n g m à th e o g iú p . Bởi vậy cho nên khônf

n h ữ n g l à n g à i k h ô i p h ụ c đ ư ợ c n g h i ệ p c ũ , m à l ạ i t h ố n g n h ấ t được

sơ n h à , v à s ử a s a n g đ ư ợ c m ọ i v iệ c , là m c h o n ư ố c t a l ú c b ấ y giò

th à n h m ộ t n ư ố c cư ờ n g đ ạ i, từ xư a đến n a y , c h ư a b a o g i ò từ n g

th ấ y .

Công nghiệp của ngài th ì to thật, tài trí của ngài thì cao
th ật, như n g chỉ hiềm có một điều là khi công việc xong rồi, ngài
k h ôn g bảo toàn cho những công thần, mà lại lấy những chuyện
nhỏ n h ặ t đem giết h ại nhũng người có công với ngài, khiến cho
h ậu th ế ai xem đến những chuyện ấy, cũng nhớ đến vua Hán
Cao, và lạ i thỏ dài mà thương tiếc cho những người ham mê hai
chữ công danh v ề đời áp ch ế ngày xưa.
V u a T h ế Tổ m ất năm K ỷ M ão ( 1 8 1 9 ) , t r ị v ì đ ư ợ c 1 8 nảm ,

t h ọ 5 9 t u ổ i , m iế u h i ệ u l à T h ế t ổ C a o h o à n g đ ế i S f f l B jl L 'f ö

468
 CHƯƠNG n

TH Á N H TỔ
(1820 - 1840)

Niên hiệu: Minh M ệnh ^ ^ .

1. Đức độ vua Thánh tổ

2. Việc chính trị trong nước
3. Nội các
4. Cơ mật viện
5. Tồn n h ă n p h ủ
6. Quan chế
7. Đ ặt tổng đốc, tuần p h ủ ở các tỉnh
8. Lương bổng của các quan
9. Tiền dưỡng liêm
10. Sư học hành thi cử
11. Sách vờ
12. Việc sửa sang phong tục
13. Nhà dưỡng tế
14. Việc đinh điền và thuế má
15. Việc võ bị.

I. Đức độ vua Thánh Tổ

T h á n g G iê n g n ă m C a n h T h ìn ( 18 2 0 ) , H o à n g th á i tử h ú y là

D ảm H í lê n n g ô i, đ ặ t n iê n h iệ u là M in h M ệ n h

V u a T h á n h t ổ là m ộ t ô n g v u a c ó tư c h ấ t m in h m ẫ n , c ó t ín h

469
h iế u h ọ c v à lạ i h a y là m ; p h à m có v iệ c g ì, n g à i c ũ n g xem xét đến,
v à có c h â u p h ê rồ i m ớ i đư ợ c th i h à n h .

N g à i t in h th â m N ầo học, sù n g đ ạ o K h ổ n g M ạ n h , c h o nên

k h ô n g ư a đ ạ o m ớ i, c h o l à m ộ t t ả đ ạ o l ấ y t r ờ i t h á n h r a m à là m

m ê h o ặ c lò n g d â n . B ỏ i v ậ y , n g à i m ớ i n g h iê m cấm và t r ừ n g trị

n h ữ n g n g ư ờ i th e o đ ạ o G ia tô .

V ề sau có n h iề u n h à là m sử , v ì ý r i ê n g m à c h o n g à i là bạo

q u â n , th ì t h iế t tư ở n g đ iề u ấ y k h ô n g h ợ p v ớ i lẽ c ô n g b ằ n g .

P h ả i b iế t r ằ n g nước ta từ xư a đến n a y , đ iể u g ì c ũ n g th e o

N h o g iá o , lấ y t a m c ư ơ n g n g ũ th ư ờ n g là m c ã n b ả n c h o B ự ố n ỏ.

V u a tô i, c h a con , vợ ch ồ n g, ấ y là cái khóa lu â n lý của xã hội

m ìn h . A i t h á o c á i k h ó a ấy ra t h ì c h o l à k h ô n g p h ả i lo à i ngư ời

n ữ a . V ậ y c o n p h ả i t h e o c h a , t ô i p h ả i t h e o v u a , a i t r á i v ớ i c á i dạo

ấ y r a p h ả i tộ i n ặ n g , đ á n g c h é m g iế t.

L ú c t r o n g n ư ớ c m ìn h từ v u a q u a n c h o c h í d â n sự , a i a i cũng

lấ y c á i lý tư ở n g ấ y là m p h ả i, là m hay hơn cả, m à lạ i th ấ y có

n g ư ờ i b ỏ đ i t h e o đ ạ o k h á c , n ó i n h ữ n g c h u y ệ n m à l ú c b ấ y g iờ lạ i

k h ô n g m ấ y n gư ờ i h iể u r õ r a t h ế n à o t h ì t ấ t c h o l à t h e o t ả đạo,

là m h ư h ỏ n g c á i p h o n g t ụ c h a y c ủ a m ìn h . B ở i v ậ y c h o n ê n n h à

v u a m ớ i c ấ m , k h ô n g c h o n g ư ờ i t r o n g n ư ớ c đ i t h e o đ ạ o m ớ i.

M ột ông vu a n g h iê m khắc như T hánh tổ m à cấm không

đư ợ c th ì t ấ t là p h ả i g iế t. T r o n g k h i c ấ m v à g iế t n h ư v ậ y , là v ẫ n

tư ở n g m ìn h là m v iệ c b ổ n phận là m vua của m ì n h , c h ó c ó b iế t

đ â u là m ìn h là m sự t h iệ t h ạ i c h o d â n c h o nư ớ c.

V ả , b a o g iờ c ũ n g v ậ y , h ễ n g ư ờ i t a đ ã s ù n g t í n m ộ t t ô n g g iá o

n à o , t h ì t ấ t c h o c á i t ô n g g i á o c ủ a m ìn h là h a y h ơ n , v à c h o người

t h e o t ô n g g iá o k h á c l à t h ù n g h ịc h v ớ i m ìn h , r ồ i h ễ có q u y ể n th ế

là là m t h ế n à o c ũ n g d ù n g c á c h m à h à h iế p n g ư ờ i k h á c đ ạ o với

m ìn h . C ũ n g v ì lẽ ấy , cho n ên ngày trư ớ c v u a P h ilip p e n nước

Ip h a n h o , v u a L o u is X I V n ư ố c P h á p L a n T â y g i ế t h ạ i b a o n h iê u

470
người t r o n g n ư ớ c. M à c h ắ c r ằ n g lú c b ấ y g iò c á c ô n g ế y cũng

tư ỗ n g l à m ìn h l à m đ iể u p h ả i, ch ớ c ó b iế t đ â u là m ìn h là m đ iề u

t r ố i lẽ .
vẫn b iế t r ằ n g sự g iế t đ ạ o là sự k h ô n g là n h , n h ư n g p h ả i

h iể u c á i t r í n ã o n g ư ờ i V i ệ t N a m t a lú c b ấ y g iò , k h ô n g r õ c á i t ô n g

chỉ đ ạ o T h iê n c h ú a r a t h ế n à o , ch o n ê n d ẫ u k h ô n g p h ả i là v u a

T h án h tổ n ữ a, th ì ô n g v u a k h á c c ũ n g k h ô n g c h ắ c đ ã trá n h k h ỏ i

c ố i lỗ i g i ế t đ ạ o ấ y .

N hà là m sử lạ i đổ cho vua Thánh tổ g iế t N guyễn V ăn

T hành, so n g x é t tro n g các tru y ệ n n h ư sá c h Thực lục chính biên

và sách Đại Nam chính biên liệt truyện, th ì ch ỉ th ấ y ch ép rằ n g

N g u y ễ n V ă n T h à n h b ị tộ i p h ả i u ố n g th u ố c đ ộ c m à tự tử n ă m G ia

L o n g th ứ 1 5 m à t h ô i. C ò n n h ư v ụ á n L ê V ă n D u y ệ t v à L ê C h ấ t

th ì có h ẹ p h ò i t h ậ t , n h ư n g k h i c á c ô n g ấ y đ ã m ấ t r ồ i, v à lạ i v ì có

tê n K h ô i k h ở i lo ạ n c h o n ê n m ớ i t r u y tộ i h a i ô n g ấ y m à là m án,

ch ứ lú c h a i ô n g ấ y c ò n s ố n g , t h ì v u a T h á n h t ổ , t u y c ó b ụ n g n g h i

ngờ, n h ư n g v ẫ n k h ô n g b ạ c đ ã i.

V iệ c n g à i g iế t c h ị d â u là b à vợ H o à n g tử C ả n h v à c á c c h á u ,

th ì k h ô n g t h ấ y s á c h n à o c h é p c ả , c h ỉ t h ấ y m ộ t đ ô i n g ư ờ i t r u y ề n

n g ô n n h ư t h ế m à t h ô i. V ậ y v iệ c ấ y th ự c h ư t h ế n à o k h ô n g rõ .

C ò n v iệ c k h ô n g b iế t g ia o th iệ p v ớ i c á c n ư ớ c n g o ạ i d ư ơ n g, th ì

k h ô n g p h ả i l à c á i lỗ i r i ê n g m ộ t m ìn h n g à i. L ú c b ấ y g iò n g ư ờ i

m ìn h a i c ũ n g c h ỉ b i ế t c ó n ư ó c T à u l à v ă n m i n h h ơ n , c ò n t h ì c h o

là m a n d i c ả . P h ỏ n g s ử c ó a i l à n g ư ờ i b i ế t m à n ó i ỏ t h i ê n h ạ c ò n

có n h iề u n ư ớ c v ă n m in h h ơ n n ữ a c ũ n g k h ô n g a i t in . B ỏ i t h ế , h ễ

t h ấ y n g ư ờ i n g o ạ i q u ố c v à o n ư ớ c m ìn h , t h ì k h ô n g n h ữ n g là sợ có

sự p h ả n t r ắ c v à sợ đ e m đ ạ o m ó i v à o n ư ớ c m à t h ô i, l ạ i c ò n sợ lâ y

p h ả i c á i p h o n g tụ c d ã m a n n ữ a , ch o n ê n k h ô n g m u ố n g ia o th ô n g

vớ i n g o ạ i q u ố c là m g ì. N h ư t h ế t h ì c ó n ê n r i ê n g t r á c h m ộ t m ìn h

ai kh ôn g?
C á i n g h ĩa v ụ n g ư ờ i là m sử , tư ỏ n g n ê n k ê c ứ u c h o tư ờ n g tậ n ,

471
r ồ i c ứ s ự t h ự c m à n ó i , c h ứ k h ô n g n ê n l ấ y l ò n g y ê u g h é t c ù a m in h

m à xét đoán. D âu n g ư ờ i m ìn h g h é t m à có là m đ iể u p h à i , m ìn h

c ũ n g p h ả i k h e n ; n g ư ờ i m ìn h y ê u m à có là m đ iể u t r á i , m ìn h cũ n g

p h ả i c h ê . V u a T h á n h T ổ l à m ộ t ô n g v u a c h u y ê n c h ế , t ấ t t h ế nào

c ũ n g có n h iề u đ iề u s a i lầ m v à có n h iề u đ iể u tà n á c , n h ư n g xét

cho kỹ, th ì th ậ t n g ài cũ n g c ó l ò n g v ì n ư ớ c l ắ m . T r o n g , lo s ử a

s a n g m ọ i v iệ c , là m t h à n h r a n ề n n ế p c h ỉ n h t ề , n g o à i , đ á n h T iê m

d ẹ p L à o , là m cho nước k h ô n g đ ến nỗi k ém hèn.

V ậy cứ b ìn h tĩn h m à xé t, th ì d ẫ u n g à i k h ô n g đ ư ợ c là ông

anh q u â n n ữ a , th ì c ũ n g k h ô n g p h ả i là ô n g v u a tầ m th ư ờ n g ; cứ

xem c ô n g v iệ c c ủ a n g à i là m th ì h iể u rõ .

2. V iệ c chính trị trong nưóc

V u a T hán h Tổ đã 30 t u ổ i m ớ i lê n n g ô i v u a , c h o n ê n v iệ c

tr iề u c h ín h n g à i đ ã a m h i ể u l ắ m . V i ệ c g ì n g à i c ũ n g m u ố n b iế t.

C ó k h i x o n g b u ổ i c h ầ u r ồ i, n g à i đ ò i m ộ t v à i q u a n đ ạ i t h ầ n lê n

b à n m ọ i v iệ c k in h lý v à h ỏ i n h ữ n g sự tíc h đờ i x ư a , n h ữ n g n h ân

v ậ t v à p h o n g tụ c ở c á c n ư ớ c x a lạ . N g à i c h ă m xem x é t m ọ i v iệ c ,

c ó k h i đ ê m t h ắ p đ è n x e m c h ư ơ n g , sớ , đ ế n t r ố n g h a i , t r ố n g b a m ới

th ô i. T h ư ờ n g n g ư ờ i n g à i n ó i v ớ i c á c q u a n r ằ n g : L ò n g n gư ờ i ai

c ũ n g m u ố n ỏ y ê n , m à k h ô n g m u ố n s i n h s ự r a đ ể t h a y đ ô ì lu ô n ,

n h ư n g l ú c t r ẻ m ạ n h m à k h ô n g s ử a s a n g m ọ i v i ệ c , t h ì r ồ i đ ế n lú c

g ià y ế u , m ỏ i m ệ t c ò n là m g ì đư ợ c. B ở i v ậ y c h o n ê n tr ẫ m không

dám l ư ờ i b i ế n g l ú c n à o . (1)

ở tr o n g tr iề u , th ì n g à i đ ặ t th ê m r a c á c tự v à c á c v iệ n K

B â y g iò c ó N ộ i c á c v à C ơ m ậ t v iệ n fêỉ$ĩfỊx l à q u a n t r ọ n g hơn

cá.

(1) M inh M ệnh chính yếu, quyển c ầ n chính.

472
3. Nội c á c
Đ ờ i v u a T h ế tổ đ ã đ ặ t T h ị th ư v iệ n f ê l S r S t l à m c h ố n cơ y ế u ở

tro n g đ iệ n , đ ể c ó đ iề u g ì t h ì v u a h ỏ i h a n v à là m c á c v iệ c n h ư

b iể u , s á c h , c h ế , c á o , c h ư ơ n g , t ấ u , s ắ c , m ệ n h , Đ ạ i k h á i c ũ n g t ự a

hồ p h ò n g b í th ư c ủ a v u a v ậ y .

N ăm C a n h T h ìn ( 18 2 0 ) là n ă m M in h M ệ n h nguyên n iê n ,

v u a T h á n h T ổ c ả i là m V ă n th ư p h ò n g ; đ ế n n ă m M in h M ệ n h th ứ

m ười ( 18 2 9 ) , đ ổ i là m N ộ i c á c Ị?3[ y i, l ấ y q u a n t a m tứ p h ẩ m ở các

bộ, v iệ n , v à o q u ả n E n h m ọ i v iệ c .

4. Cơ một viện
N ăm G iá p N g ọ ( 18 3 4 ) là n ă m M in h M ệ n h th ứ 1 5 , n h â n v ì

v iệ c q u â n q u ố c cơ y ế u l à v i ệ c r ấ t q u a n t r ọ n g , v u a T h á n h T ổ m ớ i

th e o n h ư K h u m ậ t v iệ n n h à T ố n g v à Q u â n cơ x ứ n h à T h a n h m à

ch â m chư ớ c đ ặ t r a C ơ m ậ t v iệ n IMtẽĨtỉ,, c h o có t r á c h n h iệ m r iê n g .

C ác q u a n đ ạ i t h ầ n s u n g ch ứ c tr o n g v iệ c ấ y t h ì d ù n g 4 v iê n , v ă n

võ từ t a m phẩm trở lê n , p h ụ n g c h ỉ k é n d ù n g . T h u ộ c v iê n t h ì có

v iê n n g o ạ i la n g , c h ủ s ự , t ư v ụ , b iê n t u , đ ề u k é n ồ t r o n g c á c b ộ

v iệ n r a b ổ s u n g . C á c q u a n đ ạ i t h ầ n ở C ơ m ậ t v i ệ n c ó đ ặ c c h i c h o

đeo k im b à i đ ể p h â n b iệ t v ớ i c á c q u a n k h á c . K im b à i k h ở i đ ầ u có

từ đ ấ y .

5. Tôn nhân phủ

N ăm B ín h T hân (18 3 6 ) là năm M in h M ệnh th ứ 17 , vu a

T h á n h tổ đ ặ t r a T ô n n h â n p h ủ # A i ĩ ĩ v à đ ặ t q u a n ch ứ c đ ể coi

m ọi v iệ c ở tr o n g h ọ n h à v u a .

N h à v u a th ờ t iê n t ổ c ó 7 m iế u : n h ữ n g m iế u p h í a t ả g ọ i l à

c h i ê u H g, n h ữ n g m i ế u p h í a h ữ u g ọ i l à m ụ c @ C on ch áu các dòng

c h iê u h a y l à m ụ c p h ả i p h â n b iệ t c h i n à o r a c h i ấ y .

Đ ặ t t ô n n h â n l ệ n h m ộ t n g ư ờ i, t ả h ữ u t ô n c h í n h h a i n g ư ờ i, t ả

473
h ữ u tô n n h â n h a i n g ư ờ i, đ ể c o i v i ệ c h o à n g tộ c và việc phân biệt
t ự h à n g c h i ê u h à n g m ụ c , g h i c h é p h à n g lư ợ t n g ư ờ i thản người 80,
v i ệ c n u ô i n ấ n g v à c ấ p t ư ố c lộ c c h o m ọ i n g ư ờ i t r o n g h o à n g tộc; lạ i
đ ặ t r a h ữ u t ô n k h a n h h a i n g ư ờ i, t ả h ữ u t á lý hai n g ư ờ i , để c o i thứ
t r ậ t m ọ i n g ư ờ i tô n t h ấ t v à v iệ c c ấ p d ư õ n g c h o k è c ô ấ u , g i ú p đõ

n h ữ n g v i ệ c t a n g h ô n V.V ..

6. Quan ch ế
Vua Thánh tổ lại đặt các phẩm câ'p, quan chế, từ nhất phẩm
đến cửu phẩm, mỗi phẩm chia ra làm chánh và tòng hai bậc.
Chánh nhất phẩm
Văn: Cần chính điện đại học sĩ W]ỉỉ&ẵ'Ả^ệ^:, Văn minh
điện đại học sĩ Võ hiển điện đại học sĩ
dr, Đông các đại học sĩ
Võ: N gũ q u ầ n Đ ô t h ố n g t h ủ đ ô - t h ố n g c h ư ở n g p h ủ Bự Ä S

mmmấmêm.
Tòng nhất phẩm
Văn: Hiệp biện đại học sĩ
Võ: Ngũ quân Đô thống phủ đô thống
Chánh nhị phẩm
Văn: Thượng thư, tổng đốc, tả hữu đô ngự sử.
Võ: Thống chế, đề đốc.
Tòng nhị phẩm
Văn: Tham tri, tuần phủ, tả hữu phó đô ngự sử
Võ: Chưởng vệ, khinh xa đô úy, đô chỉ huy sứ, phó để đốc.
Chánh tam phẩm:
Văn: Chưởng viện học sĩ, thị lang, đại lý tự khanh, thái
thường tự khanh, bố chính sứ, trực học sứ, thông chính sứ,
thiêm sự, phủ doãn.
474
w

Võ: N h ấ t đ ẳ n g t h ị v ệ , c h ỉ h u y sứ , t h â n c ấ m b in h v ệ ú y , lã n h

I binh.
Tòng tam phẩm
Văn: Q u a n g lộ c t ự k h a n h , t h á i b ộ c t ự k h a n h , t h ô n g c h í n h
phó sứ .
Võ: B in h m ã sứ , t in h b in h v ệ ú y , t h â n c ấ m b in h p h ó v ệ ú y ,
phó lã n h b in h , k iê u k ỵ đ ô ú y , p h ò m ã đ ô ú y .

Chánh tứphẩm
Văn: H ồ n g lô t ự k h a n h , đ ạ i l ý t ự t h i ế u k h a n h , t h á i t h ư ờ n g t ự

th iế u k h a n h , t ế t ử u , l a n g t r u n g , t h ị đ ộ c h ọ c s ĩ, t h i ế u t h i ê m s ự , t h á i

y v iệ n sứ , t à o c h ín h s ứ , p h ủ t h ừ a , á n s á t sứ .

Võ: Q u ả n cơ , n h ị đ ẳ n g t h ị v ệ , b in h m ã p h ó s ứ , t in h b in h p h ó

vệ ú y, th à n h th ủ u ý.

Tòng tứphẩm
Văn: Q uang lộ c t ự th iế u k h a n h , t h á i b ộ c tự th iế u khanh

ch ư ồ n g ấ n , c ấ p s ự t r u n g , t h ị g iả n g h ọ c s in h , k in h k ỳ đ ạ o n g ữ sử ,

tư n g h i ệ p , t ừ t ế s ứ , q u ả n đ ạ o .

Võ: P h ó q u ả n cơ , t u y ê n ú y s ứ , k ị đ ô ú y .

Chánh ngũ phẩm

Văn: H ồ n g lô t ự t h i ế u k h a n h , g i á m s á t n g ự s ử , h à n l â m v iệ n

th ị độc, v iê n n g o ạ i la n g , trư ở n g sử , từ t ế p h ó sứ , n g ự y , g iá m

ch án h , tà o c h á n h p h ó sứ , đ ốc h ọc, p h ó q u ả n đ ạo.

Võ: T am đẳng th ị v ệ, th â n cấm b in h chánh đ ộ i trư ở n g ,

phòn g th ủ u ý.

Tòng ngũ phẩm:

Văn: H à n lâ m v iệ n t h ị g iả n g , h à n lâ m v iệ n t h ừ a c h ỉ, m iế u

la n g , g i á m p h ó , p h ó t r ư ở n g s ử , p h ó n g ự y , t r i p h ủ .
Võ: Tinh binh chánh độ, tứ đẳng thị vệ, thân cấm binh
c h á n h đ ộ i t r ư ở n g s u ấ t đ ộ i, t u y ê n p h ó s ứ , p h i k ị ú y .

475
 Chánh lục phẩm
Văn: H àn lâ m v iệ n trư ớ c tác, c h ù sự , đ ồ n g tn p h ù . k in h

h u y ệ n , tr i h u y ệ n , y t ả v iệ n p h á n , n g ũ q u a n c h á n h .

Võ: N gũ đẳng th ị v ệ , cẩm y h iệ u ú y , tin h b in h chánh đội

t r ư ở n g s u ấ t đ ộ i, t h ổ b in h c h á n h đ ộ i, trợ q u ố c la n g .

Tòng lục phẩm

Văn: H à n lâ m v iệ n t u s o ạ n , t r i h u y ệ n , t r i c h â u , m iế u th ừ a ,

h ọ c c h á n h , th ô n g p h á n , th ổ tr i p h ủ , y h ữ u v iệ n p h á n .

Võ: T hân cấm b in h chánh đ ộ i trư ở n g , ân kị úy, t h ổ b in h

c h á n h đ ộ i t r ư ở n g s u ấ t đ ộ i.

Chánh thất phẩm

Văn: H à n lâ m v iệ n b iê n t u , tư v ụ , lụ c s ự , g iá m t h ừ a , g iá m

lin h đ à i la n g , g iá o t h ụ , k in h lịc h .

Võ: T hân cấm b in h chánh đội trư ở n g , nội tạ o tư ch ánh

tư ợ n g , t in h b in h c h á n h đ ộ i trư ở n g .

Tòng thất phẩm:

Văn: H à n lâ m v iệ n k iể m t h ả o , y c h á n h , t in h lin h đ à i la n g ,

th ổ tri h u y ệ n , tri c h â u .

Võ: T i n h b in h đ ộ i trư ở n g , p h ụ n g â n ú y , d ịc h th ừ a , tò n g thất

phẩm t h iê n h ộ , n ộ i t ạ o p h ó tư tư ợ n g .

Chánh bát phẩm:

Văn: H à n l â m v i ệ n đ i ể n t ị c h , h u ấ n đ ạ o , c h á n h b á t p h ẩ m th ơ

lạ i.

Võ: C hánh bát phẩm đ ộ i trư ở n g , c h á n h bát phẩm bá hộ,

d ịc h m ụ c , c h á n h b á t p h ẩ m c h á n h tư tư ợ n g .

Tòng bát phẩm

Văn: H à n lâ m v iệ n đ iể n b ạ , y p h ó , tò n g b á t p h ẩ m th ơ lạ i.

476
 V o : T ò n g b á t p h ẩ m đ ộ i tr ư ở n g , t ò n g b á t p h ẩ m b á lộ , t h ừ a â n

ú y , tò n g b á t p h ẩ m p h ó tư tư ợ n g .

Chánh củu phẩm

Văn: H àn lâ m v iệ n c u n g p h ụ n g , c h á n h cử u p h ẩ m th ơ lạ i,

th á i y y c h á n h , tự th ừ a , p h ủ lạ i m ụ c.

Võ: C hánh cử u phẩm đ ộ i trư ở n g , p h ủ lệ m ục, ch á n h cử u

p h ẩ m b á h ộ , c h á n h c ử u p h ẩ m tư ợ n g m ụ c .

Tòng củu phẩm

Văn: H à n lâ m v iệ n đ ã i c h iế u , tò n g c ử u p h ẩ m th ơ lạ i, t ỉn h y

s in h , h u y ệ n l ạ i m ụ c , c h á n h t ổ n g .

Võ: T ò n g c ử u p h ẩ m đ ộ i trư ở n g , tô n g c ử u p h ẩ m b á h ộ , h u y ệ n

lệ m ụ c , t ò n g c ử u p h ẩ m t ư ợ n g m ụ c .

7. Đạt tổng đốc, ỉuần phủ ỏ c á c tỉnh

N g u y ê n trư ớ c nư ớ c N a m t a c h ia r a là m từ n g tr ấ n , có q u a n

T rấ n th ủ , h a y là q u a n L ư u t r ấ n đ ể co i v iệ c tr o n g t r ấ n . T ừ đời

G ia L o n g trở đ i, ở B ắ c t h à n h v à G i a Đ ịn h t h à n h đ ặ t q u a n T ổ n g

tr ấ n v à q u a n H iệ p t r ấ n , đ ể c o i v iệ c q u â n v à v iệ c d â n tr o n g c ả

to à n xứ .

Đ ến n ăm T â n M ã o ( 1 8 3 1 ) là n ă m M in h M ệ n h th ứ 12 , vu a

T h á n h T ổ m ố i t h e o lố i n h à T h a n h , đ ổ i t r ấ n là m t ỉn h v à đ ặ t c h ứ c

tổ n g đ ố c I f , # , t u ầ n p h ủ b ố c h ín h s ứ ?P IE {Ể > á n s á t s ứ v à

lĩn h b in h f l Ä .

T ổ n g đ ố c t h ì c o i v iệ c q u â n , v iệ c d â n , k h ả o h ạ c h quan lạ i,

sử a s a n g b ò c õ i ở t r o n g h ạ t ; t u ầ n p h ủ t h ì c o i v iệ c c h in h t r i, g iá o

d ụ c v à g iữ g ì n p h o n g t ụ c ; bô" c h í n h s ứ t h ì c o i v i ệ c t h u ế m á , đ i n h

đ iề n , lín h t r á n g v à t r iề u đ ìn h có â n t r ạ c h h a y là c ấ m lệ n h đ iề u

g ì, t h ì p h ả i t u y ê n c h o m ọ i n ơ i b i ế t ; á n s á t sử t h ì co i v iệ c h ìn h
lu ậ t v à k iê m c ả v iệ c tr ạ m d ịc h b ư u c h ín h ; lĩn h b in h t h ì c h u y ê n

co i b in h lín h .

477
 Từ tu ầ n phủ trở x u ố n g đ ề u p h ả i th e o lệ n h quan tổ n g dốc.

T h ư ờ n g th ì tỉn h n à o lớ n , c ó l ắ m v iệ c q u a n trọ n g m ới đ ật Tổng

đốc đ ể q u ản t r ị c ả h a i b a tìn h . C ò n n h ữ n g t ỉn h n h ò th i ch i dật

t u ầ n p h ủ l à q u a n đ ầ u t ỉ n h (1)

8. Lưong bổng củ a c á c quan viên

N ăm K ỷ H ợ i ( 18 3 9 ) là n ă m M in h M ệ n h th ứ 2 0 , v u a T h á n h

T ổ đ ịn h lư ơ n g b ổ n g đ ồ n g n iê n v à tiề n x u â n p h ụ c củ a các quan

V ie n .

Chánh nhất phám : t iề n 400 quan, gạo 300 p h ư ơ n g , tiể n

xu ân phục 70 quan,

Tòng nhất phàm : t iề n 300 quan, gạo 250 p h ư ơ n g , tiể n

xu ân phục 60 quan,

Chánh nhị phẩm : tiề n 250 quan, gạo 200 p h ư ơ n g , tiề n

xuân phục 50 quan

Tòng nhị phẩm : tiề n 18 0 quan , gạo 15 0 p h ư ơ n g , tiể n

xu ân phục 30 quan,

Chánh tam phẩm : tiề n 15 0 quan , gạo 12 0 p h ư ơ n g , tiể n

xuân phục 20 quan

Tòng tam phẩm : tiề n 12 0 quan, gạo 90 phươ ng, tié n

xu ân phục 16 qu an

Chánh tứ phẩm : tiề n 80 quan, gạo 60 phươ ng, tiể n

xu ân phục 14 q u an

Tòng tứ phẩm : tiề n 60 quan, gạo 50 phươ ng, tiể n

xuân phục 10 quan,

Chánh ngủ phẩm: tiề n 40 quan, gạo 43 phươ ng, tiể n

xu ân phục 9 quan.

(1) Đòi vua T hế Tổ nưốc Nam ta có 27 trấn, đến đời vua Thánh tổ đẠt
thêm 4 tỉnh nữa là Hưng Yên, Ninh Bình, Hà Tĩnh và An Giang, cà thày thành
ra 31 tỉnh.

478
 Tòng ngủ phẩm: tiề n 35 quan, gạo 30 phươ ng, tiề n

xuân phục 8 quan.

Chánh lục phẩm : tiề n 30 quan, gạo 25 phươ ng, tiề n

xu ân phục 7 quan.

Tòng lục phẩm: tiề n 25 quan, gạo 22 phươ ng, tiề n

xuân phục 6 quan

Chánh thất phẩm: tiề n 25 quan, gạo 20 phươ ng, tiề n

xu ân phục 5 quan

Tòng thất phẩm: tiề n 22 quan, gạo 20 phươ ng, tiề n

xu ân phục 5 quan

Chánh bát phẩm: tiề n 20 quan, gạo 18 phươ ng, tiề n

xu ân phục 5 quan.

Tòng bát phẩm: tiề n 20 quan, gạo 18 phươ ng, tiề n

xu ân phục 4 quan.

Chánh cửu phẩm: tiề n 18 quan, gạo 16 phươ ng, tiề n

xu ân phục 4 quan

Tòng cửu phẩm: tiề n 18 quan, gạo 16 phươ ng, tiề n

xu ân phục 4 quan.

Lại dịch binh m ỗi th á n g tiề n m ột quan, gạo m ột

tương: phương.
Hậu bổ: m ỗ i t h á n g tiề n 2 quan, gạo 2 phương.

Từ n h ất phẩm đ ến ta m phẩm , m ỗi n ăm h a i k ỳ tr ìn h g iấ y

h b ô n g ; tự tứ p h ẩ m đ ế n t h ấ t p h ẩ m , m ỗ i n ă m 4 lầ n , đ ế n t h á n g

31 m ù a x u â n h ạ , th u , đ ô n g , tr ìn h g iấ y lĩn h b ổ n g ; tự b á t cử u

ẩ m trở x u ô n g , t h ì cứ m ỗ i t h á n g đ ế n lĩn h m ộ t k ỳ .

T i ề n lư ơ n g b ổ n g c ủ a c á c q u a n v i ê n lú c b ấ y g iờ m à s o s á n h

i b â y g iờ t h ì t h ậ t l à í t ỏ i q u á . N h ư n g m à c h ắ c l à s ự ă n t i ê u

iở tr ư ớ c r ẻ r ú n g k h ô n g h ế t b a o n h iê u . N h à v u a l ạ i sợ n h ữ n g

ủ h u y ệ n t h iế u th ô n m à n h ũ n g lạ m c ủ a d â n , c h o n ê n m ỗ i n ă m

p h á t t h ê m t iề n d ư õ n g liê m .

479
9. Tiến dưõng liêm
T r i p h ủ : tố ì y ế u k h u y ế t ch o 5 0 q u a n , y ế u k h u y ế t 4 0 quan,

k h u y ế t 3 0 q u a n , g iả n k h u y ế t 2 5 q u a n .

Đ ồ n g t r i p h ủ : tố i y ế u k h u y ế t cho 50 quan, yếu k h u y ế t 40

q u a n , k h u y ế t 3 0 q u a n , g iả n k h u y ế t 2 5 q u a n .

T r i h u y ệ n , t r i c h â u , tố i y ế u k h u y ế t ch o 4 0 q u a n , y ế u khuyết

3 0 q u a n , t r u n g k h u y ế t 2 5 q u a n , g iả n k h u y ế t 2 0 q u a n .

10. Sự h ọc hành thi cử

V iệ c t r ị n ư ớ c c ầ n p h ả i có v ă n h ọ c, ch o n ê n từ đời v u a T hế

T ổ cũng đã lư u ý v ề v iệ c mở m ang sự học hành. Đ ến đời vu a

T h á n h t ổ t h ì n g à i l ạ i t r ọ n g s ự v ă n h ọ c l ắ m , n g à i t h ư ờ n g n ó i vớ i các

q u a n r ằ n g : đ ạ o t r ị n ư ớ c t h ì t r ư ớ c h ế t c ầ n p h ả i g â y l ấ y n h â n tà i.

B ỏ i v ậ y n g à i có lò n g y ê u d ù n g n h ữ n g n gư ờ i có v ă n h ọ c , c h o cốc

h ư ơ n g c ố n g v à o là m h à n h t ẩ u ở tr o n g l ụ c b ộ , đ ể h ọ c t ậ p v i ệ c c h ín h

tr ị. M ở Q u ố c tử g iá m c h o c á c g iá m s i n h đ ư ợ c lư ơ n g b ổ n g ờ

ă n học.

Đời vu a T h ế Tổ th ì c h ỉ có th i H ư ơ ng m à t h ô i, đến năm

N hâm N gọ (18 2 2 ) là năm M i n h M ệ n h t h ứ 3 , m ớ i m ỏ k h ó a th i

H ộ i, t h i Đ ìn h đ ể lấ y t iế n s ĩ, đ ế n n ă m M in h M ệ n h th ứ 1 0 (18 2 9 )

n h à v u a lạ i c h o n h ữ n g n g ư ờ i t r ú n g c á c h , n h ư n g k h ô n g cậ p phân,

đư ợ c đ ỗ p h ó b ả n g . P h ó b ả n g k h ở i đ ầ u có từ đ ấ y .

N g u y ê n trư ớ c cứ 6 n ă m m ộ t k h o a t h i, n a y đ ổ i lạ i là m 3 n ám

m ộ t k h o a , c ứ n ă m T í, N g ọ , M ã o , D ậ u t h i H ư ơ n g ; n ă m T h ìn , T u ấ t,

S ử u , M ù i t h i H ộ i, t h i Đ ìn h .

P h é p t h i t h ì v ẫ n t h e o n h ư đ ờ i G i a L o n g , n g h ĩa là k ỳ đ ệ n h ấ t:

k in h n g h ĩa ; k ỳ đ ệ n h ị: tứ lụ c ; k ỳ đ ệ t a m : t h i p h ú ; k ỳ đ ệ tứ : v ả n

s á c h . T rư ớ c a i đ ỗ ta m t r ư ờ n g , g ọ i l à s in h đ ồ , a i đ ỗ tứ tr ư ờ n g gọi

là h ư ơ n g c ô n g , n a y đ ổ i s in h đ ồ là t ú t à i h ư ơ n g c ố n g là cử

n h â n I P A - ••

480
 V u a T h á n h T ổ l à ô n g v u a t h ô n g m in h , n g à i v ẫ n b iế t 8ự học

Ị củ a n ư ớ c t a s a i lầ m , n h ữ n g s ĩ p h u t r o n g n ư ớ c c h ỉ h ọ c th e o lố i cử

n g h iệ p , n g h ĩ a l à c ố t h ọ c l ấ y t h i đ ỗ , c h ứ k h ô n g m ấ y n g ư ờ i c ó th ự c

! học. T h ư ờ n g n g à i n ó i c h u y ệ n v ớ i c á c q u a n r ằ n g : " L â u n a y k h o a

cử là m c h o n g ư ò i t a s a i l ầ m . T r ẫ m n g h ĩ v ă n chư ơ ng v ố n k h ô n g

có q u i c ủ n h ấ t đ ị n h , m à n a y n h ữ n g v ă n c ử n g h i ệ p c h ỉ c â u n ệ c á i

h ủ sá o , k h o e k h o a n g lẫ n v ớ i n h a u , b iệ t lậ p m ỗi n h à m ộ t lố i,

n h â n p h ẩ m c a o h a y t h ấ p d o tự đ ó , k h o a t r à n g lấ y h a i b ỏ c ũ n g d o

tự đ ó . H ọ c n h ư t h ế t h ì t r á c h n à o m à n h â n t à i c h ẳ n g m ỗ i n g à y

m ộ t k é m đ i. S o n g t ậ p lụ c đ ã q u e n r ồ i, k h ó đ ổ i n g a y được, về sau

n ên d ầ n d ầ n đ ổ i lạ i" . V u a T h á n h tổ t h ậ t là b iế t rõ c á i t ậ t c ủ a

n h ữ n g n gư ờ i đ i h ọ c ở tr o n g n ư ớ c ta , n h ư n g c h ỉ v ì th ó i q u e n lâ u

n g à y k h ó b ỏ . v ả l ạ i d ẫ u c ó m u ố n đ ổ i, t h ì d ễ th ư ờ n g c ũ n g k h ô n g

b iế t đ ổ i r a t h ế n à o c h o h a y h ơ n đ ư ợ c, c h o n ê n s ự h ọ c c ủ a m ìn h

vẫn n gu yên n h ư cũ.

11. Sách Vỏ
V u a T h á n h T ổ m ố i l ê n n g ô i, đ ã lo v i ệ c l à m s á c h v ở ; n g à i đ ặ t

r a Q u ố c s ử q u á n H S iÈ ê lí đ ể g ó p n h ặ t n h ữ n g c h u y ệ n l à m q u ố c s ử .

N g à i l ạ i lư u ý v ề v i ệ c t ư ở n g l ệ c h o n h ữ n g n g ư ò i là m r a s á c h v ỏ .

Bỏi v ậ y , n g à i x u ố n g c h iế u : h ễ a i tìm được s á c h c ũ , h a y là m ra

s á c h m ớ i, t h ì được b a n th ư ở n g . T ự đ ó ô n g T r ịn h H o à i Đ ứ c

d ân g sá ch : G ia Đ ịn h th ô n g c h í H /Ẽ & L /Ễ v à sách M in h Bột di

hoàn v ă n th ả o ông H oàng Công T ài dâng

m ột b ả n B ản tr iề u ngọc p h ả 2 bản K ỷ sự ông

C u n g V ă n H i I I 5 ; BỄ n g ư ờ i ỏ Q u ả n g Đ ứ c d â n g 7 q u y ể n K h a i q u ố c

cô n g n g h iệ p d iễ n c h í ô n g N g u y ễ n Đ ìn h C h ín h Et

S ĩ E n g ư ờ i T h a n h H ó a d â n g 3 4 q u y ể n M i n h lư ơ n g k h ả i c á o lụ c

t q lặ ; ô n g V ũ V ă n T iê u ã £ 3 t l i , n g ư ờ i Q u ả n g N g h ĩa , d â n g

m ộ t q u y ể n C ố s ự b iê n lụ c ÜLy Ä ỉằ o

481
 V u a T h á n h tổ lạ i s a i q u a n s o ạ n x o n g bộ Liệt thánh thực lục
tiề n b iê n #L~0íănỉế, bộ K h âm đ ịn h t iễ u b ìn h lư d n g k ỳ phỉ k h iu

p h ư ơ n g lư ợ c M # r Ể l ; ã 2 j «ẵ, còn sách của ngài soạn ra

có h a i b ộ là N g ự c h ế tiễ u b ìn h N a m k ỳ tắ c k h ẩ u thi tập J í $ỊH!j¥
v à N gự c h ế th i tậ p

12. V iệc sửa phong tục

M ấy năm v ể cu ố i đời v u a T h á n h tổ tro n g n ư óc lắm g i ặ c g i á ,
p h o n g t ụ c t h à n h r a k iê u b ạ c , d â n sự lắ m người cờ b ạ c rượu c h è
và hay m ê h oặc n h ữ n g tà g iá o . N h à v u a lấ y s ự ấ y l à m lo, b è n

so ạn ra 10 đ i ề u h u ấ n d ụ , b a n r a m ọ i n ơ i, đ ể d ạ y b ả o n g u d â n .

1 . Đ ô n n h â n lu â n trọ n g ta m c ư ơ n g n g ũ th ư ờ n g .

2. C h ín h tâ m th u ậ t là m v i ệ c g ì c ũ n g c ố t p h ả i g iữ

b ụ n g d ạ c h o c h ín h đ ín h t r o n g s ạ c h .

3. V ạ bản n g h iệ p g iữ b ổ n p h ậ n chăm nghể nghiệp

c ủ a m ìn h .

4 . T h ư ợ n g t iế t k iệ m c h u ộ n g đ ư ờ n g t iế t k iệ m

5 . H ậ u p h o n g t ụ c H ÍIS /ÍS : g iữ p h o n g t ụ c c h o t h u ầ n h ậ u .

6. H u ấ n tử đ ệ f ỉ | ^ p h ả i d ạ y b ảo con em .

7. S ù n g c h ín h h ọ c chuộng học đạo c h í n h .

8. G iớ i d â m t h ắ c r ă n g iữ n h ữ n g đ iề u g ia n t à d ả m d ụ c

9. T h ậ n p h á p th ủ : c ẩ n t h ậ n m à g iữ p h á p lu ậ t

1 0 . Q u ả n g th iệ n h ạ n h H tÌíÍT : rộng sự là m là n h .

N ăm B ín h T h â n ( 18 3 6 ) là n ă m M in h M ệ n h th ứ 1 7 , có quan

g iá m s á t n g ự sử là B ù i M ậ u T iê n d â n g 80 t â u r à n g ; "C ấ c

là n g ở n g o à i B ắ c th à n h n h iề u k ẻ h à o cư ờ n g t r á i p h é p , m à d án

t h ì b iế n g n h á c c h ỉ cờ b ạ c rư ợ u c h è ; v iệ c t ế lễ q u ỉ t h ầ n th ì h ay

dùng cách xa x ì, v iệ c t á n g th ế th ì ch u ộ n g đư ờng x a h o a , th â m

c h í có k ẻ b á n s ạ c h c ử a n h à cơ n g h iệ p đ ể đ ề n n ợ m iệ n g , t h ự c là

t r á i v ớ i n g h ĩa tư ơ n g b ả o tư ơ n g lâ n " .

482
 Vua T hánh Tổ bèn xuống c h iế u trách cứ các quan đ ịa

phương phải đem những đ iề u huấn dụ đã ban ra trư ớ c m à

k h u y ê n b ả o d â n sự , v à p h ả i c h u y ể n sứ c ch o tổ n g lý : h ễ t h ấ y a i

b iế n g n h á c r o n g c h ơ i c ò b ạ c r ư ợ u c h è , t h ì p h ả i c ấ m c h ì đ i. N h ữ n g

kẻ h à o c ư ò n g t r o n g là n g m à ỷ t h ế h ố n g h á c h đ iê u to a k iệ n tụ n g ,

chống cư ỡ n g v ớ i q u a n tr ê n , d â m d ọ a k ẻ b ìn h d â n , t h ì p h ả i th e o

phép m à tr ừ n g t r ị. C ò n n h ữ n g lệ th ò t h ầ n v à lễ t a n g t ế t h ì L ề b ộ

đ ã đ ịn h r a p h é p t ắ c , h ễ a i k h ô n g t u â n t h e o t h ì p h ả i tộ i.

13. Nhà Dưỡng Tể

K h ô n g n h ũ n g l à v u a T h á n h t ổ c h ỉ lo v i ệ c d ạ y d â n m à t h ô i,

n g ài lạ i th ư ơ n g đ ế n n h ữ n g k ẻ n g h è o k h ổ , v ậ y n ê n n g à i tr u y ề n

cho c á c q u a n ỏ c á c t r ấ n n g o à i B ắ c t h à n h đ ư ợ c q u y ề n l ấ y t i ề n k h o

m à lậ p m ộ t s ở d ư ỡ n g t ế : h ễ n h ữ n g k ẻ q u a n q u ả , c ô đ ộ c , v à k ẻ t à n

tậ t k h ô n g có n ơ i n ư ơ n g n h ờ , p h ả i đ ế n ở đó, th ì m ỗ i n g à y c ấ p ch o

m ỗi tê n 20 đ ồ n g tiề n v à n ử a b á t q u a n đồng gạo.

14. Việc đinh điền vò thuế rrá

T h u ế đ in h v à t h u ế đ iề n t h ì đ ạ i k h á i c ũ n g th e o n h ư đ ờ i v u a

T h ế tổ đ ã đ ịn h , c h ì có n ă m B ín h T h â n ( 18 3 6 ) là n ă m M in h M ệ n h

th ứ 1 7 , đ ấ t N a m K ỳ đ ạ c đ iề n x o n g , tín h r a đ ư ợ c h ơ n 6 3 0 .0 7 5

m ẫ u v à đ ịn h l ạ i c á c th ứ t h u ế đ iể n t h ổ ở m iề n ấ y . C ò n n h ư s ố d â n

đ in h v à đ iề n t h ổ t r o n g n ư ớ c , t h ì c ứ t h e o s ổ b ộ t ổ n g c ộ n g l ạ i l à

được 9 7 0 .5 1 6 s u ấ t đ in h v à 4 .0 6 3 .8 9 2 m ẫ u r u ộ n g v à đ ấ t .

N h ữ n g d â n T à u s a n g t h à n h lậ p h ư ơ n g ấ p ở n ư ớ c N a m t a g ọ i

là M in h H ư ơ n g t h ì có lệ đ ịn h m ỗ i n g ư ờ i đ ồ n g n iê n p h ả i n ộ p

h a i lạ n g b ạ c v à đ ư ợ c t r ừ g ia o d ịc h . N h ữ n g n g ư ờ i lã o h ạ n g v à t à n

tậ t th ì p h ả i c h ịu m ộ t n ử a .

C òn n h ữ n g người n h à T h an h sa n g buôn b án ở nưóc N am ,

phàm n g ư ờ i n à o m à c ó v ậ t lự c t h ì đ ồ n g n iê n p h ả i đ ó n g 6 quan

483
năm t i ề n ; a i k h ô n g c ó v ậ t lự c t h ì p h ả i n ộ p m ộ t n ử a . h ạ n ch o 3
năm t h ì c h iế u lệ t h u c ả th u ế .

N h à v u a lạ i đ ặ t lệ đ á n h t h u ế m u ố i. C ứ m ỗ i r u ộ n g m u ổ ì đ ổn g

n iê n p h ải nộp b ằn g m u ố i từ 6 phư ơ ng cho đ ến 10 p h ư ơ n g. M ỗi

p h ư ơ n g n ộ p b ằ n g t iề n t h ì p h ả i từ 3 tiề n c h o đ ế n 4 tiể n 3 0 đ ồn g.

C ò n c á c t h ứ t h u ế m ỏ , t h u ế s ả n v ậ t ,. .. t h ì đ ạ i k h á i c ũ n g th e o

lệ đ ờ i v u a T h ế T ổ đ ã đ ịn h , c h ứ k h ô n g t h a y đ ổ i m ấ y tí.

15. V iệc võ bị
K h i v u a T h á n h tổ lê n n ố i n g h iệ p là m v u a th ì tro n g nước đã

đ ư ợ c y ê n t r ị , n h ư n g n g à i v ẫ n b i ế t v i ệ c t r ị n ư ớ c c ầ n p h ả i c ó v õ b ị,

c h o n ê n th ư ờ n g th ư ờ n g n g à i v ẫ n có d ụ tr u y ề n b ả o c á c q u a n p h ải

lu y ệ n tậ p b in h m ã đ ề p h ò n g k h i h ữ u sự .

ở n h ữ n g n đ i h iể m y ế u t h ì lậ p đ ồ n ả i, ở c á c c ử a b ể v à c á c đ ảo

th ì lậ p p h á o đ à i. V à lạ i là m tà u đ ồn g, tậ p th ủ y q u án đ ể phòng

g iữ m ặ t b ể .

B i n h c h ế t h ì c ó b ộ b in h , t h ủ y b in h , tư ợ n g b in h , k ỵ b in h v à

p h á o t h ủ b in h .

Bộ b in h t h ì có k in h b in h và cơ b in h a fỉị. K in h b in h

c h ia r a là m d o a n h , v ệ , đ ộ i, h o ặ c đ ể đ ó n g g iữ ở k in h t h à n h , h o ặc

s a i đ i đ ó n g ở g i ữ a c á c t ỉ n h . M ỗ i d o a n h c ó 5 v ệ , m ỗ i v ệ c ó 1 0 đ ộ i,

m ỗ i đ ộ i c ó 5 0 n g ư ờ i, c ó s u ấ t đ ộ i v à đ ộ i t r ư ở n g c a i q u ả n .

N h ữ n g b in h k h í c ủ a m ỗ i v ệ , th ì có h a i k h ẩ u s ú n g th ầ n côn g,

200 k h ẩ u đ iể u th ư ơ n g v à 21 n g ọ n cờ .

C ơ b in h là lín h r iê n g c ủ a t ừ n g t ỉn h , c ũ n g c h ia r a là m cơ, là m

đ ộ i. C ơ t h ì c ó q u ả n cơ, m à đ ộ i t h ì c ó s u ấ t đ ộ i c a i q u ả n .

T ư ợ n g q u â n c h i a r a t h à n h đ ộ i, m ỗ i đ ộ i l à 4 0 c o n v o i. S ố v o i ỏ

k in h t h à n h 15 0 con, ở B ắ c th à n h 110 c o n , ở G ia Đ ịn h t h à n h 7 5

con , ở Q u ả n g N a m 3 5 c o n , ở B ìn h Đ ịn h 3 0 c o n , ở N g h ệ A n 2 1 con,

ở Q u ả n g B ìn h , Q u ả n g N g h ĩa , T h a n h H ó a m ỗ i n ơ i 1 5 co n . Q u ả n g

484
T r ị, P h ú Y ê n , B ì n h T h u ậ n , N i n h B ì n h m ỗ i n ơ i 7 c o n .

Thủy quân có 15 v ệ , c h ia r a là m 3 d o a n h , m ỗ i d o a n h có

qu an ch ư ở n g v ệ q u ả n E n h , v à có q u a n đô th ố n g co i c ả 3 d o a n h .

V ua T hánh tổ v ẫ n b iế t r ằ n g n ư ớ c t a ỏ d ọ c b ò b ể , t h ủ y b in h

là v i ệ c r ấ t y ế u t r ọ n g c h o s ự p h ò n g b ị . T h ư ờ n g n g à i b ắ t q u a n đ e m

b in h t h u y ề n r a đ ể l u y ệ n t ậ p .

Đ ạ i k h á i v i ệ c b in h cơ, n g à i k h ô n g b ỏ t r ễ c h ú t n à o . N g ì lậ p

to á n g iá o d ư ỡ n g b in h , đ ể c h o c o n c á c q u a n v õ , t ừ s u ấ t đ ộ i tr ở lê n

a i m u ố n t ì n h n g u y ệ n v à o h ọ c t h ì c h o lư ơ n g b ổ n g , v à c ử q u a n đ ạ i

th ầ n r a d ạ y v õ n g h ệ .

C ò n n h ư k h i n à o có q u â n lín h đ i đ â u , t h ì n h à v u a đ ặ t lệ s a i

m ấ y n g ư ò i y s in h đ i th e o đ ể đ iề u h ộ

Tuy nhà vua m uốn lư u ý v ề v iệ c b in h lín h , n h ư n g n gư ờ i

m ìn h lú c b ấ y g iờ a i c ũ n g t r ọ n g v ă n k h i n h v õ , b ì n h n h ậ t k h ô n g

a i lo g ì đ ế n v i ệ c q u â n l í n h k h í g i ó i . H ễ c ó l â m s ự t h ì m ớ i r ố i lê n .

D â u r ằ n g n h à v u a n a y có c h ỉ d ụ r a t ậ p b in h , m a i có c h ỉ d ụ r a t ậ p

tr ậ n m ặ c lò n g , c á c q u a n c h ỉ là m c h o x o n g v iệ c , r ồ i lạ i b ỏ m ặ c

bọn q u ả n đ ộ i là m t h ế n à o t h ì là m . T h à n h r a q u â n s ố ở t r o n g s ổ

s á c h t h ì n h i ề u , m à t h ế lự c t h ì v ẫ n k h ô n g đ ủ : ấ y l à v ề đ ờ i v u a

T h á n h tổ m à cò n th ế , h u ố n g c h i đ ế n n h ữ n g đ ò i s a u , lạ i cò n s u y

nhược hơ n n ữ a .

485
 CHƯƠNG m

THÁNH TỔ
(1820 - 1840)
(tiếp theo)

1. Sự giặc giã
2. Giặc ở Bắc kỳ
3. Phan Bá Vành
4. Lê Duy Lương
5. Nông Văn Văn
6. Giặc ở Nam Kỳ
7 . Án Lê Văn Duyệt và Lê Chất
8. Giặc Tiêm La
9. Việc Ai lao
10. Việc Chân Lạp
11. Việc giao thiệp với những nước ngoài dương
12. Sự cấm đạo
13. Vua Thánh tổ mất

1. Sự g iạ c giã
V u a T h á n h t ổ t h ậ t l à h ế t lò n g lo v i ệ c c h ín h t r ị , đ iể u g i n g à i

cũn g xem x é t đ ế n , v iệ c g ì n g à i c ũ n g s ử a s a n g lạ i, có ý m u ố n cho

n ư ó c t h ịn h d â n g ià u , n h ư n g p h ả i m ấ y n ă m v ề s a u , t r o n g n ư ớ c có

lắ m g iặ c g iã , q u a n quân p h ả i c h in h nam p h ạ t b ắc, p h à i đánh

T i ê m , d ẹ p L à o , t h à n h r a d â n s ự k h ô n g đ ư ợ c y ê n n g h i ệ p m à là m

ăn.

486
 X ét 8ự g iặ c g iã v ề đ ờ i v u a T h á n h t ổ là d o ở b a lẽ c ố t y ế u :

M ộ t là , k h i n h à N guyễn th ế t th ế ỏ N am , q u ân h ọ T r ịn h

t h u a ỏ B ắ c , n h à N g u y ễ n T â y S ơ n c ò n p h ả i lo v i ệ c t r o n g n ư ớ c , lú c

b ấ y g iờ n ư ớ c T i ê m L a n h â n l ấ y d ị p ế y m à g i ữ q u y ể n b ả o h ộ n ư ớ c

C h â n L ạ p v à h iế p c h ế c á c n ư ớ c ở đ ấ t L à o . Đ ế n k h i v u a T h ế tổ

n h ấ t th ố n g n a m b ắ c , t h a n h t h ế lừ n g lẫ y , n ư ớ c C h â n L ạ p lạ i x in

về th ầ n p h ụ c nước N a m , v à cá c nước A i L a o , V ạ n T ư ợ n g, đ ều

sa n g tr iề u c ố n g n h à N g u y ễ n . T ừ đ ó n ư ớ c T iê m L a đối với nước

N a m , b ề n g o à i t u y k h ô n g r a m ặ t c ừ u đ ịc h , n h ư n g b ề t r o n g c h ỉ

tìm c á c h m à s in h s ự đ ể c ư ó p l ạ i c á i q u y ề n b ả o h ộ ở C h â n L ạ p v à

ở các nước L à o . B ỏ i v ậ y c h o n ê n v ề p h ía t â y v à p h ía n a m b a o g iờ

c ũ n g có g iặ c T iê m v à g iặ c L à o q u ấ y n h iễ u m ã i.

H a i là ở B ắ c K ỳ t u y đ ã là t h ố n g th u ộ c v ề n h à N g u y ễ n r ồ i,

n h ư n g cò n có n g ư ờ i m o n g n h ớ n h à L ê , th ỉn h th o ả n g lạ i có nơ i

n ổ i lê n , h o ặ c m u ố n k h ô i p h ụ c c h o n h à L ê , h o ặ c đ ể c h ố n g c ự v ớ i

n h à N g u y ễ n , b ở i t h ế c h o n ê n ỏ đ ấ t B ắ c c ứ p h ả i lo ạ n lạ c lu ô n .

B a là q u a n lạ i c ứ h a y n h ũ n g n h iễ u , là m c h o lò n g n g ư ờ i k h ô n g

được t h ỏ a t h u ậ n , v à t r o n g đ á m q u a n t r ư ò n g th ư ờ n g h a y có th ó i b ớ i

m ó c n h a u đ ể t â n g c ô n g t â n g c á n . N h à v u a l ạ i c ó t í n h h ẹ p h ò i,

k h ô n g b a o d u n g c h o n h ữ n g k ẻ c ô n g th ầ n , h a y tìm c h u y ệ n là m u ấ t

ứ c m ọ i n g ư ờ i, m à ở v ớ i t h ầ n d â n t h ì n g h i ê m k h ắ c q u á , c h o n ê n m ớ i

th à n h r a n h iề u s ự r ố ì lo ạ n .

B ở i n h ữ n g lẽ ấ y , c h o n ê n ở n g o à i th ì có g iặ c T iê m đ á n h p h á ,

ỏ tr o n g t h ì có n g ụ y K h ô i d ấ y lo ạ n p h ía n a m . L ê D u y L ư ơ n g v à

N ô n g V ă n V â n d ấ y b i n h ở p h í a b ắ c . L ú c b ấ y g iờ c ũ n g n h ò c ó t ô i

h iề n tư ớ n g g iỏ i n h ư T r ư ơ n g M in h G i ả n g ‘jBßMWi, T ạ Q uang Cự l í

Lê V ăn Đức N g u y ễn C ô n g T rứ V .V .. đ ề u r a

cô n g đ á n h d ẹ p , ch o n ê n k h ô n g n h ữ n g là g iặ c tro n g n ư óc d ẹ p y ê n

đư ợ c, m à l ạ i t h ê m đ ư ợ c b ờ c õ i r ộ n g r ã i h ơ n c ả n h ữ n g đ ò i tr ư ó c .

487
 2. G iặ c ỏ Bắc kỳ
S ự g iặ c giã ở đ ấ t B ắ c th ì từ n ă m M in h M ệ n h t h ứ h a i (18 2 2 )

t r ở đ i , t h ỉ n h t h o ả n g ở c á c t r ấ n v ẫ n c ó n h ữ n g g i ặ c c ỏ q u ấ y n h iễ u

ở c á c c h ầ u h u y ệ n . C ò n n h ữ n g g iặ c có t h a n h t h ế to m à q u a n quản

phải đánh dẹp khó nhọc, th ì có Phan B á V ành í f r f ờiSỊ k h ở i ò

N am Đ ịn h , L ê D u y L ư ơ n g n & i s . k h ở i ở N in h B ìn h v à Nông V ản

V ần H 3 t s khởi ở T u yên Q uang.

3. Phan Bá Vành
N ăm M in h M ệ n h th ứ 7 ( 18 2 6 ) , ở N a m Đ ịn h có V õ Đ ứ c Cốc

M iễ ĩẵ cùng với P h an B á V ành ì&fẼf£ và N guyễn H ạnh khỏi

b in h đánh phủ T rà L ý v à Lân H ả i, g iế t q u a n th ủ n g ự là Đ ặn g

Đ ìn h M iễ n ầĩMÌẾ v à N g u y ễ n T r u n g D i ễ n |Ị jfó & ịịjf. Q u a n t r ấ n t h ủ

ở N am Đ ịn h là L ê M ậ u C ú c đem q u â n x u ố n g đ á n h , cũn g

b ị g i ặ c g i ế t m ấ t . Q u a n q u â n ở c á c t r ấ n p h ả i v ề t i ễ u t r ừ , b ắ t được

tê n Võ Đ ức C ác. Còn tê n V ành và dư đảng th ì c h ạ y tan cà.

N h ư n g đ ến th á n g ch ạp n ăm ấ y , P h a n B á v à n h v à N g u y ễ n H ạnh

lạ i th ô n g v ớ i đ ả n g g iặ c K h á c h đ i cư ớ p ỏ n g o à i b ể , r ồ i lạ i đem

quân về đánh phá ở huyện T iê n M in h v à h u y ệ n N g h i D ương ở

H ải D ư ơng.

N hà vu a th ấ y th ế g iặ c to lắ m , b è n sai quan T ham b iệ n

T h a n h H ó a là N g u y ễ n C ô n g T rứ quan T h am b iệ n N g h ệ

A n là N guyễn Đ ức N h uận đem b in h th u y ề n ở T hanh,

N ghệ ra cùng vớ i q u an H iệ p trấn B ắc th à n h là N guyễn Hữu

T hận đ i đ á n h g iặ c .

T h á n g g iê n g n ă m Đ in h H ợ i ( 1 8 2 7 ) là n ă m M in h M ệ n h th ứ 8,
V à n h lạ i v ề đ á n h lấ y p h ủ T h iê n T rư ờ n g v à p h ủ K iế n X ư ơ n g , sau

lạ i v ề vây quan quân ở chợ Q uán. Phạm V ăn L ý và N guyễn

C ô n g T rứ đem quân đ ế n đ á n h g i ả i v â y , V à n h t h u a c h ạ y v ể g iữ

T r à l ũ . Q u a n q u â n v â y đ á n h , b ắ t đ u ','. V à n h v à c ả đ ả n g h ơ n 7 6 5

n g ư ờ i.

488
4. Lê Duy Lương
Khi dẹp xong g iặ c V ành th ì tro n g xứ yên được m ộ t độ,

n h ư n g cò n có d ò n g d õ i n h à L ê m u ố n k h ô i p h ụ c n g h iệ p c ũ , bở i

v ậ y đ ến t h á n g b a n ă m Q u í T Ị ( 18 3 3 ) là n ă m M in h M ệ n h th ứ 14 ,

ở N in h B ìn h c ó L ê D u y L ư ơ n g ĩịễỆỄM, l à c o n c h á u n h à L ê n ổ i l ê n ,
xứ n g là Đ ạ i L ê H o à n g t ô n ýzWỂkỉ&, c ù n g v ớ i b ọ n t h ổ t i l à Q u á c h

T ất C ôn g Q u á c h T ấ t T ế ü m m , Đ in h T h ế Đ ứ c T t ô * .

Đ in h C ô n g T r ị n h T ĩ ừ ị H $ , đ e m b i n h đ i đ á n h p h á c á c p h ủ h u y ệ n

v à c h iế m g iữ được 3 c h â u h u y ệ n là L ạ c T h ổ, P h ụ n g H ó a v à Y ê n

H óa. L ê D u y L ư ơ n g lạ i s a i q u â n đ ế n v â y đ á n h t h à n h H ư n g H ó a

n g u y c ấ p lắ m .

V u a T h á n h tổ s a i q u a n tổ n g đ ố c N g h ệ T ĩn h là T ạ Q u a n g C ự

i í 3f e Ẽ đ e m q u â n r a N in h B ìn h c ù n g v ớ i tổ n g đ ốc T h a n h H ó a là

N guyễn V ă n T rọ n g đ án h L ê D u y Lươ ng.

L ê D u y L ư ơ n g ở N in h B ìn h t h ế cô lắ m , c h ố n g k h ô n g n ổ i

m ấy đạo q u a n q u ân , ch ỉ đư ơ ng được v à i b a th á n g th ì b ị b ắ t,

đ ó n g c ũ i g i ả i v ề K i n h t r ị tộ i. C ò n b ọ n Q u á c h T ấ t C ô n g , Q u á c h

T ất T ế th ì c h ẳ n g đư ợc b a o lâ u m à ta n .

V ì có c h u y ệ n Lê D uy L ư ơ n g d ấ y b in h , c h o n ê n nhà vua

tru y ề n b ắ t d ò n g d õ i n h à L ê đ e m đ à y v à o ở Q u ả n g N a m , Q u ả n g

N g h ĩa , B ìn h Đ ịn h , c ứ c h ia c h o 1 5 n g ư ò i ỏ m ộ t h u y ệ n v à p h á t ch o

10 q u a n tiề n v à 2 m ẫ u r u ộ n g đ ể là m ă n .

5. Nông Vãn Vân

ở B ắ c còn đ a n g d ẹ p lo ạ n Lê D u y Lư ơ n g ch ư a xo n g th ì ở

N am L ê V ă n K h ô i là m p h ả n c h iế m g iữ t h à n h G i a Đ ịn h .

N g u y ê n tê n K h ô i là n gư ờ i B ắ c , có h ọ h à n g b à c o n m ạ n T u y ê n

Q u a n g , C a o B ằ n g bở i v ậ y n h à v u a s a i q u a n tìm b ắ t a n h e m c ủ a

tê n K h ô i đ e m v ề K i n h là m t ộ i . B ấ y g iờ ở T u y ê n Q u a n g c ó n g ư ờ i

an h vợ tê n K h ô i là N ô n g V ă n V â n ũ í ố ; ® b ị q u a n b ắ t bớ, b è n n ổ i

489
lê n đ án h p h á tro n g h ạ t T u y ê n Q u an g, T h á i N gu yên . C ao BÀng

v à L ạ n g S ơ n . G iặ c N ô n g k h ở i từ t h á n g 7 n ả m Q u í T Ị ( 1 8 3 3 ) cho

đ ến th á n g 3 n ă m Ấ t M ù i (18 3 5 ) d a i d ẳ n g tro n g n on h ai nảm t r ò i ,

là m c h o q u a n q u â n t h ậ t là v ế t v ả .

N ô n g V ă n V â n là m T ri c h â u c h â u B ả o L ạ c . N h â n th ấ y quan

quâm tìm b ắ t h ọ h à n g L ê V ă n K h ô i, b è n n ổ i lê n tự x ư n g là T iế t

c h ế t h ư ợ n g t ư ớ n g q u â n t f ĩ 3jỊj_ h J|Ộ ^ L , v à b ắ t v i ê n t ỉ n h p h á i th íc h

c h ữ v à o m ặ t r ằ n g : "Q u a n t ỉn h h a y ă n t iề n c ủ a d â n ", rồ i đ u ổ i vé.

N ô n g V ă n V â n c h ia q u â n r a đ á n h p h á c á c tin h , q u a n 8Ỏ tại

c h ố n g k h ô n g n ổ i, p h ả i x in q u â n c ứ u v iệ n . V u a T h á n h t ổ đ ư ợ c tin

ấ y , b èn sa i Sơ n H ư n g T u yên T ổn g đốc v à L ê V ă n Đ ức là m

T am nguyên tổ n g đốc q u â n vụ, và sai H ải A n th ự t ô n g đ ố c là

N guyễn C ô n g T rứ là m th a m tá n , đ em q u â n h ộ i v ớ i N in h

T h á i T ổ n g đ ố c là N g u y ễ n Đ ìn h P h ổ VịRMM đ i t iễ u tr ừ g iặ c N ô n g .

Q u â n g iặ c v â y đ á n h C a o B ằ n g v à L ạ n g S ơ n n g ặ t q u á , nhà

v u a lạ i s a i A n T ĩn h tổ n g đ ố c là T ạ Q u a n g C ự là m tổ n g

t h ố n g đ ạ i th ầ n , lê n đ á n h ở m ạ n C a o B ằ n g v à L ạ n g sơn.
N ông V ăn V ân nhân được chỗ m ư ờ n g m á n lắ m n ú i n h iể u

r ừ n g , b è n c h i a q u â n đ i t ả n r a m ọ i n ơ i, t ì m c h ỗ h iể m y ế u m à ẩn

n ấ p , h ễ có q u a n q u â n đ ến , đ á n h được t h ì t iế n , k h ô n g đ á n h được

t h ì lu i, c ứ r a v à o b ấ t t r ắ c , lu i tớ i k h ô n g n h ấ t đ ịn h . Q u a n q u â n đi

đ á n h t h ậ t là k h ó n h ọ c v à lạ i h a o b in h tổ n tư ớ n g r ấ t n h iề u .

T h án g chạp năm Q u í T Ị (18 3 3 ) đ ạo q u â n c ủ a T ạ Q u an g Cự

g iả i đư ợc v â y tỉn h Lạn g Sơ n v à lấ y lạ i đư ợc th à n h C ao Bằng.

Đ ạo quân của Lê V ăn Đức và N guyễn C ô n g T rứ vào đến V án

T r u n g l l t ị i (tứ c là B ả o L ạ c ) là c h ỗ s à o h u y ệ t c ủ a g iặ c . N ó n g V ồ n

V â n p h ả i c h ạ y trố n s a n g T à u .

N hư ng m à kh i quan q u ân rú t v ề, th ì N ô n g V ă n V â n lạ i v ể

r ủ đ ả n g đ á n h p h á n h ư c ũ . N h à v u a l ạ i s a i c á c đ ạ o q u á n t i ế n lê n

p h ò n g g iữ c á c t ỉn h m ạ n n g ư ợ c.

Đ ến th á n g 9 năm G iá p N gọ (18 3 4 ) Lê V án Đức và Phạm

490
V ăn Đ iể n đi từ Sơ n Tây lê n T uyên Q uang; T ạ Q uang Cự,

N g u y ễ n T iế n L â m v à H ồ H ữ u đ i từ C a o B ằ n g : N g u y ễ n Đ ìn h P h ổ

v à N g u y ễ n C ô n g T r ứ đ i từ T h á i N g u y ê n , b a m ặ t q u â n c ù n g tiế n

lê n h ộ i t i ễ u . Q u a n q u â n đ i đ ư ờ n g s á k h ó k h ă n , lư ơ n g t h ự c v ậ n

tả i k h ô n g tiệ n , n h ư n g m à q u â n s ĩ đ ể u c ố h ế t sứ c, đ i đ ế n đ â u

q u â n g iặ c ta n đ ế n đ ấ y . T h á n g C h ạ p n ă m ấ y , c ả b a đ ạ o c ù n g đ ế n

hội ở V â n T ru n g , rồ i s a i n gư ò i đ ư a th ư s a n g n ó i vớ i q u a n n h à

T h a n h p h ò n g g iữ , đ ỉ p i g c h o q u â n g i ặ c c h ạ y s a n g b ê n ấ y . Q u ả

n h iê n N ô n g V ă n V â n lạ i c h ạ y s a n g T à u , b ị q u â n T à u đ u ổ i b ắ t ,

lạ i p h ả i trở v ề T u y ê n Q u a n g .

T h á n g 3 n ăm A t M ù i (18 3 5 ), P h ạ m V ă n Đ iể n đ ư ợ c t in b iế t

c h ỗ t ê n V ă n V â n ở, l i ề n đ e m q u â n đ i đ u ổ i . V ă n V â n c h ạ y ẩ n v à o

tro n g rừ n g , P h ạ m V ă n Đ iể n b è n v â y 4 m ặ t, r ồ i p h ó n g h ỏ a đ ố t

rừ n g. V ă n V â n b ị c h ế t c h á y . Q u a n q u â n c h é m lấ y đ ầ u đ em v ề

K in h b á o tiệ p .

6. Giặc ỏ Nam Kỳ
Đ ất N am K ỳ là đ ấ t c ủ a n h à N g u y ễ n k h a i s á n g r a , v à c ũ n g

b ở i đ ấ y m à v u a T h ế t ổ l ậ p n ê n cơ n g h i ệ p b ả n t r i ề u b â y g iờ , t h ế

m à lạ i có sự p h ả n n g h ịc h là t ạ i là m sao ? C ó p h ần là tại vu a

T h á n h tổ k h ô n g d o n g th ứ ch o n h ữ n g k ẻ c ự u th ầ n , có p h ầ n là tạ i

n h ữ n g n g ư ờ i g ia n n ịn h , m u ố n c h iề u ý v u a đ ể lấ y c ô n g , là m ức

h i ế p n g ư ờ i t a , c h o n ê n m ớ i t h à n h r a s ự l o ạ n lớ n .

N g u y ê n m ấ y n ă m trư ố c , L ê V ă n D u y ệ t là m T ổ n g t r ấ n ếếìữ ở
G ia Đ ịn h t h à n h , có u y q u y ề n lắ m , m à lò n g n g ư ò i a i c ũ n g k ín h

p h ụ c. C h ỉ v ì ô n g ấ y là q u a n v õ , t ín h k h í n ó n g n ả y , lắ m k h i ở ch ỗ

tr iề u đ ư ờ n g t ấ u đ ô i k h ô n g được h ợ p th ể , v u a T h á n h t ổ lấ y là m

k h ô n g b ằ n g lò n g , n h ư n g ô n g ấ y l à b ậ c k h a i q u ố c c ô n g t h ầ n , c h o

n ê n n g à i c ũ n g là m n g ơ đ i. Đ ế n k h i ô n g ấ y m ấ t , t h ì v u a T h á n h tổ

b ã i c h ứ c T ổ n g t r ấ n t h à n h G i a Đ ịn h , v à đ ặ t c h ứ c t ổ n g đ ố c , t u ầ n

p h ủ , bô' c h ín h , á n s á t , lĩn h b in h , n h ư c á c t ỉn h ở n g o à i B ắ c .

