Ekonomia to nauka, ktra analizuje, w jaki sposb spoeczestwo gospodaruje posiadanymi zasobami.

Jest nauk o wyborze co, jak i dla kogo wytwarza. Podstawowe narzdzia analizy ekonomicznej to: dane liczbowe i modele, w tym model rynku. Rozrniamy ekonomi pozytywn oraz ekonomi normatywn. EKONOMIA POZYTYWNA ma za zadanie wyjanianie zjawisk ekonomicznych, jest oparta na obiektywnej wiedzy o rzeczywistoci. Jej celem - obok wyjaniania - jest take edukacja oraz formuowanie hipotez (prognoz). Ekonomia pozytywna formuuje sdy, bdce obiektywnym i naukowym objanieniem funkcjonowania gospodarki. EKONOMIA NORMATYWNA zawiera natomiast sdy wartociujce. Jej funkcj jest doradzanie, wiadome przeksztacanie rzeczywistoci wedug wasnych pogldw badacza. Ekonomia normatywna formuuje twierdzenia, oparte na subiektywnym systemie wartociowania. MIKROEKONOMIA jest gazi ekonomii, zajmujc si szczegow analiz decyzji jednostek gospodarczych. MAKROEKONOMIA jest z kolei nauk,ktra zajmuje si wspzalenociami w gospodarce jako caoci.Podstawowym zjawiskiem, ktre bada ekonomia, jest problem ekonomiczny.

KOSZT ALTERNATYWNY (te: koszt decyzji wyboru, koszt utraconych moliwoci) to koszt, ktry ponosimy, wybierajc dan moliwo; jest to warto najbardziej cenionej przez nas moliwoci, nie wybranej w zwizku z decyzj wyboru innej moliwoci.Z zasady ograniczonych zasobw oraz powyszego twierdzenia o koniecznoci ponoszenia kosztw alternatywnych mona wyprowadzi twierdzenie o krzywej moliwoci produkcyjnych. KRZYWA MOLIWOCI PRODUKCYJNYCH (zwana rwnie krzyw transformacji) to graficzne przedstawienie wszystkich moliwych do wyprodukowania kombinacji dbr, przy wykorzystaniu posiadanych aktualnie czynnikw wytwrczych. Innymi sowy, krzywa moliwoci produkcyjnych wyznacza - przy rnych rozmiarach produkcji jednego dobra - maksymaln wielko produkcji drugiego dobra. Rysujc krzyw moliwoci produkcyjnych tworzymy teoretyczny model, odkadajc na osi Y ilo dobra A, na osi X ilo dobra B (lub grupy dbr). Krzywa obrazuje moliwoci wykorzystania posiadanych zasobw - kady punkt lecy na niej jest w efektywnej gospodarce moliwy do osignicia.

KRZYWA OBOJTNOCI jest zbiorem takich kombinacji iloci dbr, ktre konsument ceni sobie jednakowo wysoko. Krzywa obojtnoci ma zawsze ksztat paraboli, wygitej w kierunku ukadu wsprzdnych.

Problem ekonomiczny polega na tym, e rzadkim rodkom(zasobom)towarzysz nieograniczone pragnienia i potrzeby. Innymi sowy, nasze potrzeby zawsze przekraczaj moliwoci produkcyjne. Z powyszej definicji mona wyodrbni podstawowe pojcia ekonomiczne. RZADKIE RODKI - ekonomia twierdzi, e czynniki produkcji (praca, ziemia, kapita) s rzadkie, to znaczy ich poda jest ograniczona. Z tego te powodu musz by uywane w rnych kombinacjach mwimy tu o ALTERNATYWNYCH ZASTOSOWANIACH. NIEOGRANICZONE POTRZEBY rzadkim rodkom przeciwwstawiane s nieograniczone cele - nasze pragnienia i potrzeby, ktre nie mog by w caoci zaspokojone. Ekonomia bada wic LUDZKIE ZACHOWANIA. Poniewa s one nieprzewidywalne, a jedynie prawdopodobne, ekonomia jest skazana na budowanie uproszczonych modeli, zajmujc si prawdopodobiestwem wystpienia danego zjawiska czy rednimi wartociami.

Kady punkt na krzywej oznacza wybr, ktry jest przez konsumenta jednakowo preferowany. Wszystkie punkty, znajdujce si ponad krzyw s bardziej preferowane od kadego punktu, lecego na krzywej. Wszystkie punkty, znajdujce si poniej krzywej s mniej preferowane od kadego punktu, lecego na krzywej. Zadowolenie konsumenta moe mie rny poziom, dlatego te mona wykreli nieskoczon liczb krzywych obojtnoci powstaje wwczas mapa obojtnoci.

Z kolei punkty lece pod krzyw (pomidzy krzyw a ukadem wsprzdnych) oznaczaj nieefektywne wykorzystanie zasobw. Przy danych zasobach, osignicie punktw lecych nad krzyw jest z kolei niemoliwe - chyba, e nastpi wzrost gospodarczy (powikszenie posiadanych zasobw). Z krzywej moliwoci produkcyjnych wynika, e moemy - w ramach posiadanych zasobw - tworzy dowolne kombinacje wytwarzanych dbr. Nie zawsze jest to jednak opacalne - mwi o tym zasada malejcych przychodw.

ZASOBY czyli czynniki produkcji to praca, ziemia i kapita. W nowoczesnym modelu jako osobny zasb wymienia si take przedsibiorczo. ZIEMIA to inaczej zasoby naturalne. To nie tylko grunty, ale i woda, zasoby mineralne, rolinno. KAPITA jest zasobem przetworzonym. Obejmuje wszelkiego typu maszyny i narzdzia oraz inne rodki, ktrych kombinacja z ziemi i prac pozwala na wytworzenie okrelonych dbr ekonomicznych. PRACA jest zasobem ludzkim, niezbdnym do wytworzenia dbr. Im wiksza specjalizacja pracy i im wysze wymagane umiejtnoci, tym wkad pracy w wytworzenie dobra jest wikszy. PRZEDSIBIORCZO jest rwnie zasobem ludzkim. Jest to umiejtno organizacji czynnikw produkcji, zapewniajcej optymalne wytworzenie danego dobra. Ekonomia mwi dalej, e ograniczone zasoby su do wytwarzania dbr ekonomicznych.

