İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ

AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

COĞRAFYA BİLİM
TARİHİ
A TİLLA KARATAŞ
COĞRAFYA BİLİM TARİHİ

ATILLA KARATAŞ

Genel Yayın Yönetmeni

Prof. Dr. Levent Şahin

Grafik Tasarımı
AUZEF

Sayfa Tasarımı
Can Ayvaşık

ISBN: 978-605-07-1052-6
2022
Copyright � İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi
5846 sayılı Yasa’ya göre eserin tüm yayın, çeviri ve iktibas hakları Açık ve Uzaktan Eğitim
Fakültesi’ne aittir.

II
ÖN SÖZ

İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Coğrafya programı kap-

samında hazırlanmış olan bu eserin ortaya çıkması hususunda tazim ve hürmet
muhakkak bana kalemle yazmayı öğretene; selam ve dua, ışığıyla kendi gölgesi
bile aydınlanana; muhabbet ve vefa, özünü çerağ eyleyip ilim ocağını söndürme-
yenleredir.
On dört bölümden oluşan çalışma, coğrafyanın bilimsel gelişim sürecinin
daha iyi anlaşılması amacıyla görseller ve interaktif ögelerle zenginleştirilerek
okuyucunun istifadesine sunulmuştur. Bu eserde ismi, en kıymetli varlığı olan
ömür sermayesini rengine, dinine, diline bakmaksızın bütün insanlığın yararına
harcadığı için zikredilen bütün bilim insanlarını minnet ve şükranla yâd eder, muh-
temel eksik ve hatalar için okuyucunun anlayışına muhtaç olduğumuzun ikrarını
elzem addederim.
Coğrafya biliminin insanlık tarihiyle birlikte kaim olan gelişme sürecini ve bu
sürece katkı sağlayan bilim insanlarını hakkıyla inceleyip aktarma kabiliyeti ve sa-
lahiyetine sahip bir kitap ortaya koyma amacıyla hazırlanan bu eserin bilime ve
bilhassa coğrafya bilimine gönül vermiş herkes için faydalı olması ümidiyle…

Atilla KARATAŞ

III
IV
 İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ III
İÇİNDEKİLER V

1. İLK ÇAĞ VE COĞRAFİ ALGI 1

Kazanımlar 1
Birlikte Düşünelim 1
Başlamadan Önce 1
1.1. Giriş 2
1.2. Anadolu ve Mezopotamya 3
1.3. Antik Yunan ve Roma 7
1.3.1. Miletli Tales (Thales) 10
1.3.2. Herodot (Herodotos) 10
1.3.3. Erastosthenes 11
1.3.4. Aristo (Aristotle/Aristoteles) 11
1.3.5. Strabon 12
1.3.6. Marcus Vitruvius Pollio 13
1.3.7. Batlamyus (Ptolemaios/Ptolemy) 13
1.3.8. Plinius 15
1.3.9. Seneca 17
1.3.10. Hiparkos (Hipparchus) 17
1.3.11. Anaksimander (Anaximandros) 18
1.4. Hint ve Çin 18
1.5. Mısır 19
1.6. Sonuç 21
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 22
Kaynakça 23

2. ORTA ÇAĞ VE COĞRAFİ ALGI 25

Kazanımlar 25
Birlikte Düşünelim 25
Başlamadan Önce 25
2.1. Giriş 26
2.2. Müslüman Coğrafyacılar 26
2.2.1. Harezmî 26
2.2.2. Habeş El-Hâsib 29
2.2.3. Sabit bin Kurre 29
2.2.4. Fergânî 29
2.2.5. İbn Hurdazbih 30
2.2.6. Yakubî 30
2.2.7. Dîneverî 30
2.2.8. Belhî 31

