Soá 01/2023 - Naêm thöù möôøi taùm

HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

VỀ THU HỒI TÀI SẢN THAM NHŨNG THEO TINH THẦN
VĂN KIỆN ĐẠI HỘI XIII CỦA ĐẢNG
Trần Đình Thắng1
Tóm tắt: Thu hồi tài sản trong các vụ án tham nhũng, kinh tế hiện nay chưa đáp ứng được mong
đợi của xã hội, cơ chế, chính sách, pháp luật trong công tác này còn bất cập, năng lực, phẩm chất
của một bộ phận cán bộ làm công tác thi hành án dân sự chưa đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ; sự phối
hợp giữa các cơ quan chức năng có lúc, có nơi chưa chặt chẽ, tỉ lệ thu hồi tài sản bị thất thoát, chiếm
đoạt còn thấp... Bài viết phân tích những bất cập hạn chế của các quy định pháp luật hình sự và tố
tụng hình sự hiện hành về thu hồi tài sản tham nhũng, đồng thời đề xuất một số giải pháp hoàn thiện
theo tinh thần Văn kiện Đại hội XIII của Đảng.
Từ khóa: Hình sự; tố tụng hình sự; tham nhũng.
Nhận bài: 16/12/2022. Hoàn thành biên tập: 30/12/2022. Duyệt đăng: 05/01/2023.

Abstract: Confiscation of assets in many corruption and economic cases in fact does not satisfy
society's expectations since mechanisms, policies, legal regulations in this field find duties;
coordination between competent agencies sometimes is not good; the rate of successfulconfiscation
of lost, appropriated assets is not high. The article analyzes the inadequacies and limitations of the
current criminal law provisions and criminal proceedings on the recovery of corrupt assetsthen
proposes some solutions in the spirit of the official document of the 13th Party Congress.
Keywords: Criminal; criminal proceedings;corruption.
Date of receipt: 16/12/2022. Date of revision: 30/12/2022. Date of approval: 05/01/2023.
Trong thời gian qua, công tác đấu tranh ban hành Chỉ thị số 50-CT/TW ngày 07/12/2015
phòng, chống tham nhũng và thu hồi tài sản tham về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với
nhũng được Đảng và nhà nước quan tâm, chỉ đạo, công tác phát hiện, xử lý vụ việc, vụ án tham
điều đó được thể hiện trong nhiều Văn kiện của nhũng”, Theo đó, Bộ Chính trị nhấn mạnh:
Đảng. Nghị quyết số 04-NQ/TW ngày 21 tháng 8 “Trong xử lý tham nhũng phải xác minh rõ, chính
năm 2006 của Ban Chấp hành Trung ương khóa xác tài sản của người có hành vi tham nhũng; áp
X chỉ rõ: “Chú trọng thu hồi tài sản tham nhũng; dụng kịp thời các biện pháp thu hồi tối đa tài sản
áp dụng chính sách khoan hồng đối với những do tham nhũng mà có trong quá trình thanh tra,
người phạm tội nhưng có thái độ thành khẩn, đã kiểm tra, kiểm toán, điều tra, truy tố, xét xử, thi
bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả kinh hành án. Xử lý nghiêm minh những cán bộ không
tế, hợp tác tốt với cơ quan chức năng; nghiên cứu tích cực thu hồi hoặc cản trở hoạt động thu hồi tài
sửa đổi pháp luật hình sự theo hướng khoan hồng sản tham nhũng”3. Đặc biệt là trong phần phương
hơn đối với những người đưa hoặc người nhận hướng, nhiệm vụ và giải pháp phát triển kinh tế -
hối lộ nhưng đã tự giác khai báo và nộp lại tài sản xã hội 05 năm 2021-2025, Văn kiện Đại hội XIII
trước khi bị phát hiện; chú trọng tới các chế tài đã khẳng định: “Triển khai đồng bộ có hiệu quả
phạt tiền nhằm tăng khả năng thu hồi tài sản tham quy định của pháp luật về phòng, chống tham
nhũng”2. Tiếp tục chủ trương trên, Bộ Chính trị nhũng. Nâng cao hiệu quả thu hồi tài sản tham

1
Tiến sỹ, Giảng viên Luật, Đại học Công nghệ Đông Á.