ZASADA MALEJCYCH PRZYCHODW mwi, e od pewnego poziomu nakadw danego czynnika, bdcego w modelu zmienn, jego produkcyjno kracowa si zmniejsza (tzn. wzrost produkcji jest coraz mniejszy na kolejn jednostk czynnika). Prawo to jest formuowane przy zaoeniu ceteris paribus, to jest staych (niezmiennych) innych czynnikw produkcji.

RWNOWAGA KONSUMENTA jest najkorzystniejsz (optymaln) sytuacj, w jakiej moe znale si konsument, dokonujcy wyboru danych dbr. Mwic o sytuacji optymalnej mamy oczywicie na myli korzyci konsumenta - jest to wic najwyszy z moliwych poziom zadowolenia.W modelu tym zakada si racjonalne dziaanie konsumenta, to znaczy denie do jak najlepszego wykorzystania dochodw. Punkt rwnowagi R konsumenta jest graficznie wyznaczany jako punkt stycznoci krzywej ograniczenia budetowego i najwyszej do osignicia krzywej obojtnoci.

Konsument posiada ograniczone dochody, ktre s przeznaczane na zakup wybranych dbr. Poniewa dochody s ograniczone, naley wykreli krzyw ograniczenia budetowego.KRZYWA OGRANICZENIA BUDETOWEGO (cieka cen) to graficzna ilustracja zbioru wszystkich kombinacji dbr, jakie konsument moe naby przy danym dochodzie.

Jeli dochd ronie, krzywa ograniczenia budetowego przesuwa si w prawo, a punkt rwnowagi konsumenta znajduje si na coraz wyszej krzywej obojtnoci. czc te punkty lini otrzymamy w kocu ciek wzrostu dochodu.

DOBRA EKONOMICZNE s rwnie rzadkie-ich poda jest ograniczona(podobnie jak ograniczona poda zasobw). Dobra te czsto s dzielone na DOBRA PRODUKCYJNE (bdce jednym z czynnikw wytwrczych, s wykorzystywane do wytwarzania innych dbr, ale w przeciwiestwie do surowcw s zwykle trwae) oraz DOBRA KONSUMPCYJNE (suce do czerpania z nich korzyci bezporednio po nabyciu, czyli nie suce do wytworzenia innych dbr). Dobra ekonomiczne s dostarczane z pomoc mechanizmu rynkowego. MECHANIZM RYNKOWY to wzajemne oddziaywanie na siebie poday dbr i zgaszanego popytu na nie.Obok rzadkich dbr ekonomicznych wystpuj te dobra wolne. DOBRO WOLNE to takie, ktrego poda przewysza popyt na nie nawet wwczas, jeli jego cena jest rwna 0. Dobra wolne to np. woda czy powietrze, powstaj poza mechanizmem rynkowym. Dobra mona take podzieli ze wzgldu na zakres uytkowania: wyrniamy dobra prywatne i dobra publiczne. DOBRA PRYWATNE to dobra, w stosunku do ktrych obowizuje zasada wycznoci (moe je uytkowa np. jeden producent czy konsument). DOBRA PUBLICZNE s natomiast konsumowane wsplnie, nie ma te moliwoci wyczenia kogokolwiek z ich konsumpcji. Dobra te s zazwyczaj dostarczane przez pastwo (np. obrona czy owietlenie ulic). Inny podzia mwi o dobrach spoecznie uytecznych i dobrach spoecznie nieuytecznych. Podzia jest moliwy dziki spoecznej ocenie danych dbr pod wzgldem ich przydatnoci, czsto jednak o klasyfikacji decyduj tutaj wzgldy polityczne. Dobra spoecznie uyteczne (jak np. owiata czy opieka medyczna) uatwiaj redystrybucj dochodw w spoeczestwie, przyczyniaj si te do wzrostu wydajnoci siy roboczej. Dobra wolne i dobra publiczne s dostarczane bez porednictwa mechanizmu rynkowego. W przypadku tych ostatnich mog jednak wystpowa dobra quasi-publiczne, tzn. takie dobra publiczne, ktrych dystrybucja nastpuje za pomoc mechanizmu rynkowego (np. radiofonia i telewizja) - czsto ten typ dbr jest okrelany DOBRAMI ZBIOROWEJ KONSUMPCJI.

Punkty, lece na krzywej ograniczenia budetowego obrazuj pene, efektywne wykorzystanie zasobw. Punkty lece powyej s nieosigalne (z uwagi na dany poziom dochodu), a lece poniej oznaczaj niepene wydatkowanie dochodu. Graficznie rzecz ujmujc krzywa ograniczenia budetowego jest odcinkiem prostym.Ograniczenie budetowe przedstawia moliwoci konsumenta, ktry dysponuje okrelonym dochodem, przy ustalonych cenach rynkowych dbr. Pooenie krzywej zmienia si wic wraz ze zmian dochodw lub zmian cen.Wzrost dochodu spowoduje przesunicie krzywej ograniczenia budetowego w prawo.

Powysze rozwaanie dotyczce przechodzenia na wysz krzyw obojtnoci wraz z rosncym dochodem jest prawdziwe w przypadku dbr normalnych. W przypadku dbr niszego rzdu sytuacja jest ju inna: wraz ze wzrostem dochodu maleje zapotrzebowanie na nie (na temat dbr niszego rzdu - patrz w rozdziale popyt)Na poniszym rysunku mamy do czynienia z sytuacj, gdzie dobro B jest dobrem niszego rzdu, a dobro A jest dobrem normalnym.