491
 T ỉn h P h iê n A n (tứ c là t ỉn h G ia Đ ịn h ) c ó N g u y ễ n V ả n Q uỉ

Ĩ7Í3Ctâ. l à m tổ n g đốc, B ạ c h X uân N guyên là m b ô c h ín h ,

N guyễn Chương Đ ạt MMM. là m án sá t. N hư ng B ạch X uân

N gu yên vốn là n gư ờ i th a m la m tà n ác; k h i đến là m b ố c h ín h à

P h iê n A n , n ó i r ằ n g p h ụ n g m ậ t c h i t r u y x é t v iệ c r iê n g c ù a L ê V ản

D u y ệ t , r ồ i đ ò i h ỏ i c h ứ n g cớ , t r ị t ộ i b ọ n t ô i tớ c ủ a ô n g D u y ệ t n g à y

trước.
T ro n g b ọ n ấ y có L ê V ă n K hôi N guyên trư ớ c tê n ấy

g ọ i là N g u y ễ n H ữ u K h ô i n g ư ờ i ở C a o B à n g , n h â n cớ khởi

b in h là m lo ạ n , b ị q u a n quân đuổi đánh, m ới ch ạy vào Thanh

H ó a , g ặ p L ê V ă n D u y ệ t là m k in h lược ở đ ấ y , n ó x in r a th ú . ô n g
D u y ệ t tin d ù n g c h o là m c o n n u ô i , đ ổ i t ê n h ọ l à L ê V ả n K h ô i , rồ i

đ e m v ề G ia Đ ịn h c ấ t n h ắ c c h o là m đ ến chứ c p h ó v ệ ú y.

B ấy g iờ L ê V ă n K h ô i b ị b ắ t g ia m , p h ầ n t h ì tứ c g iậ n , p hắn

t h ì s ợ t ộ i , b è n m ư u v ớ i m ấ y n g ư ờ i đ ả n g c ủ a n ó đ ể d ấ y l o ạ n ; ỏ G ia

Đ ịn h lạ i c ó n h ữ n g n g ư ờ i có tộ i ở B ắ c k ỳ đ e m đ à y v à o , h o ặ c cho

là m ă n v ớ i d â n sự , h o ặ c b ắ t là m l í n h g ọ i l à h ồ i lư ơ n g H Ố ; n h ữ n g

lín h ấ y đ ề u th e o t ê n K h ô i c ả .

Đ ến đêm n gày 18 th á n g năm , năm Q u í T Ị (18 3 3 ) là năm

M in h M ệ n h th ứ 14 , K h ô i cù n g vớ i 2 7 n g ư ờ i lín h h ồ i lư ơ n g v à o

d in h q u a n B ố , g iế t c ả n h à B ạ c h X u â n N g u y ê n , rồ i r a g ặ p quan

tổ n g đ ố c là N guyễn V ăn Q u ế đem n gư ờ i đ ế n cứ u , c h ú n g cũng

g iế t n ố t. C ò n q u a n á n v à q u a n L ã n h th ì c h ạ y th o á t đư ợ c.

B ấ y g iò n h ữ n g q u â n k in h đ ó n g ở P h i ê n A n p h ầ n n h iề u th e o

về Lê V ăn K h ô i. L ê V ă n K h ô i b è n tự x ư n g là m Đ ạ i n g u y ê n sú y

^ 7 C Ể ỉỊj, p h o n g c h o đ ả n g m ì n h l à b ọ n T h á i C ô n g T r i ể u và

Lê Đ ắc Lự c quản tru n g q u ân , N g u yễn V ă n Đ à v à N g u y ễ n V án

T ô n g q u ả n t iề n q u â n , D ư ơ n g V ă n N h ã , H o à n g N g h ĩa T h ư q u àn

t ả q u â n , V õ V i n h T i ề n v à V õ V ĩ n h T á i q u ả n h ữ u q u á n , V õ V ĩn h

Lộc và N guyễn V ăn B ột quản hậu q u â n , L ư u T ín và T rần V ăn

T ha quản th ủ y quân, N guyễn V ăn T âm và N guyễn V án C hân

492
q u ả n tư ợ n g q u â n ,... L ạ i đ ặ t c á c q u a n c h ứ c n h ư m ộ t t r iề u đ ìn h

riê n g v ậ y . Đ o ạ n r ồ i L ê V ă n K h ô i s a i b ọ n T h á i C ô n g T r iề u đ e m

q u ân đ i lấ y c á c tỉn h th à n h , c h ỉ tro n g m ộ t t h á n g m à 6 tỉn h G ia

Đ ịn h t h u ộ c v ề g i ặ c c ả .

T r iề u đ ìn h được tin ấ y , liề n sai T ống Phúc Lương ỈỊxỆễM.

là m T h ả o n g h ị c h t ả t ư ớ n g q u â n s í M S Ỉ ệ l ỉ v à N g u y ễ n X u â n

# là m th a m tá n , s a i P h a n V ă n T h ú y T iiẴ ỈẸ là m T h ả o n g h ịc h

hữ u tư ó n g q u â n , T rư ơ n g M in h G iả n g là m th a m tá n , c ù n g với

B ìn h k h ấ u tư ớ n g q u â n l à T r ầ n V ă n N ă n g đem

th ủ y b ộ b in h tư ợ n g v à o đ á n h L ê V ă n K h ô i.

K h i q u a n q u â n v à o đ ế n G i a Đ ịn h k h ô n g b i ế t t ạ i cớ g ì, m à

tr u n g q u â n c ủ a n g ụ y là T h á i C ô n g T r iề u x in v ề đ á i tộ i lậ p c ô n g .

N g u y ê n T h á i C ô n g T r iề u l à n g ư ờ i ỏ T h ừ a T h iê n , trư ớ c là m q u a n

v ệ ú y , c o i v ệ b iề n b in h đ ó n g ỏ G i a Đ ịn h , s a u th e o tê n K h ô i là m

p h ả n . N a y lạ i trở v ề v ớ i t r iề u đ ìn h , đ e m quân đi đánh L ê V ăn

K h ô i lấ y lạ i c á c tỉn h .

L ê V ă n K h ô i b i ế t t h ế k h ô n g c h ố n g n ổ i, v à o t h à n h P h i ê n A n

$ § $ đ ó n g c ử a lạ i , r ồ i c h i a q u â n r a c h ố n g g iữ , v à l ạ i s a i n g ư ờ i đ i

s a n g T iê m La c ầ u cứ u . Q u â n T iê m La nhân d ịp ấ y , c h ia là m

m ấ y đ ạ o s a n g đ á n h n ư ó c N a m . V iệ c ấ y s ẽ n ó i ỏ m ụ c s a u .

Q u a n q u â n m ộ t m ặ t t h ì đ á n h đ u ổ i q u â n T iê m , m ộ t m ặ t th ì

vây đánh th à n h P h iê n An, Lê V ăn K hôi hết sứ c ch ố n g g iữ ,

nhưng đến th á n g chạp năm ấy th ì p h ả i b ệ n h c h ế t. T u y v ậ y ,

q u ân n g ụ y ở tro n g th à n h c ứ c h ố n g g iữ m ã i, n o n b a n ă m trò i

quan q u ân m ới h ạ được t h à n h .
T h à n h P h iê n A n là th à n h c ủ a ô n g L ê V ă n D u y ệ t x â y x o n g

năm M in h M ệ n h th ứ 11 (18 3 0 ). X â y to à n b ằ n g đ á on g, th à n h

c a o v à r ộ n g , h à o s â u , ở t r o n g t h à n h l ạ i c ó đ ủ c ả lư ơ n g t h ự c k h í

g iớ i, c h o nên quan quân đ á n h t h à n h lầ n nào cũn g bị chết h ại

n h iề u n g ư ờ i, m à k h ô n g l ấ y đư ợ c. M ã i đ ế n t h á n g 7 năm Ấ t Tị

( 1 8 3 5 ) , q u â n n g ụ y ở t r o n g t h à n h đ ã m ỏ i m ệ t lắ m r ồ i, tư ớ n g q u â n

493
là N g u y ễ n X u â n I5 Ẽ # v à N g u y ễ n V ă n T r ọ n g lỹiX tí1 m ớ i hạ được
th à n h và v à o b ắ t g iế t q u â n g iặ c c ả t h ả y đ ế n 1.8 3 1 n g ư ờ i, đ em

chôn vào m ộ t ch ỗ , n a y g ọ i là " m ả n g ụ y " . C ò n n h ữ n g n g ư ờ i th ủ

phạm t h ì đ ó n g c ũ i đ e m v ề K i n h t r ị tộ i.

Ô n g J . S i l v e s t r e c h é p c h u y ệ n L ê V ă n K h ô i k h ở i lo ạ n ờ G ia

Đ ị n h (1) n ó i r ằ n g tro n g 6 ngư ờ i th ủ phạm p h ả i đ ó n g c ũ i g iả i vé

H u ế , có m ột ông lin h m ục ngư ời nước P h áp tê n là M arch an d

( b ấ y g iờ g ọ i l à c ố D u ) , m ộ t n g ư ờ i k h á c h t ê n l à M ạ c h T ấ n G i a i v à

m ộ t đ ứ a c o n c ủ a K h ô i, m ớ i lê n 7 tu ổ i.

V iệ c ôn g cố M arch an d th ì đ ã n h iề u người b àn đi bàn lạ i:

n g ư ờ i t h ì b ả o ô n g ấ y có ý m u ố n là m n h ư ô n g B á Đ a L ộ c , đ ể g iú p

L ê V ă n K h ô i l ậ p n ê n m ộ t n ư ớ c t h e o đ ạ o T h i ê n c h ú a ở G i a Đ ịn h ,

ngư ờ i th ì b ảo ô n g ấ y b ị L ê V ă n K h ô i b ắ t v à o t r o n g t h à n h . V iệ c

ấ y v ẫ n p h â n v â n k h ô n g rõ h ẳ n r a th ế n ào.

Đ ế n k h i v ề đ ến H u ế th ì ô n g M a rc h a n d v à 5 n g ư ờ i k ia đều

p h ả i tộ i lă n g tr ì. T h iế t tư ở n g d ẫ u th ế n ào m ặ c lò n g , đ e m m ột

đ ứ a co n v ô tộ i v à 2 n g ư ờ i n g o ạ i q u ố c r a là m c á i tộ i th ả m h ìn h ấy,

t h ì t h ậ t g ớ m g h ê q u á . T ụ c Á đ ô n g t a trư ớ c h a y d ù n g n h ữ n g n h ụ c

h ì n h n h ư l à t ộ i l ă n g t r ì , t ộ i n g ự a x é , t ộ i v o i g i à y , V . V . . t h ì t h ậ t là

d ã m a n v ô c ù n g , n g à y n a y a i n g h ĩ đ ế n c ũ n g p h ả i g h ê m ìn h .

7. án Lê V ân Duyệt v à Lê Chất
Lê Văn Duyệt. Q uan q u â n b ìn h x o n g g iặ c L ê V ă n K h ô i rồ i

vu a T hán h tổ s a i p h á th à n h P h iê n A n đ i, x â y lạ i ch ỗ k h á c và

n g à i x u ố n g c h iế u đ ịn h tru y tộ i L ê V ă n D uyệt và tộ i L ê

C hất mW -
C ứ b ì n h t ì n h m à x é t , t h ì c h ẳ n g q u a là v u a T h á n h t ổ v ố n có

ý k h ô n g ư a h a i ô n g ấ y , r ồ i đ ìn h t h ầ n lạ i n h â n đ ó m à bớ i v iệ c ra

(1) Xem tập tạp chí "Revue Indochinoise" số 7-8 năm 1915 và quyển An
Nam sử lược "Abrégé de l’histoire d’Annam" của ông A. Schreiner.

494
để c h iể u ý n g à i, c h o n ê n t h à n h r a h a i c á i á n t h ậ t l à k h ô n g đ á n g .

N a y cứ th e o tro n g s á c h "Đại Nam chinh biên liệt truyện

m à c h é p r a , đ ể m ọ i n g ư ờ i đ ể u đ ư ợ c lấ y lẽ c ô n g b ằ n g

mà phán đoán.

T ừ k h i t ê n K h ô i k h ở i lo ạ n , v u a T h á n h t ổ th ư ờ n g b a n t r á c h

L ê V ă n D u y ệ t c h e c h ở q u â n p h ỉ đ ả n g , đ ể g â y n ê n h o ạ n lo ạ n .

N ăm Ấ t V ị (18 3 5 ) ởĐô s á t V iệ n có P h a n B á Đ ạ t Í IH â ìẳ d â n g

BỜ n ó i r ằ n g : L ê V ă n D u y ệ t t r ư ớ c ở G i a Đ ị n h , l ấ y b ọ n n g h ị c h K h ô i ,

n g h ịc h N h ã Ị ® , l à m t r ả o n h a , l ấ y b i n h B ắ c T h u ậ n , H ồ i l ư ơ n g (1)

là m t ầ m p h ú c . B ọ n ấ y v ố n l à q u â n h u n g á c , k h ô n g p h ả i l à n g ư ờ i

lư ơ n g t h i ệ n , c h o n ê n D u y ệ t m ấ t c h ư a b a o lâ u m à b ọ n n g h ịc h

K h ô i, n g h ị c h N h ã , đ ã đ e m q u â n H ồ i lư ơ n g , B ắ c t h u ậ n c ù n g v ớ i

bọn th ủ h ạ g iữ t h à n h là m p h ả n ; lạ i là m p h iế n h o ặ c n h â n tâ m ,

để v ạ lâ y đ ế n c á c t ỉn h N a m K ỳ, m à khó nhọc đến đ ại đội quan

q u ân p h ả i t iế n t iễ u . N ă m t ỉn h n a y d ẫ u t h u p h ụ c r ồ i, s o n g t h à n h

P h iê n A n t ặ c đ ả n g v ẫ n c ò n t h i ế t c ứ , q u a n q u â n t i ế n t i ễ u , lắ m

người th ư ơ n g v o n g , c á i v ạ ấ y n ó i s a o c h o x iế t . N a y D u y ệ t m ấ t r ồ i,

sự t r ạ n g d ẫ u k h ô n g c ó t h ể t ư ờ n g c ứ u đ ư ợ c , n h ư n g c ứ x e m con

n uôi là L ê V ă n H á n I , trư ớ c đ â y v à o r a t r o n g t h à n h , n h ậ p

đ ản g vớ i n g h ịc h K h ô i, v à đem Bạch X uân N guyên Ế # 7G là m

đuốc đ ể t ế từ đ ư ờ n g , t h ì tâ m tíc h c ủ a D u y ệ t tư ở n g k h ô n g p h ả i

x é t c ũ n g đ ã r õ . N ế u k h ô n g b ắ t tộ i e k h ô n g là m gương được c h o
đòi s a u . V ậ y x in t r u y đ o ạ t q u a n c h ứ c c ủ a D u y ệ t , c ò n vợ c o n t h ì

g ia o v ề H ì n h b ộ t r a m i n h n g h i ê m n g h ị , đ ể t ỏ p h é p n ư ớ c " .

V u a d ụ N ộ i c á c r ằ n g : "L ê V ă n D u y ệ t x u ấ t th â n từ k ẻ y ê m

h o ạ n , v ô n l à m ộ t đ ứ a đ ầ y tớ t r o n g n h à . x ả y g ặ p h ồ i t r u n g h ư n g ,

r ồ n g m â y g ặ p g ỡ , đ á n h d ẹ p T â y S ơ n , c ũ n g d ự c ó p h ầ n c ô n g la o .

Đ ức H o à n g k h ả o t a n g h ĩ tố i n ó th u ồ n h ỏ s a i k h iế n ỏ tro n g c u n g ,

(1) Bắc Thuận Hồi lương 1°] íă. là những người ở Bắc Kỳ bị tội phải
đày vào làm lính ở Nam Kỳ.

495
m ới đem lò n g t in c ậ y , n h iề u lầ n cho nó cầm quyển đ ạ i tư ớ n g .

K h ô n g n g ò b ọ n ấ y p h ầ n n h i ề u l à q u â n b ấ t l ư ơ n g , m ỗ i n g à y s in h

r a k iê u c ă n g , m a n h tâ m p h ả n n g h ịc h , s in h c h í là m c à n , ă n nói

h ỗ n xư ợ c. V ì n ó còn e H o à n g K h ả o ta th á n h m in h , c h o n ê n dẫu

c ó lò n g g ia n m à chư a dám l ộ . M à H o à n g K h ả o t a đ ế n v ã n n iê n

c ũ n g đ ã b i ế t r õ . N h ư n g l ạ i n g h ĩ h ắ n d ẫ u c ó l ò n g g i a n , s o n g th iê n

h ạ đ ã y ê n r ồ i, t h ầ n d â n a i c ò n th e o k ẻ t h ị h o ạ n đ ó , th ì c h ắ c hắn

c ũ n g c h ẳ n g là m gì được. Đ ến k h i trâm lê n n g ô i, c ự u t h ầ n k h ô n g

còn m ấy, vả lạ i n g h ĩ n ó tu ổ i đ ã g ià , ch o n ê n c ũ n g tạ m khoan

d u n g , h o ặ c là hắn b iế t n g h ĩ m à c h ừ a đ i, đ ể c h o t o à n v ẹ n côn g

d a n h , t h ì c ũ n g l à v i ệ c h a y . K h ô n g n g ờ k ẻ k i a lò n g n h ư r ắ n rế t,

t ín h tự a s à i la n g , c à n g n g à y c à n g s in h k iê u n g ạ o , d á m n ói xấu

T r iề u đ ìn h trư ớ c m ặt chúng nhân, m à khoe c á i t à i r iê n g của

m ìn h . N ăm trư ớ c c á c quân tù phạm xứ T h a n h , N g h ệ c ũ n g là

n h ữ n g k ẻ h u n g ác, h ắn đ ề u c h iê u d ụ r a th ú , tâ u x in p h é p vào

trư ớ n g h ạ đ ể là m n a n h v u ố t . L ê V ă n K h ô i l à q u â n v ô l ạ i , t h ì tiế n

c ử đ ế n c h ứ c v ệ ú y , th e o d ư ớ i cờ h ắ n , đ ể là m p h ú c tâ m . T h ổ hào

như bọn D ương V ăn N hã ỆỊẾ3CĨỀ, Đ ặ n g V ĩn h Ư n g th ì hắn

ngầm n gấm v ờ i d ù n g ; n h â n t h íc h n h ư b ọ n V õ V ĩn h T iề n

V õ V ĩn h Lộc th ì h ắ n âm th ầ m lậ p đ ả n g . N h ữ n g k ẻ tù

phạm B ắ c K ỳ p h á t p h ố i v ào đó, h ắ n cho ở t r o n g t h à n h , rồ i th a

c h o là m lín h ; lạ i k é n lấ y n h ữ n g v o i k h ỏ e đ e m r a n ơ i đ ồ n th ú ; vét

lấ y n h ữ n g th u y ề n b è k h i g iớ i t r o n g 6 tỉn h N am K ỳ ch ứ a vào

t h à n h P h iê n A n ; rồ i lạ i n g h e tê n T r ầ n N h ậ t V ĩn h i H Ậ m à hút

hết cao h u yết củ a dân N am K ỳ . Đ ắ p t h à n h P h iê n A n , tiế m b ằ n g

K in h th à n h , h à o th ì đ ào s â u hơ n. N ế u b ả o th à n h cao h à o sâ u để

p h ò n g g iặ c T iê m , t h ì đ ư ờ n g b ể p h ả i p h ò n g ở H à T iê n , đ ư ờ n g bộ

ph ải phòng ở C hần L ạ p , có lẽ nào bỏ bốn tỉn h A n , H à, Long,

T ư ờ n g k h ô n g g iữ , m à lạ i g iữ ỏ P h iê n A n h a y s a o ? T h ế là r õ r ằ n g

p h ò n g T r iề u đ ìn h , c h ứ không phải phòng n goại hoạn. Cứ su y

đ iề u đó, th ì ru ộ t gan hắn, dẫu người đi đưòng củng b iế t, ai

496
không căm tứ c , c h ỉ g iậ n v ì a i k h ô n g c h ịu n ó i r õ c h o T n ể u đ ìn h

b iế t s ớ m m à th ô i. Đ ế n n ỗ i n g à y n a y n h ư n u ô i c á i n h ọ t b ọ c đ ể

n ê n đ a u , m ỗ i n g à y m ầ m v ạ m ộ t lớ n , c h o n ê n k ẻ q u y ề n y ê m dẫu

c h ịu t ộ i m in h tru , m à bọn n h ỏ n h ặ t còn d á m g iữ th à n h là m

p h ả n . V í d ù q u a n c a i t r ị k h ô n g h è n đ ố n n h ư N g u y ễ n V ă n Q u ế 15É

th a m tàn như B ạch X u â n N g u yên th ì c h ú n g n ó có

n g à y là m phản c h ứ k h ô n g s a o k h ỏ i đư ợ c. V ì b ọ n t iê u hạ hắn

to à n là q u â n h u n g đ ồ , q u e n là m n h ữ n g v iệ c b ấ t t h iệ n . C h ú n g n ó

đ ã q u e n t h ấ y h ắ n d ố i c h ú a , lấ n trê n , đ ề u b ắ t ch ư ớ c h ắ n . T h ậ m

chí h ắ n n ói vố i người ta rằ n g h ắ n v à o trấ n G ia Đ ịn h , v ố n là

p h o n g v ư ơ n g đ ể g iữ lấ y đ ấ t , c h ứ k h ô n g p h ả i n h ư c á c tổ n g t r ấ n

tầ m th ư ò n g k h á c . M ả c ủ a c h a h ắ n , e m h ắ n , c ũ n g tiế m g ọ i là

lă n g ; h o ặ c d á m đ ố i v ớ i n g ư ờ i t a , t ự x ư n g l à C ô , đ ể c h o b ộ h ạ t ậ p

q u e n t h à n h t h ó i, c h ỉ b i ế t c ó L ê V ă n D u y ệ t m à k h ô n g b iế t đ ế n

T r iề u đ ìn h . T h ầ y H ữ u T ử n ói rằ n g : "K h ô n g ư a p h ạm người

trê n m à ư a là m l o ạ n , c h ư a c ó l ẽ ấ y b a o g iờ ". V ậ y t h ì ư a p h ạ m

người tr ê n v à k h ô n g ư a là m lo ạ n , c ũ n g c h ư a c ó lẽ t h ế b a o g iò .

M ố i v ạ g â y n ê n đ ã lâ u , lẽ n à o m à m u ố n c h o b ọ n tiê u h ạ k h ô n g

là m p h ả n đ ư ợ c ? V ậ y n ê n h ắ n c h ế t c h ư a b a o lâ u , m à b ọ n L ê V ă n

K h ô i đ ã k h ở i lo ạ n , c h á u h ắ n c ũ n g đ ồ n g t ìn h t ạ o p h ả n , đ ể c h o c ả

b ọ n b ộ k h ú c c ủ a h ắ n đ ề u t h e o g i ặ c c ả , k h ô n g m ộ t t ê n n à o t r ố n đ i,

r ồ i n ó k ế t t ử đ ả n g , c ậ y c ó t h à n h c a o , h à o s â u , lư ơ n g t h ự c n h ư

n ú i, k h í g iớ i t i n h n h u ệ , đ ồ đ ả n g l ạ i n h i ề u , k h á n g c ự l ạ i v ư ơ n g

sư , c h ầ y đ ế n 3 n ă m tr ờ i, n h i ề u lầ n m ỏ đ ư ờ n g s ố n g c h o n ó , m à

c h ú n g n ó k h ô n g b iế t h ố i tộ i đ ầ u t h à n h , đ ế n n ỗ i b in h d â n g a n óc

lầ y đ ư ờ n g , n ó i r a đ a u x ó t đ ế n g ố c n g u ồ n t h ì tộ i h ắ n k ể từ n g c á i

tóc c ũ n g k h ô n g x u ể . N a y h ã y đ e m n h ữ n g c ô n g v i ệ c c ủ a h ắ n là m ,

rõ r à n g ở t a i m ắ t n g ư ờ i t a , đ ể g â y n ê n h o ạ n lo ạ n , h iể u t h ị c h o a i

n ấ y đ ề u b iế t. C ò n n h ư L ê V ă n D u y ệ t v à co n c h á u h ắ n n ê n x ử tộ i

t h ế n à o , t h ì g ia o c h o đ ìn h th ầ n n g h ị xử .

V à i h ô m s a u , n ộ i c á c là H à Q u y ề n fS JÜ , N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g

497
Í 5 ñ ^ 0 ^ , H o à n g Q u ý n h H flậ | t â u r ằ n g : D u y ệ t c h e c h ở c h o q u ả n p h i

lo ạ n , g â y n ê n s ự b iế n , c á i t h a i v ạ tíc h lạ i đ ã lâ u . N a y x é t n h ữ n g

g iấ y m á c ủ a y n g à y trư ớ c , r õ r a h ìn h tíc h b ộ i n g h ịc h , có 6 đ iể u :

1. N ăm M i n h M ệ n h t h ứ 4 , y t ự t i ệ n s a i n g ư ờ i r i ê n g là bọn

P h a n Đ ạ t T u m g i ả d a n h đ i t h á m , đ i t h u y ề n s a n g n ư ớ c D i ế n Đ iệ n .

T ro n g th ư c h ắ c c ó g ia o th ô n g . C ứ lấ y n g h ĩa " là m t ô i k h ô n g có

p h é p đ ư ợ c g ia o th ô n g v ớ i n ư ớ c n g o à i", th ì tâ m s ự c ủ a y đ ã rõ , í y

l à m ộ t t ộ i.

2 . Đ ế n k h i s ứ t h ầ n n ư ớ c D iế n Đ iệ n đ ế n t h à n h , m ớ i tâ u vào

T r iề u đ ìn h . Đ ã có c h ỉ d ụ n ó i v iệ c đó quan hệ đến đ ạ i n g h ĩa ,

không nên k h in h th ư ờ n g , n g h e lò i n g o à i m à b ỏ tìn h h ò a h iế u ,

g â y v i ệ c c ừ u t h ù . V ậ y m à y c ố x i n d u n g n ạ p . M a y m à T r i ể u đ ìn h

đã trả đ ồ cố n g v ậ t ch o sứ D iế n Đ iệ n về n ư ớ c , t h ì d a n h n g h ía

n ư ớ c lớ n t a m ớ i t ỏ g i ả i r a t h i ê n h ạ . T h ế l à y c h ẳ n g n h ữ n g m ư u

v i ệ c n ư ớ c k h ô n g r a g ì , m à l ạ i c ố g i ữ l ấ y ý r i ê n g đ ể c h e đ i ể u lỗ i, ấ y

l à h a i tộ i.

3. N ăm M i n h M ệ n h t h ứ 7 , t à u b ạ t p h o n g n ư ớ c A n h C á t Lợi

đ ậ u v à o c ử a B i l l 'l l T h u ậ n , u ă c ó c h ỉ s a i s ỏ t ạ i h ộ t ố n g , m à y c ố x in

đưa vào G ia Đ ịn h , v à n ó i rằ n g : "Q u a n trấ n k iề m th ú c, không

b ằ n g t h ầ n c ó q u y ề n , k h i ế n c h o k ẻ k i a s ợ t ư ố n g l ệ n h v à b i ế t b in h

o a i" . H a i c h ữ "c ó q u y ề n " từ x ư a v ẫ n lấ y là m ră n , m à y d ám ngất

n g ư ở n g t ự n h ậ n , k i ê u tứ d ư ờ n g n à o , ấ y l à b a tộ i.

4. N ăm M in h M ệ n h th ứ 4 , t h ị v ệ là T r ầ n V ă n T ìn h M3C1ÍỊ
nhân v iệ c c ô n g s a i ở G ia Đ ịn h v ề , có t â u v iệ c T r ầ n N h ậ t V ĩn h

là m r i ê n g p h ô " n g ó i, m u a tr ộ m các m ón. Y n g h e c h u y ệ n là m v ậ y ,

năm sau vào c h ầ u , c ố x in b ắt T rần V ăn T ìn h g ia o c h o y để y

c h é m , n ế u k h ô n g g ia o th ì y x in t r ả c h ứ c t ổ n g t r ấ n ; r ổ i y x in từ

c h ứ c th ự c . C ó ý y ê u q u â n n h ư v ậ y , tộ i g ì c ò n to b ằ n g tộ i ấ y . v à y

x i n g i ế t m ộ t T r ầ n V ă n T ì n h , t h ế l à b ắ t n g ư ờ i t a p h ả i k h ó a lư ỡ i,

kh ôn g ai dám n ó i n ữ a , r ấ t là d ụ n g tâ m nham h iể m , ấ y là bốn

tộ i.

498
 5 . T r ầ n N h ậ t V in h đ ã có c h ỉ b ổ t h u k ý lụ c V in h T h a n h , m à y

c ố x in lư u ở l ạ i t r o n g t h à n h . L ê Đ ạ i C ư ơ n g có c h ỉ tu y ê n

tr iệ u m à y c ố x i n lư u l ạ i là m v iệ c p h ủ L ạ c H ó a , đ ề u là cỏ ý v i

c h iế u . T r o n g t ậ p t â u c ủ a y l ạ i n ó i r ằ n g : " C h u ẩ n c h o t h ầ n c ầ u x i n

v iệ c ấ y , t h ì h ầ u c ó í c h c h o v i ệ c n g o à i b i ê n c ư ơ n g " ; l ạ i ỏ t r o n g t ậ p

tâ u x in c h i b ổ n g c h o b ọ n th ơ lạ i , cơ đ ộ i, c á c v ệ c ó c â u r ằ n g : " L ã o

th ầ n x a ở n g o à i b iê n khổn chỉ em T r iề u đ ìn h tin dùng không

được v ữ n g b ể n " . T r o n g lờ i l ẽ ấ y đ ề u l à k h ô n g k í n h , ấ y l à 5 t ộ i .

6. N ă m M in h M ệ n h th ứ 6, y tâ u x in t ă n g th ọ ch o L ê C h ấ t,

có n ó i r ằ n g : " ấ y l à v ị c h á n h d ư ợ c k h ở i tử h ồ i s in h , t iế c g ì m à

k h ô n g là m . Y là c h ứ c b iê n k h ổ n d á m k ế t đ ả n g tư tìn h n h ư th ế ,

rấ t tr á i v ó i đ ạ o là m tô i, ấ y là 6 tộ i. v ả lạ i n g h e y b ìn h nhật

th ư ờ n g k h o e c h u y ệ n v ớ i n g ư ò i t a r ằ n g : y x i n đ ư ợ c q u ẻ t h ẻ c ó 4

c â u th ơ :

Tá Hán tranh tiên chư Hán tướng,

Phù Chu ninh hậu thập Chu thần
Tha niên tái ngộ Trần Kiều sự;
Nhất đán hoàng bào bức thử thân.
D ịc h N ô m

Giúp Hán há thua cùng tướng Hán,

Phò Chu nào kém bọn tôi Chu,
Trần Kiều nếu gặp cơn binh biến,
Mảnh áo hoàng bào dễ ép nhau!
G iá y k h ô n g p h ả i là n gư ờ i s ẵ n có b ụ n g b ấ t tru n g , th ì k h ô n g

khi nào d ám k h o e b à i th ơ ấ y v ớ i n g ư ờ i t a . B ở i v ậ y b ọ n t iê u h ạ

tậ p q u e n t h à n h t h ó i, c h o n ê n t h â y y c h ư a lạ n h m à đ ã có v iệ c n à y .

V ậ y x i n g i a o c ả lờ i t â u n à y c h o đ ì n h t h ầ n k ế t á n đ ể c h í n h t ộ i .

V u a ư n g cho.

Đ ến kh i nghị án x o n g , tr íc h ra c á c lò i n ó i, v iệ c là m , b ộ i

n g h ịc h , c ó 7 t ộ i n ê n t r ả m :

499
 1 . S a i n g ư ò i đ i r iê n g s a n g D iế n Đ iệ n , â m k ế t n g o ạ i g ia o .

2 . X in g ia o t à u A n h C á t L ợ i đ ế n th à n h , đ ể tò có q u y ể n .

3 . X i n g i ế t t h ị v ệ l à T r ầ n V ã n T ì n h , đ ể k h ó a m i ệ n g n g ư ờ i ta .

4 . K h á n g s ố x in lư u q u a n v iê n b ổ đ i c h ỗ k h á c .

5 . L ậ p đ ả n g m à x in tă n g th ọ ch o L ê C h ấ t.

6. G iấ u ch ứ a g iấ y n g ự b ả o .

7 . M ộ c h a , tiế m g ọ i l à l ă n g , đ ố i v ớ i n g ư ờ i t a , t ự x ư n g l à cô .

C ó h a i tộ i n ê n g iả o : 1 . c ố x in d u n g nạp D iế n Đ iệ n đ ể che

c h ở c á i l ỗ i c ủ a m ì n h ; 2 . N ó i c h u y ệ n v ớ i n g ư ờ i t a x i n đ ư ợ c q u ẻ th ẻ

có c â u th ơ h o à n g b à o .

M ộ t tộ i n ê n ph át quân: tự tiệ n s a i b iề n b in h tu t ạ o tà u

th u y ề n .

S ự b iế n P h iê n A n , y th ự c l à đ ầ u v ạ n ê n c h iế u th e o lu ậ t m ưu

phản, khép vào tộ i lă n g tr ì; so n g y đ ã c h ịu m ìn h t r u , v ậ y x in

t r u y đ o ạ t c á o s ắ c , b ỏ q u a n q u á c h g i ế t t h â y , đ ể t ỏ g ư ơ n g r ă n cho

n g ư ờ i k h á c . C ò n n h ư t ằ n g tổ , t ổ p h ụ c ủ a y đ ư ợ c p h o n g t ặ n g cáo

s ắ c , th ì x in t r u y đ o ạ t c ả ; t iê n p h ầ n có tiế m d ụ n g t r á i p h é p nào

t h ì t ư ớ c h ủ y đ i ; c o n , c h á u , v ợ c ả , v ợ lẽ , đ ề u p h â n b i ệ t n g h ị tộ i; tà i

s ả n t h ì tịc h b iê n h ế t.

Á n ấy đ ệ lê n . N h ữ n g tộ i n g u y ê n n g h ị trả m q u y ế t đ ổ i là m

g ia m h ậ u , co n c h á u từ 1 5 tu ổ i trỏ x u ố n g , tạ m h ã y n g h iê m cấm ;

trẻ th ơ ấ u c h ư a b i ế t g ì t h ì t h a k h ô n g b ắ t ; b a h ọ p h ả i p h á t nô

c ũ n g đ ề u t h a ; n g u y ê n n g h ĩ lụ c t h i c ũ n g th ô i.

L ạ i s a i H ìn h b ộ s a o b ả n v ă n á n p h á t ch o tổ n g đõc, tu ầ n phủ

c á c tỉn h , c h o cứ ý k iế n r iê n g m à t â u v ề . H ộ p h ủ L ạ n g B ì n h là

T rần H uy Phác x in đ iể u phép tộ i tr ả m q u y ế t. H ộ phủ

Q u ả n g Y ê n là L ê D ụ c Đ ứ c x in n gư ờ i n à o từ 1 6 t u ổ i tr ờ

lê n đ ề u c h é m , c ò n t h ì đ ề u y n h ư đ ìn h n g h ị. T ổ n g đ õ ó B ìn h P h ú

là V õ X u â n c ẩ n T ổ n g đ ố c N in h T h á i là H o à n g V ả n T rạ m

M3CỲỀ c ũ n g đ ề u x in y đ ìn h n g h ị. L ạ i n ó i k è m m ộ t c á u rà n g : hoặc

n ê n lấ y c ô n g b ù tộ i c h â m ch ư ớ c ít n h iề u th ì tự T h iê n á n .

500
 D ụ rằ n g : "X e m v ậ y t h ì đ ủ b iế t lẽ trờ i k h ô n g s a i, m à c ô n g

đ ạo ở lò n g n g ư ờ i k h ô n g a i g iấ u đ ư ợ c. K ẻ q u y ề n g ia n k i a g â y v ạ ,

th iê n h ạ a i a i c ũ n g c ă m t ứ c , m u ô n m i ệ n g c ù n g lờ i, đ ủ t ỏ c á i á n

s ắ t n g h ìn x ư a . T ộ i L ê V ă n D u y ệ t n h ổ từ n g c á i tó c m à k ể c ũ n g

k h ô n g h ế t , n ó i r a đ a u lò n g , d ù c ó b ổ q u a n q u á c h m à g i ế t t h â y ,

c ũ n g là đ á n g tộ i. S o n g n g h ĩ h ắ n c h ế t đ ã lâ u , v à đ ã tru y đoạt

q u a n tư ớ c , x ư ơ n g k h ô t r o n g m ả , k h ô n g b õ g i a h ì n h . V ậ y c h o t ổ n g

đốc G i a Đ ị n h đ ế n c h ỗ m ả h ắ n , s a n là m đất phẳng và khắc đá

dự n g b ia ở t r ê n v iế t to c h ữ "C h ỗ n à y là n ơ i q u y ề n y ê m Lê V ăn

D u y ệ t p h ú c p h á p " , đ ể c h ín h tộ i d a n h c h o k ẻ đ ã c h ế t, m à tỏ p h é p

n ư ớ c v ề đ ờ i s a u , l à m g ư ơ n g c h o k ẻ q u y ề n g i a n m u ô n đ ờ i.

Không những Lê V ăn D u y ệ t là h ọ a th ủ tộ i k h ô i, m à tê n

ch á u y là L ê V ă n H á n c ũ n g g ia o th ô n g v ố i g iặ c , t h ì t h â n th u ộ c

p h ả i tộ i, t r o n g l u ậ t đ ã c ó đ iề u n ó i r õ r ồ i. S o n g n g h ĩ n ó c h ẳ n g q u a

c u ồ n g d ạ i m ộ t lú c , q u a l ạ i v ớ i g i ặ c m à t h ô i, s á n h v ớ i k ẻ trư ớ c s a u

th e o g iặ c k h á n g c ự q u a n q u â n , h ơ i c ó k h á c n h a u . V à đ ã x ử c ự c

h ìn h , c ũ n g đ ủ t ỏ p h é p n ư ớ c r ồ i. N h ữ n g k ẻ t h â n t h u ộ c k h á c , k h é p

tộ i t r ả m g ia m h ậ u , c ũ n g đ ủ c h o n ó p h ụ c tộ i. L ờ i d ụ n à y c h u ẩ n

lụ c t ố n g p h á t c h o m ỗ i t ỉ n h m ộ t đ ạ o , đ ể c h o a i n ấ y đ ề u b i ế t T r i ề u

đ ìn h x ử r ấ t c ô n g , r õ r à n g c á i c â n b a th ư ớ c m à n g h i ê m n h ư r ìu

b ú a n g h ìn t h u ".

Á n L ê C h ấ t, á n L ê V ă n D u y ệ t p h á t ra n ăm trư ớ c t h ì n ă m

s a u có q u a n L ạ i b ộ t ả th ị la n g là L ê B á t T ú tru y th a m

n h ữ n g tộ i b ấ t th ầ n c ủ a L ê C h ấ t có 6 tộ i n ê n c h ế t:

1. C h ấ t c ù n g D u y ệ t t o a n m ư u là m v iệ c Y , H o ắ c ( p h ế lậ p ), b ị

h a i đ ứ a ở n ó i h ỏ r a n g o à i, b è n g iế t c h ú n g n ó đ ể b u ộ c m iệ n g , là

m ộ t tộ i.

2. M ấ y lầ n cô" x i n th ư ỏ n g c h o h o à n g tử đ ể là m c o n n u ô i,
m u ố n b ắ t c h ư ớ c lố i c ũ c ủ a D ư ơ n g K i ê n , l à h a i tộ i.

3 . M u ô n c h o c o n g á i c h ín h v ị t r o n g c u n g , k h ô n g đ ư ợ c th ỏ a

c h í , n ó i r a n h ữ n g lờ i o á n v ọ n g , l à b a t ộ i .

501
 4. Thư ờ ng nói ch uyện vớ i Lê Văn Duyệt ràng: " N g ư ờ i ta

t h ư ờ n g n ó i t r ờ i, v u a v à c h a m ẹ , n g ư ờ i là m c o n , là m t ô i d ù c ó d ié u

b ấ t b ìn h , c ũ n g k h ô n g d á m g iậ n , m à m ộ t m ìn h tô i d á m g i ậ n " là

b ố n tộ i.

5 . L ạ i n ó i r ằ n g : "V u a c ậ y có T r ịn h H o à i Đ ứ c, N g u y ễ n Hữu

Thuạn p h ú c tâ m , ch ỉ đ em độ v à i tră m n g ư ờ i v à o c h ầ u , q u á t to

m ộ t t i ế n g , b ọ n ấ y c ũ n g p h ả i p h ụ c x u ố n g đ ấ t , r ồ i t a m u ố n là m gì

t a là m " là n ă m tộ i.

6. L ạ i n ó i r ằ n g q u ố c t ín h đ ổ i là m tô n t h ấ t , đ ể u là b ọ n H oài

Đ ứ c a d u a x u i g i ụ c , n ê n đ e m c h é m ở t r ư ớ c c ử a m i ế u đ ể c h í n h tộ i,

l à s á u t ộ i.

L ạ i có 1 0 tộ i tiế m lạ m :

1 . K h i y ỏ B ắ c th à n h , đ ầu n ăm đ iể m b in h , d á m lê n lầ u N g ũ

M ô n n g ồ i c h ín h g iữ a .

2 . Đ ệ n iê n t h u y ề n jt ả i n g o à i b ể , y lấ y c ủ a r iê n g m à tả i vào

th u y ền công.

3. C ù n g vớ i L ê V ă n D u y ệ t d â n g b iể u từ c h ứ c đ ể b ắ t b í nhà

vua.

4 . V iệ c s in h s á t d ữ đ o ạ t, h a y tự tiệ n .

5 . T r á i p h é p , ă n lễ , g ià u đ ế n n g h ìn v ạ n .

6. T ấu sổ k h ô n g h ợ p p h é p , có c h ỉ k h ô n g ch o , m à cứ n h ít

đ ị n h n ộ p l ạ i , c ó L ê V ă n D u y ệ t n g ă n đ i m ớ i th ô i.

7 . N u ô i n h ữ n g c u n g n ữ t i ê n t r i ề u , k h ô n g b i ế t k i ê n g n ể g ì.

8. N ơ i c ô n g s ả n h tiế m là m g á c c h u ô n g , g á c trố n g .

9. T ộ i á n L ê D u y T h a n h đ ã th à n h , lạ i còn cù n g với L ê V ? "

D u y ệ t c ố x in n g h ị lạ i.

1 0 . Đ iề u b ổ cơ b in h , p h ủ b in h , x in l á / c h ứ c q u a n v ả n m à th i

hành

V ậy x in g ia o c h o đ ìn h n g h ị, đ ể c h ín h tộ i d a n h là m gương
c h o k ẻ g ia n tr ă m đ ờ i.

V u a d ụ r ằ n g ; " C h ấ t , t í n h v ố n s à i l a n g , n ế t n h ư m a q u ì, là m

502
tô i t h ì b ấ t t r u n g , b ấ t c h ín h , x ử v i ệ c t h ì đ ạ i á c đ ạ i g i a n , v i ệ c n à o
c ũ n g c à n rỡ , a i là c h ẳ n g tứ c g iậ n , c h ẳ n g n h ữ n g là 1 6 tộ i m à th ô i

đ âu . T rư ớ c k ia tr ẫ m n g h ĩ h ắ n c ù n g vớ i L ê V ă n D u y ệ t, d ẫ u m a n g

lò n g b ấ t t h ầ n , n h ư n g n g ư ờ i t a k h ô n g c h ị u t h e o , t h ì c h ắ c k h ô n g

d ám g â y sự . v ả h ắ n là n h ấ t p h ẩ m đ ạ i th ầ n ; d ù có m ư u g ia n m à

th ầ n d â n c h ư a c á o tố , t h ì k h ô n g n õ b ắ t tộ i. K ể đ ế n h ắ n l ạ i c h ịu

t ộ i m i n h t r u r ồ i t h ì lư ớ i t r ò i t ư ở n g c ũ n g k h ô n g t h o á t , c h o n ê n

cũ n g c h ẳ n g k ể là m g ì n ữ a. N a y đ ã có n gư ờ i th a m h ạ ch , v ậ y th ì

p h ả i t r á i c h o c ô n g , đ ã có t r iề u đ ìn h p h á p lu ậ t . C h u ẩ n c h o đ ìn h

th ầ n đ e m 1 6 đ iề u tộ i c ủ a h ắ n m à đ ịn b r õ tộ i d a n h , vợ c o n c ũ n g

án lu ậ t m à n g h ị xử , d u y c o n g á i n à o dã x u ấ t g iá , c ù n g là c h á u

tra i còn n h ỏ th ì th a ".

Đ ìn h t h ầ n n g h ị r ằ n g : C h ấ t , b ấ t p h á p b ấ t t r u n g , đ ạ i g ia n đ ạ i

ác, có 6 tộ i n ê n lă n g tr ì, 8 tộ i n ê n t r ả m , 2 tộ i n ê n g iả o . N h ữ n g tộ i

phạm p h ận , â m m ư u đ iề u b ấ t q u ỉ, trù k h é p v à o tộ i b ạ n n g h ịc h

m à x ử lă n g t r ì. S o n g y đ ã c h ịu tộ i m in h t r u , v ậ y x iu t r u y đ o ạ t

cáo s ắ c , b ổ á o q u a n , lụ c t h â y , k h iê u t h ủ đ ể t h ị g ió i. C ò n c á o s ắ c

p h o n g ch o c h a m ẹ y , c ũ n g x in t r u y đ o ạ t; vợ là L ê T h ị S a i

từ n g đ ồ n g m ư u b ạ n v ớ i c h ồ n g , n g h ĩ t r ả m lậ p q u y ế t . L ạ i p h á t c h o

các tổ n g đ ốc, tu ầ n p h ủ , m ỗ i nơ i m ộ t đ ạ o v ă n á n , đ ể ch o đ e m ý

r iê n g b à y tỏ t â u v ề , c h o c ô n g lò n g c h ú n g . C á c đ ịa p h ư ơ n g t â u v ề ,

đ ều x in y đ ìn h n g h ị.

N g à i d ụ r ằ n g : " N h ư v ậ y đ ủ r õ lẽ t r ò i ở t ạ i lò n g n g ư ò i, c ô n g

lu ậ n k h ô n g b a o g iờ m ấ t . K ẻ g i a n th ầ n chứ a vạ, m uôn m iệ n g

c ù n g m ộ t lờ i, đ ủ l à m á n s ắ t th iê n cổ. v ả L ê C h ấ t c ù n g với L ê

V ă n d u y ệ t , d ự a n h a u là m g ia n , t ộ i á c đ ầ y c h ứ a , n h ổ từ n g c á i tó c

m à tín h c ũ n g k h ô n g h ế t, g iá th ử bổ áo quan g iế t th â y , c ũ n g

k h ô n g là q u á . S o n g l ạ i n g h ĩ C h ấ t tộ i c ũ n g n h ư D u y ệ t , trư ớ c k ia

D u y ệ t đ ã k h ô n g b ổ á o q u a n g iế t th â y , th ì n ắ m xư ơng kh ô củ a

C h ấ t n a y c ũ n g c h ẳ n g m à n g b ắ t tộ i. V ậ y c h o T ổ n g đ ô c B ìn h P h ú

Võ X uân C ẩn à # n s a n p h ẳ n g m ộ c ủ a h ắ n , k h ắ c b ia d ự n g lê n

503
trê n đ ề to m ấ y c h ữ "C h ỗ n à y là n ơ i L é C h ấ t p h ụ c p h á p * để làm
gư ơ ng cho k ẻ gian t ặ c m u ô n đ ờ i. C ò n v ợ h ắ n l à L ê T h ị S &1 cùng ò

m ộ t n h à , d ự b iế t m ư u b ạ n n g h ịc h , x ử v à o c ự c h ìn h , c ũ n g là p h ả i,

s o n g k ẻ đ à n b à c h ả n g c ầ n v ộ i v à n g c h ín h pháp. Vậy \Á Thị Sai

c ù n g c o n là L ê c ẩ n %ỉĩề, L ê T rư ơ n g Lê Thường ỈỊ-M, Lé Kỵ

H Sệ, đểu c ả i là m trả m g ia m h ậ u . L ạ i tịc h b iê n g ia s à n , được

hơn 12 .0 0 0 q u a n t i ề n , g i a o t ì n h c h ứ a c ả v à o k h o ( l’

8. G iặ c Tiêm La
N ư ớ c T iê m La iỄ%ễ tự khi m ất quyền bảo hộ ờ C hân Lạp,

vẫn có ý m uốn s in h sự vớ i nước N a m , nhưng còn sợ t h ế lự c

N guyễn tr iề u chư a dám là m g ì, c h ỉ t h ìn h th o ả n g s a n g s in h 8ự

v ớ i n h ữ n g n ư ớ c ờ L à o . H ễ k h i n à o T iê m và Lào đánh n h a u , th ì

n h à v u a s a i q u a n q u â n p h ò n g g iữ n h ữ n g c h ỗ b iê n t h ù y , v à s a n g

c ứ u v iệ n n h ữ n g n ư ớ c b ị n g ư ờ i T iê m b ắ t n ạ t. N h ư n ăm Đ in h H ợi

( 1 8 2 7 ) là n ă m M in h M ệ n h th ứ 8, n ư ớ c T iê m đ á n h lấ y nước V ạn

T ư ợ n g (V ie n tia n e ) . Q u ố c trư ở n g n ư ớ c ấ y là A N ỗ c h ạ y san g

c ầ u c ứ u , v u a T h á n h t ổ s a i q u a n t h ố n g c h ế l à P h a n V â n T h ú y ?§

là m k i n h lư ợ c b i ê n v ụ đ ạ i t h ầ n đ e m b in h tư ợ n g s a n g cứ u A

NỖ.
T h á n g c h ín n ă m ấ y , bọ n L ê Đ ứ c L ộ c lỆ ÍỆ ịặ , N g u v ễ n Công

T iế n Ũ Ẽ & ÌS đ e m b in h ở N g h ệ A n c h ia là m h ai đạo đi đường Q u i

(1) Đến năm Tự Đức nguyên niên (1847) quan Đông các Đại học ã là Võ
Xuân Cẩn 3 5 # ĩ ĩ làm sớ tâu xin gia ân cho con cháu Nguyễn Vàn Thành.
Trong bài 8Ớ có lắm cảu thảm thiết. Có chỗ nói rằng: "Nguyễn Ván Thồnh, Lẽ
Văn Duyệt và Lê Chất đểu có lòng theo mây đợi gió, xông pha chỗ mõi tên hồn
đạn, thân làm đại tướng, tước đến Quận công, sau hoặc vì con dại, hoỗc vì cậy
công mà làm thành tội... Dù bọn Nguyễn Văn Thành có tội, thì tội đã trị rối,
mà công thì không hòi đến, chảng hóa ra đem cái công lao bách chiến mà để
đến nỗi cái tàn hồn phải bơ vơ như ma trơi ngoài đổng, khác nào quì Mạc Ngao
không ai thờ cúng không?” Vua Dực Tông xem bài sớ ếy lấy làm râm động bèn
truy phong cho bọn Nguyễn Vàn Thành, và cáp phẩm hàm cho các con cháu.

504
Hợp v à đ ư ờ n g L ạ c P h à m q u a T r ấ n N in h s a n g cứ u A N ỗ . Đ i đ ế n

đ âu v ẽ n h ữ n g s ô n g n ú i h ìn h t h ế h iể m trở r ồ i g ử i v ề K in h .

A N ỗ m ấ t n ư ố c k h ô n g lấ y lạ i đư ợ c, p h ả i th e o q u â n A n N a m

về N g h ệ A n , đợi th u x ế p q u â n 8Ĩ đ ể v ề đ á n h b á o th ù . Đ ế n n ă m

M ậu T í ( 1 8 2 8 ) A N ỗ n ó i r ằ n g q u â n L à o t ụ h ợ p đư ợ c đ ủ r ồ i, x in

ch o q u a n q u â n đ ư a v ể n ư ớ c . V u a T h á n h t ổ s a i P h a n V ă n T h ú y $ 1

XM l à m k i n h lư ợ c đ ạ i t h ầ n , N g u y ễ n V ă n X u â n l 5 Ẽ 3 t # l à m phó,

N guyễn K h o a H ào là m th a m tán , đ em 3000 q u ân v à 24

con v o i, đ ư a A N ỗ v ề T r ấ n N i n h .

Đ ến T rấn N in h , A Nỗ x in đem quân Lào về V ạn Tượng

(V ie n tia n e ). P h a n V ă n T h ú y c h o h a i đ ộ i q u â n T h ầ n s á c h đ i h ộ

tố n g . V ề đ ế n V ạ n T ư ợ n g , A N ỗ đem q u â n đ i đ á n h q u â n T iê m ,

q u ân s ĩ c h ế t h ạ i r ấ t n h iề u , rồ i lạ i s a i n gư ờ i s a n g N g h ệ A n x in

v iệ n b in h .

V u a T h á n h T ổ t h ấ y A N ỗ h a y s in h sự đ á n h n h a u m à k h ô n g

được v iệ c g ì, b è n không cho quân san g cứ u, ch ỉ xu ố n g lệ n h

tr u y ề n c h o c á c h ạ t ỏ L à o p h ả i p h ò n g g iữ n h ữ n g c h ỗ b iê n t h ù y . A

N ỗ k h ô n g có q u â n c ứ u v iệ n , b ị q u â n T iê m đ ế n đ á n h , lạ i p h ả i b ỏ

th à n h m à c h ạ y s a n g T r ấ n N in h . Được í t l â u , C h i ê u N ộ i BS là

th ủ lĩn h T r ấ n N in h b ắ t A N ỗ đ e m n ộ p c h o T iê m L a .

Q u â n T iê m L a p h á đ ư ợ c V ạ n T ư ợ n g r ồ i, lạ i x â m v à o đ ế n c á c

c h â u p h ụ th u ộ c v ề n ư ớ c N a m , ỏ m ạ n g ầ n Q u ả n g T r ị. V u a T h á n h

tổ s a i t h ố n g c h ế P h ạ m V ă n Đ iể n f S i Ä k in h lý m ọ i v iệ c ở C a m

L ộ , s a i L ê Đ ă n g D o a n h t m à È Í là m th a m tá n q u ân vụ , cù n g với

q u ân c á c đ ạ o ở L à o đ i tiễ u trừ .

P h ạ m V ă n Đ iể n , m ộ t m ặ t t h ì c h o n g ư ờ i đ e m th ư s a n g t r á c h

nước T iê m La s in h sự , m ộ t m ặ t t h ì c h ia q u â n là m b a đ ạ o tiế n

lê n đ á n h .
T ư ớ n g T i ê m L a v i ế t t h ư t r ả lờ i m ộ t c á c h k h i ê m n h ư ò n g l ắ m ,

rồ i r ú t q u â n v ề . T ừ đ ó n ư ớ c T iê m b ề n g o à i v ẫ n th ô n g sứ đ i lạ i đ ể

g iữ s ự h ò a h i ế u , n h ư n g n g ầ m n g ấ m c ứ t ì m c á c h q u ấ y n h i ễ u n ư ớ c

505
N a m . Ở p h ía T â y N a m , n g ư ờ i T iê m v ả n d u n g tú n g nhửng người
phản n g h ịc h nước C h ân Lạp m à ỡ p h ía T â y b ả c th i v in cử há

h iế p V ạn Tượng và các nưốc nhỏ k h ác. D ù t h ế m ặ c lò n g , vua

Thánh tổ k h ô n g m u ố n g â y v iệ c b in h đ a o , c ứ d ù n g lò i n ó i n g ọ t

m à t r a n g t r ả i m ọ i v iệ c .

Đ ến cuối n ăm Q u í T Ị ( 18 3 3 ) n h â n có n g u y K h ô i khở i loạn ờ

đ ấ t G ia Đ ịn h v à tê n K h ô i lạ i c h o n g ư ờ i s a n g c ầ u c ứ u . v u a Tiêm

L a b è n s a i q u â n t h ủ y b ộ c h ia r a là m 5 đ ạ o s a n g đ á n h V iệ t N am .

Đ ạo th ứ nhất th ủ y quân đem hơn 10 0 c h iế c th u y ế n vào

đánh lấ y H à T iê n ; đ ạ o th ứ n h ì bộ q u ân san g đánh N am V ang

( P h n o m p e n h ) , r ồ i t iế n lê n đ á n h lấ y C h â u Đ ố c v à A n G ia n g ; đạo
th ứ b a đ á n h lấ y m ặt C am L ộ ; đ ạ o th ứ tư đ á n h C am C á t, C am

m ô n , đ ạ o th ứ n ă m đ á n h T r ấ n N in h .

T u y r ằ n g q u â n n g h ịc h n ă m đ ạ o c ù n g t i ế n , n h ư n g c h ủ đ íc h

c ủ a T iê m L a là cố t đ á n h C h â n L ạ p v à N a m K ỳ , còn các đạo k h ố c

l à đ ể p h â n q u â n lự c c ủ a n ư ớ c N a m m à t h ô i.

V ua T hánh tổ đư ợ c tin b á o c ấ p , liề n x u ố n g c h iế u sa i quan

quân phòng ngự c á c n ơ i. P h í a tâ y nam th ì sa i q u â n t h ứ ờ G ia

Đ ịn h , c h ia quân cho T rư ơ n g M in h G iả n g ‘¡ỆỉaMaĩÌ và N guyễn

X uân ® Ẽ # đ i tiế n tiễ u ỏ m ặ t A n G ia n g . P h ía T â y B ấ c th i s a i Lê

V ăn T hụy I g iữ m ặ t C a m L ộ , th u ộ c Q u ả n g T r i. P h ạ m V ản

Đ iể n 1 0 gi ữ m ặt N gh ệ A n . L ạ i sa i N g u y ễn V ả n X u ân K í #

(1) l à m k in h lư ợ c đ ạ i s ứ đ i tiễ u trừ quân T iê m và quân Lào ờ

T r ấ n N in h .

T r ư ơ n g M i n h G i ả n g v à N g u y ễ n X u â n đ ạ i p h á q u á n T i ê m la

ỏ s ô n g C ô c ắ n g . Q u â n T iê m L a ở C hân Lạp c ũ n g b ị ngư ời bàn

xứ đánh phá. Chỗ nào quân n g h ịc h cũng th u a to c h ế t h ạ i rấ t

(1) Nguyễn Xuân Í5;# thì làm tham tán đại thần theo Trương Minh
Giàng, Nguyễn Văn Xuân I5t3t# thì làm hữu quân lĩnh An Tĩnh tổng đốc đi
đánh mặt Trấn Ninh.

506
w
n h iể u ; c h ỉ t r o n g m ộ t t h á n g m à q u a n q u â n lấ y lạ i H à T iê n v à

C h â u Đ ố c , đ u ổ i q u â n T i ê m r a n g o à i b ờ c õ i, r ồ i t i ế n l ê n đ á n h l ấ y

th à n h N a m V ang và đưa vu a C hân Lạp là N ặ c Ô n g C h â n về

nư ốc.
T r ư ơ n g M in h G i ả n g v à N g u y ễ n X u â n từ N a m V a n g t iế n lê n

đ án h q u â n T iê m , liề n p h á m â y t r ậ n , c h é m tư ớ n g b ắ t b in h lấ y

được s ú n g ố n g k h í g iớ i k h ô n g b i ế t n g ầ n n à o m à k ể . T ư ớ n g T i ê m

L a là P h i N h ã C h ất T ri đem b ạ i b in h c h ạ y v ề n ư ớ c,

quan q u ân đuổi đánh lấ y lạ i th à n h P h ú T ú c (P u rsa t) rồ i cho

n g ư ò i C h â n L ạ p ỏ l ạ i g i ữ c á c n ơ i: c h ỗ n à o h i ể m y ế u t h ì l à m đồn

đ ắp lu ỹ , đ ể p h ò n g n g ự q u â n g iặ c .

N h ữ n g đ ạ o q u â n T iê m v à q u â n L à o s a n g đ á n h ỏ m ặ t Q u ả n g

T r ị, N g h ệ A n v à T r ấ n N i n h , đ ề u b ị t ư ớ n g q u â n l à N g u y ễ n V ă n

X uân I S i# , Phạm V ăn Đ iể n và Lê V ăn Thụy ỉ?

đ á n h đ u ổ i, c h ỗ n à o q u a n q u â n c ũ n g đ ư ợ c t o à n t h ắ n g , g iữ đ ư ợ c

bờ c õ i n g u y ê n n h ư c ũ c ả .

Q u â n T iê m s a n g đ á n h từ th á n g G iê n g n ă m G iá p N g ọ ( 18 3 4 ) ,

đến th á n g n ă m năm ấ y , t h ì q u a n q u â n đ ã b ì n h x o n g c ả m ọ i n ơ i.

V u a T h á n h T ổ m ừ n g rỡ , b a n t h ư ỏ n g c h o c á c tư ớ n g s ĩ v à b ô ' c á o

ra ch o m ọ i n ơ i đ ể u b iế t.

9. Việc Ai Lao
Nước N am t a v ề đờ i v u a T h á n h tổ th ì to r ộ n g h ơ n c ả , là v ì

q u â n T iê m L a c ứ h a y s a n g q u ấ y n h iễ u c h o n ê n c á c x ứ ỏ L à o đ ề u

x in v ể n ộ i t h u ộ c n ư ố c t a .

N ă m Đ in h H ợ i ( 1 8 2 7 ) , n g ư ờ i N a m C h ư ở n g ( L u a n g P r a b a n g )

th ô n g vớ i T iê m L a , rồ i cứ đ e m q u â n x u ố n g q u ấ y n h iễ u đ ấ t T r ấ n

N i n h . T ù t r ư ở n g l à C h i ê u N ộ i H3 x in đ e m đ ấ t T r ấ n N in h v ề n ộ i

th u ộ c V iệ t N a m . V u a T h á n h tổ p h o n g c h o C h iê u N ộ i là m T rấn

N in h p h ò n g n g ự s ứ c a i q u ả n c ả 7 h u y ệ n , lạ i p h o n g ch o

507
n h ữ n g th ổ m ụ c là m th ổ t r i h u y ệ n v à th ổ h u y ệ n th ừ a . C h iê u N ội

d â n g s ố d â n đ in h v à đ iể n th ổ , c ả t h ả y đ ư ợ c 3 0 0 0 s u ấ t d in h v à 28

sở r u ộ n g .

L ại có đất Tam Đ ộng và Lạc Phàn (trư ớ c th u ộ c vể V ạn

T ư ợ n g ) c ũ n g x in n ộ i th u ộ c . T r iề u đ ìn h c h ia n h ữ n g đất ấ y r a là m

h a i p h ủ là T r ấ n T ĩn h p h ủ v à L ạ c B iê n p h ủ N&m

ấ y lạ i c ó x ứ X a H ổ (?), s ầ m T ộ (S a m t ê u ) , M ư ờ n g S o ạ n (?), M a n g

L a n (M ư ờ n g L a m ) , T r ìn h c ố ( X iê n g K h ô ), s ầ m N ứ a (S a m n eu a),

M ương D uy (?) v à ỏ N g ọ c M a có C á m C á t (K h a m K e u t), C am

M ôn và C am L in h (?) đ ề u x i n v ề n ộ i th u ộ c. V u a T h á n h t ổ c h ia

n h ữ n g đ ấ t ấ y r a là m b a p h ủ là T r ấ n B iê n ỉã ẳ i* , T r ấ n Đ ịn h

và T rấn M an ÌẾWt-
P h ủ T r ấ n B iê n có b ố n h u y ệ n là X a H ổ , s ầ m T ộ, M a n g Soạn,

M a n g L a n ; p h ủ T r ấ n Đ Ị n h (1) c ó 3 h u y ệ n l à C a m C á t, C am M ôn,

và C am L in h . H a i p h ủ ấ y đ ề u th u ộ c v ề N g h ệ A n . C ò n p h ủ T rấn

N am có 3 h u y ệ n là T r ìn h cố, sầm N ứ a , M a n D u y th ì th u ộ c vể

T h an h H óa.

ỏ m iề n C a m L ộ th u ộ c Q u ả n g T r ị lạ i có n h ữ n g m ư ờ n g M an g

V a n g ( ? ) , N á B i ( ? ) , T h ư ợ n g K ế ( ? ) , T ả B a n g ( ? ) , X ư ơ n g T h ị n h (?),

Tầm B ồ n ( ? ) , B a L a n ( ? ) M a n g B ổ n g ( ? ) , L a n g T h ờ i (?)» x i n v ế n ộ i

th u ộ c , c h ia r a là m 9 c h â u , c h o c h iế u lệ t r iề u c ố n g .

Đ ạ i k h á i là đ ấ t s ầ m N ứ a, đ ất T rấn N in h , đ ấ t C a m M ôn và

đ ấ t S a v a n a k h e t b â y g iờ , t h u ở ấ y t h u ộ c v ề V i ệ t N a m t a c à .

10. V iệc Chân Lạp

ở n ư ớ c C h â n L ạ p t h ì t ừ k h i q u a n q u â n p h á đ ư ợ c g i ặ c T iê m

r ồ i, tư ớ n g q u â n là T rư ơ n g M in h G iả n g v à th a m t á n là L ê

Đ ại Cương lậ p đồn A n N am ở gần N am V a n g đ ể b à o hộ

C hân Lạp.

(1) ở gần địa hạt Hà Tĩnh bây giờ.

508
 C uối năm G iá p N g ọ ( 18 3 4 ) , v u a nư ớc C h â n L ạ p là N ặ c Ô n g

C h ân m ấ t, k h ô n g có c o n tr a i, q u y ề n c a i t r ị tro n g n ư ớ c v ề c ả m ấ y

người p h iê n liê u là b ọ n T r à L o n g v à L a K iê n U M Những

ngư òi n à y đ ề u là n g ư ò i C h â n L ạ p m à lạ i n h ậ n q u a n ch ứ c V iệ t

N am . Đ ế n n ă m Ấ t V ị ( 18 3 5 ) , T rư ơ n g M in h G iả n g x in lậ p n gư ờ i

con g á i c ủ a N ặ c Ô n g C h â n t ê n là A n g m e y lê n là m q u ận chúa,

gọi là N g ọ c V â n c ô n g c h ú a 3 E .S & .Ỉ Ì , r ồ i đ ổ i n ư ó c C h â n L ạ p r a

là m T r ấ n T â y T h à n h c h ia r a là m 3 2 p h ủ v à 2 h u y ệ n . Đ ặ t

m ộ t t ư ớ n g q u â n M iỆ Ỉ, m ộ t t h a m tá n đ ạ i th ầ n m ột đề

đ ố é n « , m ộ t h iệ p t á n v à 4 c h á n h p h ó lĩn h b in h đ ể coi

m ọi v iệ c q u â n d â n . ở c á c c h ỗ y ế u h ạ i, lạ i đ ặ t c h ứ c t u y ê n p h ủ J3

ịỀ, a n p h ủ ịc t ìlđ ể p h ò n g n gự .

N ăm C a n h T í (18 4 0 ), n h à v u a s a i L ê V ă n Đ ứ c MSí'ềỉ là m

khâm s a i đ ạ i th ầ n , D o ãn u ẩ n là m p h ó v à c ù n g vớ i T rư ơ n g

M in h G i ả n g đ ể k i n h l ý m ọ i v i ệ c ỏ T r ấ n t â y t h à n h , k h á m x é t v iệ c

b u ô n b á n , đ o r u ộ n g đ ấ t , đ ịn h t h u ế đ in h , t h u ế t h u y ề n b è b u ô n

bán dưới sô n g.

N h ư n g v ì q u a n lạ i V iệ t N a m t a s a n g l à m n h i ề u đ i ề u t r á i lẽ ,

n h ũ n g n h iễ u d â n sự , lạ i b ắ t N g ọ c V â n q u ậ n c h ú a đ e m vê để ỏ

G ia Đ ịn h , b ắ t b ọ n T r à Long và La K iê n đày ra Bắc K ỳ, dân

C hân L ạ p ai cũng oán g iậ n , c h ỗ n à o c ũ n g c ó g iặ c g i ã n ổ i lê n

đ á n h p h á . L ạ i có e m N ặ c Ô n g C h â n là N ặ c Ô n g Đ ô n k h ở i n g h ĩa ,

có n g ư ờ i T i ê m L a g iú p đ õ, th à n h r a q u a n q u â n đ á n h m ã i k h ô n g

đư ợ c. V ề s a u đ ế n k h i v u a T h á n h T ổ m ấ t r ồ i, q u a n q u â n p h ả i b ỏ

th à n h t r ấ n T â y m à r ú t v ề A n G ia n g .

Ấ y c ũ n g là v ì n g ư ò i m in h k h ô n g b iế t b ê n h v ự c k ẻ h è n y ế u ,

chỉ đ e m lò n g t h a m t à n m à ứ c h iế p n g ư ờ i t a , c h o n ê n t h à n h r a

h a o t ổ n b i n h lư ơ n g , n h ọ c m ệ t t ư ớ n g s ĩ, m à l ạ i p h ả i s ự b ạ i h o ạ i

t h ậ t l à t h i ệ t h ạ i c h o n ư ố c m ìn h .

509
11. V iệc giao thiệp vói những nưóc ngoại duong
Việc giao thiệp của nước Nam ta với các nước ngoại dương
mà ngăn trở lặ bởi có hai lẽ: một là vì sự cấm giảng đạo Thiên
chúa; hai là vì người nước mình lúc bấy giờ không hiểu thời thí.
cứ tự đắc mình là văn minh hơn người, không chịu học tập như
người ta mà theo đường tiến bộ.
Nước ta từ đời thập thất thế kỷ, vể nhà Hậu Lê đã có
người Âu la ba ra vào buôn bán, hoặc ở Phố Hiến (Hưng Yên),
hoặc ở cửa Hội An (Faifo), đểu không có việc gì ngăn trở cả. Chì
có sự giảng đạo Thiên chúa ở trong nước là hay bị sự ngăn cấm.
Ngày trước chúa Trịnh và chúa Nguyễn đã có dụ nghiêm cím.
Đến đời Nguyễn Tây Sơn thì trong nước rốì loạn, còn phải lo việc
chiến tranh, cho nên không nói đến việc cấm đạo. v ể sau, khi
vua Thế tổ nhất thống cả nam bắc, thì ngài nhớ ơn bên đạo có
công giúp rập trong lúc gian truân, vẫn để các giáo sĩ được phép
đi giảng đạo mọi nơi. Mãi đến đời vua Thánh tổ thì việc nước dã
yên, nhà vua lưu ý về sự giáo hóa, lấy Nho đạo làm chính đạo và
cho các tôn giáo khác làm tả đạo, bắt dân gian phải bò tà theo
chính. Sự cấm đạo lại khởi đầu phát ra nữa.
Mà cũng vì cấm đạo, cho nên sự buôn bán của những người
ngoại dương ở nước ta, thành ra ngăn trỏ. Bởi vì Triều đình thấy
thỉnh thoảng có chiếc tàu buôn lại, thì có môt vài người giáo 6Ü
vào giảng đạo, ngăn cấm thế nào cũng không được, tường là có ý
do thám gì chăng, cho nên lại càng nghi ngờ lắm.
Vả lại về đời nhà Nguyễn lúc bấy giờ ở trong nước cũng
không có người ngoại quốc ra vào buôn bán, chỉ có mấy người
Pháp Lan Tây trước đã theo giúp vua Thế tổ, rồi ở lại làm quan
tại triều là Chaigneau và Vannier. Khi vua Thế tổ hãy còn, thì
Chaigneau có xin về nước Pháp nghỉ ba năm, đến nảm Tân VỊ
(1821), ông ấy trở sang thì lại nhận chức lãnh sự và chức khảm

510
gai c ủ a v u a L o u is X V I I I , đ e m đồ phẩm v ậ t v à tờ q u ố c t h ư s a n g

đ iề u đ ì n h v i ệ c t h ô n g t h ư ơ n g v ớ i n ư ớ c N a m . C h a i g n e a u s a n g đ ế n

nơi t h ì v u a T h ế t ổ m ấ t r ồ i , v u a T hánh tổ tiế p đ ã i C h a ig n e a u

cũ n g tử tế , v à n g à i s a i q u a n t r ả lờ i c h o P h á p h o à n g r ằ n g n ư ố c

N am v à n ư ớ c P h á p k h ô n g v iệ c g ì m à p h ả i là m đ iề u ước v ề v iệ c

th ư ơ n g m ạ i. V i ệ c v à o b u ô n bán ở nư ớc N a m , th ì cứ th e o lu ậ t

nước N a m , k h ô n g đ i ể u g ì n g ă n t r ở c ả .