2
Nghị quyết số 04-NQ/TW, ngày 21 tháng 8 năm 2006 của Ban Chấp hành Trung ương (khóa X) về tăng cường sự lãnh
đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí. https://noichinh.vn/van-ban-noi-chinh-va-pctn/van-
ban-cua-dang/200608/04-nqtw-nghi-quyet-so-04-nqtw-ngay-21-thang-8-nam-2006-cua-ban-chap-hanh-trung-uong-
khoa-x-ve-tang-cuong-su-lanh-dao-cua-dang-doi-voi-cong-tac-phong-chong-tham-nhung-lang-phi-291208/
3
https://tulieuvankien.dangcongsan.vn/he-thong-van-ban/van-ban-cua-dang/chi-thi-so-50-cttw-ngay-7122015-cua-
bo-chinh-tri-ve-tang-cuong-su-lanh-dao-cua-dang-doi-voi-cong-tac-phat-hien-xu-57(18/5/2022)

7
 HOÏC VIEÄN TÖ PHAÙP
nhũng, bảo đảm đúng pháp luật. Thực hiện quyết
liệt nghiêm minh có hiệu quả cuộc đấu tranh
phòng, chống tham nhũng”4. Nhằm thực hiện chủ
trương trên, ngày 02/6/2021, Ban Bí thư đã ban
hành Chỉ thị số 04-CT/TW về “Tăng cường sự
lãnh đạo của Đảng đối với công tác thu hồi tài sản
bị thất thoát, chiếm đoạt trong các vụ án hình sự
về tham nhũng, kinh tế”, Ban bí thư nhấn mạnh:
“Nâng cao nhận thức, trách nhiệm của cấp ủy, tổ
chức đảng, người đứng đầu các cấp đối với công
tác thu hồi tài sản bị thất thoát, chiếm đoạt trong
các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế; xác
định đây là nhiệm vụ quan trọng, xuyên suốt trong
quá trình thực hiện công tác phòng, chống tham
nhũng”...“Tăng cường kiểm tra, giám sát, thanh
tra, kiểm sát công tác thu hồi tài sản bị thất thoát,
chiếm đoạt trong các vụ án hình sự về tham
nhũng, kinh tế; kịp thời phát hiện, khắc phục
những tồn tại, hạn chế, tháo gỡ khó khăn, vướng
mắc, xử lý nghiêm những sai phạm, tiêu cực trong
công tác thu hồi tài sản. Quốc hội, Hội đồng nhân
dân, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các đoàn thể
tăng cường giám sát công tác thu hồi tài sản bị
thất thoát, chiếm đoạt trong các vụ án hình sự về
tham nhũng, kinh tế...”5.
1. Các quy định của Bộ luật Hình sự và tố
tụng hình sự hiện hành liên quan đến thu hồi
tài sản tham nhũng
Các quy định của Bộ luật Hình sự
Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 2015 (sửa đổi,
bổ sung năm 2017) trên cơ sở quán triệt tinh
thần Nghị quyết số 04-NQ/TW của Ban Chấp
hành Trung ương khóa X đã có nhiều quy định
nhằm bảo đảm thu hồi tài sản tham nhũng. Cụ
thể là: (1) Quy định các tội phạm tham nhũng
là đối tượng áp dụng hình phạt bổ sung tịch thu
tài sản (Điều 45) Theo đó: “Tịch thu tài sản là
tước một phần hoặc toàn bộ tài sản thuộc sở hữu
của người bị kết án để nộp vào ngân sách nhà
4
Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, H,
2021, tr. 2, tr.145, 146,
5
Báo điện tử Đảng cộng sản Việt Nam, Hệ thống văn bản,https://tulieuvankien.dangcongsan.vn/he-thong-van-
ban/van-ban-cua-dang/chi-thi-so-04-cttw-ngay-0262021-cua-ban-bi-thu-ve-tang-cuong-su-lanh-dao-cua-dang-doi-
voi-cong-tac-thu-hoi-tai-7501.
6
Điều 31 BLHS hiện hành.
7
Không loại trừ tài sản không rõ nguồn gốc cũng có thể là tài sản do tham nhũng mà có nhưng hành vi tham nhũng
đã không bị phát hiện hoặc cơ quan chức năng không thể chứng minh đó là tài sản do tham nhũng mà có.