Na pooenie krzywej ograniczenia budetowego maj rwnie wpyw zmiany cen. I tak na przykad spadek ceny dobra B powoduje, e jestemy w stanie kupi go wicej:

ZASADY RACJONALNEGO ZACHOWANIA mwi, e klient wybiera sam to, co dla niego najlepsze. Mona tu te wyrni dwie zasady, rnice si punktem odniesienia (dostpne rodki lub efekt kocowy).

Dokonujc wyborw, nabywca danego dobra kieruje si przede wszystkim UYTECZNOCI. Uyteczno jest rozumiana jako zadowolenie, satysfakcja z nabycia danego dobra, jest mierzona w utylach. UYTECZNO CAKOWITA to cakowite zadowolenie, jakie osiga jednostka z tytuu konsumpcji okrelonej iloci danego dobra. UYTECZNO KRACOWA (MARGINALNA) to dodatkowe zadowolenie, jakie osiga konsument ze zwikszenia konsumpcji dobra Z kolei wzrost ceny dobra B powoduje, e jestemy w stanie kupi goo kolejn, dodatkow jednostk mniej:

zasada najwikszego efektu (najwikszej wydajnoci) - biorc za punkt wyjcia posiadane rodki, chcemy osign moliwie najwikszy efekt. zasada najniszych nakadw (oszczdnoci rodkw) - biorc za punkt wyjcia efekt, jaki chcemy osign, staramy si zuy do jego realizacji moliwie najmniejsz ilo rodkw.

Dokonanie wyboru jednej moliwoci oznacza zaniechanie innej, ktr ocenilimy jako mniej korzystn. Pojawia si tu jednak specyficzny koszt decyzji wyboru, zwany te kosztem alternatywnym.

Obok poziomu dochodw i cen, decyzje konsumenta zale od jego preferencji. Preferencje konsumenta s przedstawiane za pomoc krzywych obojtnoci.

KRACOWA STOPA SUBSTYTUCJI okrela stosunek przyrostu konsumpcji jednego dobra do ubytku innego dobra w sytuacji, gdy konsument pozostaje na tej samej krzywej obojtnoci. Kracowa stopa substytucji jest zawsze malejca.

% zmiana popytu PED = % zmiana ceny

I PRAWO GOSSENA: PRAWO MALEJCEJ UYTECZNOCI KRACOWEJ. W miar konsumpcji kolejnych, jednakowych jednostek danego dobra, spada uyteczno kracowa. (uwaga! uyteczno kracowa moe nawet zacz przyjmowa wartoci ujemne). II PRAWO GOSSENA WZROST POPYTU

Wspczynnik elastycznoci cenowej popytu przyjmuje znak ujemny (odwrotna relacja zmiany wielkoci popytu do zmiany ceny). Wyjtki to dobra Giffena, dobra podlegajce efektowi snobizmu i efektowi demonstracji (efekt Veblena). MIESZANA ELASTYCZNO POPYTU (cross elasticity of demand, CED) jest miar zmian popytu w zalenoci od zmiany ceny innego produktu. Elastyczno t wyliczamy ze wzoru:

uyteczno kracowa dobra A = cena dobra A

uyteczno kracowa dobra B cena dobra B

RYNEK jest mechanizmem, za pomoc ktrego producenci i konsumenci ustalaj zarwno cen, jak i ilo sprzedanych dbr. Czsto mwi si o zjawisku MECHANIZMU RYNKOWEGO - to jest wzajemnego oddziaywania popytu i poday. POPYT (funkcja popytu) to zaleno pomidzy iloci dobra, ktr chc i mog kupi konsumenci, a cen tego dobra. Analogicznie, PODA (funkcja poday) to zaleno pomidzy cen dobra a jego iloci, jak producenci chc sprzeda przy danej cenie.

spadek ceny dobra komplementarnego wzrost ceny dobra substytucyjnego wzrost dochodw zmiana gustw na korzy danego dobra wzrost liczby nabywcw

% zmiana popytu CED = % zmiana ceny innego dobra

SPADEK POPYTU

Mieszana elastyczno popytu wskazuje na si rynkow dobra. Jeli jest niska, wwczas dane dobro ma wysok si monopolow. Wysoka warto mieszanej elastycznoci popytu wskazuje na dobra, bdce substytutami, z kolei warto ujemna wskazuje na dobra komplementarne.

PUNKT RWNOWAGI - to taki stan, w ktrym poda danego dobra rwna si popytowi. W tej unikalnej sytuacji mamy do czynienia z rwnowag rynkow, a cena okrelana jest mianem ceny rwnowagi. Podstawowe PRAWO POPYTU mwi, e gry cena dobra ronie, spada ilo danego dobra, jak s skonni kupi konsumenci, przy zaoeniu ceteris paribus (przy pozostaych wielkociach staych). Prawo to dotyczy zdecydowanej wikszoci dbr, ktre s dlatego nazwane DOBRAMI NORMALNYMI (nie dotyczy natomiast pozostaych dbr: niszego rzdu i dbr luksusowych).

wzrost ceny dobra komplementarnego spadek ceny substytutu spadek dochodw zmiana gustw na niekorzy dobra spadek liczby nabywcw

DOCHODOWA ELASTYCZNO POPYTU (income elasticity of demand, IED) jest miar zmian popytu w zalenoci od dochodu. Elastyczno t wyliczamy ze wzoru:

% zmiana popytu IED = % zmiana dochodu

Ujemn elastyczno podrzdne.

dochodow

popytu

wykazuj

dobra

ELASTYCZNO POPYTU okrela stopie wraliwoci popytu na zmian lub wahania trzech zmiennych: ceny danego dobra, ceny innych dbr oraz dochodu. Wspczynniki elastycznoci popytu podajemy w wartociach bezwzgldnych |EP|, przy ich interpretacji musimy wic dodatkowo pamita o znakach. Oglna formua elastycznoci popytu:

Z dochodow elastycznoci popytu zwizane s prawa Engla:

% zmiana popytu Popyt jest przedstawiany za pomoc KRZYWEJ POPYTU - pokazuje ona, ile dobra s skonni naby konsumenci przy danej cenie. EP = % zmiana czynnika wpywajcego na popyt

Wraz ze wzrostem dochodw ronie konsumpcja, zarwno artykuw ywnociowych, jak i nieywnociowych, jednak tempo przyrostu spoycia tych pierwszych jest sabsze ni tempo spoycia art. nieywnociowych. Tak wic w miar wzrostu dochodu, udzia wydatkw na ywno w wydatkach oglnych relatywnie maleje. W miar wzrostu dochodw zwiksza si procentowy udzia wydatkw na dobra trwaego uytku, usugi, ksztacenie, rekreacj itp. Wydatki na dobra luksusowe lub oszczdnoci wystpuj tylko przy wysokim dochodzie.

POPYT ELASTYCZNY. Jeli E>1 mwimy, e popyt jest elastyczny, przy czym elastyczno dca do nieskoczonoci oznacza popyt doskonale elastyczny, pozostae przypadki - popyt wzgldnie elastyczny

Wielko popytu na dane dobro zmienia si w czasie. Jeli jest to jedynie skutek zmiany ceny, wwczas mwimy o:

Posugujc si elastycznoci dochodow popytu moemy te dokona KLASYFIKACJI DBR, dzielc je na: dobra normalne (tu dwie podgrupy: luksusowe i podstawowe) oraz dobra podrzdne. DOBRA NORMALNE - kade dobro, ktrego ilo nabywana ronie wraz ze wzrostem dochodu i maleje wraz ze spadkiem dochodu (elastyczno dochodowa IED>0).

kurczeniu si popytu (efekt wzrostu ceny) rozszerzaniu si popytu (efekt spadku ceny)

ELASTYCZNO JEDNOSTKOWA. Jeli E=1 mamy do czynienia z elastycznoci jednostkow (zwan rwnie neutraln elastycznoci popytu)

DOBRO PODSTAWOWE - kade dobro, ktrego ilo nabywana ronie wolniej ni dochd i maleje wolniej ni dochd; IED <0,1> (reaguje z mniejsz si na zmian dochodu) DOBRO LUKSUSOWE - kade dobro, ktrego ilo nabywana ronie w wikszym stopniu ni dochd i maleje w wikszym stopniu ni dochd; IED > 1 (reaguje z wiksz si na zmian dochodu)

W obu przypadkach mamy do czynienia z przesuniciem wzdu krzywej (nie zmienia si funkcja, tylko jej wartoci). Wikszo dbr podlega powyszemu prawu: wielko popytu na nie maleje wraz ze wzrostem ceny - dobra takie okrelamy jako DOBRA ZWYCZAJNE. POPYT NIEELASTYCZNY. Elastyczno mniejsza od jednoci E<1 oznacza, e popyt jest nieelastyczny. Przy czym elastyczno rwna 0 oznacza popyt doskonale nieelastyczny (sztywny), natomiast elastyczno zawierajca si w przedziale <0,1> okrelana jest jako popyt stosunkowo (wzgldnie) nieelastyczny.W wikszoci przypadkw elastyczno cenowa popytu jest rna na rnych odcinkach wykresu:

W teorii popytu istniej dwa PRZYPADKI SZCZEGLNE: tzw. efekt Giffena oraz efekt Veblena. W obu wielko popytu na dane dobro ronie wraz z cen tego dobra, wbrew sformuowanemu wczeniej prawu popytu. Inne s jednak przyczyny tego zjawiska. EFEKT GIFFENA dotyczy niektrych dbr niszego rzdu. W przypadku tych dbr (zwanych te DOBRAMI GIFFENA) wzrost ceny powoduje wzrost popytu na nie - konsument nie moe sobie ju pozwoli na zakup adnego innego dobra, std kupuje wycznie dobro Giffena. EFEKT VEBLENA (EFEKT SNOBA) - dotyczy produktw luksusowych. Wzrost ceny tych dbr powoduje wzrost popytu - s chtniej nabywane przez okrelon grup osb, chcc si w ten sposb wyrni spord innych. W przypadku efektu Giffena i efektu snoba krzywa popytu ma odwrotne nachylenie ni w przypadku dbr zwyczajnych.

DOBRA PODRZDNE - dobro, ktrego ilo nabywana maleje wraz ze wzrostem dochodu i ronie wraz ze spadkiem dochodu, IED < 0 (reakcja odwrotna). Poda (ang. supply) to ilo dobra, jak sprzedawcy s gotowi zaoferowa przy danym poziomie ceny. KRZYWA PODAY pokazuje, jakie iloci danego dobra producenci s skonni zaoferowa do sprzeday przy rnych cenach w danym okresie. Krzywa poday posiada nachylenie rosnce - przy cenach wyszych sprzedawcy s skonni oferowa na sprzeda wiksze iloci dbr ni przy cenach niszych. Wielko poday danego dobra zmienia si przede wszystkim na skutek zmiany ceny. Moliwe s tu dwa przypadki:

kurczenie si poday (efekt spadku ceny) rozszerzanie si poday (efekt wzrostu ceny)

ELASTYCZNO CENOWA POPYTU (PED, price elasticity demand) okrela stopie zmiany (wraliwo) popytu na dobro na skutek zmiany jego ceny. Elastyczno t wylicza si ze wzoru: W obu przypadkach mamy do czynienia z przesuniciem wzdu krzywej (nie zmienia si funkcja, tylko jej wartoci). Zjawisko to

jest analogiczne do kurczenia si i rozszerzania popytu - z tym, e nastpuje w przeciwnym kierunku (wzrost ceny powoduje rozszerzenie poday, ale kurczenie popytu).