V
 2.2.9. Mesûdî 31
2.2.10. İstahrî 32
2.2.11. Abdurrahman Sûfî 32
2.2.12. İbn Havkal 33
2.2.13. Ebul Vefâ El-Bûzcânî 34
2.2.14. Bettânî 35
2.2.15. İbn Yûnus 35
2.2.16. İbn-i Sîna 35
2.2.17. İbn Heysem 36
2.2.18. Ebu Reyhan El-Bîrûnî 36
2.2.19. İbn Zerkâle 38
2.2.20. Kaşgarlı Mahmud 38
2.2.21. İdrîsî 39
2.2.22. Ömer Hayyam 40
2.2.23. Kerecî 41
2.2.24. İbn Tufeyl 41
2.2.25. Batrûcî 42
2.2.26. Ebu-l İz El-Cezerî 42
2.2.27. Kutbuddîn-i Şirâzî 43
2.2.28. İbn Baytâr 43
2.2.29. İbn Battûta 44
2.2.30. İbn Haldûn 45
2.2.31. Uluğ Bey 46
2.2.32. Kâşî 47
2.2.33. Kadızâde-i Rûmî 47
2.2.34. Ali Kuşçu 48
2.3. Sonuç 48
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 49
Kaynakça 50

3. RÖNESANS, ORTA ÇAĞ SONU SEYAHAT VE KEŞİFLER 53

Kazanımlar 53
Birlikte Düşünelim 53
Başlamadan Önce 53
3.1. Giriş 54
3.2. Marco Polo ve Seyahati 54
3.3. Christopher Columbus (Kristof Kolomb) 57
3.4. Vasco da Gama 57
3.5. Ferdinand Magellan 58
3.6. Jacques Cartier 60
3.7. Martin Frobisher 62
3.8. Francis Drake 62

VI
 3.9. John ve Sebastian Cabot 63
3.10. John Davis 64
3.11. Martin Behaim 64
3.12. Sonuç 65
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 66
Kaynakça 67

4. MODERN DÖNEM ÖNCESİ XVI. VE XVII. YÜZYILLAR 69

Kazanımlar 69
Birlikte Düşünelim 69
Başlamadan Önce 69
4.1. Giriş 70
4.2. Pîrî Reis ve Kitab-ı Bahriye 71
4.3. Evliya Çelebi ve Seyahatnâme 73
4.4. Bernhardus Varenius ve The Geographia Generalis 74
4.5. Haritalar ve Gerardus Mercator’un Dünya Haritası 76
4.6. Sonuç 78
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 79
Kaynakça 80

5. MODERN COĞRAFYANIN DOĞUŞU VE ÜNİVERSİTELERE GİRİŞİ 81

Kazanımlar 81
Birlikte Düşünelim 81
Başlamadan Önce 81
5.1. Giriş 82
5.2. Alman Ekolü 82
5.2.1. Immanuel Kant 83
5.2.2. Alexander von Humboldt ve Kozmos 84
5.2.3. Carl Ritter 88
5.3. Fransız Ekolü 88
5.3.1. Paul Vidal de la Blache 89
5.4. Amerikan Ekolü 90
5.4.1. George Perkins Marsh 90
5.5. Sonuç 90
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 91
Kaynakça 92

6. XX. YÜZYILDA COĞRAFYANIN GELİŞİMİ 93

Kazanımlar 93
Birlikte Düşünelim 93
Başlamadan Önce 93
6.1. Giriş 94

VII
 6.2. I. ve II. Dünya Savaşları, Bilgi Teknolojilerinin Doğuşu 94
6.3. Hava Fotoğrafları 96
6.4. Uzaktan Algılama, Infrared ve Uydu Fotoğrafları 97
6.5. Bilgisayarlar ve Sayısal Analizler 98
6.6. Coğrafyada Sayısal Analizin Kurucuları 99
6.6.1. Robert Elmer Horton 100
6.6.2. Erward Louis Ullman 100
6.6.3. William Louis Garrison 100
6.6.4. Peter Haggett 101
6.7. Sonuç 102
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 103
Kaynakça 104