8
nước; tịch thu tài sản chỉ được áp dụng đối với
người bị kết án về tội phạm nghiêm trọng, tội
phạm rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt
nghiêm trọng xâm phạm an ninh quốc gia, tội
phạm về ma túy, tham nhũng hoặc tội phạm
khác do Bộ luật này quy định; khi tịch thu toàn
bộ tài sản vẫn để cho người bị kết án và gia đình
họ có điều kiện sinh sống”. Trong xét xử các vụ
án tham nhũng (và các vụ án hình sự nói chung),
bên cạnh áp dụng hình phạt chính, Tòa án cũng
có thể áp dụng hình phạt bổ sung tịch thu tài
sản. Theo đó, Tòa án quyết định “tước một phần
hoặc toàn bộ tài sản thuộc sở hữu hợp pháp của
người phạm tội”6 để sung quỹ nhà nước. Mục
đích của áp dụng hình phạt này là nhằm trừng trị
về vật chất đối với người phạm tội mà không
phải là thu hồi tài sản do tham nhũng mà có. Tuy
nhiên, trong điều kiện hiện nay, khi pháp luật
hiện hành chưa có quy định về việc thu hồi tài
sản không rõ nguồn gốc7, chưa có luật đăng ký
tài sản (để được đăng ký tài sản, đòi hỏi cá nhân,
tổ chức muốn đăng ký phải chứng minh được
nguồn gốc của tài sản) thì việc áp dụng hình
phạt bổ sung tịch thu tài sản đối với các tội
phạm tham nhũng vẫn có ý nghĩa quan trọng đối
với công cuộc đấu tranh phòng chống tham
nhũng nói chung và việc thu hồi tài sản cho Nhà
nước nói riêng; (2) BLHS bổ sung khoản thu lợi
bất chính từ việc phạm tội khi áp dụng biện
pháp tư pháp tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan
đến tội phạm (Điều 47). Theo Điều 47, việc tịch
thu sung vào ngân sách nhà nước hoặc tịch thu
tiêu hủy được áp dụng đối với: “Công cụ,
phương tiện dùng vào việc phạm tội; vật hoặc
tiền do phạm tội hoặc do mua bán, đổi chác
những thứ ấy mà có; khoản thu lợi bất chính từ
việc phạm tội; đối với vật, tiền bị người phạm
tội chiếm đoạt hoặc sử dụng trái phép, thì không
 Soá 01/2023 - Naêm thöù möôøi taùm

tịch thu mà trả lại cho chủ sở hữu hoặc người
quản lý hợp pháp...”8. Như vậy, việc bổ sung
khoản thu lợi bất chính từ việc phạm tội khi áp
dụng biện pháp tư pháp tịch thu vật, tiền trực
tiếp liên quan đến tội phạm đã cho phép tòa án
không chỉ có quyền tịch thu tài sản được dùng
để đưa hối lộ, tài sản do tham nhũng mà có, tài
sản có nguồn gốc từ tham nhũng, mà còn có thể
tịch thu cả những tài sản bất chính9 từ tham
nhũng để nộp vào ngân sách của nhà nước... (3)
BLHS quy định trả lại tài sản bị chiếm đoạt cho
chủ sở hữu. Điều 48 quy định: “Người phạm tội
phải trả lại tài sản đã chiếm đoạt cho chủ sở hữu
hoặc người quản lý hợp pháp, phải sửa chữa
hoặc bồi thường thiệt hại vật chất đã được xác
định do hành vi phạm tội gây ra”10. Quy định
trên nhằm bảo vệ quyền sở hữu của các chủ thể.
Nếu tài sản của chủ sở hữu bị sử dụng làm công
cụ phương tiện để thực hiện tội phạm tham
nhũng mà chủ sở hữu không có lỗi trong việc
quản lý tài sản của mình, dẫn đến việc tài sản
của mình bị chiếm đoạt thì người phạm tội phải
trả lại cho chủ sở hữu; (4) Nhằm thu hồi tài sản
một cách tối đa trong các vụ án tham nhũng,
BLHS quy định: “Người bị kết án tử hình về tội
tham ô tài sản, tội nhận hối lộ mà sau khi bị kết
án đã chủ động nộp lại ít nhất ba phần tư tài sản
tham ô, nhận hối lộ và hợp tác tích cực với cơ
quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra,
xử lý tội phạm hoặc lập công lớn”11, trong
trường hợp này hình phạt tử hình được chuyển
thành tù chung thân; (5) Tại chương 23 có các
quy định phạt tiền từ 30.000.000 đồng đến
100.000.000 đồng, tịch thu một phần hoặc toàn
bộ tài sản đối với các tội: Tội tham ô tài sản
(Điều 353); tội nhận hối lộ (Điều 354); tội lạm
dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản
(Điều 355)12.