N ăm N hâm N g ọ ( 1 8 2 2 ) c ó c h iế c t à u c h iế n c ủ a P h á p t ê n là

C lé o p e t r e v à o c ử a Đ à N ắ n g , n g ư ờ i q u ả n t à u t ê n l à C o u r s o n d e l a

V ille H é llio n h ờ C h a i g n e a u x i n p h é p c h o v à o y ế t k i ế n v u a T h á n h

tổ; n g à i k h ô n g c h o . T h á n g 7 n ă m ấ y , có tà u A n h C á t L ợ i v à o Đ à

N ă n g x in th ô n g th ư ơ n g , n h à v u a c ũ n g k h ô n g ch o .

Chaigneau thấy nhà vua càng ngày càng nhạt nhẽo với
m ìn h , v à c ũ n g k h ô n g l à m đ ư ợ c c ô n g v iệ c g ì c ó íc h , b è n c ù n g v ớ i

V a n n ie r x in từ ch ứ c, rồ i đ ế n cuối n ăm G iá p T hân (18 2 4 ), h a i

ngư òi x u ố n g t à u đ i q u a G i a Đ ịn h v ề P h á p .

T h á n g G iê n g n ă m A t D ậu ( 18 2 5 ) , lạ i có th ủ y q u â n đ ại tá

nước P h á p l à ô n g B o u g a i n v i l l e đ e m h a i c h iế c t à u c h iế n l à T h é t i s

và E sp é ra n c e v à o cử a Đ à N ẵ n g , đ em đồ p h ẩm v ậ t v à q u ố c th ư ,

x in v à o y ế t k i ế n v u a T h á n h t ổ . N g à i n ó i r ằ n g n ư ớ c P h á p v à n ư ớ c

A n h là h a i n ư ớ c c ừ u đ ịc h , m à n ư ố c t a trư ó c đ ã k h ô n g t iế p sứ

A n h C á t L ợ i, lẽ n à o n a y l ạ i t i ế p s ứ n ư ớ c P h á p , v ả lú c b ấ y g iờ

C h a ig n e a u v à V a n n n ie r đ ã v ề c ả r ồ i, n g à i b è n đ e m đồ v ậ t b an

th ư ở n g c h o s ứ n ư ớ c P h á p v à n ó i r ằ n g ở t r o n g T r i ề u k h ô n g c ó a i

b iế t t i ế n g P h á p , c h o n ê n k h ô n g t h ể t i ế p đ ư ợ c .

Q ua năm sau (18 2 6 ) c h ín h phủ Pháp lạ i sai cháu ông

C h a ig n e a u s a n g là m l ĩ n h s ự t h a y c h o c h ú , n h ư n g s a n g đ ế n n ơ i,

tr iề u đ ìn h n ư ớ c t a k h ô n g n h ậ n , đ ế n n ă m K ỷ S ử u ( 1 8 2 9 ) l ạ i p h ả i

trỏ v ề .

511
512
 T ừ đ ó c h o đ ế n 1 0 n ă m v ề s a u n ư ố c P h á p tu y ệ t g ia o v ớ i n ư ớ c

N a m t a . M à lú c b ấ y g iờ c h ỉ t r ừ m ấ y n g ư ờ i g iá o s ĩ đ i g i ả n g đ ạ o ở

chỗ t h ô n d ã r a , t h ì t r o n g n ư ớ c c ũ n g k h ô n g c ó n g ư ờ i n g o ạ i d ư ơ n g

nào ở n ữ a .

12. Sự Cấm đạo

T ừ k h i v u a T h á n h t ổ lê n n g ô i, n g à i đ ã có ý k h ô n g c h o n g ư ờ i

n goại q u ố c v à o g iả n g đ ạ o ở tr o n g n ư ớ c. Đ ế n n ă m A t D ậ u ( 18 2 5 ) ,

k h i c h iế c t à u T h é t i s v à o c ử a Đ à N ẵ n g , c ó m ộ t n g ư ờ i g iá o s ĩ t ê n

là R o g e r o t ở l ạ i đ i g i ả n g đ ạ o c á c n ơ i, v u a T h á n h t ổ n h â n d ị p ấ y

m ối có d ụ c ấ m đ ạo, v à tru y ề n cho các q u an p h ải k h á m xét các

tà u b è c ủ a n g o ạ i q u ố c r a v à o c ử a b ể . T r o n g d ụ n ó i r ằ n g : " Đ ạ o

phương T â y là tả đ ạ o , là m mê hoặc lò n g n g ư ờ i v à hủy hoại

p h on g tụ c, ch o n ê n p h ả i n g h iê m cấm đ ể k h iế n người ta phải

th e o c h ín h đ ạ o " .

N g à i lạ i s a i tìm b a o n h iê u n h ữ n g g iá o s ĩ ở tr o n g n ư ớ c đ e m

cả v ề H u ế đ ể d ịc h n h ữ n g s á c h T â y r a c h ữ V iệ t N a m , c h ủ ý là

k h ô n g p h ả i v ĩ v iệ c d ịc h s á c h , n h ư n g là đ ể c h o k h ỏ i đ i g iả n g đ ạ o ở

chỗ h ư ơ n g th ô n .

L ú c b ấ y g iờ k h ô n g p h ả i l à m ộ t m ìn h v u a T h á n h t ổ g h é t đ ạ o

m à t h ô i, p h ầ n n h i ề u n h ữ n g q u a n l ạ i c ũ n g đ ề u m ộ t ý c ả , c h o n ê n

sự c ấ m đ ạ o l ạ i c à n g n g h i ệ t t h ê m . N h ư n g m à d ẫ u c ấ m th ế n ào

m ặ c lò n g , t r o n g n ư ớ c v ẫ n c ó n g ư ờ i đ i g i ả n g đ ạ o , n h à v u a l ấ y đ i ề u

đó là m t r á i p h é p , lạ i c ó d ụ r a lầ n n ữ a t r u y ề n c h o d â n b ê n g iá o

p h ải bỏ đ ạo, v à a i b ắ t đ ư ợ c g iá o s ĩ đ e m n ộ p th ì được th ư ở n g .

N ăm ấ y ở H u ế c ó m ộ t n g ư ờ i g iá o s ĩ p h ả i x ử g iả o , v à ỏ c á c n ơ i

c ũ n g r ố i lo ạ n v ì s ự b ắ t đ ạ o v à g iế t đ ạ o .

T ừ đ ó trở đ i, t r o n g N a m n g o à i B ắ c , ch ỗ n à o c ũ n g có g iặ c g iã

n ổi lê n , n h à v u a n g ờ c h o d â n b ê n đ ạ o t h e o g iú p q u â n g iặ c , lạ i
càn g cấm n g h iệ t: từ n ă m G iá p N gọ (18 3 4 ) cho đ ến năm M ậu

T u ấ t ( 18 3 8 ) có n h iề u g iá o s ĩ v à đ ạ o đ ồ b ị g iế t n h ấ t là từ k h i b ắ t

513
đ ư ợ c c ố D u (P . M a r c h a n d ) ở G ia Đ ịn h r ồ i, s ự g iế t đ ạ o lạ i dữ hơn
trư ớ c n ữ a .

N h à v u a m ột m ặt th ì cấm huấn
đ ạo, m ột m ặ t th ì b a n n h ữ n g

đ iề u ra để khuyên dân g iữ lấ y vua mà

đ ạ o c h ín h . N h ư n g n h à

d ù n g u y q u y ể n đ ể g i ế t h ạ i b a o n h i ê u , t h ì d â n sự l ạ i k h ổ sở bấy

n h i ê u , c h ứ l ò n g t i n t ư ở n g c ủ a n g ư ờ i t a k h ô n g s a o n g ă n cấm được.

V ả l ạ i đ ạ o T h i ê n c h ú a c ũ n g l à m ộ t đ ạ o t ô n n g h i ê m , dạy người ta

l ấ y l ò n g n h â n á i , v i ệ c g ì m à l à m k h ổ d â n s ự n h ư t h ể ? Các giáo si

b ấ y g i ò c ứ m ộ t n i ề m l i ề u s ố n g c h ế t đ i t r u y ề n g i á o cho được, 06

n g ư ờ i p h ả i đ à o h ầ m m à ở d ư ớ i đ ấ t h à n g m ấ y t h á n g đ ể dạy đ ạ o .

N h ữ n g n g ư ờ i c ó c h í b ể n c h ặ t n h ư v ậ y , t h ì h ì n h p h ạ t c ũ n g v ô íc h

m à t h ô i. N ă m M ậ u T u ấ t (18 3 8 ), v u a T h á n h T ổ th ấ y cấm t h ế nào

c ũ n g k h ô n g đ ư ợ c n h ữ n g n g ư ờ i đ i g iả n g đ ạ o tro n g nư ớ c, ngài b è n
s a i sứ s a n g n ư ớ c P h á p đ ể đ iề u đ ìn h v ớ i c h ín h p h ủ P h á p vể việc

ấ y . S o n g k h i sứ th ầ n V iệ t N a m ta san g đến n ơ i t h ì h ộ i Ngoại

quốc tru y ề n đạo x in Pháp hoàng là vua L o u is P h ilip p e đừng

t i ế p (1>. S ứ th ầ n ta p h ả i trở v ề không; khi về đến H u ế th ì vua

T h á n h t ổ đ ã m ấ t r ồ i.

V ề sau v iệ c cấm đ ạo cứ d a i d ẳ n g m ãi đến k h i nước Pháp

s a n g b ả o h ộ m ớ i t h ô i.

13. Vua Thánh tổ mất

V u a T h á n h tổ m ấ t n ă m C a n h T í ( 1 8 4 0 ) , t h ọ đ ư ợ c 5 0 tu ổ i, v à

t r ị v ĩ đ ư ợ c 2 1 n ă m , m iế u h iệ u là T h á n h tổ N h â n h o à n g đ ế

M.
T r o n g đ ờ i v u a T h á n h tổ là m v u a , p h á p lu ậ t , c h ế đ ộ , đ iể u gì

c ũ n g s ử a s a n g lạ i c ả , là m th à n h m ộ t nư ớ c có cư ơ n g k ỷ . N h ư n g

c h ỉ v ì n g à i n g h iê m k h ắ c q u á , c ứ m ộ t m ự c th e o cổ , c h ứ k h ô n g tù y

th ờ i m à b iế n hóa p h o n g tụ c ; lạ i k h ô n g b iế t h o a n d u n g c h o sự

(1) Sách H istoire de la Cochinchine Française của ông Cultru.

514
sù n g tín , đ e m g iế t h ạ i n h ữ n g n g ư ờ i th e o đ ạ o , v à lạ i t u y ệ t g ia o

vớ i n g o ạ i q u ố c l à m t h à n h r a n ư ớ c N a m t a ở l ẻ lo i m ộ t m ìn h .

Đ ã h a y r ằ n g n h ữ n g đ i ể u l ầ m lỗ i ấ y l à t r á c h n h i ệ m c h u n g c ả

t r iề u đ ì n h v à c ả b ọ n s ĩ p h u n ư ớ c t a l ú c b ấ y g iờ , c h ứ k h ô n g r i ê n g

ch ỉ m ộ t m ìn h n g à i, n h ư n g n g à i là ô n g v u a c h u y ê n c h ế m ộ t n ư ớ c,

v iệ c t r o n g n ư ớ c h a y d ở t h ế n à o , n g à i c ũ n g c ó m ộ t p h ầ n trá ch

n h iệ m r ấ t to , k h ô n g s a o c h ố i t ừ đ ư ợ c . V ậ y c ứ b ì n h t ì n h c ũ n g c ó

n h iề u đ iề u d ở : n g à i b i ế t c ư ơ n g m à k h ô n g b i ế t n h u , n g à i c ó u y

q u y ể n m à í t đ ộ lư ợ n g , n g à i b i ế t c ó d â n c ó n ư ớ c m à k h ô n g b i ế t

th ờ i t h ế t i ế n h ó a . B ở i v ậ y c h o n ê n n ó i r ằ n g n g à i l à m ộ t ô n g a n h

qu ân th ì k h í q u á , m à n ó i r ằ n g n g à i là ô n g b ạ o q u â n th ì k h ô n g

công b ằ n g . D â u th ế nào m ặ c lò n g , n g à i l à m ột ông vu a th ô n g

m in h , c ó q u ả c ả m , h ế t l ò n g lo v i ệ c n ư ớ c , t ư ở n g v ể b ả n t r i ề u n h à

N g u y ễ n c h ư a c ó ô n g v u a n à o là m đ ư ợ c n h iề u c ô n g v iệ c h ơ n n g à i

vậy.

515
 CHƯƠNG IV

HIẾN Tổ
(1841-1847)
Niên hiệu: T h iệ u T r ị ắ S ỉo

1. Đức độ vua Hiến Tổ

2. Việc chân lạp
3. việc Tiêm La
4. Việc giao thiệp với nước Pháp

1. Đức độ vua Hiến tổ

T háng g iê n g năm T ân Sửu (18 4 1) H oàng th á i tử húy là

M iê n T ô n g lê n n g ô i ở đ iệ n T h á i H ò a đ ặ t n iê n h iệ u là T h iệ u

T r ị.

T ín h vua H iế n tổ th u ầ n hòa, kh ôn g h ay b ày ra n h iề u v iệ c

v à cũ n g k h ô n g được q u ả cảm n h ư T h á n h tổ . T r o n g đ ờ i n g à i là m

v u a , h ọ c h iệ u , c h ế đ ộ , t h u ế m á , đ iề u g ì c ũ n g th e o n h ư t n ề u v u a

T h á n h t ổ c ả . B ầ y t ô i lú c b ấ y g iờ c ó T r ư ơ n g Đ ă n g Q u ế Lé

V ăn Đức D oãn u ẩn PỈỀ, Võ V ăn G iả i Ã Í Ề ê . N guyễn

T r i P h ư ơ n g Ỉ5 í£ n ^ f, L â m D u y T iế p t r o n g n g o à i r a s ứ c g iú p

rập . N h ư n g m à đ ấ t N am K ỳ c ó g i ặ c g i ã , d â n C h â n L ạ p n ổ i lo ạ n ,

q u â n T iê m L a s a n g đ á n h p h á , n h à v u a p h ả i d ù n g b in h đ á n h d ẹp

m ãi m ới xong.

516
2. Việc Chân Lạp
N g u y ê n từ c u ố i đ ò i đ ứ c T h á n h tổ , đ ấ t N a m K ỳ v à đ ấ t C h â n

L ạ p đ ã có g iặ c g iã , c á c ô n g T rư ơ n g M in h G iả n g , N g u y ễ n T iế n

L â m , L ê V ă n Đ ứ c, N g u y ễ n C ô n g T rứ cứ p h ả i đ em q u â n đ i tiễ u

trừ m ã i, đ á n h đ ư ợ c c h ỗ n à y t h ì c h ỗ k i a n ổ i lê n . S a u ở N a m K ỳ

lạ i có L â m S â m c ù n g v ớ i b ọ n t h ầ y c h ù a là m lo ạ n ở T r à V in h ;

ở C hân Lạp th ì n h ữ n g n gư ò i b ả n x ứ c ù n g v ớ i n g ư ờ i T iê m La

đ á n h p h á . Q u a n q u â n c h ố n g k h ô n g n ổ i. T r i ề u đ ìn h l ấ y v iệ c ấ y

là m lo p h i ề n . N ă m T h iệ u T r ị n g u y ê n n iê n ( 1 8 4 1 ) ỏ t r o n g t r iề u ,

ô n g T ạ Q u a n g C ự t â u x in b ỏ đ ấ t C h â n L ạ p , r ú t q u â n v ề g iữ A n

G i a n g . V u a n g h e lờ i ấ y , x u ố n g c h i ế u t r u y ề n c h o t ư ớ n g q u â n l à

T rư ơ n g M in h G iả n g r ú t q u â n v ề . T rư ơ n g M in h G iả n g v ề đ ế n A n

G ia n g t h ì m ấ t. B ở i v ì v iệ c k in h lý đ ấ t C h â n lạ p là ở t a y ô n g c ả ,

n a y v ì c ó b iế n lo ạ n , q u a n q u â n p h ả i b ỏ t h à n h T r ấ n T â y m à v ề ,

ô n g n g h ĩ x ấ u h ổ v à b u ồ n b ự c đ ế n n ỗ i th à n h b ệ n h m à c h ế t.

3. Việc Tiêm La
K h i q u â n c ủ a N g u y ễ n T iế n L â m v à N g u y ễ n C ô n g T rứ dẹp

x o n g g iặ c L â m Sâm ở N am K ỳ , th ì q u â n T iê m L a lạ i đ e m b in h

th u y ề n s a n g c ù n g vó i q u â n g iặ c đ ể đ á n h p h á . V u a b è n s a i L ê

V ă n Đ ứ c là m t ổ n g t h ô n g đ e m b in h tư ớ n g đ i t iễ u trừ . S a i N g u y ễ n

T r i P h ư ơ n g v à N g u y ễ n T iế n L â m g iữ m ặ t T iề n G ia n g , N g u y ễ n

C ông T rứ v à N g u yễn Công N hân g iữ m ặ t V ĩn h T ế , P h ạ m V ăn

Đ iể n v à N g u y ễ n V ă n N hân g iữ m ặ t H ậ u G ia n g . B a m ặ t c ù n g

tiế n b in h lê n đ á n h , q u â n T iê m v à q u â n g iặ c t h u a to , p h ả i r ú t v ề

g iữ T r ấ n t â y . Q u a n q u â n đ u ổ i đ ư ợ c q u â n T iê m L a ra n go ài bò

c õ i r ồ i, đ ặ t q u â n g iữ c á c n ơ i h iể m y ế u đ ể đ ợ i n g à y t i ế n t iễ u .

N g u y ê n l à N ặ c Ô n g Đ ô n (1> đ e m q u â n T iê m L a v ề cứ u v iệ n

(1) Nặc Ông Đôn là em Nặc Ông Chân, chú nàng Angmey là Ngọc Vân
quận chúa.

517
đ ể đ á n h lấ y lạ i nư ớ c. N h ư n g đ ế n k h i V iệ t N a m rút vé rổi, quản
T iê m L a tà n b ạ o , n g ư ờ i C h â n L ạ p lạ i k h ô n g p h ụ c , có n gư ờ i Bang

cầu cứ u ở N a m K ỳ, vu a bèn sai Võ V ăn G iả i s a n g k in h lý v iệ c

C hân Lạp.

T h án g sáu n ăm A t T Ị ( 18 4 5 ) , là n ă m T h iệ u T r ị th ứ n ả m , Võ

V ă n G iả i v à o đ ế n G ia Đ ịn h , c ù n g v ớ i N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g , Doãn
U ẩ n , T ô n T h ấ t N g h ị, tiế n b in h s a n g đ á n h C hân L ạ p , p h á được

đ ồ n D â y s ấ t, lấ y lạ i th à n h N a m V a n g , người C h ân L ạ p vể hàng

k ể h ơ n 2 3 . 0 0 0 n g ư ờ i.

Đ o ạ n r ồ i, N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g v à D o ã n u ẩ n đem b in h đ u ổ i

đánh quân T iê m L a và quân C hân Lạp, vây N ặ c Ô n g Đ ôn và

tư ớ n g T iê m L a là C h ấ t T r i ở ô đ ô n g (O u d o n ).

T h á n g c h ín năm ấ y , C h ấ t T r i s a i n g ư ờ i s a n g XÚI h ò a . Q u a

t h á n g m ư ờ i t h ì N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g , D o ã n u ẩ n v à C h ấ t T r i k ý tờ

hòa ước ở n h à hội quán, h a i nước đ ều g iả i b in h . N guyễn T ri

Phương rú t q u ân vê đóng ở T rấn T â y , đợ i q u â n T iê m th i h àn h

n h ữ n g đ iể u ư ớ c đ ã đ ịn h .

T h án g chạp năm B í n h N g ọ ( 1 8 4 6 ) , N ặ c Ô n g Đ ô n d â n g b iể u

tạ tộ i v à s a i sứ đ e m đ ồ p h ẩ m v ậ t s a n g tr iề u cố n g .

T hán g hai năm Đ in h V ị ( 18 4 7 ) là năm T h iệ u T r i th ứ b ảy,

T n êu đ ìn h p h o n g c h o N ặ c ô n g Đ ô n là m C a o m iê n q u ố c vư ơ n g

v à p h on g cho M ỹ L â m q u ậ n c h ú a là m C a o m iê n q u ậ n c h ú a . L ạ i

x u ố n g c h iế u t r u y ề n c h o q u â n th ứ ở T r ấ n T â y r ú t v ể A n G ia n g .

Từ đó nước C h ân Lạp lạ i có v u a , v à v iệ c ỏ p h ía nam m ới

được y ê n v ậ y .

4. V iệc giao thiệp với nưóc Pháp

Từ khi vu a H iế n tổ lê n t r ị v i, t h ì sự c ấ m đ ạ o h ơ i n g u ô i đi
đ ư ợ c m ộ t ít . N h ư n g m à t r i ề u đ ìn h v ẫ n g h é t đ ạ o , m à n h ữ n g g iá o

sĩ n goại quốc vẫn c ò n g ia m c ả ở H u ế . C ó n g ư ờ i đ ư a tin ấ v cho

tru n g tá nư óc P h á p tê n là F a v in L é v ê q u e coi tà u H é r o in e . Ố n g

518
F a v in L é v ê q u e đ e m t à u v à o Đ à N ẵ n g x in c h o n ă m n g ư ờ i g iá o s ĩ
đư ợ c t h a .

Q ua năm Ấ t T Ị (18 4 5 ) là năm T h iệ u T r ị th ứ n ă m có m ộ t

g iá m m ụ c t ê n L e f è b v r e p h ả i á n x ử tử . B ấ y g iờ c ó n g ư ờ i q u ả n t à u

M ỹ L ợ i K iê n ở Đ à N ẵ n g x in m ã i k h ô n g đư ợ c, m ớ i b á o t in c h o h ả i

q u ân th iế u tư ớ n g n ư ó c P h á p là C é c ile . T h iế u tư ớ n g s a i q u â n

đ em c h iế c t à u A lc m è n e v à o Đ à N ằ n g E n h g iá m m ụ c r a .

N ăm Đ in h V ị ( 1 8 4 7 ) q u a n n ư ớ c P h á p đ ư ợ c t in r ằ n g ở H u ế

k h ô n g cò n g iá o s ĩ p h ả i g ia m n ữ a, m ới s a i đ ạ i tá D e L a p ie r r e v à

tru n g t á R ig a u lt d e G e n o u illy đ e m h a i c h iế c c h iế n t h u y ề n v à o

Đ à N ằ n g , x in b ỏ n h ữ n g c h ỉ d ụ c ấ m đ ạo v à đ ể ch o ngư ờ i tro n g

nước đ ư ợ c t ự d o t h e o đ ạ o m ớ i.

L ú c h a i b ê n c ò n đ a n g th ư ơ n g n g h ị v ề v iệ c ấ y , t h ì q u a n nư ớ c

P h á p t h ấ y t h u y ề n c ủ a t a r a đ ó n g g ầ n t à u c ủ a P h á p v à ở t r ê n bờ

lạ i t h ấ y c ó q u â n t a s ắ p s ử a đ ồ n lu ỹ , m ó i n g h i c ó s ự p h ả n t r ắ c g ì

chăng, b èn p h á t s ú n g b ắ n đ ắ m c ả n h ữ n g th u y ề n ấ y , rồ i n h ổ n eo

kéo b u ồ m r a b ể .

V u a H iế n t ổ t h ấ y s ự t r ạ n g n h ư th ế , tứ c g iậ n v ô c ù n g lạ i có
dụ ra cấm ngưòi n goại quốc vào g iả n g đạo, v à t r ị tộ i n h ữ n g
người t r o n g n ư ố c đ i th e o đ ạ o .

V iệ c tà u nưốc Pháp vào bắn ở Đ à N ằng xong được m ấ y

t h á n g t h ì v u a H i ế n t ổ p h ả i b ệ n h m ấ t . B ấ y g iờ l à t h á n g c h í n n ă m

Đ in h V ị ( 1 8 4 7 ) , n ă m T h iệ u T r ị th ứ b ả y . N g à i là m v u a được b ả y

n ă m , th ọ 3 7 t u ổ i, m iế u h iệ u là H iế n tổ C h ư ơ n g h o à n g đ ế S s l ã í ệ

519
 CHƯƠNG V

Dực TÔNG
(1847 - 1883)
Niên hiệu: Tự Đức

1. Đức độ vua Dực tông

2. Đình thần
3. Việc ngoại giao
4. Việc cấm đạo
5. Việc thuế má
6. Việc văn học
7. Việc binh chế

1. Đức độ vua Dực Tông

V u a H iế n tổ m ấ t, tr u y ề n n g ô i lạ i c h o h o à n g tử th ứ h a i h ú y

là H ồ n g N h ậ m B ấ y g iò h o à n g tử m ớ i c ó 1 9 tu ổ i, n h ư n g học

h à n h đ ã th ô n g t h á i. Đ ế n t h á n g 1 0 n ă m Đ in h V ị ( 18 4 7 ) , th ì n g à i

lê n n g ô i h o à n g đ ế ở đ iệ n T h á i H ò a , đ ặ t n iê n h iệ u là T ự Đ ứ c P Ĩ S ,

lấ y n ă m s a u là n ă m M ậ u T h â n ( 18 4 8 ) là m T ự Đ ứ c n g u y ê n n iê n .

V u a D ự c T ô n g flẩ ? đ ố 1 với v ậ n hội nước N a m t a t h ậ t là q u an

h ệ , v ì l à đ ế n đ ờ i n g à i t h ì n ư ớ c P h á p s a n g b ả o h ộ , đ ổ i x ã h ộ i m ìn h

r a m ộ t c ả n h tư ợ n g k h á c . B ỏ i v ậ y ch o n ê n ta c ầ n p h ả i b iế t rô n g ài

l à n g ư ờ i t h ế n à o , đ ể x é t đ o á n n h ữ n g c ô n g v i ệ c t h ờ i b ấ y g iờ c h o

k h ỏ i s a i lầ m . Q u a n tổ n g đ ổ c T h â n T r ọ n g H u ề đ ã đư ợ c t r ô n g th ấ y

d u n g n h a n c ủ a n g à i v à đ ã t ả rõ c h â n tư ợ n g c ủ a n g à i r a n h ư sa u

520
n à y : " N g à i h ìn h d u n g n h ư m ộ t n g ư ờ i n h o s ĩ, k h ô n g c a o , k h ô n g

th ấ p , tr ạ c n g ư ờ i b ậ c tr u n g , k h ô n g g ầ y k h ô n g b é o , có m ộ t p h ầ n

hdi g ầ y m ộ t tí. D a k h ô n g t r ắ n g k h ô n g đ e n . M ặ t h ơ i d à i; c ằ m h ơ i

nhỏ, t r á n r ộ n g m à th ẳ n g , m ũ i c ao m à trò n , h a i co n m ắ t tin h m à

là n h .

N g à i h a y c h ít c á i k h ă n v à n g m à n h ỏ v à m ặ c á o v à n g , k h i

n g ài có tu ổ i th ì h a y m ặ c q u ầ n v à n g đ i g ià y h à n g v à n g c ủ a n ộ i v ụ

đóng. N g à i k h ô n g ư a tr a n g sứ c m à c ũ n g k h ô n g ch o c á c b à n ộ i

cu n g đ eo đ ồ n ữ t r a n g , c h ỉ c ố t lấ y sự ă n m ặ c s ạ c h s ẽ là m đ ẹ p .

T ín h n g à i th ậ t là h iề n là n h . N h ữ n g n g ư ò i đư ợ c h ầ u gần

n gài nói ch u yện rằn g : m ột hôm n gài ngự tr iề u t ạ i đ iệ n V ăn

M i n h , n g à i c ầ m c á i h o a m a i (1) s ắ p h ú t t h u ố c , t ê n t h á i g i á m đ ứ n g

q u ạ t h ầ u , v ô ý q u ạ t m ạ n h q u á , lử a h o a m a i b a y v à o t a y n g à i.

T ên th á i g iá m sợ x a n h m ặ t lạ i, m à n g à i c h ỉ x o a t a y , c h ứ k h ô n g

nói gì cả.
N g à i th ờ đ ứ c T ừ D ụ w $ì r ế t có h iế u . L ệ th ư ờ n g cứ n g à y
ch ẵ n th ì c h ầ u c u n g , n g à y lẻ th ì n g ự tr iề u : tr o n g m ộ t t h á n g c h ầ u
cung 15 lầ n , t r ừ khi đi vắng và k h i s e y ế u <2). T r o n g 36 năm ,
th ư ờ n g v ẫ n n h ư t h ế , k h ô n g s a i c h ú t n à o .
K hi ngài chầu c u n g th ì n g à i tâ u chuyện n ày chuyện k ia ,
v iệ c n h à v iệ c n ư ớ c , v i ệ c x ư a v iệ c n a y . Đ ứ c T ừ D ụ t h u ộ c s ử s á c h
đ ã n h iề u m à b iế t v iệ c đ ờ i c ũ n g rộ n g . K h i đ ứ c T ừ D ụ b a n c â u c h i
h a y , th ì n g à i b iê n n g a y v à o m ộ t q u y ể n g iấ y g ọ i là Từ huấn lục.
M ột hôm rản h v iệ c n ư ớ c, n g à i n g ự bắn tạ i rừ n g Thuận

T r ự c (3) g ặ p p h ả i k h i n ư ớ c l ụ t . C ò n h a i n g à y n ữ a t h ì c ó k ị đ ứ c

H iế n tổ , m à n g à i c h ư a n g ự v ề . Đ ứ c T ừ D ụ n ó n g r u ộ t , s a i q u a n

(1) Hoa mai là một sợi dây làm bằng chỉ để thắp lửa mà hút thuốc.
(2) Se yếu là đau yếu. Tiếng se ở Huế nói cách tôn kính như vua đau thì
nói vua se mình.
(3) Cách kinh thành chừng độ 15 cây số, ỏ bên bờ sông Lợi Giang, có một
cái rừng cấm gọi là Thuận trực. Chỗ ấy nhiều chim, đức Dực Tông thường ngự
đến bắn ở đấy.

521
đ ại th ầ n là N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g đ i rư ớ c. N g u y ễ n Tri Phương đi
đ ư ợ c n ử a đ ư ờ n g , v ừ a g ặ p t h u y ề n n g ự đ ư ơ n g chèo l ê n . mà nước

t h ì c h ả y m ạ n h , t h u y ề n k h ô n g đ i m a u được. Gần tóì thuyén ngự

m ớ i t ố i b ế n . K h i ấ y t r ờ i đ a n g m ư a , m à n g à i vội vàng l ê n kiệu

t r ầ n đ i t h ẳ n g s a n g c u n g , l ạ y x i n c h ị u t ộ i . Đ ứ c T ừ D ụ ngồi xoay

m ặ t v à o m à n , c h ẳ n g n ó i c h ẳ n g r ằ n g c h i c ả . N g à i l ấ y một cây roi

m â y , d â n g l ê n để t r ê n g h ế t r á t k ỷ r ồ i n g à i nằm xuống xin chịu

đ ò n . C á c h m ộ t h ồ i l â u , đ ứ c T ừ D ụ x o a y m ặ t r a l ấ y tay hất cái roi

m à b an rằn g :

- T h ô i, t h a ch o ! Đ i ch ơ i đ ể c h o q u a n q u â n cự c k h ổ th i p h ải

b a n th ư ở n g c h o n g ư ờ i t a , r ồ i sớ m m a i đ i h ầ u k ị.

N g à i lạ y t ạ lu i v ề , n ộ i đ ê m đ ó n g à i p h ê th ư ở n g c h o c á c quan
quân đi hầu ngự. Q u an t h ì m ỗ i n g ư ờ i đ ư ợ c m ộ t đ ồ n g tiề n b ạ c,

lớ n n h ỏ t ù y t h e o p h ẩ m , c ò n l í n h t h ì m ỗ i t ê n đ ư ợ c một quan tién

k ẽ m . Đ ế n s á n g n g à y n g ự r a đ iệ n L o n g A n l ạ y k ị. X e m c á c h ngài

th ò m ẹ n h ư th ế , th ì tự x ư a đ ế n n a y ít có .

T ín h ngài s iê n g năng, sán g chừ ng năm g iờ , n g à i đã ngự

tá n h , n g h ĩa là th ứ c d ậ y , c h ừ n g s á u g iò , n g à i đ ã ra tr iể u . C h o

n ê n c á c q u a n ở K in h b u ổ i ấ y c ũ n g p h ả i d ậ y sớ m đ ể m à đi chẩu.

T h ư ờ n g t h ấ y c á c q u a n t h ắ p đ è n ă n c h á o đ ể v à o T r iể u c h o sớ m .

T h ư ờ n g n g à i n g ự t r iề u t ạ i đ iệ n V ă n m in h , ở b ê n t ả đ iệ n c ẩ n

C h ín h . C ác quan đến sớ m , q u a n văn th ì n gồ i chự c tạ i tả vu,

quan võ tạ i hữ u vu. K hi n gài đã ngự r a , th ì t h á i g iá m tu y ê n

tr iệ u các qu an vào chầu. C ác quan đều m ặ c á o r ộ n g x a n h , đeo

t h ẻ b à i đ i v à o , q u a n v ă n b ê n h ữ u , q u a n v õ b ê n t ả (1>

K h i c á c q u a n t h e o t h ứ tự đ ứ n g y ê n r ồ i, q u a n b ộ L ạ i h a y là

q u a n b ộ B in h tâ u x in ch o m ấ y ô n g q u a n m ớ i đư ợ c th ả n g th u y ê n

(1) Khi ngài ngự điện Thái Hòa hay điện c ầ n Chính, hay là đi hành lỉ
điện Phụng Tiên, thì quan văn lại đứng bên tà, quan võ bên hữu, duy ò diện
Văn minh thì quan võ bên tà, quan văn bên hữu, không biết tại làm &ao?

522
b ái m ạ n g . C á c q u a n b á i m ạ n g t h ì p h ả i c h ự c ở n g o à i, đ ợ i b ộ L ạ i

h a y là b ộ B in h t â u x o n g m ớ i đ ư ợ c v à o . Q u a n v ă n th u ộ c b ộ L ạ i,

qu an v õ th u ộ c b ộ B in h . B á i m ạ n g th ì m ặ c á o đ ạ i trà o .

C á c ô n g b á i m ạ n g x o n g r ồ i, b ộ n à o có v iệ c g ì t â u t h ì đ ế n c h ỗ

tấ u sự q u ì t â u . N h ư b ộ n à o có t â u v iệ c g ì t h ì c á c q u a n ấ n q u a n

tro n g b ộ ấ y đ ề u q u ì c h ỗ t ấ u s ự , r ồ i ô n g n à o t â u , t h ì đ ọ c b à i đ iệ n

tấu . M ộ t b ê n c á c q u a n t ấ u s ự lạ i c ó m ộ t ô n g q u a n n ộ i c á c v à m ộ t

n g ự s ử đ ề u q u ì . Q u a n n ộ i c á c đ ể b i ê n lờ i n g à i b a n ; q u a n n g ự s ử

để đ à n h ạ c h c á c q u a n p h ạ m p h é p .

Đ ứ c D ự c T ô n g đ ã th u ộ c v iệ c m à lạ i c h ă m c h o n ê n n h iề u b ữ a

n g à i b a n v i ệ c đ ế n c h í n m ư ờ i g iờ m ó i n g ự v à o n ộ i .

N g à i th ư ờ n g là m v iệ c ở c h á i đ ô n g đ iệ n c ầ n C h án h . T ro n g

c h á i ấ y ló t v á n đ á n h b ó n g . G ầ n c ử a k í n h c ó m ấ y c h i ế c c h i ế u , t r ê n

trả i m ộ t c h iế u c ạ p b ằ n g h à n g v à n g , đ ể m ộ t c á i y ê n v ó i n g h iê n

b ú t, m ộ t t r á i d ự a ( c á i g ố i d ự a ) , c h ứ k h ô n g b à y b à n g h ế gì cả.

C ách m ộ t k h o ả n g có đ ể m ộ t c á i đ ầ u h ồ v ớ i th ẻ . N g à i là m v iệ c

m ỏi t h ì đ ứ n g d ậ y đ á n h đ ầ u h ồ h a y là đ i b á c h b ộ . N g à i n g ồ i là m

v iệ c m ộ t m ì n h , v à i t ê n t h ị n ữ đ ứ n g h ầ u đ ể m à i s o n , t h ắ p t h u ố c

h a y là đ i t r u y ề n v iệ c .

L ệ nư ớc ta x ư a n a y c á c q u a n k h ô n g được v à o ch ỗ n g ự tọ a

là m g i ú p v i ệ c c h o v u a , c h o n ê n v i ệ c lớ n v i ệ c n h ỏ , n g à i p h ả i x e m
•>

P h iế n sớ c á c n ơ i đ ề u g ở i vê' n ộ i c á c . N ộ i c á c đ ề t r o n g t r á p t ấ u

sự , đ ư a c h o g i á m , g i á m đ ư a cho nữ q u an d â n g lê n n g à i. N g à i

x e m r ồ i g ia o n ộ i c á c . N ộ i c á c g iữ b ả n c h ín h c ó c h â u đ iể m , c h â u

p h ê , lụ c b ả n p h ó r a c h o c á c b ộ n h a .

N ay xem các nguyên bản tr o n g C á c , th ì t h ấ y có n h iề u tờ

p h iế n n g à i p h ê d à i h ơ n c ủ a c á c q u a n t â u . C h ữ đ ã t ố t m à v ă n l ạ i
h a y , a i c ũ n g k in h c á i t à i c ủ a n g à i.

N g à i v ố n là n g ư ờ i h iế u h ọ c. Đ ê m nào n gài cũn g xem sách

đến k h u y a . C ó b a tậ p Ngự chế thi văn c ủ a n g à i đ ã in t h à n h b ả n .

523
N g à i lạ i là m sách chữ n ôm đ ể d ạ y d â n c h o d ễ h i ể u , n h ư l à B ấcb

Thập điều, Tự học diễn ca, Luận ngữ diễn ca ...'

X em cái chân tư ợ n g c ủ a v u a D ực Tông như t h ế , th i ngài

k h ô n g p h ả i là n g ư ờ i to b é o v ạ m v ỡ (1), m à c ũ n g k h ô n g p h ả i l à ô n g

v u a tà n á c b ạ o n g ư ợ c n h ư n g ư ờ i t a t h ư ờ n g n ó i . C h i v ì n g à i là m

vu a vê' m ộ t th ờ i đ ạ i k h ó k h ă n , t r o n g n ư ớ c lắ m v iệ c , m à nhữ ng

n g ư ờ i p h ò t á t h ì t u y có n g ư ờ i t h a n h liê m n h ư ô n g T rư ơ n g Đ ảng

Q u ế , ô n g V ũ T r ọ n g B ì n h , t r u n g l i ệ t n h ư ô n g P h a n T h a n h G iả n ,

ông N guyễn T r i P h ư ơ n g , ô n g H o à n g D iệ u ... n h ư n g m à c á c ông

ấ y đ ề u là n gư ờ i cũ , k h ô n g a m h iể u t h ờ i t h ế m ớ i. v ả lạ i c ố i th ế

lự c l ú c b ấ y g iờ k é m h è n q u á , d ẫ u có m u ố n c ả i c á c h d u y tâ n cũng

k h ô n g k ịp n ữ a , c h o n ê n m ọ i n g ư ờ i đ ề u h ỏ n g c ả .

2. Đình thần
Đ ìn h th ầ n là các quan ỏ tro n g T r iề u g iú p vua đ ể lo v iệ c

n ư ó c . N h ư n g lú c b ấ y g iò t ìn h t h ế đ ã n g u y n g ậ p lắ m , v ì từ đ ầu

t h ậ p c ử u t h ế k ỷ t r ỏ đ i, s ự s in h h o ạ t v à h ọ c t h u ậ t c ủ a t h iê n h ạ đã

t i ế n b ộ n h i ề u m à s ự c ạ n h t r a n h c ủ a c á c n ư ớ c c ũ n g k ị c h li ệ t hơn

trư ớ c . T h ế m à n h ữ n g n g ư ờ i g iữ c á i t r á c h n h iệ m c h ín h t r ị nước

m ìn h c h ỉ c h ă m v iệ c v ă n c h ư ơ n g , k h é o n g h ề n g h iê n b ú t , b à n đến

q u ố c s ự t h ì p h i N g h iê u , T h u ấ n , lạ i H ạ , T h ư ơ n g , C ầ u , v iệ c m ấy

n g h ìn năm trư ớ c cứ đem là m gư ơ ng cho th ờ i h iệ n t ạ i , r ồ i cứ

n g h ễ u n g h ệ n tự x ư n g m ìn h h ơ n n g ư ờ i, c h o t h iê n h ạ l à d ã m a n .

 y , c á c đ ìn h th ầ n lú c b ấ y g iờ p h ầ n n h iề u là n h ữ n g ngư ời như

(1) Ta thường trông thấy có cái tranh vẽ một người to lớn vạm v3, mẶt
mũi dữ tợn mà mặc áo đội mũ không ra lốì lăng gì cả, ở dưới cái tranh có chữ
đề là vua Tự Đức.
Cái tranh ấy chắc là của một người nào tưởng tượng mà vẽ ra chứ không
phải là chân dung cùa ngài. Vì là thuở trước chì trừ những quan đại thẲn và
những người được vào hầu cận, vua ta không cho ai trông thấy mát, mà cũng
không bao giờ có hình ảnh gì cả.

524
th ế c ả . T u y c ó m ộ t v à i n g ư ờ i đ ã đ i r a n g o à i, t r ô n g t h ấ y c ả n h

tư ợ n g t h i ê n h ạ , v ể n ó i l ạ i , t h ì c á c c ụ ở n h à c h o l à n ó i b ậ y , l à m

hủ y h o ạ i m ấ t k ỷ cư ơ n g ! T h à n h r a n g ư ờ i k h ô n g b iế t th ì cứ m ộ t

n iề m t ự đ ắ c , n g ư ờ i b i ế t t h ì p h ả i l à m c â m l à m đ i ế c , k h ô n g t h ở r a

vớ i a i đ ư ợ c , p h ả i n g ồ i k h o a n h t a y m à c h ị u .

Xem như m ây năm v ề s a u , n h à v u a th ư ờ n g có h ỏ i đ ế n v iệ c

p h ú q u ố c c ư ờ n g b in h , c á c q u a n b à n h ế t lẽ n ọ lẽ k ia , n à o c h iế n ,

nào th ủ , m à c h ẳ n g t h ấ y là m được v i ệ c g ì r a t r ò . v ả t h ò i b ấ y g iờ ,

cũ n g đ ã có n g ư ờ i h iể u rõ th ờ i t h ế , c h ịu đ i d u h ọ c v à m u ố n t h a y

đổi c h ín h t r ị. N h ư n ă m B í n h D ầ n ( 1 8 6 6 ) là n ă m T ự Đ ứ c t h ứ 1 9 ,

có m ấ y n g ư ờ i ở N g h ệ A n là N guyễn Đức H ậu N guyễn

T rư ờ n g T ộ N g u y ễ n Đ i ề u ỊỈTtíỂẽđi d u h ọ c p h ư ơ n g t â y . S a u

N g u yễn T rư ờ n g T ộ v ề là m m ấ y b à i đ iề u t r ầ n , k ể h ế t c á i tìn h t h ế

nưóc m ìn h , v à c á i c ả n h tư ợ n g c á c n ư ó c, r ồ i x in nhà vua phải

m au m a u c ả i c á c h m ọ i v iệ c , k h ô n g t h ì m ấ t n ư ớ c. V u a g ia o n h ữ n g

tờ đ i ề u t r ầ n ấ y c h o c á c q u a n d u y ệ t n g h ị . Đ ĩ n h t h ầ n đ ề u l ấ y l à m s ự

nói c à n , k h ô n g a i c h ịu n g h e .

N ăm M ậu T h ìn (18 6 8 là năm T ự Đ ứ c th ứ 2 1 , có n gư ờ i ở

N in h B ì n h t ê n l à Đ in h V ă n Đ iề n T d â n g tờ đ i ể u t r ầ n nói

n ên đ ặ t d o a n h đ iề n , k h a i m ỏ v à n g , là m tà u hỏa, cho người các

nước p h ư ơ n g T â y v à o b u ô n b á n , lu y ệ n t ậ p s ĩ tố t đ ể p h ò n g k h i

c h i ế n t h ủ , t h ê m l ư ơ n g t h ự c c h o q u a n q u â n , b ớ t SƯU d ị c h c h o d â n

sự , t h ư ở n g c h o những kẻ có c ô n g nuôi nấng những người b ị

t h ư ơ n g , t à n t ậ t , . . . Đ ạ i đ ể l à n h ữ n g đ i ề u í c h q u ố c lợ i d â n c ả , t h ế

m à đ ìn h t h ầ n c h o là k h ô n g h ợ p th ờ i th ế , r ồ i b ỏ k h ô n g d ù n g .

C á c q u a n đ i sứ c á c n ơ i v ể t â u b à y m ọ i sự , v u a h ỏ i đ ế n đ ìn h

th ầ n t h ì m ọ i n g ư ờ i đ ề u b á c đ i, c á i g ì c ũ n g c h o là k h ô n g h ợ p t h ò i.

N ă m K ỷ M ã o ( 18 7 9 ) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 3 2 , N g u y ễ n H iệ p ỴỊRM đ i
sứ T iê m L a v ề n ó i r ằ n g k h i n g ư ờ i n ư ó c A n h C á t L ợ i m ố i s a n g x in

th ô n g th ư ơ n g , t h ì n ư ó c T iê m L a lậ p đ iể u ước ch o n g a y , t h à n h r a

n g ư ờ i A n h k h ô n g c ó cớ g ì m à s i n h s ự đ ể l ấ y đ ấ t , r ồ i T i ê m L a l ạ i

525
c h o n ư ớ c P h á p , n ư ớ c P h ổ , n ư ớ c Ý , n ư ớ c M ỹ . . . đ ặ t K n h s ự đ ể coi

v i ệ c b u ô n b á n . N h ư t h ế m ọ i n g ư ờ i đ ể u c ó q u y ể n lợ i k h ô n g a i h iế p

c h ế đ ư ợ c m ìn h . N ă m T â n T ị ( 1 8 8 1 ) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 3 4 , có Lê

Đ ĩn h n g í đi sứ ở H ư ơ n g c ả n g về, tâ u r ằ n g : c á c n ư ố c T h á i tây

m à p h ú c ư ờ n g l à c h ỉ c ố t ở v i ệ c b i n h v à v i ệ c b u ô n b á n . L ấ y b in h

l í n h m à b ê n h v ự c v i ệ c b u ô n b á n , l ấ y v i ệ c b u ô n b á n m à n u ô i b in h

lín h . G ầ n đây N h ật B ản th e o các nước T h ái tâ y cho n g ư ờ i đi

buôn bán khắp c ả m ọ i n ơ i. N ư ớ c T à u c ũ n g b ắ t c h ư ớ c c h o người

n g o ạ i qu ốc ra v à o b u ô n b á n . N ư ớc ta , ngư ờ i k h ô n n g o a n , l ạ i có

lắ m s ả n v ậ t , n ê n th e o n g ư ờ i t a m à là m t h ì c ũ n g c ó t h ể g iữ được

q u y ê n đ ộ c lậ p c ủ a n ư ớ c n h à .

N ăm ấ y lạ i c ó q u a n h à n lâ m v iệ n tu so ạ n là P h a n L iê m

Jjç l à m s ó m ậ t t â u v i ệ c m ở s ự b u ô n b á n , s ự c h u n g v ố n l ậ p h ộ i, v à

x i n c h o n g ư ờ i đ i h ọ c n g h ề k h a i m ỏ . G i a o c h o đ ìn h t h ầ n x é t, cốc

quan đều bàn rằn g buôn bán k h ô n g t i ệ n , c ò n v i ệ c k h á c t h ì x in

đ ò i h ỏ i c á c t ỉn h x e m t h ế n à o , r ồ i s ẽ x é t lạ i. ấ y c ũ n g là m ộ t cách

là m c h o t r ô i c h u y ệ n , c h ứ k h ô n g a i m u ố n t h a y đ ổ i t h ó i c ũ c h ú t gi

cả. N h ân v iệ c đ ó v u a D ự c T ô n g k h u y ê n rằn g các quan x é t v iệ c

t h ì n ê n c ẩ n t h ậ n v à s u y n g h ĩ c h o c h ín , n h ư n g c ũ n g n ê n là m th ế

n à o c h o tiế n b ộ , c h ứ k h ô n g tiế n , t h ì tứ c là th o á i v ậ y .

X em lờ i ấ y t h ì k h ô n g p h ả i l à v u a k h ô n g m u ố n t h a y đ ổ i. C h ì

v ì v u a t h ì ở t r o n g c u n g đ iệ n , v iệ c đ ò i k h ô n g b iế t r õ , p h ả i lấ y cốc

q u a n là m t a i là m m ắ t , m à c á c q u a n t h ì lạ i s ố n g ư ờ i b iế t t h ì ít, số

n g ư ờ i k h ô n g b i ế t t h ì n h i ề u . N h ữ n g n g ư ờ i c ó q u y ề n tư ớ c t h ì lắ m

n g ư ờ i t r ô n g k h ô n g r õ , n g h e k h ô n g t h ấ y , c h ỉ m ộ t n iề m g iữ th ó i cũ

cho tiệ n v iệ c m ìn h . Lại có lắ m n g ư ờ i tự nghĩ rằn g m in h đã

q u y ề n c ả n g ô i c a o , t h ì t ấ t l à t à i g i ỏ i h ơ n n g ư ờ i, c h ứ k h ô n g h iể u

rằn g cái tà i g iỏ i không cần phải n h iề u tu ổ i, sự khôn ngoan

không p h ả i là m quan to hay là quan nhỏ. C ái phẩm g iá con

n g ư ờ i t a c ố t ở tư tư ở n g , h ọ c th ứ c , c h ứ k h ô n g p h ả i ỏ tiế n c ủ a h a y

l à ở q u y ề n tư ớ c .

526
 Đ ến k h i nước P h áp đ ã s a n g lấ y đ ấ t N a m K ỳ, đã ra đánh

B ắ c k ỳ , t ìn h t h ế n g u y c ấ p đ ế n n ơ i r ồ i, t h ế m à cứ k h ư k h ư g iữ lấ y

th ó i c ổ , h ễ a i n ó i đ ế n s ự g ì h ơ i m ớ i m ộ t t í, t h ì b á c đ i. N h ư t h ế t h ì

là m t h ế n à o m à k h ô n g h ỏ n g v i ệ c đ ư ợ c .
Đ ã h a y r ằ n g v u a có t r á c h n h iệ m v u a , q u a n c ó t r á c h n h iệ m

q u a n , d ẫ u t h ế n à o v u a D ự c T ô n g c ũ n g k h ô n g t r á n h k h ỏ i c á i lỗ i

với n ư ớ c n h à , n h ư n g m à x é t c h o x á c lý , t h ì c á i lỗ i c ủ a đ ìn h t h ầ n

lú c b ấ y g i ờ c ũ n g k h ô n g n h ỏ v ậ y .

3. Việc ngoại giao

V iệ c c h ín h t r ị đ ờ i D ụ c T ô n g là n h ấ t t h iế t k h ô n g c h o n g ư ờ i

ngoại quốc v à o b u ô n b á n . N h ư n ă m C a n h T u ấ t (18 5 0 ) là n ă m T ự

Đ ức th ứ 3 , có t à u M ỹ L ợ i K iê n v à o c ử a Đ à N ẵ n g , đ e m th ư s a n g

r in t h ô n g th ư ơ n g , n h à v u a k h ô n g t iế p th ư .

Từ năm Ấ t M ã o (18 5 5 ) cho đ ến n ăm Đ in h S ử u (18 7 7 ) tà u

A n h C á t L ợ i r a v à o m ấ y l ầ n ở Đ à N ẳ n g , c ử a T h ị n ạ i ( B ìn h Đ ịn h )

v à ở Q u à n g y ê n , đ ể x in b u ô n b á n , c ũ n g k h ô n g đư ợ c. N g ư ờ i I p h a

n h o v à n u ố c P h á p L a n T â y x in th ô n g th ư ơ n g , c ũ n g k h ô n g đư ợ c.

V ề s a u đ ấ t G i a Đ ịn h đ ã m ấ t r ồ i, v iệ c n g o ạ i g ia o m ộ t n g à y

m ộ t k h ó , n h à v u a m ớ i đ ặ t B ì n h c h u ẩ n t i 'T 'f ê » ] đ ể c o i v i ệ c b u ô n

b án , v à T h ư ợ n g b ạ c v iệ n S â S K đ ể c o i v iệ c g ia o t h iệ p v ó i n g ư ờ i

n g o ại d ư ơ n g. T u y v ậ y n h ư n g c ũ n g k h ô n g t h ấ y a i là n g ư ờ i h iể u

v iệ c b u ô n b á n v à b i ế t c á c h g ia o t h iệ p c ả .

4. Việc Cấm đạo

V iệ c c ấ m đ ạ o th ì từ n ă m M ậ u T h â n (18 4 8 ) là n ă m Tự Đức

n g u y ê n n iê n , v u a D ự c T ô n g m ố i lê n n g ô i, đ ã có d ụ c ấ m đ ạ o . L ầ n

ấ y tro n g d ụ n ó i r ằ n g n h ữ n g n gư ờ i n g o ạ i q u ỗ c v à o g iả n g đ ạo , th ì

p h ả i tộ i c h ế t, n h ữ n g n gư ờ i đ ạ o trư ờ n g ỏ tro n g n ư ố c m à k h ô n g

c h ịu b ỏ đ ạ o , t h ì p h ả i k h ắ c c h ữ v à o m ặ t , r ồ i p h ả i đ à y đ i ở c h ỗ

nước độc. C ò n n h ữ n g n g u d â n th ì cá c q u a n p h ả i n g ă n c ấ m , đ ừ n g

527
đ ể c h o đ i t h e o đ ạ o m à b ỏ s ự t h ờ c ú n g c h a ô n g , c h ứ đ ừ n g c ó g iế t

h ạ i...
Đ ến n ăm T â n H ợ i ( 18 5 1) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 4 , lạ i có d ụ ra

cấm đạo. L ầ n n ày, cấm n g h iệ t h ơ n lầ n trư ớ c , v à c ó m ấ y người

g iá o s ĩ n g o ạ i q u ố c p h ả i g iế t.

Sức đ ã không đủ g iữ n ư ớ c m à lạ i cứ là m đ iề u tàn ác. Đ ả

không cho người ngoại quốc vào buôn bán, lạ i đem là m tộ i

n h ữ n g n g ư ò i đ i g iả n g đ ạ o , b ở i t h ế c h o n ê n n ư ớ c P h á p v à nước I

P h a N h o m ớ i n h â n cơ ấ y m à đ á n h n ư ỏ c t a v ậ y .

5. V iệ c thuế m á
T h u ế m á t r o n g n ư ố c đ ờ i b ấ y g iò , t h ì đ ạ i k h á i c ũ n g n h ư đòi

vu a T h an h tổ v à H iế n tổ , d u y c h ỉ từ k h i n ư ớ c P h á p v à nước I

pha nho vào đánh lấ y m ấ y tỉn h N am K ỳ r ồ i , l ạ i p h ả i b ồ i tiể n

b in h p h í m ấ t 4 tr iệ u n g u y ê n , n h à n ư ớ c m ớ i tìm c á c h l ấ y t iề n ,

b è n c h o n g ư ờ i k h á c h tê n là H ầ u L ợ i T r ịn h tr ư n g t h u ế bán

th u ố c n h a p h iế n từ Q u ả n g B ìn h r a đ ế n B ắ c K ỳ . S ử ch é p rằn g

đồng n iê n nhà vu a th u đ ư ợc c ó 3 0 2 . 2 0 0 q u a n t i ề n t h u ế n h a
p h iế n .

N h à vu a lạ i đ ịn h lệ c h o quyên từ 1.0 0 0 quan t r ỏ lê n th i

được h à m cử u phẩm , lê n đến 10 .0 0 0 quan th i được h à m lụ c

p h ẩ m , n g h ĩ a l à p h ả i d ù n g lố i đ ờ i tr ư ớ c b á n q u a n đ ể l ấ y tiể n .

6. V iệc vãn học

V u a D ự c T ô n g là m ộ t ô n g v u a h a y ch ữ n h ấ t đời n h à N gu yễn ,

c h o n ê n n g à i t r ọ n g s ự N h o h ọ c l ắ m . N g à i c h ă m v ề v i ệ c k h o a g iá p ,

s ử a s a n g v iệ c t h i c ử đ ặ t r a N h ã s ĩ k h o a f t ± í 4 và C át sĩ khoa a
z tĩ4 , để c h ọ n lấ y n g ư ờ i v ă n h ọ c r a là m quan.

N g à i lạ i đ ặ t r a T ậ p h iể n v iệ n v à K h a i k in h d iê n

l ĩ đ ể n g à i n gự r a cù n g với các q u a n bàn s á c h vở , là m th ơ p h ú

528
h o ặ c n ó i c h u y ệ n c h ín h t r ị. L ạ i s a i q u a n s o ạ n b ộ K h â m đ ịn h V iệ t

sử %Ẵ'iilìĩĩầi'Ằ, t ừ đ ò i th ư ợ n g cổ ch o đ ế n h ế t đ ò i n h à H ậ u L ê .

7. Việc binh chế

Đ ờ i v u a D ự c T ô n g lắ m g iặ c g iã , n h à v u a c ầ n đ ế n v iệ c võ ,

nên ch i n ă m T â n D ậ u ( 1 8 6 1) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 1 4 m ới tru y ề n

cho c á c t ỉn h c h ọ n lấ y n h ữ n g n g ư ờ i k h ỏ e m ạ n h đ ể là m lĩn h v õ

s in h . Đ ế n n ă m Ấ t S ử u ( 1 8 6 5 ) l à T ự Đ ứ c t h ứ 1 8 lạ i m â r a k h o a

th i v õ t i ế n s ĩ.

T u y r ằ n g lú c b ấ y g iờ n ư ó c m ìn h c ó lĩ n h v õ s in h , c ó q u a n v õ

tiế n s ĩ, n h ư n g m à th ờ i đ ạ i đ ã k h á c đ i r ồ i, n g ư ò i t a đ á n h n h a u

bằn g sú n g n ạ p h ậ u , b ằ n g đ ạ n tr á i p h á ch ứ k h ô n g b ằ n g gươ m

b ằ n g g iá o n h ư trư ó c n ữ a . M à q u â n lín h c ủ a m ìn h m ỗ i đ ộ i có 5 0

người t h ì c h ỉ có 5 n g ư ờ i c ầ m s ú n g đ iể u th ư ơ n g c ũ , p h ả i c h â m

n g ò i m ố i b ắ n đ ư ợ c, m à lạ i k h ô n g lu y ệ n t ậ p , c ả n ă m c h ỉ có m ộ t

lầ n t ậ p b ắ n . M ỗ i n g ư ờ i l í n h c h ỉ đ ư ợ c b ắ n c ó 6 p h á t đ ạ n m à t h ô i,

h ễ a i b ắ n q u á s ố ấ y t h ì p h ả i b ồ i th ư ờ n g .

Q u â n lín h n h ư th ế , b in h k h í n h ư th ế , m à q u a n t h ì lạ i c h o lín h

v ề p h ò n g , m ỗ i đ ộ i c h ỉ đ ể đ ộ c h ừ n g 2 0 t ê n t ạ i n g ũ m à t h ô i. V ậ y n ê n

đ ế n k h i c ó s ự , k h ô n g l ấ y g ì m à c h ô n g g iữ đ ư ợ c.

T u y r ằ n g lú c b ấ y g iờ n ư ố c m ìn h c ó lĩ n h v õ s in h , c ó q u a n v õ

tiế n s ĩ, n h ư n g m à t h ò i đ ạ i đ ã k h á c đ i r ồ i, n g ư ờ i t a đ á n h n h a u

bằng sú n g nạp hậu, bằng đạn tr á i p h á ch ứ k h ô n g b ằ n g gư ơm

b ằ n g g iá o n h ư trư ố c n ữ a . M à q u â n lín h c ủ a m ìn h m ỗ i đ ộ i có 5 0

ngư ời th ì c h ỉ có 5 n gư ờ i c ầ m s ú n g đ iể u th ư ơ n g c ũ , p h ả i c h â m

n g ò i m ớ i b ắ n đ ư ợ c, m à lạ i k h ô n g lu y ệ n t ậ p , c ả n ă m c h ỉ có m ộ t

lầ n t ậ p b ắ n . M ỗ i n g ư ờ i lí n h c h ỉ đ ư ợ c b ắ n c ó 6 p h á t đ ạ n m à t h ô i,

h ễ a i b ắ n q u á sô' ấ y t h ì p h ả i b ồ i th ư ờ n g .

Q u â n lín h n h ư th ế , b in h k h í n h ư th ế , m à q u a n t h ì lạ i c h o lín h

v ề p h ò n g , m ỗ i đ ộ i c h ỉ đ ể đ ộ c h ừ n g 2 0 t ê n t ạ i n g ũ m à t h ô i. V ậ y n ê n
đ ế n k h i c ó s ự , k h ô n g l ấ y g ì m à c h ô n g g iữ đ ư ợ c.

529
 CHƯ Ơ NG V I

CHẾ ĐỘ VÀ TÌNH THẾ NƯỚC VIỆT NAM

ĐẾN CUỐI ĐỜI Tự ĐỨC •

1. cải cách tổ chức chính trị và xã hội

2. Bốn hạng dân
3. Sự sinh hoạt của người trong nước

1. C á c h tổ ch ứ c chính trị và xã hội

Nước Việt Nam tuy nói là một nước quản chủ chuyên chế1”,
nhưng theo cái tinh thần và cách tổ chức của xã hội thì có nhiều
chỗ rất hợp với cái tinh thần dân chủ. Nguyên Nho giáo là cái học
căn bản của nước ta khi xưa, mà về đường thực tế thì cái học ấy
rất chú trọng ở sự trị nước. Trị nước thì phải lấy dân làm gốc ( IU
Ỉ&MẠ), nghĩa là phải lo cho dân được sung túc, phải dạy dỗ dân
cho biết đạo lý và mở mang trí tuệ của dân. Những việc quan
trọng như thế không phải bất cứ ai cũng làm được, tất là phải có
những người c ó đủ đức hạnh, tài năng và uy quyền mới có thể đàm
đang được. Bỏi vậy cho nên mới cần có vua có quan.

(1) Ta thường hiểu mấy chữ quân chủ chuyên chế theo cái nghía cùa các
nưóc Au tây ngày xưa, chứ không biết mấy chữ ấy theo cái học Nho giáo c6
nhiêu chỗ khác nhau.

530
 Vua: T h e o c á i lý thuyết của Nho g iá o , thì khi đ ã có quần
ch ú n g , là p h ả i có q u â n . Q u â n là m ộ t đ ơ n v ị g iữ c á i c h ủ q u y ề n đ ể

c h ịu h ế t t h ả y c á c t r á c h n h i ệ m v ề s ự s i n h h o ạ t v à t í n h m ệ n h c ủ a

to à n d â n t r o n g n ư ớ c . C á i đ ơ n v ị ấ y g ọ i là đ ế h a y là v ư ơ n g , đư ợ c

g iữ c á i c h ủ q u y ề n c ả n ư ớ c . C á i c h ủ q u y ể n ấ y n g ư ờ i t a c ò n g ọ i l à

cái t h ầ n k h í Ĩ Ệ I ẵ , n g h ĩa là m ộ t v ậ t t h iê n g liê n g d o trờ i c h o , tứ c

là d â n t h u ậ n m ớ i đ ư ợ c g iữ . N ó i r ằ n g n h ữ n g n g ư ờ i là m những

đ iề u g i a n á c b ạ o n g ư ợ c m à c ư ớ p l ấ y c h ủ q u y ề n t h ì s a o ? Đ ó l à s ự

t iế m đ o ạ t c h ứ k h ô n g p h ả i l à c h í n h n g h ĩ a . N g a y n h ữ n g n g ư ờ i đ ã

là m đ ế l à m v ư ơ n g m à l ạ m d ụ n g c h ủ q u y ề n đ ề là m n h ữ n g đ iề u

tà n b ạ o , t h ì c ũ n g c h ỉ là n g ư ò i t à n t ặ c m à th ô i, c h ứ k h ô n g p h ả i là

th ậ t b ậ c đ ế b ậ c v ư ơ n g n ữ a .

Triều đình : sở d ĩ đòi xư a q u ần ch ú n g côn g nhận m ột ông

v u a g iữ c á i c h ủ q u y ề n c ả n ư ớ c , l à m u ố n c h o c ó m ô i t h ố n g n h ấ t đ ể

k h ỏi sự t r a n h g ià n h v à c u ộ c b iế n lo ạ n . S o n g v iệ c t r ị nư ớc là v iệ c

ch u n g c ả n ư ớ c, c h o n ê n c ó v u a là p h ả i c ó t r iề u đ ìn h . T r iề u đ ìn h

kh ôn g p h ả i là m ộ t n h ó m c ậ n t h ầ n đ ể h ầ u h ạ v à là m v iệ c r iê n g c h o

n h à v u a , c h ín h là m ộ t h ộ i n g h ị c h u n g c ả nư ớ c, d o sự k é n ch ọ n

n hữ n g n gư ờ i x ứ n g đ á n g b ằ n g c á c h th i cử m à đ ặ t r a . C á c h th i cử

k h ô n g p h â n b iệ t s a n g h è n g ià u n g h è o g ì c ả , m iễ n là a i có h ọ c, có

h ạ n h v à có đ ủ t à i n ă n g t h ì đ ư ợ c r a ứ n g th í. N g ư ờ i n à o đ ã đ ỗ rồ i

v à đ ã r a là m q u a n l à n g ư ò i ấ y c ó c h â n ở t r o n g t r iề u đ ìn h .

Lệ n h à v u a , m ỗi th á n g phải m ấy lầ n t h iế t đ ạ i tr iề u , c á c

q u an t ạ i k in h đ ể u p h ả i đ ế n đ ủ m ặ t v à th e o p h ẩ m trậ t m à đứ ng

để tâ u b à y m ọ i v iệ c . B ở i v ì k h i có c h u y ệ n g ì q u a n tr ọ n g , t h ì v u a

h ạ đ ìn h n g h ị, n g h ía l à g ia o c h o đ ìn h t h ầ n b à n x é t . C á c q u a n b ấ t

k ỳ lố n b é đ ề u đ ư ợ c đ e m ý k i ế n c ủ a m ì n h m à t r ì n h b à y . V i ệ c g ì đ ã

q u y ế t đ ịn h , đ e m d â n g lê n đ ể v u a c h u ẩ n y rồ i m ớ i t h i Iià n h .

V u a t u y c ó q u y ề n lớ n t h ậ t , n h ư n g k h ô n g đ ư ợ c l à m đ iế u g ì

trá i p h é p th ư ờ n g . K h i v u a có là m đ iề u g ì lầ m lỗ i, t h ì c á c q u a n

G iá m s á t n g ự s ử l Ë l P î l S jÍL p h ả i t â u b à y m à c a n n g ă n v u a . T r ừ

531
n h ữ n g ô n g v u a b ạ o n g ư ợ c k h ô n g k ể , t h ư ờ n g l à v u a p h ả i n g h e lời

can n găn củ a các quan.

H ễ t r i ề u đ ì n h c ó n h ữ n g n g ư ờ i n g a y c h í n h v à s ố n g s u ố t , th ỉ

v i ệ c n ư ố c đ ư ợ c y ê n t r ị ; n ế u c ó n h ữ n g n g ư ờ i g i a n n ị n h m ờ t ố ì , th i

v iệ c n ư ớ c h ư h ỏ n g . Đ ó là lệ c h u n g từ x ư a đ ế n n a y n h ư v ậ y .

Quan tư: m ệ n h lệ n h c ủ a t r iề u đ ìn h đ ã p h á t r a , th ì quan tư ỏ

các q u ận huyện p h ả i th e o m à th i h à n h . C á c q u a n co i c á c quận

h u y ệ n có n h iệ m v ụ d ạ y d ỗ d â n , đ ừ n g đ ể d â n là m những điêu trái

lu â n th ư ờ n g đ ạ o lý hay n h ữ n g v iệ c phản lo ạ n . N g o à i ra quan
p h ả i đ ể c h o d â n đư ợ c y ê n n g h iệ p là m ăn , kh ôn g nên b ày việc r a
để n h iễ u d â n . B ở i v ậ y đ ò i x ư a ô n g q u a n n à o c a i trị một h ạ t mà
d â n h ạ t ấ y đ ư ợ c y ê n t r ị l à ô n g q u a n g iỏ i.

Quyền tự trị của dân làng: Q u a n c ủ a t r i ề u đ ì n h b ổ r a c h ì có

đ ế n p h ủ h u y ệ n , c ò n t ừ t ổ n g trở x u ố n g t h u ộ c v ề q u y ể n tự trị của

d â n . D â n t ự c h ọ n l ấ y n g ư ờ i c ủ a m ìn h m à c ử r a c o i m ọ i v iệ c tro n g

h ạ t . T ổ n g l à m ộ t k h u g ồ m có m ấ y là n g h a y x ã , có m ộ t c a i tổ n g và

m ộ t p h ó tổ n g do h ộ i đ ồ n g k ỳ d ịc h c á c là n g cử r a co i v iệ c th u ế

k h ó a , đ ê đ iề u v à m ọ i v iệ c t r ị a n tr o n g tổ n g .

L à n g h a y x ã l à p h ầ n t ử c ố t y ế u c ủ a d â n . P h o n g t ụ c , lệ luật
c ủ a là n g n à o h a y là n g ấ y , tr iề u đ ìn h k h ô n g c a n th iệ p đ ế n , cho

n ê n t ụ c n g ữ c ó c â u : " p h é p v u a t h u a lệ là n g " . L à n g c ó h ộ i đ ồ n g kỉ

d ịc h do d ân cử ra đ ể t r ô n g c o i h ế t c ả m ọ i v i ệ c . H ộ i đ ồ n g ấ y có

n g ư ờ i t i ê n c h ỉ v à t h ứ c h i đ ứ n g đ ầ u , r ồ i c ó l ý t r ư ở n g v à p h ó lý do

h ộ i đ ồ n g k ỳ d ịc h cử r a đ ể t h a y m ặ t là n g m à g ia o th iệ p vớ i q u an

tư , có t u ầ n đ in h chuyên co i v iệ c c ả n h s á t tr o n g là n g . K h i một
ngưòi n ào can phạm v iệ c g ì t h ì q u a n t r á c h c ứ ở là n g , c h o n ê n ai

đ i đ â u h a y là m v iệ c g ì c u n g p h ả i lấ y là n g là m gõc.

N gày xư a các là n g không có sổ k h ai s in h tử và g iá th ú ,

n h ư n g t ụ c lệ c ủ a là n g , cứ c o n t r a i đ ế n 12 t u ổ i t h ì p h ả i v à o là n g

t ứ c l à v à o s ổ đ i n h c ủ a l à n g , c o n g á i t h ì k h ô n g c ó l ệ ấ y . L ạ i v ì sự

t h ò c ú n g t ổ t i ê n h a y s ự t in s ố , t ư ớ n g ... c h o n ê n n h à n à o đ ẻ c o n ra ,

532
bất k ỳ tra i h a y gái, c h a m ẹ p h ả i n h ó c h o đ ú n g g iờ , n g à y t h á n g v à

n ăm s in h c ủ a đ ứ a c o n ấ y . B ỏ i v ậ y n g ư ờ i n à o c ũ n g b iế t r õ n g à y

th á n g s in h c ủ a c o n m ìn h .

V iệ c g iá t h ú là v iệ c q u a n h ệ v ể g ia tộ c, p h ả i là m đ ú n g lệ

th ư ờ n g , n h ư n g đ ố i v ố i l à n g , t h ì t ụ c l ệ b ắ t n g ư ờ i c h ồ n g k h i c ư ớ i

vợ , p h ả i t r ì n h l à n g v à n ộ p c h o l à n g m ộ t s ố m ấ y q u a n t i ề n , g ọ i l à

nộp t iề n c h e o . N h ư th ế , t h à n h r a t h e o tụ c lệ , t u y k h ô n g c ó s ổ

k h a i s in h tử g iá t h ú , m à m ọ i đ iề u c ũ n g đ ủ n h ư là c ó v ậ y .

2. Bốn hạng dân

N g ư ờ i t r o n g n ư ố c c h ia r a là m b ô n h ạ n g là : s ĩ, n ô n g , c ô n g ,

th ư ơ n g .

Công: C ô n g là hạng n g ư ờ i là m n g h ề thợ h o ặ c là m m ột côn g

n g h ệ g ì đ ể l ấ y lợ i . N h ư n g v ì n ư ớ c t a k h i x ư a c h ỉ c ó n h ữ n g t i ể u

côn g n g h ệ , n h ư quây tơ , d ệ t v ả i , d ệ t lụ a , là m c h à i , lư ớ i , l à m

m ắm m u ố i..., c h ứ k h ô n g c ó đ ạ i c ô n g n g h ệ là m g ià u n h ư c á c n ư ớ c
k h ác. Đ ạ i c ô n g n g h ệ đ ã k h ô n g có th ì n h ữ n g n g ư ờ i là m th ợ , a i

ch u yên tậ p n g h ề g ì th ì là m t h à n h p h ư ờ n g n h ư th ợ m ộ c , th ợ n ề ,

th ợ r è n , t h ợ đ ú c , t h ợ g ố m , . . . M ỗ i p h ư ờ n g c ó t h ợ c ả , t h ợ p h ó v à t h ợ ,

v à p h ư ờ n g n à o c ó t ụ c lệ c ủ a p h ư ờ n g ấ y . N h ữ n g n g ư ờ i là m nghề

th ợ t h ư ờ n g l à n g ư ờ i í t h ọ c , q u a n h n ă m n g à y t h á n g đ i là m th u ê

là m m ư ớ n c h ỉ đ ư ợ c đ ủ ă n m à t h ô i .

