Słownik terminów z historii sztuki

Opracowanie zbiorowe - studenci Kulturoznawstwa UAM, Poznań 2006 r.

ABAKUS
NajwyŜsza część głowicy (kapitelu) kolumny w kształcie czworobocznej płyty.
a) w porządku doryckim: abakus wraz z echinusem tworzy właściwą głowicę
b) w porządku jońskim i korynckim: jest cienką płytką dekorowaną i profilowaną
c) w porządku jońskim i kompozytowym: boki abakusa są wgłębione i ozdobione rozetą
W systemie arkadowym w sztuce późno antycznej i średniowiecznej abakus zmieniał się często w impost.

ABSYDA
Półkolista wnęka zamykająca chór (prezbiterium) kościoła. Występowała głównie w architekturze romańskiej
i gotyckiej.

AGORA - w miastach staroŜytnej Grecji centralny plac stanowiący ośrodek polityczny, religijny (miejsce
poświęcone bogom) i administracyjny, często teŜ handlowy.
W VIII - VI wieku p.n.e. charakterystyczna była tzw. agora archaiczna, zwykle czworokątna, niekiedy
przecięta ulicą, z sukcesywnie wznoszonymi budowlami świeckimi, sanktuariami, ołtarzami i niekiedy
straganami.
Od V wieku p.n.e., a szczególnie w wiekach od III-I p.n.e. rozpowszechniła się tzw. agora jońska -
prostokątna, reprezentacyjna, zamknięta portykami z co najmniej trzech stron, niekiedy z monumentalnym
wejściem oraz budowlami cywilnymi i sanktuariami w bezpośrednim sąsiedztwie.
Odpowiednikami są : forum w Rzymie i rynek.

AKANT - roślina o duŜych, głęboko wyciętych liściach i zebranych w kłos kwiatostanach, rosnąca w stanie
dzikim w krajach śródziemnomorskich, pierwowzór ornamentów zwanych pod nazwą liścia, kwiatu i wici.
Stosowano go powszechnie w ornamentyce od staroŜytności po czasy współczesne.
Typy tego ornamentu, wytworzone w staroŜytności w róŜnych okresach stylowych przybierały rozmaite
formy:
a) akant mięsisty - o wielkich, bujnych liściach występujący ok. 1680 - 1690
b) akant suchy - typowy dla lat ok.1700
c) akant płomienisty - ok.1725, najbardziej charakterystyczny obok rocaille ornament rokoka.
Najbardziej zbliŜony do rośliny jest liść akantu stosowany pojedynczo (np. w konsolach), w układzie
kielichowym (np. w głowicach korynckiej i kompozytowej), i we fryzach ciągłych.

Słownik terminów – historia sztuki 1

AL FRESCO (FRESK ; BUON FRESCO) –
a) technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku, pokrytym kilkoma warstwami
zaprawy, farbami z pigmentów odpornych na alkaiczne działanie wapna, rozprowadzonymi woda deszczową.
b) malowidło wykonane ta techniką. Spoiwem staje się samo podłoŜe na skutek przemiany wapna
gaszonego pod wpływem dwutlenku węgla, który wiąŜe cząsteczki farby. Malowidło wykonuje się częściami,
nakładając ostatnia warstwę zaprawy intonacjo tylko na taka cześć powierzchni, jaka moŜna zamalować w
ciągu dnia (tzw. Partia dzienna, dniówka, czyli giornata) w przeciwnym razie wyschnięta zaprawa nie wiąŜe
się juŜ z farbą i nie zamalowane partie tynku muszą być usuwane. Przeniesienia na ścianę projektu
malowidła wykonanego na kartonie dokonywano rysując siatkę ułatwiającą powiększanie, lub przez
wyciśniecie konturu na ścianie, albo przeprószenie węglem drzewnym przez otworki zrobione w kartonie.
Fresk jest technika bardzo trudną, gdyŜ nie pozwala na dokonywanie poprawek i zmian, naleŜy jednak do
najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego.
Fresk w XIV wieku występuje prawie wyłącznie we Włoszech, stosowany i rozpowszechniany przez wielu
artystów renesansu i baroku, został następnie prawie zupełnie porzucony.
Znany w XVII - XIX wieku jako technika mieszana z al secco. Jako fresk niesłusznie określa się kaŜde
malowidło ścienne wykonane inna techniką.

Rafael Santi, Szkoła Ateńska, 1510 r.