Các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự
hiện hành.
Điều 128 và 129 của Bộ luật Tố tụng hình sự
(BLTTHS) năm 2015 quy định: những người có
thẩm quyền quy định tại khoản 1 Điều 113 của
Bộ luật này, (bao gồm: Thủ trưởng, Phó Thủ
trưởng cơ quan điều tra, Điều tra viên, Viện
trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát, kiểm sát
viên, Chánh án, Phó Chánh án.), Thẩm phán chủ
tọa phiên tòa có quyền ra lệnh kê biên tài sản và
phong tỏa tài sản13 đối với bị can, bị cáo. Như vậy,
trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự nói
chung và các vụ án tham nhũng, kinh tế nói riêng,
các chức danh trên của các cơ quan tiến hành tố
tụng có quyền ra lệnh kê biên tài sản và phong tỏa
tài sản để bảo đảm giải quyết vụ án hình sự và thi
hành án. Thực hiện tốt công tác kê biên tài sản và
phong tỏa tài sản có vai trò rất quan trọng đối với
việc thu hồi tái sản tham nhũng.
2. Một số bất cập của pháp luật hình sự và
tố tụng hình sự về thu hồi tài sản tham nhũng
Bất cập của các quy định về thu hồi tài sản
trong Bộ luật Hình sự:
Thứ nhất, theo quy định tại khoản 1 Điều 54:
“Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới
mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng
nhưng phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn
của điều luật khi người phạm tội có ít nhất hai tình
tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 Điều 51 của
Bộ luật này”. Như vậy, BLHS năm 2015 (sửa đổi
bổ sung năm 2017) chưa có quy định cho phép
tòa án áp dụng mức hình phạt dưới mức thấp nhất

8
Điều 47 BLHS năm 2015 (sửa đổi năm 2017).
9
Ví dụ tài sản người có chức vụ quyền hạn được nhận hàng tháng do bảo kê cho cá nhân tổ chức làm ăn phi pháp.
10
Điều 48 BLHS năm 2015 (sửa đổi năm 2017).
11
Điểm c khoản 3 Điều 40 BLHS năm 2015 (sửa đổi năm 2017).
12
Tương tự như đã phân tích ở trên, phạt tiền và tịch thu tài sản là hình phạt bổ sung nhằm trừng trị về vật chất tước
một khoản tiền hoặc tài sản thuộc sở hữu của người phạm tội để nộp vào ngân sách nhà nước nhưng có vai trò quan
trọng trong phòng chống tham nhũng hiện nay.
13
Kê biên tài sản chỉ áp dụng đối với bị can, bị cáo về tội mà Bộ luật Hình sự quy định hình phạt tiền hoặc có thể
bị tịch thu tài sản hoặc để bảo đảm bồi thường thiệt hại; Phong tỏa tài khoản chỉ áp dụng đối với người bị buộc tội
về tội mà Bộ luật Hình sự quy định hình phạt tiền, bị tịch thu tài sản hoặc để bảo đảm bồi thường thiệt hại khi có
căn cứ xác định người đó có tài khoản tại tổ chức tín dụng hoặc Kho bạc Nhà nước. Phong tỏa tài khoản cũng được
áp dụng đối với tài khoản của người khác nếu có căn cứ cho rằng số tiền trong tài khoản đó liên quan đến hành vi
phạm tội của người bị buộc tội.

9
 HOÏC VIEÄN TÖ PHAÙP
của khung hình phạt mà không nhất thiết phải
nằm trong giới hạn của khung liền kề nhẹ hơn khi
người bị kết án phạm tội tham nhũng nói riêng và
tội phạm về chức vụ nói chung đã ăn năn hối cải
và đã chủ động khắc phục toàn bộ thiệt hại14. Việc
áp dụng mức hình phạt dưới mức thấp nhất của
khung hình phạt mà không nhất thiết phải nằm
trong giới hạn của khung liền kề nhẹ hơn chỉ có
thể được áp dụng theo quy định tại khoản 2 Điều
54 “đối với người phạm tội lần đầu là người giúp
sức trong vụ án đồng phạm nhưng có vai trò
không đáng kể”.