WZROST PODAY

PODA WIZANA Poda wizana jest wynikiem nieuchronnej wspzalenoci pomidzy poda dwch dbr (na przykad poda benzyny i mazutu). PODA KONKURENCYJNA Poda konkurencyjna wystpuje, jeli jest moliwa produkcja alternatywnych dbr przy uyciu danego zasobu. Przykadowo, ziemia moe by wykorzystana jako grunt orny, dziaka budowlana lub dziaka pod budow drogi.

Cele dziaalnoci firmy to:

maksymalizacja krtkookresowych zyskw maksymalizacja "menederskiej uytecznoci" (wynika z rozdzielenia wasnoci i kontroli, chodzi tu o wadz, status, bezpieczestwo i wypoczynek menederw)wzrost wartoci rynkowej

ograniczenie kosztw produkcji korzystne zmiany cen innych towarw postp technologiczny korzystne warunki atmosferyczne korzystne zmiany w polityce pastwa (np. nisze opodatkowanie, subsydia).

Ceny ustalane s przez rynek poprzez wzajemne oddziaywanie na siebie si popytu i poday. Cena jest INSTRUMENTEM DYSTRYBUCJI RZADKICH DBR - rynek dokonuje podziau ograniczonej poday dbr pomidzy tych, ktrzy s gotowi zapaci najwicej.

maksymalizacja wynikw w zakresie WSZYSTKICH celw firmy.

Na koszty cakowite w krtkim okresie skadaj si: koszty stae i koszty zmienne. KC = KS + KZ

Spadek poday moe zosta wywoany nastpujcymi czynnikami: Koszty przecitne to inaczej koszty jednostkowe - powstaj w wyniku podzielenia odpowiednich kosztw przez wielko produkcji (liczb jednostek). Wyrniamy: przecitny koszt cakowity, przecitny koszt stay i przecitny koszt zmienny). towarw. Rysunek pokazuje wyznaczenie ceny rwnowagi - przy ktrej poda danego dobra jest rwna popytowi na nie. Przykadowo, przecitny koszt cakowity obliczamy, dzielc koszt przecitny przez liczb wyprodukowanych jednostek:

wzrost kosztw produkcji niekorzystne zmiany cen innych niekorzystne warunki atmosferyczne

niekorzystne zmiany w polityce pastwa (np. wysze opodatkowanie, cofnicie subsydiw)

W OKRESIE KRTKIM nie mona zwikszy nakadw wszystkich czynnikw produkcji - przynajmniej jeden pozostaje bez zmian. W OKRESIE DUGIM wszystkie czynniki produkcji mog si zmienia.

TC ATC = Q

Elastyczno poday to miara zdolnoci producentw do dostosowywania wielkoci poday do zmiany ceny. Inaczej mwic, elastyczno poday jest miar wraliwoci poday na zmian ceny.Elastyczno poday jest wyliczana z wzoru:

korzyci

gdzie ATC - przecitny koszt cakowity, TC - koszt cakowity, Q wielko produkcji.

% zmiana poday EPod = % zmiana ceny

koszty

praca, zatrudnienie rozwj gospodarczy, zaspokajanie coraz wikszej liczby potrzeb postp techniczny poda dbr publicznych i spoecznych dobrobyt spoeczny rozwj infrastruktury

Koszt kracowy (marginalny, ang. marginal cost, MC) to koszt wyprodukowania kolejnej (dodatkowej) jednostki. Jest to wic wzrost kosztw cakowitych, wywoany wzrostem produkcji o jednostk. (por. Begg, s. 188).

Elastyczno poday jest uzaleniona od dwch czynnikw: czasu i wzajemnej substytucji czynnikw produkcji: 1. Elastyczno poday jest tym wiksza, im duszy jest badany okres. 2. Elastyczno poday jest tym wiksza, im wikszy jest stopie wzajemnej substytucji czynnikw produkcji (im wiksze s moliwoci dostosowania czynnikw produkcji do zmieniajcych si warunkw). W bardzo krtkim okresie poda jest zwykle nieelastyczna. Rozrniamy trzy szczeglne przypadki: poda doskonale nieelastyczn, poda doskonale elastyczn oraz jednostkow elastyczno poday.

zmiana kosztu cakowitego MC = zmiana wielkoci produkcji

degradacja rodowiska koszty ochrony zdrowia (choroby zawodowe) zmczenie, stres, brak wypoczynku zanieczyszczona biologicznie lub chemicznie ywno koszty zwizane z bezrobociem koszty zwizane z monopolizacj rynku koszty zwizane z niewaciwym dziaaniem rynku, marnotrawstwo zasobw

Koszt przecitny to redni koszt wytworzenia jednostki produkcji, koszt kracowy - koszt wytworzenia DODATKOWEJ jednostki produkcji. Zaleno pomidzy oboma rodzajami kosztw jest w ekonomii bardzo istotna. Dopki koszt przecitny jest wyszy od marginalnego, krzywa kosztw przecitnych opada i odwrotnie. Oznacza to, e krzywa kosztu marginalnego przecina krzyw kosztu przecitnego w jej minimum - punkt ten zwa Koszty przecitne cakowite i zmienne oraz koszty marginalne przedstawione graficzne przybieraj posta krzywych u-ksztatnych - co wynika z prawa malejcych przychodw. Jedynie krzywa kosztw przecitnych staych ma charakter opadajcy. Krzywa kosztw marginalnych (MC) przecina u-ksztatne krzywe przecitnych kosztw zmiennych (AVC) i przecitnych kosztw cakowitych (ATC) w ich minimach. Ponadto, wraz ze wzrostem produkcji, krzywa kosztw zmiennych zblia si od dou do krzywej kosztw cakowitych.