Thương: T h ư ơ n g là h ạ n g n g ư ò i là m nghề buôn bán. Song

v iệ c b u ô n b á n c ủ a t a n g à y x ư a k é m c ỏ i lắ m . N g ư ờ i t h iê n h ạ đ i

bu ô n n ư ỏ c n à y , b á n n ư ó c n ọ , x u ấ t c ả n g , n h ậ p c ả n g , k in h d o a n h

n h ữ n g c ô n g c u ộ c t o lớ n k ể h à n g ứ c h à n g t r i ệ u . N g ư ờ i m ì n h c ả

đời k h ô n g đ i đ ế n đ â u , c h ỉ q u a n h q u ẩ n ở t r o n g n ư ố c , b u ô n b á n

n h ữ n g h à n g h ó a l ặ t v ặ t , t h à n h r a b a o n h i ê u m ố i lợ i lớ n v ề t a y

người n g o à i m ấ t. T h ỉn h th o ả n g có m ộ t ít n gư ờ i có m ư ơ i lă m
c h iế c t h u y ề n m à n h c h ỏ h à n g t ừ x ứ n ọ đ ế n x ứ k ia , n h ư n g v ố n đ ộ
n ă m b ả y v ạ n q u a n tiề n , th ì đ ã ch o là h ạ n g cự p h ú .

533
 C ô n g n g h ệ n h ư t h ế , b u ô n b á n n h ư t h ế , b à o n ư ớ c m ìn h phú

c ư ờ n g là m s a o đ ư ợ c ? R ú t c ụ c l ạ i , c h ỉ c ó n g h ề n ô n g v à n g h ể 8Î lá

trọ n g y ế u hơ n cả.

Nông: N ông là hạng người ch u y ên n g h ê ' là m r u ộ n g . D ôn

V iệ t N a m t a th ư ờ n g th ì a i c ũ n g có ít r a là v à i s à o r u ộ n g đ ể cày

cấy, n g h ĩa là nghề là m ru ộ n g là nghề gốc của người m ìn h .

N h ư n g t r ừ n h ữ n g n ơ i r u ộ n g n h i ề u n g ư ờ i í t v à đ ấ t l ạ i p h ì n h iê u

n h ư đ ấ t ở N a m V i ệ t , c ò n t h ì đ ấ t x ấ u v à l ạ i v ì k h í h ậ u k h ô n g đ iể u

h ò a , n ắ n g m ư a t h ấ t th ư ờ n g , v iệ c c à y c ấ y g ặ p n h iề u n ỗ i k h ó khản .

D â n ở n h à q u ê , p h ầ n n h iề u ă n n h ờ v ề r u ộ n g n ư ơ n g , h ễ n ố m nào

m ư a h ò a g ió t h u ậ n , m ù a m à n g tố t t h ì n ă m ấ y d â n đ ư ợ c n o ấm ,

nhưng năm n à o m ư a l ụ t h a y h ạ n h á n , m ù a m à n g m ấ t h ế t , th ì

dân đói khổ.

Sĩ: S ĩ l à h ạ n g n g ư ờ i c h u y ê n n g h ề đ i h ọ c , h o ặ c đ ể t h i đ ỗ ra

là m q u a n , h o ặ c đ ể đ i d ạ y h ọ c , là m t h ầ y t h u ố c , t h ầ y đ ịa lý , th ẩ y

b ó i, t h ầ y t ư ớ n g , t h ầ y s ố ,... l à n h ữ n g n g h ề p h o n g lư u n h à n h ạ .

S ự h ọ c c ủ a n ư ớ c t a n g à y t r ư ố c c ó b ộ L ễ c o i v iệ c g iá o h ó a cà

to à n nư ớ c, ở tỉn h có q u a n Đ ố c h ọ c, ỏ p h ủ có q u a n G iá o th ụ , ở

h u y ệ n v à ở c h â u t h ì c ó q u a n H u ấ n đ ạ o , là n h ữ n g n g ư ờ i có kh oa

m ụ c , t r i ề u đ ì n h b ổ r a c o i v i ệ c g i á o d ụ c ở c á c h ạ t , v à m ỗ i n g ư ờ i coi

m ộ t t r ư ờ n g c ô n g ỏ t r o n g h ạ t . N h ư n g s ĩ t ử h ọ c ỏ c á c t r ư ờ n g tư

th ụ c đã k h a k h á đều được đ ến học tập ở c á c trư ờ n g cô n g của

quan Đ ốc, q u an G iá o h ay quan H u ấ n , đ ợ i đ ế n k h i c ó k h o a th i

H ư ơ n g t h ì r a ứ n g th í. N ă m n à o có k h o a th i, th ì c á c q u a n H u ấn

đạo, G iá o th ụ và Đ ốc học m ở cuộc khảo học trò để lự a chọn

n h ữ n g n g ư ờ i c ó đ ủ sứ c m ớ i c h o r a ứ n g th í.

L ệ n h à v u a cứ b a n ă m m ở k h o a th i H ư ơ n g ở c á c đ ịa phư ơ ng.

N hữ ng n g ư ò i đ ỗ c a o ỏ k h o a t h i H ư ơ n g g ọ i là cử nhân, những

n g ư ờ i đ ỗ th ấ p g ọ i là T ú tà i. N ă m s a u ở K in h đ ô m ờ k h o a th i H ội

tạ i bộ L ễ , n h ữ n g người đỗ c ử nhân năm trư ớ c v à o ứ n g th í, ai

t r ú n g c á c h t h ì đ ư ợ c v à o t h i Đ ìn h ở t r o n g đ iệ n n h à v u a đ ể lấ v c á c

534
b ậ c T iế n s ĩ, là n h ữ n g b ậ c đ ạ i k h o a , n g ư ờ i t r o n g n ư ớ c r ấ t lấ y là m

q u í trọ n g .

M ỗ i k h i có k h o a th i H ư ơ n g , c á c q u a n ở k in h r a c h ấ m th i có

cá i b iể n đ ề b ố n ch ữ : P h ụ n g c h ỉ c ầ u h iề n n g h ĩa là : v â n g

c h ỉ v u a r a t ìm n g ư ờ i g iỏ i. V ậ y s ự t h i c ử n g à y trư ớ c c ó c á i ý n g h ĩa

k h ác sự th i cử n g à y n ay .

Đ ó là n ó i c á c h tổ c h ứ c v iệ c g iá o h ó a c ủ a t r iề u đ ìn h . C ò n ở

chỗ d â n g ia n , t h ì s ự h ọ c t ậ p r ấ t tự d o . B ấ t k ỳ n g ư ờ i n à o có học

lự c k h a k h á c ũ n g c ó t h ể m ở t r ư ờ n g t ư t h ụ c đ ể d ạ y h ọ c . M ỗ i l à n g

có v à i b a trư ờ n g tư th ụ c , h o ặ c ỏ n h à t h ầ y h o ặ c ồ n h à n h ữ n g

ngư òi h à o p h ú n u ô i t h ầ y c h o co n h ọ c v à ch o co n c á c n h à lâ n c ậ n

đến h ọ c. N g ư ò i V iệ t N a m ta v ố n c h u ộ n g sự h ọ c, ch o n ê n n gư ờ i đi

học c ũ n g n h iề u .

N g u y ê n s ự h ọ c n g à y x ư a có c á i m ụ c đ íc h c h â n c h ín h là h ọ c

ch o h iể u đ ạ o lý , b iế t p h ả i t r á i, v à lu y ê n t ậ p t â m tín h ch o th à n h

ngư òi có tiế t th á o v à có p h ẩ m c á c h c a o q u í, đ ể g ặ p th ò i t h ì r a

g iú p n ư ớ c g i ú p d â n , n ế u k h ô n g , t h ì là m n g ư ò i n g a y c h ín h tr o n g

x ã h ộ i. S a u d ầ n d ầ n v ì s ự s a n h h o ạ t ở đ ò i, s ự h ọ c t h à n h r a c á i

học c h u y ê n v ề m ặ t cử n g h iệ p , n g h ĩa là h ọ c c h ỉ c ố t lấ y đ ỗ đ ể r a

là m q u a n . N g ư ờ i đ i h ọ c đ ã đ ỗ đ ạ t r ồ i , t ự t i n m ìn h l à t à i g iỏ i, c h ỉ

v ụ l ấ y c á i h o a m ỹ b ề n g o à i đ ể lo è n g ư ờ i, c h ứ k h ô n g t h i ế t g ì đ ế n

sự th ự c h ọ c . T ự u t r u n g c ũ n g có n g ư ờ i m u ố n t h i đ ỗ đ ể lấ y c h ú t

d an h p h ậ n rồ i v ề ở n h à h ọ c th ê m h a y d ạ y h ọ c . N h ư n g đ ạ i đ a sô'

ch ỉ m o n g đ ỗ đ ể đ i là m q u a n v ì là m q u a n l à c ó đ ị a v ị t ô n q u í,

n go ài r a k h ô n g có g ì hơ n n ữ a.

C h ư ơ n g t r ĩn h s ự h ọ c cử n g h iệ p có n h ữ n g g ì? B a o n h iê u c ô n g

phu c ủ a n gư ờ i đ i học ch ú trọ n g v à o sự h ọ c cho nhớ n h ữ n g sá ch

T ứ T h ư , N g ũ K i n h c ù n g n h ữ n g lò i t h ể c h ú c ủ a t iề n n h o t r o n g

n h ữ n g s á c h ấ y v à h ọ c th ê m m ấ y b ộ s ử n ư ớ c T à u . C ò n s ự lu y ệ n

t ậ p h à n g n g à y t h ì c ô t t ậ p c h o t h ạ o t h u ộ c c á c lề lố i ở c h ỗ k h o a

tr ư ờ n g là : k in h n g h ĩa , tứ lụ c , t h i p h ú , v ă n s á c h . Ấ y là d ù n g h ư

535
văn m à x é t t à i th ự c d ụ n g , đ e m s ự h o a m ỹ là m m ự c th ư ớ c đ o tà i

k i n h l u â n . B ở i v ậ y a i h a y k i n h n g h ĩ a đ ã n g h ĩ m ìn h h ơ n n g ư ờ i, a i

t à i t h i p h ú đ ã tư ở n g m ìn h g iỏ i n g h ê ' t r ị n ư ớ c . V i ệ c đ ờ i t h ì t ố ì tả m

m ờ m ịt m à lạ i tự p h ụ v à k iê u c ă n g , c h o t h iê n h ạ n h ư rơ m rác,

c o i m ìn h n h ư t h ầ n t h á n h .

S ự h ọ c c ủ a m ìn h đ ã h ư h ỏ n g n h ư t h ế , n h ữ n g h ủ t ụ c lạ i ả n

sâu v à o trí n ão , th à n h r a m ộ t t h ứ c ố t ậ t k h ô n g s a o c h ữ a đư ợ c.

M a y n h ờ c á i t in h t h ầ n h ọ c c ũ , n g ư ờ i đ i h ọ c , k iế n th ứ c t u y k h ô n g

c ó c á i g ì m ấ y , n h ư n g th ư ờ n g có k h í t iế t , b iế t liê m s ỉ v à n h ờ có cái

th a n h n g h ị củ a bọn sĩ p h u rà n g buộc, n g ăn n g ừ a sự h à n h động

b ấ t c h ín h . S o n g c h ỉ c ó t h ế m à th ô i, v ẫ n không đủ đ ể s in h tổ n

tr o n g c á i th ờ i đ ạ i q u y ề n lợ i c ạ n h tra n h , q u y ển m ư u q u i q u y ệ t,

t r í t h u ậ t g ia n trá . Cho nên tro n g k h i n g ư ờ i tiế n th ì ta th o á i,

n g ư ờ i th ịn h th ì t a s u y .

Đ ạ i k h á i , c á i t r ì n h đ ộ c ủ a b ọ n s ĩ p h u ỏ n ư ớ c t a l ú c b ấ y g iờ là

th ế , ch o n ê n v ậ n nước su y đ ến nơ i m à h ồ n ngư ờ i v ẫ n m ê m uội ả

c h ỗ m ơ m à n g m ộ n g m ị. B ọ n s ĩ p h u l à n g ư ò i c ó h ọ c , là m t a i là m

m ắt cho m ọi người m à còn k ém cỏi n hư th ế , th ì b ả o d â n g ia n

k h ô n n g o a n là m s a o đư ợ c?

3. Sự sinh hoạt củ a ngưòi trong nưóc

T ìn h t h ế t r o n g n ư ớ c n h ư đ ã n ó i t r ê n , c ô n g n g h ệ k h ô n g có,

buôn bán không ra g ì, t r ừ v iệ c c à y c ấ y là m ru ộ n g ra th ì người

n g h è o đ ó i k h ô n g có n g h ề n g h iệ p g ì m à là m ă n c ả , c h o n ê n th u ỏ

ấy tu y m ộ t tiề n đ ư ợ c b ố n b á t g ạ o , m à v ẫ n c ó n g ư ờ i c h ế t đ ó i, v ì

rằn g g iá gạo th ì rẻ, n h ư n g k iế m được đ ồ n g tiề n th ậ t là khó.

N g ư ờ i đ i là m t h u ê k h ô n k h é o , t h ì m ớ i đ ư ợ c m ộ t n g à y m ộ t tiể n ,

k h ô n g t h ì c h ỉ đ ư ợ c 1 8 h a y 3 0 đ ồ n g t iề n m à t h ô i. S ự là m ả n ờ chỗ

t h ô n q u ê đ ã v ấ t v ả m à lạ i th ư ờ n g b ị n h iề u s ự h à lạ m , a i c ó đ ổ n g

t i ề n ở t r o n g n h à t h ì lo sợ đ ủ m ọ i đ ư ờ n g : n à o s ợ k ẻ g i a n p h i t r ộ m

536
cắp, n à o sợ g iặ c đ ê m g iặ c n g à y cư ớ p p h á , c h o n ê n p h ả i c h ô n p h ả i

g iấ u c h o k ín .

N h à c ử a p h ầ n n h iể u là n h à t r a n h n h à lá , ít k h i có n h à n g ó i

nhà gạch . K iể u nhà là m cũng p h ả i th e o hướng m à là m chứ

kh ôn g đư ợ c là m n h à lầ u v à n h à k iể u c h ữ c ô n g X h a y k iể u c h ữ

m ôn H A i là m n h à c ử a m à k h ô n g t h e o đ ú n g p h é p , t h ì c h o là lộ n g

h à n h , p h ả i tộ i.

C ách ă n m ặ c th ì ch ỉ có đồ v ả i đồ n â u , n gư ờ i n g h èo k h ổ ch ỉ

có m a n h á o c á n h v à t h ư ờ n g t h ì đ ó n g c á i k h ô , c ó đ i đ â u m ớ i m ặ c

cái q u ầ n v ả i d à i đ ế n đ ầ u g ố i. N g ư ờ i s u n g t ú c m ớ i có v à i c á i á o

nâu đ en v à v à i c á i q u ầ n hoặc nhuộm nâu h o ặc để trắn g , chứ

kh ôn g được m ặ c đ ồ g ấ m đ ồ v ó c v à đ i g ià y . N h à v u a c ấ m n h ư th ế ,

là c ũ n g c ó ý m u ố n c h o d â n k h ô n g q u e n t h ó i x a h o a h o a n g p h í ,

chỉ trừ n h ữ n g n g ư ờ i là m q u a n là m tư m ớ i có c á i đ ặ c â n đư ợc ă n

m ặ c h ơ n n g ư ờ i. C ũ n g v ì t h ế c h o n ê n n g ư ờ i t r o n g n ư ố c a i c ũ n g

m ong đư ợ c đ i là m quan c h o h iể n đ ạ t c á i th â n h ìn h v à c h o rô

r à n g m ẹ c h a , c h ứ k h ô n g lo n g h ĩ l à m v iệ c g ì k h á c n ữ a . H ễ a i đ i

học m à v ì lẽ g ì t h i k h ô n g đ ỗ , là m q u a n k h ô n g đư ợ c, t h ì b ứ c c h í

q u a y r a là m g iặ c đ ể t ìm c á c h h iể n v in h , t h à n h r a t r o n g n ư ớ c h a y

có g i ặ c g i ã .

N ư ớ c n g h è o , d â n k h ổ , l ạ i p h ả i lú c c ó n h iề u t a i b iế n , n g ư ờ i

ngoài v à o x â m lư ợ c , t r i ề u đ ì n h n g ơ n g á c k h ô n g b i ế t x o a y x ở r a

t h ế n à o , lò n g n g ư ờ i ly t á n , p h â n r a b è n ọ đ ả n g k ia , g iế t h ạ i lẫ n

n h au . Ẫ y là c á i t ìn h t h ế n ư ớ c V iệ t N a m t a v à o c u ố i đ ò i T ự Đ ứ c là

th ế , c h o n ê n s ự n g u y v o n g m ớ i x ả y r a v ậ y .

537
 CHƯƠNG VII

NƯỚC PHÁP LẤY ĐẤT NAM KỲ

1. Nước Pháp đánh Đà Nang

2. Quán Pháp hạ thành Gia Định.
3. Mất tỉnh Định Tường
4. Mất tỉnh Biên Hòa và tinh Vĩnh Long.
5. Hòa ước năm Nhâm Tuất (1862)
6. S ứ Việt Nam ta sang Tây
7. Việc bào hộ Cao Miên
8. Nước Pháp lấy ba tỉnh phía tăy đất Nam Kỳ.

1. Quân Phâp đánh Đà Nâng

T ro n g th ờ i đ ạ i k h ó khăn như đời v u a D ự c lô n g , m à vua

quan cứ k h ư khư g iữ lấ y th ó i c ũ , k h ô n g b iế t th e o th ờ i m à mờ

n ư ớ c c h o n g ư ờ i t a v à o b u ô n b á n , k h ô n g b iế t n h â n d ịp m à khai

h ó a d â n tr í, lạ i v ì sự s ù n g tín m à đ e m g iế t h ạ i n g ư ờ i t r o n g n ư ốc,

và đem là m t ộ i n h ữ n g n g ư ờ i đ i g i ả n g đ ạ o . B ở i n h ữ n g s ự l ầ m lỗ i

ấ y , c h o n ê n n ư ớ c P h á p m ớ i d ù n g b i n h lự c đ ể b á o t h ù c h o n h ữ n g

n g ư ờ i g iá o s ĩ b ị h ạ i.

N g u y ê n từ n ă m T â n H ợ i ( 1 8 5 1 ) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 4 v é sa u ,

n g h ĩ a l à t ừ k h i c ó tờ d ụ c ấ m đ ạ o lầ n th ứ h a i, ở B á c K ỳ có m ấy

n g ư ờ i g iá o s ĩ là ô n g B o n a r d , ô n g C h a r b o n n ie r , ô n g M a th e r o n v à

538
ô n g g iá m m ụ c Ip h a n h o t ê n là D ia z b ị g iế t. C ò n n h ữ n g g iá o s ĩ

k h á c t h ì p h ả i đ à o h ầ m đ à o h ố m à ở, h o ặ c p h ả i t r ố n t r á n h ở t r o n g
rừ n g tr o n g n ú i đ ể g iả n g đ ạ o . N h ữ n g tin ấ y v ể đ ế n b ê n T â y , c á c

b áo c h í, n g à y n g à y k ể n h ữ n g t h ả m t r ạ n g c ủ a c á c n g ư ờ i g iá o s ĩ đ i

t r u y ề n đ ạ o ở n ư ớ c t a , lò n g n g ư ờ i n á o đ ộ n g c ả lê n .

C h ín h p h ủ n ư ó c P h á p b è n s a i ô n g L e h e u r d e V ille s u r A r c ,

đ e m c h iế c t h u y ề n " C a t i n a t " v à o c ử a Đ à N ẵ n g r ồ i c h o n g ư ò i đ e m

th ư lê n t r á c h T r iề u đ ìn h V i ệ t N a m v ề v iệ c g iế t đ ạ o . S a u th ấ y

q u a n t a l ô i t h ô i k h ô n g t r ả lờ i , q u â n n ư ó c P h á p b è n b ắ n p h á c á c

đ ồ n l ũ y ở Đ à N ẵ n g , r ồ i b ỏ đ i. B ấ y g iờ l à t h á n g 8 n ă m B í n h T h ì n

(18 5 6 ) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 9.

Đ ư ợ c 4 t h á n g s a u t h ì sứ t h ầ n n ư ớ c P h á p là ô n g M o n t ig u y ở

nước T iê m La s a n g , đ ể đ iể u đ ìn h m ọ i v iệ c . C h iế c t à u c ủ a ô n g

M o n tig u y đ i v à o đ ó n g ở c ử a Đ à N a n g , r ồ i c h o n g ư ờ i đ ư a t h ư lê n

nói x in ch o n g ư ờ i n ư ớ c P h á p đư ợ c tự d o v à o th ô n g th ư ơ n g , đ ặ t

lĩn h s ự ỏ H u ế , m ở c ử a h à n g b u ô n b á n ồ Đ à N ẵ n g , v à c h o g iá o s ĩ

được tự d o đ i g i ả n g đ ạ o . T r o n g b ấ y n h iê u đ iề u , t r iề u đ ìn h n ư ớ c

ta k h ô n g c h ịu đ iể u n à o c ả .

B ấ y g iờ b ê n n ư ó c P h á p đ ã l ậ p l ạ i đ ế h i ệ u , c h á u ô n g N ã P h á

L u â n đ ệ n h ấ t là N ã P h á L u â n đ ệ ta m lê n là m v u a . T r iề u c h ín h

lú c b ấ y g iờ t h ì t h u ậ n đ ạ o , lạ i có b à H o à n g h ậ u E u g e n ie c ũ n g

s ù n g tín . V ả c h ă n g k h i c h iế c t à u " C a t in a t " v à o c ử a Đ à N ă n g , có

ô n g g iá m m ụ c P e lle r in tr ố n đ ư ợ c x u ố n g t à u rồ i v ề b ệ k iế n P h á p

h o àn g , k ể rõ tìn h c ả n h c á c n gư ờ i g iả n g đ ạ o ỏ V iệ t N a m .

Ô n g p . C u lt r u c h é p ở tro n g s á c h Nam kỳ sử ký (H is to ừ e d e

la C o n c h in c h in e ) r ằ n g : lú c b ấ y g iờ c ó n h i ề u n g ư ờ i q u y ề n t h ế n h ư

ô n g c h ủ g iá o t h à n h R o u e n là M g r d e B o n n e c h o s e v à có lẽ c ả b à

H o à n g h ậ u c ũ n g có n ó i g iú p c h o ô n g g iá m m ụ c P e lle r in . B ở i v ậ y

P h áp h o àn g m ới q u y ết ý sa i q u an đem b in h th u y ề n s a n g đ á n h

nư ớ c ta . L ạ i n h â n v ì n h ữ n g g iá o s ĩ n ư ớ c Ip h a n h o c ũ n g b ị g iế t,

ch o n ê n c h ín h p h ủ h a i n ư ớ c m ớ i c ù n g n h a u tr ù tín h v iệ c s a n g

Õ39
đ á n h nư ớ c V iệ t N a m . Ấ y c ũ n g tạ i v u a q u a n m ìn h là m d iế u tr á i

đ ạ o , g iế t h ạ i n h ữ n g n gư ờ i th e o đạo G ia tô c h o nên m ớ i có tai

b iế n n h ư v ậ y .

T háng 7 nám M ậu N gọ (18 5 8 ) là năm Tự Đ ứ c th ứ 1 1 , hài

quân T ru n g tư ớ n g n ư ớ c P h á p là R ig a u lt de G e n o u iU y đ e m tàu

P h á p v à t à u I p h a n h o c ả t h ả y 1 4 c h iế c , c h ở h ơ n 3 0 0 0 q u ả n c ù a h ai

n ư ớ c v à o c ử a Đ à N ẵ n g , b ắ n p h á c á c đ ồ n lu ỹ , r ồ i lê n h ạ t h à n h A n

H ải v à th à n h T ôn H ải T r iề u đ ìn h đ ư ợ c tin ấ y b ề n sa i

ông Đ ào T rí ĩếjiíl r a c ù n g vớ i q u an tổ n g đ ố c N a m N g h ĩa là T r â n

H oằng tiễ u n g ự . ô n g Đ à o T r í r a đ ế n nơ i th ì h a i c á i h à i th à n h

đ ã m ấ t r ồ i. T r iề u đ ìn h lạ i s a i h ữ u quân Lê Đ ìn h Lý 3 ? ỉ | 2 1 là m

tổ n g th ố n g đ e m 2 0 0 0 c ấ m b in h v à o á n n g ự .

Ô n g L ê Đ ìn h L ý v à o đ á n h v ớ i q u â n P h á p m ộ t t r ậ n ờ x ã c ẩ m

Lệ b ị đ ạ n , v ề được m ấ y h ô m th ì m ấ t.

V u a D ự c T ô n g l ạ i s a i q u a n K i n h lư ợ c s ứ l à ô n g N g u y ễ n T r i

P h ư ơ n g S e t o f f v à o là m tổ n g th ố n g , ô n g C h u P h ú c M in h %L%ầữ)ì
là m đ ề đốc cù n g vớ i ôn g Đ ào T r í c h ố n g g iữ với q u â n P h á p và

q u â n Ip h a n h o .

Ô n g N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g lậ p đ ồ n L iê n T r ì v à đ ắ p lũ y

d à i t ừ H ả i C h â u c h o đ ế n P h ú c N i n h , r ồ i c h i a q u â n r a p h ò n g g iữ .

Cứ như sách Nam kỳ sử c ủ a ô n g C u l t r u t h ì ý q u a n t r u n g tư ớ n g

R ig a u lt d e G e n o u illy đ ịn h lấ y Đ à N ẵ n g x o n g r ồ i, lê n đ á n h H u ế ,

n h ư n g m à đ ế n lú c b ấ y g iờ t h ấ y q u a n q u â n p h ò n g g iữ c ũ n g rá t,

v à lạ i có n g ư ờ i đ e m t in c h o t r u n g tư ớ n g b iế t r ằ n g c ó h ơ n 1 0 .0 0 0

q u â n ở H u ế s ắ p k é o x u ố n g . T r u n g tư ớ n g k h ô n g b iế t rõ tìn h th ế

ra là m sa o , m à đ ư ờ n g s á lạ i k h ô n g th u ộ c , ch o n ê n c ũ n g k h ô n g

dám t iế n q u â n lê n .

N hân v i k h i trư ớ c c á c g iá o sĩ đểu nói rằn g , hễ q u án Pháp

s a n g đ á n h , th ì d â n b ê n đ ạ o tứ c k h ắ c n ổ i lê n đ á n h g iú p , đ ế n n a y

k h ô n g t h ấ y t i n t ứ c g ì, m à q u â n l í n h c ủ a t r u n g t ư ớ n g t h i t i ế n lê n

k h ô n g đư ợ c, ơ Đ à N ă n g th ì c h ỗ ă n c h ỗ ở k h ô n g có, lạ i p h à i b ệ n h

540
d ịc h t ả c h ế t h ạ i m ấ t n h i ề u n g ư ờ i, b ở i v ậ y t r u n g t ư ớ n g l ấ y là m
p h iề n lắ m . B ấ y g iò c ó ô n g g iá m m ụ c P e lle r in c ũ n g đ i th e o s a n g ở

dưới t à u M é n é s is , t r u n g tư ớ n g cứ t r á c h ô n g g iá m m ụ c đ á n h lừ a

m ìn h , g i á m m ụ c c ũ n g tứ c g iậ n b ỏ v ề ở n h à t u d ạ y đ ạ o t ạ i t h à n h

P é n a n g ở b ê n M ã L a i.

Đ ư ợ c m ấ y t h á n g , t r u n g tư ớ n g liệ u t h ế đ á n h H u ế c h ư a đư ợ c,

b è n đ ịn h k ế v à o đ á n h G ia Đ ịn h là m ộ t n ơ i d ễ lấ y , v à lạ i là m ộ t

nơi tr ù p h ú c ủ a n ư ớ c N a m ta .

2. Quân Pháp vào đánh Gia Định

T rư ớ c đ ã có n g ư ờ i b à n vớ i t r u n g tư ớ n g R ig a u lt d e G e n o u illy

ra đ á n h B ắ c k ỳ , n ó i r ằ n g ở B ắ c k ỳ có hơ n 4 0 v ạ n n gư ờ i đ i đ ạo , v à

lạ i c ó đ ả n g t h e o n h à L ê , c ó t h ể g iú p c h o q u â n P h á p đ ư ợ c t h à n h

côn g. T r u n g tư ớ n g c h o đ i d o th á m b iế t r ằ n g đ ấ t N a m K ỳ d ễ lấ y

hơn, v à lạ i là đ ấ t g ià u có , n h iề u th ó c g ạ o . Đ ế n t h á n g G iê n g n ă m

K ỷ M ù i (18 5 9 ) là n ăm T ự Đ ứ c th ứ 1 2 , T r u n g tư ớ n g g ia o q u y ề n

lạ i c h o đ ạ i t á T o y o n ở lạ i g iữ c á c đ ồ n t ạ i Đ à N ẵ n g , r ồ i c ồ n b a o

n h iê u b in h t h u y ề n đ e m v à o N a m K ỳ . Q u ân P h áp vào cử a c ầ n

G iò , b ắ n p h á c á c p h á o đ à i ở h a i b ê n b ờ s ô n g Đ ồ n g N a i , r ồ i t iế n

lê n đ á n h t h à n h G i a Đ ịn h .

ở G i a Đ ịn h , b ấ y g iờ t u y c ó n h i ề u b i n h k h í , n h ư n g q u â n l í n h

k h ô n g lu y ệ n tậ p , v iệ c v õ b ị b ỏ tr ễ n ả i, c h o n ê n k h i q u â n P h á p ỏ

cử a C ầ n G iò t iế n l ê n , q u a n h ộ đ ô 'c l à V ũ D u y N i n h ĩ t £ | f ặ vội

v à n g tư đ i c á c tỉn h lấ y b in h v ề c ứ u v iệ n ; n h ư n g c h ỉ tr o n g h a i

n g ày th ì th à n h vỡ. V ũ D u y N in h tự t ậ n . Q u â n nước P h áp và

nước Ip h a n h o v à o th à n h , lấ y được 2 0 0 k h ẩ u s ú n g đ ạ i b á c , 8 v ạ n

rư õ i c â n th u ố c s ú n g v à độ ch ừ n g 18 v ạ n p h ậ t lă n g (fra n c s ) c ả

t iề n lẫ n b ạ c , c ò n c á c b in h k h í v à th ó c g ạ o th ì k h ô n g b iế t b a o

n h iê u m à k ể .

T r u n g tư ớ n g R ig a u lt d e G e n o u illy lấ y đ ư ợ c t h à n h G ia Đ ịn h

r ồ i, đ ố t c ả th ó c g ạ o v à s a n p h a n g t h à n h t r ì là m b ìn h đ ịa , c h ỉ đ ể

541
m ộ t c á i đ ồ n ở p h ía n a m , s a i t h ủ y q u â n t r u n g tá Ja u r é g u ib e r r y

đem m ột đạo quân ở lạ i c h ố n g g iữ v ớ i q u â n c ủ a ô n g T ô n T h ít

H ợ p í ậ i l l ê đ ó n g ỏ đ ấ t B iê n H ò a .

T r u n g tư ớ n g lạ i đ e m q u â n tr ở r a Đ à N ẳ n g , r ồ i t iế n lê n đ á n h

m ột trậ n ở đồn P h ú c N in h Q uân ông N guyễn T ri Phương

t h u a p h ả i l u i v ể g i ữ đ ồ n N ạ i H i ê n i t ậ T v à đ ồ n L i ê n T r ì ấ l À íl -

T ru n g tư ớ n g m uôn nhân d ịp đó m à đ ịn h v iệ c g ià n g hòa,

n h ư n g m à T r iề u đ ì n h c ứ đ ể lô i t h ô i m ã i , n g ư ờ i t h ì b à n hòa, kẻ

t h ì b à n đ á n h , t h à n h r a k h ô n g x o n g v i ệ c g ì c ả . (1) M à q u ả n Pháp

lú c bấy g iờ ở Đ à N ắng khổ sở lắ m , n h iề u n gư ờ i có b ệ n h tậ t;

t r u n g tư ớ n g R i g a u l t d e G e n o u illy c ũ n g đ a u , p h ả i x in v ề n g h i.

C h ín h p h ủ P h á p s a i h ả i q u â n t h iế u tư ớ n g P a g e (B a d u ) sa n g

t h a y c h o t r u n g tư ớ n g R ig a u lt d e G e n o u illy v à n h â n th ể đ ể chù

v iệ c g iả n g h ò a ch o x o n g . Đ ế n t h á n g 10 năm K ỷ M ù i ( 1 8 5 9 ) th ì

t h i ế u t ư ớ n g s a n g đ ế n n ơ i, v à c h o n g ư ờ i đ ư a t h ư b à n v i ệ c h ò a , c h ì

c ố t x in đ ừ n g c ấ m đ ạ o , đ ể c h o c á c g iá o s ĩ đ ư ợ c tự d o đ i g iả n g đ ạo ,

đ ặ t lĩn h sự c o i v iệ c b u ô n b á n ở c á c cử a b ể v à đ ặ t sứ th ầ n ỏ H uế.

Đ ạ i đ ể t h ì c ũ n g n h ư n h ữ n g đ iể u c ủ a ô n g M o n t ig n y đ ã b à n n ả m

t r ư ớ c . N h ư n g c h ẳ n g m a y l ú c 'b ấ y g i ờ ở t r o n g t r i ề u k h ô n g a i h i ể u

c h ín h s á c h n g o ạ i g ia o m à c h ủ trư ơ n g v iệ c ấ y , h ó a r a là m m ấ t cái

d ịp h a y c ả c h o h a i n ư ớ c.

T h iế u tư ớ n g t h ấ y cuộc h ò a không xong bèn tiế n b in h lê n

đ á n h , t r ậ n ấ y b ê n q u â n P h á p c h ế t m ấ t m ộ t v iê n lụ c q u á n t r u n g

t á là D u p r é D é r o u lè d e .

K h i quân Pháp và quân Ip h a n h o san g đánh nước ta ở Đ à

N ẵng và ở G ia Đ ịn h , th ì q u â n nước A n h và quân nước P h áp

(1) Chỗ này sách tây có quyển chép rằng khi hai bên đang bàn việc hòa,
thì vua Tự Đức sai ông Nguyễn Tri Phương đánh quân Pháp ờ Gia Đinh, và
xem sử ta lúc bấy giò thì ông Nguyễn Tri Phương đang còn ờ Quàng Nam mải
đến tháng 5 năm Canh Thân (1860), ông ấy mới vào Nam Kỳ. Vậy việc đánh ỏ
Gia Định là ông Tôn thết Hợp, chứ không phải là ông Nguyễn Tri Phương.

542
đang đ á n h nước T à u ở m ạ n H o à n g H ả i ỉỆM Đến b ấ y g iờ q u â n
Pháp c ầ n p h ả i tiế p san g bên T à u , c h ín h phủ nước P h á p m ói

tru yề n c h o th iế u tư ớ n g P a g e p h ả i r ú t q u â n ở Đ à N ă n g v ề , v à c h ỉ

để q u â n g iữ l ấ y G i a Đ ịn h , c ò n b a o n h iê u b in h t h u y ề n p h ả i đ e m

san g th e o h ả i q u â n tr u n g tư ớ n g C h a m e r đ i đ á n h T à u . B ỏ i v ậ y

đến t h á n g b a n ă m C a n h T h â n ( 1 8 6 0 ) q u â n P h á p đ ố t c ả d in h t r ạ i

ỏ T r à S ơ n r ồ i x u ố n g t à u . v ề đ ế n G i a Đ ịn h , t h iế u tư ớ n g P a g e đ ể

h ả i q u â n đ ạ i t á d ’A r i è s ở lạ i g iữ G ia Đ ịn h , c ò n b a o n h iê u b in h

th u y ền đ e m lê n p h ía b ắ c h ộ i v ớ i b in h t h u y ề n c ủ a n ư ớ c A n h đ ể

đánh nước T à u .

T r iề u đ ìn h ở H u ế t h ấ y q u â n P h á p b ỏ Đ à N ẵ n g đ i, b è n s a i

N guyễn T ri P h ư ơ n g P h ạ m T h ế H iể n la t Ë JÜ v à o N a m K ỳ ,

để c ù n g v ố i ô n g T ô n T h ấ t H ợ p s u n g G ia Đ ịn h q u â n th ứ .

Đ ến th á n g 7 năm C anh T hân (18 6 0 ) ông N guyễn T ri

P h ư ơ n g k h ỏ i h à n h . L ú c g ầ n đ i, ô n g ấ y có t â u b à y m ấ y lẽ v ề v iệ c

g iữ n ư ố c v à n ó i r ằ n g v i ệ c đ á n h n h a u v ó i n ư ớ c P h á p b â y g i ờ k h ó

gấp n ă m g ấ p b ả y lú c tr ư ố c , n h ư n g ô n g ấ y x in c ố h ế t s ứ c đ ể đ ề n

ơn n ư ớ c , c ò n ỏ m ặ t Q u ả n g N am m à có v iệ c g ì, t h ì ô n g P h a n

T h an h G iả n v à ô n g N g u y ễ n B á N g h i ( ^ {É ííi có th ể c á n g

đ á n g đư ợ c.

Q u â n P h á p v à q u â n I p h a n h o ở S à i G ò n lú c b ấ y g iò c h ỉ c ó đ ộ

10 0 0 n gư ờ i m à q u â n c ủ a V iệ t N a m ta th ì có đ ế n hơ n m ộ t v ạ n

n g ư ờ i. N h ư n g m à q u â n t a đ ã k h ô n g l u y ệ n t ậ p , l ạ i k h ô n g c ó s ú n g

ố n g n h ư q u â n T â y , m ìn h c h ỉ c ó m ấ y k h ẩ u s ú n g cổ , b ắ n b ằ n g đ á

lử a , đ i x a đ ộ 2 5 0 h a y l à 3 0 0 t h ư ớ c t â y l à c ù n g ; c ò n s ú n g đ ạ i b á c

th ì h o à n t o à n l à sú n g n ạp tiề n m à bắn m ưòi p h át k h ôn g đ ậu

m ộ t. L ấ y n h ữ n g q u â n l í n h ấ y , n h ữ n g k h í g ió i ấ y m à đ ố i đ ịc h v ớ i

q u â n đ ã lậ p t h e o lố i m ố i, b ắ n b ằ n g s ú n g n ạ p h ậ u v à b ằ n g đ ạ n

trá i p h á , t h ì đ á n h là m s a o đư ợ c. B ở i v ậ y ch o n ê n x e m trậ n đồ

củ a V iệ t N a m t a từ đ ầ u c h o đ ế n c u ố i, c h ỉ c ò n c á c h đ à o h ầ m đào

hô' đ ể l à m t h ế t h ủ , c h ứ k h ô n g b a o g iò có t h ể c ô n g , m à n g ư ờ i T â y

543
t h ì lợ i c ả c ô n g l ẫ n th ủ . T u y v ậ y , ô n g N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g cùnj

với q u an th a m tá n đ ại th ầ n Phạm T h ế H iể n v à o xếp đật ở Gù

Đ ịn h m ộ t c á c h r ấ t c ó q u i c ủ , đ ắ p d ã y đ ồ n K ỳ H ò a (n g ư ờ i Pháp
g ọ i là d ãy đồn C h í H ò a ) c ũ n g h ợ p q u i t h ứ c , đ ể c h ố n g n h a u VỚI

q u â n c ủ a đ ạ i t á c T A r iè s . H a i b ê n đ ã t ừ n g đ á n h n h a u h a i b a trậ n ,

đ ề u b ị th iệ t h ạ i cả .

Đ ến th á n g 9 n ăm C a n h T h â n (18 6 0 ), th ì n h à T h a n h bên tàu

k ý tờ h ò a ư ó c v ớ i n ư ớ c A n h v à n ư ớ c P h á p , h a i b ê n bãi sự chiến
t r a n h . C h ín h p h ủ n ư ó c P h á p s a i h ả i q u â n t r u n g tư ớ n g Chamer
đ e m b in h t h u y ề n v ề c h ủ trư ơ n g v iệ c lấ y N a m K ỳ.

T háng G iê n g năm T ân D ậu (18 6 1), tru n g tư ớ n g C ham er

đem cả th ả y 7 0 c h iế c t à u và 3500 quân bộ v ề đến G i a Đ ị n h (1).

Đ ược 2 0 n g à y th ì tru n g tư ớ n g t r u y ề n lệ n h tiế n quản lê n đ ốn h

lấ y đồn K ỳ H òa. H ai bên đánh nhau rất dữ tro n g h a i n gày.

Q uân Pháp c h ế t h ơ n 3 0 0 n g ư ờ i, n h ư n g m à s ú n g T â y b á n h ả n g

q u á , q u â n t a đ ịc h k h ô n g n ổ i, p h ả i t h u a b ỏ đ ồ n c h ạ y v ề B iê n H òa.

T rận ấ y b ê n T â y t h ì có lụ c q u â n t h i ế u tư ớ n g V a s s o in e , dại

t á I p h a n h o P a l a n c a v à m ấ y n g ư ờ i n ữ a b ị t h ư ơ n g , m à b ê n t a th i

ông N guyễn T ri Phương b ị th ư ơ n g , e m n g à i là N guyễn

D uy §jxM- t ử trận , q u an th a m tá n là Phạm T h ế H iể n VíìỀM v é

đ ế n B iê n H ò a đư ợ c m ấ y h ô m c ũ n g m ấ t, cò n q u â n s ĩ th ì c h ế t hại

r ấ t n h iề u .

3. Mất tỉnh Định Tưòng

P h á đ ư ợ c đ ồ n K ỳ H ò a r ồ i, t r u n g tư ớ n g C h a m e r t r u y ể n cho

q u â n t h ủ y b ộ t iế n lê n đ u ổ i đ á n h , q u a n q u â n v õ t a n c à . T à u th ủ y

c ủ a P h á p lê n l ấ y T h ủ D ầ u M ộ t v à T â y N in h . T r u n g tư ớ n g lạ i s a i

(1)" Sử ta chép rằng quân Pháp lúc bấy giò có hơn 1 vạn người, mà các
sách chép việc lấy Nam Kỳ thì chỉ nói có 3500 người thôi và trong 90 ấy lại c6
mấy đội lính mộ An Nam nữa. Thiết tưởng số 3500 có lẽ th ật hơn.

544
người đ ư a th ư s a n g cho v u a C a o M iê n là N o ro d o m (N ặc Ô n g

L â n ) , đ ạ i lư ợ c n ó i r ằ n g : c h ủ ý c ủ a P h á p đ ị n h l ấ y đ ấ t G i a Đ ị n h

là m t h u ộ c đ ị a , v à n a y m a i s ẽ đ á n h l ấ y M ỹ T h o ( Đ ịn h T ư ờ n g ) đ ể

cho t iệ n đ ư ờ n g lư u t h ô n g v ớ i n ư ớ c C a o M iê n .

Bấy g iờ b ạ i q u â n của N guyễn T ri Phương rú t về đóng ở

B iê n H ò a , c ò n đ a n g r ố i lo ạ n , c h ư a d á m là m g ì, q u â n P h á p b è n

q u ay v ề p h ía t â y đ á n h t ỉn h Đ ịn h tư ờ n g . T r ư ó c t r u n g tư ớ n g đ ã

cho t à u đi dò các ngọn sô n g xem đ i đ ư ờ n g n à o tiệ n , đ ế n cuối

th á n g 2 n ă m T â n D ậ u ( 1 8 6 1) , m ộ t m ặ t t r u n g tư ớ n g s a i t r u n g tá

B o u r d a is đ e m t à u đ i đ ư ờ n g s ô n g , t iế n lê n đ á n h c á c đ ồ n , m ộ t m ặ t

th ì s a i t h iế u tư ớ n g P a g e đ i đ ư ờ n g b ể , t h e o c ử a s ô n g M ê k ô n g v à o ,

h a i m ặ t c ù n g t iế n lê n đ á n h lấ y t h à n h M ỹ T h o . Q u a n h ộ đ ố c là

N g u y ễ n C ô n g N h à n Etl X M p h ả i bỏ th à n h ch ạy.

T ừ k h i h ạ x o n g t h à n h M ỹ T h o r ồ i, t r u n g tư ớ n g đ ặ t đ ồ n lũ y ở

các n ơ i h iể m y ế u , v à c ó ý h o ã n v iệ c b in h đ ể s ử a s a n g v iệ c c a i t r ị

tro n g đ ịa h ạ t đ ã lấ y đư ợ c, c h o n ê n c ũ n g k h ô n g đ á n h c á c tỉn h

khác.

T r iề u đ ìn h ở H u ế đ ư ợ c tin q u a n q u â n t h ấ t t h ủ đ ạ i đ ồ n K ỳ

H ò a, v à t h à n h M ỹ T h o c ũ n g t h ấ t t h ủ r ồ i, s a i q u a n th ư ợ n g th ư

H ộ bộ là N g u y ễ n B á N g h i E n iiS 'd i l à m K hâm sa i đ ạ i th ầ n vào

k in h l ý v i ệ c N a m k ỳ . N g u y ễ n B á N g h i b iế t t h ế k h ô n g c h ô n g n ổ i

vớ i q u â n P h á p , d â n g sớ v ề x in g iả n g h ò a . N h ư n g ở t r o n g t r iề u

lú c b ấ y g i ò c ó b ọ n T r ư ơ n g Đ ă n g Q u ế ẩ U I Í Ề k h ô n g c h ị u , b ắ t p h ả i

tìm k ế c h ố n g g iữ .

Có nhà chép sử trá ch N guyễn B á N gh i rằn g tu y ông ấy

m u ô n g iả n g h ò a , n h ư n g k h ô n g c h ịu n h ư ờ n g đ ấ t, cứ lấ y lý m à c ã i,

chứ k h ô n g b iế t r ằ n g th ờ i b u ổ i c ạ n h tra n h n à y , h ễ c á i sứ c đ ã

k h ô n g đ ủ , th ì k h ô n g có c á i lý g ì là p h ả i c ả . v ả c h ă n g q u â n n ư ớ c

P h á p đ ã s a n g đ á n h lấ y m ấ y tỉn h ở N a m k ỳ là c ố t đ ể là m th u ộ c

đ ịa , lẽ n à o t ự n h i ê n l ạ i đ e m t r ả lạ i . B ỏ i v ậ y s ự g i ả n g h ò a c ứ lô i

th ô i m ã i k h ô n g x o n g . M à ở t r o n g đ ịa h ạ t t ỉn h G ia Đ ịn h v à t ỉn h

545
Đ ịn h T ư ờ n g lú c ấ y lạ i có m ấ y n g ư ờ i n h ư t r i h u y ệ n T o ạ i ì f p h ó

q u ả n - c ơ T r ư ơ n g Đ ị n h ‘tS í ẽ , t h i ê n h ộ D ư ơ n g t ì l r ù n h ừ n g n g ư ờ i

n g h ĩa d ũ n g n ổ i lê n đánh phá quân P h áp. Q uân P h á p cứ đ án h

d ẹ p m ã i d ầ n t ìn h c ũ n g b ị lắ m đ iề u cự c k h ổ .

Đ ến th á n g 10 n ăm T â n D ậ u ( 1 8 6 1 ) , c h ín h p h ủ P h á p s a i h ài

q u â n t h iế u tư ó n g B o n a r d s a n g t h a y c h o t r u n g tư ớ n g C h a m e r vé

n g h ỉ.

4. Mất tỉnh Biên Hòa và tỉnh Vĩnh Long

T h iế u tư ớ n g B o n a r d th ấ y q u an quân t a c ứ c h ố n g g iữ m ã i,

bèn quyết ý đánh lấ y tỉn h B iê n H òa và tìn h V ĩn h L o n g . Đ ến

th á n g 1 1 năm ấ y , t h ì q u â n P h á p c h ia r a là m 3 đ ạ o , c ù n g t i ế n lê n

đánh lấ y th à n h B iê n H ò a , rồ i lạ i tiế n lê n m ặt đông nam đánh

lấ y đ ồ n B à R ịa . Q u a t h á n g 3 n ă m s a u là n ă m N hầm T u ấ t (18 6 2 ),

t h iế u tư ớ n g B o n a r d lạ i đ e m 1 1 c h iế c t à u v à hơn 1 .0 0 0 q u â n đi

đánh V in h L o n g , T ỉn h th ầ n ở đấy chống g iữ được 2 ngày th ì

th à n h p h á. T ổ n g đốc T rư ơ n g V ă n U yển ẵ ễ X S íỊ. p h ả i đ em quân

lu i v ề p h ía t â y s ô n g M ê k ô n g .

5. Hòa ưóc nãm Nhâm Tuât (1862)

L ú c b ấ y g iờ ở n g o à i B ắ c k ỳ c ó t ê n P h ụ n g ậ s , t ê n T r ư ờ n g j | ,

đánh phá ở m ặt Q uảng Y ên và H ải dương ngặt lắ m , lạ i có

N g u y ễ n V ă n T h ịn h Võx$JẾầ, t ụ c g ọ i là c a i t ổ n g V à n g , q u ấ y n h iễ u

ở B ắc N in h , m à tr o n g N a m k ỳ th ì lạ i m ấ t th ê m h a i tỉn h n ữ a.

T r iề u đ ìn h lấ y là m lo sợ lắ m , b è n s a i P h a n T h a n h G ià n

và Lâm D u y T iế p v à o G ia Đ ịn h g iả n g h ò a .

Đ ế n t h á n g 4 t h ì s ứ t h ầ n n ư ố c t a t h e o c h i ế c t à u F o r b i n (1) v à o

(1) Nguyên trước thiếu tướng Bonard có sai trung tá Símon đem chiếc tàu
Forbin vào cửa Thuận An để đợi xem triều đình ở Huế có xin hòa không. Nay
chiếc tàu ây đem thuyên của sứ thần Việt Nam ta vể Gia Dinh.

546
S à i G ò n . Đ ế n h ô m 9 t h á n g 5 t h ì t h iế u tư ớ n g B o n a r d v à s ứ t h ầ n

nước N a m t a là ô n g P h a n T h a n h G iả n v à ô n g L â m D u y T iế p k ý

tò h ò a ư ớ c.

Tờ h ò a ước ấ y có 1 2 k h o ả n , n h ư n g cốt có n h ữ n g k h o ả n sa u

n à y là q u a n t r ọ n g hơ n c ả :
1. Nước N am phải để cho g iá o sĩ nước Pháp và nước
Ip h a n h o đ ư ợ c tự d o v à o g iả n g đ ạ o , v à đ ể d â n g ia n đ ư ợ c tự d o
th e o đ ạ o .

2 . N ư ớ c N a m p h ả i n h ư ò n g đ ứ t ch o nư ớ c P h á p tỉn h B iê n H ò a ,

tỉn h G i a Đ ịn h v à t ỉn h Đ ịn h T ư ờ n g , v à p h ả i đ ể c h o c h iế n t h u y ề n

củ a P h á p đư ợ c r a v à o tự d o ở s ô n g M ê k ô n g .

3. Nước N a m k h ô n g được đ em b in h k h í, th u ố c đ ạ n đ i q u a

n h ữ n g tỉn h đ ã n h ư ờ n g ch o nư ớ c P h á p .

4. H ễ n ư ớ c N a m có g ia o th iệ p v ó i nư ớ c n à o k h á c th ì p h ả i c h o

c h ín h p h ủ P h á p b i ế t , v à k h i n à o m u ố n n h ư ờ n g đ ấ t c h o n ư ố c n à o ,

th ì p h ả i t ù y ý n ư ớ c P h á p c ó t h u ậ n c h o m ớ i đư ợ c.

5. N gư ờ i nước P h á p v à nước Ip h a n h o được r a v à o b u ô n b á n

tự d o ở c ử a Đ à N ẵ n g , c ử a B a L ạ t v à c ử a b ể ở Q u ả n g Y ê n .

6. N ư ớc N a m p h ả i t r ả t iề n b in h p h í 4 .0 0 0 .0 0 0 n g u y ê n , c h ia

là m m ư ờ i n ă m , m ỗ i n ă m 4 0 v ạ n n g u y ê n .

7. Nước Pháp trả t ỉn h V ĩn h Long lạ i cho nước N am ,

n h ư n g q u â n P h á p cứ đ ó n g ở t ỉn h lỵ c h o đ ế n k h i d ẹ p y ê n g iặ c

g iã ồ t ỉn h G i a Đ ịn h v à t ỉn h Đ ịn h T ư ờ n g t h ì m ớ i r ú t v ề .

S ự g iả n g h ò a x o n g rồ i th ì tr iề u đ ìn h s a i ô n g P h a n T hanh

G iả n là m t ổ n g đ ố c V ĩn h L o n g , ô n g L â m D u y T iế p là m tu ầ n phủ

K h á n h T h u ậ n , đ ể g ia o t h iệ p v ố i q u a n n ư ó c P h á p ỏ G i a Đ ịn h .

B ấ y g iờ n ư ố c I p h a n h o c ũ n g n h ư ờ n g q u y ề n l ấ y đ ấ t l à m t h u ộ c

đ ịa c h o n ư ớ c P h á p , c h ì n h ậ n t i ề n b in h p h í v à q u y ề n được cho

g iá o s ĩ đ i g i ả n g đ ạ o t h ô i.

T h án g 2 năm Q u í H ợ i ( 18 6 3 ) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 16 , th iế u

tư ố n g B o n a r d v à đ ạ i t á n ư ố c Ip h a n h o là P a la n c a v à o H u ế t r iề u

547
y ế t v u a D ự c T ô n g đ ể c ô n g n h ậ n sự g iả n g h ò a c ù a b a n ư ớ c. Đ oạn

r ồ i t h iế u tư ớ n g B o n a r d v ể P h á p n g h ỉ. H ả i q u â n t h iế u tư ớ n g De

la G r a n iè r e s a n g th a y .

6. Sứ Việt Nam sang Tây

V u a D ự c T ô n g t u y t h ế b ấ t đ ắ c d ĩ p h ả i n h ư ờ n g đ ấ t b a t in h

N am K ỳ ch o nước P h á p , n h ư n g tro n g b ụ n g v ẫ n m u ố n c ố h ế t sứ c

để chuộc lạ i, v ì là đất G ia Đ ịn h là đất khai n g h iệ p của nhà

N g u y ễ n v à l ạ i là đ ấ t q u ê n g o ạ i c ủ a n g à i, n ê n c h ì h ò a ước đã ký

r ồ i, m à n g à i v ẫ n sai quan th ư ơ n g n g h ị vớ i q u a n n ư ớ c P h á p vé

v i ệ c ấ y . M à c h ủ ý n g ư ờ i n ư ố c P h á p lú c b ấ y g iờ t h ì k h ô n g n h ữ n g

l à c h ỉ g iữ l ấ y b a t ỉ n h m à t h ô i, l ạ i c ò n đ ị n h m ở r ộ n g t h ê m r a nữ a.

V ậ y lẽ n à o l ạ i đ e m t r ả l ạ i c h o m ìn h ?

V u a D ự c T ô n g t h ấ y v iệ c b ê n n à y b à n k h ô n g x o n g , b è n sai

quan h iệ p b iệ n đ ại học sĩ P h an T hanh G iả n IS5, q u a n t à

th a m tr i lạ i bộ P h ạ m Phú Thứ và quan án s á t sứ tỉn h Q uảng

N am là N gụy K hắc Đ ản đem phẩm vật san g s ứ nước

P h á p v à n ư ớ c Ip h a n h o . C ò n v iệ c g ia o th iệ p ở tr o n g N a m k ỳ th i

g ia o lạ i c h o q u a n tổ n g đ ố c tỉn h V ĩn h L o n g là T rư ơ n g V ã n U yển

35X88.
T h án g 6, các sứ th ầ n xu ố n g tà u "E ch o " v ào G ia Đ ị n h , rồ i

san g tà u "E u ro p é e n " cù n g với q u a n nước P h áp và quan nước

Ip h a n h o s a n g T â y . Đ ến th á n g 8 th ì tà u " E u r o p é e n " v ể tó i nước

P h á p , sứ th ầ n n ư ớ c t a lê n P a r is , x in v à o t r iề u y ế t P h á p h oàn g

N ã P h á Lu ân đ ệ tam . N h ư n g b â y g iò Pháp hoàng sấp đ i ngự

m á t, sứ th ầ n ta p h ả i ở lạ i chờ đ ế n hơ n m ộ t th á n g m ới được yết

k i ế n . Ô n g P h a n T h a n h G i ả n t â u b à y m ọ i lẽ v ề v iệ c x in c h u ộ c ba

tỉn h N am K ỳ. Pháp H o à n g b a n r ằ n g v iệ c đ ó đ ể đ ìn h n g h ị xem

t h ế n à o r ồ i s a u s ẽ t r ả lờ i c h o T r i ề u đ ì n h H u ế .

M ấy hôm sau , bọn ôn g P h an T h an h G iả n đ i s a n g Ip h a n h o

rồ i đ ến cu ối n ăm th ì c á c sứ th ầ n x u ố n g t à u " Ja p o n " trờ v é .

548
 7. Việc bảo hộ C a o Miên
T r o n g k h i s ứ n ư ớ c t a s a n g T â y lo v i ệ c c h u ộ c l ạ i m ấ y t ỉ n h ở

N a m K ỳ , t h ì ở b ê n l i à y t h iế u tư ớ n g D e la G r a n iè r e m ộ t m ặ t cứ

đánh dẹp m ọ i n ơ i, x ế p đ ặt cách c a i t r ị, đ ịn h t h u ế lệ , v à mở

trư ờ n g d ạ y c h ữ P h á p v à c h ữ q u ố c n g ữ ,a), m ộ t m ặ t s a i q u a n đ i

k in h d o a n h v i ệ c b ả o h ộ n ư ớ c C a o m iê n ( C h â n L ạ p ) .

N g u y ê n từ n ă m K ỷ M ù i ( 18 5 9 ) , v u a n ư ớ c C a o M iê n là A n

D ư ơ n g (tứ c l à ( N ặ c Ô n g T ô n ) m ấ t r ồ i, n g ư ờ i c o n trư ở n g t ê n là

N o ro d o m (Ô n g L â n ) lê n n ố i n g ô i. Đ ế n n ă m T â n D ậ u ( 1 8 6 1 ) , t h ì

người e m N o ro d o m là S i V a tth a n ổ i lê n tra n h ngôi của anh.

N o ro d o m p h ả i c h ạ y s a n g T iê m L a. S a n g năm N h âm T u ất (18 6 2 )

v u a T iê m L a s a i q u â n đ e m N o ro d o m v ề n ư ớ c, rồ i đ ặ t q u a n ỏ 0

Đ ôn g đ ể b ả o h ộ C a o M iê n .

Lúc bấy g iờ ố C ao M iê n có ô n g g iá m m ụ c tê n là M ic h e

khuyên v u a N o ro d o m về với nưóc P h áp t h ì T iê m La không

d ám b ắ t n ạ t. B ê n n à y t h iế u tư ớ n g D e la G r a n d iè r c ũ n g s a i đ ạ i

u ý D o u d a rt d e L a g r é e s a n g C a o M iê n tro n g m ộ t n ă m trờ i th u

xếp m ọ i v iệ c , đ ế n n ă m G iá p T ý ( 18 6 4 ) th ì n ư ố c T iê m L a phải

rú t q u â n v ề , n h ư ờ n g q u y ề n b ả o h ộ ch o nước P h á p .

8. Nưóc Pháp lấy ba tỉnh phía tây đất Nam Kỳ

ở b ê n P h á p lú c b ấ y g iờ c h í n h p h ủ c ũ n g c ò n p h â n v â n , c h ư a

q u y ế t h ẳ n lấ y h a y là t r ả đ ấ t N a m K ỳ , m à P h á p h o àn g th ì th ấ y

(1) Nguyên người nước ta*tự xưa tuy có tiếng nói riêng mà không có chữ
viết. Học hành, văn chương, án tử, việc gì cũng làm bằng chữ Hán tự cả. Từ đời
nhà Trần về sau đã có người dùng Hán tự mà đặt ra chữ nôm để viết tiếng
quốc ngữ. Nhưng mà những nhà văn học không hay dùng đến chữ nôm. Đến
cuối đòi nhà Lê có các giáo sĩ Bồ Đào Nha sang giảng đạo ở nước ta, thấy Hán
Tự khó học và không mấy người hiểu, mới mượn chữ La tinh mà đặt ra chữ
quổó ngữ, để cho tiện sự giảng dạy. Ngày nay ta cũng nhờ có chữ quốc ngữ ấy
mà làm thành ra nước ta có một lốì chữ riêng rất tiện.

549
đường sá xa x ô i c ũ n g n g ạ i, b è n s a i h ả i q u â n tru n g tá Aubaret
(H a B a Lý) san g đ iề u đ ìn h vớ i T r iề u đ ĩn h ờ H u ế về v i ệ c cho

c h u ộ c b a tỉn h N a m K ỳ.

V u a D ự c T ô n g lạ i s a i q u a n L ạ i B ộ T h ư ợ n g th ư là ô n g P han

T h a n h G iả n r a s u n g c h ứ c to à n q u y ề n c ù n g v ớ i T r ầ n T iễ n T h àn h

MMM và P h an H uy V ịn h î&MW- để th ư ơ n g n g h ị vớ i sứ th ẩ n

nước P h áp .

Ô n g A u b a r e t đ ư a b ả n t h ả o t ò h ò a ư ớ c , đ ạ i lư ợ c n ó i r à n g :

N ưóc Pháp trả lạ i b a tỉn h G ia Đ ịn h , B iê n H òa và Đ ịn h

T ư ò n g c h o n ư ớ c N a m , c h ỉ g iữ S à i G ò n , M ỹ T h o v à T h ủ D ầ u M ột

đ ể đ ón g q u ân . N h ư n g nước N a m p h ả i đ ể nư ớ c P h á p được quyển

b ả o h ộ c ả 6 tỉn h N a m K ỳ. Nước N am lạ i p h ả i c h ịu m ỗi năm lồ

2 .0 0 0 .0 0 0 n g u y ê n t iề n t h u ế .

Sứ h a i nước cứ b à n đi bàn lạ i m ã i k h ô n g x o n g , m à ỏ bên

P h á p t h ì có n h iề u n g ư ờ i k h ô n g m u ố n t r ả lạ i đ ấ t N a m K ỳ . Cuối

năm G iá p T ý (18 6 4 ) q u a n th ư ợ n g t h ư H ả i q u â n b ộ l à h ầ u tư ớ c

D e C h a s s e lo u d L a u b a t d â n g sớ t â u với P h á p h o à n g n h ấ t đ ịn h

x in k h ô n g ch o n ư ớ c N a m c h u ộ c b a t ỉ n h . P h á p h o à n g n g h e lờ i ấ y

bèn xuống ch ỉ tru yề n cứ c h iế u tờ hòa ước n ăm N hâm T uất

(18 6 2 ) m à th i h à n h .

N ăm Ấ t S ử u ( 18 6 5 ) , q u a n th ư ợ n g th ư D e C h a s s e lo u d L a u b a t

m u ố n b i ế t r õ t ì n h t h ế b ê n V i ệ t N a m n à y , b è n g ọ i t h i ế u t ư ớ n g D e la

G r a d ie r e v ề h ộ i n g h ị v à s a i h ả i q u â n th iế u tư ớ n g R o z e s a n g th a y .

T h i ế u t ư ớ n g D e l a G r a n đ i e r e v ề P h á p c ả đ i l ẫ n v ể m ấ t 7 t h á n g , lạ i

tr ỏ s a n g k in h lý v iệ c N a m K ỳ .

L ú c b â y g i ò v i ệ c c a i t r ị ở b a t ỉ n h c ủ a P h á p đ ã t h à n h n ế p r ồ i,

t h iế u tư ớ n g D e la G r a n d ie r e ở P h á p s a n g đ ã q u y ế t ý lấ v n ố t b a

tỉn h p h ía tâ y . L ạ i n h â n từ k h i trư ớ c n ư ớ c P h á p s a n g lấ y N am

K ỳ , n g ư ờ i b ả n x ứ t h ỉn h t h o ả n g v ẫ n n ổ i lê n đ á n h p h á , q u â n P h ố p

dẹp m ãi kh ôn g yên. ở C a o M iê n lạ i có tê n s ư P u K ầ m B ô x ư n g là

550
c h á u N ặ c Ô n g C h â n c ũ n g n ổ i lê n đ á n h v u a N o ro d o m . S u ý p h ủ ở

Sài G òn đ ổ ch o q u a n V iệ t N a m t a x u i g iụ c v à g iú p đõ n h ữ n g

người là m lo ạ n , b è n s ử a s o ạ n v iệ c lấ y t ỉn h V ĩn h L o n g , t ỉn h A n

G ia n g v à t ỉn h H à T iê n .

ở H u ế tu y tr iề u đ ìn h cò n cứ m o n g c h u ộ c lạ i đ ấ t b a tỉn h ,

n hư ng v ẫ n b iế t ý s u ý p h ủ ở S à i G ò n r ồ i t ấ t lấ y c ả b a tỉn h p h ía

tâ y , c h o n ê n n ă m B ín h D ầ n ( 18 6 6 ) , lạ i s a i ô n g P h a n T h a n h G iả n

v à o l à m k i n h lư ợ c s ứ đ ể t ì m k ế c h ố n g g i ữ .

ở b ê n P h á p , th ì từ n ă m Đ in h M ù i ( 1 8 6 7 ) , h ả i q u â n t r u n g

t ư ớ n g R i g a u l t d e G e n o u i l l y l ê n l à m t h ư ợ n g t h ư H ả i q u â n b ộ (1) r a

sứ c g iú p t h i ế u t ư ớ n g D e la G r a n d ie r e c h o x o n g v iệ c . B ở i vậy

8 u ý p h ủ ỏ S à i G ò n c h ỉ đ ợ i d ịp đ ể k h ở i sự .

T háng 6 n ăm Đ in h M ão (18 6 7 ) là năm Tự Đ ứ c th ứ 20 ,

th iế u tư ớ n g D e la G r a n d ie r e h ộ i h ơ n 1 .0 0 0 q u â n ở M ỹ T h o , r ồ i

đ ịn h n g à y k é o s a n g l ấ y V ĩ n h L o n g , A n G i a n g v à H à T i ê n . Ô n g

P h a n T h a n h G i ả n b i ế t t h ế k h ô n g c h ố n g n ổ i, b ả o c á c q u a n đ à n h

c h ịu n ộ p t h à n h t r ì c h o k h ỏ i s ự t a i h ạ i , r ồ i ô n g u ố n g t h u ố c đ ộ c m à

tự t ậ n , d ặ n l ạ i c o n c á i p h ả i c à y r u ộ n g m à ă n , c h ứ k h ô n g đ ư ợ c

nhận q u an chứ c g ì ỏ N a m K ỳ.

B ấ y g iò ô n g đ ã g i à , đ ã n g o à i 7 4 t u ổ i, là m q u a n t h ậ t l à t h a n h

liê m , n h ư n g c h ẳ n g m a y g ặ p p h ả i k h i n ư ố c c ó b i ế n , b i ế t t h ế m ì n h

k h ô n g là m g ì đư ợ c, đ e m tấm lò n g s o n s ắ t m à b á o đ ề n ơ n n ư ố c

ch o h ế t b ổ n p h ậ n n g ư ờ i là m tô i.
T ừ đó đ ất N a m K ỳ to à n c ả n h th à n h r a đ ấ t th u ộ c đ ịa c ủ a
P h á p , t h u ế m á , lu ậ t lệ , đ iề u g ì c ũ n g d o s u ý p h ủ ở S à i g ò n q u y ế t
đ ịn h c ả .

(1) Lúc bấy gid Hài quân bộ kiêm cà Thuộc địa bộ.

551
 CH Ư Ơ N G vm
GIẶC GIẢ ở TRONG NƯỚC

1. Việc rối loạn trong nước.

2. Giặc Tam Đường.
3. Giặc châu chấu.
4. Giặc tên Phụng.
5. Sự phàn nghịch ở Kinh thành.
6. Giặc Khách ờ Bắc kỳ.

1. V iệc rối loạn trong nuóc

V u a D ực Tông v ố n là ô n g v u a có lò n g c h ă m c h i v ể v iệ c trị

d â n , n g a y từ n ă m C a n h T u ấ t (18 5 0 ), là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 3, n g ài

đã sai ông N guyễn T ri Phương là m K in h lư ợ c đ ạ i s ứ 6

t ỉn h N am K ỳ; ông Phan T hanh G iả n là m K in h lư ợ c đ ạ i

sứ B ìn h Đ ịn h , Phú Yên, K hánh H òa và B ìn h T huận; ông

N guyễn Đ ă n g G ia i là m k in h lư ợ c đ ạ i s ứ H à T ĩn h , Nghệ
A n và T h an h H óa. C ác ông ấy đi k h ám x é t c ô n g v iệ c c á c q u a n lạ i

v à sự là m ă n c ủ a d â n g ia n , có đ iề u g ì h a y dở p h ả i sớ t ấ u v ề ch o

v u a b iế t.

T uy vậy m ặ c lò n g , k h ô n g có đ ờ i n à o lắ m g iặ c g iả b ằ n g đời

n g à i là m v u a . C h ỉ được v à i b a n ăm đ ầ u th ì c ò n có hơ i y ê n tr ị, còn

từ n ă m T â n H ợ i ( 18 5 1) là n ăm T ự Đ ứ c th ứ 4 trở đ i, th ì c à n g n g à y

c à n g n h iề u g iặ c . M à n h ấ t là đ ấ t B ắ c K ỳ có n h iề u g iặ c h ơ n c à , bời

v ì đ ấ t B ắ c K ỳ là đ ấ t c ủ a n h à L ê cũ , n ê n c h ỉ n h ữ n g n gư ờ i m u ố n

552
là m lo ạ n , h o ặ c t ự n h ậ n l à d ò n g d õ i n h à L ê , r ồ i t ô n lê n l à m m in h

chủ M ì đ ể l ấ y cớ m à k h ở i sự .
L ại nhân lú c b ấ y g iờ b ê n T àu có g iặ c T h á i B ìn h n ổ i lê n

đ án h n h à T h a n h , đ ế n k h i g iặ c ếy ta n th ì dư đ ả n g c h ạ y trà n

sa n g n ư ớ c t a cư ớ p p h á ở m ạ n th ư ợ n g d u . N à o g iặ c k h á c h , n à o

g iặ c t a , q u a n q u â n c ứ p h ả i đ i đ á n h d ẹ p lu ô n . Ở t r o n g n ư ớ c t h ì

th ỉn h t h o ả n g l ạ i c ó t a i b iế n , n h ư n ư ó c lụ t , v ỡ đ ê ở H ư n g Y ê n , đ ê

V ă n G ia n g v õ 18 năm liề n , c ả h u y ệ n V ă n G ia n g th à n h r a b ã i

c á t b ỏ h o a n g , d â n g ia n đ ó i k h ổ , n g h ề n g h iệ p k h ô n g có , c h o n ê n

ngư ời đ i là m g iặ c c à n g n g à y c à n g n h iề u v ậ y .

2. Giặc Tam Đưòng

N ăm T ân H ợi ( 1 8 5 1 ) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 4 , có g iặ c k h á c h là

bọn Q u ả n g N g h ĩa Đ ư ờ n g ễHỆÊIễ, Lục T h ắn g Đ ường Đức

T h ắ n g Đ ư ò n g íẵ i& Ì L - - . tụ c g ọ i là g iặ c T a m Đ ưòng ĨE.ỊỀ., quấy

n h iễ u ở m ặ t T h á i N g u y ê n , v u a s a i ô n g N g u y ễ n Đ ă n g G i a i

r a k in h lư ợ c B ắ c K ỳ. Ô ng ấy dùng cách khôn khéo dụ được

ch ú n g n ó v ề h à n g . B ở i v ậ y tro n g h ạ t lạ i được y ê n m ộ t độ. n h ư n g

đến cu ố i n ă m G iá p D ần ( 18 5 4 ) là năm T ự Đ ứ c th ứ 7, N gu yễn

Đ ă n g G ia i m ấ t , đ ấ t B ắ c K ỳ lạ i có lo ạ n .