Từ phân tích trên cho thấy đây cũng là bất
cập làm hạn chế hiệu quả đấu tranh phòng
chống tham nhũng nói chung và việc thu hồi
tài sản nói riêng.
Thứ hai, ngoài việc quy định “Người bị kết
án tử hình về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ
mà sau khi bị kết án đã chủ động nộp lại ít nhất
ba phần tư tài sản tham ô, nhận hối lộ và… hình
phạt tử hình được chuyển thành tù chung thân”,
BLHS chưa có quy định giảm nhẹ hình phạt
tương tự đối với người bị kết án chung thân,
người bị kết án tù có thời hạn đặc biệt là những
trường hợp bị kết án từ 10 năm đến 20 năm hoặc
30 năm… về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ
mà sau khi bị kết án đã chủ động nộp lại ít nhất
ba phần tư tài sản và hợp tác tích cực với cơ quan
chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý
tội phạm hoặc lập công lớn. Theo quy định hiện
nay, trường hợp trên tòa án có chỉ có thể áp dụng
khoản 1 Điều 54 để giảm nhẹ hình phạt cho bị
cáo trong các vụ án tham nhũng. Đối với người
phạm tội lần đầu là người giúp sức trong vụ án
đồng phạm về tội tham ô tài sản, nhận hối lộ
nhưng có vai trò không đáng kể sẽ được áp dụng
khoản 2 Điều 54.
Theo tác giả cần có quy định mang tính
khuyến khích và giảm nhẹ hình phạt nhiều hơn
đối với bị cáo trong các trường hợp trên nhằm
14
Trần Văn Dũng, Hoàn thiện các quy định của pháp luật liên quan đến công tác thu hồi tài sản trong các vụ án
tham nhũng, kinh tế.http://www.lapphap.vn/Pages/tintuc/tinchitiet.aspx?tintucid=210785TS.
15
Ví dụ: trong vụ án ông Nguyễn Duy Linh nhận hối lộ từ Vũ Nhôm, cơ quan điều tra đã thu giữ 2 điện thoại vertu
(ông Nguyễn Duy Linh khai là được ai đó tặng nhưng không nhớ. Như vậy, 2 điện thoại này cần được xem là tài
sản không rõ nguồn gốc và đã bị thu giữ).
10
tăng cường hiệu quả thu hồi tài sản trong xử lý
tội phạm tham nhũng.
Thứ ba, tại mục 1 (các tội phạm về tham
nhũng) chương 23, ngoài 3 tội được quy định
tại các Điều 353, 354, 355 có thể bị áp dụng
tịch thu một phần hoặc toàn bộ tài sản các tội
còn lại được quy định tại các Điều 356, 357,
358, 359 không quy định bị áp dụng hình phạt
bổ sung tịch thu một phần hoặc toàn bộ tài sản
đối với người bị kết án. Chúng tôi cho rằng, đây
cũng là bất cập lớn cần được hoàn thiện.
Thứ tư, chưa có quy định tịch thu tài sản
không rõ nguồn gốc trong các vụ án hình sự
(trong đó có các vụ án về tham nhũng). Tuy
nhiên, thực tiễn hoạt động của các cơ quan tiến
hành tố tụng cho thấy, tài sản không rõ nguồn
gốc trong các vụ án hình sự vẫn có thể bị phong
tỏa để tòa án xem xét15... Xét về phương diện
pháp chế, dường như thực tiễn trên vẫn thiếu
vắng căn cứ pháp lý vững chắc.
Thứ năm, BLHS chưa tội phạm hóa hành
vi làm giàu bất chính của cán bộ công
chức. Trong BLHS không quy định việc cán bộ,
công chức có tài sản tăng lên bất thường và
không giải trình thỏa đáng được nguồn gốc của
tài sản đó là tội phạm đã gây khó khăn lớn cho
công cuộc phòng chống tham nhũng nói chung
và thu hồi tài sản tham nhũng nói riêng.