ALTERNACJA - układ kilku elementów dekoracyjnych lub konstrukcyjnych występujących na przemian w

rzędzie. Najczęstsza i najprostsza alternacja jest dwuelementowa a najbardziej skomplikowana - jednego z
drugim powtórzonym dwukrotnie oraz alternacja grupowa - z trzech, czterech lub więcej elementów.
Jeden z najbardziej rozpowszechnionych układów w architekturze, zdobnictwie przedmiotów uŜytkowych i
kultowych.
Za najczęstszy przykład alternacji uwaŜany jest naszyjnik z zębów i kręgów zwierzęcych występujący juŜ w
paleolicie.
Alternacja w architekturze przejawia się w ukształtowaniu planów budowli, kompozycji ścian w tzw.
Zmiennym systemie przypór najbardziej charakterystycznym dla architektury romańskiej a takŜe w dekoracji
okien, fryzów i attyk.

AMBIT (OBEJŚCIE) - w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłuŜeniu naw

bocznych, oddzielone murem lub arkadami. Było charakterystycznym elementem kościołów romańskich,
(zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich. Do obejście przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec
kaplic).

Słownik terminów – historia sztuki 2

AMFILADA - trakt pomieszczeń połączonych wejściami, umieszczonymi na jednej osi ( na ogół identycznej z
osia traktu, lub równoległej do niej). Amfiladowy układ pomieszczeń stanowił element kompozycyjny
wnętrza pałacowego począwszy od dojrzałego renesansu. Był szczególnie charakterystyczny dla barokowych
i klasycystycznych wnętrz reprezentacyjnych. W XIX i XX wieku amfiladowy układ spotykany jest w wielu
mieszkaniach kamienic miejskich.

AMFIPROSTYLOS - rodzaj świątyni greckiej. Budowany na planie prostokąta , zwykle z czterokolumnowym

portykiem w fasadzie głównej i tylnej.

amfiprostylos - Świątynia Nike, Akropol, Ateny

APSYDA (ABSYDA) - występuje głównie w architekturze sakralnej. Pomieszczenie na rucie półkola, elipsy,
trójliścia, podkowy, trapezu\ lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i
ramiona transeptu) o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wtopione w
bryłę budynku.
Pojawiła się w bazylikach i świątyniach staroŜytnych w Rzymie, stamtąd przejęła ją chrześcijańska
architektura sakralna. W najwcześniejszych kościołach chrześcijańskich apsyda kierowana była ku zachodowi
a od ok. V wieku ku wschodowi. Najbogatszy system apsyd wytworzyła architektura koptyjsko - nubijska i
romańska.

ARCHITRAW (EPISTYL ; NASŁUPIE) - belka spoczywająca na kolumnach (belkach, pilastrach), najniŜszy

i najwaŜniejszy człon belkowania. Jego pierwotna funkcja było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za
fryzem. Architraw występuje we wszystkich porządkach architektonicznych:
a) w doryckim - jest gładki, zakończony u góry płaską listwą (tenia), do której pod tryglifami fryzu
przymocowane są w róŜnych odstępach małe listewki (regula) z sześcioma łezkami (gutty)
b) w jońskim - ukształtowany z trzech poziomych listew (fasciae), ku górze wysuniętych i idących coraz
bardziej do przodu
c) w korynckim - dodatkowo ozdobiony profilowaniem uskakujących listew

ARCHIWOLTA - a) profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny przykrywający

krzywiznę konstrukcyjnego łuku. Bywają wykute w czołach kamiennych klińców łuku jednak częściej SA
wykonywane w materiałach narzutowych (np.. tynk, stiuk). Występują na łukach arkady w otworach drzwi,
bram, okien, na łukach odciąŜających lub gdy występują samodzielnie na płaszczyźnie muru , wtedy
nazywane są ślepą archiwoltą.
Stosowano je w architekturze wszystkich okresów i kierunków, zwłaszcza wczesnochrześcijańskim,
bizantyjskim, przedromańskim, renesansowym, manierystycznym i barokowym. (w budownictwie islamu
wykonywano ja np. z naprzemianległych dwubarwnych klińców; w manieryzmie często zaznaczano ja
boniowaniem).
b) łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich i gotyckich powtarzających się kilkakrotnie i
biegnących w głąb uskokach, najczęściej ozdobiony rzeźbą.