3. Giặc châu chấu

N ă m T ự Đ ứ c th ứ 7 ( 1 8 5 4 ) , ở tỉn h S ơ n T ầ y có m ộ t b ọ n n gư ờ i

đem L ê D u y C ự íễỆỀM l à d ò n g d õ i n h à L ê lậ p lê n là m m in h c h ủ

để k h ỏ i sự đ á n h n h à N g u y ễ n . L ú c ấ y có C a o B á Q u á t ĩ ^ - f Ễ 3ỗ ,

n gư ờ i là n g P h ú T h u ỵ , h u y ệ n G ia L â m , t ỉn h B ắ c N in h , th i đ ỗ cử

n h â n , r a là m q u a n , đư ợ c b ổ ch ứ c g iá o th ụ p h ủ Q u ố c O a i (S ơ n

T â y ). C a o B a Q u á t có tiế n g là n g ư ờ i v ă n h ọ c g iỏ i ở B ắ c K ỳ , m à

cứ b ị q u a n t r ê n đ è n é n , c h o n ê n b ứ c c h í, b ỏ q u a n v ề đ i d ạ y h ọ c,

rồ i th e o b ọ n ấ y x ứ n g là q u ố c s ư đ ể d ấ y lo ạ n ở v ù n g S ơ n T â y v à

553
H à N ộ i. T h á n g c h ạ p n ă m ấ y q u a n p h ó L ĩ n h b i n h t i n h S ơ n T â y 1A

L ê T h u ậ n đi đ án h b ắ t được C ao B á Q u á t đ em vể ch ém tạ i là n g .

N h ân v ì m ù a th á n g n ăm ấy ở vùng t ỉn h B á c N in h v à Sơ n

T â y có n h iề u c h â u c h ấ u ra phá h ại m ất cả m ùa m à n g , rồ i đến

cuối n ăm lạ i có g iặ c ấ y , c h o n ê n n g ư ờ i t h ờ i b ấ y g i ò g ọ i là g iặ c

ch âu chấu.

C a o B á Q u á t c h ế t r ồ i, L ê D u y T ự c ò n q u ấ y r ố ì đ ế n m ấ y n ốm

sau m ới dẹp yên đ ư ợ c. T ừ đó trở đ i, k h ô n g năm nào là nôm

k h ô n g có g iặ c , n h ư n g k iệ t h iệ t h ơ n c ả là có g iặ c tê n P h ụ n g và

g iặ c K h á c h ở m ạ n T h ư ợ n g d u .

4. G iặ c tên Phụng
N ăm T â n D ậ u ( 18 6 1), q u â n nước P h á p v à nước I P h a Nho

san g đánh Q u ả n g N a m , có m ấ y n gư ờ i ở B ắ c K ỳ t h e o v à o là m

lín h m ộ. T ro n g ấ y có tê n T ạ V ăn Phụng trư ớ c đ ã th e o

g iá o sĩ ra ngoại quốc đi học đạo, sau lạ i th e o tru n g tư ớ n g

C h am er về đánh Q uảng N am .

Đ ế n t h á n g c h ạ p , t h ì t ê n P h ụ n g r a B ắ c K ỳ , m ạ o x ư n g là L ê

D u y M in h dòng dõi n h à L ê r ồ i tự x ư n g là m m in h c h ủ ,

c ù n g vớ i m ộ t n gư ờ i đ ạ o trư ở n g tê n là T rư ờ n g n là m m ư u ch ủ , v à

tê n Ư ớc Ịfá, tê n Đ ộ s d ấ y b in h ở Q u ả n g Y ê n . Đ ả n g tê n P h ụ n g

đem q u â n g iặ c K h á c h ở n g o à i b ể v à o đ á n h l ấ y p h ủ H ả i N in h , rồ i

lạ i t h ô n g v ó i g iặ c K h á c h v à g iặ c t a ở c á c tỉn h , đ ể là m lo ạ n ỏ B ắ c

K ỳ.

T hán g ba năm N hâm T u ấ t (18 6 2 ), ở B ắ c N in h có tê n cai

tổ n g N g u y ễ n V ă n T h ịn h Í5 c 3 tlẵ (tụ c g ọ i là c a i tổ n g V à n g ) x ư n g

là m nguyên s u ý , lậ p tê n u ẩ n m ạ o x ư n g là co n c h á u n h à Lé,

lê n là m m in h chủ rồ i n h ập đ ả n g vớ i tê n P h ụ n g, đem b in h đi

đ á n h p h ủ L ạ n g G ia n g , h u y ệ n Y ê n D ũ n g v à v â y t h à n h B á c N in h .

B ấ y g iờ q u a n b ô ' c h ín h t ỉ n h H à N ộ i l à N g u y ễ n K h á c T h u ậ t

554
ÍỈTGĨnLầl, q u a n b ố c h í n h t ỉ n h S ơ n T â y l à L ê D ụ S ẵ r í ® v à q u a n p h ó

E n h b in h tỉn h H ư n g Y ê n là V ũ T ả o đem q u â n b a tỉn h v ề

đ á n h g iả i v â y ch o tỉn h B ắ c . V ũ T ả o đ á n h n h a u vớ i q u â n giặc h ơ n
10 t r ậ n m ớ i p h á đư ợ c q u â n g iặ c .

ở p h ía đ ô n g th ì tê n P h ụ n g v â y đ á n h th à n h H ả i D ư ơ n g , tỉn h

th ầ n d â n g sớ c á o c ấ p . T r i ề u đ ìn h b è n s a i q u a n T h ư ợ n g th ư b ộ

H ìn h l à T r ư ơ n g Q u ố c D ụ n g r a là m t ổ n g t h ố n g H ả i A n (1>

q u ân v ụ , c ù n g vớ i P h a n T a m T ỉ n h ịH H íÉ í, Đ ặ n g H ạ n h ẵ P ĩíh L ê

X uân n ? # , đem q u â n K in h v à q u â n T h a n h , N g h ệ r a t iế n t iễ u .

Lại sai Đ ào T rí MiỈL l à m th a m tá n đ ạ i th ầ n , N g u y ễ n B á N g h i Ỵựi

ÍẼÍÊ l à m S ơ n H ư n g T u y ê n <2) t ổ n g đ ố c , đ ể c ù n g v ố i T r ư ơ n g Q u ố c

D ụ n g đ á n h g iặ c ở B ắ c K ỳ .

L ú c ấ y , tỉn h T h á i N g u y ê n t h ì có g iặ c N ô n g v à g iặ c K h á c h

đ á n h p h á , t ỉ n h T u y ê n Q u a n g t h ì c ó b ọ n t ê n u ố n ịễn, t ê n N ô n g

H ùng T h ạc H Í Ệ Í Ì q u ấ y n h iễ u , tỉn h C ao B ằng th ì b ị tê n g iặ c

K hách L ý hợp T h ắ n g l ồ i v â y đ á n h , tỉn h B ắ c N in h th ì có c a i

tổ n g V à n g c ư ớ p p h á , c á c q u a n lo r ố i c ả lê n . V u a D ự c T ô n g l ạ i s a i

N guyễn T ri Phư ơ ng r a là m t â y b ắ c tổ n g th ô n g q u â n v ụ

đ ạ i th ầ n , c ù n g v ớ i P h a n Đ ìn h T u y ể n í S S i l v à T ô n T h ấ t T u ệ M
ẫ í ễ r a đ á n h B ắ c N in h , T h á i N g u y ê n v à T u y ê n Q u a n g .

T h á n g 3 n ă m Q u í H ợ i ( 1 8 6 3 ) V ũ T ả o ã ĩ-Ẹ -đ á n h lấ y lạ i t h à n h

T u yên Q u a n g v à b ắ t được tê n u ẩ n đ ó n g c ũ i g i ả i v ề t r ị tộ i. Q u a

th á n g 4 , N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g d ẹ p x o n g g iặ c ở B ắ c N in h , rồ i đ e m

b in h lê n l ấ y l ạ i t h à n h T h á i N g u y ê n , b ắ t được t ê n T hanh fn tê n

Đ ắc íặ , tê n V â n 8 v à lạ i p h á đư ợ c s à o h u y ệ t c ủ a g iặ c ỏ n ú i M a

H iê n , t h u ộ c c h â u B ạ c h T h ô n g .

C ò n ở m ặ t H ả i D ư ơ n g v à Q u ả n g Y ê n , th ì tu y T rư ơ n g Q u ốc

D ụ n g v à Đ à o T r í đ ã g iả i được v â y ch o th à n h H ả i D ư ơ n g, n h ư n g

(1) Hải Dương và Quảng An.

(2) Sơn Tây Hưng Hóa và Tuyên Quang.

555
th ế q u ân g iặ c ở m ặ t b ể còn m ạnh lắ m . V u a Dực Tông L ạ i B a i
N guyễn T ri Phương là m tổ n g th ố n g H ải A n q u ả n vụ. Trương

Q u ố c D ụ n g là m h iệ p th ố n g đ e m q u â n r a đ á n h m ậ t ấ y .

L ú c b ấ y g iờ b ọ n t ê n P h ụ n g có s a i n g ư ờ i v à o c ẩ u v iệ n quan

t h iế u tư ớ n g B o n a r d ở t r o n g N a m K ỳ , ư ớ c h ễ l ấ y đ ư ợ c B ắ c K ỳ th ì

x in đ ể n ư ớ c P h á p b ả o h ộ . N h ư n g v ì tro n g N a m K ỳ c ò n lả m v iệ c ,

m à sự g iả n g hòa vớ i T r iề u đ ìn h ở H uế đã sắp xo n g, cho nên

th iế u tư ớ n g k h ô n g nhận. Đ ảng tê n Phụng vẫn c h iế m g iữ đất

Q uảng Y ên v à n h ữ n g đ ả o ở n g o à i b ể , đ ể là m s à o h u y ệ t, rồ i cho

b in h th u y ền đ i cư ớ p phá các n ơ i, quan quân đi đánh, n h iể u

n g ư ờ i b ị h ạ i.

Cuối năm Q u í H ợ i ( 18 6 3 ) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 1 6 , q u â n g iặ c

h ọ p h ơ n 5 0 0 c h iế c t h u y ề n ở đảo C át B à và ở n ú i Đ ồ S ơ n , có ý

m uốn đem q u â n v à o đ á n h đ ấ t K in h K ỳ , n h ư n g c h ẳ n g may phải

bão, th u y ền đ ắm m ấ t n h iề u . Q u a n đ ể đ ố c là L ê Q u a n g T iế n f ỊýỀ
$8 v à quan bộ p h ủ B ùi H uy Phan éẽĩẸM dược tin ấy hển đem
quân ra đánh, bị quân g iặ c đ á n h tập hậu, quan q u ầ n bò chạy.

L ê Q u a n g T iế n v à ô n g B ù i H u y P h a n p h ả i n h ả y x u ố n g b ể tự tậ n .

Đ ến th á n g 6 năm G iá p T í (18 6 4 ) là năm Tự Đ ứ c th ứ 17Ị

quan h iệ p th ố n g T rư ơ n g Q uốc D ũng quan tá n lý V ố n

Đức K huê 3£MỂẼ, quan tá n tư ơ n g T rần H uy Sách và

q u a n ch ư ở n g v ệ H ồ T h iệ n 5 9 # đ á n h n h a u v ớ i g iặ c ở đ ấ t Q u à n g

Y ê n , b ị g iặ c g iế t c ả . T r ậ n ấy quan quân th u a to , q u ả n BĨ t h i ệ t
h ạ i r ấ t n h iề u .

T háng 4 năm Ấ t Sử u (18 6 5 ), quân g iặ c đem 300 c h iế c

t h u y ề n p h â n r a là m 3 đ ạ o v à o cư ớ p ở m ạ n H ả i D ư ơ n g . N g u y ễ n

T ri Phư ơ ng sa i N gu yễn V ăn V ĩ đem q u ân ra đón đ án h , b ắt và

c h é m , đ ư ợ c r ấ t n h iề u . T ừ đó q u an đ ề đ ố c M a i T h iệ n quan

t á n lý Đ ặ n g T r ầ n C h u y ê n s P S tíê l, q u a n đ ố c b in h ô n g íc h K h iê m

H i á ẫ l i p h á đ ư ợ c q u â n g iặ c h ơ n 1 0 t r ậ n . Q u ậ n g iặ c lu i v ể g iữ m ặ t

H ả i N in h .

556
 T háng 7 năm ấy, N guyễn T ri Phương sai Đ ặng T rần

C h u y ê n , Ô n g íc h K h iê m đem b in h r a Q u ả n g Y ê n , ước v ó i q u a n

nhà T hanh ở K h âm C h â u đ ể đ á n h lấ y lạ i th à n h H ả i N in h . Q u â n

g iặ c t h u a to , đ e m h ơ n 7 0 c h iế c t h u y ề n c h ạ y r a b ể . Q u a n q u â n

đ em b in h th u y ề n r a đ u ổ i đ á n h , tê n P h ụ n g , tê n Ư ớ c t h ì c h ạ y v à o

m ạ n Q u ả n g B ìn h , Q u ả n g T r ị, c ò n n h ữ n g đ ồ đ ả n g , đ ứ a t h ì phải

b ắ t, đ ứ a th ì c h ạ y tr ố n đ ư ợ c. S a u tê n P h ự n g v à tê n Ư ớc c ũ n g b ị

b ắ t đ em v ể t r ị tộ i ở H u ế .

G iặ c P h ụ n g k h ở i từ c u ố i n ă m T â n D ậ u ( 1 8 6 1) đ ế n c u ố i n ă m

Ấ t S ử u ( 18 6 5 ) m ớ i d ẹ p x o n g , k ể v ừ a 4 n ă m tr ò i, n h à n ư ố c tổ n h ạ i

r ấ t n h iề u . K h i g iặ c P h ụ n g ở Q u ả n g Y ê n d ẹ p g ầ n x o n g , t h ì ở m ạ n

C ao B ằ n g đ ã có g iặ c K h á c h đánh lấ y tỉn h th à n h . Q u an K in h

lư ợ c V õ T r ọ n g B ì n h v à q u an tu ầ n p h ủ P h ạ m C hi H ương

đ e m b i n h l ê n L ạ n g S ơ n r ồ i c h i a q u â n đ i đ á n h c á c n ơ i, t ừ

th á n g 9 n ă m ấ t S ử u ( 18 6 5 ) c h o đ ế n t h á n g 3 n ă m B ín h D ầ n ( 18 6 6 ) ,

th ì tư ớ n g g iặ c l à T r ư ơ n g C ậ n B a n g H H Í P m ớ i x in v ề h à n g , v à

m ới th u p h ụ c lạ i đư ợ c th à n h C a o B ằ n g .

N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g v à V õ T rọ n g B ìn h v ề K in h co i v iệ c tr iề u

c h ín h .

5. Sự phán nghịch ỏ Kinh thành

V iệ c n g o à i B ắ c m ớ i h ơ i n g u ô i n g u ô i, t h ì K in h đ ô lạ i c ó v iệ c

là m c h o n á o đ ộ n g lò n g n g ư ờ i.

N guyên vu a D ự c T ô n g là co n th ứ m à đ ư ợ c n ố i n g ô i, l à v ì

người a n h n g à i là H ồ n g B ả o p h ó n g đ ã n g , k h ô n g c h ịu h ọ c

h àn h cho n ên k h ô n g được l ậ p . Ô n g lấ y đ iề u đ ó là m tứ c g iậ n , b è n

m ưu đồ vối m ột nước n g o ại quốc đ ể tra n h n gôi v u a . C h ẳ n g m ay

s ự lộ r a , ô n g ấ y p h ả i b ỏ n g ụ c , r ồ i u ố n g t h u ố c đ ộ c m à c h ế t . C ò n

co n ô n g ấ y t h ì đ ư ợ c t h a m à p h ả i đ ổ i t ê n là Đ in h Đ ạ o T 9 I -

Đ ến năm B ín h D ầ n (18 6 6 ) là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 19 , n h à v u a

557
đ a n g x â y V ạ n N iê n C ơ tứ c là K h iê m L á n g b â y g iờ , quân BĨ phài
là m lụ n g khổ sở, có n h i ề u n g ư ờ i oán g iậ n . Bấy g i ờ ờ Kinh có
Đ oàn T rứ n g cùng v ớ i e m l à Đ o à n H ữu Á i Đ oàn Tư

T r ự c ! Ỗ r ] ĩÊ , v à b ọ n T r ư ơ n g T r ọ n g H ò a Phạm Lương

ĩg , k ế t là m "S ơ n đ ô n g th i tử u h ộ i [ i l ^ s ệ ì g # " để mưu việc lậ p

Đ in h T ạ o T 3 i lê n là m v u a . B ọ n tê n T r ư n g m ớ i c h iê u d ụ n h ữ n g

lín h là m ở V ạn N iê n Cơ v à cù n g với q u an hữu quân Tôn Thết

Cúc là m n ộ i ứ n g , đ ịn h n g à y k h ở i sự .

Đến đêm hôm mồng 8 tháng 8, bọn tên Trưng đem quân vào
cửa tả dịch, chực xông vào điện giết vua Dực Tông. May nhờ có
quan chưởng vệ là Hồ Oai đóng được cửa điện lại, hô quân
bắt được tên Trưng, tên Trực và cả bọn đồng đảng.
Đ in h Đ ạ o p h ả i tộ i g iả o , T ô n T h ấ t C ú c t h ì tự v ẩ n c h ế t, còn

c á c q u a n c ó t r á c h n h iệ m đ ề u p h ả i c h iế u tộ i n ặ n g n h ẹ , h o ặ c p h ải

cách .

L ú c ấ y n g o à i t h ì c ó g i ặ c c ư ớ p đ á n h p h á , t r o n g t h ì c ó n g h ịc h

th ầ n là m lo ạ n . Ở m ặ t Q u ả n g N g h ĩ a l ạ i c ó g i ặ c m ọ i Đ á V á c h cứ

hay xuống quấy n h iễ u dân g ia n , m ay nhò có quan tiễ u phủ

N guyễn T ấn Sũ M ầ r a s ứ c đ á n h d ẹ p m ớ i y ê n đ ư ợ c . V i ệ c g i a o t h i ệ p

vớ i nước Pháp th ì cà n g ngày càng khó. ở B ắc K ỳ t h i c ó g iặ c

K hách m ột n gày m ột m ạnh, đến nỗi qu an quân đánh không

được, p h ải nhờ qu ân T àu s a n g d ẹ p h ộ . T r iề u đ ìn h c ũ n g b ố i rố ì

k h ô n g b iế t tín h r a t h ế n à o ch o k h ỏ i được 8ự b i ế n lo ạ n .

ó. G iặ c Khách ỏ Bắc kỳ
ở bên T àu l ú c b ấ y g iờ c ũ n g lo ạ n : n g o à i t h ì đ á n h n h a u vớ i

nước A n h C át Lợi và nước P h áp L an T â y , T r iề u đ ìn h p h ả i bò

K in h đ ô m à c h ạ y ; t r o n g t h ì có g iặ c T h á i B ìn h n ổ i lê n đ á n h p h ố ,

tí n ữ a n g ô i v u a n h à T h a n h c ũ n g đ ổ n á t.

N g u y ê n từ n ă m Đ ạ o Q u a n g th ứ 2 9 , là n ă m K ỷ D ậ u (18 4 9 ),

558
tớ c l à b ê n t a n ă m T ự Đ ứ c th ứ 2 , ở Q u ả n g T â y có tê n H ồ n g T ú

T oàn cù n g vớ i bọn D ư ơ ng T ú T h a n h T iê u T r iề u

Q uí M $ỈA, Lý Tú T hành n ổ i lê n xư ng là T h á i B ĩn h

t h iê n q u ố c r ồ i c h iế m g iữ đ ấ t K im L ă n g v à c á c tỉn h ồ

p h ía n a m s ô n g T r ư ờ n g G i a n g . M a y n h ờ c ó b ọ n T ă n g Q u ố c P h iê n

'i i i s , T ả Tôn Đ ưòng ỈE£M , L ý H ồ n g C h ư ơ n g ặ í d í Ễ , h ế t sứ c

đ á n h d ẹ p , v à lạ i có t h ế n g o ạ i q u ố c tư g iú p , c h o đ ế n n ă m Đ ồng

T rị th ứ h a i là n ă m Q u í H ợ i ( 18 6 3 ) tứ c là b ê n t a n ă m T ự Đ ứ c th ứ

16 , q u a n n h à T h a n h m ớ i b ắ t được c á c tư ớ n g T h á i B ìn h , H ồ n g T ú

T o à n p h ả i u ố n g th u ố c đ ộ c tự tử , t r iề u đ ìn h n h à T h a n h lạ i th u

phụ c đư ợc c á c tỉn h ở p h ía N a m n ư ớ c T à u .

L ú c ấ y có d ư đ ả n g c ủ a H ồ n g T ú T o à n là b ọ n N g ô C ô n ^ 1 1 1

chạy trà n san g n ư ớ c ta , trư ớ c c ò n n ó i x in h à n g , rồ i sa u đem

q u â n đ i cư ớ p p h á c á c tỉn h , q u a n q u â n đ á n h m ã i k h ô n g đư ợ c.

N ăm M ậu T h ìn (18 6 8 ) là năm Tự Đ ứ c th ứ 2 1, N gô Côn

c h iế m g iữ t ì n h t h à n h C a o B ằ n g . T r i ề u đ ì n h s a i q u a n t ổ n g đ ố c

P hạm C hi H ương v iế t th ư s a n g ch o q u a n n h à T h a n h đ ể

x in q u â n T à u s a n g t i ễ u t r ừ . N h à T h a n h s a i p h ó t ư ớ n g T ạ K ế Q u í

H tâ S ítđ e m q u â n s a n g c ù n g v ớ i q u a n t iễ u p h ủ Ô n g íc h K h iê m M
ẩ ắ H v à q u a n đ ề đ ố c N g u y ễ n V i ế t T h à n h I5 Ẽ B Ổ C , đ á n h p h á q u â n

của N g ô C ô n ở T h ấ t K h ê . N h ư n g đ ến th á n g 7 n ă m ấ y , q u ân ta

đ á n h t h u a ở L ạ n g S ơ n , q u a n t h a m t á n N g u y ễ n L ệ I5 Ẽ K j, q u a n p h ó

đ ề đ ố c N g u y ễ n V i ế t T h à n h I5 Ẽ 0 Ổ Ỉ tử t r ậ n , q u a n t h ố n g đ ố c P h ạ m

Chí H ương 1 0 2 # bị b ắ t.
T r iề u đ ìn h s a i V õ T r ọ n g B ìn h r a là m H à N in h tổ n g

đốc k iê m c h ứ c T u y ê n T h á i L ạ n g q u â n th ứ k h â m s a i đ ạ i th ầ n , đ ể

h ộ i vớ i q u a n đ ề đ ố c tỉn h Q u ả n g T â y là P h ù n g T ử T à i m à

đ á n h g iặ c N g ô C ô n .

Q u â n h a i nước c ù n g đ ồ n g sứ c đ á n h d ẹp , đ ến th á n g 5 n ăm

K ỷ T Ị (18 6 9 ) th ì m ớ i k h ô i p h ụ c lạ i đư ợc tỉn h t h à n h C ao B ằn g.

Đ ến cu ối n ăm C a n h N g ọ (18 7 0 ), N g ô C ô n đ em q u ân v â y đánh

559
tỉn h th à n h B ắc N in h , quan tiễ u phủ Ô ng íc h K h iê m ü ê #

đ á n h m ộ t t r ậ n b ắ n c h ế t N g ô C ô n v à p h á t a n q u á n g iậ c .

N gô Côn tu y c h ế t, so n g còn có những đồ đảng là H oàng

Sù n g A nh h iệ u cờ v à n g , L ư u V ĩn h Phúc h iệ u cò

đen, B àn V ăn N h ị , Lương V ăn Lợi h iệ u cò t r ắ n g ,

vẫn cứ quấy n h iễ u ở m ạn T uyên Q uang, T hái N g u y ê n , quan

q u â n p h ả i h ế t s ứ c c h ô n g g iữ t h ậ t là v ấ t v ả . T r iề u đ ìn h s a i q u a n

t r u n g q u â n Đ o à n T h ọ l ê i ặ r a là m tổ n g th ố n g q u â n v ụ ờ B ắ c K ỳ.

Đ o à n T h ọ v ừ a m ớ i r a , k é o q u â n lê n đ ó n g ở tìn h th à n h L ạ n g

Sơ n, bọn g iặ c K hách là Tô Tứ n ổ i lê n , n ử a đêm v à o lấ y

th à n h , b ắ t ôn g ấ y g iế t đ i, c ò n Võ T rọ n g B ìn h t h ì vư ợ t th à n h

c h ạ y th o á t đư ợ c.

T in ấy vào đến H uế, T r iề u đ ìn h vội vàn g sai H oàng Kế

V iê m j= t $ Ë j£ a) r a l à m L ạ n g - B ìn h - N in h T h á i th ố n g đ ố c q u â n vụ

đ ạ i th ầ n , cù n g vớ i q u an tá n tư ơ n g T ô n T h ấ t T h u y ế t # ü E t ß đi

d ẹ p g iặ c ở B ắ c K ỳ . Q u a t h á n g tư n ă m s a u ( 1 8 7 1 ) , n h à v u a lạ i sa i

quan H ìn h b ộ th ư ợ n g th ư là Lê T uấn là m chứ c K h âm sai

t h ị sự đ ể c ù n g vớ i ô n g H o à n g K ế V iê m lo v iệ c đ á n h d ẹ p .

T h án g 1 1 năm T ân M ùi (18 7 1), ở Q uảng Yên lạ i có tên

H oàng T ề n ổ i lê n , t h ô n g v ớ i g iặ c Tô Tứ và g iặ c Tàu ô ở

n g o à i b ể, rồ i đ em b in h th u y ền đ i cư óp p h á các n ơ i. H o à n g K ế

V iê m g iữ m ạn Sơn T ây, Lê T uấn ra cùn g vớ i tỉn h th ẩ n H ải

D ư ơ n g đ e m q u â n đ i đ á n h g iặ c T ề . Đ ư ợ c í t lâ u , q u â n t h ứ t ỉn h H ả i
Dương bắn c h ế t tê n Tề ở huyện T hanh Lâm , dư đ ả n g g iặ c ấy
đ ều ta n cả. *

ở m ạ n T h ư ợ n g D u t h ì đ ả n g cờ đ e n là b ọ n L ư u V ĩn h P h ú c v à

đ ả n g cờ v à n g l à b ọ n H o à n g S ù n g A n h q u ấ y n h iễ u ờ đ ấ t T u y ê n

Q uang. Bao n h iê u th u ế m á ở m ạn ấy, chúng th u cả, sau hai

đảng ấy lạ i th ù k h íc h nhau, đánh phá nhau th ậ t là tà n h ạ i.

(1) Có sách chép là Hoàng Tá Viêm

560
Đ ả n g cờ đ e n v ề h à n g v ó i q u a n t a , n h à v u a b è n d ù n g L ư u V i n h

P h ú c c h o ở đ ấ t L a o K a y , đ ư ợ c t h u c ả q u y ề n lợ i ở c h ỗ ấ y , đ ể c h ố n g

g iữ v ố i đ ả n g c ờ v à n g , đ ó n g ở m ạ n H à G i a n g .

Đ ấ t B ắ c K ỳ cứ g iặ c g iã m ã i, q u a n q u â n đ á n h d ẹ p t h ậ t là tổ n

h ạ i m à k h ô n g y ê n đư ợ c. Đ ế n t h á n g 7 n ă m N hâm T h â n (18 7 2 ),

T r iề u đ ìn h lạ i s a i N g u y ễ n T ri Phương là m T uyên sát

đổng sứ c đ ạ i th ầ n jË H I E t & ^ E ra th a y m ặt vu a xem x é t v iệ c

đ á n h g i ặ c ở B ắ c K ỳ . N h ư n g lú c b ấ y g iờ v i ệ c g i ặ c ở t r o n g n ư ớ c

chư a x o n g , t h ì sự g ia o t h iệ p v ớ i n ư ớ c P h á p đ ã s in h r a lắ m nỗi

khó k h ă n , k h iế n v iệ c n ư ớ c lạ i r ố i th ê m r a n ữ a .

561
 CHƯƠNG IX

Q U Â N NƯỚC PHÁP LẤ Y BAC kỳ

Lần thứ nhất

1. Người Pháp tìm đường sang Tàu

2. Đo Phổ Nghĩa
3. Đại úy Francis Garnier ra Hà Nội
4. Hạ thành Hà Nội năm Quí Dậu (1873)
5. Lấy mấy tinh ở Trung châu
6. Đại uý Francis Garnier chết
7 . Ông Philastre ra Hà Nội
8. Hòa ước năm Giáp Tuất (1874)

1. Ngưòi Pháp tìm đưòng sang Tàu

T ừ k h i nước P h áp lấ y x o n g đ ấ t N a m k ỳ r ồ i, s u ý p h ủ ỏ S à i

g ò n s ử a s a n g m ọ i v iệ c , v à c h o n g ư ờ i đ i x e m x é t tìn h t h ế v à sôn g

n ú i ở T r u n g K ỳ v à B ắ c k ỳ đ ể m ở m a n g sự g ia o th ô n g . L ạ i có ý

m uôn tìm đường th ô n g san g nước T àu , bởi v ậ y th á n g 5 năm

B ín h D ần (18 6 6 ), th iế u tư ớ n g D e la G r a n iè r e sai tru n g tá

D o u d a r t d e L a g r é e c ù n g v ớ i Đ ạ i ú y F r a n c i s G a r n i e r ( N g ạ c N h i)

và m ấy ngư òi P h áp n ữ a th e o s ô n g M é k o n g đ i tìm đư ờng san g

T àu . Đ ến th á n g 3 n ăm M ậ u T h ìn (18 6 8 ), n o n h a i n á m tr ờ i, ô n g

D o d art de L a g ré e m ới san g đến V ân N am . N hư ng chẩng m ay

ông ấy phải bệnh đau gan m à c h ế t. Ô n g F r a n c is G a m ie r đem

x á c ô n g ấ y đ i q u a nước T à u , rồ i x u ố n g tà u th ủ y v ể S à i G òn .

562
 Đ ến n ăm C a n h N g ọ ( 18 7 0 ) là n ă m T ự Đ ớ c th ứ 2 3 ỏ b ê n T â y ,

nước Pháp đánh nhau với nước P h ổ; quân Pháp th u a , Pháp

hoàng là N ã P h á L u â n đ ệ ta m b ị b ắ t. D â n n ư ớ c P h á p b ỏ đ ế q u ố c

m à lậ p D â n chủ cộng hòa. T u y ở bên P h á p có s ự c h iế n t r a n h ,

[ìhưng ở b ê n V iễ n đ ô n g n à y , q u â n P h ố p v ẫ n g iữ v ữ n g đ ế t N a m k ỳ .

ựằ T r i ề u đ ìn h ở H u ế c ò n b ậ n d ẹ p g iặ c K h á c h ở B ắ c k ỳ , c h o n ê n

;ũ n g k h ô n g s i n h 8 ự l ô i t h ô i g ì c ả .

2. Đổ Phổ Nghĩa (Jean Dupuis)

T h u ở ấ y , có m ộ t n g ư ờ i P h á p tê n là J e a n D u p u is t a g ọ i là Đ ồ

Phổ N g h ĩa m ấy năm trư ớ c đ ã đ i d u lịc h ở c á c t ỉ n h b ê n

Tàu, đ ể t ìm c á c h b u ô n b á n , b iế t có s ô n g H ồ n g H à từ đ ấ t V â n

S ia m c h ả y q u a B ắ c k ỳ r a b ể , l à m ộ t đ ư ò n g t i ệ n lợ i h ơ n , b è n n h ậ n

ỉới q u a n n h à T h a n h ỏ V â n N a m đ ể c h ỏ đ ồ b in h k h í s a n g b á n .

Đ ồ P h ổ N g h ĩa v ề c ù n g vớ i m ộ t n g ư ờ i P h á p n ữ a tê n là M illo t

)u ô n b á n ở T h ư ợ n g H ả i , t r ù tín h v iệ c ch ở b in h kh í san g V ân

s ỉa m , đ o ạ n r ồ i v ề P h á p đ ể m u a h à n g . K h i t r ở s a n g b ê n n à y , Đ ồ

Phổ N g h ĩa v à o S à i G ò n x i n S u ý p h ủ g iú p th a n h t h ế c h o đ ể đ i

lu a B ắ c k ỳ . V i ê n T h ố n g đốc N am kỳ lú c b ấ y g iò là lụ c q u â n

.h iế u t ư ớ n g d ’A r h a u d , c ó h ứ a v ớ i Đ ồ P h ổ N g h ĩ a c h o c h i ế c t à u

ìo u r a y n e đ i th e o .

Đ ồ P h ổ N g h ĩa s a n g H ư ơ n g c ả n g đ ể c ù n g v ớ i M illo t đ e m b a

h iế c t à u c o n l à H ồ n g G i a n g , L a o K a y v à S ơ n T â y c h ở đ ồ b i n h

:h í v à h à n g h ó a v à o Q u ả n g Y ê n . T r o n g l ú c ấ y h ả i q u â n t r u n g t á

!é n è s đ ã đ e m tà u B o u r a y n e r a B ắ c k ỳ , r ồ i lê n H ả i D ư ơ n g , H à

J ộ i, B ắ c N i n h đ i x e m c á c n ơ i.

T ru n g tá ở B ắ c N in h n g h e tin b ọ n Đ ồ P h ổ N g h ĩa đ ã đến

ịu ả n g Y ê n , liề n trở r a đ ể c ù n g b à n v ớ i q u a n K h â m sai Lê T uấn

v ề v iệ c th ô n g th ư ơ n g ỏ s ô n g H ồ n g H à .

563
 ồ n g L ê T u ấ n k h ô n g c ó lệ n h T r iể u đ ìn h , k h ô n g d á m tự tiệ n ,

n ó i x in đ ợ i v à i m ư ơ i h ô m đ ể có m ệ n h n h à v u a r a s ẽ h a y .

Đồ P h ổ N g h ĩa v à M illo t t h ấ y đợ i lâ u , b è n cứ đ em tà u lê n

đ ó n g ở H à N ộ i, r ồ i t h u ê t h u y ề n c h ở đ ồ lê n V â n N a m . B ấ y g iò là

cuối n ăm N hâm T h â n ( 18 7 2 ) là n ă m Tự Đ ức 25. T h u yển của Đổ

P h ổ N g h ĩa đ i q u a n h ữ n g đ ồ n c ủ a q u a n ta , c ủ a g iặ c cò v à n g v à

g i ặ c cờ đ e n đ ề u v ô s ự c ả . K h i lê n đ ế n V â n N a m , q u a n n h à T h a n h

ch o ch ở đ ồ k h o á n g v ậ t x u ố n g , đ ế n t h á n g tư n ă m Q u í D ậ u (18 7 3 ),

t h ì Đ ồ P h ổ N g h ĩa v à M illo t lạ i trở v ề đ ế n H à N ộ i, đ e m m ộ t bọn

l í n h cờ v à n g v ề t h e o . M i l l o t t h ì v à o S à i G ò n n ó i c h o S ú y p h ù b iế t

tìn h th ế ở B ắc k ỳ, v à nhân th ể đ em đồ k h o án g v ậ t san g bán ờ

H ư ơ n g C ả n g . C ò n Đ ồ P h ổ N g h ĩa t h ì ở lạ i H à N ộ i, đ ó n g ỏ p h ố M ới

b â y g iờ , r ồ i c ù n g v ố i m ấ y n g ư ò i K h á c h l à B à n h L ợ i K ý , Q u a n T á

Đ in h MiỀỉĩầ m u a g ạ o , m u a m u ố i c h ỏ lê n V ầ n N a m .

B ấ y g iờ l u ậ t n ư ỏ c t a c ấ m k h ô n g cho chỏ m u ối sa n g T àu , m à

v iệ c t h ô n g th ư ơ n g ở s ô n g H ồ n g H à c ũ n g c h ư a đ ịn h rõ t h ế n ào,

n h ư n g Đ ồ P h ổ N g h ĩa tự x ư n g là có lệ n h q u a n T à u c h o , th ì k h ô n g

cần p h ả i th e o lu ậ t nư ớ c N a m , v ì n ư ớ c N a m là m ột nước phải

th ầ n p h ụ c nước T à u .

Đ ồ P h ổ N g h ĩa k h ô n g h iể u r õ sự g ia o t h iệ p n ư ớ c T à u v à nước

ta n g à y trư ớ c . Đ ố i v ớ i T à u th i b ề n g o ài nước ta tu y x ư n g cống

t h ầ n , n h ư n g k ỳ th ự c v ẫ n là đ ộ c lậ p . K h i có v iệ c g ì, p h ả i có sứ h a i

n ư ớ c s a n g th ư ơ n g n g h ị rồ i m ớ i th i h à n h . M à có k h i sứ nư ớc tàu

s a n g b à n đ iề u g ì, n ư ớ c t a k h ô n g t h u ậ n c ũ n g t h ô i, c h ứ k h ô n g ch o

p h é p tự t iệ n m à là m đ ư ợ c. C h ỉ t r ừ lú c n à o n ư ớ c T à u ỷ t h ế m ạ n h

m à b ắ t n ạ t , n h ư đ ờ i n h à N g u y ê n , n h à M in h v à n h à T h a n h , th ì

lạ i có ông T rần H ưng Đ ạo, ông Lê T hái Tổ và ông N guyễn

Q u a n g T r u n g tỏ c h o n g ư ờ i T à u b iế t r ằ n g n ư ớ c N a m vốn không

p h ả i đ ấ t th u ộ c đ ịa c ủ a T à u .

T u y v ậ y , q u a n t a p h ả i n ể Đ ồ P h ổ N g h ĩa là n g ư ờ i n ư ớ c P h á p ,

sợ có v iệ c g ì, t h ì t h à n h r a b ấ t h ò a v ớ i S ú y p h ủ ở S à i G ò n , c h o n ê n

564
c ứ d ù n g lờ i n ó i n g ọ t đ ể c a n ô n g ấ y đ ừ n g l à m đ iề u t r á i v ố i lu ậ t

nư ớ c. N h ư n g ô n g ấ y c ứ m ộ t n iề m tự m ìn h m à là m . Q u a n t a n h ờ

c ả g iá m m ụ c P g u in ie r ỏ sở K ẻ s ở lê n c a n c ũ n g k h ô n g đư ợ c.

S a u q u a n ta có b ắ t m ấ y tê n K h á c h B à n h L ợ i K ý v à Q u a n T á

Đ ìn h v ề s ự đ e m t h u y ề n ch ở m u ố i v à g ạ o lê n V â n N a m , th ì Đ ồ

P h ổ N g h ĩa đ e m n gư ờ i đ i b ắ t q u a n p h ò n g th à n h H à N ộ i v à q u a n

huyện T h ọ Xư ơng, đem xu ố n g th u y ề n g ia m lạ i. Q u a n ta cũ n g

ngơ n g á c k h ô n g b iế t r a t h ế n à o . M ộ t b ê n t h ì c ố t ìn h s in h sự , m ộ t

b ê n t h ì m ệ n h n h à v u a r a k h ô n g đ ư ợ c lô i t h ô i đ iề u g ì.

B ấ y g iờ T r i ề u đ ì n h s a i q u a n h ữ u t h a m t r i ở b ộ B i n h l à P h a n

Đ ìn h B ì n h Í Ễ Ỉ Ễ R 5 là m khâm phái ra g ia o c h o ô n g N g u y ễ n T r i

Phương p h ả i th u x ế p ch o y ê n c h u y ệ n ấ y . Ô n g N g u y ễ n T ri

P h ư ơ n g m ớ i s a i q u a n b ố c h ín h là V ũ Đ ư ờ n g đ ịn h n g à y m ờ i

Đ ồ P h ổ N g h ĩa đ ế n h ộ i q u á n Q u ả n g Đ ô n g đ ể h ộ i n g h ị. K h i h a i

b ê n đ ế n h ộ i đ ồ n g , q u a n t a n ó i r ằ n g sự g ia o th iệ p n ư ớ c P h á p vớ i

rn tó c N a m đ ã c ó tờ h ò a ư ớ c n ă m N hâm T u ấ t (18 6 2 ) , v à sự đ em

m u ố i v à g ạ o lê n b á n ở V â n N a m l à t r á i v ớ i tờ h ò a ư ớ c ấ y , v à l ạ i

trá i vớ i lu ậ t b ả n q u ố c . Đ ồ P h ổ N g h ĩa c ã i r ằ n g ô n g ấ y có lệ n h

q u a n T à u c h o là đ ủ , k h ô n g c ầ n p h ả i x in p h é p g ì n ữ a , rồ i đ ứ n g

dậy ra về.

T r iề u đ ìn h ở H u ế t h ấ y v iệ c lô i t h ô i m ã i, sợ đ ể l â u t h à n h r a

n h ữ n g sự , m ớ i s a i ô n g L ê T u ấ n m ễ , ô n g N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g ỴẸt
v à ô n g N g u y ễ n T ă n g D o ã n v à o sứ S à i G ò n , đ ể th ư ơ n g n g h ị

v ề v iệ c b a tỉn h p h ía t â y đ ấ t N a m K ỳ v à n h â n th ể nhờ S u ý p h ủ

p h â n xử v iệ c Đ ồ P h ổ N g h ĩa ch o x o n g .

3. Đại úy Francis Gamier (Ngạc Nhi) ra Hà Nội

V iê n T h ô n g đốc N am k ỳ b ấ y g iờ l à H ả i q u â n t h i ế u tư ớ n g

D u p ré vố n đ ã lư u ý v ề v iệ c B ắ c K ỳ . T r ư ó c đ ã v i ế t t h ư v ề c h o

T h ư ợ n g th ư T h u ộ c đ ịa b ộ ở P a r is n ó i r ằ n g : " Đ ấ t B ắ c k ỳ là đ ấ t

565
tiế p g iá p v ớ i n h ữ n g t ìn h T â y N a m n ư ó c T à u , t a n ê n c h iế m g lü

lấ y th ì sự c a i t r ị c ủ a t a ỏ V iễ n Đ ô n g n à y m ớ i đ ư ợ c c h ả c c h á n ".

N h ư n g b ê n P h á p b ấ y g iò m ớ i đ á n h n h a u với nước P h ổ vừ a

xong, khôn g m uốn gây chuyện khác, bèn đ iệ n san g c h o th iế u

tư ớ n g r à n g : " K h ô n g đư ợ c s in h sự ở B ắ c k ỳ ”. Đ ến k h i M illo t v ề

S à i G ò n k ể c ô n g v iệ c ở B ắ c K ỳ , t h iế u tư ớ n g lạ i đ iệ n v ể P a r is nói

r à n g : " V iệ c Đ ồ P h ổ N g h ĩa ở B ắ c K ỳ đ ã t h à n h c ô n g r ồ i. c ầ n p h ả i

l ấ y x ứ B ắ c k ỳ v à g iữ lấ y c o n đ ư ò n g t h ô n g s a n g T à u . K h ô n g cầ n

p h ả i v i ệ n b i n h . T h à n h c ô n g c h ắ c l ắ m . N g a y h ô m ấ y , t h i ế u tư ớ n g

lạ i v iế t th ê m m ộ t c á i th ư v ề n ói rõ m ọ i lẽ , v à q u y ế t r à n g x in

c h í n h p h ủ đ ể c h o t h i ế u tư ớ n g đ ư ợ c t ự t iệ n , h ễ c ó v i ệ c g ì t h ì th iế u

t ư ố n g x i n c h ị u l ỗ i . (1)

Đ a n g lú c ấ y t h ì T r iể u đ ìn h ở H u ế s a i b ọ n ô n g L ê T u ấ n v à o

x in t h iế u tư ớ n g r a t r iể u đ ìn h v iệ c Đ ồ P h ổ N g h ĩa ở B á c k ỳ .

Cứ như ý của th iế u tư ố n g D u p ré đ iệ n về cho c h ín h phủ

Pháp t h ì t h iế u tư ớ n g c h ỉ m o n g c ó c á i cơ h ộ i g ì đ ể đ e m q u â n ra

B ắc K ỳ. N ay th ấ y T r iề u đ ìn h ta vào nhờ Su ý phủ ờ S à i G òn

p h ầ n x ử v iệ c Đ ồ P h ổ N g h ĩa , t h ậ t là g ặ p đ ư ợ c c á i d ịp m in h đ a n g

m ong, th iế u tư ớ n g liề n gọi quan hải quân đại úy F r a n c is

G a m i e r ở T h ư ợ n g H ả i v ề , r ồ i s a i r a H à N ộ i, n ó i r ằ n g r a p h â n xử

v iệ c Đ ồ P h ổ N g h ĩa ®

Đ ạ i ú y F r a n c is G a m ie r đ e m m ấ y c h iế c t à u c o n v à 1 7 0 ngư ờ i

lín h r a đ ế n c ử a T h u ậ n , n g h ỉ lạ i m ấ y h ô m đ ể đợi q u a n k h â m sai

cù n g ra B ắ c k ỳ. Đ ến th á n g 10 n ãm Q u í D ậ u ( 18 7 3 ), th ì c ác q u an

r a đ ế n H à N ộ i.

B ấ y g iờ a i c ũ n g t ư ở n g l à đ ạ i ú y F r a n c i s G a r n i e r r a c h u y ế n

(1) Sách "L’Em pừe d’Annam" cùa capitaine Ch. Gosselin.

(2) Đổ Phổ Nghĩa (Jean Dupuis) có làm quyển sách ''Le Tonkin de 1872 à
1886" kể những công việc của ông ỏ Bắc Việt, và nói rõ tinh ý của các quan 001
việc Súy phủ ờ Sài Gòn lúc bấy giò là th ế nào. Ta cũng nhò có sách áy mồ kê
cứu ra được nhiểu việc rết là tường tận.

566
n à y t h ì m ọ i v iệ c x o n g c ả , c h o n ê n đ i đ ế n đ â u q u a n t a c ũ n g tiế p

đãi r ế t trọ n g h ậ u . N h ư n g x e m n h ữ n g th ư từ c ủ a đ ạ i ú y lú c b ấ y

g iờ , t h ì c ố t r a c ó c h ủ ý k h á c . K h i ởSài G ò n s ắ p đ i, đ ạ i ú y v i ế t th ư

vể cho n gư òi a n h ở b ê n P h á p n ó i rằ n g : "L ệ n h c ủ a S ú y p h ủ cho,

là được tự tiệ n . V iệ c g ì h ả i q u â n t h iế u tư ớ n g c ũ n g ủ y th á c c h o tô i

cả. V ậ y vì nước Pháp m à tô i p h ả i cố sứ c". Đ ế n k h i đến H ải

D ương, đ ạ i ú y v à o ở K ẻ s ặ t , rồ i v iế t th ư s a i n gư ờ i đ e m cho Đ ồ

p h ổ N g h ĩa , b á o t in c h o ô n g ấ y b iế t c á i c h ủ đ íc h c ủ a m ìn h , v à lạ i

nói r ằ n g tr ă m sự đ ạ i ú y trô n g c ậ y v à o ô n g ấ y ch ỉ b ả o cho, bở i v ì

ôn g ấ y đ ã q u e n b iế t m ọ i v iệ c ở B ắ c K ỳ .

Đ ồ P h ổ N g h ĩa tiế p được th ư , liề n đ e m c h iế c t à u M a n H a o đ i

đón đ ạ i ú y . L ê n đ ế n H à N ộ i, đ ạ i ú y đ e m m ấ y n g ư ờ i đ i t h ẳ n g v à o

th à n h r a m ắ t ô n g N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g , v à đ ò i đ e m quân đóng ở

tro n g th à n h . Q uan ta nói m ã i, đại úy m ới th u ậ n ra đóng ỏ

T rư ờ n g T h i. Đ o ạ n r ồ i đ ạ i ú y v iế t th ư m ờ i g iá m m ụ c P u g in ie r ở

K ẻ S ở lê n H à N ộ i, đ ể n h ò l à m t h ô n g n g ô n . Đ ạ i ú y l ạ i l à m tờ h i ể u

d ụ , ch o d â n b iế t, n ó i r ằ n g " B ả n c h ứ c r a B ắ c K ỳ c ố t đ ể d ẹ p c h o

y ê n g iặ c g iã , v à đ ể m ở m a n g s ự b u ô n b á n ".

4. Hạ thành Hà Nội nãm Quí Dậu (1873)

Q u a n ta th ấ y đ ạ i ú y k h ô n g n ó i g ì đ ế n v iệ c Đ ồ P h ổ N g h ĩa ,

m à lạ i n ó i n h ữ n g v iệ c d ẹ p g iặ c v à m ở sự b u ô n b á n , th ì đ ề u lấ y

là m p h â n v â n . S a u l ạ i t h ấ y t à u v à q u â n ở S à i G ò n t i ế n r a , q u a n

t a l ạ i c à n g lo l ắ m . Đ ư ợ c m ấ y h ô m , đ ạ i ú y k h ô n g b à n h ỏ i g ì đ ế n

q u a n t a , t ự t i ệ n l à m t ờ t u y ê n bô " s ự m ở s ô n g H ồ n g H à c h o n g ư ờ i

nước P h á p , n ư ớ c Ip h a n h o v à nư ớ c T à u đư ợc r a v à o b u ô n b á n .

Q u a n t a lú c b ấ y g iờ c ũ n g b ố i r ố i q u á . V i ệ c g i a o t h i ệ p v à v i ệ c

buôn b á n với nước P h á p t h ì đ ã đ ịn h rõ t r o n g tò h ò a ước n ă m

N hâm T u ế t (18 6 2 ), n a y th ấ y đ ạ i ú y F r a n c is G a r n ie r đ ư ờ n g đ ộ t

là m như th ế , th ì c ũ n g lấ y là m lo , c h o nên cũng có tìm cách

567
p h ò n g b ị. M à đại úy cũn g đã b iế t trư ớ c r ằ n g th ế n ào quan ta
c ũ n g k h ô n g c h ịu , c h o n ê n đ ã đ ịn h k ế đ á n h t h à n h H à N ộ i.

Đ ế n đ ầ u th á n g 10 , m ộ t m ặ t đ ạ i ú y v iế t th ư ch o ô n g N g u y ễn

T ri P hư ơ n g, trá ch quan ta là m ngăn trở v iệ c b u ô n bám c ủ a Đ ổ

P h ổ N g h ĩa ; v ậ y v ì sự v ă n m i n h v à c á i q u y ề n lợ i c ủ a n ư ớ c P h á p

cho n ên S ú y p h ủ ở S à i gòn sa i đ ại ú y ra m ở sự b u ô n b á n ở B ắc

k ỳ . D ẫ u q u a n V iệ t N a m c ó t h u ậ n h a y k h ô n g c ũ n g m ậ c , đ ạ i ú y cứ

t h e o lệ n h c ủ a s ú y p h ủ m à t h i h à n h . M ộ t m ặ t đ ạ i ú y b à n đ ịn h vớ i

Đồ P h ổ N g h ĩa đ ịn h ngày đánh th à n h và bắt ông N guyễn T ri

P h ư ơ n g g iả i v à o S à i G ò n .

C ứ n h ư s á c h c ủ a Đ ồ P h ổ N g h ĩ a , t h ì lú c b ấ y g iờ c ó c à n h ũ n g

người m ạo x ư n g là đảng nhà Lê, cũng x in th e o đại úy để vào

th à n h là m nội ứng.

Đ ến sán g hôm rằm th á n g 10 năm Q u í D ậ u (18 7 3 ) th i quân

P h á p p h á t s ú n g b ắ n v à o t h à n h H à N ộ i. Ô n g N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g

c ù n g vớ i c o n là p h ò m ã N g u y ễ n Lâm 15t,# h o ả n g h ố t lê n th à n h

g iữ c ử a Đ ô n g v à c ử a N a m . Đ ư ợ c n o n m ộ t g iò đ ồ n g h ồ t h ì t h à n h

võ, p h ò m ã L â m t r ú n g đ ạ n c h ế t, ô n g N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g th ì bị

th ư ơ n g n ặ n g . Q u â n Pháp vào th à n h b ắ t được ôn g N gu yễn T ri

Phương và quan khâm p h á i P h a n Đ ìn h B ìn h đ e m x u ố n g tà u .

Ô n g N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g n g h ĩ m ì n h l à m ộ t b ậ c l ã o t h ẩ n th ờ

v u a đ ã t r ả i b a tr iề u , đ á n h nam dẹp b ắc đ ã q u a m ấy phen, nay

chẳng m ay v ì v iệ c nước m à b ị th ư ơ n g , đ ế n n ỗ i p h ả i b ắ t, ôn g

q u y ế t c h í k h ô n g c h ịu b u ộ c th u ố c v à n h ịn ă n m à c h ế t.

Ô n g N g u y ễ n T r i P h ư ơ n g là n g ư ờ i ở T h ừ a T h iê n , d o lạ i đ iể n

x u ấ t t h â n , là m q u a n từ đ ờ i v u a T h á n h T ổ , t r ả i q u a b a tr iể u , m à

n h à v ẫ n th a n h bạch , ch i đ em t r í lự c m à lo v i ệ c n ư ớ c , c h ứ k h ô n g

t h iế t c ủ a c ả i. N h ư n g c h ẳ n g m a y p h ả i k h i q u ố c b ộ g ia n n an , ông

p h ải đem th â n h iế n c h o n ư ớ c, th à n h r a c ả n h à c h a c o n , a n h em

đều m ấ t v ì v iệ c n ư ó c. T h ậ t là m ộ t n h à t r u n g liệ t x ư a n a v ít có

vậy.

568
5. Lấy mấy tỉnh ỏ Trung châu
Thành H à N ộ i t h ấ t t h ủ r ồ i, q u a n t a t h ì tr ố n t r á n h đi cả,

g iặ c cư ớ p l ạ i n h â n d ịp n ổ i lê n . Đ ạ i ú y F r a n c i s G a m i e r l ạ i c h o

n h ữ n g n g ư ờ i t h e o v ớ i m ìn h đ i là m q u an các nơi đ ể ch ố n g vói

q u a n tr iề u , r ồ i lạ i s a i n g ư ờ i đ i đ á n h lấ y t ỉn h N in h B ìn h , N a m

Đ ịn h v à H ả i D ư ơ n g .

Q u a n t a ở c á c t ỉn h đ ể u n gơ n g á c k h ô n g b iế t r a t h ế n à o , h ễ

th ấ y n gư ờ i T â y đ ế n là b ỏ c h ạ y . B ở i v ậ y , c h ỉ có n gư ờ i P h á p tê n là

H a u t e fe u ille v à 7 n g ư ò i lín h t â y m à h ạ đ ư ợ c t h à n h N in h B ìn h ,

v à ch ỉ tr o n g 2 0 n g à y m à 4 tỉn h ở T r u n g c h â u m ấ t c ả .

6. Đại úy Francis Gamier chết

T r iề u đ ìn h đ ư ợ c t in b iế n ở B ắ c K ỳ , v ộ i v à n g s a i ô n g T r ầ n

Đ ìn h T ú c E t ỉ i l S . ô n g N g u y ễ n T r ọ n g H ợ p Ịỹ c íta ", ô n g T rư ơ n g

G ia H ộ i ịỉS ĩS ĩ# c ù n g v ớ i g iá m m ụ c B ìn h (M g r B o h ie r ) v à lin h

m ụ c Đ ă n g ( D a n g e lz e r ) r a H à N ộ i, đ ể đ i ề u đ ìn h m ọ i v iệ c v à s a i

ôn g H o à n g K ế V iê m ở S ơ n T â y là m tiế t c h ế q u â n v ụ , đ ể

p h ò n g g iữ c á c n ơ i. L ạ i s a i ô n g L ê T u ấ n là m to à n q u y ề n , ô n g

N guyễn V ăn T ư òn g là m p h ó , v à o th ư ơ n g t h u y ế t v ớ i S ú y

p h ủ ỏ S à i G ò n v ề v iệ c đ ạ i ú y F r a n c is G a r n ie r đ á n h B ắ c k ỳ .

L ú c b ấ y g iò ông H o à n g K ế V iê m đ ó n g ở S ơ n T â y , c ó đ ả n g cờ

đ en là b ọ n L ư u V ĩn h P h ú c ẵỊ|z jó j@ v ể g i ú p . V u a p h o n g c h o L ư u

V ĩn h P h ú c l à m đ ề đốc, đ ể c ù n g với q u a n q u â n c h ố n g g iữ q u â n

P h á p . L ư u V ĩn h P h ú c đ e m q u â n v ề đ ó n g ở m ạ n p h ủ H o à i Đ ứ c. K h i

ô n g T r ầ n Đ ìn h T ú c v à ô n g N g u y ễ n T r o n g H ợ p đ a n g th ư ơ n g t h u y ế t

vớ i đ ạ i ú y F r a n c i s G a r n i e r , t h ì q u â n c ò đ e n v ề đ á n h H à N ộ i. Đ ạ i

ú y đ e m q u â n đ i đ u ổ i đ á n h , lê n đ ế n c ầ u G i ấ y t h ì b ị p h ụ c q u â n g iế t

c h ế t.

569
7. Ông Philastre ra Hà Nội
N guyên k h i t h iế u tư ớ n g D u p r é s a i đ ạ i ú y F r a n c is G a r n ie r

ra B ắc kỳ là tự ý m ìn h chứ c h ín h phủ nước P h áp vãn không

t h u ậ n , b ở i v ậ y k h i đ ư ợ c t in đ ạ i ú y đ ã k h ở i s ự đ á n h H à N ộ i, th iế u

tư ớ n g liề n s a i h ả i q u â n đ ạ i ú y , k iê m c h ứ c t h ố n g s o á i v iệ c h ìn h

lu ậ t ở N a m k ỳ , là ô n g P h ila s t r e ( ta g ọ i là H o ắ c đ ạ o s in h

c ù n g v ớ i q u a n p h ó s ứ n ư ớ c t a l à ô n g N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g Ị5 n 3 tĩặ

r a đ iề u đ ìn h m ọ i v iệ c ở B ắ c K ỳ .

Đ ến C ử a C ấm th ì ô n g P h ila s t r e v à ô n g N g u y ễ n V ả n T ư ờ ng

m ớ i b iế t r ằ n g đ ạ i ú y F r a n c i s G a r n i e r đ ã b ị q u â n cờ đ e n g iế t m ấ t

r ồ i. S ử c h é p r ằ n g k h i đ ư ợ c t in ấ y , ô n g P h ila s t r e tứ c g iậ n v ỗ b à n

m à b ả o ô n g N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g r ằ n g : " V iệ c k h ô n g x o n g r ồ i, p h ả i

tr ỏ v ề đ ợ i lệ n h Su ý phủ m ớ i đ ư ợ c", ô n g N guyễn V ăn T ư ờ n g sợ

ô n g P h ila s t r e g iậ n q u á m à là m n h õ v iệ c , m ớ i u n g d u n g m à nói

r ằ n g : " V iệ c đ á n h lấ y H à N ộ i s ú y p h ủ b ả o k h ô n g p h ả i là b ả n ý ,

m à q u â n b ả n q u ố c ỏ 4 t ỉn h B ắ c K ỳ c ũ n g k h ô n g t r a n h g ià n h g ì cà.

V ậy hai bên k h ô n g có là m đ iề u g ì t r á i n h a u . N a y đ ạ i ú y F r a n c is

G a r n ie r c h ế t, h o ặ c là b ị g iặ c giết, h o ặ c l à v ì d â n n ổ i lê n l à m lo ạ n ,

v iệ c ấ y t a c h ư a rõ . H u ố n g c h i t r ả th à n h lạ i đ ể đ ịn h h ò a ước ch o

x o n g , ấ y là lệ n h c ủ a q u í s ú y p h ủ ; m à t h u lấ y t h à n h r ồ i m ớ i n g h ị

h ò a, ấ y là m ệ n h c ủ a b ả n q u ổ c. C ò n n h ư v iệ c H à N ộ i g iế t đ ạ i ú y

F r a n c is G a r n ie r th ì c ũ n g như đại ú y F r a n c is G a m ie r g iế t ô n g

N guyễn T ri Phương, v iệ c đó xuất ư ý n g o ạ i, chứ có phải lỗ i

c h ú n g t a đ â u . B â y g iờ c h ú n g t a r a đ â y , m ắ t c h ư a t r ô n g t h â y v iệ c

g ì c ả , m ớ i n g h e t h ấ y t i n b á o m à đ ã b ỏ v ể , t h ế c h ẳ n g h ó a r a m ìn h

đ i u ổ n g m ấ t c ô n g k h ô n g h a y s a o ? C h i b ằ n g t a c h o n g ư ờ i đ ư a th ư

lê n H à N ộ i b ả o đ e m t à u x u ố n g đ ó n , c h ú n g t a s ẽ l ê n tớ i n ơ i, h o ặ c

là cứ th e o m ệ n h lệ n h m à là m , h o ặ c là x é t rõ d u y ê n d o t ạ i là m

s a o m à đ ạ i ú y F r a n c is G a r n ie r c h ế t, r ồ i s ẽ b á o tin , t h ế c h ả n g ổn

v iệ c lắ m h a y s a o ? " Ô n g P h i l a s t r e n g h e lờ i ấ y , b è n s a i n g ư ờ i đ ư a

th ư lê n c h o H à N ộ i b iế t.

570
 N gay lú c ấ y c ó t à u "D e c rè s" còn đ ó n g ở gần Đ ồ Sơn, ôn g

P h ila 8 tr e m uốn san g tà u ấy để cho c h iế c tà u m ìn h đi là

'D ’ E s t r é e s " t r ở v ể b á o t i n c h o S à i g ò n b i ế t . N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g

n g ă n đ i r ằ n g : " T à u c ủ a m ìn h đ ã v à o c ử a r ồ i l ạ i trở r a , n h ỡ s ĩ d â n

b iế t , l ạ i b ắ t c h ư ớ c H à N ộ i m à l à m b ậ y , t h ì l à m t h ế n à o m à n g ă n

cấm được; sợ có v iệ c tổ n h ạ i, t h ì lấ y lẽ g ì m à b ẩ m với q u í sú y.

V ậ y n a y x in s a i c h iế c t à u " D e c r è s " r a b ể , đ u ổ i đ á n h n h ữ n g g iặ c

T à u ô, c ò n c ứ đ e m t à u ” D ’ E s t r é e s " v à o đ ế n H ả i P h ò n g , r ồ i t a lê n

H ả i D ư ơ n g , đ e m t r ả t ỉn h t h à n h l ạ i c h o b ả n t r iề u , đ ể b õ c á i lò n g

t in c h o s ĩ d â n b i ế t , s a u t a l ê n H à N ộ i, t r ả n ố t c ả m ấ y t h à n h k i a ,

v à t r a h ỏ i v iệ c đ ạ i ú y F r a n c is G a r n ie r c h ế t r a t h ế n à o s ẽ b ẩ m

cho q u í s ú y b iế t".

Ô n g P h ila s t r e v ố n là m ộ t n gư ờ i r ấ t c ô n g b ằ n g , lạ i t h ấ y ô n g

N guyễn V ăn Tường nói hợp lẽ , b è n th u ậ n n ghe, và lê n H ải

D ư ơ n g t r u y ề n t r ả t h à n h lạ i c h o q u a n t a , r ồ i lê n H à N ộ i là m tờ

g ia o ư ớ c t r ả l ạ i c ả 4 t h à n h c h o q u a n t a c o i g iữ . C ò n n h ữ n g t à u b è

v à q u â n lí n h c ủ a P h á p ỏ c á c t ỉ n h t h ì t h u c ả v ể H à N ộ i, r ồ i đ ịn h

n g à y r ú t q u â n r a đ ó n g ở H ả i P h ò n g đ ợ i đ ế n n g à y k ý tờ h ò a ư ó c

x o n g t h ì r ú t v ề . B ấ y g iờ l à t h á n g g i ê n g n ă m G i á p T u ấ t ( 1 8 7 4 ) , là

n ăm T ự Đ ứ c th ứ 2 7 .

Đ ồ P h ổ N g h ĩa th ấ y ô n g P h ila s t r e p h á m ấ t c ả n h ữ n g v iệ c

c ủ a m ìn h đ ã là m vớ i đ ạ i ú y F r a n c is G a r n ie r , b è n v à o S à i G ò n

k ê u v ó i s ú y p h ủ v à đ ò i tiề n p h í tổ n n o n m ộ t t r iệ u n g u y ê n .

8.HÒO ưóc nâm Giáp Tuất (1874)

M ọ i v iệ c ở H à N ộ i x ế p đ ặ t x o n g r ồ i, s ú y p h ủ ở S à i G ò n s a i

ôn g R h e in a r t (L ê N a ) r a th a y ch o ô n g P h ila s tr e cù n g vớ i ôn g

N guyễn V ăn Tường về N am K ỳ , đ ịn h s ự h ò a ư óc c h o k ịp n g à y

th iế u tư ớ n g D u p r é v ề P h á p .

N g à y 2 7 t h á n g G iê n g n ă m G iá p T u ấ t ( 18 7 4 ) là n ă m T ự Đ ứ c

571
th ứ 27, hải quân th iế u tư ớ n g D u p ré và ông Lé Tuấn, ông

N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g k ý tờ h ò a ư ớ c c ả t h ả y 2 2 k h o ả n , đ ạ i lư ọ c c ó

n h ữ n g k h o ả n n à y là q u a n trọ n g h ơ n cả .

Khoản II. Q u a n th ố n g lĩn h n ư ớ c P h á p nhận quyển độc lập

củ a v u a nước N am k h ô n g p h ả i th ầ n p h ụ c nước n ào n ữ a, v à khi

n ào v u a nước N am có c ầ n đ ế n v iệ c g ì đ ể đ á n h d ẹ p g iặ c g iã , th i

n ư ố c P h á p s ẵ n lò n g g iú p m à k h ô n g y ê u c ầ u đ iể u g ì.

Khoản III. V u a nưóc N am p h ả i đ o a n n h ậ n y t h e o c h í n h lư ợ c

n g o ạ i g i a o c ủ a n ư ớ c P h á p , v à c h í n h lư ợ c n g o ạ i g i a o h i ệ n l ú c b ấ y

g iờ t h ế n à o p h ả i đ ể n g u y ê n n h ư t h ế , k h ô n g đ ư ợ c đ ổ i k h á c đ i.

Q u a n t h ố n g lĩn h n ư ớ c P h á p lạ i t ặ n g v u a n ư ớ c N a m :

1 . 5 c h iế c t à u có đ ủ m á y m ó c s ú n g ố n g .

2 . 10 0 k h ẩ u s ú n g đ ạ i b á c , v à m ỗ i k h ẩ u có 2 0 0 v iê n đ ạ n .

3 . 10 0 0 k h ẩ u s ú n g ta y v à 5 0 0 0 v iê n đ ạ n .

Khoản r v . Q u a n th ố n g lĩn h nư ớc Pháp h ứ a cho q u an san g

g iú p v u a n ư ớ c N a m đ ể d ạ y t ậ p l í n h t h ủ y , l í n h b ộ ; c h o n h ữ n g lũ

s ư s a n g d ạ y là m m ọ i v iệ c , v à c h o n h ữ n g n g ư ờ i g iỏ i v i ệ c t à i c h ín h

s a n g t ổ c h ứ c v iệ c t h u ế m á v à v iệ c th ư ơ n g c h ín h .

Khoản V. V u a nước N am p h ả i t h u ậ n n h ư ờ n g đ ứ t đ ấ t 6 tìn h

N am K ỳ cho nước P h áp .

Khoản IX. V u a nước N a m p h ả i đ ể c h o g iá o 8Ĩ đ ư ợ c tự d o đi

g iả n g đ ạ o , v à đ ể ch o d â n tr o n g n ư ớ c đư ợ c tự d o th e o đ ạ o .

Khoản XI. V u a nưóc N am p h ả i m ở c ử a T h i N ạ i (Q u i N h ơ n ),

c ử a N in h H ả i ( H ả i P h ò n g ), t h à n h H à N ộ i v à s ô n g H ồ n g H à cho

n goại quốc vào buôn bán.

Khoản XIII. Nước P h áp được q u y ề n đ ặ t E n h sự ở các cử a bể

v à các th à n h th ị đ ã m ở ra cho n g o ại quốc v à o b u ô n b án .

Khoản XV. N g ư ờ i n ư ớ c P h á p h a y là n g ư ờ i n g o ạ i q u ố c , h ễ có

g iấ y th ô n g hành của quan lĩn h sự Pháp và có ch ữ quan V iệ t

N am p h ê n h ậ n th ì đư ợ c p h é p đ i x e m c á c nơ i ở tro n g nư ớ c.

572
 Khoản XVI. N g ư ờ i n ư ớ c P h á p v à n g ư ò i n g o ạ i q u ố c có đ iề u g ì

k iệ n t ụ n g t ạ i đ ấ t V i ệ t N a m , t h ì d o lĩ n h s ự P h á p p h â n x ử .

Khoản XX. K h i n à o tờ h ò a ư ớ c n à y k ý x o n g , t h ì q u a n t h ố n g

lĩn h n ư ớ c P h á p đ ặ t s ứ t h ầ n ở H u ế , đ ể c h iế u n h ữ n g đ i ề u đ ã g ia o

ước m à t h i h à n h . V u a n ư ớ c N a m c ũ n g được q u y ền đ ặ t sứ th ầ n ở

P a r is v à ở S à i G ò n .

Tờ h ò a ước ấ y k ý xo n g , th ì q u a n c h á n h sứ L ê T u ấ n m ấ t, ô n g

N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g v ề H u ế . T h iế u tư ớ n g D u p r é g ia o m ọ i v iệ c ỏ

N am K ỳ cho h ả i q u ân th iế u tư ớ n g K r a n t z quyền lĩn h , rồ i v ề

Pháp.

T h á n g 6 , T r iề u đ ìn h ở H u ế lạ i s a i q u a n h ìn h b ộ T h ư ợ n g th ư

là N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g S ĩ Ẵ ĩ ặ v à q u a n L ạ i b ộ t h ị l a n g l à N g u y ễ n

T ăng D oãn MiSÚịí, vào S ài G òn c ù n g v ớ i th iế u tư ớ n g K r a n tz

đ ị n h c á c l ệ v ề s ự b u ô n b á n ở n ư ớ c N a m . Đ ế n 2 0 t h á n g 7 , t h ì tờ

th ư ơ n g ư ớ c lậ p x o n g .

573
 CHƯƠNG X

TÌNH THẾ NƯỚC NAM TỪ

NẢM GIÁP TUẤT VỂ SAU

1. Văn Thân nổi loạn ở Nghệ Tính.

2. Giặc ở Bắc Kỳ.
3. Sự giao thiệp với Tàu.
4. Tinh thế nước Tàu.
5. Sự giao thiệp với nước Pháp.

1. Vãn Thân nổi loạn ỏ Nghệ An

N h ờ có ô n g P h ila s tr e v à ô n g N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g 'ỹxỉtM th u

x ế p v iệ c B ắ c K ỳ v ừ a x o n g , t h ì ở m ạ n N g h ệ T in h c ó lo ạ n .

N guyên lú c bấy g iò dân tro n g nưốc ta c h ia là m h a i p h á i:

B ê n lư ơ n g , b ê n g iá o ; h a i b ê n v ẫ n k h ô n g ư a n h a u . Đ ế n k h i x ẩ y r a

v i ệ c đ ạ i u ý F r a n c i s G a m i e r l ấ y H à N ộ i, b ọ n 8 Ĩ p h u ở m ạ n N g h ệ

T ĩ n h t h ấ y g i á o d â n c ó n h i ề u n g ư ờ i t h e o g i ú p ô n g ấ y t h ì l ấ y là m

tứ c g iậ n lắ m , b è n r ủ n h a u n ổ i lê n đ á n h p h á .

T h á n g g iê n g n ă m G iá p T u ấ t ( 18 7 4 ) , là n ă m T ự Đ ứ c th ứ 2 7 ,

đ ấ t N g h ệ A n có h a i n g ư ờ i tú tà i là T r ầ n T ấ n và Đ ặn g Như

M ai h ộ i tậ p cả các văn th â n t r o n g h ạ t , r ồ i là m m ột bài

h ị c h g ọ i l à " B ì n h t â y s á t t ả " , đ ạ i lư ợ c n ó i r ằ n g : " T r i ề u đ in h d ẫ u

hòa vớ i T â y m ặc lò n g , s ĩ p h u nước N am vẫn không c h ịu , v ậ y

574
trư ớ c n h ấ t x i n g i ế t h ế t g iá o d â n , r ồ i s a u đ á n h đ u ổ i n g ư ờ i T â y

ch o h ế t , đ ể g iữ l ấ y c á i v ă n h ó a c ủ a t a đ ã h ơ n 1 0 0 0 n ă m n a y ...."

Bọn V ă n t h â n c ả t h ả y đ ộ n o n b a n g h ì n n g ư ờ i, k é o n h a u đ i đ ố t

p h á n h ữ n g là n g có đ ạ o .

N ư ớ c t a m à k h ô n g c h ịu k h a i h ó a r a n h ư c á c n ư ớ c k h á c là

c ũ n g bở i b ọ n s ĩ p h u c ứ g iữ t h ó i c ũ , k h ô n g c h ịu t h e o th ờ i t h ế m à

t h a y đ ổ i. N a y s ự s u y n h ư ợ c c ủ a m ìn h đ ã sờ sờ r a đ ấ y , t h ế m à

v ẫ n c h ứ k h ô n g c h ịu m ở m ắ t r a m à n h ìn , lạ i v ì s ự tứ c g iậ n m ộ t

lú c m à v i ệ c n ô n g n ổ i c à n r õ , đ ể c h o t h i ệ t h ạ i t h ê m , n h ư t h ế t h ì

c á i tộ i t r ạ n g c ủ a b ọ n s ĩ p h u đ ố i v ớ i n ư ó c n h à c h ẳ n g to lắ m r u !