7. MODERN BATI COĞRAFYASINA YÖN VEREN ÖNCÜLER 105

Kazanımlar 105
Birlikte Düşünelim 105
Başlamadan Önce 105
7.1. Giriş 106
7.2. Leonardo da Vinci 107
7.3. Bernard Palissy 107
7.4. Edme Mariotte 107
7.5. Edmond Halley 107
7.6. Daniel Bernoulli 108
7.7. Comte de Buffon 108
7.8. Nicolas Desmarest 109
7.9. Ferdinand Saussure 109
7.10. Abraham Gottlob Werner 109
7.11. Leopold von Buch 110
7.12. Jean Louis Giraud Soulavie 110
7.13. Nicolas Steno 111
7.14. Georges Cuvier 111
7.15. James Hutton 111
7.16. John Playfair 111
7.17. Conrad Malte-Brun 112
7.18. Charles Lyell 112
7.19. Karl Friedrich Naumann 113
7.20. Ferdinand von Richthofen 113
7.21. Albrecht Penck 113
7.22. Friedrich Ratzel 114
7.23. Alfred Hettner 115
7.24. Karl Ernst Haushofer 115
7.25. Walter Christaller 116

VIII
 7.26. Jean Brunhes 116
7.27. Elisée Reclus 116
7.28. John Wesley Powell 117
7.29. Grove Karl Gilbert 117
7.30. Alexander Georg Supan 118
7.31. Siegfried Passarge 118
7.32. LeRoy Kempton Sherman 119
7.33. Emmanuel de Martonne 119
7.34. William Morris Davis 120
7.35. Isaiah Bowman 120
7.36. Ellen Churchill Semple 120
7.37. Carl Ortwin Sauer 120
7.38. Albert Perry Brigham 121
7.39. Richard Hartshorne 121
7.40. Sonuç 122
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 123
Kaynakça 124

8. MODERN DÖNEM COĞRAFYA BİLİMİNİN ÖNCÜ KURUMLARI 127

Kazanımlar 127
Birlikte Düşünelim 127
Başlamadan Önce 127
8.1. Giriş 128
8.2. The Société de Geographie (1821, Fransa) 132
8.3. Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin (1828, Almanya) 135
8.4. Royal Geographical Society (1830, Büyük Britanya) 135
8.5. Sociedad Mexicana de Geografia y Estadistica (1833, Meksika) 139
8.6. Russian Geographical Society (1845, Rusya) 139
8.7. The American Geographical Society (1851, Amerika Birleşik Devletleri) 140
8.8. Österreichische Geographische Gesellschaft (1856, Avusturya) 142
8.9. Società Geografica Italiana (1867, İtalya) 142
8.10. National Geographic Socieity (1888, Amerika Birleşik Devletleri) 143
8.11. The Geographical Association (1893, Birleşik Krallık) 144
8.12. Sonuç 145
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 146
Kaynakça 147

9. COĞRAFYANIN DÖRT AKADEMİK GELENEĞİ 149

Kazanımlar 149
Birlikte Düşünelim 149
Başlamadan Önce 149
9.1. Giriş 150

IX
 9.2. Mekânsal Gelenek 151
9.3. Alan Çalışmaları Geleneği 152
9.4. İnsan-Mekân İlişkileri Geleneği 152
9.5. Yer Bilimleri Geleneği 153
9.6. Sonuç 153
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 155
Kaynakça 156

10. MODERN COĞRAFYADA EKOLLER VE YAKLAŞIMLAR 157

Kazanımlar 157
Birlikte Düşünelim 157
Başlamadan Önce 157
10.1. Giriş 158
10.2. Çevreci Determinizm 159
10.3. Ampirizm 159
10.4. Pozitivizm 160
10.5. Davranışçılık 161
10.6. Fenomenoloji 162
10.7. Varoluşçuluk 162
10.8. İdealizm 163
10.9. Pragmatizm 163
10.10. Eleştirel Yaklaşımlar 164
10.11. Bölgesel Coğrafya ve Richard Hartshorne 165
10.12. Sonuç 166
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 167
Kaynakça 168