Utarg (zwany te przychodem) to ilo pienidzy, uzyskana przez przedsibiorstwo ze sprzeday dbr i usug w danym okresie (por. Begg. S. 175).Utarg cakowity wyliczamy ze wzoru: Jednostkowa elastyczno poday:

TR=P*Q gdzie TR - utarg cakowity, P - cena jednostkowa, Q - wolumen sprzeday (liczba sprzedanych jednostek). W dugim okresie wykrelamy tylko krzyw kosztw cakowitych. Dzieje si tak dlatego, bo koszty stae w dugim okresie s ju "w zasadzie zmienne". Ksztat krzywych kosztw w okresie krtkim jest wynikiem dziaania prawa malejcych przychodw. Krzywa dugookresowych kosztw cakowitych jest rwnie u-ksztatna, inna jest tu jednak przyczyna tego zjawiska. Ksztat krzywej wynika mianowicie ze zmian skali produkcji (zjawiska korzyci i niekorzyci skali).

Utarg kracowy (przychd kracowy, marginal revenue) to wzrost utargu cakowitego, wywoany zwikszeniem produkcji o jednostk. Jest wyraany wzorem:

zmiana TR MR = POPYT KOMPLEMENTARNY (WIZANY) Popyt komplementarny (wizany) dotyczy dbr, na ktre popyt wystpuje jednoczenie (tzn. uzupenia si); na przykad popyt na chleb i maso. POPYT KONKURENCYJNY (SUBSTYTUCYJNY) Popyt konkurencyjny (substytucyjny) dotyczy dbr, ktre mog si zastpowa (substytutw) - na przykad maso i margaryna. POPYT CZNY Popyt czny dotyczy dbr, ktre maj rne zastosowania (na przykad popyt na wen, zgaszany zarwno przez producentw dywanw, jak i producentw odziey). POPYT POCHODNY Z popytem pochodnym mamy do czynienia wtedy, gdy popyt na jedno dobro wywouje popyt na inny towar (na przykad - wzrost popytu na samochody wywoa wzrost popytu na stal). Rwnie popyt na czynniki produkcji jest popytem pochodnym - wynika z popytu na produkty, do wytworzenia ktrych uywane s dane czynniki (przykadowo: popyt na prac w hutach bdzie uzaleniony od popytu na stal). zmiana Q

gdzie MR to utarg kracowy, TR - utarg cakowity, Q - liczba jednostek W warunkach konkurencji firma - chcc sprzeda wicej - musi obniy cen. Z tego te powodu utarg kracowy spada w miar wzrostu produkcji. Z kolei ksztat krzywej utargu kracowego zaley od ksztatu krzywej popytu na produkty przedsibiorstwa.

Ekonomia zna rwnie pojcie ZYSKU NORMALNEGO. Kiedy przedsibiorstwo osiga zysk ekonomiczny rwny 0, wwczas mwimy, e osiga ono zysk normalny. Oznacza to, e zysk ksigowy przedsibiorstwa pokrywa dokadnie koszt alternatywny (kapitau, czasu pracy waciciela itp.). Innymi sowy - zysk normalny to najlepszy zysk, jaki moe by osignity w alternatywnych dziaaniach. Zysk dodatkowy (ekonomiczny, nadzwyczajny) powstaje natomiast ponad zyskiem normalnym.

Ponadto, wraz ze wzrostem produkcji, krzywa kosztw zmiennych zblia si od dou do krzywej kosztw cakowitych. Korzyci skali (wynikajce ze skali produkcji) dzielimy na wewntrzne i zewntrzne. WEWNTRZNE KORZYCI SKALI:

techniczne (lepszy podzia pracy, wysza sprawno, lepsze wykorzystanie narzdzi)

handlowe (kupno i sprzeda na korzystniejszych warunkach, zatrudnienie fachowych si sprzeday, moliwo szerokiej reklamy) finansowe (dostp do rnych rde kapitau, taszy kapita - lepsze warunki finansowania)

wwczas pokryte s wycznie koszty zmienne. Oznacza to, e przedsibiorstwo osigno punkt graniczny, do ktrego moe akceptowa straty - jest to PUNKT WYJCIA z rynku (punkt, w ktrym przedsibiorstwo pokrywa ju tylko swoje koszty zmienne). 3.2. STRATA - KONIECZNO ZANIECHANIA PRODUKCJI P < AVC 1 Jeli cena jest nisza od AVC1, przedsibiorstwo powinno zaprzesta produkcji (nie pokrywa nawet kosztw zmiennych)

KONKURENCJA DOSKONAAW dugim okresie monopol ustala wasn cen, ktra moe uwzgldnia zysk. Z kolei w przypadku konkurencji doskonaej zysk bdzie zanika, a cena bdzie dy do poziomu rwnego kosztom przecitnym. W monopolu obserwujemy ponadto mniejsz presj na obnik kosztw i wprowadzanie postpu technicznego. Zmiany na monopolu wymusza dopiero presja ze strony spoeczestwa.

ZEWNTRZNE KORZYCI SKALI DECYZJE W DUGIM OKRESIE

SPOECZNY KOSZT MONOPOLU

PRACA: wyspecjalizowanie rynku pracy w danym regionie (specjalizacja siy roboczej oznacza nisze koszty) KOOPERACJA: tworzy si warunki wsppracy z lokalnymi podmiotami ROZWJ USUG: rozwj danego sektora w regionie powoduje specjalizacj bankw, firm ubezpieczeniowych itd.