L ú c b ấ y g iờ q u a n t ổ n g đ ố c N g h ệ A n l à ô n g T ô n T h ấ t T r i ệ t

lạ i có ý d u n g t ú n g b ọ n v ă n th â n , ch o n ê n h ọ c à n g đ ắ c t h ế

càn g p h á d ữ . T r iề u đ ìn h th ấ y v ậ y , m ới tru y ề n bắt quan quân

phải dẹp cho yên . B ọ n V ă n th â n th ấ y q u an q u ân đ u ổi đ án h , b èn

cù n g vớ i b ọ n g iặ c T r ầ n Q u a n g H u ấ n '$LÌtìjí T r ư ơ n g Q uang Thủ

N guyễn H u y Đ iể n đ á n h lấ y th à n h H à T ĩn h , rồ i

r a v â y p h ủ D iễ n C h â u .

T r iề u đ ìn h th ấ y t h ế g iặ c càng ngày càn g to b è n sai ông

N guyễn V ăn Tư ờ ng P jt i # r a là m k h â m s a i, v à ô n g L ê B á T h ậ n

W-iÙÌM l à m tổ n g th ô n g , đ e m q u â n r a đ á n h d ẹ p , từ t h á n g 2 đ ế n

th á n g 6 m ớ i x o n g .

2. Giặc ỏ Bắc Kỳ
T h u ở ấ y ỏ m ạ n T h ư ợ n g d u đ ấ t B ắ c k ỳ lú c n à o c ũ n g có g iặ c ,

q u a n q u â n đ á n h m ã i k h ô n g đư ợ c, p h ả i n h ờ q u â n T à u s a n g đ á n h

g iú p c ũ n g k h ô n g x o n g .

ở m ạ n H ả i D ư ơ n g v à Q u ả n g U y ê n th ì v ẫ n có n h ữ n g n gư ờ i

m ạo x ư n g là con cháu nhà L ê , cứ q u ấ y rố i m ã i. K h i F r a n c is

G a r n ie r r a lấ y H à N ộ i, n h ữ n g n g ư ờ i ấ y v ề x in t h e o đ i đ á n h q u â n

ta , n h ư n g v ì s a u n ư ố c P h á p t r ả lạ i c á c tỉn h ở B ắ c k ỳ , h ọ lạ i tả n

575
đ i. v ả t ừ k h i n ư ớ c t a v à n ư ớ c P h á p đ ã k ý h ò a ư ớ c r ồ i. q u a n P h ố p

có đ e m b in h t h u y ề n đ i đ á n h g iú p , c h o n ê n m ớ i t iệ t đ ư ợ c đ a n g ây.

Còn ở m ạn T uyên Q u a n g , t h ì c ó g iặ c c ò v à n g n h ũ n g n h ie u

đ ã lâ u . Q u a n q u â n p h ả i đ á n h d ẹ p m ã i k h ô n g đ ư ợ c. Đ ê n t h á n g 8

năm Ấ t H ợi (18 7 5 ), là năm Tự Đức th ứ 2 8 , tư ớ n g cờ v à n g là

H o à n g S ù n g A n h ^ T T ^ Iệ đ e m q u â n v ề đ ó n g ở là n g C h â u T h ư ợ n g,

t h u ộ c p h ủ V ĩ n h T ư ờ n g . B ấ y g iờ q u a n t á n t ư ơ n g v ụ t ì n h S ơ n T â y

là T ô n T h ấ t T h u y ế t về đánh m ộ t trậ n , b ắ t được H oàn g

S ù n g A n h v à g iế t đ ư ợ c q u â n cờ v à n g r ấ t n h iề u . G iặ c ấ y từ đ ó ta n

dần.

N ăm s a u T ô n T h ấ t T h u y ế t lạ i g iế t được t ê n g i ặ c T r ậ n ở là n g

C ổ Loa, và dẹp yên được m ạn Sơ n T ầy. N hưng đến năm M ậu

D ầ n ( 18 7 8 ) ỏ L ạ n g S ơ n lạ i có tê n g iặ c K h á c h là L ý D ư ơ n g T à i $

n ổ i lê n .

L ý D ư ơ n g T à i trư ớ c là m q u a n h iệ p t r ấ n ỏ T ầ m C h â u , th u ộ c

t ỉn h Q u ả n g T â y , s a u b ị c á c h m ớ i n ổ i lê n là m g iặ c v à đ e m quân

trà n san g đ án h lấ y tỉn h L ạ n g Sơ n. Q u an ta đem th ư s a n g cho

q u a n T à u b iế t. Q u a n đ ề đ ố c Q u ả n g T â y là P h ù n g T ử T à i # i ĩ ịị
đem q u â n 2 6 d o a n h s a n g c ù n g v ớ i q u â n t a h ộ i tiễ u . Đ ế n th á n g 9

năm K ỷ M ã o (18 7 9 ), q u an quân m ới b ắ t được L ý D ương T ài ỏ

n ú i N g h iê m H ậ u , th u ộ c tỉn h T h á i N g u y ê n , đ e m g iả i s a n g T à u .

V ì đ ấ t B ắ c k ỳ c ứ c ó g iặ c g iã lu ô n c h o n ê n T r iề u đ ìn h đ ặ t ra

ch ứ c T ĩn h b iê n sứ ằiỀ để g iữ các nơi v ề đ ư ờ n g ngư ợ c. N ăm

C a n h T h ìn ( 18 8 0 ) , đ ặ t r a L ạ n g G ia n g đ ạ o v à Đ o a n H ù n g đ ạ o sai

h a i v iê n T ĩn h b iê n p h ó sứ là T rư ơ n g Q u a n g Đ ả n ặ Ì T ^ - lđ ó n g ở

Lạn g G ia n g v à N guyễn H ữu Độ íỹi^ĩỀđóng ỏ Đ oan H ù n g , lạ i

p h o n g c h o H o à n g K ế V iê m là T ĩn h b iê n sứ , k iê m cả hai

đạo.

576
ti 3. Sự giao thiệp vói nước Tàu
N ư ớ c t a tự x ư a đ ế n n a y t u y là đ ộ c lậ p , n h ư n g v ẫ n g iữ lệ

triề u c ố n g n ư ớ c T à u , lấ y c á i n g h ĩa r ằ n g n ư ớ c n h ỏ p h ả i tô n k ín h

n ư ớ c lớ n . C h o n ê n k h i c h i ế n t r a n h , d ẫ u t a c ó đ á n h đ ư ợ c T à u đ i

n ữ a, t h ì r ồ i n h à n à o lê n là m v u a c ũ n g p h ả i t h e o c á i lệ ấ y , m à đ ờ i

nào c ũ n g lấ y đ iề u đ ó là m tự n h iê n v ì r ằ n g t r iề u c ố n g c ũ n g k h ô n g

tổ n h ạ i g ì m ấ y , m à n ư ớ c v ẫ n đ ộ c l ậ p v à l ạ i k h ô n g h a y c ó v i ệ c l ô i

th ô i v ớ i m ộ t n ư ớ c l á n g g i ề n g m ạ n h h ơ n m ì n h . B ở i v ậ y h ễ v u a

n ào lê n n g ô i, c ũ n g c h iế u lệ s a i s ứ T à u c ầ u p h o n g , v à c ứ b a n ă m

sa i sứ s a n g c ố n g m ộ t lầ n .

C á c v u a đờ i n h à N g u y ễ n c ũ n g th e o lệ ấ y , n h ư n g c á c đờ i v u a

trư ớ c t h ì v u a p h ả i r a H à N ộ i m à t i ế p s ứ T à u v à t h ụ p h o n g c h o .

Đ ến đ òi v u a D ự c T ô n g th ì sứ T à u v à o tạ i H u ế p h o n g vư ơ n g cho

n g à i.

Còn n h ữ n g cốn g p h ẩm t h ì c ứ t h e o lệ , m à th ư ờ n g c h ỉ đ ư a

s a n g g ia o c h o q u a n T ổ n g đ ố c L ư õ n g Q u ả n g đ ể đ ệ v ể K in h , c h ứ

không mấy khi sứ ta san g đến Yên K in h . T r o n g đời vua ÜÖC

T ô n g th ì sử c h é p r ằ n g n ă m M ậ u T h ìn ( 18 6 8 ), có ô n g L ê T u ấ n M
tíí, ô n g N g u y ễ n T ư G i ả n í5 t S ffạ ] v à ô n g H o à n g T ị n h Í C Ỉ Ế s a n g s ứ

T àu. N ăm Q u í D ậ u ( 18 7 3 ) , lạ i có c á c ô n g P h a n S ĩ T h ụ c í f i f t ® ,

ôn g H à V ă n K h a i M Ẵ ỈÂ Ỉ, v à ô n g N g u y ễ n T u ĩĩĩiậ: s a n g sứ T à u ,

đ ể b à y tỏ v iệ c đ á n h g iặ c K h á c h ở B ắ c k ỳ .

Từ năm G i á p T u ấ t ( 1 8 7 4 ) t r ỏ đ i , T r i ề u đ ì n h ở H u ế đ ã k ý tờ

h òa ưóc vớ i n ư ớ c P h á p , cô n g n h ậ n nước N a m đ ộ c lậ p , k h ô n g

th ầ n phục nước n ào n ữ a, chứ tro n g b ụ n g v u a Dực Tông vẫn

k h ô n g p h ụ c , c h o n ê n n g à i c ứ th e o lệ c ũ m à t r iề u c ổ n g n ư ớ c T à u ,

có ý m o n g k h i h ữ u s ự , n ư ớ c T à u s a n g g iú p m ìn h B ở i v ậ y n ă m

B ín h T í ( 1 8 7 6 ) v u a D ự c T ô n g s a i ô n g B ù i  n N iê n tứ c là

ông B ù i D ỵ n n , ông L âm H oành v à ô n g L ê C á t t ? cf s a n g

sứ n h à T h a n h . N ă m C a n h T h ìn (18 8 0 ) lạ i s a i c á c ô n g N g u y ễ n

577
T h u ật Ị5 Ũ ỈÊ , T r ầ n K hánh T iế n ÍỊfc&ỉĩ§, N guyễn H oan S È R san

Y ên K in h d â n g b iể u x ư n g t h ầ n v à c á c đ ồ c ố n g p h ẩ m . N ă m sai

T r iề u đ ìn h nhà T hanh s a i Đ ư ờ n g Đ ìn h C am san g Hu

b à n v iệ c b u ô n b á n v à lậ p c u ộ c c h iê u th ư ơ n g c h ủ ý l à đi

t h ô n g t in c h o c h ín h p h ủ T à u b iế t m ọ i v iệ c b ê n n ư ớ c ta .

M ộ t b ê n đ ã h ò a v ớ i n ư ớ c P h á p , n h ậ n t h e o c h í n h lư ợ c n g o ạ

g ia o của nước P h áp m à đ ộ c l ậ p (1), m ộ t b ê n cứ tr iề u cống nưà

T à u , có ý đ ể c ầ u v iệ n , bở i t h ế c h o n ê n c h ín h p h ủ P h á p l ấ y đ iề i

đ ó m à t r á c h T r iề u đ ìn h t a v ậ y .

4. Tĩnh thế nưóc Tàu

X ư a n a y t a v ẫ n c ô n g n h ậ n n ư ớ c T à u là th ư ợ n g q u ố c v à vẫr

p h ả i lệ t r iề u c ố n g . H ễ k h i n à o t r o n g n ư ớ c có v iệ c b iế n l o ạ n VỀ

vẫn trô n g m o n g nước T à u s a n g c ứ u v iệ n . K h ô n g n g ờ từ th ế k j

th ứ X IX trở đ i, t h ế lự c c á c nước b ên  u tây m ạnh lê n , n gư ờ

p h ư ơ n g T â y đ i lư ợ c đ ị a r ấ t n h i ề u , m à t ì n h t h ế n ư ớ c T à u t h ì rấ l

là su y n hư ợ c. N ă m Đ ạ o Q u a n g th ứ 19 ( 18 3 9 ) tứ c là n ă m M irử

M ệ n h th ứ 2 0 b ê n ta , v ì v iệ c c ấ m th u ố c n h a p h iế n ở Q u ả n g Đ ôn ị

t h à n h r a c ó c h iế n tra n h với nước A n h C á t L ợ i. Q u â n nư ớ c Anh

đánh p h á th à n h N in h B a , T h ư ợ n g H ả i,... V u a Đ ạ o Q u a n g phả:

n h ậ n n h ữ n g đ iề u h ò a ư óc n ă m N hâm D ầ n ( 18 4 2 ) là m t ạ i th à n k

N am K in h , n h ư ờ n g đ ảo H ư ơ n g c ả n g ch o nư ớ c A n h v à m ỏ những

th à n h Q uản g C h â u , H ạ M ô n , P h ú c C h â u , N in h B a và Thượng

H ải ra cho n go ại quốc vào buôn bán.

C u ộ c h ò a ưốc ỏ N am K in h đ ịn h x o n g , c á c n ư ớ c n g o ạ i dươn§

v à o b u ô n b á n ở nước T à u v à đ ặ t E n h sự ở Q u ả n g C h â u X in h B a

T h ư ợ n g H ả i...

Đ ến năm H àm P h o n g th ứ 8 ( 18 5 8 ) tứ c là nám T ự Đ ứ c th í

1 1 , nưốc A n h v à nước P h áp k ý tò h ò a ướ c v ớ i n ư ớ c T à u đật sí

(1) Tò hòa ưóc năm Giáp Tuất 1874.

578
t h ầ n ở B ắ c K i n h . Đ o ạ n n ư ớ c T à u r ó đ iề u t r á i ư ớ c, g â y t h à n h v iệ c

c h iế n t r a n h v ớ i h a i n ư ớ c ấ y . Q u â n n ư ó c A n h v à n ư ố c P h á p đ á n h

lấ y H ả i k h ẩ u , r ồ i k é o lê n đ á n h lấ y B ắ c k in h . V u a H à m P h o n g lạ i

p h ả i n h ậ n n h ữ n g đ iề u h ò a ước n ă m C anh Thân ( 18 6 0 ) là m tạ i

T h iê n T â n .

T ừ đ ó n ư ớ c T à u cứ b ị c á c n ư ố c s á c h n h iễ u m ọ i đ iề u v à b ị đ è

n é n n h i ề u c á c h . L ú c ấ y n ư ớ c T à u c h ẳ n g k h á c g ì c á i n h à ló n đ ã

h ẩm n á t s ắ p đ ổ, m à ta v ẫ n k h ô n g tỉn h n g ộ , cứ m ê m ộ n g là nước

ấ y cò n c ư ờ n g t h ịn h , có t h ể g iú p t a đ ư ợ c t r o n g k h i n g u y h iể m . B ở i

v ậ y k h i q u â n n ư ớ c P h á p đ ã l ấ y B ắ c k ỳ r ồ i, n g ư ờ i m ìn h c ò n t r ô n g

cậy ỏ q u â n cứ u v iệ n c ủ a n ư ớ c T à u . P h ư ơ n g n g ô n ta có c â u r ằ n g :

"C h ế t đ u ố i v ớ p h ả i b ọ t" t h ậ t là đ ú n g lắ m . N ế u n g ư ò i T à u có đ ủ

t h ế lự c c ứ u đ ư ợ c t a , t h ì t r ư ớ c h ế t h ọ h ã y c ứ u l ấ y h ọ đ ã . N h ư n g

lú c b ấ y g i ò t ừ v u a quan cho ch í bọn sĩ phu tr o n g n ư ớ c, a i là

người h iể u rõ c á i t ìn h t h ế ấ y ? C h o n ê n k h ô n g n h ữ n g là t a k h ô n g

c h ịu c ả i c á c h c h í n h t h ể c ủ a t a c h o h ợ p t h ờ i m à l ạ i c ò n l à m n h ữ n g

đ iề u n g a n g n g ạ n h đ ể c h o c h ó n g h ỏ n g v i ệ c . Ã y c ũ n g l à c á i v ậ n

nư ớc c h ẳ n g m a y , s o n g n h ữ n g n g ư ờ i đ ư ơ n g lộ lú c ấ y c ũ n g k h ô n g

sao tr á n h được c á i lỗ i c ủ a m ìn h v ậ y .

5. Sự giao thiệp vói nưóc Pháp

T ừ k h i ô n g P h i l a s t r e r a đ i ề u đ ìn h m ọ i v iệ c ở B ắ c k ỳ x o n g r ồ i,

ô n g R h e in a r t r a t h a y ở H à N ộ i, đ ợ i c h o đ ế n n g à y k ý h ò a ư ớ c t h ì

c h iế u m ọ i k h o ả n m à t h i h à n h . Ô n g R h e i n a r t ở đ ư ợ c m ấ y t h á n g ,

rồ i lạ i v ề S à i G ò n , g ia o q u y ề n c h o lụ c q u â n t h iế u - t á D u ja r d in

(L a Đ ă n g ). T h iế u t á có đ e m b in h t h u y ề n g iú p q u a n t a đ i đ á n h

g iặ c ở m ạ n H ả i D ư ơ n g v à Q u ả n g Y ê n .

Đ ế n k h i tờ h ò a ư ó c v à t ờ t h ư ơ n g ư ớ c đ ã k ý x o n g t h ì T n ể u

đ ìn h s a i ô n g N g u y ễ n T ă n g D o ã n ‘b PÌl r a B ắ c k ỳ đ ể c ù n g t h i ế u

tá D u a r d in c h ọ n đ ấ t ở H à N ộ i v à ở N in h H ả i ( H ả i P h ò n g ) đ ể là m

579
d in h là m trạ i cho q u an quân nước P h áp đóng, v à lạ i sa i quan

th ự th ư ợ n g th ư bộ H ộ là ô n g P h ạ m Phú Thứ Eæ r a là m Hải

A n tổ n g đ ố c s u n g c h ứ c tổ n g lý th ư ơ n g c h á n h đ ạ i th ầ n , c ù n g vói

ông N guyễn T ăn g D oãn và ông T rần H i T ăn g bàn đ ịn h v iệ c

th ư ơ n g c h á n h ở B ắ c k ỳ .

T hán g 6 năm Ấ t H ợ i ( 18 7 5 ) c h ín h phủ nước P h áp sa i ông

R h e in a r t s a n g là m khâm s ứ ỏ H u ế , ô n g T r ú c là m B n h sự ở H ải

Phòng, và ông K erg arad ec (K ê la đ íc h ) là m Knh sự ở H à N ộ i.

T r iề u đ ìn h t a s a i ô n g N g u y ễ n T h à n h Ý iĩẵ ẩ S v à o là m lĩn h sự ỏ

S à i G òn.

Ô n g R h e in a rt ở H u ế đ ến th á n g 10 năm B í n h T í ( 1 8 7 6 ) , th ì

c á o b ệ n h x in v ề , ô n g P h ila s t r e r a th a y .

T r i ề u đ ì n h lú c b ấ y g iờ c ũ n g đ ã h i ể u r ằ n g h ễ k h ô n g th e o tâ n

h ọ c th ì k h ô n g tiế n h ó a đư ợ c, ch o n ê n m ớ i đ ịn h c h o n g ư ờ i đi du

học. N ăm M ậ u D ầ n ( 18 7 8 ) b ê n P h á p có m ở h ộ i v ạ n q u ố c đ ấ u xảo

ỏ P a r is , vu a sai ông N guyễn th à n h Ý îÜWHêî. v à ông N guyễn

T ă n g D oãn đem đ ồ đ i đ ấ u x ả o v à c h o n g ư ờ i s a n g h ọ c ỏ T o u lo n .

N hư ng vì năm T â n T Ị ( 1 8 8 1 ) , T r i ề u đ ì n h l ạ i s a i q u a n L ễ bộ

t h ị la n g là Phạm B ín h ỆS‘$ ị san g H ương C ản g đem 12 đ ứ a trẻ

c o n đ i h ọ c ở trư ờ n g A n h C á t L ợ i, r ồ i l ạ i s a i s ứ đ i s a n g T iê m La

và san g T àu m à không cho sứ th ầ n nước Pháp b iế t, bởi v ậ y

c h ín h phủ Pháp lấ y n h ữ n g đ iề u đ ó m à t r á c h T r iề u đ ìn h ỏ H u ế

k h ô n g th e o h ò a ước n ă m G iá p T u ấ t (18 7 4 )

K h i ô n g P h ila s t r e cò n ở H uế, vì ông ấy là m ộ t n gư ờ i côn g

c h ín h v à lạ i có h ọ c c h ữ N h o , c h o n ê n T r iề u đ ìn h t a tr ọ n g đ ã i v à

có đ iề u g ì t r a n g t r ả i c ũ n g cò n d ễ. T ừ n ă m K ỷ M ã o (18 7 9 ) về sau

ông ấy về Pháp r ồ i, sự g ia o th iệ p càng n gày càng khó th ê m :

p h ầ n t h ì v ì n g ư ờ i m ìn h k h ô n g b iế t c á c h g ia o t h iệ p v ớ i n g o ạ i q u ố c

phần th ì c á i q u y ề n lợ i n ư ớ c t a v à nước P h áp lú c b ấ y giờ tương

phản với n h au , cho nên h ai bên không có lò n g tin cậy nhau

t h à n h r a s ự g ia o t h iệ p k h ô n g đ ư ợ c t h â n t h iế t lắ m .

580
 v ả v ề s a u , sự c a i tr ị ở N a m k ỳ đ ã th à n h n ế p , g iặ c g iã đ ã y ê n

c ả ; ỏ b ê n P h á p t h ì t h ế lự c đ ã m ạ n h , v à đ ã c ó n h i ề u n g ư ờ i b à n

đ ến v iệ c b ê n V iễ n đ ô n g n à y v à v iệ c b ả o h ộ ở B ắ c k ỳ . L ạ i n h â n có

nhữ ng nước Ita ly , Ip h a n h o , A n h C á t Lợ i v à H o a K ỳ m u ố n s a n g

th ô n g th ư ơ n g v ớ i n ư ớ c N a m , m à có ý k h ô n g m u ố n c h ịu đ ể q u a n

nước P h á p p h â n x ử n h ữ n g v iệ c c a n t h iệ p đ ế n n g ư ò i n h ữ n g n ư ớ c

ấy. B ở i v ậ y nước P h á p m u ố n lậ p h ẳ n c u ộ c b ả o h ộ đ ể c h o k h ỏ i

m ọi s ự lô i t h ô i, b è n b ỏ lệ đ ặt quan h ải quân k iê m lĩn h chứ c

th ố n g đ ỗ c ở N a m k ỳ , m à s a i q u a n v ă n s a n g s u n g c h ứ c ấ y đ ể t r ù

tín h m ọ i v iệ c .

T h á n g 6 n ă m K ỷ M ã o ( 19 8 7 9 ) , v iê n th ô n g đ ốc m ớ i là ô n g L e

M yre d e V ile r s s a n g n h ậ n c h ứ c ở S à i g ò n v à ô n g R h e in a r t lạ i

s a n g là m k h â m s ứ ở H u ế đ ể t h a y c h o ô n g P h ila s t r e .

ở B ắc K ỳ th ì người P h á p đã ra vào buôn bán, như ng vì

q u a n t a k h ô n g b i ế t lo s ự k h a i h ó a , v i ệ c t h ô n g t h ư ơ n g k h ô n g đ ư ợ c

t i ệ n lợ i, v à ở m ạ n t h ư ợ n g d u t h ì q u â n c ờ đ e n t u y l à m ư ợ n t i ế n g

th e o lệ n h q u a n t a , n h ư n g k ỳ th ự c c h ú n g n ó là m g ì c ũ n g k h ô n g a i

n g ăn c ấ m đư ợ c. B ở i v ậ y , c h ín h p h ủ P h á p m ớ i lấ y n h ữ n g đ iề u đó

m à trá c h q u a n t a v à s a i q u a n đ e m q u â n r a B ắ c k ỳ , lấ y có n ó i r a

m ỏ m a n g sự b u ô n b á n , k ỳ th ự c là r a k in h d o a n h v iệ c ở v ù n g ấ y .

581
 CHƯƠNG XI

QUÂN NƯỚC PHÁP LẤY BAC kỳ

Lổn thứ hai

1. Đại tá Henry Rivière ra Hà Nội

2. Hạ thành Hà Nội lần thứ hai.
3. Việc cầu cứu nước tàu
4. Quăn Pháp lấy Nam Định
5. Đại tá Henri Rivieère chết

1. Đại tá Henry Rivière ra Hà Nội

Cuối năm T ân T ị ( 1 8 8 1 ) (1>, n h â n có h a i ngư ờ i P h á p t ê n là

C o u r t in và V ille r o i được g iấ y th ô n g hành đi lê n V ân N am ,

n h ư n g lê n đ ế n g ầ n L à o K a y , b ị q u â n K h á c h là m n g ă n trở , k h ô n g

đi được. V iê n th ố n g đ ố c L e M y r e d e V ile r s b è n g ử i th ư v ể P h áp ,

n ó i r ằ n g n ư ố c P h á p n ê n d ù n g b i n h lự c m à d ẹ p c h o y ê n đ ấ t B ắ c

kỳ. Sau th á n g 2 n ăm N hâm N g ọ (18 8 2 ) m ộ t m ặ t th ố n g đốc sai

h ả i q u â n đ ạ i t á H e n r y R iv iè r e s ắ p s ử a b in h t h u y ề n ra H à N ộ i;

m ộ t m ặ t v i ế t t h ư c h o H u ế , đ ạ i lư ợ c n ó i r ằ n g : đ ấ t B ắ c k ỳ l o ạ n l ạ c ,

lu ậ t n h à v u a k h ô n g a i th e o . N g ư ờ i P h á p có g iấ y th ô n g h à n h củ a

quan A n N am cấp cho m à đi đ ến đ âu cũ n g bị q u ân K h á c h ngăn

(1) Độc giả h iểu cho rằng những ngày th án g chép trong sách này là theo
ngày th á n g V iệt N am chứ không phải là th eo ngày th án g Tây.

582
trỏ . Ở H uế th ì quan V iệ t N am th ấ t lễ vói quan K hâm sứ

R h e in a rt. V ậ y n ê n n ư ớ c P h á p p h ả i d ù n g c á c h đ ể b ê n h v ự c q u y ề n

lợ i c ủ a n g ư ờ i n ư ớ c P h á p .
Được í t lâ u , đ ạ i t á H e n r i R iv ie r e đ e m h a i c h iế c t à u v à m ấ y

trăm q u â n đ ế n H ả i P h ò n g , r ồ i đ i t à u n h ỏ đ ế n H à N ộ i, đ ó n g ở

Đ ồn T h u ỷ .

2. Hạ thành Hà Nội lổn thứ hai

Q u a n tổ n g đ ố c H à N ộ i b ấ y g iò là ô n g H o à n g D iệ u m i th ấ y

b in h t h u y ề n n ư ớ c P h á p tự n h iê n r a B ắ c K ỳ , lấ y là m nghi kỵ

lắ m , t u y c ó s a i q u a n t u ầ n p h ủ H o à n g H ữ u X ứ n g I f ' f i W r a tiế p

đ ã i tử tế , n h ư n g t r o n g b ụ n g v ẫ n lo c h o n ê n m ới sa i sử a dọn

th à n h t r ì đ ể p h ò n g b ị. Đ ạ i t á H e n r i R iv ie r e v à o t h à n h t h ấ y v ậ y

có ý k h ô n g b ằ n g l ò n g , b è n q u y ế t đ ị n h đ á n h t h à n h .

S á n g 5 g iờ n g à y m ồng 8 th á n g 3 n ăm N hâm N g ọ (18 8 2 )

q u an tổ n g đ ốc tiế p được tờ t ố i h ậ u th ư củ a đ ạ i tá h ẹn cho đ ến 8

g iờ p h ả i g i ả i b i n h , v à c á c q u a n v õ V i ệ t N a m p h ả i r a đ ợ i lệ n h ở

Đ ồ n T h u ỷ . Đ ú n g 8 g iờ t h ì q u â n P h á p k h ở i s ự đ á n h t h à n h , 1 1 g iò

th ì t h à n h đ ổ . Ô n g H o à n g D iệ u t r è o lê n c â y t h ắ t c ổ m à tự t ậ n ,

còn c á c q u a n t h ì b ỏ c h ạ y c ả .

L ú c tiế p đ ư ợ c th ư c ủ a đ ạ i tá , t h ì ô n g H o à n g D iệ u có s a i á n

s á t sứ là T ô n T h ấ t B á r a th ư ơ n g th u y ế t. Ô n g T ô n T h ấ t

B á ỏ trê n th à n h b ỏ th a n g trè o x u ô n g v ừ a xo n g , th ì q u â n P h á p

b ắn sú n g v à o th à n h , ô n g ấ y bỏ trô n m ấ t. Đ ế n k h i h ạ được th à n h

r ồ i , đ ạ i t á s a i t ì m ô n g T ô n T h ấ t B á v ề q u y ề n l ĩ n h m ọ i v i ệ c (1>

V u a D ự c T ô n g đ ư ợ c tin th à n h H à N ộ i t h ấ t t h ủ , b è n x u ố n g

c h i ế u t r u y ề n c h o q u a n K i n h lư ợ c c h á n h p h ó s ứ l à ô n g N g u y ễ n

C h í n h ßrtJỊ& v à B ù i  n N i ê n n s ^ đ e m b in h lu i v ề m ặ t M ỹ Đ ứ c

(1) Về sau có bài Chính khí ca nói về việc quan ta giữ thành Hà Nội lúc
bấy giờ, và ai hay ai dở cũng chép rõ ràng. Bài ca ấy không biết ai làm.

583
đ ể c ù n g v ớ i H o à n g K ế V iê m jệỉ&ịịí tìm c á c h c h ố n g g iữ . N h ư n g

quan khâm sứ R h e in a rt san g th ư ơ n g th u y ết rán g v iệ c đánh

th à n h H à N ội không p h ả i là chủ ý của nước P h á p , v à x in sai

quan ra g iữ lấ y t h à n h t r ì. T r iề u đ ìn h b è n s a i q u a n nguyên Hà

N in h tổ n g đ ố c là T r ầ n Đ ìn h T ú c là m khâm s a i đ ạ i th ẩ n ,

q u a n t ĩn h b iê n p h ó sứ là N g u y ễ n H ữ u Đ ộ là m p h ó khâm

s a i , r a H à N ộ i đ ể c ù n g v ớ i đ ạ i s ứ H e n r i R i v i e r e t h u x ế p m ọ i v iệ c .

Đ ạ i t á t r ả th à n h H à N ộ i lạ i ch o q u a n ta , n h ư n g v ẫ n đ ó n g q u ân ỏ

t r o n g h à n h c u n g . H a i b ê n th ư ơ n g n g h ị m ã i. Đ ạ i t á đ ò i 4 k h o ản :

1- nưốc N am phải nhận nước Pháp bảo hộ; 2- phải nhường

t h à n h t h ị H à N ộ i c h o n ư ớ c P h á p ; 3 - đ ặ t th ư ơ n g c h á n h ỏ B ắ c kỳ;

4 - s ử a l ạ i v i ệ c t h ư ơ n g c h á n h ở c á c n ơ i, v à g i a o q u y ề n c h o n gư ờ i

P h áp cai quản.

B ọn ôn g T rần Đ i n h T ú c đ ệ n h ữ n g k h o ả n ấ y v ề K i n h . T r iể u

đ ìn h h ộ i n g h ị, c á c q u a n c ó n h iề u n g ư ờ i n ó i r ằ n g : N ư ố c t a tro n g

c ò n c ó L ư u V ĩ n h P h ú c l Ị l á t í i , n g o à i c ò n c ó n ư ớ c T à u , l ẽ n à o lạ i

b ó t a y m à c h ậ u . B è n t r ả lờ i k h ô n g c h ị u .

Đ ến th á n g 10 th ì ô n g T rầ n Đ ìn h T ú c v ể H u ế , ô n g N g u y ễ n

H ữ u Đ ộ ở lạ i là m H à N in h tổ n g đ ốc.

3. V iệ c Cầu cứu nưỏc Tàu

T r i ề u đ ì n h t a b ấ y g iờ n g h i n ư ớ c P h á p c ó ý c h i ế m đ o ạ t , v à lạ i

tư ở n g r ằ n g nưóc T àu có th ể b ê n h v ự c đ ư ợ c m ìn h , c h o n ê n m ới

sai ông P hạm T h ậ n D u ậ t Ệ S t íìS s a n g T h iê n T ầ n c ầ u cứ u . C h ẩ n g

qua là n g ư ồ i m ìn h h a y có tín h ỷ lạ i, c h o nên m ới đi kêu cầu

n g ư ờ i t a , ch ớ k h ô n g b iế t r ằ n g người T à u g iữ nước T à u không

xo n g còn đi cứ u a i đư ợ c. T u y v ậ y , k h ô n g n h ữ n g là Tàu không

c ứ u đ ư ợ c m ìn h m à lạ i cò n m u ố n n h â n d ịp đ ể m ư ợ n tiế n g sa n g

lấ y n ư ớ c m ìn h . X e m n h ư k h i th à n h H à N ộ i t h ấ t th ủ , q u a n tổ n g

đốc Lư ỡ n g Q u ản g là T rư ơ n g T h ụ T hanh là m m ậ t sớ v ề

584
t â u v ó i v u a n h à T h a n h , đ ạ i lư ợ c n ó i r ằ n g : " N ư ớ c N a m v à nước

T à u t iế p g i á p v ớ i n h a u m à t h ế lự c n ư ớ c N a m t h ậ t là s u y h è n ,

k h ô n g có t h ể tự c h ủ đư ợ c n ữ a , v ậ y t a n ê n m ư ợ n t iế n g s a n g đ á n h

g iặ c m à đ ó n g g iữ c á c t ỉn h ở th ư ợ n g d u . Đ ợ i k h i c ó b iế n t h ì t a

c h iế m l ấ y n h ữ n g t ỉn h ố p h í a B ắ c s ô n g H ồ n g H à " . B ở i v ậ y t r iề u

đ ìn h n h à T h a n h m ó i s a i T ạ K i n h B ư u WÇ&M, Đường cản h Tùng

fêîMtë đ e m q u â n s a n g đ ó n g ở B ắ c N in h v à ở S ơ n T â y , s a u lạ i s a i

q u a n b ố c h ín h Q uảng T ầy là Từ D iê n H úc 4ẾỈỄM đem quân

s a n g tiế p ứ n g .

4. Quân Pháp lấy Nam Định

C h ín h phủ Pháp trư ớ c c ũ n g m uốn th u xếp dần dần cho

x o n g v iệ c b ả o h ộ ở n ư ố c N a m , v à c h o k h ở i sự c h iế n t r a n h , n h ư n g

sa u th ấ y T r iề u đ ìn h ở H u ế k h ô n g c h ịu , lạ i t h ấ y có q u â n T à u

s a n g đ ó n g ở c á c tỉn h , b è n m ộ t m ặ t s a i ô n g C h a r le s T h o m so n

s a n g là m th ố n g đ ố c N a m K ỳ , đ ể t h a y ch o ô n g L e M y r e d e V ile r s

v ề P h á p ; m ộ t m ặ t tiế p q u â n r a c h o đ ạ i t á H e n r i R iv ie r e v à t r iệ u

q u an k h â m sứ R h e in a r t ở H u ế v ề .

N g u y ê n trư ớ c đ ạ i t á H e n r i R iv e r e ỏ H à N ộ i c h ỉ có đ ộ 4 0 0

lín h , s a u lạ i tiế p được 750 người n ữ a, đ ại tá bèn để đại uý

B e r t h e d e V i l l e r s v ớ i 4 0 0 q u â n ỏ l ạ i g iữ H à N ộ i, c ò n b a o n h iê u

đem đ án h N a m Đ ịn h . N g à y 2 8 t h á n g 2 n ă m Q u ý M ù i ( 18 8 3 ),

th ì q u â n Pháp khởi đánh th à n h . Đ á n h từ sán g đến trư a th ì

q u â n P h á p v à o t h à n h ; q u a n tổ n g đ ố c V ũ T r ọ n g B ìn h bỏ

c h ạ y , q u a n đ ể đ ố c L ê V ă n Đ iế m tử t r ậ n , q u a n á n s á t sứ H ồ B á

Ô n b ị th ư ơ n g .

5. Đại tá Henri Riviere chết

Q u a n t a t h ấ y q u â n P h á p t iế n b in h , v à lạ i c ậ y có q u â n T à u

sa n g cứ u, b è n q u y ê t ý đổi th ế h ò a ra th ế công. M ột m ặ t q u an

585
 tổ n g đốc B ắ c N in h là T rư ơ n g Q u a n Đ ản c ù n g vớ i quan

p h ó k i n h lư ợ c B ù i  n N i ê n b in h v ể đ ó n g ờ G iố c G ạ c h ,

th u ộ c h u y ệ n G ia L â m c h ự c s a n g đ á n h H à N ô ị. Đ ạ i u ý B e r t h e de

V ille r s đ e m q u â n ở H à N ộ i s a n g đ á n h đ u ổ i, q u a n quân p h ả i lu i

v ề p h ía B ắ c N in h . M ộ t m ặ t q u a n t iế t c h ế H o à n g K ế V iê m

s a i L ư u V ĩn h P h ú c fj7 ÌC ? i là m tiê n phon g đem q u ân vê đóng ỏ

p h ủ H o ài Đ ứ c, đ ể đ án h q u ân P h áp .

Đ ạ i t á H e n r i R iv ie r e lấ y x o n g N a m Đ ịn h r ồ i v ề H à N ộ i th ấ y

q u â n t a v à q u â n cờ đ e n s ắ p đ ế n đ á n h , b è n t r u y ề n l ệ n h t i ế n b in h

lê n đánh m ặt phủ H o à i Đ ứ c. S á n g hôm 13 th á n g 4 t h ì đ ạ i tá

đem 500 quân ra đánh ỏ m ạn c ầ u G i ấ y , b ị q u â n cờ đ e n p h ụ c ở

c h u n g q u a n h đ ổ r a đ á n h , q u â n P h á p c h ế t v à b ị th ư ơ n g n o n 10 0

n g ư ờ i. Đ ạ i t á H e n r i R i v ie r e tử t r ậ n , đ ạ i u ý B e r t h e d e V ille r s bị

th ư ơ n g n ặ n g .

ở S à i G ò n đ ư ợ c t i n đ ạ i t á H e n r i R i v i e r e c h ế t , v i ê n t h ố n g đốc

T h om so n liề n đ iệ n v ề c h o c h ín h p h ủ Pháp b i ế t . L ú c b ấ y g iò ở

P a r is , h ạ n g h ị v iệ n c ò n đ a n g d o d ự v ề v iệ c đ á n h lấ y B ắ c K ỳ . K h i

tiế p đ ư ợ c đ iệ n b á o ở S à i G ò n v ề , n g h ị v iệ n liề n c h o c h ín h p h ủ

t r í c h r a 5 t r i ệ u r ư ỡ i p h ậ t l ă n g đ ể c h i t i ê u v ề v i ệ c b i n h p h í , v à lạ i

th u ậ n ch o m ộ t v iê n quan văn là m o a i q u y ề n , s a n g k in h lý m ọi

v iệ c ở B ắ c K ỳ .

C h ín h p h ủ P h á p liề n đ iệ n s a n g t r u y ề n c h o lụ c q u â n th iế u

tư ớ n g B o u e t ở N a m k ỳ r a th ô n g đốc q u â n ở B ắ c K ỳ , s a i h ả i quân

t h iế u tư ớ n g C o u r b e t đ e m m ộ t đ ộ i c h iế n t h u y ề n s a n g tiế p ứ n g và

lạ i cử ôn g H arm an đ là sứ th ầ n Pháp ở T iê m L a ra là m to à n

quyền.

N g à y m ồ n g 3 t h á n g 5 , th ì th iế u tư ớ n g B o u e t đ e m 2 0 0 lín h

t â y , 3 0 0 lín h t ậ p r a đ ế n H ả i P h ò n g . L ậ p tứ c t h iế u tư ớ n g s ử a s a n g

sự chông g iữ ở H à N ội và ở N am Đ ịn h , và lạ i cho G eo rg e s

V la v ia n o s (ô n g K iề u ) là n gư ờ i th e o Đ ồ P h ổ N g h ĩa n gàv trư ớ c
đ ư ợ c p h é p m ộ lín h cờ v à n g đ i là m tiề n q u â n .

586
 Q uân ta đem quân về đánh quân Pháp ở H à N ộ i, ỏ H ả i

’h ò n g v à ỏ N a m Đ ịn h , n h ư n g c h ỗ n à o c ũ n g t h ế t b ạ i.

Q u a n t a b ấ y g iờ k h ô n g c ó t h ố n g n h ấ t , a i đ ứ n g l ê n m ộ đ ư ợ c

lă m b a t r ă m n g ư ờ i, c h o m a n g g ư ơ m m a n g g i á o đ i đ á n h , h ễ p h ả i

tộ v à i b a p h á t đ ạ n t r á i p h á t h ì x ô đ ẩ y n h a u m à c h ạ y ; c ò n q u â n

ủ a n h à v u a th ì k h ô n g có lu y ệ n tậ p , s ú n g đ ạ i b á c to à n là s ú n g cổ,

lú n g t a y t h ì í t v à x ấ u . N h ư t h ế t h ì c h ố n g l à m s a o đ ư ợ c v ố i q u â n

3h á p là quân đã quen đánh trận và lạ i có đ ủ s ú n g ố n g tin h

ìh u ệ ?

B ấ y g iờ c u ộ c h ò a đ ổ i r a c u ộ c c h iế n , s u ý p h ủ ỏ S à i G ò n đ u ổ i

[u a n lĩn h s ự V iệ t N a m là ô n g N g u y ễ n T h à n h Ý iŨ lẩ iS v ề H u ế.

[V o n g k h i v i ệ c n ư ớ c đ a n g r ố i c ả l ê n n h ư t h ế , t h ì v u a D ự c T ô n g

n ấ t.

N g à i m ất n g à y 6 th á n g 6 n ă m Q u ý M ù i 18 8 3 ), trị v ì được 36

lă m , t h ọ 5 5 t u ổ i, m i ế u h i ệ u l à D ự c T ô n g A nh H oàng Đ ế

lĩ

587
 C H Ư Ơ N G X II

CUỘC BẢO HỘ CỦA NƯỚC PHÁP

1. Sự phế lập ở Huế: vua Hiệp Hòa.
2. Quân Pháp lấy cửa Thuận An.
3. Hòa ước năm Quý Mùi (1883)
4. Việc ở Bắc kỳ
5. Vua Hiệp Hòa bị giết.
6. Vua Kiến Phúc
7 . Sự đánh lấy các tỉnh ở Bắc Kỳ.

8. Lấy tinh Sơn Tây.

9. Lấy thành Bắc Ninh
10. Lấy Hưng Hóa
11. Lấy Tuyên Quang
12. Hòa ước Fournier
13. Hòa ước Patenôtre tháng 6 năm Giáp Thản
14. Việc triều chính ở Huế
15. Vua Hàm Nghi

1. Sự phế lộp ỏ Huế: Vua hiệp hòa

B ản tr iề u nhà N guyễn tru y ề n ngôi đến hết đời v u a Dực

T ô n g th ì m ấ t q u y ề n tự c h ủ . N ư ớ c N a m từ đó th u ộ c v ể nư ớ c P h á p

b ả o h ộ . N g h ĩ a l à n g ô i n h à v u a t u y v ẫ n c ò n , n h ư n g q u v ề n c h ín h

t r ị p h ả i th e o c h ín h p h ủ b ả o h ộ x ế p đ ặ t.

588
 A y c ũ n g v ì th ờ i đ ạ i b iế n đ ổ i m à n g ư ờ i m ìn h k h ô n g b iế t b iế n
đ ổ i, c h o n ê n n ư ớ c m ì n h m ớ i t h à n h r a s u y đ ồ i . v ả lú c ấ y ở n g o à i

B ắ c k ỳ t h ì r ố i lo ạ n , ở tr o n g T r iề u t h ì q u y ề n t h ầ n c h u y ê n c h ế , bở i

v ậ y c h o n ê n lạ i s in h r a lắ m v iệ c k h ó k h ă n .®

V u a D ự c T ô n g k h ô n g c ó c o n , n u ô i 3 n g ư ờ i c h á u là m c o n n u ô i:

trư ở n g là ô n g D ụ c Đ ứ c W ỉề(2>, p h o n g T h ụ y q u ố c c ô n g th ứ

là ô n g C h á n h M ô n g lEH, p h o n g K i ê n G i a n g q u ậ n c ô n g
p b a là ô n g D ư õ n g T h iệ n # # K h i n g à i s ắ p m ấ t, có đ ể d i c h iế u n ó i

rằn g : đ ứ c tín h ô n g D ụ c Đ ứ c k h ô n g đ á n g là m vua, m à ý ngài

m u ố n lậ p ô n g D ư ỡ n g T h iệ n , n h ư n g v ì ô n g ấ y c ò n b é , m à v iệ c

nước c ầ n p h ả i c ó v u a lớ n t u ổ i, c h o n ê n p h ả i l ậ p c o n t r ư ở n g . N g à i

lạ i c h o T r ầ n T i ễ n T h à n h K i Ề I S , N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g I v à

Tôn T h ấ t T h u y ế t là m p h ụ c h ín h .

Đ ược b a n g à y th ì N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g v à T ôn T h ấ t T h u y ế t

đ ổ i tờ d i c h i ế u , b ỏ ô n g D ụ c Đ ứ c m à l ậ p e m v u a D ự c T ô n g l à L ạ n g

Q uốc C ô n g lê n là m v u a . T r iề u t h ầ n ngơ n g ác, k h ô n g a i

d á m n ó i g ì, c h ỉ c ó q u a n n g ự s ử P h a n Đ ìn h P h ù n g Í S S 3 Ề đứng

d ậ y c a n r ằ n g : "T ự q u â n c h ư a có tộ i g ì m à là m sự p h ế lậ p n h ư th ế ,

th ì s a o p h ả i lẽ " . N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g v à T ô n T h ấ t T h u y ế t t r u y ề n

đ em b ắ t g ia m ô n g P h a n Đ ìn h P h ù n g , r ồ i c á c h c h ứ c đ u ổ i v ề .

L ạ n g Q uốc C ông, h ú y H ồn g D ật lê n là m v u a , đ ặ t n iê n

h iệ u l à H iệ p H ò a iĩẵ ín C ò n ô n g D ụ c Đ ứ c t h ì đ e m g ia m ỏ D ụ c Đ ứ c

g iả n g đ ư ờ n g 18 iẾ °

(1) N hững chuyện ở trong Triều lúc bấy giò, phần nhiều là lấy ở quyển
"Hạnh Thục ca cùa Lễ tân Nguyễn Nhược Thị ílã lS Ẽ g K (Tân Việt
cũng đã xuất bản). Bà ấy là một người cung phi của vua Dực Tông sau lại làm
thư ký cho bà Từ Dụ, cho nên những việc trong Triều bà ấy biết được rõ.
(2) Dục Đức, Chánh Mông, Dưỡng Thiện là tên nhà học của những ông
Hoàng con nuôi vua Dực Tông gọi là Dục Đức đưòng, Chánh Mòng đường...
Lúc các óng Hoàng ây chưa được phong thì người ta cứ lấy tên nhà học mà gọi.

589
2. Quân Pháp lấy cửa Thuận An
V u a H iệ p H ò a v ừ a lậ p x o n g , t h ì v iê n T o à n q u y ể n m ớ i là ôn g

H arm an đ đ ế n H ả i P h ò n g , r ồ i h ộ i h ả i q u â n th iế u tư ớ n g C o u rb e t

v à lụ c q u â n t h iế u tư ó n g B o u e t , đ ể b à n đ ịn h m ọ i v iệ c .

Đ ịn h m ộ t m ặ t th ì t h iế u tư ớ n g B o u e t đ e m q u â n lê n đ á n h lấ y

đồn phủ H o à i, m ộ t m ặ t t h ì t h iế u tư ớ n g C o u rb et đem tà u vào

đ á n h lấ y c ử a T h u ậ n A n , đ ể b ắ t t r iề u đ ìn h p h ả i n h ậ n n ư ớ c P h á p

bảo hộ.

N g à y 1 2 t h á n g 7 , t h iế u tư ớ n g B o u e t lê n đ á n h q u â n cò đ en ờ

m ạ n l à n g V ò n g . H a i b ê n đ á n h n h a u n o n b a n g à y tr ờ i. S a u q u â n

c ò đ e n p h ả i l ù i l ê n đ ó n g ở đ ồ n P h ù n g . N h ư n g v ì lú c b ấ y g iờ nước

lũ lê n to , đ ê v õ c h o n ê n q u â n P h á p k h ô n g t iế n lê n đ ư ợ c.

N g à y 1 6 , lụ c q u â n t r u n g t á B r i o n v a l ở H ả i P h ò n g đ e m q u â n

lê n lấ y t h à n h H ả i D ư ơ n g .

Q uân Pháp tu y th ắ n g , n h ư n g q u â n cờ đ e n còn m ạ n h , nên

c h i th iế u tư ớ n g B o u e t p h ả i đ iệ n về P a r is x in th ê m quân tiế p

ứng.

T r o n g k h i lụ c q u â n th iế u tư ó n g B o u e t tiế n quân đ á n h tạ i

B ắc k ỳ, th ì h ả i q u ân th iế u tư ớ n g C o u r b e t c ù n g v ớ i v iê n T oàn

quyền H arm an d đem tà u vào đ á n h c ử a T h u ậ n A n , từ n g à y 15

đ ế n 1 8 t h á n g b ả y t h ì t h à n h T r ấ n H ả i vỡ . Q u a n t r ấ n t h à n h là L ê

S ĩ iễ tb , L ê C huẩn I ? ® tử trậ n , L â m H oành T rần Thúc

N h ẫn M.iĩLW] t h ì n h ả y x u ố n g s ô n g tự tử .

3. Hòa ưdc nàm Quí Mủi (1883)

T r iề u đ ìn h t h ấ y sự n g u y c ấ p , liề n s a i q u a n r a x in h ò a . V iê n

T o à n q u y ề n H a r m a n d b ắ t q u a n t a p h ả i g iả i b in h c ả m ọi nơi, rồ i

c ù n g v ớ i ô n g D e C h a m p e a u x lê n H u ế đ ể n g h ị h ò a . T r iề u đ ìn h s a i

q u a n H iệ p b iệ n h ư u t r í là T r ầ n Đ ìn h T ú c là m K hám sai

to à n q u y ề n , v à N g u y ễ n T rọ n g H ợp I5t'í41'ê ' là m phó, để c ù n g VỚI

q u a n P h á p h ộ i n g h ị.

590
 N gày 23 th á n g 7 th ì tò hòa ước lậ p xong, có chữ ông
H arm an đ , ông De C ham peaux, ông T rần Đ ìn h Túc và ông
N gu yễn T rọ n g H ợp cù n g k ý.
T ờ h ò a ước ấ y có 2 7 k h o ả n : K h o ả n th ứ n h ấ t n ó i r ằ n g : N ư ớ c

N a m c h ịu n h ậ n n ư ố c P h á p b ả o h ộ , có v iệ c g ì g ia o t h iệ p v ố i n g o ạ i

quốc, th ì p h ả i d o n ư ố c P h á p c h ủ trư ơ n g . K h o ả n th ứ h a i: tỉn h

B ìn h T h u ậ n th u ộ c v ề N a m K ỳ . K h o ả n th ứ b a : Q u â n P h á p đ ó n g

g iữ ở n ú i đ è o N g a n g v à ở T h u ậ n A n . K h o ả n t h ứ s á u : T ừ t ỉ n h

K h á n h H ò a r a đ ế n đ èo N g a n g t h ì q u y ể n c a i t r ị th u ộ c v ề T r iề u

đ ìn h .

N h ư n g k h o ả n s a u n ó i r ằ n g v iê n k h â m sứ ở H u ế được q u y ể n

tự d o r a v à o y ế t k i ế n n h à v u a . C ò n đ ấ t B ắ c K ỳ k ể t ừ đ è o N g a n g

t r ỏ r a t h ì n ư ớ c P h á p đ ặ t c ô n g s ứ (1) ở c á c t ỉ n h đ ể k i ể m so át công

v iệ c c ủ a q u a n V i ệ t N a m . N h ư n g n g ư ờ i P h á p k h ô n g d ự v à o v iệ c

cai trị ỏ tro n g h ạ t.

T ờ h ò a ước ấ y k ý x o n g , g ử i v ề P a r is đ ể c h ín h p h ủ d u y ệ t y ,

rồ i m ớ i h ỗ g ia o , n g h ĩa là m ó i t u y ê n c á o c h o th iê n h ạ b iế t. Ô n g

De C ham peaux ở lạ i H uế là m khâm sứ , v iê n T oàn quyền

H a rm a n d r a B ắ c k ỳ đ ể k in h lý v iệ c đ á n h d ẹ p .

4. Việc ỏ Bắc kỳ
T r iề u đ ĩn h ở H u ế n h ậ n h ò a ư ớ c x o n g r ồ i, s a i q u a n L ạ i b ộ

T h ư ợ n g th ư ỏ N g u y ễ n T r ọ n g H ợ p là m khâm s a i đ ại th ầ n , q u an

C ôn g bộ T h ư ợ n g T h ư T rầ n V ăn C huẩn ß tü H v à q u an L ạ i bộ

th a m tri H ồ n g P h ì là m p h ó k h â m s a i, r a B ắ c k ỳ đ ể c ù n g vớ i

v iê n T o à n q u y ề n H a r m a n d h iể u d ụ n h â n d â n v à b ã i q u â n th ứ ở

c á c n ơ i.

B ấ y g iờ ở B ắ c k ỳ c ó q u a n n h à T h a n h l à Đ ư ờ n g c ả n h T ù n g

(1) Résident tức là lưu trú quan, nhưng bấy giò ta chưa quen dùng chữ
ấy, và nhân có chũ consul cho nên mới dùng chữ công sứ.

591
 đ ó n g ở S ơ n T â y , T ừ D iê n H ú c đ ó n g ỏ B ắ c N i n h , lạ i

c ó q u â n cờ đ e n c ủ a L ư u V ĩ n h P h ú c IH ặ§ dóng ờ đ ồ n Phùng.

T r iề u đ ìn h tu y có c h i r a tru y ề n cho q u an ta p h ả i rú t quân

v ề H u ế , n h ư n g q u a n ta cò n có n h iề u n gư ờ i m u ố n ỷ n ư ớ c T à u m à

c h ố n g g iữ v ớ i q u â n P h áp , cho n ên k h ô n g a i p h ụ n g c h i. Bời vậy

c u ộ c c h iế n t r a n h ở B ắ c k ỳ m à k h ô n g x o n g đư ợ c.

5. Vua Hiệp Hòa bị giết.

ở tro n g H u ế th ì v u a H iệ p H ò a c ũ n g m u ố n n h ờ c h ín h sách
bảo hộ để cho yên ngôi vu a, nhưng các quan có n h iể u người
k h ô n g c h ịu , v à lạ i t h ấ y N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g v à T ô n T h ấ t T h u y ế t

chuyên chế th á i quá, m uốn dùng k ế m à trừ bò đ i, bèn đổi

N guyễn V ăn Tường san g là m b in h bộ th ư ợ n g th ư , Tôn T hất

T u y ế t là m l ạ i lộ t h ư ợ n g t h ư , đ ể b ớ t b i n h quyền của Tôn T hất

T h u y ế t.

H a i người th ấ y vua có lò n g n g h i, sợ đ ể lâ u th à n h v ạ , bèn

v à o tâ u với b à T ừ D ụ T h á i h ậ u để lậ p ô n g D ư d n g T h iệ n

u m là c o n n u ô i th ứ b a v u a D ự c T ô n g , r ồ i b ắ t v u a H iệ p H ò a đem

r a p h ủ ô n g D ự c Đ ứ c c h o u ố n g t h u ố c đ ộ c c h ế t . V u a H i ệ p H ò a là m

v u a đ ư ợ c h ơ n 4 th á n g , sử g ọ i là p h ế đ ế ..........................

N guyễn V ăn Tường và T ô n T h ấ t T h u y ế t đ ã g iế t v u a H iệ p

H òa rồ i , lạ i th ấ y quan phụ c h ín h T rần T iế n T hành Ĩ&MM

k h ô n g th e o ý m ìn h , c ũ n g s a i n g ư ờ i g iế t n ố t.

6. Vua Kiến Phúc

N gày m ồng 7 th á n g 10 năm Q uý M ù i (18 8 3 ), ôn g D ưỡng

T h iệ n , h u ý là Ư n g Đ ă n g M ễ lê n n g ô i là m v u a , đ ặ t n iê n h iệ u là
K iế n Phúc B ấy g iờ ngài m ớ i có 15 tu ổ i, v iệ c gi cũng ờ

N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g v à T ô n T h ấ t T h u y ế t q u y ế t đ ịn h cả.
ở B ắ c K ỳ th ì H o à n g K ế V iê m còn đ ó n g tạ i Sơ n T â y

592
T rư ơ n g Q u a n g Đ ả n ịa y tịt. c ò n đ ó n g t ạ i B ắ c N in h , c ù n g v ớ i q u â n

T à u c h ố n g g iữ quân P h á p . V iê n K hâm sứ ở H u ế lấ y đ iề u đó

trá c h T r iề u đ ìn h . T r iề u đ ìn h lạ i có d ụ r a t r u y ề n c h o H o à n g K ế

V iê m v à T r ư ơ n g Q u a n g Đ ả n g p h ả i v ề K i n h .

C á c q u a n b ấ y g iò c ũ n g c ó ô n g v ề , c ũ n g có ô n g n ộ p ấ n trả

T r iề u đ ìn h , r ồ i h o ặ c đ i c h i ê u m ộ n h ữ n g n g h ĩ a d ũ n g , h o ặ c đ i t h e o

q u a n n h à T h a n h , đ ể c h ố n g n h a u v ớ i q u â n P h á p . B ấ y g iờ c ó q u a n

đề đ ốc N a m Đ ịn h là T ạ H iệ n IU 5 I lã n h c h ứ c đ ề đ ố c c ủ a T à u , v à

quan á n s á t sứ Phạm V ụ M ân Ệ a ỉll& v à quan tri p h ủ K iế n

Xương H o à n g V ă n H òe b ỏ c h ứ c m à đ i; q u a n tán tư ơ n g

quân v ụ ở Sơ n T â y là N guyễn T h iệ n T h u ậ t ^ c # ầ ft b ỏ về H ải

D ương, đ i m ộ q u â n đ ể c h ô n g v ớ i q u â n P h á p .

7. Sự đánh lổy c á c tỉnh ỏ Bắc Kỳ

V iê n to à n q u y ề n H a r m a n d r a B ắ c K ỳ s ử a s a n g s ự c a i tr ị, lậ p

ra n h ữ n g đ ộ i lín h t u ầ n c ả n h , tụ c g ọ i là lín h k h ố x a n h , đ ể p h ò n g

g iữ c á c n ơ i, v à b ã i l í n h c ờ v à n g c ủ a t h i ế u t ư ớ n g B o u e t đ ã c h o m ộ

được m ấ y t r ă m , v ì n h ữ n g l í n h ấ y h a y c ư ớ p p h á d â n g i a n . N h ư n g v ì

v iê n t o à n q u y ề n x â m v à o q u y ề n q u a n b in h , c h o n ê n t h iế u tư ớ n g

B o u e t lấ y là m b ấ t b ìn h .

N g à y m ồ n g m ộ t t h á n g 8 , t h i ế u tư ớ n g đ e m q u â n lê n đ á n h cờ

đen ở đ ồ n P h ù n g . H a i b ê n đ á n h n h a u r ấ t d ữ . Q u â n cờ đ e n t u y

p h ả i lu i, n h ư n g c h ư a th ự c th u a . T h iế u tư ớ n g th ấ y đánh g iặ c

chư a được v à lạ i có ý b ấ t h ò a vớ i v iê n to à n q u y ề n , b è n x in v ề

P h á p , g ia o b in h q u y ề n lạ i c h o lụ c q u â n đ ạ i t á B ic h o t .

Đ ư ợ c ít lâ u , có q u â n tiế p ở S à i G ò n r a , đ ạ i t á B ic h o t b è n v à o

lấ y t ỉn h N in h B ìn h .

8. Lây Son Tây

N g à y 2 5 t h á n g 9, c h ín h p h ủ P h á p đ iệ n s a n g c h o h ả i q u â n

593
th iế u tư ớ n g C o u rb et là m th ố n g đốc q u ân vụ, k iê m c h ứ c to à n

q u y ể n ở B ắ c K ỳ . V iê n n g u y ê n to à n q u y ể n H a r m a n d x in vê Pháp.

T ừ đ ó v i ệ c b i n h n h u n g , v iệ c c a i t r ị v à v iệ c g ia o t h iệ p , ỏ cẳ

ta y th iế u tư ớ n g C o u rb et. T ro n g k h i th iế u tư ớ n g cò n phải sủa

san g m ọ i v iệ c và đợi q u ân tiế p ở Pháp san g th ì q u an ta đem

quân về đánh H ả i D ư ơng, đốt p h á cả p h ố xá. Q u ần P h á p nghi

tỉn h th ầ n th ô n g v ớ i V ă n T h â n , b è n b ắ t đ ầ y v à o C ô n L ô n .

Đ ế k h i th iế u tư ớ n g tiế p được q u ân ỏ bên Pháp s a n g , Bố

q u â n P h á p ở B ắ c K ỳ b ấ y g iờ đ ư ợ c h ơ n 9 .0 0 0 n g ư ờ i, t h i ế u tư ớ n g

c h ia r a là m h a i đạo, đem c ả th u ỷ b ộ tiế n lê n đánh th à n h Sơn

T â y . Đ á n h t ừ s á n g n g à y 1 3 đ ế n h ế t n g à y 1 6 m ớ i h ạ đ ư ợ c th à n h .

Q u â n c ò đ e n c h ố n g g i ữ h ă n g l ắ m , n h ư n g q u â n T à u v à q u â n ta

th ấ y sú n g củ a P háp bắn lê n m ạnh quá, đểu bỏ th à n h r ú t lê n

m ạn ngư ợ c, quân cò đen cũn g phải chạy th e o . T r ậ n ấy quân

P h á p b ị 8 3 n g ư ờ i tử t r ậ n v à 3 1 9 n g ư ờ i b ị th ư ơ n g .

9. Lây thành Bắc Ninh

Q u â n P h á p tu y đ ã lấ y được S ơ n T â y , n h ư n g q u â n tà u càng

n g à y c à n g s a n g đ ô n g , t h iế u tư ớ n g p h ả i có q u â n tiế p th ê m m ớ i đi

đ á n h chỗ k h á c. B ê n P h á p l ạ i s a i m ộ t lữ đ o à n MM san g B ắc Kỳ

v à s a i lụ c q u â n t r u n g tư ớ n g M illo t s a n g là m th ố n g đ ốc q u ân vụ

t h a y c h o h ả i q u â n th iế u tư ớ n g C o u rb e t.

N gày 16 t h á n g g iê n g n ă m G iá p T hân ( 1 8 8 4 ) , t h ố n g tư ớ n g

M illo t s a n g n h ậ n c h ứ c , t h iế u tư ớ n g C o u r b e t đ ư ợ c t h ả n g lê n H à i

q u â n t r u n g t ư ớ n g v à l ạ i r a c o i h ả i q u â n đ ể g i ữ m ặ t b ể . B ấ y g iờ

quân Pháp cả th ả y được hơ n m ộ t v ạ n 6 n g h ìn người v à 10 đội

p h á o th ủ , c h ia r a là m 2 lữ đ o à n . M ộ t lữ đ o à n ở b ê n ỏ b ê n h ữ u

n g ạ n s ô n g H ồ n g H à t h ì đ ó n g ở H à n ộ i, c ó t h iế u t ư ớ n g B r i e r e de

ris le c o i; m ộ t lữ đ o à n ở b ê n tả n g ạn sô n g H ồ n g H à , th i đón g ở

H ả i D ư ơ n g , c ó t h i ế u tư ớ n g D e N e g r i e r c o i.

594
 B ấ y g iờ c o n đ ư ò n g từ H à N ộ i s a n g B ắ c N in h , c h ỗ n à o c ũ n g có

q u â n T à u v à q u â n t a đ ó n g . T h ố n g tư ớ n g M illo t b è n t r u y ề n lệ n h

ch o th iế u tư ó n g B r ie r e d e risle đ em q u â n q u a sô n g H ồ n g H à , rồ i

th e o s ô n g Đ u ố n g (tứ c là s ô n g T h iê n Đ ứ c) đ i v ề p h ía đ ô n g . C ò n to á n

q u â n c ủ a t h iế u tư ớ n g D e N e g rie r ỏ H ả i D ư ơ n g, đ i t à u đ ế n P h ả

L ạ i lê n b ộ , đ ể t iế p v à o v ớ i t o á n q u â n c ủ a t h iế u tư ớ n g B r i e r e d e

r is le , rồ i c ả th u ỷ bộ th e o sô n g c ầ u (s ô n g N g u y ệ t Đ ứ c) t iế n lê n

đ á n h B ắ c N in h .

H a i b ê n k h ở i sự đ á n h n h a u từ n g à y 1 1 th á n g 2 đ ế n n g à y 16 ,

th ì lấ y được Đ áp C ầu. Q uân T àu th ấ y quân Pháp chặn m ất

đ ư ờ n g lê n L ạ n g S ơ n , b è n b ỏ B ắ c N in h r ú t lê n m ạ n T h á i N g u y ê n .

T ố ì n g à y 16 , th ì q u â n P h á p v à o th à n h B ắ c N in h . T r ậ n ấ y q u ầ n

P h áp ch ỉ m ấ t có 8 n gư ờ i v à 40 n g ư ờ i b ị t h ư ơ n g m à t h ô i.

T h iế u tư ớ n g B r ie r e d e r i s l e đem q u â n đ á n h lê n Y ê n T h ế ,

rồ i đ ế n n g à y 2 3 t h ì lê n lấ y th à n h T h á i N g u y ê n .

10. Lổy Hưng Hóa

H ạ đ ư ợ c t h à n h B ắ c N i n h v à t h à n h T h á i N g u y ê n r ồ i , (1)q u â n

Pháp quay về m ạn sô n g H ồn g H à đ ể đ án h lấ y H ưng H óa và

T uyên Q u a n g . T h iế u tư ớ n g B rie re de r is le đem lữ đ o à n th ứ

n h ấ t th e o c o n đ ư ờ n g S ơ n T â y lê n H ư n g H ó a , r ồ i d à n t r ậ n ỏ b ê n

n à y s ô n g Đ à G ia n g . H a i b ê n k h ở i sự đ á n h n h a u từ s á n g n g à y

rằm t h á n g 3 đ ế n 2 g iờ c h i ể u n g à y h ô m ấ y th ì q u ân P h á p sa n g

sô n g ở ch ỗ g ầ n đ ị a h ạ t h u y ệ n B ấ t B ạ t . C h í n g iờ s á n g n g à y 1 6 ,

t h ì t h i ế u t ư ớ n g D e N e g r i e đ e m lữ đ o à n t h ứ n h ì t i ế p đ ế n , c ả h a i

lữ đ o à n c ù n g h ợ p lự c t i ế n l ê n đ á n h . Q u â n T à u v à q u â n c ò đ e n

th ấ y t h ế k h ô n g c h ố n g đư ợ c, b è n đốt cả phô" x á , rồ i b ỏ th à n h

(1) Mỗi một lữ đoàc (brigade) có hai vệ quân, độ chừng bảy tám nghìn
người, có chức thiếu tướng coi. Hai lữ đoàn là một sư đoàn (division), có chức
trung tướng coi.

595
H ư n g H ó a r ú t lê n m ạ n n g ư ợ c . C ò n b ọ n ô n g H o à n g K ế V iê m th ì

kéo lê n m ạn n ú i, r ồ i đ i đ ư ờ n g th ư ơ n g đạo rú t vể K in h . T rư a

n gày 17 th ì q u â n P h áp v ào th à n h H ư ng H óa. L ập tứ c t h iế u tá

C o ro n n at đ em m ộ t to á n q u â n lê n đ án h p h á đồn V àn g.

11. Lấy Tuyên Quang

L ấ y x o n g H ư n g H ó a r ồ i, c h ỉ c ò n có t h à n h T u y ê n Q u a n g là

c h ỗ q u â n cờ đ e n c ò n đ ó n g g iữ . T h ố n g tư ớ n g M i ll o t b ề n s a i q u â n

đem tà u đi dò xem sôn g L ô G ia n g tà u t h u ỷ lê n được đ ến đâu,

đoạn rồ i sa i tru n g tá D u ch esn e đem đạo qu ân ở H ư n g H óa và

m ột đội n ăm c h iế c t à u b in h lê n đ á n h T u y ê n Q u a n g . Q u ân của

tru n g tá D u ch esn e đ ó n g ỏ V iệ t T r ì k h ở i h à n h từ hôm m ồng 3

th á n g 5 đến ngày m ồn g 8 th ì đ ến T uyên Q uang. C h ì đánh độ

m ộ t g iờ đ ồ n g h ồ t h ì q u â n cờ đ e n b ỏ t h à n h c h ạ y .

12. Hòa ưóc Fournier

B ấy g iò tu y các tỉn h ở m ạn tru n g châu đất B ắc K ỳ đểu

th u ộ c v ề q u a n P h á p c a i tr ị c ả , n h ư n g q u a n T à u còn đ ó n g ở L ạ n g

Sơn, C ao B ằ n g v à m ạn L ào C a i, B ở i v ậ y c h ín h p h ủ P h á p m u ố n

d ù n g c á c h g ia o th iệ p m à t r a n g t r ả i v ớ i n ư ớ c T à u , đ ể c h ín h p h ủ

T à u n h ận cuộc bảo hộ củ a nưốc P h áp ở nước N am cho xo n g. L ại

n h â n b ấ y g iờ c ó h ả i q u ầ n t r u n g t á P h á p t ê n F o u r n i e r q u e n m ộ t

ngư ời nưốc Đức tên là D é t r in g là m quan bên T àu coi v iệ c

th ư ơ n g c h á n h ở Q u ả n g Đ ô n g . D é tr in g v ố n th â n với q u an tổ n g

đốc T rự c lệ là L ý H ồng Chương M ột hôm D é tr ừ ig gặp

tru n g tá F o u r n ie r nói chuyện v iệ c hòa với nước T à u , D é t r in g

đ iệ n v ề cho L ý H ồ n g C h ư ơ n g b iế t. H a i b ê n đểu có ý m u ố n cho

êm chuyện.

C h ín h phủ Pháp bèn sa i tru n g tá F o u r n i e r lê n T h iê n T ân

để cùng vớ i L ý H ồn g Chương n gh ị hòa. Đ ến ngày 18 th á n g 4,

596
năm G iá p T hân ( 18 8 4 ) th ì lậ p x o n g t ò h ò a ư ớ c . Đ ạ i lư ợ c r ằ n g

nước T à u th u ậ n r ú t q u â n đ ó n g ở B ắ c K ỳ v ề, v à từ đ ấ y v ể s a u

c h ín h p h ủ T à u th u ậ n n h ậ n tờ g i a o ư ớ c c ủ a n ư ớ c P h á p l ậ p v ớ i

nước N a m . N g h ĩa là n ư óc T à u đ ể c h o nư ớc P h á p được tự d o x ế p

đ ặ t m ọ i v iệ c ở đ ấ t V iệ t N a m .

13. Hòa ưóc Patenôtre tháng 5 nãm Giáp Thân (1884)

T ờ g ia o ước k ý x o n g t h ì t r u n g t á F o u r n ie r đ iệ n c h o th ố n g

tư ớ n g M illo t ỏ B ắ c k ỳ b iế t s ự h ò a ư ớ c đ ã x o n g , m à q u â n T à u ở

B ắc k ỳ p h ải rú t về.

Lúc b ấ y g iò c ô n g s ứ n ư ớ c P h á p ở B ắ c K in h là ô n g P a t e n ô t r e

ở b ê n P h á p s a n g , đ i q u a đ ế n S à i G ò n , c h ín h p h ủ ở P a r i s đ iệ n

s a n g s a i ô n g ấ y r a H u ế s ử a l ạ i tờ h ò a ư ớ c c ủ a ô n g H a r m a n d đ ã

k ý n g à y 2 3 th á n g 7 n ă m Q u í M ù i (18 8 3 )

Ô n g P a t e n ô t r e v à ô n g R h e i n a r t r a H u ế c ù n g v ớ i T r iề u đ ĩn h

th ư ơ n g n g h ị m ấ y n g à y , r ồ i đ ế n n g à y 1 3 t h á n g 5 n ă m G iá p T h â n
là n g à y m ồ n g 6 t h á n g s á u năm 18 8 4 , ô n g P a tre n ô tre c ù n g vớ i

ông N gu yễn V ă n Tường ông Phạm T h u ậ n D u ậ t f2 t ìỄ

và ông Tôn T h ất P h an ^'È.ìề k ý tờ h ò a ư ố c m ó i. c ả th ả y có 19

k h o ả n , đ ạ i đ ể th ì c ũ n g n h ư tò h ò a ước c ủ a ô n g H a rm a n d , ch ỉ đổi

có m ấ y k h o ả n n ó i v ề tỉn h B ìn h T huận và 3 tỉn h ở n g o à i đèo

N g a n g là H à T ĩn h , N g h ệ A n , T h a n h H ó a v ẫ n th u ộ c v ề T r u n g k ỳ .