11. SAYISAL DÖNÜŞÜM, CBS, UA VE DİĞER TEKNOLOJİLER 169

Kazanımlar 169
Birlikte Düşünelim 169
Başlamadan Önce 169
11.1. Giriş 170
11.2. Sputnik, Pozitivizm ve İstatistik 170
11.3. Coğrafi Bilgi Sistemleri, Uzaktan Algılama ve Diğer Teknolojiler 172
11.4. Sonuç 177
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 178
Kaynakça 179

12. TÜRK COĞRAFYA BİLİMİNİN GELİŞİMİ 181

Kazanımlar 181
Birlikte Düşünelim 181
Başlamadan Önce 181

X
 12.1. Giriş 182
12.2. Klasik Coğrafi Bilimsel Düşüncenin Oluşumu (1453 Öncesi) 183
12.3. Klasik Coğrafi Bilimsel Düşüncenin Gelişimi (1453-1684) 185
12.4. Modern Bilimsel Düşüncenin Tanınması (1684-1915) 189
12.5. Sonuç 190
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 191
Kaynakça 192

13. MODERN COĞRAFYA BİLİMİNİN TÜRKİYE’DEKİ ÖNCÜLERİ 193

Kazanımlar 193
Birlikte Düşünelim 193
Başlamadan Önce 193
13.1. Giriş 194
13.2. Modern Coğrafya Biliminin Türkiye’deki Öncüleri 194
13.3. Günümüz Türk Coğrafya Bilimine Katkı Yapan İsimler 197
13.3.1. Faik Sabri Duran 199
13.3.2. Ali Macit Arda 200
13.3.3. İbrahim Hakkı Akyol 200
13.3.4. Hamit Sadi Selen 201
13.3.5. Ahmet Hulusi Ardel 201
13.3.6. Cemal Arif Alagöz 201
13.3.7. Mehmet Besim Darkot 201
13.3.8. Hüseyin Saraçoğlu 202
13.3.9. Ali Tevfik Tanoğlu 202
13.3.10. Ferruh Ali Sanır 203
13.3.11. Mehmet Reşat İzbırak 203
13.3.12. Hamit İnandık 204
13.3.13. Osman Sami Öngör 204
13.3.14. Selçuk T. Trak 204
13.3.15. İsmail Yalçınlar 204
13.3.16. Cevat Rüştü Gürsoy 205
13.3.17. Sırrı Erinç 205
13.3.18. Hasan Necdet Tunçdilek 205
13.3.19. Talip Yücel 206
13.3.20. Mecdi Emiroğlu 206
13.3.21. Muzaffer Bener 207
13.3.22. Abdülkerim Oğuz Erol 207
13.3.23. Erol Tümertekin 207
13.3.24. Aydoğan Köksal 207
13.3.25. Ayhan Onur Sür 208
13.3.26. Özdoğan Hayri Sür 208
13.3.27. Sermet Erer 209

XI
 13.3.28. Turgut Bilgin 209
13.3.29. Ajun Kurter 210
13.3.30. Erdoğan Akkan 210
13.3.31. Bedriye Tolun-Denker 210
13.3.32. Ahmet Necdet Sözer 210
13.3.33. Metin Yaşar Tuncel 211
13.3.34. Yusuf Dönmez 211
13.3.35. Korkut Ata Sungur 212
13.3.36. Ümit Sergün 212
13.3.37. Selami Gözenç 212
13.3.38. Mehmet Yavuz Ardos 213
13.3.39. Süha Esen Göney 213
13.3.40. Halil Hilmi Karaboran 213
13.3.41. Mehmet Yıldız Hoşgören 214
13.3.42. Yalçın Karabulut 214
13.3.43. Mesut Elibüyük 214
13.3.44. Hamdi Kara 215
13.3.45. Ahmet Nişancı 215
13.3.46. Mustafa Karabıyıkoğlu 216
13.3.47. Barış Mater 216
13.3.48. Asaf Koçman 217
13.3.49. Ersin Güngördü 217
13.3.50. Faruk Sancar Ozaner 217
13.3.51. İlhan Kayan 217
13.3.52. Cemalettin Şahin 218
13.3.53. Ali Selçuk Biricik 218
13.3.54. İbrahim Atalay 219
13.3.55. Emrullah Güney 219
13.3.56. Mutlu Güngördü 219
13.3.57. Hayati Doğanay 220
13.3.58. Nazmiye Özgüç 220
13.3.59. Süleyman Sönmez 220
13.3.60. Akif Akkuş 221
13.4. Sonuç 221
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 223
Kaynakça 224