W warunkach doskonaej konkurencji, rynek dy do osignicia dugookresowej rwnowagi gazi. Jeli przy danej cenie pojawi si zysk, wwczas bdziemy obserwowali tendencj do wchodzenia na rynek nowych przedsibiorstw, wzrostu poday i spadku ceny. Jeli przy danej cenie pojawi si strata, bdziemy obserwowali tendencj do wychodzenia z rynku, co spowoduje ograniczenie poday, wzrost cen i niwelowanie straty. Oznacza to, e w dugim okresie na rynku doskonale konkurencyjnym przedsibiorstwa osigaj tylko ZYSK NORMALNY. Rynek dy do rwnowagi - osignicia punktu W wejcia i wyjcia (w ktrym MR = MC = LAC). Na rysunku Pr to cena rynkowa (konkurencyjna), Qr - ilo rynkowa, Pm - cena monopolisty, Qr - ilo, ktr sprzedaje monopolista. ARr - przecitny utarg w konkurencji doskonaej, rwny cenie i popytowi Arm - przecitny utarg w monopolu, rwny cenie i popytowi W przypadku monopolu:

Ponadto, wraz ze wzrostem produkcji, krzywa kosztw zmiennych zblia si od dou do krzywej kosztw cakowitych. Rwnie niekorzyci skali mona podzieli na wewntrzne i zewntrzne. WEWNTRZNE NIEKORZYCI SKALI:

trudnoci w koordynacji zarzdzania alienacja pracownikw, bdca skutkiem monotoni ryzyko wystpowania przerw w pracy (skutek strajkw) moliwy wzrost kosztw transportu POPYT, PODA i UTARG W WARUNKACH MONOPOLU

trac konsumenci: na rysunku zaznaczono to obszarem Pm-c-a-Pr zyskuje producent: na rysunku obszar Pm-c-b-Pr Spoeczny koszt monopolu to rnica pomidzy strat konsumentw a zyskiem producenta, czyli obszar zaznaczony jako abc

Dyskryminacja cenowa monopolu polega na sprzedawaniu tego samego produktu na rnych rynkach po rnych cenach. Znamy trzy stopnie dyskryminacji:

ZEWNTRZNE NIEKORZYCI SKALI

niedobr wykwalifikowanej siy roboczej niedobr surowcw drogie tereny budowlane zwikszone zapotrzebowanie na usugi transportowe

W doskonaej konkurencji krzywa utargu kracowego MR pokrywaa si z krzyw AR i bya rwna cenie. W przypadku monopolu wystpuj dwie krzywe: utargu kracowego MR i popytu D. Nie wystpuje natomiast krzywa poday. Poniewa monopolista sam ustala cen / wielko produkcji, wystpuje tu jedynie PUNKT PODAY. Naley przy tym pamita, e monopolista ma dwie moliwoci:

DECYZJE

licytacja, rozdzielno, hurt-detal.

KRTKOOKRESOWE KONKURENCJI NIEDOSKONAEJwkonkurencji

ustalanie cen (konsumenci decyduj wwczas o iloci) ustalanie wielkoci produkcji (konsumenci decyduj wwczas o cenie).

UTARG W WARUNKACH DOSKONAEJ KONKURENCJI Sia rynkowa monopolisty zaley od elastycznoci cenowej popytu. Jeli elastyczno cenowa popytu jest niska, monopolista jest skonny ustala wysok cen. Jeli za popyt jest wraliwy na zmian ceny (wysoka elastyczno), monopolista jest skonny ustala nisze ceny, a jego sia rynkowa jest mniejsza.

W warunkach doskonaej konkurencji utarg przecitny jest rwny cenie i utargowi marginalnemu. Dzieje si tak dlatego, bo cena jest STAA.

niedoskonaej przedsibiorstwo ustala ceny, szukajc optimum ekonomicznego (MC = MR), a nastpnie badajc, czy produkcja jest opacalna (czy cena pokrywa koszt cakowity). Jest to wic przypadek podobny jak w konkurencji doskonaej - z tym, e cena jest tu zwykle nieco odchylona od ceny rwnowagi, a krzywa popytu jest wzgldnie elastyczna (w konkurencji doskonaej bya doskonale elastyczna). Ponadto krzywa popytu D nie pokrywa si ju z krzyw utargu marginalnego MR.

DECYZJE MONOPOLU W KRTKIM OKRESIE

Na rynku doskonale konkurencyjnym krzywa poday pokrywa si z krzyw MC (kosztw kracowych) powyej jej przecicia z krzyw AVC (przecitnych kosztw zmiennych). Monopolista dy do sytuacji, w ktrej MC = MR (utarg kracowy zrwna si z kosztem kracowym) - czyli do punktu, ktry w tym przypadku jest nazywany RWNOWAG MONOPOLU. W punkcie tym monopolista produkuje Q1 jednostek, ktre mona sprzeda po cenie P1. Cen wyznaczamy graficznie poprzez rzut punktu rwnowagi MC=MR na krzyw popytu i odczyt wsprzdnej na osi Y (cena). Podobnie jak w konkurencji doskonaej, i tu istotne s koszty przecitne. Jeli cena jest wysza od kosztu, wwczas pojawia si zysk. Jeli natomiast krzywa popytu znajdzie si poniej krzywej kosztw cakowitych, monopol poniesie krtkookresow strat (jej minimalizacja nastpi w punkcie MC=MR). Decyzje monopolu w dugim okresie rzdz si tymi samymi prawami, co decyzje w okresie krtkim. Monopol dy do zrwnania utargu marginalnego MR z dugookresowymi kosztami kracowymi (LRMC, long-run marginal cost), a zysk bdzie uwzgldnia dugookresowe koszty przecitne LRAC.

DECYZJE W KRTKIM OKRESIE

W analizowanym na rysunku przypadku wyznaczylimy optimum ekonomiczne w punkcie przecicia krzywej MR i MC. Nastpnie punkt ten rzutowalimy na krzyw popytu, znajdujc w ten sposb cen P1. Okazao si, e jest ona znacznie wysza od przecitnego kosztu cakowitego ATC1, przedsibiorstwo generuje wic zysk.