T ờ h ò a ư ố c k ý x o n g , ô n g R h e i n a r t ở lạ i là m K h â m s ứ ở H u ế ,

và ôn g P a n te n ô tre h ội cả các q u an , b ắ t đem cái ấn của T àu

p h o n g c h o v u a V i ệ t N a m , t h ụ t b ễ n ấ u lê n m à h ủ y đ i, n g h ĩa là từ

đó nước N a m th u ộ c v ề nư ớ c P h á p b ả o h ộ , ch ứ k h ô n g th ầ n p h ụ c

nước T à u n ữ a.
H ò a ưóc k ý n ă m G iá p T h â n là năm 18 8 4 , là h ò a ư ốc c ủ a

T r iề u đ ìn h ở H u ế k ý vớ i n ư ó c P h á p c ô n g n h ậ n c u ộ c b ả o h ộ của

P h á p v à c h ia n ư ớ c r a là m h a i k h u v ự c là T r u n g k ỳ v à B ắ c k ỳ .

T u y h a i k ỳ c ù n g th u ộ c v ề q u y ề n b ả o h ộ c ủ a nước P h á p , n h ư n g

597
m ỗ i k ỳ có m ộ t c á c h c a i tr ị k h á c , v ể s a u dần dẩn h ò a ước nảm
18 8 4 c ũ n g m ấ t c ả ý n g h ĩa , v à th ự c q u y ể n v ể c h ín h p h ủ b ảo hộ

h ế t c ả . T r iề u đ in h ở H u ế c h ì g iữ c á i h ư v ị m à t h ô i.

N ư ớ c V iệ t N a m trư ớ c k ia , từ N a m c h í B á c là m ộ t, có c á i tín h

c á c h d u y n h ấ t h ơ n c ả c á c n ư ớ c k h á c . V ă n h ó a , lịc h s ử , p h o n g tụ c ,

n g ô n n g ữ đ ề u là m ộ t c ả , m à n a y t h à n h r a b a x ứ : N a m k ỳ, T ru n g

k ỳ , B ắ c k ỳ ; m ỗ i k ỳ có m ộ t c h ín h s á c h r iê n g , lu ậ t lệ r iê n g n h ư ba
nước vậy. T h ậm c h í lú c đ ầ u n g ư ờ i k ỳ n à y đ i s a n g k ỳ k i a p h ả i x in

g iấ y th ô n g h à n h m ớ i đ i đ ư ợ c. K ỳ n g h ĩa là x ứ , là k h u tro n g m ột

n ư ớ c, ch ứ k h ô n g có n g h ĩa là nư ớ c.

M ộ t nước m à ta m p h â n n g ũ liệ t r a n h ư th ế , t h ậ t là m ộ t m ốì

đ a u lò n g c h o n g ư ờ i V iệ t N a m là d â n m ộ t n ư ớ c đ ã có m ộ t lịc h sử

v ẻ v a n g h à n g m ấ y n g h ìn n ă m .

14. Việc triều chính ỏ Huế

T r iề u đ ìn h lú c b ấ y g iò v iệ c g ì c ũ n g d o ỏ h a i q u a n p h ụ c h ín h là
N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g v à T ô n T h ấ t T h u y ế t đ ịn h đ o ạ t.

Tôn T h ấ t T h u y ế t là n gư ờ i tín h nóng n ảy, dữ d ộ i, a i c ũ n g

k h iế p sợ . N h ư n g t à i n ă n g t h ì k é m m à lạ i n h á t g a n , ch o n ê n đ a

n gh i v à h a y chém g iế t . N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g là n g ư ờ i ỏ Q u ả n g T r ị,

t h ì đ ỗ c ử n h â n n ă m T ự Đ ứ c t h ứ 5 , t h ậ t l à m ộ t n g ư ờ i c ó t à i t r í , g iỏ i

n g h ề g ia o th iệ p , n h ư n g c h ì có tín h th a m la m v à lạ i t à n n h ả n .

H ai ông ấy chuyên g iữ t r iề u c h ín h . Q u a n lạ i th ì ờ t a y ô n g

T ư ờ n g , b in h q u y ề n t h ì ỏ t a y ô n g T h u y ế t . N h ư n g m à th ư ờ n g v iệ c

g ì c ũ n g d o ỏ ô n g T h u y ế t x u i k h iế n c ả . T r o n g T r iề u từ h o à n g th â n

q u ố c th íc h c h o đ ế n c á c q u a n , a i có đ iể u g ì t r á i ý h a i ô n g ấ y là b ị

g ia m c h ấ p h a y c h é m g iế t c ả .

O ng Thuyết th ì m ộ quân phản n g h ĩa để g iữ m ìn h , và

th ư ờ n g h a y tiế m d ù n g n g h i v ệ c ủ a v u a ; ô n g T ư ờ n g t h ì c h ịu tiể n

h ố ì lộ c ủ a n h ữ n g n g ư ờ i K h á c h , c h o c h ú n g n ó đ e m tiề n s ể n h , là

598
r

m ột th ứ t iể n n iê n h iệ u T ự Đ ứ c , m ỏ n g v à x ấ u , đ ú c ỏ b ê n T à u đ e m

s a n g , b ắ t d â n p h ả i t i ê u . A i k h ô n g t i ê u t h ì p h ả i tộ i. v ả lú c ấ y v u a

h ã y c ò n t r ẻ tu ổ i c h ư a b iế t g ì, c h o n ê n h a i ô n g lạ i c à n g c h u y ê n

c h ế lắ m n ữ a .

V u a K iế n P h ú c lê n n g ô i v ừ a được hơn 6 th á n g , đ ế n n g à y

m ồng 6 th á n g tư n ă m G iá p Thân (18 8 4 ) th ì p h ả i b ệ n h m ấ t (l)

m iế u h i ệ u l à G i ả n T ô n g N g h ị h o à n g đ ế

15. Vua Hàm Nghi

V u a K iế n P h ú c m ấ t , đ á n g lẽ r a c o n n u ô i th ứ h a i c ủ a v u a

D ực T ô n g là ô n g C h á n h M ô n g lê n n ố i n g ô i t h ì p h ả i. N h ư n g

Tưòng v à T huyết không m uốn lậ p n g ư ờ i lớ n tu ổ i, sợ m ìn h

m ết q u y ển , b è n ch ọ n n gư ờ i em ô n g C h á n h M ô n g là ô n g Ư n g

L ịc h m ớ i 1 2 t u ổ i, lậ p lê n là m v u a , đ ặ t n iê n h iệ u là H à m

N ghi ^ â .........................

V iê n K hâm sứ R h e i n a r t trư ớ c đ ã tư g iấ y s a n g ch o T r iề u

đ ìn h H u ế r ằ n g : N a m t r iề u c ó lậ p a i lê n là m v u a , th ì p h ả i x in

p h ép nư ớ c P h á p m ớ i đư ợ c. N h ư n g T ư ờ n g v à T h u y ế t cứ tự tiệ n

lậ p v u a , k h ô n g c h o v i ê n K h â m s ứ b iế t.

V iê n K h â m s ứ t h ấ y v ậ y , v i ế t t h ư r a H à N ộ i. T h ố n g tư ớ n g

M illo t b è n s a i c h ứ c t h a m m ư u là đ ạ i t á G u e r r ie r đ e m 6 0 0 q u â n

v à m ộ t đ ộ i p h á o b in h v à o H u ế , b ắ t t r iề u đ ìn h p h ả i x in p h é p lậ p

ô n g Ư n g L ịc h lê n là m v u a . T ư ờ n g v à T h u y ế t là m tò x in phép

bằng chữ nôm gử i sa n g b ê n K h â m sứ , v iê n K h â m sứ k h ô n g n g h e ,

b ắ t p h ả i là m b ằ n g c h ữ N h o . Đ ế n n g à y 2 7 t h á n g 6 , đ ạ i t á v à v iê n

K hâm sứ đ i c ử a c h ín h v à o đ iệ n là m lễ p h o n g v ư ơ n g c h o v u a

H à m N g h i. X o n g r ồ i q u â n P h á p l ạ i t r ỏ r a H à N ộ i.

(1) Có chuyện nói rằng: khi vua Kiến Phúc se mình, nằm trong điện, đêm
thảy Nguyễn Văn Tưòng vào trong cung, ngài có quỏ mắng. Đến ngày hôm
sau, thì ngài ngộ thuốc mà mft't.

599
 CHƯƠNG XIII

CHIẾN TRANH VỚI NƯỚC TÀU

1. Trận Bắc Lệ
2. Đánh Phúc Châu và vảy Đài Loan
3. Trận đồn Chủ và đôn Kép
4. Trận Yên Bạc
5. Lấy thành Lạng Sơn
6. Thành Tuyên Quang bị vây
7. Mất thành Lạng Sơn
8. Hòa ước Thiên Tân

1. Trộn Bắc Lệ
ở B ắ c k ỳ t h ì q u â n P h á p tư ở n g là v iệ c h ò a ước v ớ i nư ớ c T àu

đ ã x o n g , c h ỉ c ò n đ ợ i n g à y q u â n T à u r ú t v ề , t h ì lê n t h u n h ậ n lấ y

t h à n h L ạ n g S ơ n , C a o B ằ n g v à L a o k a y . C ứ t h e o n h ư tờ h ò a ước

c ủ a tr u n g t á F o u r n ie r k ý ở T h iê n T â n , th ì v à o c h ừ n g rằ m th á n g

5 q u ân T à u ỏ L ạ n g Sơ n, T h ấ t K h ê v à C ao B ằ n g p h ải rú t vể. V ậy

đ ế n c u ố i t h á n g 5 , t h ì th ố n g tư ớ n g M illo t s a i t r u n g t á D u g e n n e

đem 1 0 0 0 q u â n lê n t h u lạ i c á c t h à n h ấ y . N g à y m ồ n g m ộ t th á n g

5 n h u ậ n t h ì q u â n P h á p lê n đ ế n đ ồ n B ắ c L ệ K h i q u ân Pháp

sa n g q u a sô n g T h ư ơ n g, th ì q u â n T à u bắn vào quân P h áp , phải

b a n gư ờ i b ị th ư ơ n g . Đ ư ợ c m ộ t ch ố c b ê n q u â n T à u s a i n gư ờ i đư a

th ư s a n g n ó i r ằ n g q u â n T à u đ ã b iế t có h ò a ư ốc, n h ư n g c h ư a được

600
lệ n h r ú t q u â n v ề , v ậ y x in h o ã n lạ i 6 n g à y đ ể đ ợ i lệ n h B ắ c K in h .

T r u n g t á D u g e n n e k h ô n g c h ịu ; đ ế n q u á trư a , t r u n g t á c h o n g ư ờ i

đ ư a th ư s a n g b ả o q u â n T à u r ằ n g : t r o n g m ộ t g iò n ữ a m à q u â n

T à u k h ô n g r ú t v ề t h ì q u â n P h á p c ứ v iệ c t iế n lê n . Đ o ạ n r ồ i t r u n g

tá t r u y ề n lệ n h t iế n b in h ; đ i đ ư ợ c m ộ t lú c , t h ì q u â n T à u p h ụ c h a i

b ê n đ ư ờ n g b ắ n r a . Q u â n P h á p d à n t r ậ n đ á n h n h a u đ ế n tố i. S á n g

hôm s a u , q u â n P h á p th ấ y q u â n T à u sắ p v â y c ả b ố n m ặ t, b è n r ú t

v ề b ê n n à y s ô n g T h ư ơ n g đ ể đ ợ i q u â n c ứ u v i ệ n ở H à N ộ i lê n . T r ậ n

ấy quân Pháp bị 28 n g ư ờ i tử trậ n . 46 n g ư ò i b ị th ư ơ n g , cò n

n h ữ n g p h u p h e n c h ế t k h ô n g b iế t b a o n h iê u m à k ể .

T h ố n g tư ớ n g M illo t tiế p được tin q u â n P h á p t h u a ồ B ắ c L ệ ,

liề n s a i t h iế u tư ớ n g D e N e g r i e r đ e m 2 đ ạ i đội q u ân bộ, 2 đội

p h á o b in h v à m ộ t to á n c ô n g b in h đ i đ ư ờ n g P h ủ L ạ n g th ư ơ n g q u a

là n g K é p , lê n tiế p ứ n g cho tru n g tá D u g e n n e . K h i đ ư ợ c tiế p

q u â n c ủ a t r u n g t á r ồ i, th ố n g tư ớ n g M illo t t r iệ u t h iế u tư ớ n g D e

N e g r ie r v ề H à N ộ i, đ ể ch ờ lệ n h v à q u â n ở b ê n P h á p s a n g .

2. Đánh Phúc Châu và vây Đài Loan

C h ín h p h ủ b ê n P h á p tiế p đư ợc sự k h a i c h iế n ồ B ắ c k ỳ , liề n

đ iệ n t r u y ề n cho h ả i q u ần t r u n g tư ớ n g C o u r b e t đ e m tà u san g

đ ó n g g ầ n th à n h P h ú c C h â u là tỉn h lị P h ú c K iế n , v à lạ i tr u y ề n

cho ô n g P a te n ô tre là cô n g sứ P h á p ồ B ắ c K in h đ ò i nước T à u p h ả i

tr ả 2 5 0 t r iệ u t iề n b in h p h í v ề v iệ c c h iế n t r a n h ở B ắ c k ỳ . C h ín h

p h ủ 2 n ư ớ c th ư ơ n g t h u y ế t m ã i, đ ế n n g à y 2 9 t h á n g 6, t h ì c h ín h

p h ủ P h á p g ử i tò tố i h ậ u th ư đ ò i n ư ớ c T à u 8 0 t r iệ u p h ậ t lă n g tiề n

b in h p h í, h ạ n c h o t r ả là m 10 n ăm . Đ ến n g à y m ồn g 3 th á n g 7

năm G iá p T h â n ( 18 8 4 ) , th ì H ả i q u â n t r u n g tư ớ n g C o u rb e t được

lệ n h k h ở i s ự đ á n h P h ú c C h â u .

T r u n g tư ớ n g t r u y ề n lệ n h c h o c á c c h iế n t h u y ề n b ắ n lê n c á c

pháo đ ài v à p h á c á c x ư ỏ n g là m b in h k h í ở P h ú c C h â u , v à lạ i

601
đánh c ả c h iế n th u y ê n của T àu đ ón g ở tro n g sô n g M á n G ia n g .

T r u n g tư ớ n g b ắ n p h á ở P h ú c C h â u rồ i đ e m b in h t h u y é n ra vây

đ án h đảo Đ ài Loan .
H ải quân của Pháp vây Đ ài Loan và các cử a bé m ã i đến
t h á n g 6 n ă m Ấ t D ậ u ( 1 8 8 5 ) , n ư ớ c T à u k ý h ò a ư ớ c r ồ i m ớ i t h ô i.

3. Trộn Đổn Chũ và Đổn Kép

T ro n g k h i h ả i q u ân củ a P h áp đ án h p h á ở m ặt bể, q u ân T àu

ở Q uảng Đ ông, Q uản g T ây kéo san g B ắc kỳ càn g n gày càng

n h iề u , m à q u â n tiế p ứng của Pháp m ãi k h ô n g th ấ y s a n g , đến

t r u n g t u ầ n t h á n g 7 , t h ố n g tư ớ n g M illo t b è n c á o b ệ n h x in v ề , g ia o

q u y ề n lạ i c h o t h iế u tư ớ n g B r iè r e d e r i s l e .

Đ ư ợ c ít lâ u , t h iế u tư ớ n g B r iè r e de r is le tiế p đ ư ợ c 6 n g h ìn

q u â n ỏ P h á p s a n g , s ố q u â n b ấ y g iờ c ả t h ả y đ ư ợ c n o n 2 v ạ n n g ư ờ i,

t h iế u tư ớ n g b è n c h ia r a là m 4 đ ạo đ ể đ i đ án h q u ân tà u v à quân

ta ; th iế u tá S e rv ie r e đem m ột đạo quân lê n m ạn Đ ô n g T r iể u ;

tru n g tá D o n n ie r đ e m m ột đạo quân th e o sôn g Lục N am đến

đánh đ ồ n C h ũ v à đ ồ n Đ ầ m ; t r u n g t á D e fo y đ e m m ột đạo quân

lê n m ạn sô n g Thương; th iế u tá M ib ie lle và th iế u tư ở n g De

N e g rie r th ì đ ó n g tạ i đ ồn ở L ạ n g T h ư ơ n g. N g à y 2 0 th á n g 8, q u ân

Pháp tiế n lê n đánh đồn C hũ, đồn B ảo Lạc và đồn K ép . Q uân

T à u c h ố n g lạ i được m ộ t n g à y , m à q u â n h a i b ê n đ á n h n h a u ỏ đồn

K ép h ăn g hơn cả. Q uân T àu c h ế t có đ ến 2000 n g ư ờ i; c ò n b ê n

quân P háp th ì th iế u tư ớ n g D e N é g rie r b ị th ư ơ n g ỏ chân, 27

n g ư ờ i tử trậ n và 10 9 n g ư ờ i b ị th ư ơ n g . Q u â n T à u ch ết h ại m ất

n h iề u , p h ả i b ỏ đ ồ n K é p , đ ồ n B ả o L ạ c v à đ ồ n C h ũ c h ạ y lu i trở v ể .
ở m ạn đông bắc, qu ân T àu đã lu i, th iế u tư ớ n g B r iè r e de
r i s l e b è n s a i đ ạ i t á D u c h e s n e đ e m 7 0 0 q u â n l ê n đ á n h q u â n cờ
đen của Lư u V ĩn h Phúc ở m ạn T uyên Q uang và sa i tru n g tá
B erg er đem q u â n lê n g iữ T h á i N g u y ê n .

602
4. Trộn Yên Bọc
Q u ân T à u tu y đ ã th u a ở đồn C h ũ v à đồn K ép , n h ư n g v ẫ n

cồn đ ó n g ở đ ịa h ạ t L ạ n g S ơ n v à Q u ản g Y ên . Đ ến tru n g tu ầ n

th á n g 1 1 , q u â n T à u lạ i v ể đ ó n g ỏ g ầ n A n C h â u , t h iế u tư ớ n g D e

N é g rie r đ e m q u â n b ộ v à q u â n p h á o b in h đ i th e o t ả n g ạ n s ô n g

L ụ c N a m lê n đ á n h q u â n T à u ở n ú i B ó p . Q u â n T à u c h ế t đ ế n h ơ n

6 0 0 n g ư ờ i, q u â n P h á p t h i ệ t h ạ i m ấ t 1 9 n g ư ờ i t ử t r ậ n v à 6 5 n g ư ò i

bị th ư ơ n g .

5. Lây thành Lọng Sơn

Đ ầu năm 18 8 5 là q u ãn g th á n g 1 1 năm G iá p T h â n , th iế u

tư ớ n g B r i è r e d e r i s l e đ ư ợ c t h ă n g c h ứ c t r u n g tư ó n g v à lạ i tiế p

được h ơ n 1 0 0 0 q u â n ồ b ê n P h á p s a n g . Q u a t h á n g c h ạ p t a , t r u n g
tư ớ n g m ộ n o n 7 0 0 0 p h u đ ể t ả i đ ồ v à đ e m 7 5 0 0 q u â n , c h i a r a là m

2 đ ạo lê n đ á n h L ạ n g S ơ n . Đ ạ o th ứ n h ấ t t h ì th u ộ c q u y ể n t h iế u

tư ớ n g De N é g rie r, đạo th ứ nhì th ì th u ộ c quyển đại tá

G ỉo v a n n in e lie .

C o n đ ư ò n g đ i từ K é p lê n L ạ n g S ơ n là đ ư ò n g h ẻ m t r o n g n ú i,

m à chỗ n à o c ũ n g có q u â n T à u đón g, cho n ên q u ân Pháp m ới

dùng k ế đ án h ngang từ đồn Chũ đánh lạ i, đ ể lấ y đồn Tuần

M u ộ i (1>. T h i ế u t á D e N é g r i e r t r ư ớ c đ ã l ê n đ ồ n K é p , g i ư ơ n g t h a n h

th ế tiế n b in h , r ồ i lẻ n v ể đ ồ n C h ũ đ e m q u â n q u a đ è o V â n , lấ y đ ồ n

Đ ồ n g S ơ n tứ c là đ ồ n S u n g , r ồ i s a n g lấ y T u ầ n M u ộ i. Q u â n T à u

đ a n g g iữ ỏ m ạ n B ắ c L ệ , t h ấ y q u â n P h á p đ ã c h ặ n m ấ t đ ư ò n g v ề ,

liề n r ú t đ ế n L ạ n g S ơ n , t r ư a h ô m 2 9 t h á n g c h ạ p t a t h ì l ấ y đ ư ợ c

th à n h . Đ á n h từ n g à y 2 5 đ ế n 2 9 t h á n g C h ạ p , q u â n P h á p th iệ t

m ấ t 4 0 n g ư ờ i tử t r ậ n v à 2 2 2 n g ư ờ i b ị th ư ơ n g .

L ế y x o n g th à n h L ạ n g Sơ n, q u â n P h á p n g h ỉ ngơ i m ấ y n g à y ,

rồ i lạ i t iế n lê n đ á n h Đ ồ n g Đ ă n g . Q u â n T à u c h ạ y p h â n r a là m

(1) Tức là ải Chi L&ng ngày trước.

603
h a i n g ả : m ộ t n g ả c h ạ y lê n T h ấ t K h ê , m ộ t n g ả c h ạ y lê n c ử a N a m

Q u a n v ể T à u . Đ ế n n g à y m ồ n g 8 t h á n g G iê n g n á m A t D ậ u (18 8 5 )

th ì th iế u tư ớ n g D e N é g r ie r lê n đ ế n c ử a N a m q u an , tru y ề n phá

ả i q u a n , r ồ i trở v ể g iữ L ạ n g S ơ n .

6. Thành Tuyên Quang bị vây

K hi quân Pháp đi đánh m ặt Lạn g Sdn, th i q u â n T àu và

q u â n cờ đ e n ở m ạ n sô n g H ồ n g H à v à s ô n g L ô G ia n g lạ i k é o vể

đ á n h T u y ê n Q u a n g . B ấ y g iờ q u â n P h á p ở t r o n g t h à n h c à t h ả y độ

hơn 600 n g ư ờ i, th u ộ c quyền th iế u tá D o m in é . Từ đầu th á n g

m ười n ăm G iá p T h â n ( 18 8 4 ) , q u â n c ò đ e n c ủ a L ư u V ĩn h P h ú c đã

k é o v ề đ ó n g ở g ầ n p h ủ Y ê n B ìn h v à p h ủ Đ o a n H ù n g . Đ ế n th á n g

1 1 th i q u ần T à u g iữ c ả c á c c h ỗ h iể m y ếu , đ ể ch ặn đường không

cho q u ân Pháp ở tru n g ch âu lê n tiế p ứ n g, rồ i L ư u V ĩn h Phúc

đ e m q u â n lê n đ á n h t h à n h T u y ê n Q u a n g ; đ á n h m ã i đ ế n 1 5 th ố n g

c h ạ p m ớ i v â y đ ư ợ c t h à n h . Q u â n cờ đ e n d ù n g đ ủ k ế đ ể p h á th à n h ,

m à q u â n P h á p ở t r o n g t h à n h c ũ n g c ố h ế t s ứ c đ ể c h ố n g g iữ .

Lúc ấy quân Pháp đ ã lấ y được th à n h Lạn g S ơ n r ồ i, tr u n g

tư ớ n g B r iè r e de r is le liề n đ ể th iế u t ư ó n g D e N é g r i e r ỏ l ạ i g iữ

th à n h , đ ến n g à y m ồ n g 2 tế t đ em qu ân đi đường đồn C hũ về Hà

N ộ i, r ồ i lậ p tứ c lê n cứ u T uyên Q uang. N gày 13 th á n g g iê n g

năm à t D ậ u , t h ì lê n đ ế n Đ o a n H ù n g , r ồ i s a n g s ô n g C h à y . Q u ân

T àu và quân Pháp g ia o c h iế n từ đó cho đ ến n g à y 1 6 , m ớ i g iả i

được vây. T rận ấy quân h ai bên th iệ t h ạ i c ũ n g n h iể u , n h ư n g

quân T àu k h ô n g đ ịc h được q u â n P háp, ph ải vội vàn g g iả i v â y

m à r ú t lê n m ạ n n g ư ợ c.

7. Mất thành Lạng Son

T hành T uyên Q u a n g v ừ a g i ả i v â y x o n g , t h ì ở L ạ n g S ơ n lạ i

k h ở i sự g ia o c h iế n . Q u â n T à u tu y đ ã th u a p h ả i bỏ th à n h Lạng

604
Sơ n, n h ư n g q u a n đ ề đ ố c Q u ả n g T â y là P h ù n g T ử T à i ĩế ĩịị vẫn

đ ón g đ ạ i đ ồ n ở L o n g C h â u , ch ự c s a n g đ á n h lấ y lạ i L ạ n g Sơ n .
N g à y m ồn g 6 th á n g 2 n ăm Ấ t D ậ u (18 8 5 ), q u â n T à u s a n g

đ á n h Đ ồ n g Đ ă n g , t h iế u tư ớ n g D e N e g r ie r đ e m q u â n lê n c ứ u , r ồ i

chự c đ á n h s a n g L o n g C h â u . Q u â n P h á p đ á n h t r o n g 2 n g à y , c h ế t

h ạ i m ấ t n o n 2 0 0 n g ư ờ i. Đ ế n m ồ n g 8 , t h i ế u tư ớ n g r ú t q u â n v ề

L ạ n g S ơ n , c ò n n h ữ n g n g ư ờ i b ị th ư ơ n g t h ì đ e m v ề đ ồ n C h ũ . Q u â n

P h á p đ ó n g ở L ạ n g S ơ n b ấ y g i ò c ó 3 5 . 0 0 0 n g ư ờ i.

N g à y 1 3 t h ì q u â n T à u t r à n s a n g đ á n h K ỳ L ừ a , t h iế u tư ớ n g

D e N e g r ie r b ị th ư ơ n g n ặ n g , p h ả i g ia o q u y ề n lạ i ch o tru n g tá

H e r b in g e r , đ ể c h ố n g v ố i q u â n T àu. N hưng bấy g iờ q u â n T àu

san g đ ôn g q u á, tru n g tá p h ả i bỏ th à n h L ạ n g Sơ n rú t v ề T u ầ n

M u ộ i, r ồ i v ề đ ồ n C h ũ v à đ ồ n K é p .

T r u n g tư ớ n g B r iè r e d e ris le tiế p đư ợ c t in b ạ i t r ậ n ỏ L ạ n g

Sơ n, liề n đ iệ n c h o c h ín h p h ủ P h á p đ ể x in tiế p q u â n sa n g cứ u

v iệ n , v à lậ p t ứ c đ i t à u lê n đ ồ n C h ũ đ ể p h ò n g s ự c h ố n g g iữ .

Q u â n t à u l ấ y đ ư ợ c L ạ n g S ơ n r ồ i c h ia q u â n g iữ c á c c h ỗ h iể m

yếu, chứ k h ô n g d á m đ u ổ i x a . C ò n ỏ m ạn sô n g H ồ n g H à , th ì q u â n

cò đ e n v à q u â n c ủ a c á c q u a n c ự u t h ầ n t a l ạ i v ề đ á n h p h á ở m ạ n

gần H ư n g H ó a v à L â m T h ao .

8. Hòa ưôc Thiên Tân

B ê n P h á p tiế p được đ iệ n t in c ủ a t r u n g tư ớ n g B r i è r e d e 1 ’I s le

đ á n h v ề n ó i q u â n P h á p p h ả i b ỏ t h à n h L ạ n g S ơ n , t h ì lò n g n g ư ò i

n á o đ ộ n g c ả lê n . T h ủ tư ớ n g J u l e s F e r r y p h ả i từ c h ứ c . C h ín h p h ủ

P h á p t h ấ y s ự c h i ế n t r a n h k h ô n g lợ i b è n k ý tờ g i a o ư ớ c đ ì n h c h i ế n

vớ i n ư ớ c T à u . R ồ i m ộ t m ặ t t h ì t r u y ề n lệ n h c h o s ứ t h ầ n n ư ớ c P h á p

ở B ắ c K in h là ô n g P a t e n ô t r e lậ p tò h ò a ước vớ i c h ín h p h ủ T à u ; m ộ t

m ặ t t h ì c h o q u â n s a n g tiế p ứ n g B ắ c K ỳ v à s a i t r u n g tư ớ n g R o u s s e l
d e C o u r c y là m t h ố n g đ ố c q u â n d â n s ự v ụ , t r u n g tư ớ n g W a m e l là m

605
th a m m ưu tổ n g trư ở n g , c ù n g vớ i th iế u tư ớ n g J a m o n t và th iế u

t ư ớ n g P r u d h o m m e đ e m h a i 8Ư đ o à n s a n g B ắ c k ỳ .

C h i n h p h ủ T à u t h ấ y c h i ế n t r a n h k h ô n g c ó lợ i, b è n t h u ậ n k ý

tờ h ò a ư ớ c, v à lậ p tứ c s a i q u a n san g H à N ội tru yể n lệ n h cho

quân T àu p h ải rú t về. N gày 27 th á n g 4 n ăm Ấ t D ậu ( 1 8 8 5 ) là

năm Q u a n g T ự th ứ 1 1 , ô n g P a te n ô tre v à ô n g L ý H ồ n g Chương

k ý t ờ h ò a ư ớ c , đ ạ i lư ợ c n ó i r ằ n g n ư ớ c T à u n h ậ n c u ộ c b ả o

h ộ c ủ a n ư ớ c P h á p ở V i ệ t N a m , v à l ạ i h ò a t h u ậ n b u ô n b ố n n h ư cũ.

N ư ớ c P h á p t h ì t r ả lạ i c á c c h ỗ m à h ả i q u â n đ ã c h iế m g iữ ở m ặ t bể,

v à th u ậ n bỏ cái khoản t iề n b in h p h í k h ô n g đ ò i n ữ a . N g a y hôm

q u a n h a i n ư ớ c k ý tò h ò a ư ớ c ấ y ở T h iê n T â n , t h ì h ả i q u â n tru n g

tư ớ n g C o u r b e t p h ả i b ệ n h m ấ t ở g ầ n đ ả o Đ à i L o a n . H ả i q u â n của

P h á p c ũ n g c h iế u th e o đ iề u ướ c m à r ú t q u â n v ể .

606
 C H Ư Ơ N G X IV

LOẠN ở TRUNG KỲ

1. Thống tướng De Courcy vào H u ế

2. Triều đình chạy ra Quảng Trị
3. Nguyễn Văn Tường ra thú
4. Xa giá các bà Thái hậu về Khiêm Lăng
5. Quân Cần vương
6. Vua Đồng Khánh.
7 . Thống tướng De Courcy phải triệt về

8. V ua H à m N g h i ỏ Q uảng B ìn h
9. Ông Paul Bert
10. Lập Tổng đốc Toàn quyền

1. Thóng tưóng De Courcy vào Huế

V iệ c đ á n h n h a u vớ i T à u x o n g , th ì tứ c là c u ộ c b ả o h ộ ồ n ư ớ c

N a m t h à n h . N h ư n g ở c á c n ơ i, n h ữ n g q u a n c ũ t a c ò n c h ố n g n h a u

với q u â n P h á p , m à ở H u ế th ì N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g v à T ô n T h ấ t

T h u y ế t c h u y ê n c h ế đ ủ m ọi đường.

T h án g 9 năm G iá p T h â n (18 8 4 ), h a i ô n g ấ y đ e m ông D ục

Đ ứ c g i a m v à o n h à t ố ì, k h ô n g c h o ă n u ô n g đ ể c h ế t đ ó i, đ ổ t ộ i c h o

là th ô n g m ư u v ó i g iặ c . H a i ô n g ấ y lạ i m ộ q u â n t ậ p lín h v à lậ p

607
đồn T ân sỏ fr# r ở gần C am Lộ th u ộ c tìn h Q u ả n g T r ị, đ e m đồ

b á u n g ọ c v à n g b ạ c r a đ ấ y , p h ò n g k h i có v iệ c g ì th ì đ e m q u ả n ra

đó đ ể ch ố n g n h a u v ó i q u ân P h áp . C ũ n g v ì các ô n g ấ y có ý m uốn

kháng cự, cho nên quân Pháp đ ã c h iế m g iữ M a n g C á ờ th à n h

H u ế v à l ạ i b ắ t b ỏ s ú n g đ ạ i b á c ở t r ê n t h à n h đ i.

N gày 18 th á n g 4 năm Ấ t D ậu (18 8 5 ), th ố n g tư ớ n g De

C o u r c y s a n g t ố i B ắ c K ỳ . B ấ y g iờ s ự h ò a ư ớ c v ớ i T à u đ ã x o n g , bở i

v ậ y th ố n g tư ớ n g m ố i đ ịn h v à o H u ế b ắ t T r iề u đ ìn h t a p h ả i c h ịu

quyền b ả o h ộ . T h ố n g tư ớ n g đ ế n H à N ội đã nói ch u yện v ái các

ngư ờ i P h á p v à n h ữ n g người N a m r a là m q u a n v ớ i P h á p , đ ã b iế t

tìn h h ìn h ở tr o n g H u ế là t h ế n à o . Đ ế n n g à y 1 9 t h á n g 5 th ì th ố n g

tư ớ n g đ e m n o n 5 0 0 q u â n đ i t à u v à o H u ế . T r iề u đ ìn h cử h a i q u a n

đ ạ i t h ầ n th e o v iê n K h â m sứ P h á p là ô n g D e C h a m p e a u x r a đón

th ố n g tư ớ n g ở c ử a T h u ậ n A n. Sán g hôm sa u , th ố n g tư ớ n g ch o

đ ò i h a i q u a n p h ụ c h ín h s a n g b ê n d in h K h â m sứ đ ể đ ịn h v iệ c v à o

y ế n k iế n v u a H à m N g h i.

H a i ô n g lú c b ấ y g iờ c ò n đ a n g lừ n g l ẫ y , v i ệ c T r i ề u c h ín h ỏ

ta y m ìn h c ả , m à t h ấ y th ố n g tư ớ n g là m sự đ ư ờ n g đ ộ t n h ư th ế ,

c ũ n g đ ã t ứ c g i ậ n l ắ m , l ạ i c ứ n h ư lờ i m ấ y ô n g q u a n c ự u t h ầ n n ó i

c h u y ệ n , th ì ô n g T h u y ế t là q u a n v ă n là m tư ớ n g v õ , n h ư n g h ìn h

dáng th ì k h ô n g được th a n h tú : đ ầ u th ì trọ c , n gư ờ i th ì b é o m à

đen, cách đ i đ ứ n g th ì k h ô n g được ch ữ n g ch ạc, sự g ia o th iệ p v à

đ ố i đ á p th ì k h ô n g s à n h . X ư a n a y c h ỉ lấ y quyển th ế m à đè nén

n g ư ờ i t a , h ơ i m ộ t t í t h ì lấ y sự c h é m g iế t là m o a i. Đ ế n k h i p h ả i r a

th e o lễ b a n g g ia o m à đ ố i v ớ i m ộ t n g ư ờ i tư ớ n g n g o ạ i q u ố c n h ư

ô n g D e C o u r c y t h ì t r o n g b ụ n g k h iế p sợ k h ô n g b iế t r a t h ế n à o .

O n g T ư ờ n g t h ì l à m ộ t t a y g ia o t h iệ p g iỏ i, lạ i có n h iể u m ưu

cơ v à tà i n gh ệ ứ n g b iế n , c h o nên lú c ấy c h ỉ có m ộ t m ìn h ông

Tư òng san g ra m ắt quan th ố n g tư ớ n g D e C o u r c y m à t h ô i, c ò n

ô n g T h u y ế t t h ì c á o b ệ n h k h ô n g s a n g . T h ố n g tư ớ n g t h ấ y v ậ y , b ả o

đ a u c ũ n g p h ả i k h iê n g s a n g .

608
 T ô n T h ấ t T h u y ế t th ấ y q u a n P h á p r a o a i n h ư th ế , p h ầ n th ì

t ứ c g i ậ n , p h ầ n t h ì 8Ợ, l ạ i n h â n l ú c b ấ y g i ờ m ớ i c ó đ i ề m đ ộ n g đ ấ t ,

m ớ i n g h ĩ b ụ n g r ằ n g đ ấ y là đ iề m trờ i x u i k h iế n b è n q u y ế t ý sử a

soạn đ ể đ án h n h au .

T h ố n g tư ớ n g D e C o u r c y đ ịn h đ ế n h ô m v à o đ iệ n y ế t k iế n v u a

H à m N g h i, t h ì p h ả i m ở c ử a c h ín h , k h ô n g n h ữ n g là đ ể q u a n n ư ớ c

P h á p đ i m à th ô i, n h ư n g l ạ i p h ả i đ ể c ả q u â n lín h c ũ n g đ i v à o c ử a

ấ y . T r iề u đ ìn h t h ấ y đ iề u ấ y t r á i v ớ i q u ố c tế , x in đ ể t h ố n g tư ớ n g

đ i c ử a g iữ a , th e o n h ư s ứ T à u n g à y trư ớ c c ò n q u â n lín h t h ì x in đ ể

đ i c ử a h a i b ê n , t h ố n g tư ớ n g n h ấ t đ ịn h k h ô n g c h ịu .

2. Triều dinh chạy ra Quảng trị

T rư a h ôm 2 2 c á c q u a n ở C ơ m ậ t v iệ n s a n g d in h K h â m sứ

x in v à o b à n đ ịn h c h o x o n g v iệ c đ i c ử a c h ín h , c ử a b ê n , n h ư n g

th ố n g tư ớ n g D e C o u r c y k h ô n g tiế p . B à T ừ D ụ T h á i h ậ u s a i q u a n

đ e m đ ồ lễ v ậ t s a n g t ặ n g th ố n g tư ớ n g , t h ố n g tư ớ n g c ũ n g k h ư ớ c đ i

không nhận.

C á c q u a n t h ấ y th ố n g tư ớ n g là m dữ n h ư v ậ y , đ ểu ngơ n gác

k h ô n g h iể u r a ý tứ g ì m à k h in h m ạ n T r iề u đ ìn h đ ế n n h ư th ế .

T ô n T h ấ t T h u y ế t c à n g t h ấ y t h ế c à n g lấ y là m tứ c g iậ n , th ô i t h ì

s ố n g c h ế t c ũ n g liề u m ộ t t r ậ n , h ọ a m a y trờ i c ó g iú p k ẻ y ế u h è n g ì

c h ă n g ? ấ y l à tư ớ n g s ĩ lú c b ấ y g iò a i c ũ n g tư ở n g n h ư t h ế , c h o n ê n

m ớ i đ ịn h đ ế n n ử a đ ê m k h ở i s ự p h á t s ú n g b ắ n s a n g d in h K h â m

sứ v à đ á n h t r ạ i lín h c ủ a P h á p ở M a n g C á .

C h iề u h ô m ấ y , th ô n g tư ớ n g là m t iệ c đ ã i c á c q u a n P h á p . T iệ c

vừ a ta n xong, th ì sú n g ở tro n g th à n h nổ ra đùng đùng, rồ i

n h ữ n g n h à ỏ c h u n g q u a n h d in h K h â m s ứ c h á y , lử a đ ỏ r ự c tr ờ i.

Q u â n P h á p t h ấ y b ấ t th ìn h lìn h n ử a đ ê m q u â n t a đ á n h p h á n h ư

v ậ y , c h ư a b i ế t r a t h ế n à o , c h ỉ y ê n lặ n g m à c h ố n g g iữ . Đ ế n s á n g

609
n g à y 2 3 m ớ i t i ế n l ê n đ á n h , t h ì q u ả n t a t h u a c h ạ y 0 '. N g u y ễ n V ă n

T ư ờ n g B S Ẵ # c h o n g ư ờ i v à o đ iệ n t â u x in rư ớ c v u a v à c á c b à T h á i

h ậ u tạ m lá n h lê n K h iê m L ả n g ® . K h i x a g iá r a g ả n đ ế n c ử a h ữ u ,

th ì gặp N guyễn V ăn Tường đã chự c sẵn ở đấy để đi hộ g iá ,

n h ư n g lệ n h tr iề u cho N g u y ễ n V ăn T ư ờ n g ở lạ i đ ể th u xếp m ọi

v iệ c . N g u y ễ n V ăn Tường vân g lệ n h tr ỏ lạ i. X a g iá đ i q u a là n g

K im L o n g á n i i , lê n đ ế n c h ù a T h iê n M ụ , t h ì T ô n T h ấ t T h u y ế t

]ễ a ftđ e m q u â n c h ạ y đ ế n t r u y ề n rư ó c x a g iá q u a y trờ v ể T rư ờ n g

T h i®

Lúc bấy g iờ v ư ơ n g t ô n c ô n g t ử , n g ư ờ i đ i n g ự a , k ẻ đ i c h â n ,

dân g ia n th ì tr ẻ c õ n g g ià , đ à n bà d ắ t trẻ con , a i n ấ y ch ạ y hốt

h o ả n g tìm đ ư ờ n g t r á n h c h o k h ỏ i c h ỗ b in h đ a o .

X a g iá đ ế n T rư ờ n g T h i v à o n g h ỉ đ ư ợ c m ộ t lá t , th ì T ô n T h ấ t

T h u y ế t lạ i g iụ c lê n đ ư ờ n g , n ó i r ằ n g q u â n P h á p đ ã s ắ p đ u ổ i t ớ i.

T ố i n g à y 2 3 , x a g iá v à o n g h ỉ n h à m ộ t n g ư ờ i b á h ộ , s á n g n g à y 24

r a đ i, đ ế n tố ì m ớ i tớ i t h à n h Q u ả n g T r i. Q u a n t u ầ n p h ủ T rư ơ n g

Q u a n g Đ ả n (4> r a r ư ớ c x a g i á v à o H à n h c u n g v à đ ặ t q u â n l í n h đ ể

p h ò n g g iữ .

T rậ n đ á n h n h a u ở H u ế, q u â n P h á p c h ế t m ấ t 16 ngư ờ i v à 80

n g ư ờ i b ị th ư ơ n g . S á c h t â y c h é p r ằ n g q u â n t a c h ế t đ ế n v à i n g h ìn

n g ư ờ i, c ò n b a o n h i ê u k h í g iớ i lư ơ n g t h ự c v à h ơ n m ộ t t r i ệ u tiể n

củ a đ ều m ất cả.

(1) Việc Tôn Thất Thuyết đánh quân Pháp ỏ Huế, aử ta không nói rõ 8ố
quân ta là bao nhiêu. Mà sách Tây có nơi chép là 2 vạn, có nơi chép là 3 vạn.
Nhưng cứ những người biết việc ở H uế lúc bấy giờ, thì quân ta cà thày độ
chừng non 2 vạn trỏ lại, chứ không hơn
(2) Khiêm Láng là lảng của vua Dực Tông, có khi gọi là Khiêm cung cũng là
đấy.
(3) Trường Thi thuở bấy giò ở làng Đa Chữ cách Kinh thành 10 eắy Bố.
(4) Trương Quang Đản trước làm tổng đõc Bắc Ninh, chống nhau với
quân Phốp, sau v ề Kinh phải giáng xuống tuần phủ ra giữ thành Quầng Tri.

biu
3. Nguyễn Văn Tưdng ra thú
ở H u ế , c ả b u ổ i s á n g h ô m 2 3 , q u â n P h á p c h iế m lấ y t h à n h t r ì

v à g iữ g ì n c á c n ơ i. C ò n q u a n t a , n g ư ờ i t h ì đ i t h e o x a g i á , n g ư ò i

th ì ẩ n n ấ p m ộ t n ơ i, c h ư a b i ế t t h ế n à o , c h ư a a i d á m r a . Đ ế n t r ư a

hôm ấy, N gu yễn V ăn Tưòng v à o ă n cơm n h à ô n g g iá m

m ục C a sp a rd , rồ i nhờ ô n g ấ y đưa ra t h ú v ớ i th ố n g tư ớ n g D e

C o u rcy . T h ố n g tư ớ n g c h o N g u y ễ n V ă n T ư ò n g r a ồ T h ư ơ n g b ạ c

v iệ n , g i a o c h o đ ạ i ú y S c h m i t z v à m ộ t t o á n l í n h P h á p p h ả i c o i g iữ ,

v à h ẹ n c h o t r o n g h a i t h á n g p h ả i là m t h ế n à o c h o y ê n m ọ i v iệ c .

4. Xa giâ c á c bà Thái hộu về Khiêm lãng

N g u y ễ n V ă n T ư ò n g v i ế t sớ r a Q u ả n g T r ị x in rư ớ c x a g iá trở

v ề K in h đ ể c h o y ê n lò n g n g ư ò i. N h ư n g lú c ấ y v u a H à m N ghi và

ta m c u n g là b à T ừ D ụ T h á i h o à n g t h á i h ậ u , m ẹ đ ứ c D ự c T ô n g ,

bà H o à n g th á i h ậ u là vợ đ ứ c D ự c T ô n g v à m ẹ n u ô i ô n g D ụ c Đ ứ c,

b à H o à n g t h á i p h i là vợ th ứ đ ứ c D ự c T ô n g v à m ẹ n u ô i v u a K iế n

P h ú c, b ị T ô n T h ấ t T h u y ế t # ÍÉ [Ì8 ; g ìn g iữ , sớ c ủ a N g u y ễ n V ă n

T ư ờ n g g ử i r a v ấ n a n , ô n g ấ y đ e m g iấ u đ i k h ô n g c h o v u a b iế t. A i

c ũ n g m u ố n x i n r ư ớ c x a g i á l ê n T â n S ồ , đ ể lo l i ệ u s ự k h ô i p h ụ c .

Đ ứ c T ừ D ũ v à h a i b à T h á i h ậ u n h ấ t đ ịn h k h ô n g c h ị u đ i.

N g à y 2 7 , T ô n T h ấ t T h u y ế t n g h e tin có t à u P h á p sắ p đến,

b èn x in ta m cung ở lạ i Q u ả n g T r ị v à x in rư ớ c v u a lê n T â n s ỏ .

K h i s ắ p đ i, v u a H à m N g h i v à o lạ y b a b à T h á i h ậ u : t ìn h ly b iệ t,

n ỗi s ầ u t h ả m , k ể s a o c h o x iế t! V u a đ i k h ỏ i đ ộ m ộ t g iò đ ồ n g h ồ ,

th ì b ọ n n ộ i g iá m đ ề u trở l ạ i n ó i r ằ n g T ô n T h ấ t T h u y ế t k h ô n g c h o

đ i. Đ ế n n g à y 2 8 t h ì t a m c u n g m ớ i t i ế p đ ư ợ c t i n c ủ a N g u y ễ n V ă n

Tưòng ra n ó i x in rư ớ c x a g iá trở v ề H u ế , m ọ i v iệ c đ ã t h u xếp

x o n g r ồ i. B à T ừ D ụ c h o n g ư ờ i đ i rư ớ c v u a trở lạ i đ ể c ù n g v ề H u ế ,

n h ư n g tìm m ã i k h ô n g b iế t v u a ở đ â u , c h ỉ tiế p đ ư ợ c t h ư c ủ a T ô n

611
T h ấ t T h u y ế t g ử i v ề n ó i N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g p h ả n t r á c n ọ k ia , x in

đ ừ n g có n g h e . N g ư ờ i b à n đ i, k ẻ b à n lạ i, a i n ấ y p h ả n vân chư a

b iế t r a t h ế n à o . N g à y 3 0 lạ i tiế p đ ư ợ c sớ c ủ a N g u y ễ n V ả n T ư ờ n g

r a g iụ c x a g iá t r ỏ v ề . Đ ứ c T ừ D ụ m ớ i q u y ế t ý vê' K in h , đ ịn h n g à y

m ồng 4 th ì lê n đường, sa i q u an tu ầ n phủ T rư ơ n g Q uang Đ ản

đem quân đ i h ộ g iá . Đ ế n c h iề u tố ì n g à y m ồng 5, xa g iá c á c b à

T hái hậu về đến K h iê m cung. N gu yễn V ăn T ư ờ n g d â n g sớ lê n

th ỉn h a n v à k ể t ìn h h ìn h m ọ i v iệ c .

T r o n g k h i v u a c ò n đ i v ắ n g , th ố n g tư ớ n g D e C o u r c y đ ặ t ô n g

Thọ X uân lê n là m g iá m q u ổ c , g ia o quyền B in h b ộ th ư ợ n g

th ư ch o v iê n k h â m s ứ D e C h a m p e a u x , đ ể b ã i v iệ c b in h lín h c ủ a

t a đ i , v à g ọ i q u a n K i n h lư ợ c ở B ắ c k ỳ l à N g u y ễ n H ữ u Đ ộ Ị ị / c - Ê íS

v à q u an T ổn g đốc N am Đ ịn h là P h a n Đ ìn h B ìn h í t t ỉ Ễ 2? v ể c ù n g

với N g u yễn V ăn Tường MỈCM- c o i v iệ c cơ m ậ t. V ì h a i ô n g ấ y ỏ

B ắ c k ỳ đ ã h iể u m ọ i v iệ c v à đ ã b iế t th e o c h ín h s á c h c ủ a b ả o hộ,

c h o n ê n th ố n g tư ớ n g đ e m v ề đ ể t h u x ế p m ọ i v iệ c c h o c h ó n g x o n g .

N guyễn V ăn Tường và N guyễn H ữu Độ không hợp ý nhau,

N guyễn HÜU Đ ộ l ạ i t r ở r a B ắ c K ỳ .

5. Quân C ầ n Vưong
T ô n T h ấ t T h u y ế t ở Q u ả n g B ìn h là m h ịc h c ầ n v ư ơ n g tr u y ề n

đ i c á c n ơ i, b ở i v ậ y c h ỉ t r ừ n h ữ n g c h ỗ c h u n g q u a n h K i n h t h à n h r a ,

c ò n tự B ìn h T h u ậ n tr ỏ r a ch o đ ế n N g h ệ A n , T h a n h H ó a , ch ỗ n ào

s ĩ d â n c ũ n g n ổ i lê n , đ ổ c h o d â n b ê n đ ạ o g â y t h à n h m ố ì lo ạ n , rồ i

đ ế n đ ố t p h á n h ữ n g là n g có đ ạ o . S á c h t â y c h é p r ằ n g từ đ â u th á n g

6 cho đ ến cu ố i th á n g 8, d ân b ên đ ạo p h ải 8 ôn g cố v à hơn 2 vạn

n g ư ờ i b ị g iế t.

T h ố n g tư ớ n g D e C o u r c y t h ấ y c h ỗ n à o c ũ n g có lo ạ n c ả , b è n

tr ỏ r a B ắ c k ỳ , h ộ i c á c tư ớ n g lạ i đ ể b à n sự đ á n h d ẹ p . T h ố n g tư ớ n g

612
đ ã đ ịn h sa i đ ại tá P e m o t đem 15 0 0 quân ở H u ế ra đuổi Tôn

T h ấ t T h u y ế t , lạ i s a i th iế u tư ó n g D e N e g r ie r đ e m m ột đạo q u ân

đ i từ T h a n h H ó a đ á n h v à o . N h ư n g c h ín h p h ủ ở P a r i s đ iệ n s a n g

k h ô n g c h o t h ố n g tư ớ n g k h ở i s ự d ù n g đ ạ i b in h , v à l ạ i n h â n lú c

b ấ y g iờ ồ B ắ c k ỳ v à T r u n g k ỳ c ó b ệ n h d ị c h t ả , q u â n P h á p c h ế t

h ạ i đ ế n b a b ố n n g h ì n n g ư ờ i, b ở i v ậ y c h o n ê n v i ệ c d ù n g b i n h p h ả i

đ ìn h lạ i.

ở H u ế th ì m ã i k h ô n g a i b iế t v u a H à m N ghi ở đ â u . T r iề u

đ ìn h t h ì m ỗ i n g à y m ộ t r ố i, v i ệ c lậ p v u a m ớ i t h ì t u y r ằ n g đ ã đ ịn h

r ồ i, n h ư n g c ò n lô i t h ô i c h ư a x o n g .

Đ ế n n g à y 2 7 t h á n g 7 , v ừ a h ế t h ạ n 2 t h á n g c ủ a th ố n g tư ố n g

D e C o u r c y h ẹ n c h o N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g , v ả b ấ y g iò ở B ắ c k ỳ lạ i

có n h iề u n g ư ờ i g h é t N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g x in t h ố n g tư ó n g đ e m t r ị

tộ i. B ỏ i v ậ y s a n g n g à y 2 8 , th ố n g tư ớ n g b ắ t q u a n nguyên Phụ

c h ín h N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g q u a n H ộ i b ộ th ư ợ n g th ư P h ạ m

T h ậ n D u ậ t Ệ ẵ tA ìỄ v à T ô n T h ấ t Đ ín h là t h â n s in h r a T ô n

T h ất T h u y ế t, đ em đ ày ra Côn Lôn. P hạm Thận D u ật đ an g đi

tàu th ì m ấ t, p h ả i n é m x u ố n g b ể , N g u y ễ n v ă n T ư ờ n g th ì s a u lạ i

p h ả i đ à y r a h ả i đ ả o H a it i ở T h á i B ìn h D ư ơ n g , đ ư ợ c ít lâ u c ũ n g

m ấ t, ch o đ e m x á c v ể chôn ỏ quê n hà.

6. Vua Đồng Khánh

T h ô n g tư ớ n g D e C o u r c y đ à y b ọ n N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g đ i r ồ i,

đem q u ân N g u y ễn H ữ u Đ ộ ĩỹưệĩíỊễ. v ề c ù n g v ớ i P h a n Đ ìn h B ìn h

S Ễ Ễ Í P co i v iệ c tr iề u c h ín h , sai N gu yễn T rọ n g Hợp ẼT Ẽ^ca ra

quyền K in h lư ợ c ở B ắc kỳ. Thống tư ớ n g lạ i sai ông De

C h a m p e a u x lê n K h iê m c u n g y ế t k iế n đức Từ D ụ x in lậ p ông

C h á n h M ô n g lE H là K iê n G ia n g q u ậ n c ô n g lê n là m v u a .

N gày m ồ n g 6 th á n g 8, ô n g C h á n h M ô n g p h ả i th â n hành

613
san g bên K h âm sứ là m lễ t h ụ p h o n g , r ồ i là m lễ t ấ n t ô n , đ ặ t n iê n

h iệ u là Đ ồ n g K h á n h ỊỊ]J# -

V ua Đ ồng K hánh tín h h iề n là n h , hay tra n g sứ c và cũng

m u ố n d u y t â n , ở r ấ t đ ư ợ c lò n g n g ư ờ i P h á p ; đ in h t h â n t h i n h iể u

người đ ã b iế t th e o c h ín h sách bảo hộ cho nên m ọ i v iệ c tro n g

T r iề u đ ề u đư ợ c y ê n ổ n . N h ư n g v u a H à m N g h i còn ờ m ạn Q u ản g

B in h , k é o cờ n g h ĩa c h ố n g n h a u v ớ i q u â n P h á p , t r u y ể n h ịc h c ầ n

vư ơng đi các nơi để m ong đường k h ôi p h ục. L ú c bấy g iờ , lò n g

n g ư ờ i c ò n tư ở n g n h ớ c h ú a c ũ , c h o n ê n từ t ìn h B ìn h T h u ậ n trờ ra ,

c h ỗ n à o c ũ n g có n g ư ờ i n ổ i lê n đ á n h p h á đ ể t o a n b ề k h ô i p h ụ c .

ở Q uảng N am th ì b ọ n th â n hào lậ p ra N g h ĩa H ội lỉ# có

quan sơ n p h ò n g sứ là T r ầ n V ăn Dự I^ là m c h ủ , rồ i n h ữ n g

t ỉ n h P h ú Y ê n , B ìn h Đ ịn h , B ì n h T h u ậ n đ ê u n o i t h e o m à n ổ i lê n .

ở Q u ả n g T r ị có c á c ô n g T rư ơ n g Đ ìn h H ội ‘¡ ẽĩẾềề, N guyễn Tự

N hư I5Ẽ ẽ ỉ n . , ở Q u ả n g B ì n h có q u a n n g u y ê n tri p h ủ là N g u y ễ n

Phạm T uân ỏ H à T ĩn h có c ậ u ấ m L ê N in h ỏ N ghệ

A n có ô n g n g h è N g u y ễ n X u â n ô n S Ẽ # ím v à q u a n 8ơn p h ò n g sứ

Lê D oãn N hạ iẵ ; ở T hanh H óa có H à V ăn M ao

N hữ ng người ấy đểu xư ớ ng lê n v iệ c cần vư ơ ng, đem quân đi

h o ặ c c h iế m g iữ t ỉn h t h à n h , h o ặ c đ á n h lấ y c á c p h ủ h u y ệ n , v à đ ố t

p h á n h ữ n g là n g có đ ạo . ở n g o à i B ắ c k ỳ t h ì c á c q u a n c ự u t h ầ n là

q u a n đ ề đ ố c T ạ H iệ n ĩỉắM, q u a n t á n tư ơ n g N g u y ễ n T h iệ n T h u ậ t

[5 c # ÌỀ tụ h ọ p ở B ã i S ậ y , rồ i đ i đ á n h p h á ở m ạ n tru n g c h á u , còn ở

m ạ n th ư ợ n g d u , t h ì c h ỗ n à o c ũ n g có q u â n g iặ c T à u q u ấ y n h iễ u

B ở i v ậ y q u â n P h á p p h ả i c h i a b i n h r a c h ố n g g i ữ c á c n ơ i.

7. Thống tuóng De Coury phài triệt vể

T h ố n g tư ớ n g D e C o u r c y t h ấ y ở n g o à i B ắ c có lắ m v iệ c , b è n

(1) Người ở La Sơn, tỉnh Hà Tĩnh, con quan nguyên bố chính là Lé Kiên.

614
đ ể t h iế u tư ớ n g P r u d h o m m e ỏ lạ i H u ế , r ồ i r a H à N ộ i k in h lý m ọ i

v iệ c . N h ư n g v ì t h ố n g tư ớ n g t ín h k h ổ k h ắ c v à đ a n g h i, c h o n ê n

cô n g v iệ c c à n g n g à y c à n g k h ó th ê m , ở bên P h á p th ì có n h iề u

n g ư ờ i k h ô n g m u ố n g iữ đ ấ t B ắ c K ỳ , c ó ý m u ố n b ã i b in h . B ỏ i v ậ y

đến cuối n ăm 1 8 8 5 là n ă m Ấ t D ậ u , t h ủ tư ớ n g n ư ớ c P h á p là ô n g

B ris s o n x in n g h ị v iệ n th u ậ n c h o lấ y r a 7 5 t r iệ u p h ậ t lă n g đ ể c h i

tiê u v ề v iệ c B ắ c k ỳ . N g h ị v iệ n đ ặ t h ộ i đ ồ n g đ ể x é t v iệ c ấ y . H ộ i

đ ồ n g đ ịn h r ú t q u â n v ề v à c h ỉ c h o 1 8 tr iệ u p h ậ t lă n g m à th ô i.

Đ ế n k h i đ ầ u p h iế u t h ì đ ả n g th e o c h ín h p h ủ được 2 7 4 p h iế u , v à

đ ả n g p h ả n đ ố i v ớ i c h ín h p h ủ được 2 7 0 , n g h ĩa là đ ả n g m u ố n g iữ

đ ấ t B ắ c k ỳ c h ỉ h ơ n có 4 p h iế u . T h ủ tư ớ n g B r is s o n th ấ y tro n g

n g h ị v iệ n có n h iề u n g ư ờ i k h ô n g h ợ p ý m ìn h b è n x in từ c h ứ c .

Ô ng F r e y c in e t lê n là m th ủ tư ớ n g , th ấ y th ố n g tư ớ n g De

C o u rcy ở b ê n nư ớc N a m là m lắ m v i ệ c lô i t h ô i, b è n đ iệ n san g

t r iệ t v ề P h á p , g ia o b in h q u y ề n lạ i c h o t r u n g tư ớ n g W a m e l, v à

s a i ô n g P a u l B e r t là q u a n v ă n s a n g s u n g ch ứ c th ố n g đ ốc, đ ể k in h

lý m ọ i v iệ c ở n ư ớ c N a m .

8. Vua Hàm Nghi ỏ Quàng Bình

B ấ y g iờ t u y ở H u ế đ ã l ậ p v u a Đ ồ n g K h á n h r ồ i, n h ư n g đ ả n g

cự u th ầ n cò n có n h iề u n gư ờ i th e o p h ò v u a H à m N g h i, q u y ế t c h í

ch ố n g lạ i vớ i q u â n P h á p . Q u a n P h á p b è n s a i đ ạ i t á C h a u m o n t

đem q u â n r a đ ó n g ở th à n h Q u ả n g B ìn h , đ ể c h ặ n đ ư ờ n g k h ô n g

cho đảng Tôn T h ế t T h u y ế t th ô n g với B ắ c kỳ. Nhưng ở m ạn

T hanh H óa, N gh ệ A n, bọn v ă n th â n đ á n h p h á rấ t dữ. Đ ạ i tá

C h a u m o n t b è n đ ể t h iế u t á G r é g e ừ e ở lạ i g iữ t h à n h Q u ả n g B ìn h ,

r ồ i trở v ề Đ à N ă n g lấ y t h ê m b in h v à t à u c h iế n đ e m ra đóng ở

t h à n h N g h ệ A n , c h i a q u â n đ i t u ầ n t i ễ u c á c n ơ i.

T ôn T h ấ t T h u y ế t th ấ y th ế k h ô n g ch ố n g n ổi q u ân P h áp b èn

615
bỏ vu a H àm N g h i ở lạ i đ ồ n V é , th u ộ c h u y ệ n T u y ê n H ó a (tê n cũ

là Q ui Hợp châu) tỉn h Q uảng B ìn h , rồ i c ù n g với đ ể đắc T rần

X uân Soạn đ i đ ư ờ n g th ư ợ n g đ ạ o , n ó i r à n g s a n g c ầ u cứ u

b ê n T à u . (1>

V u a H àm N g h i b ấ y g iờ ẩ n n ấ p ở v ù n g h u y ệ n T u y ê n H ó a , c ó

c á c co n T ô n T h ấ t T h u y ế t là T ô n T h ấ t Đ ạ m v à T ô n T h â t T h iệ p

cù n g với đ ề đốc L ê T rự c %ỈĨẼ v à N guyễn Phạm T uân ĨFJẼMW h ế t

s ứ c g iữ g ìn v à đ e m q u â n đ i đ á n h p h á ở m ạ n Q u ả n g B ìn h v à H à

T ĩn h .

T hán g g iê n g năm B ín h T u â 't ( 1 8 8 6 ) tru n g tá M ig n o t đ em

quân ở B ắ c k ỳ v à o N g h ệ A n , rồ i c h ia là m h a i đ ạ o : m ộ t đ ạ o th ì

th iế u tá P e lle t ie r đem lín h tậ p th e o sôn g N gàn Sáu vào m ạn

T uyên H ó a ; m ộ t đ ạ o t h ì t r u n g t á M ig n o t tự đ e m quán đi đường

q u a n lộ v à o g iữ t h à n h H à T ĩn h , r ồ i v à o đ ó n g ở s ô n g G i a n h .

Ở H u ế lạ i s a i tr u n g t á M e tz n ig e r đ e m m ộ t t o á n q u â n r a tiế p

ứ ng các đạo. Q u ân Pháp đ ó n g ở chợ Đ ồn và ở M in h cầm, rồ i

t r u n g t á M e tz n ig e r đ e m ô n g cô" T o r t u y a u x đ i l à m hư ớ ng đ ạo để

lê n lấ y đồn V é. T h ế quân Pháp tiế n lê n m ạnh lắ m , q u â n văn

t h â n c h ô n g l ạ i k h ô n g n ổ i, p h ả i t a n c ả .

N h ư n g q u a s a n g t h á n g h a i, ở n g o à i B ắ c K ỳ có v iệ c , v ả lạ i

(1) Tôn Thất Thuyết đi đưòng thượng đạo ra vùng Hưng Hóa rối theo
thượng lưu sông Đà lên Lai Châu nương tựa vào họ Điêu. Đến lúc nghe tiếng
quân Pháp lên đánh, liền bỏ họ Điêu mà trốn sang Tàu. Con cháu họ Diêu nói
chuyện lại rằng: Khi Tôn Thất Thuyết lên đến Lai Châu còn có mấy chục người
đi theo. Lên đấy ở một độ, chém giết gần hết. Xem như th ế thi ông Thuyết là
một ngưòi cuồng dại mà lại nhát gan. Một người như th ế mà làm đại tướng đ ể
giữ nước, thì tài gì mà nưốc không nguy được.
V ề sau chết già ờ Thiều Châu, thuộc tỉnh Quàng Đóng
(2) Sách ông Gosselin chép là Phạm Thuận. Nhưng xét trong sử nưốc ta
thì không có ai là Phạm Thuận, chỉ có Nguyễn Phạm Tuân trước làm tri phù,
sau theo vua Hàm N ghi chống cự với quân Pháp, rồi bị đạn bấn phải Vậy
Phạm Thuận tức là Nguyễn Phạm Tuân.

616
v i ê n T h ố n g đ ố c P a u l B e r t đ ã s a n g đ ế n n ơ i, c h í n h s á c h đ ổ i l ạ i c ả ,

ch o n ê n m ớ i t r i ệ t c á c đ ạ o q u â n v ề , c h ỉ đ ó n g g iữ ở Q u ả n g K h ê , ở

R o o n v à ở c h ợ Đ ồ n m à t h ô i. Q u â n V ă n T h â n t h ấ y q u â n P h á p r ú t

v ề , lạ i trở v ề đ ó n g ở c á c đ ồ n c ũ .

9. Ông Paul Bert

N g à y m ồng 5 th á n g 3 n ăm B ín h T u ấ t (18 8 6 ) v iê n th ố n g đ ốc

P a u l B e r t s a n g đ ế n H à N ộ i. L ậ p tứ c đ ặ t p h ủ T h ố n g s ứ ở B ắ c k ỳ

v à sở k iể m s o á t v ề v i ệ c t à i c h í n h . Đ ế n c u ố i t h á n g 3 t h ì t h ố n g đ ố c

v à o y ế t k i ế n v u a Đ ồ n g K h á n h ở H u ế , v à x i n l ậ p n h a K i n h lư ợ c ở

B ắc K ỳ, cho q u an K in h lư ợ c đ ạ i s ứ đ ư ợ c q u y ể n c ù n g vớ i p h ủ

T h ố n g sứ tự tiệ n là m m ọ i v iệ c . V ì r ằ n g ở n g o à i B ắ c v à o đ ế n H u ế

đ ư ò n g s á x a x ô i, c ó v iệ c g ì t â u b ẩ m v à o B ộ m ấ t n h i ề u n g à y g iò

lắ m , b ở i v ậ y x i n c h o đ ư ợ c t ự t i ệ n là m v iệ c , r ồ i t r o n g m ộ t n ă m đ ộ

v à i k ỳ đ e m c á c v iệ c t â u v ề v u a b iế t.

T h ố n g đ ố c P a u l B e r t ồ H u ế đ ế n c u ố i t r u n g t u ầ n t h á n g 4 lạ i

r a H à N ộ i, r ồ i m ộ t m ặ t t h ì lo đ á n h d ẹ p , m ộ t m ặ t t h ì m ở P h á p

V iệ t h ọ c đ ư ờ n g , lậ p T h ư ơ n g n g h iệ p c ụ c , đ ặ t lệ đ ồ n đ iề n . C h ủ ý

củ a th ố n g đốc là m u ố n k h a i h ó a đ ấ t B ắ c k ỳ r a ch o c h ó n g được

t h ị n h lợ i. N h ư n g c ũ n g v ì t h ố n g đ ố c p h ả i l o n g h ĩ n h i ề u v i ệ c , v ả

l ạ i n a y đ i k i n h l ư ợ c c h ỗ n à y , m a i đ i k i n h lư ợ c c h ỗ n ọ , t h à n h r a

k h í lự c s u y n h ư ợ c đ i, c h o n ê n m ớ i c ả m b ệ n h n ặ n g , đ ế n n g à y r ằ m

th á n g 10 n ăm B ín h T u ấ t ( 1 1 th á n g 1 1/ 18 8 6 ) th ì m ấ t. N h à nư ớc

đ e m lin h c ữ u v ề P h á p m a i t á n g .

C h ín h p h ủ P h á p s a i ô n g B ih o u r d s a n g lĩn h c h ứ c th ố n g đ ố c

th a y ô n g P a u l B e rt.

10. Lộp tổng đ ốc toàn quyền phủ

N ư ố c P h á p đ ã lấ y đ ấ t N a m K ỳ , lậ p B ả o h ộ ở n ư ố c C a o M iê n ,

rồ i lạ i lậ p B ả o h ộ ỏ B ắ c k ỳ v à ở T r u n g k ỳ , m ở r a m ộ t c u ộ c th u ộ c

617
đ ị a lớ n ở V i ễ n Đ ô n g n à y ; n h ư n g b u ổ i đ ầ u t h ì m ỗ i x ứ c ó m ộ t c h ứ c

t h ủ h iế n đ ể c o i r iê n g v iệ c c h ín h t r ị. Đ ế n n ă m Đ in h H ợ i (18 8 7 ),

c h ín h p h ủ n ư ó c P h á p m ớ i đ ặ t p h ủ T ổ n g đ ố c to à n q u y ể n đ ể đ iể u

k h iể n v iệ c c h ín h trị cả m ấy xứ ở nước ta và nước C ao M iê n .

T háng 10 năm Đ in h H ợi (15 th á n g 1 1/ 18 8 7 ) , th ì v iê n T ổ n g đốc

t o à n q u y ề n m ớ i, t ứ c l à v i ê n T ổ n g đ ố c t o à n q u y ể n tr ư ớ c n h ấ t , là

ô n g C o n sta n t sa n g n h ậ n chứ c tạ i S à i G òn .

T ừ đó ỏ các nơi như N am k ỳ th ì có v iê n T h ố n g đ ốc, T r u n g k ỳ

v à C a o M iê n th ì m ỗ i n ơ i có v iê n K h â m sứ , B ắ c k ỳ v à L à o th ì m ỗ i

n ơ i có v iê n T h ố n g s ứ đ ứ n g đ ầ u co i v iệ c c a i t r ị tr o n g h ạ t ; n h ữ n g

v iệ c g ì q u a n h ệ đ ế n c h ín h s á c h c ả to à n c ả n h t h ì p h ả i t h e o lệ n h

v iê n T ổ n g đ ố c to à n q u y ề n m à th i h à n h .

618
 CHƯ Ơ NG XV

VIỆC ĐÁNH DẸP ở TRUNG KỲ VÀ BAC kỳ

1. Việc đánh dẹp ở các nơi.
2. Vua Đồng Khánh ra Quàng Bình.
3. Hoàng K ế Viêm ra quân th ứ m ạn Quảng B ình
4. Lập đồn Minh cầm.
5. Vua Hàm Nghi bị bắt.
6. Vua Thành Thái
7. Sự đánh dẹp ở Bắc kỳ
8. Việc Phan Đình Phùng
9. Lòng yêu nước của người Việt Nam.

1. Việc đânh dẹp ỏ c á c noi

T r o n g k h i th ố n g đ ố c P a u l B e r t x ế p đ ặ t m ọ i v iệ c ố B ắ c k ỳ ,

th ì ở T r u n g k ỳ q u â n c ầ n vư ơ n g ở c á c tỉn h v ẫ n đ á n h p h á . Q u â n

P h á p p h ả i tìm c á c h m à đ á n h d ẹ p c h o y ê n . Ở m ạ n B ìn h T h u ậ n ,

P h ú Y ê n th ì th iế u t á D e L o rm e v à v iê n C ô n g sứ A y m o n ie r c ù n g

với T r ầ n B á L ộ c $Ệ.{Ỗĩặ. đ e m lín h t â y v à lín h ở N a m k ỳ ra đánh

d ẹ p . T r ầ n B á L ộ c d ù n g c á c h d ữ d ộ i, c h é m g i ế t r ấ t n h iề u , b ở i v ậ y

đ ấ t B ìn h T h u ậ n k h ô n g b a o lâ u m à yên ; rồ i đ em quân ra dẹp

đ ả n g v ă n t h â n ỏ P h ú Y ê n v à B ìn h Đ ịn h , b ắ t được cử n h â n M a i

X uân Thưởng B ù i Đ iề n ü fE fl v à N g u y ễ n Đ ứ c N h u ậ n

ỈU đ e m ch ém . T ừ th á n g 6 n ăm B ín h T u ấ t ( 18 8 6 ) đ ế n t h á n g 6

619
năm Đ in h H ợ i ( 18 8 7 ) , th ì n h ữ n g tỉn h ổ p h ía N a m đ ấ t K in h kỳ

đ ã dẹp yên .