14. TÜRK COĞRAFYASINA KATKI YAPAN YABANCI İSİMLER 227

Kazanımlar 227
Birlikte Düşünelim 227
Başlamadan Önce 227
14.1. Giriş 228

XII
14.2. Erich Obst 229
14.3. Walther Penck 230
14.4. Herbert Louis 231
14.5. Ernest Chaput 231
14.6. William John McCallien 233
14.7. Théodore Lefebvre 233
14.8. Sonuç 234
Bu Bölümde Ne Öğrendik? 235
Kaynakça 236

XIII
XIV
1. İLK ÇAĞ VE COĞRAFİ ALGI
Durumdan duruma geçişler bütünüdür her şey. Bu
değişmeler ve geçişler, kişilerde, sürelerde, kent ve
kasabalarda olduğu gibi, tüm evrende, ülkelerde,
kıtalarda, zamanlarda ve devletlerde de olur.
İbn Haldun Ders videosunu izlemek için
QR kodu taratın.

Kazanımlar Birlikte Düşünelim

• Coğrafya biliminin ortaya çıkışını ve tarihsel gelişim sürecini 1. Coğrafya insan hayatına nasıl
kavrar. girmiştir?
• Anadolu, Mezopotamya, Antik Yunan ve Roma dönemlerindeki
coğrafya çalışmaları hakkında bilgi sahibi olur. 2. İlk Çağ medeniyetlerinde Coğrafi
• Hint, Çin ve Mısır medeniyetlerinde coğrafyanın gelişim algının özellikleri nelerdir?
sürecini anlar.
3. Coğrafi anlamda ilk eserler ne
Başlamadan Önce zaman ortaya çıkmıştır?
Bilim, bilen, anlayan, değerlendiren ve ifade eden ilk insanla birlikte
başlamıştır. Her ne kadar bilime konu olan unsurların bazıları insanın 4. Gökyüzündeki cisimlerin yer-
varlığından çok daha önce mevcut idiyse de bunların bilimsel bir lerinde bir süre sonra değişme
disiplin içerisinde sorgulanıp değerlendirilerek insanlığın sonraki oluyor mu? Cevap evet ise bunun
nesillerine miras kalacak şekilde sistematik ifadeye kavuşturulması, sebebi veya sebepleri neler
akıl ürünü olan bilimin akleden ve aklettiğini ifade eden insan ile yaşıt olabilir?
olması sonucunu doğurmaktadır.
5. Dünyanın şekli hakkında ne gibi
deliller görüyoruz?