DECYZJE DUGOOKRESOWE KONKURENCJI NIEDOSKONAEJ

Wyznaczamy optimum ekonomiczne (MC=MR). Nastpnie badamy, czy produkcja jest opacalna z ekonomicznego punktu widzenia (czy cena jest wysza od AVC1 i ATC1).

1. W dugim okresie osigane zyski przycigaj do sektora nowe przedsibiorstwa. 2. W efekcie zmniejsza si udzia producenta w rynku. 3. Powoduje to obnienie si krzywej popytu i utargu kracowego, krzywa popytu staje si bardziej elastyczna (istnieje wicej potencjalnych substytutw) 4. Rwnowaga zostaje osignita w momencie, gdy krzywa popytu D (wyznaczajca cen) staje si styczna do krzywej dugookresowego kosztu przecitnego LRAC. 5. Oznacza to nic innego, jak wyeliminowanie zysku nadzwyczajnego (zysk ekonomiczny =0). Na rysunku wida wyranie, e krzywa D1 jest bardziej elastyczna

1. ZYSK NADZWYCZAJNY P > ATC 1 Jeli cena P jest wysza od ATC1, wwczas przedsibiorstwo osiga zysk nadzwyczajny. 2. PRG RENTOWNOCI P = ATC 1 Jeli cena P (w warunkach doskonaej konkurencji rwna utargowi kracowemu) jest rwna ATC1 (przecitnemu kosztowi cakowitemu), wwczas przedsibiorstwo osiga prg rentownoci (zysk normalny). 3. STRATA P < ATC 1 Jeli cena P jest nisza od ATC 1, wwczas przedsibiorstwo ponosi strat. 3.1. STRATA - OSIGNICIE PUNKTU WYJCIA P = AVC 1 Jeli cena P rwna AVC1 (przecitnemu kosztowi zmiennemu), W odrnieniu od konkurencji doskonaej, monopolista nie musi stara si produkowa w punkcie minimum krzywej LRAC (przecitnych kosztw dugookresowych). Zysk nadzwyczajny nie bdzie zanika, bo monopolista jest jedynym dostawc na rynku (sam decyduje o poday). W przypadku bardzo wysokiego popytu monopolista moe sobie rwnie pozwoli na produkcj w strefie dyzekonomii skali. MONOPOL A

od krzywej D. OLIGOPOL W przypadku oligopolu mamy do czynienia z kilkoma przedsibiorstwami, ktre zdominoway rynek. Kady producent musi zgadywa, jak na dan decyzj zareaguj konkurenci (cho moliwe s te zmowy - w przypadku porozumie formalnych mwimy tu o kartelach). Jeli jednak zmowy nie ma, przedsibiorstwa musz czyni pewne zaoenia. S przekonane, e:

obnienie ceny spowoduje tak sam dostosowawcz ze strony konkurentw;

reakcj

podniesienie ceny nie spowoduje reakcji, a jedynie spadek popytu na dobra producenta, w konsekwencji nawet moliwo wyrugowania z rynku.

ZAMANA KRZYWA POPYTU W OLIGOPOLUJeli

obowizujc cen na rynku jest P1, wwczas oligopolista produkuje Q1 dbr, znajdujc si w pozycji A. Jeli podniesie cen, konkurenci najprawdopodobniej nie zrobi tego samego, a oligopolista doprowadzi do znacznego spadku popytu na swoje wyroby - powyej punktu A krzywa popytu jest wzgldnie elastyczna (wraliwa na zmian ceny). Jeli natomiast oligopolista zmniejszy cen, postpi tak samo jego konkurenci - udziay w rynku nie zostan zmienione, a caa ga przesunie si po krzywej popytu w d. Na tym odcinku krzywa popytu jest ju nieelastyczna. Obnika ceny zwiksza ilo, ale dziki wikszej sprzeday caej gazi. W punkcie Q1 utarg kracowy jest niecigy - przedsibiorstwo napotyka nieelastyczn cz zamanej krzywej popytu - utarg kracowy drastycznie spada.

KONKURENCJA NIECENOWA OLIGOPOLU

Z powodu zjawiska, opisywanego w paragrafie o zamanej krzywej popytu, firmy na rynku oligopolistycznym konkuruj niecenowo - nie opaca si konkurowa cen, bo podwyka oznacza moliwo wyrugowania si z rynku, z kolei obnika ceny spowoduje dostosowanie si konkurencji do nowych warunkw (analogiczne obniki cen). Konkurencja cenowa na rynku oligopolistycznym prowadzi do szybkiego odwetu (wyjtek: jeli firma jest przywdc kosztowym bd moe pozwoli sobie na subsydiowanie dziaalnoci z zyskw, pochodzcych z innego rodzaju dziaalnoci). W oligopolu firmy konkuruj innymi sposobami, na przykad: jakoci, zabiegami marketingowymi itp. Najbardziej efektywna konkurencja w oligopolu polega na ROZWOJU PRODUKTU. Dzieje si tak dlatego, bo: 1. nowe produkty mog skutecznie opanowa du cz rynku 2. ewentualne opatentowanie produktu moe wywoa legalny monopol 3. wytworzenie nowego produktu moe by tasze ni wyrobw dotychczas produkowanych. Czynniki zachcajce oligopolistw do podejmowania wsppracy:

wysoka koncentracja produkcji na rynku (znajomoci, powizania nieformalne) silne bariery dla innych przedsibiorstw sabe prawo przeciw praktykom restrykcyjnym stabilne struktury kosztw (atwiejsze porozumienia cenowe) stabilny popyt na rynku atwo poda) magazynowania (moliwo terowania

Czynniki ograniczajce wspprac oligopolistw:

niski wspczynnik koncentracji niewielkie bariery wejcia na rynek surowe i EGZEKWOWANE prawo przeciwko restrykcjom niestabilna struktura kosztw, czste renegocjacje niestabilny popyt trudnoci w skadowaniu.