2. Vua Đổng Khánh ra Quáng Bình

Đ ấ t T r u n g k ỳ từ Q u ả n g T r ị trỏ r a c h ư a đư ợ c y ê n . V u a Đ ồ n g

K hán h b è n đ ịn h r a t u ầ n t h ú m ặt bắc, đ ể dụ v u a H àm N ghi và

những quan đ ạ i t h ầ n v ề c h o y ê n v iệ c đ á n h d ẹ p . Q u a n P h áp sai

đ ạ i ú y H e n r y B ille t đ i h ộ g iá .

N g à y 16 th á n g 5 năm B ín h T u ấ t ( 18 8 6 ), x a g iá ờ K in h đ i ra ,

m ã i đ ế n c u ố i t h á n g 7 m ớ i tớ i Q u ả n g B ìn h . X a g i á đ i đ ế n đ â u t h ì

đ ả n g cự u th ầ n v ẫ n k h ô n g p h ụ c, cứ đ em q u â n đ ế n c h ố n g cự , cho

n ê n v iệ c v u a đ i t u ầ n th ú lầ n ấ y , k h ô n g có k ế t q u ả g ì c à . R a đ ến

Q u ả n g B ìn h th ì v u a Đ ồ n g K h á n h y ế u , ở được v à i m ư ơ i n g à y rồ i

p h ả i x u ố n g t à u đ i đ ư ờ n g h ả i đ ạ o trở v ề H u ế .

3. Hoàng kể viêm ra quân thứ mạn Quàng Bình

V u a Đ ồ n g K h á n h v ề H u ế được v ô sự . Đ ế n t h á n g 9 v u a k h a i

phục nguyên hàm ch o H o à n g K ế V iê m v à p h o n g c h o là m

H ữu trự c kỳ A n Phủ k in h lư ợ c đ ạ i s ứ , được q u y ể n tiệ n nghi

hành sự đ ể r a Q u ả n g B ìn h dụ vu a H àm N g h i v à c á c q u a n cự u

t h ầ n v ề . T r o n g tờ d ụ c ủ a v u a Đ ồng K h án h ban cho H o àn g K ế

V iê m đ ạ i lư ợ c n ó i r ằ n g : N ế u v u a H à m N g h i m à th u ậ n v ể , th ì sẽ

p h o n g c h o là m T ổ n g trấ n b a tỉn h T h a n h H óa, N gh ệ A n và H à

T ĩn h , và lạ i c ấ p cho b ổ n g lộ c t h e o tư ớ c v ư ơ n g . C ác quan cự u

th ầ n như c á c ô n g T rư ơ n g V ă n B an ặ iX ÌĨ, N guyễn T rự c B Æ JÎ,

N guyễn Chư K ill, L ê M ô K h ả i N guyễn N guyên T hành

ỉ5 Ũ 7 u !$ , P h a n T rọ n g M ư u ifH + IS , N g u y ễ n X uân Ô n Lê

D oãn N ha lể iti ỉ, N gô X u ân Q uỳnh Ỉ£ # ỈS , a i v ề th ú th ì được

phục nguyên chứ c, cho vào là m quan ở c á c tìn h từ Q u àn g T ri

trở v à o . C ò n n h ư c á c ô n g T r ầ n X u â n S o ạ n N guyễn Phạm

620
Tuân ị5 Ẽ ậ S 3 l, P h a n Đ ìn h P h ù n g m à c ó c h ị u v ề t h ì s ẽ t h a n h ữ n g

đ iề u lỗ i trư ớ c , v à s ẽ p h o n g c h ứ c h à m k h á c . N h ữ n g đ iề u ấ y được

b à n vớ i v iê n T h ố n g đ ốc P a u l B e r t , h a i b ê n đ ã th u ậ n c h o n h ư th ế ,

q u y ế t k h ô n g s a i lò i.

B ấy g iờ q u â n củ a quan Đ ề đốc L ê T rự c | ậ j[ đóng ở m ạn

T hanh T h ủ y , th u ộ c h u y ệ n T uyên C h án h ; quân của Tôn T hất

Đ ạm là co n T ô n T h ấ t T h u y ế t th ì đ ó n g ở n g à n H à T ĩn h , v ề h ạ t

K ỳ Anh và cẩm X u y ê n . C ò n T ô n T h ấ t T h iệ p v à N g u y ễ n P h ạ m

T u ân th ì p h ò v u a H àm N g h i ở m ạn h u y ệ n T u y ê n H óa.

Ô n g H o à n g K ế V iê m r a Q u ả n g B ìn h , s a i n gư ờ i đ i d ụ ô n g L ê

T n íc v ề . N h ư n g c á c ô n g ấ y c ứ n h ấ t t h iế t k h ô n g c h ịu , c h ỉ có b ọ n

t h ủ h ạ lá c đ á c v à i n g ư ờ i r a t h ú m à th ô i. B ở i v ậ y , v iệ c H o à n g K ế

V i ê m r a k i n h lư ợ c c ũ n g k h ô n g t h à n h c ô n g , c h o n ê n đ ế n t h á n g 5

n ă m Đ in h H ợ i ( 1 8 8 7 ) , lạ i p h ả i t r iệ t v ề .

4. Lộp đổn Minh c ầ m

T r iề u đ ìn h ở H u ế t h ấ y d ù n g c á c h p h ủ d ụ k h ô n g đư ợ c, b è n

đ ể q u y ề n c h o n g ư ò i P h á p tìm k ế đ á n h d ẹ p .

N g ư ờ i P h á p c ũ n g b i ế t l à t h ế lự c c ủ a Đ ả n g v u a H à m N ghi

c h ẳ n g đư ợ c là b a o n h iê u , c ố t tìm đ ư ờ n g m à c h iế m d ầ n đ ịa t h ế v à

m u a c h u ộ c n h ữ n g đ ứ a là m t a y tro n g , t h ì t ấ t t h ế n à o rồ i c ũ n g tr ừ

h ế t đ ư ợ c, b ồ i v ậ y c h o n ê n k h ô n g d ù n g đ ạ i đ ạ i b in h .

T rư ó c đ ạ i ú y M o u te a u x ỏ Q u ả n g B ìn h đ ã cù n g với ô n g cố

T o rtu y a u x x đem quân đi đánh lấ y đồn củ a Lê T rự c ở T h a n h

T h ủ y , n h ư n g q u â n c ủ a ô n g ấ y v ẫ n k h ô n g t a n , cứ đ á n h p h á m ã i.

Đ ế n th á n g G iê n g n ă m Đ in h H ợ i ( 1 8 8 7 ) , đ ạ i ú y M o n t e a u x đ e m

q u â n lê n lậ p đ ồ n M in h c ầ m R ập ! đ ó n g ở m é trê n T h a n h T h ủ y .

Đ ạ i ú y v ẫ n b iế t ô n g L ê T rự c là m ộ t n g ư ờ i có n g h ĩa k h í, v à tr o n g

k h i h a i b ê n c h ô n g c ự v ớ i n h a u k h ô n g b a o g iò ô n g ấ y là m đ iề u

t à n á c , c h o n ê n đ ạ i ú y v ẫ n có ý t r ọ n g lắ m . T rư ớ c đ ã c h o n g ư ờ i

621
đ ư a th ư lê n d ụ ô n g ấ y v ê t h ú . Ô n g ấ y p h ú c th ư lạ i r à n g : " T ô i v i

v u a , v ì n ư ớ c, c h ế t s ố n g c ũ n g m ộ t lò n g là m c h o h ế t v iệ c b ó n p h ậ n ,

chứ k h ô n g d ám th a m sự s ố n g m à q u ê n v iệ c n g h ĩa ".

T ừ k h i q u â n P h á p đ ó n g đ ồ n ở M in h c ầ m , c á c ô n g L ê T rự c

và N guyễn Phạm T u â n p h ả i lu i lê n m é t r ê n . Ô n g L é T r ự c t h i r a

m ạ n H à T ĩn h , ô n g N g u y ễ n P h ạ m T u â n t h ì lê n đ ó n g ờ là n g Y ê n

L ộ c v ề p h ía n a m s ô n g G ia n h .

Q u a th á n g 3 , n h ờ có n g ư ờ i d o th á m , b iế t c h ỗ ô n g N g u y ễ n

P hạm T u ân lỉn iỆ E Ỉ Ê đ ó n g , đ ạ i ú y M o u t e a u x b è n đem quân lê n

v â y là n g Y ê n L ộ c, b ọ n ô n g N g u y ễ n P h ạ m T u â n , tro n g k h i b ấ t ý,

đều bị b ắt cả. Ô ng N gu yễn P h ạm T u â n p h ả i đ ạ n b ê n c ạ n h sư ờ n ,

số n g được m ấ y n g à y th ì m ấ t.

Q u â n P h á p tu y đ ã trừ được ô n g N g u y ễ n P h ạ m T uân nhưng

ô n g L ê T rư c h ã y cò n , v à v ẫ n c h ư a b iế t rõ v u a H à m N g h i ỏ chỗ

n à o , s a u có n h ữ n g n gư ờ i r a th ú , m á c h r ằ n g m u ố n b ắ t v u a H àm

N ghi th ì m ưu vớ i tê n T rư ơ n g Q uang N gọc Tên ấy là

n g ư ờ i b ả n x ứ ở đ ấ y v à từ k h i v u a r a ỏ v ù n g ấ y n ó đư ợ c v à o h ầ u

c ậ n , v à lạ i là m ộ t đ ứ a k h í đ ộ t iể u n h â n , t h ì c h ắ c c ó lẽ m u a c h u ộ c

n ó đ ư ợ c. Đ ạ i ú y đ ịn h tìm c á c h đ ể th ô n g vớ i tê n N g ọ c, ch o ngư ời

đ i d o th á m , b iế t tê n N g ọ c h iệ n đ ó n g ở là n g C h à M ạ c , b è n đ e m

quân lê n vây là n g ấy. N hư ng k h i lê n đến n ơ i, t ê n N gọc th ấ y

đ ộ n g , c h ạ y t h o á t đ ư ợ c. Đ ạ i ú y s a i tìm tro n g là n g c h ỉ t h ấ y có m ộ t

b à lã o , đ ạ i ú y b è n đ ư a c á i th ư v iế t c h o t ê n N g ọ c , n h ò b à lã o ấ y

đ ư a c h o n ó , rồ i r ú t q u â n v ề đ ồ n M in h c ầ m .

Được m ấy hôm kỳ d ịc h n h ữ n g là n g m é trê n về th ú ỏ đồn

M in h C ầ m , đ ạ i ú y đ ư a c h o c h á n h tổ n g n h ữ n g d â n ấ y m ấ y lạ n g

th u ố c p h iệ n v à m ấ y b ì g ạ o t r ắ n g đ ể g ử i ch o tê n N g ọ c v à n h ò b ả o

nó dỗ vu a H àm N gh i về. T ên N gọc n h ận n h ữ n g đ ồ ấ y v à t r ả lờ i

x in h ế t lò n g g iú p n g ư ờ i P h á p , n h ư n g c ầ n p h ả i đ ể th o n g th à , sd

v i ệ c t i ế t lộ r a t h ì k h ô n g t h à n h .

Từ đ ó v iệ c b ắ t v u a H àm N g h i ch ì trô n g c ậ y v à o tê n N gọc.

622

í
N h ư n g b ấ y ‘g i ờ c ó n g ư ờ i c o n t h ứ T ô n T h ấ t T h u y ế t l à T ô n T h ấ t

T h iệ p g iữ g ìn v u a H àm N g h i m ộ t c á c h n g h iê m m ật quá. Tôn

T h ấ t T h iệ p th ề s ố n g c h ế t k h ô n g đ ể ch o q u â n P h á p b ắ t đư ợ c v u a .

B ỏi v ậ y , h ễ a i n ó i đ ến sự v ề th ú th ì b ắ t ch ém n g a y , ch o n ê n bọ n

tên N g ọ c t u y đ ã n h ị tâ m , n h ư n g c h ư a d á m h ạ th ủ .

ở m é n g o à i, th ì c á c ô n g L ê T rự c v à Tôn T h ất Đ ạm , n ay

đ á n h c h ỗ n à y m a i p h á c h ỗ k i a m à k h ô n g s a o b ắ t được. Đ ạ i ú y

M o u te a u x đ á n h đ u ổ i lâ u n g à y n h ọ c m ệ t, b è n x in v ề P h á p n g h ỉ.

5. Vua Hàm Nghi bị bắt

Q u a th á n g g iê n g n ă m M ậ u T í (18 8 8 ), v iê n đ ại tá coi đ ạo

q u â n ỏ H u ế r a Q u ả n g B ìn h , r ồ i c h ia q u â n đ i t u ầ n t iễ u , đ ể tìm

vua H àm N g h i v à đ u ổ i b ắ t ô n g L ê T rự c v à ô n g T ô n T h ấ t Đ ạm .

Đ ến th á n g 9 n ă m ấ y , q u â n lín h m ỏ i m ệ t m à k h ô n g t h à n h c ô n g

đư ợ c. Q u â n P h á p đ ã t o a n r ú t v ề g iữ n h ữ n g đ ồ n ở g ầ n m ạ n b ể ,

b ỗ n g d ư n g c ó t ê n s u ấ t đ ộ i N g u y ễ n Đ ìn h T ìn h h ầ u c ậ n v u a H à m

N g h i r a th ú ở đ ồ n Đ ô n g c ả , p h ía t r ê n đ ồ n M in h c ầ m , v à k h a i rõ

tìn h c ả n h c ũ n g c h ỗ v u a đ ó n g . N g ư ò i P h á p b è n s a i t ê n T ì n h đ e m

th ư lê n d ụ t ê n N g ọ c v ề . Đ ư ợ c m ấ y h ô m t ê n N g ọ c v à t ê n T ì n h v ề

tìn h n g u y ệ n x in đ i b ắ t v u a H à m N g h i.

N g ư ò i P h á p t r u y ề n c h o b ọ n tê n N g ọ c p h ả i là m th ế nào m à

b ắ t s ố n g đư ợ c v u a H à m N g h i, c ò n n h ữ n g n g ư ờ i k h á c h ễ a i c h ố n g

cự , t h ì c ứ g i ế t đ i.

N g à y 2 6 t h á n g 9, tê n N g ọ c v à tê n T ìn h đ e m h ơ n 2 0 đ ứ a th ủ

h ạ , n gư ờ i ỏ là n g T h a n h L a n g v à T h a n h C u ộ c lê n v â y là n g T ả

B ả o (1) l à c h ỗ v u a H à m N g h i đ ó n g . Đ ế n đ ộ n ử a đ ê m , k h i c h ú n g n ó

(1) Những chuyện nói về việc bắt vua Hàm Nghi là phần nhiều lấy ỏ
trong sách "Empire d*AnnamHcủa đại úy Gosselin, cho nên nhũng tên làng tên
đất nói ở đoạn này viết không được đúng dấu. Nhưng đại để những làng mường
ở vùng sông Giai, thuộc huyện Tuyên Hóa, tĩnh Quảng Bình.

623
xông vào, th ì Tôn T hất T h iệ p còn đang ngủ, hoàng hốt câm

gư ơ m n h ảy ra, bị ch ún g đâm c h ế t. V u a H àm N g h i trô n g th ấ y

tê n N g ọ c là m p h ản như vậy, cầm th a n h gươm đ ư a ch o n ó v à bảo

r ằ n g : " M à y g iế t t a o đ i, còn hơ n đ ư a ta o v ề n ộ p ch o T â y ". N g à i

v ừ a n ó i d ứ t lờ i, t h ì b ọ n c h ú n g n ó c ó m ộ t đ ứ a l ẻ n r a s a u l ư n g ô n g

q u à n g lấ y n g à i r ồ i g iự t t h a n h gư ơ m r a . T ừ k h i n g à i b ị b ắ t r ồ i,

n g à i k h ô n g n ói n ă n g g ì nữ a.

S á n g n g à y h ô m s a u , bọ n tê n N gọ c v õ n g n g à i r a đ ế n b ế n Ngã
h a i, rồ i đem xuống cái bè, đi m ất hai n gày m ới vê đến đồn

T han h L a n g , n ộ p c h o v iê n đ ạ i ú y c o i đ ồ n ấ y là ô n g B o u la n g ie r .

Đ ạ i ú y lậ p tứ c đ e m n g à i v ề đ ồ n T h u ậ n B à i đ ó n g ở tà n g ạ n sôn g

G ia n h , g ầ n chợ Đ ồ n .

V u a H àm N g h i b ấ y g iờ đ ã 1 8 tu ổ i, q u a n Pháp l ấ y v ư ơ n g lễ

m à tiế p đ ã i. T u y vậy a i h ỏ i g ì, n g à i c ũ n g k h ô n g n ó i, c h ì n h ấ t

t h iế t c h ố i r ằ n g m ìn h k h ô n g p h ả i là v u a . N h ư n g đ ế n lú c v à o tr o n g

b u ồ n g n g ồ i m ộ t m ìn h , t h ì h a i h à n g n ư ớ c m ắ t c h ứ a c h a n , b u ồ n v ì

n ỗ i n ư ớ c đ ổ n h à t a n , t h â n m ìn h p h ả i n h iề u n ỗ i g ia n t r u â n .

N gư ời P h áp đem v u a H àm N g h i x u ố n g t à u v ề T h u ậ n A n rồ i

đem s a n g đ ể ở b ê n x ứ A lg é r ie là x ứ th u ộ c đ ịa c ủ a n ư ớ c P h á p , ỏ

p h ía b ắ c c h â u A p h ily g ia , m ỗ i n ă m c ấ p c h o 2 v ạ n rư ỡ i p h ậ t lă n g ™

T ên T rư ơ n g Q u a n g N g ọ c đư ợ c th ư ở n g h à m lĩn h b in h , tê n

N g u y ễ n Đ ìn h T ìn h c ũ n g đư ợ c th ư ở n g h à m q u a n v õ . C ò n b ọ n th ủ

h ạ , đ ứ a th ì đư ợ c th ư ở n g h à m s u ấ t đ ộ i, đ ứ a t h ì đ ư ợ c th ư ở n g m ấ y

đ ồn g bạc.

Tôn T h ất Đ ạm ở n g à n H à T ĩn h , n g h e tin v u a H à m N g h i bị

b ắ t , b è n h ộ i c ả b ọ n tư ớ n g s ĩ lạ i, t r u y ề n c h o r a t h ú đ ể v ề là m ăn,

r ồ i v iế t h a i b ứ c th ư : m ộ t b ứ c đ ể d â n g v u a H à m N g h i , x i n t h a lỗ i

c h o m ìn h là m tô i k h ô n g cứ u đư ợ c v u a , v à m ộ t b ứ c th ư gử i cho

(1) Hiện nay vua Hàm nghi còn ở Algérie, và đã lấy một người nưóc Phốp,
được mấy đứa con.

624
th iế u t á D a b a t, đ ó n g ở đ ồ n T h u ậ n B à i x in c h o b ọ n t h ủ h ạ r a th ú .

V i ế t x o n g t h ư r ồ i, T ô n T h ấ t Đ ạ m n ó i r ằ n g : " B â y g iờ n g ư ờ i P h á p

có m u ố n b ắ t t a t h ì v à o t ìm t h ấ y m ả t a ở t r o n g r ừ n g !" Đ o ạ n r ồ i

t h ắ t c ổ m à t ự t ậ n . (1)

Ô n g T ô n T h ấ t T h u y ế t là m đ ạ i tư ớ n g m à c ư x ử r a m ộ t c á c h

rất hèn nhát không đáng là m ngư ời trư ợ n g phu chút nào.

N h ư n g h a i n g ư ờ i c o n t h ì t h ậ t là b ậ c t h iế u n iê n a n h h ù n g ; có t h ể

che được c á i x ấ u ch o c h a v ậ y .

Q u an đ ề đốc L ê T rự c cũ n g đem hơn 10 0 q u ân ra th ú ở

đ ồ n T h u ậ n B à i . T r i ề u đ ì n h ồ H u ế x e m c á i tờ x i n r a t h ú , t h ấ y lò i

lẽ c ủ a q u a n đ ề đ ố c c ũ n ó i k h ả n g k h á i , k h ô n g đư ợc k h i ê m t ố n , c ó

ý m uốn b ắ t tộ i, n h ư n g người P h áp th ấ y là m ộ t ngư ời tru n g

n g h ĩa , có lò n g q u í t r ọ n g , t h a c h o v ề y ê n n g h iệ p ở n h à .

Ô ng Tôn T h ất Đ ạm v à ô n g L ê T rự c là n gư ờ i p h ả n đ ối với

nước P h á p lú c b ấ y g iò , n h ư n g c á c ô n g ấ y v ì v iệ c n ư ớ c m à h ế t

lò n g l à m v i ệ c b ổ n p h ậ n c h o n ê n n g ư ờ i P h á p c ũ n g b i ế t lư ợ n g t ì n h

m à th ư ơ n g t iế c . S a u ô n g L ê T r ự c v ề ở là n g T h a n h T h ủ y , th u ộ c

h u y ệ n T u y ê n H ó a , t ỉn h Q u ả n g B ìn h , n g ư ò i P h á p th ư ờ n g v ẫ n đ i

lạ i t h ă m n o m v à c ó ý k ín h t r ọ n g lắ m . N g ư ờ i b ả n q u ố c t h ấ y v ậ y ,

a i c ũ n g lấ y là m c ả m p h ụ c .

6. Vua Thành Thái

N g à y 2 7 t h á n g c h ạ p n ă m M ậ u T í là n g à y 2 8 t h á n g g iê n g n ă m

18 8 8 , v u a Đ ồ n g K h á n h p h ả i b ệ n h m ấ t , t h ọ 2 5 tu ổ i, là m v u a đ ư ợ c 3

n ă m , m iế u h iệ u l à C ả n h t ô n g T h u ầ n h o à n g đ ế

B ấy g iờ ô n g R h e i n a r d lạ i s a n g là m K hâm sứ ở H u ế, th ấ y

con v u a Đ ồng K h án h còn nhỏ, và lạ i n hớ ô n g D ụ c Đ ứ c n g à y

(X) Hai bức thư ấy dỊch ra chữ Pháp in ở trong sách "Empứe d’Annam"
của đại úy Gosselin. Lòi lẽ thì thật là cương nghị đáng bậc thiếu niên anh
hùng. Nhưng vì thư ấy đã dịch ra chữ Pháp nếu nay lại theo chữ Pháp mà dỊch
ra chữ ta thì sợ không đúng với bàn chính, cho nên không đem vào đây.

625
trư ố c , k h i v u a Dực Tông hãy cò n , th ư ờ n g h a y di lạ i VỐI người

P h á p bở i v ậ y v iê n K h ả m sứ n g h ĩ đ ế n tìn h c ũ m à t r u y ề n lậ p ô n g

Bửu Lâm là c o n ô n g D ụ c Đ ứ c lê n là m vua.

Ồ ng Bử u L ân bấy g iờ m ớ i lê n 10 tu ổ i, đ a n g cùng vớ i m ẹ

p h ả i g ia m ở t r o n g n g ụ c . T r iề u đ ĩn h v à o rư ó c r a , tô n lê n là m vua,

đ ặ t n i ê n h i ệ u l à T h à n h T h á i , c ử ô n g N g u y ễ n T r ọ n g H ợ p 1 5 c j4 l n '

v à ô n g T rư ơ n g Q u an Đ ả n là m P h ụ c h ín h

7. Sự đánh d ẹp ỏ Bắc kỳ
K h i nhà T hanh bên T àu đã ký hòa ước vớ i nước Pháp ỏ

T h iê n T â n r ồ i, q u â n T à u ở n ư ớ c ta r ú t v ề . N h ư n g c á c cự u th ầ n

n h ư q u a n T á n T ư ơ n g q u â n v ụ là N g u y ễ n T h iệ n T h u ậ t và

quan đề đốc T ạ H iệ n còn g iữ ở vùng B ãi S ậy th u ộ c H ải

D ư ơ n g c ù n g v ớ i c á c t h ổ h à o n h ư Đ ố c T ít ở v ừ n g Đ ô n g T r iề u ; Đ ể

K iề u ở vùng H ưng H óa; C ai K in h , Đ ốc N gữ ở vùng Phủ Lạng

th ư ơ n g v à Y ê n T hế; Lương T am K ỳ , d ư đ ả n g cờ đ e n , ở v ù n g chợ

C h u ; đ ề u n ổ i lê n tư ơ n g ứ n g v ố i n h a u m à đ á n h p h á . L ú c ấ y q u a n

quyền k in h lư ợ c s ứ là ông N guyễn T rọ n g H ợp fj-â - c ử quan

q u y ề n T ổ n g đ ố c H ả i D ư ơ n g l à H o à n g C a o K h ả i !fîi]JjË F là m chứ c

T iễ u p h ủ sứ đ i đ á n h d ẹp ở v ù n g B ã i S ậ y .

H o àn g C ao K h ải đem q u â n đ i đ á n h r iế t m ấ y m ặ t. B ọ n v ăn

th ả n n g ư ờ i t h ì tử trậ n , n gư ờ i th ì b ị b ắ t. N g u y ễ n T h iệ n Thuật

ch ạy san g T àu , sau m ất ở N am N in h , th u ộ c Q u ả n g T â y . Đ ố c T ít

ra h à n g , p h ả i đ à y sa n g ở th à n h A lg e r , b ê n A lg é r ie . Đ ể K iể u và

Lương T am K ỳ ra th ú đư ợc ở y ê n . C a i K in h b ị b ắ t, Đ ốc N g ũ ra

th ú , H o à n g H o a T h á m ở Y ê n T h ế c ũ n g r a t h ú , đ ư ợ c g iữ ỏ v ù n g ấ y ,

m ãi đến n ăm 1 9 0 9 m ớ i b ị đ á n h đ u ổ i, đ ê n n ă m 19 12 m ới bị g iế t.

H o à n g C a o K h ả i đ i đ á n h d ẹ p có c ô n g , v ề đư ợ c c h ín h p h ủ b ả o

h ộ c h o l ĩ n h c h ứ c B ắ c k ỳ K i n h lư ợ c s ứ .

626
8. Việc Phan Đình Phùng
Từ năm K ỷ S ử u ( 18 8 9 ) là n ă m T h à n h T h á i n g u y ê n n iê n c h o

đến n ă m Q u í T Ị ( 1 8 9 3 ) là n ă m T h à n h T h á i n g ũ n iê n , đ ấ t T r u n g

k ỳ k h ô n g có v iệ c g ì q u a n h ệ lắ m . C á c q u a n c ự u t h ầ n , n g ư ờ i t h ì

v ề th ú , ngư ờ i th ì ẩ n n ấ p ở c h ỗ sơ n lâ m . R iê n g ô n g P h a n Đ ìn h

P h ù n g th ì v ề m ở đ ồ n đ iề n ở V ũ Q u a n g v ề p h ía b ắ c h u y ệ n

H ư ơ n g K h ê , th u ộ c tỉn h H à T ĩn h , rồ i c h o n g ư ờ i đ i s a n g T à u , s a n g

T iê m , h ọ c đ ú c s ú n g đ ú c đ ạ n , đ ể đ ợ i n g à y k h ở i sự .

Ô ng Phan Đ ìn h P h ù n g íS Ề I Ỉ ll n g ư ờ i t ỉn h H à T ĩn h , th i đỗ

đ ìn h n g u y ê n v ề đ ờ i v u a D ự c T ô n g , q u a n là m đ ến ch ứ c n gự sử bị

bọn q u y ề n th ầ n là N g u y ễ n V ă n T ư ờ n g v à T ô n T h ấ t T h u y ế t c á c h

chứ c đ u ổ i v ề . S a u ô n g ấ y đ ứ n g đ ầ u đ ả n g v ă n th â n đ ể c h ố n g cự

vớ i q u â n Pháp. Ô ng không những là m ột người có tà i văn

c h ư ơ n g m à t h ô i , m à l ạ i l à m ộ t n h à c ó t h a o lư ợ c , s ử a s a n g q u â n

lín h c ó cơ n g ũ , lu y ệ n tậ p tư ớ n g s ĩ có k ỷ lu ậ t , ch o n ê n đại úy
G o s e l i n l à m q u y ể n s á c h " E m p i r e d ’A n n a m " c ó k h e n r ằ n g : " Q u a n
Đ ìn h N guyên Phan Đ ìn h P h ù n g có t à i k in h doanh v iệ c q u â n

b in h , b iế t l u y ệ n t ậ p s ĩ t ố t t h e o p h é p T h á i t â y , á o q u ầ n m ặ c m ộ t

lố i, v à đ eo s ú n g k iể u 18 7 4 , n h ữ n g sú n g ấ y là sú n g củ a người

q u a n Đ ìn h N g u y ê n đ ú c r a t h ậ t n h iề u m à m á y m ó c c ũ n g h ệ t n h ư

s ú n g P h á p c h ỉ v ì lò n g s ú n g k h ô n g x ẻ r ã n h , c h o n ê n đ ạ n k h ô n g đ i

x a đ ư ợ c".

Đ ến CUỐI tru n g tu ầ n th á n g 11 năm Q u í T ị (18 9 3 ), ô n g s a i

n g ư ò i đ ế n v â y n h à tê n T rư ơ n g Q u a n g N g ọ c ở là n g T h a n h L a n g ,

h u y ệ n T u y ê n H ó a , b ắ t tê n N g ọ c c h é m lấ y đ ầ u đ ể b á o th ù v ề v iệ c

tê n ấ y là m sự p h ả n á c . T ừ đ ó q u â n c ủ a q u a n Đ ìn h N g u y ê n v ẫ y

v ù n g ở m ạ n H ư ơ n g K h ê , đ ả n g v ă n th â n c ũ lạ i v ề tụ h ọ p ở đ ấ y .

B ấ y g iờ n g ư ờ i P h á p k h ô n g m u ô n d ù n g đ ạ i b i n h sợ n á o đ ộ n g

lò n g n g ư ờ i ở b ê n P h á p , cho n ên ch ỉ s a i q u an đem lín h tậ p đi

đ á n h . Đ á n h từ c u ô i n ă m Q u í T ị (18 9 3 ) ch o đ ến cuối n ăm Ấ t vị

(18 9 5 ) n gó t 2 n ăm trờ i m à k h ô n g d ẹ p y ê n đư ợ c, q u â n lín h c h ế t

627
h ạ i c ũ n g n h iề u . B ê n Bảo h ộ c ũ n g đ ã tìm đủ m ọi cách , như bảo

H o à n g C a o K h ả i v iế t th ư d ụ P h a n Đ ìn h P h ù n g v ể h à n g c h o x o n g

c ũ n g k h ô n g đ ư ợ c. S a u c ù n g T r iề u đ ìn h ở H u ế t h ấ y v iệ c d a i d ả n g

m ã i k h ô n g y ê n , m ớ i x in c h ín h p h ủ B ả o h ộ đ ể s a i q u a n tổ n g đốc

B ìn h Đ ịn h là N g u y ễ n T h â n là m K hâm m ạ n g tiế t c h ế q u â n

vụ đem q u â n r a t i ễ u t r ừ . ô n g P h a n Đ ì n h P h ù n g lú c b ấ y g iờ t u ổ i

đ ã g i à , m à t h ế lự c m ỗ i n g à y m ộ t k é m , l ạ i p h ả i n a y ẩ n chỗ n ày,

m a i c h ạ y c h ỗ k ia , t h ậ t là la o k h ổ v ô c ù n g , bở i v ậ y khi N guyễn

T hân đem q u â n r a đ ế n H à T ĩ n h , t h ì ô n g đ ã p h ả i b ệ n h m ấ t r ồ i.

N guyễn T hân s a i n g ư ờ i đ u ổ i đ á n h , tìm th ấ y m à, đào lấ y xác

đem v ề x in n gư ờ i P h á p ch o đ e m đ ố t lấ y tro trộ n vớ i th u ố c s ú n g

m à bắn đ i. C ó n g ư ờ i n ó i r ằ n g v iệ c ấ y tu y N guyễn T hân trư ớ c

đ ịn h th ế , n h ư n g s a u lạ i ch o đ e m c h ô n , v ì m u ố n đ ể là m cá i ta n g

ch ứ n g cho đảng phản đ ố i vớ i c h ín h phủ Bảo hộ là quan Đ ìn h

N g u y ê n đ ã m ấ t r ồ i. T ừ đ ó đ ả n g v ă n t h â n ta n v õ ; a i trố n đ i m ấ t

t h ì t h ô i, a i r a t h ú t h ì p h ả i v ê K i n h c h ịu tộ i.

N g u y ễ n T h â n v ề K in h đ ư ợ c t h ă n g là m P h ụ c h ín h th a y cho

ôn g N g u yễn T rọ n g H ợp v ề hư u.

9. Lòng yêu nưóc củ a ngưòi Việt Nam

N g ư ờ i V iệ t N a m v ì h o à n c ả n h , v ì t ìn h t h ế b ắ t b u ộ c p h ả i im

h ơ i lặ n g t iế n g , n h ư n g lò n g á i q u ố c m ỗ i n g à y m ộ t n ồ n g n à n , sự

u ất ức đau k h ổ m ỗi n gày m ộ t tă n g th ê m . C h o n ê n cứ cách độ

năm bảy năm lạ i có m ộ t c u ộ c p h iế n động, như sau v iệ c Phan

Đ ìn h P h ù n g r ồ i, có v iệ c K ỳ đ ồ n g v à v iệ c T h iê n b in h v à o k h o ả n g

18 9 7 - 18 9 8 ở vùng T hái B ìn h , H ải D ương, B ắc N in h ... V ào

quãn g năm 1 9 0 7 ở H à N ộ i có v iệ c Đ ô n g K in h n g h ĩa th ụ c . L ú c ấ y

có những người ch í sĩ n h ư Phan Bội C hâu, Phan C hu T nnh,

n g ư ờ i t h ì k h ô n g sợ t ù tộ i, đ ứ n g lê n tố cáo sự th a m n h ũ n g của

bọn quan lạ i, n gư ờ i th ì r a n goại quốc bôn ba khắp n ơ i đ ể tìm

c á c h g iả i p h ó n g ch o nư ớ c. N ă m 19 0 8 , ở T r u n g V iệ t, v ù n g N g h ệ

628
T ĩn h v à N a m N g h ĩa c ó v iệ c d â n n ổ i lê n k ê u s ư u . ở H à N ộ i t h ì có
v iệ c đ ầ u đ ộ c lín h P h á p , r ồ i ở T h á i N g u y ê n , H o à n g H o a T h á m lạ i

n ổ i lê n đ á n h p h á .
K h i bên  u châu có c u ộ c đ ạ i c h iế n th ì b ên ta lạ i có v iệ c

đánh p h á ở Sơ n L a v à sầ m N ứ a v à v iệ c v u a D u y T â n m ư u sự

đ ộc lậ p , b ị b ắ t đ à y s a n g ở đ ả o R é u n io n . T h ế là n ư ớ c V iệ t N a m

b ấ y g iờ c ó b a ô n g v u a b ị đ à y : v u a H à m N g h i đ à y s a n g x ứ A l g é r i e ,

v u a T h à n h T h á i v à v u a D u y T â n đ à y s a n g ở đ ả o R é u n io n .

S a u c u ộ c  u c h iế n lầ n th ứ n h ấ t , có to á n lín h k h ố x a n h n ổ i

lê n đ á n h T h á i N g u y ê n d o Đ ộ i C ấ n , tứ c T r ị n h V ă n C ấn và ông

L ư ơ n g N g ọ c Q u y ế n là m đầu. N ăm 19 2 7 ở v ù n g N g h ệ T ĩn h có

cu ộ c p h iế n động g ây ra bồi đ ản g C ộng sản do ôn g N g u y ễ n Á i

Q uốc cầm đ ầu . Đ ế n n ă m 19 3 0 , ở B ắ c V iệ t có cu ộ c c á c h m ệ n h c ủ a

Q u ố c d â n đ ả n g , có N g u y ễ n T h á i H ọ c đ iề u k h iể n ở Y ê n B á i v à c á c

n ơ i. N ă m 1 9 4 0 , ở N a m V i ệ t c ó c u ộ c p h iế n đ ộ n g ở v ù n g G i a Đ ịn h ,

H ố c m ô n ... T ừ k h i c ó c u ộ c đ ạ i c h iế n lầ n t h ứ h a i, n ư ố c P h á p b ạ i

tr ậ n , b ị n ư ó c Đ ứ c c h iế m cứ , q u â n N hật B ản ở bên T àu san g

đ á n h L ạ n g S ơ n r ồ i k ý h iệ p ước v ớ i n gư ờ i P h á p c h o n g ư ờ i N h ậ t
được đ ó n g q u â n ở Đ ô n g P h á p . Đ ế n n g à y m ồ n g 9 t h á n g 3 n ă m

19 4 5 , q u â n N h ậ t đ á n h q u â n P h á p v à g ia o q u y ề n n ộ i t r ị lạ i c h o

v u a B ả o Đ ạ i. Đ ư ợ c m ấ y t h á n g t h ì q u â n Đ ồ n g M in h t h ắ n g t r ậ n ,

N h ậ t B ả n đ ầ u h à n g . Đ ả n g V i ệ t M i n h (1) d ư ớ i q u y ề n l ã n h đ ạ o c ủ a

N g u y ễ n Á i Q u ố c - đ ổ i t ê n là H ồ C h í M in h - t h ừ a cơ n ổ i lê n c ư ố p
c h ín h q u y ề n , v u a B ả o Đ ạ i p h ả i t h o á i v ị v à n h ư ờ n g q u y ề n c h o

đ ả n g V iệ t M in h .

Đ â y c h ỉ n ó i q u a c á i đ ạ i lư ợ c m ộ t đ o ạ n l ị c h s ử c ủ a n ư ớ c V i ệ t

N am đ ể d à n h v ề s a u n h à là m s ử s ẽ t ìm đ ủ t à i liệ u m à c h é p c h o

rõ r à n g v à p h ê b ìn h c h o c h ín h đ á n g .

(1) Việt Minh ¡fầ5ẵ là tên gọi tắt một đảng cách mệnh gọi là Việt Nam độc
lập đồng minh ìễĩíĩỉÌÂ IọỉíB do Đảng cộng sản lập ra khi còn ở bên Quảng Tây,
bên Tàu, để tránh hai chữ Cộng sàn cho người ta khỏi ngờ.

629
 CHƯƠNG XVI

CÔNG V IỆ C CỦA NG Ư Ờ I P H Á P
T Ạ I V IỆ T N A M

1. Đà Nang, Hà Nội, Hải Phòng thành đất

nhượng địa.
2. Việc kinh doanh ở các xứ bảo hộ.

1. Đà Nỗng, Hà Nội, và Hài Phòng thành đố! nhượng địa

T ừ k h i s ự đ á n h d ẹ p ở c á c n ơ i đ ã y ê n rồ i, c á c v iê n T ổ n g đ ố c

to à n q u y ể n lầ n lượt s a n g k in h d o a n h v iệ c Đ ô n g P h á p v à lo m ở

m a n g v ể đ ư ờ n g c h ín h t r ị, k in h t ế v à x ã h ộ i th e o c h ín h s á c h c ủ a

nước P h áp .

T háng ba năm M ậu Tí (18 8 8 ) tứ c là năm T hành T hái

nguyên n iê n , ông R ic h a u d san g là m Tổng đốc to à n quyển.

T h á n g tá m năm ấ y , T r iề u đ ìn h ở H u ế k ý g iấ y n h ư ờ n g h ả i c ả n g

Đ à N ẵ n g , t h à n h t h ị H à N ộ i v à H ả i P h ò n g c h o n ư ớ c P h á p đ ể là m

đất nhượng đ ịa n g h ĩa từ đó là v iệ c cai trị v à pháp lu ậ t ở b a

th à n h th ị ấ y th u ộ c v ề nư ớ c P h á p , ch ứ k h ô n g th u ộ c v ề nư ớ c N a m

n ữ a . T r ừ b a t h à n h t h ị ấ y r a , th ì v iệ c c a i t r ị ở c á c t ỉn h tr o n g to à n

h ạt B ảo hộ vẫn để quan lạ i là m v iệ c như cũ, nhưng phải do

n g ư ờ i P h á p đ iề u k h iể n v à k iể m d u y ệ t.

2. V iệc kinh doanh ỏ c á c xứ Bào hộ

C u ộ c B ả o h ộ đ ã lậ p x o n g , n g ư ờ i V iệ t N a m vi th ế b ấ t đ ắc dĩ

630
p h ả i c h ịu , n h ư n g p h ầ n n h iề u n g ư ờ i t r o n g lò n g c ò n m ong khôi

p h ụ c n ư ố c n h à , c h o n ê n c h í n h p h ủ B ả o h ộ m ộ t m ặ t t h ì lo v i ệ c

p h ò n g g iữ , m ộ t m ặ t lo m ở m a n g c á c c ô n g c u ộ c k i ế n t h i ế t đ ể g â y

th ê m m ố i lợ i. v ề đ ư ờ n g p h ò n g g i ữ , t h ì c h í n h p h ủ l ậ p r a n h ữ n g
đ ộ i b in h b ả o a n , lấ y n g ư ờ i b ả n x ứ là m lín h . N h ữ n g lín h ấ y đ ộ i

m ộ t th ứ n ó n d ẹ t c ó g iả i x a n h v à m ú i t h ắ t lư n g x a n h , c h o n ê n tụ c

gọi là lín h k h ô ' x a n h . L ín h ấy do ngư ời P h á p cai quản ở dưối

q u y ề n q u a n c a i t r ị n g ư ờ i P h á p , c h o đ i c a n h g iữ c á c d in h th ự , c á c

c ô n g sở , v à c h o đ i đ ó n g đ ồ n ở c á c n ơ i t r o n g v ù n g th ô n q u ê , đ ể

p h ò n g g iữ tr ộ m c ư ố p . ở n h ữ n g n ơ i h iể m y ế u t h ì c ó lín h P h á p v à

lín h k h ố đ ỏ đ ó n g . L í n h k h ô " đ ỏ l à m ộ t t h ứ b ộ b in h n g ư ờ i b ả n x ứ ,

c á c h ă n m ặ c c ũ n g n h ư lín h k h ô" x a n h , chả k h á c là q u a i n ó n đ ỏ

m à m ú i t h ắ t lư n g đ ỏ. N h ữ n g lín h ấ y có cơ , có đ ộ i d o s ĩ q u a n

P h á p c a i q u ả n ở d ư ớ i q u y ề n n h à b in h P h á p . K h i c ó v iệ c g ì q u a n
h ệ th ì đ e m lín h P h á p v à lín h ấ y r a đ á n h d ẹ p .
V ề v iệ c h à n h b in h v à v iệ c th ư ơ n g m ạ i, t h ì c h ín h p h ủ B ả o h ộ
tr ư ố c h ế t p h ả i lo s ử a s a n g v à m ở m a n g t h ê m đ ư ờ n g s á c h o tiệ n
sự g ia o th ô n g . V ì r ằ n g có đ ư ò n g th ì k h i h ữ u sự , v iệ c đ á n h d ẹ p
m ó i t i ệ n lợ i v à v i ệ c b u ô n b á n c ũ n g n h â n đ ó m à đ ư ợ c d ễ d à n g . B ở i
v ậ y t h o ạ t đ ầ u t iê n c h ín h p h ủ m ỏ th ư ơ n g c ụ c , lậ p x ư ở n g là m t à u
th ủ y chở h à n g h ó a v à h à n h k h á c h đ i tro n g c ác sô n g ỏ tro n g xứ .
N ăm T â n M ã o ( 1 8 9 1 ) , ô n g D e L a n e s s a n s a n g là m T ổ n g đốc
t o à n q u y ề n , m ở đ ư ờ n g x e lử a từ P h ủ L ạ n g T h ư ơ n g lê n đ ế n L ạ n g
Sơ n, đ ến năm G iá p N gọ (18 9 4 ), con đ ư ờ n g ấ y m ối xong. C hủ
đ íc h là đ ể c h o t i ệ n s ự p h ò n g g iữ ở c h ỗ b iê n t h ù y .

C h í n h p h ủ B ả o h ộ l ạ i lo m ở m a n g t h ê m b ò c õ i v ể p h í a L à o .

N guyên đất Lào n g à y trư ó c v ẫ n th ầ n p h ụ c nước N a m . N h ữ n g

nơi n h ư T rấn N in h , C am M ôn, C am C á t ... về đòi vu a M in h

M ệ n h đ ã lậ p t h à n h p h ủ h u y ệ n v à đ ặ t q u a n c a i t r ị c ả . N h ư n g v ề

s a u n ư ớ c t a s u y n h ư ợ c lạ i có v iệ c c h iế n t r a n h v ớ i n ư ố c P h á p , c h o

n ê n n ư ó c T iê m L a m ớ i n h â n d ịp m à s a n g c h iế m g iữ lấ y . S a u có

n gư ờ i P h á p tê n là P a v ie s a n g d ụ nước L à o n h ậ n sự b ả o h ộ c ủ a

631
nước P h á p , rồ i đ ến đ ầ u n ă m Q u í T Ị (18 9 3 ), q u â n Pháp s a n g lấ y

lạ i n h ữ n g đ ấ t c ũ th u ộ c v ề n ư ớ c N a m t a tr ư ớ c . B ấ y g iờ q u ả n T iê m

L a ở m ạn C am m ô n g iế t m ấ t m ộ t n g ư ờ i q u a n b in h P h á p , người

Pháp bèn sai h ải quân đem h a i c h iế c tà u c h iế n vào sôn g M ê

N a m , lê n đ ậ u ở g ầ n t h à n h B ă n g C ố c ( B a n g k o k ) . N g à y 2 4 t h á n g

8 năm ấ y , n ư ớ c T iê m L a p h ả i k ý h ò a ư ớ c, n h ư ờ n g n h ữ n g đ ấ t L à o

ch o nước P h á p b ả o hộ, h ạ n tro n g m ột th á n g p h ả i rú t q u â n đ ó n g

ở b ê n t ả n g ạ n s ô n g M é k o n g v ề , lạ i p h ả i b ồ i th ư ờ n g 2 t r iệ u p h ậ t

lă n g , v à p h ả i t r ị tộ i n h ữ n g n g ư ờ i d á m ch ố n g cự vớ i n gư ờ i P h á p .

N g ư ờ i P h á p lậ p p h ủ T h ố n g s ứ ở V ie n t ia n e đ ể c a i t r ị c á c đ ịa

h ạt bên Lào.

N ăm Ẵ t v ị ( 18 9 5 ) , v iê n T ổ n g đ ố c to à n q u y ề n R o u s s e a u s a n g

th a y ông D e L an essan , th ấ y còn n h iề u nơi chư a yên bèn vay

nưốc Pháp cho B ắc kỳ 80 tr iệ u phật lă n g , đ ể c h i t iê u vê v iệ c

đ á n h d ẹ p v à v iệ c m ở m a n g .

N ăm Đ in h D ậ u ( 18 9 7 ) , ô n g D o u m e r s a n g là m T ổ n g đ ốc to à n

q u y ề n , c h ỉn h đ ố n lạ i v iệ c t à i c h ín h v à v iệ c c h ín h tr ị. L ậ p ra sổ

c h i t h u c h u n g c ả to à n c ả n h Đ ô n g P h á p , đ ịn h c á c th ứ th u ế : t h u ế

đ in h , t h u ế đ iề n , t h u ế th ổ , t h u ế x u ấ t c ả n g , n h ậ p c ả n g V.V.. v à c h o

n g ư ờ i đ ư ợ c đ ộ c q u y ề n lĩn h t r ư n g t h u ế rư ợ u , t h u ế m u ố i, t h u ế n h a

p h i ế n . B ỏ n h a K i n h lư ợ c ở B ắ c k ỳ , g i a o q u y ề n l ạ i c h o v i ê n t h ố n g

sứ (th á n g 6 năm Đ in h D ậu 1 8 9 7 ) (1), v a y nước P h áp 200 tr iệ u

p h ậ t lă n g , đ ể m ở đ ư ờ n g h ỏ a x a tr o n g x ứ Đ ô n g P h á p v à m ở m a n g

th ê m v iệ c c a n h n ô n g v à v iệ c c ô n g n g h ệ .

N ăm N hâm D ầ n (19 0 2 ) ô n g D o u m e r v ề P h á p , ô n g B e a u san g

là m T ổ n g đ ố c t o à n q u y ề n , ô n g B e a u c h ủ v i ệ c k h a i h ó a d á n t r í , lo

m ở m a n g s ự h ọ c h à n h v à đ ặ t r a y t ế c ụ c , là m n h à b ệ n h v iệ n , đ ể

cứ u g iú p những kẻ yếu đau nghèo khổ. ấy là n h ữ n g c ô n g v iệ c

là m c ủ a c h ín h p h ủ b ả o h ộ v ậ y .

(1) Có một điểu rất kỳ, là viên Thống sứ Bắc kỳ là người đại biểu chính phù
Bào hộ mà lại kiêm chức Kinh lược sứ là một chức quan của Triểu đình ô H uế

632
 633
NGUYỄN TREỀU TH Ế PHổ

1. T h ế tổ Cao hoàng đ ế (G ia long)

(SPt)
— ----- 4 -------
2. T hốnh tô* N hân hoàng đ ế (M inh mệnh)
iscẵí ĩmk)
— -— — ------- + - — _ — I—
3. H iến tổ Chương hoàng đ ế (Thiệu Tri)
(» » )

Hổng Đào 4. Dực tông A nh hoàng đ ế (Tợ đức) Thụy th á i vương K iên th á i vương 5. H iệp h ò a P h ế đế
11 « * * « ( « « ) ta « * »
—------------------H-------------------------—---------- 1------------------------ 1— 1---------------------------------------- ~~~
Thụy quổc cỏng (Dục đức) 8. c à n h tông Thuôn hoàng đ ế (Dki khầnh) 6. G iản tông Nghị hoàng đ ế (KAi pbđc) 7. H àm nghi đế
ía fi(i# ) (1*1*) iB éR ẩí ũ*«) «a®
9. T h à n h th á i P h ế đ ế 11. K hải định đ ế
f&*m% «F5Ể *
— I ------- --------— Ị— —
10. D uy tâ n P h ế đ ế 12. Bào đại đ ế
k Sf À é « * *
 TỔNG KẾT

Sách V iệt N a m sử lược n à y ch ép đ ến đ â y h ã y tạ m ngừng,

để sau c ó t à i liệ u đ ầ y đ ủ v à c á c v iệ c b iế n đ ổ i ở n ư ớ c V iệ t N a m

n à y đ ư ợ c rõ r ệ t h ơ n , s ẽ là m t i ế p t h ê m (1)

V iệ c c h é p lịc h sử cũng n h ư v iệ c d ệ t v ả i d ệ t lụ a , d ệ t x o n g

tấ m nào m ớ i b iế t tấ m ấy tố t h a y x ấ u , còn tấ m đang d ệ t, ch ư a

b iế t t h ế n à o m à n ó i đư ợ c.

T a c h ỉ b iế t r ằ n g c á c sợ i d ệ t t ấ m N am sử n à y c ò n d à i, n gư ờ i

d ệ t t u y p h ả i lú c đ a u y ế u , b ỏ n g ừ n g c ô n g v iệ c , n h ư n g c ò n m o n g có

n gày khỏe m ạnh lạ i d ệ t t h ê m , có lẽ lạ i d ệ t đư ợ c tố t đ ẹ p hơn,

c ũ n g c h ư a b iế t ch ừ n g .

M ặc dù nư ớ c V iệ t N a m h iệ n n ay được h o àn to à n đ ộ c lậ p

nhưng sự h ay dở tro n g tư ơ n g la i c h ư a b iế t r a th ế nào? Song

người b ản q u ố c p h ả i b iế t r ằ n g phàm sự s in h tồ n tiế n hóa của

m ộ t n ư ớ c, là ở c á i c h í n g u y ệ n , sự nhẫn nại và sự cố g ắn g của

n g ư ờ i tr o n g nư ớ c. V ậ y ta p h ả i h ế t s ứ c m à h ọ c t ậ p , m à g iữ c á i

tâm t r í c h o b ề n v ữ n g t h ì c h ắ c tư ơ n g la i c ò n có n h iề u đ iể u h i v ọ n g .

N ư ớ c V iệ t N a m ta đ ã có c á i v ă n h ó a c h ẳ n g th u a k é m g ì a i, v à lạ i

c ó m ộ t l ị c h s ử v ẻ v a n g , n ế u t a b i ế t lợ i d ụ n g c á i t i ề m lự c c ố h ữ u

(1) Trước tôi đã dự bị viết một quyển sử nốì theo sách này. Tôi đã thu
nhặt được rất nhiều tài liệu. Chẳng may đến cuối năm Bính Tuất (1946) có
cuộc chiến tranh ỏ Hà Nội, nhà tôi bị đốt cháy, sách vở mất sạch, thành ra
đành phải bò quyển sử ấy không làm được nữa.

634
v à c á i tín h th ô n g m in h h iế u h ọ c c ủ a t a đ ể th e o th ờ i m à t iế n h ó a ,
th ì s a o ta lạ i k h ô n g có n g à y n ố i được c á i c h í c ủ a ô n g c h a m à d ệ t
t h ê m m ộ t đ o ạ n lịc h s ử m ỹ lệ h ơ n trư ớ c ?

Có m ộ t đ iề u th iế t tư ở n g n ê n nhắc lạ i là ta nên g iữ lấ y

n h ữ n g đ iề u h a y c ủ a t a v ẫ n có , b ỏ n h ữ n g đ iể u h ủ b ạ i đ i, v à b ắ t

c h ư ớ c l ấ y n h ữ n g đ i ề u h a y c ủ a n g ư ờ i, đ ể g â y l ấ y c á i n h â n c á c h

đ ặ c b iệ t c ủ a d â n tộ c t a v à c ù n g t iế n v ớ i n gư ờ i m à k h ô n g lẫ n v ố i

n g ư ờ i. M u ố n đ ư ợ c n h ư t h ế , t a p h ả i b i ế t p h â n b i ệ t c á i h a y c á i d ở ,

không ham m u ô n n h ữ n g c á i h u y ề n h ã o b ề n g o à i, r ồ i đ ồ n g t â m

h iệ p lự c v ớ i n h a u m à là m m ọ i v iệ c ch o th à n h c á i h iệ u q u ả m ĩ

m ãn.

N ư ớ c n à o c ũ n g có lú c b ĩ lú c t h á i, đ ó là c á i c ô n g lệ t u ầ n h o à n

c ủ a tạ o h ó a tr o n g t h ế g ia n . T ự x ư a c h ư a t h ấ y có n ư ớ c n à o cứ

th ịn h m ã i h a y c ứ s u y m ã i. K h i lâ m v à o c ả n h b ĩ m à n gư ờ i tro n g

n ư ớ c c ứ v ữ n g lò n g g iữ đ ư ợ c c á i n g h ị lự c đ ể s in h t ồ n v à t i ế n h ó a ,

th ì rồ i t h ế n à o c ũ n g c ó n g à y c h ấ n k h ở i lê n đ ư ợ c. V ậ y c h ú n g t a

đ â y đ ề u là m ộ t d ò n g d õ i n h à H ồ n g L ạ c , n ế u t a b iế t k iê n t â m b ề n

c h í, t h ì h á l ạ i k h ô n g c ó m ộ t n g à y t a c ó c á i đ ịa v ị v ẻ v a n g v ớ i

th iê n h ạ h a y s a o ? S ự ư ố c a o m o n g m ỏ i n h ư t h ế là c á i n g h ĩa v ụ

c h u n g c ả c h ủ n g lo ạ i V iệ t N a m t a v ậ y .

635
 NIÊN BIỂU

Nước Nam
Năm
Các đời vua vầ những Nước Tàu Nước Pháp
Theo tây lịch
sự biến cố trong nước.

Phục Hi thị (4480 - 4365

trước Tây lịch kỷ nguyên). Họ
Phục Hi truyén được 15 đời,
công là 1260 năm.
Thán Nông thị (3220 - 3080).
Họ Thán Nông ừuyén được 8
đời, công lâ 520 năm.
2879-258 Hiên Viên thị Hoâng đế (2700
trước Tây - 2600). Họ Hiên viên truyén
Họ Hổng Bầng
lịch kỷ được 5 đời, cộng là 342 năm
nguyên
mới đến vua Đế Nghiêu.
Đào Đường thị Đé Nghiêu
(2359-2259).
Hữu Ngu thị Đế Thuấn (2256
-2208). Hạ (2205-1766)
Thương (1776-1122)
Chu (1122 - 256).
257-207 Nhâ Thục Tán (221 -206)
Ngư« La Mắ lấy đát
Gaule (151 trước Tây
Tây Hán (202 trước Tây lịch - lịch) Tướng Julé
207-111 Nhà Triệu
8 năm sau Tây lịch) Cécar binh định đát
Gaule (57-51 trước
Tây lịcti)
111 trước
Bếc ttiuộc lắn ttiứ Tây Hán.
Tây lịch - 39
nhất Tân, Vương Mâng (9-23)
sau Tây lịch
4 0 -4 3 Trưng nữ vương Đông Hán (25 - 220)

636
 Nước Nam
Năm
Các đời vua vâ những Nước Tàu Nước Pháp
1neo tay lien sự biến cố trong nước.
A r t A A tf IÎ a W

La Mã đế quốc
43-544 Bắc thuộc lắn thứ hai Đông Hán Auguste xưng đế (30
-14 trước Tây lịch)
187-226 S ĩ Nhiếp
Tam quổc, Đỗng Ngô
248 Bả Triệu
(222 - 265)
Quân Bắc địch
Tấn (265-420. Nam Bắc (Barbares) chiếm giữ
399 - 413 Giặc Lâm áp
triéu: Tống (420-447) đất Guale (406 sau
Tây lịch)
Họ Mérovingiens
Té (479-501)
(481 -752)
544 - 602 Nhà Tién Lý Lương (502 - 556)
Clovis I xưng vương
544 Tién Lý Nam đế Trán (557-587) ở nước Pháp (481 -
511)
549 Triệu Việt Vương
571 Hậu Lý nam đế
502-939 Bắc thuộc lẩn thứ ba Tùy (589-617)
Họ Carlovingiens
722 Mai Hắc Đế Đường (618-907)
(752 - 987)
Pépin le Bref
791 Bố cái đại vương Đường thái tông (627 650)
(752 - 768)
Giặc Nam chiếu - Cao Đường Huyén tông (713 - Charlemagne
862
Biên 756) (768 - 814)
Chư háu phân tranh
từ thế kỷ thứ IX đến
906-923 Họ Khúc Ngũ Quí (907-959)
thế kỷ thứ XIV mới
suy
939-944 Nhâ Ngô

637
 Nước Nam
Nẫm
Các đời vua vầ những Nước Tàu Nutfc Pháp
Theo tây lịch
sự biến cố trong nước.

945 - 967 Thặp nhị sứ quân Tống (960-1278)

968-980 Nhà Đinh Tống Thái tổ (960 - 975)
Họ Capétiens
981 -1009 Nhâ Tién Lê
(987-1328)
1010-1225 Nhà Lý
Hugues Capet (987-
Lý Thái tổ lẽn ngôi và 1328)
1010
dời đô ra Thăng Long Louis VI (1108 -
1137)
1048- Giặc Nông Trí Cao.
Vua nhầ Lý lấy đất
Chiêm Thầnh mở ra
1069
đất Quảng Bình,
Quảng Trị
Lý Thưởng Kiệt đánh Tống Thần Tông Philippe Auguste
1073
Tâu (1068-1085) (1180-1223)
1225-1400 Nhâ Trán
Trẩn Thái Tông lên Saint Louis
1225
ngôi (1126-1270)
Quân Mông c ổ đánh
1257 Vân Nam trần sang
nước Nam
Thoát Hoan đánh
Philippe le Bel
1284 nước Nam lán thứ Nguyên (1280-1341)
(1285-1314)
nhất

Mở quốc h6 để giảm
Thoát Hoan đánh
1287 Nguyên ThếTỔ (1280 -1294) quyén Chư háu
nước Nam lán thứ hai
(1302)
Vua Chiêm Thành Họ Capéte^s. chi
1306 Minh Thái Tổ (1368 -1628)
dâng đất Thừa Thiên Valois (1328- 1589)

638
 Nước Nam
Năm
Các đời vua và những Nước Tàu Nước Pháp
Theo tây lịch
sự biến cố trong nước.
Vua Ché Bứng Nga Cuộc chiến tranh một
1383 đánh kinh thành Minh (1368-1628) trăm năm
Thăng Long (1338-1453)
Hồ Quý Ly dời đô vào
1396
Tây Đô
1400-1407 Nhầ Hổ
Hổ Quí Ly cướp ngôi
1400
nhà Trán
Nhả Hổ láy đát Chiêm
Thành mở ra đất
1402 Minh Thành tổ (1403-1424)
Quảng Nam, Quảng
Nghĩa
Nhà Minh đánh nhà
1406
Hổ
Charles VII
1407 -1427 Thuộc nhà Minh
(1422-1461)
Nhà Hâu Trần dấy
1408
binh đánh quân Minh
Jeanne d'Arc cứu
1418-1427 Lê Lợi khởi nghĩa
chúa (1429-1431)
Minh Nhân Tông Louis XI
1427-1527 Nhà Lê
(1425 -1426) (1461 -1483)
1428 Lê Thái tổ lên ngôi
Lê Thánh Tông đánh
Minh Tuyên Tông Louis XII
1470 Chiêm Thành lấy đất
(1426 -1436) (1498-1515)
Bình Định
Francois 1
1527- 1592 Nhầ Mạc
(1515-1517)
Mạc Đăng Dung cướp
1527 Minh Thế Tông (1522-1566)
ngôi nhà Lê

639
 Nuức Nam
Năm
Các đời vua vâ những Nưức Tàu NirtcPhép
Theo tây lịch
sự biến cố trong nước.

1532-1788 Nhâ Lê Trung hưng

Nguyẽn Kim lập vua
1532
Lê ở Ai Lao
Nguyẽn Kim khôi
phục đất Nghệ An vâ
1543
Thanh Hóa lập ra Lê
Nam triéu.
Trịnh Kiểm giữ binh
1545
quyén

Họ Capétiens, chi
Nguyẽn Hoáng vào
1558 Bourtxxts
trấn đát Thuận Hóa
(1589-1792)
Trinh Tùng dứt nhà
Henri IV (1589 -
1592 Mạc, khôi phục kinh
1610)
thành Thăng Long

Louis XIII
Nguyẽn Hoảng đánh
(1610-1643)
1611 Chiêm Thânh láy đất
Louis XIV
Phú Yẽn
(1643-1715)
Chúa Trịnh vâ chúa Thanh (1644 1911)
Nguyẽn đánh nhau ở Thanh Tế tổ
1627-1672
Quảng Bỉnh vâ Hầ (Thuận Trị)
Tính (1644- 1722)
Chúa Nguyễn lấy hết Thanh Thánh tổ (Khang Hi)
1692 đất Chiêm Thành vào (1644-1722)
đến Binh Thuận

Thanh thế tông (Ung Chính)

Chúa Nguyẻn lấy đất
1723-1735) Louis XV (1715
1698-1757 Cao Miên lập ra sáu
Thanh Cao Tông (Cán Long) 1774)
tĩnh Nam Việt
1736-1795) __________

640
 Nước Nam
Năm
Các đời vua và những
T L _ _ ( A ., i;_ u Nước Tàu Nước Pháp
Theo tay lien
sự biến cố trong nước.
Nguyẽn Nhạc khởi
Louis XVI
1771 binh đánh chúa
(1774-1793)
Nguyẻn ở Qui Nhơn
Chúa Trịnh sai Hoàng
Ngũ Phúc vào lấy
thành Phú Xuân vâ
1775
đất Quảng Nam.
Chúa Nguyẽn chạy
váo Gia Định
Anh em ông Nguyẻn
1776 Nhạc đánh lấy đất Gia
Định
Nguyễn Nhạc xưng
1778
đế ở Qui Nhơn
Nguyẽn Phúc ánh
1780 xưng vương ở Nam
Việt
Loạn kiêu binh à kinh
1782
thành Thăng Long
Nguyên Vương nhờ
ống Bá Đa Lộc đem
1783
Hoảng tử Cảnh vé
Phâp cáu cứu
Nguyẽn Huệ phá
1784 quân Tiêm La ở đất
Gia Định
Nguyễn Huệ lấy
1786 thành Phú Xuân rỏi ra
Bắc Hà dứt họ Trịnh
Vũ Văn Nhậm đánh
1787 Bắc Hà. Nhà Lê mất
ngôi.

641
 Nước Nam
Năm
Các đời vua vâ những Nước Tàu Nước Pháp
Theo tây lịch
sự biến cố trong nước.

Nguyén Vương ở
1788 Tiêm La vé khôi phục
Gia Định
1788-1802 Nhà Nguyẽn Tây Sơn
Nguyễn Huệ lên ngôi Cuộc đại Cách mệnh
Hoầng đế rổi ra phá (1789). Dân quóc
1789
quân Thanh ở Thăng cộng hồa lán thứ
Long nhất (1792- 1804)

Vua Quang Trung Thanh Nhân Tông (Gia

1792
mất Khánh) (1796-1820)
Nguyẽn Vương khôi
1799
phục thânh Qui Nhơn
Nguyẽn Vương khôi
1801 phục thành Phú
Xuân.
1802 Nhầ Nguyẽn

Đế Quốc lán thứ nhất

Nguyễn Thế Tổ (Gia
(1804 - 1814). Nã
1802 Long) lên ngôi rồi ra
Phá Luân I xưng đế
đánh lấy Bắc Hâ
(1804)
1819 Nguyẽn Thế Tổ mất

Họ Capétiens, chi
Nguyễn Thánh Tổ Thanh Tuyên Tông (Đạo
1820 Bourobrs trung hưng
(Minh Mệnh) lên ngôi Quang) 1821 -1851)
(1814- 1848)
Giặc Phan Bá Vầnh ở Louis XVIII (1814
1826
Nam Định 1824)
Lê Duy Lương khởi Charles X (1824
1833
binh ở Ninh Binh 1830)
Lê Văn Khôi khởi Cuôc các- ~ìênh lán
nguy ỏ Gia Định thứ hai_[1830)

642
 Nước Nam
Năm
TL.. 4Aw link Các đời vua vâ những Nước Tàu Nước Pháp
Tneo tay lien
sự biến cố trong nước.

Nông Văn Vân dấy Louis Philippe (1830

loạn ở Bắc Việt -1848)
1834 Giặc Tiêm La
Lấy nước Cao Miên
1835
lập ra trấn Tây thânh.
1840 Nguyẽn Thánh tổ mất
Nguyẽn Hiến tổ
1841 (Thiệu Trị) lên ngôi
lập lại nước Cao Miên
Chiến thuyén của
1847 Pháp bắn vào các
đổnởĐầ Nắng.
Nguyẻn Hiến Tổ mất
Nguyẽn Dực Tông Loạn Thái bình thiên quốc Cuộc Cách mệnh lán
1848
(Tự Đức) lên ngôi (1849-1864) thứ ba (1848)
Chiến thuyén của Dân quốc cộng hòa
Thanh Văn tông (Hàm
1858 Pháp vâ của Iphanho lẩn thứ hai (1848 -
Phong) (1851 -1861)
đánh Đà Nắng 1851)
Quân Pháp đánh lấy Đế quốc lán thứ hai
1859
Gia Định (1851 -1870)
Nă Phá Luân III xưng
1861 Đổn Kỹ Hòa thất thủ
đế (1851)
Hòa ước nhường ba
Thanh Mục tông (Đổng Trị)
1862 tình phía đồng Nam
(1862-1874)
Việt
Lập cuộc Bảo hộ ở
1864
nước Cao Miên
Lấy ba tính phía Tây
1867 Nam Việt. Phan
Thanh Giản tự tận

643
 Nước Nam
Nảm
Các đời vua vâ những Nước Tàu NUỞC Pháp
Theo tay Ạch
sự biến cố trong nước.

Đổ Phổ Nghĩa đem ptiổ Pháp chién

1872
thuyên vâo Hà Nội tranh (1870 - 1871)

Francis Gamier hạ Dân quốc công hôa

1873 thânh Hà Nội. Ngưyẽn lán thứ ba (1870 -
Tri Phương tử tiết 1940)

Hòa ước trả lại đất Thanh Đức tông (Quang Tự)
1874
Bắc Việt 1875-1902)
Henri Riviere hạ
1882 thành Hà Nội

Hoàng Diệu tử tiết

Cuộc bảo hộ của
1883-1945
nước Pháp
Vua Dực Tông m ất
1883 Hởa ước nhận cuộc
Bảo hộ.
Hòa ước Patenỗtre
1884 định các thể lệ bảo
hộ.
Tôn Thất Thuyết đánh
1885
phủ Khâm sứ ở Huế
1888 Vua Hâm Nghi bị bắt
Phan Đỉnh Phùng
1893
khởi sư ở Hà Tĩnh

644
 MỤC LỤC

Tựa 5

Nước Việt Nam 13

P h ầ n I . THƯỢNG C Ổ THÒI Đ Ạ I
C h ư ơ n g I. H ọ H ồ n g B à n g 19

Chương II. N h à T h ụ c 25

Chương m. X ã hội nưốc T à u 29

C h ư ơ n g IV . N h à T r iệ u 36

Phần n. BẮC THUỘC THÒI ĐẠI

C h ư ơ n g I. B ắ c th u ộ c lầ n th ứ n h ấ t 42

Chương n. T r ư n g V ư ơ n g 45

Chương in. B ắ c th u ộ c lầ n th ứ h a i 47

C h ư ơ n g r v . N h à T iề n L ý 58

C h ư ơ n g V . B ắ c th u ộ c lầ n th ứ b a 62

C h ư ơ n g V I . K ế t q u ả c ủ a th ờ i B ắ c th u ộ c 76

P h ầ n m . Tự CHỦ THÒI ĐẠI

(T h ờ i k ỳ th ố n g n h ấ t)

C h ư ơ n g I. N h à N g ô g5

645
 C h ư ơ n g n . N h à D in h

Chương m . Nhà Tiền Lê

Chương rv. Nhà Lý ^
C h ư ơ n g V . N h à L ý ( tiế p th e o ) 114

C h ư ơ n g V I . N h à T r ầ n (th ờ i k ì t h ứ n h ấ t ) 12 4

C h ư ơ n g v n . G iặ c n h à N g u y ê n I 1 39
C h ư ơ n g v m . G iặ c n h à N g u y ê n n 157
C h ư ơ n g r x . N h à T r ầ n (T h ò i k ì th ứ h a i) 16 8

C h ư ơ n g X . N h à T r ầ n (T h ờ i k ì th ứ b a ) 279
C hư ơ ng X I. N h à H ồ

C hư ơ ng X II. N h à H ậ u T rầ n 207

Chương xrn. Thuộc nhà Minh 216

Chương xrv. Mười năm đánh quân Tàu 222
Chương XV. Nhà Lê 254

Phần IV. Tự CHỦ THÒI ĐẠI

(Thời kì Nam - Bắc phân tranh)
C h ư ơ n g I . L ị c h T r i ề u lư ợ c k ỷ 285

C h ư ơ n g I I . N a m T r iề u - B ắ c T r iề u 298

C h ư ơ n g i n . T r ịn h N g u y ễ n p h â n t r a n h 323
C h ư ơ n g I V . S ự c h iế n t r a n h 028
Chương V. Công việc họ Trịnh làm ở đất Bắc 335
C h ư ơ n g V I . C ô n g v iệ c h ọ Nguyễn làm ở miền N am 35 7
Chương VII. Người Âu châu sang nước Việt Nam 374
C hư ơ ng v m . V ận tru n g su y củ a c h ú a N g u y ễ n 3g
C h ư ơ n g IX . H ọ T r ịn h m ấ t n g h iệ p c h ú a

Chương X. Nhà Hâu Lê mất ngôi vua

401
Chương XI. Nhà Nguyên Tây Sơn
407
646
 C hư ơ ng X II. N g u y ễn V ư ơ n g n h ấ t th ố n g nước N a m 427

Phần V. CẬN KIM THÒI ĐẠI

C h ư ơ n g I. T h ế T ổ 451

Chương II. T h án h T ổ 469

C h ư ơ n g I I I . T h á n h T ổ ( tiế p th e o ) 486

C h ư ơ n g IV . H iế n T ổ 5 16

Chương V . Dực T ông 520

C h ư ơ n g V I. C h ế đ ộ v à tìn h t h ế nước V iệ t N a m đ ến cuối

đời T ự Đ ứ c 530

C h ư ơ n g V II. N ư ớc P h á p lấ y đ ấ t N a m k ì 538

C h ư ơ n g V II I. G iặ c g iã ở tro n g nước 552

C h ư ơ n g IX . Q u â n nước P h á p lấ y B ắ c k ì lầ n th ứ n h ấ t 562

C h ư ơ n g X . T ìn h t h ế nư ớc N a m từ n ă m G iá p T u ấ t v ề s a u 574

C h ư ơ n g X I. Q u â n n ư óc P h á p lấ y B ắ c k ì lầ n th ứ h a i 582

C hư ơ ng X II. C u ộ c b ảo h ộ c ủ a nước P h á p 588

C h ư ơ n g X I I I . C h iế n t r a n h v ố i nư ớc T à u 600

Chương x r v . L o ạn ỏ T ru n g k ì 607

C h ư ơ n g X V . V iệ c đ á n h d ẹp ỏ T r u n g k ì v à B ắ c k ì 6 19

C h ư ơ n g X V I . C ô n g v iệ c c ủ a n gư ờ i P h á p t ạ i V iệ t N a m 630

Tổng kết 634

N iê n b iể u 636

647