Bất cập của các quy định của Bộ luật Tố
tụng luật hình sự:
Thứ nhất, theo Điều 128 BLTTHS năm
2015, việc kê biên tài sản chỉ được áp dụng khi
nào đối tượng bị khởi tố bị can hoặc bị đưa đi
xét xử. Do đó khi chưa bị khởi tố hoặc chưa bị
đưa ra xét xử, dù đối tượng bị thanh tra, kiểm
tra, kiểm toán. Thậm chí, ngay cả trong thời
gian cơ quan chức năng đã khởi tố vụ án nhưng
chưa khởi tố bị can đều không thể kê biên tài
sản. Theo đánh giá của một vị đại biểu Quốc
hội: “Đây chính là kẽ hở của pháp luật, vô hình

trung biến thành quãng thời gian vàng giúp cho
tội phạm có điều kiện tẩu tán, che giấu, hợp lý
hóa tài sản phạm tội mà có”16.
Thứ hai, tại khoản 3 Điều 128 BLTTHS năm
2015 quy định: “Chỉ kê biên tài sản tương ứng với
mức có thể bị phạt tiền, bị tịch thu hoặc phải bồi
thường thiệt hại”. Thoạt nhìn, tưởng chừng quy định
này là hợp lý và cần thiết, bởi một mặt vừa bảo đảm
không tẩu tán tài sản để phục vụ cho công tác thi
hành án, mặt khác vừa đảm bảo quyền sở hữu của
bị can, bị cáo đối với tài sản của mình không bị xâm
phạm. Tuy nhiên, quy định này rất khó thực thi
trong thực tế, bởi một mặt, nội hàm của quy định
này mang tính trừu tượng. Mặt khác, chỉ sau khi xét
xử tòa án mới quyết định được mức phạt tiền, bồi
thường thiệt hại và bao nhiêu tài sản bị tịch thu…
Thứ ba, về thẩm quyền ra lệnh kê biên tài sản,
phong tỏa tài khoản ở giai đoạn chuẩn bị xét xử
vụ án thuộc Chánh án, Phó Chánh án và Thẩm
phán chủ tọa phiên tòa; tại phiên tòa thuộc thẩm
quyền của hội đồng xét xử. Quy định trên gây khó
khăn trong thực tiễn áp dụng pháp luật bởi không
rõ trường hợp nào Chánh án, Phó Chánh án ra lệnh
kê biên tài sản, phong tỏa tài khoản, trường hợp
nào Thẩm phán chủ tọa phiên tòa ra lệnh kê biên
tài sản, vì vậy có những cách hiểu khác nhau.
3. Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật
hình sự và tố tụng hình sự về thu hồi tài sản
tham nhũng theo tinh thần Văn kiện Đại hội
XIII của Đảng
Để hoàn thiện pháp luật về thu hồi tài sản
tham nhũng theo tinh thần Văn kiện Đại hội XIII
của Đảng cần tiến hành các giải pháp sau:
Thứ nhất, hoàn thiện các quy định của
BLHS năm 2015 (sửa đổi năm 2017), để bảo
đảm hiệu quả thu hồi tài sản tham nhũng BLHS
cần được bổ sung hoàn thiện một số vấn đề sau:
1) Mở rộng thầm quyền của tòa án trong xét xử
án tham nhũng. Theo đó, tòa án được phép áp
dụng mức hình phạt dưới mức thấp nhất của
khung hình phạt mà không nhất thiết phải nằm
trong giới hạn của khung liền kề nhẹ hơn khi
16
Đức Minh, Cần áp dụng ngay các biện pháp ngăn chặn, tránh tẩu tán tài sản tham nhũng.https://vov.vn/chinh-
tri/can-ap-dung-ngay-cac-bien-phap-ngan-chan-tranh-tau-tan-tai-san-tham-nhung-903457.vov (ngày 8/11/2021).
17
Mặc dù chưa có quy định của pháp luật. nhưng thực tiễn khi xét xử vụ án Ocean bank tòa án đã rất linh hoạt
có nhiều bị cáo đã cho hưởng án treo hoặc áp dụng khoản 1 xét xử khi tội danh bị truy tố ở khoản 3, khoản 4.
Soá 01/2023 - Naêm thöù möôøi taùm
người bị kết án phạm tội tham nhũng nói riêng
và tội phạm về chức vụ nói chung đã ăn năn hối
cải và đã chủ động khắc phục toàn bộ thiệt hại.