1

Anahtar Kavram
Rejyonal: Bir ülkenin belirli bir
kısmıyla ya da bu ülkeden gelenle
ilgili olan.
1.1. Giriş
Bilim, bilen, anlayan, değerlendiren ve ifade eden ilk insanla birlikte başla-
mıştır. Her ne kadar bilime konu olan unsurların bazıları insanın varlığından çok
daha önce mevcut idiyse de bunların bilimsel bir disiplin içerisinde sorgulanıp
değerlendirilerek insanlığın sonraki nesillerine miras kalacak şekilde sistema-
tik ifadeye kavuşturulması, akıl ürünü olan bilimin akleden ve aklettiğini ifade
eden insan ile yaşıt olması sonucunu doğurmaktadır. İnsanın ilk kafa yorduğu
(felsefi bir bakış ile yorumladığı) meseleler arasında ise şüphesiz varlığını sürdü-
rebilmenin gerekleri, yani doğal ortam koşulları içerisinde ayakta kalabilmek için
nelerin lazım geldiği hususu önemli bir başlıktır. Dolayısıyla insanın doğal ortam
ile ilişkisi üzerinde kavrama ve yorumlamaya yönelik çalışmalar, yani bugünkü
anlamıyla coğrafya (adı konulmamış da olsa) ilk insan ile birlikte ortaya çıkmış
bir bilimdir. O günden itibaren 12 bin, 15 bin yıl ya da her ne kadar süre geçmiş
ise bütün bu periyot genelde bilimin, özelde ise coğrafya biliminin olgunlaşma ve
rönesans sürecidir.
İnsanlığın ortak tarihi içerisinde bilimsel gelişim sürecinin ifade edilişi sıra-
sında etnolojik, teolojik, rejyonal veya periyodik olarak yapılan ayrıştırmaların
sadece sistematize etmeye yönelik olduğu unutulmamalıdır. Zira bütün bu farklı
mecralar aynı okyanusa su taşıyan nehirler gibi ancak ve sadece insanlığın ortak
hafızasını inşa etmişlerdir. Bu hafızanın tekâmülü sırasındaki merhalelerin grup-
landırılması, güncel bilgilerimiz ışığında dikkatimizi öncelikle İlk Çağ medeniyet-
lerine yöneltmemizi gerektirmektedir. Bu kapsamda ele alınacak medeniyetlerin
ortak özellikleri olarak öncelikle bilimsel bakış açısının çoğunlukla teolojik, kıs-
men de pozitivist bir hüviyete sahip olduğu vurgulanmalıdır. Ayrıca İlk Çağ me-
deniyetleri içerisinde bilim ile kültür-sanat faaliyetlerinin toplumun tamamında
olmasa da bir kısmında yüksek refah seviyesine erişilmiş olan devletlerde, çoğun-
lukla da devrine göre yüksek hayat standartlarına sahip zümreler tarafından yü-
rütüldüğü göze çarpmaktadır. Yer yer kendilerini tanrı-kral ilan edenlerin istekle-
ri, yer yer doğal koşulların dayattığı mecburiyetler, yer yer de felsefe ekollerinin ve
felsefe yapma modasının yaygınlaşması bu çağda bilimsel mirasın genişlemesine
katkı sağlayan çalışmaların yapılmasına uygun ortam oluşturmuştur. Öte yandan,
yoğun bir yağmalamaya maruz kalan bu dönemlere ait eserlerin birçoğunun ger-
çek yerlerinden çalınarak Avrupa ve ABD’deki müzelerde sergi malzemesi olarak
kullanıldıkları bilinmektedir (Yılmaz, 2018). Bu durum şüphesiz bilim tarihi açı-
sından araştırma yapmayı ve zaten az olan kanıt niteliğindeki materyale ulaşmayı
zorlaştırmakta ve çok daha az veriyle yapılan yorumların sık sık hata içermesine
yol açmaktadır.

2
 COĞRAFYA BİLİMBİLİM
COĞRAFYA TARİHİ
TARİHİ

İlk Çağda Bilimsel Mirasın Genişlemesine Katkı Sağlayan Çalışmaların

Yapılmasına Uygun Ortam Sağlayan Nedenler

Tanrı-kral ilan edenlerin istekleri

Doğal koşulların dayattığı mecburiyetler

Felsefe ekollerinin yaygınlaşması

Felsefe yapma modasının yaygınlaşması

Şekil 1. İlk Çağda Bilimsel Mirasın Genişlemesine Katkı Sağlayan

Çalışmaların Yapılmasına Uygun Ortam Sağlayan Nedenler

1.2. Anadolu ve Mezopotamya Anahtar Kavram

Ziggurat: Mezopotamya medeni-
Mezopotamya ve kısmen Anadolu medeniyetleri bilimin daha çok tanrı-kral- yetlerinde ana işlevi tapınak olan,
lar için ve onların emirleri doğrultusunda, yine onların şahsi ihtirasları uğruna aynı zamanda bilimsel faaliyetlerin
yapıldığı bir ortamda, çağına göre bazı yeni bulgulara ulaşmaları sebebiyle önem de yürütüldüğü piramit formunda-
ki anıtsal yapılar.
arz etmektedir. Bu anlamda özellikle aynı zamanda birer tapınak olan Ziggurat-