Nếu bổ sung quy định này sẽ bảo đảm áp dụng
pháp luật thống nhất17 và tạo khả năng cho tòa án
được áp dụng pháp luật một cách linh hoạt nhằm
khuyến khích những người phạm tội tham nhũng
đã ăn năn hối cải, lập công lớn trong khám phá
vụ án và đã chủ động khắc phục toàn bộ thiệt hại
được hưởng chính sách khoan hồng đặc biệt
nhằm bảo đảm thu hồi tối đa tài sản trong các
đại án tham nhũng. Việc bổ sung quy định này là
cần thiết và phù hợp tinh thần các văn kiện của
Đảng đã phân tích trên, đặc biệt là Nghị quyết
TW 3 (khóa X) và Nghị quyết Đại hội XIII. 2)
Bổ sung quy định giảm nhẹ hình phạt đối với
người bị kết án chung thân, người bị kết án tù có
thời hạn đặc biệt là những trường hợp bị kết án
từ 10 năm đến 30 năm… về tội tham ô tài sản,
tội nhận hối lộ mà sau khi bị kết án đã chủ động
nộp lại ít nhất ba phần tư tài sản và hợp tác tích
cực với cơ quan chức năng trong việc phát hiện,
điều tra, xử lý tội phạm hoặc lập công lớn. Bổ
sung này sẽ góp phần tích cực khuyến khích
những người bị kết án trong các trường hợp trên,
chủ động nộp lại tài sản để nhận được sự khoan
hồng của nhà nước, qua đó làm tăng hiệu quả thu
hồi tài sản tham nhũng. 3) Bổ sung hình phạt bổ
sung tịch thu một phần hoặc toàn bộ tài sản đối
với người bị kết án đối với các tội phạm về tham
nhũng quy định tại các Điều 356, 357, 358, 359.
Bổ sung hình phạt bổ sung tịch thu tài sản đối
với các tội này là cần thiết và hợp lý, bởi tất cả
các tội này đều có động cơ vụ lợi. Mặt khác, bổ
sung này làm tăng hiệu quả thu hồi tài sản cho
Nhà nước. 4) Bổ sung quy định tịch thu tài sản
không rõ nguồn gốc trong các vụ án hình sự vào
khoản 1 của Điều 47. Bổ sung này một mặt góp
phần bảo đảm thu hồi tài sản tham nhũng, mặt
khác tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho cơ quan
tiến hành tố tụng trong hoạt động thực tiễn. 5)
Cần tội phạm hóa hành vi làm giàu bất chính của
11
 HOÏC VIEÄN TÖ PHAÙP

cán bộ công chức. Bổ sung này có ý nghĩa vô cùng
quan trọng đối với việc thu hồi tài sản tham nhũng.
Bởi lẽ nếu coi hành vi làm giàu bất chính của cán
bộ công chức là tội phạm thì tài sản có được do làm
giàu bất chính đương nhiên bị tịch thu sung công.
Trong thực tiễn hiện nay, việc tội phạm hóa hành vi
làm giàu bất chính của cán bộ công chức là cần
thiết và hoàn toàn phù hợp với quy định của Công
ước của Liên hợp quốc về chống tham nhũng quy
định mà Việt Nam là thành viên18. Tuy nhiên, tội
phạm hóa hành vi làm giàu bất chính của cán bộ
công chức cũng gặp phải ý kiến không đồng tình:
“việc quy định nghĩa vụ của công chức phải chứng
minh nguồn gốc thu nhập của mình theo quy định
của công ước là trái với nguyên tắc và nghĩa vụ
chứng minh trong tố tụng hình sự Việt Nam do
chuyển dịch nghĩa vụ chứng minh từ cơ quan tiến
hành tố tụng sang bị can, bị cáo. Theo quy định của
BLTTHS Việt Nam thì chỉ có cơ quan tiến hành tố
tụng mới có nghĩa vụ chứng minh tội phạm, công
dân không có nghĩa vụ chứng minh mình vô tội”19
Tác giả không hoàn toàn đồng tình với quan điểm
trên vì mấy lý do sau:
Một là, quy định này đã được thực hiện bởi
nhiều nước thành viên của công ước quốc tế về
phòng chống tham nhũng mà Việt Nam đã ký kết
tham gia.
Hai là, nếu nói rằng tội phạm hóa hành vi làm
giàu bất hợp pháp của cán bộ công chức là chuyển
dịch nghĩa vụ chứng minh từ cơ quan tiến hành tố
tụng sang bị can, bị cáo là không thật sự thuyết phục
bởi vì, quy định này chỉ áp dụng đối với những ai
là cán bộ công chức của nhà nước mà không áp
dụng với công dân bình thường. Việc trở thành cán
bộ công chức là hoàn toàn tự nguyện, mọi cán bộ
công chức hoàn toàn có quyền rời bỏ công vụ nếu
thấy không phù hợp với mình.
Ba là, việc tội phạm hóa hành vi làm giàu bất
hợp pháp của cán bộ công chức là nhằm làm
trong sạch bộ máy nhà nước, xây dựng nhà nước
vững mạnh là việc làm “ý Đảng lòng dân”, chắc
chắn nhận được sự đồng thuận cao của nhân dân.
Với phân tích trên, tác giả cho rằng cần sớm tội
phạm hóa hành vi làm giàu bất hợp pháp của cán
bộ công chức trong BLHS.
Thứ hai, hoàn thiện các quy định của Bộ luật
Tố tụng hình sự.
Để bảo đảm hiệu quả thu hồi tài sản tham
nhũng, BLTTHS cần hoàn thiện một số vấn đề
sau: 1) Sửa đổi Điều 128 BLTTHS năm 2015 theo
hướng việc kê biên tài sản phải bảo đảm được tính
kịp thời, tránh được tình trạng tẩu tán, thất thoát
tài sản trong thực tế. Đây là vấn đề hết sức khó
khăn, đòi hỏi phải nghiên cứu, tính toán rất kỹ
lưỡng để bảo đảm vừa hạn chế được thất thoát tài
sản trong các vụ án tham nhũng kinh tế, vừa tránh
được sự tùy tiện trong kê biên, phong tỏa tài sản,
không làm ảnh hưởng đến quyền sở hữu hợp pháp
của các chủ thể và không cản trở các hoạt động
kinh tế, xã hội... 2) Hội đồng thẩm phán Tòa án
nhân dân tối cao cần có văn bản hướng dẫn giải
thích cụm từ “Chỉ kê biên tài sản tương ứng với
mức có thể bị phạt tiền, bị tịch thu hoặc phải bồi
thường thiệt hại” được quy định tại khoản 3 Điều
128 BLTTHS năm 2015 theo hướng dễ hiểu, dễ
áp dụng và thuận lợi cho cơ quan tố tiến hành tụng
nhằm tăng cường áp dụng kịp thời biện pháp ngăn
chặn để hạn chế tối đa khả năng tẩu tán tài sản. 3)
Cần có văn bản hướng dẫn Điều 128 BLTTHS
năm 2015 theo hướng rõ hơn trường hợp nào
Chánh án, Phó Chánh án ra lệnh, trường hợp nào
Thẩm phán Chủ tọa phiên tòa ra lệnh kê biên tài
sản, phong tỏa tài khoản để tạo thuận lợi và bảo
đảm áp dụng pháp luật thống nhất.
Trên đây là một số phân tích, bình luận về
những bất cập hạn chế trong các quy định của
pháp luật hình sự và tố tụng hình sự hiện hành về
thu hồi tài sản tham nhũng và hướng hoàn thiện
theo tinh thần Văn kiện Đại hội XIII của Đảng./.

18
Tại Điều 20 (Làm giàu bất hợp pháp) của Công ước của Liên hợp quốc về chống tham nhũng quy định: Trên cơ
sở tuân thủ Hiến pháp và các nguyên tắc cơ bản của hệ thống pháp luật nước mình, mỗi Quốc gia thành viên sẽ áp
dụng các biện pháp lập pháp và các biện pháp cần thiết khác nhằm quy định là tội phạm, nếu được thực hiện một
cách cố ý, hành vi làm giàu bất hợp pháp, nghĩa là việc tài sản của một công chức tăng đáng kể so với thu nhập hợp
pháp của công chức mà công chức này không giải thích được một cách hợp lý về lý do tăng đáng kể như vậy.
19
Phương Thảo, Có nên hình sự hóa hành vi làm giàu bất hợp pháp? https://noichinh.vn/nghien-cuu-trao-
doi/201410/co-nen-hinh-su-hoa-hanh-vi-lam-giau-bat-hop-phap-295965(/21/10/2014).

12