ARKADA - element architektoniczny składający się z dwóch podpór ( filarów, kolumn)

zamkniętych górą łukiem. W zaleŜności od ich funkcji dzieli się je na :
a) konstrukcyjne - pełnia rzeczywista funkcję dźwigania lub odciąŜania

Słownik terminów – historia sztuki 3

b) dekoracyjne -
W zaleŜności od rodzajów podpór noszą nazwy:
a) filarowych
b) kolumnowych
c) kolumnowo-filarowych itp..
Występuje pojedynczo, najczęściej jednak w rzędzie,
tworząc podstawowy element wielu budowli lub ich
części : partii międzynawowych w kościołach,
kruŜganków arkadowych, loggii itp..
KruŜganki arkadowe wokół dziedzińca zamku królewskiego na Wawelu

ŚLEPA ARKADA (BLENDA ARKADOWA) - ma otwór zamknięty ścianą przylegającego muru.

ATRIUM - a) w staroŜytnym domu rzymskim centralne, reprezentacyjne pomieszczenie w którym

koncentrowało się Ŝycie rodzinne - prostokątne, oświetlone przez otwór w dachu (compluvium), pod którym
znajdował się basen na wodę deszczową (impluvium)
b) w architekturze wczesnochrześcijańskiej dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą,
poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę narteksu, po srodku atrium znajdował się zbiornik wody do
ablucji.

ATTYKA - nadbudowa nad gzymsem koronującym budowli i często zdobiona plastycznie niska ścianka
zasłaniająca dach.
W staroŜytności pojawiała się przede wszystkim na rzymskich bramach i łukach triumfalnych.
Francuskie budownictwo barokowe wykształciło piętra attykowe tj. niskie, ale posiadające okna górne
kondygnacje budowli.

Przykład attyki: Kamienica Orsettich (XVI w.) w Jarosławiu (woj. Podkarpackie)

BAZYLIKA – termin wieloznaczny

1) w staroŜytnym Rzymie to podłuŜny budynek jedno- lub wielonawowy, pełniący funkcje hali targowo-
sądowniczej, stojący na głównym rynku (forum). Nazwa pochodzi z języka greckiego (od basileus =
król).
2) w okresie wczesnochrześcijańskim to świątynia, zwykle trój- lub pięcionawowa, o nawie głównej
wyŜszej od pozostałych i zamkniętej drewnianą więźbą (brak sklepienia)
3) w kościele rzymskokatolickim honorowy tytuł nadawany kościołowi. WyróŜnia się bazyliki mniejsze (o
szczególnych walorach zabytkowych lub liturgicznych) i bazyliki większe (kościoły papieskie z tronem
i ołtarzem zarezerwowanym wyłącznie dla papieŜa)

Słownik terminów – historia sztuki 4

BAPTYSTERIUM - w architekturze chrześcijańskiej od IV wieku budynek przeznaczony do obrzędu chrztu,
na ogół w pobliŜu większego kościoła, po jego zachodniej stronie, zazwyczaj wolno stojący.
Baptysteria SA najczęściej budynkami centralnymi, których jednoprzestrzenne wnętrze kryte jest kopułą.
Pośrodku znajduje się zagłębiona w posadzkę chrzcielnica na kamiennym cokole lub basen chrzcielny, kryte
niekiedy ozdobnym daszkiem.
W miarę wzrostu potrzeb liturgicznych niektóre baptysteria rozbudowywano o przedsionek, apsydę
ołtarzową, sacrarium - na przechowywanie sprzętu liturgicznego. Ściany rozczłonkowane na ogół arkadowo
zdobiły dekoracje mozaikowe lub freskowe.
Wraz ze zmiana obrzędu chrzcielnego w średniowieczu w XIII wieku, gdy zwyczaj zanurzania całego ciała
zastąpiono oblewaniem głowy baptysteria znikają i zastępują je chrzcielnice.

BIFORIUM - dwudzielne arkadowe okno lub przezrocze romańskie lub gotyckie; zwykle przedzielone
kolumną. Charakterystyczne szczególnie dal architektury romańskiej.

BIMA (ALMEMOR) - w synagodze miejsce do odprawiania obrzędów religijnych lub czytania Tory, uŜywane
takŜe jako mównica. Budowana w formie podwyŜszenia z kilkoma stopniami, ze stołem zasłanym kosztowna
haftowana serwetą (tzw. szulchan) do wykładania rodałów i ustawiania świeczników.
Bima sytuowana była najczęściej centralnie, otaczana balustradą, często zwieńczana.
W drugiej połowie XVII wieku pojawiła się tzw. bima altanowa - otoczona balustrada i zwieńczona
baldachimem.
W synagogach polskich z połowy XVII wieku występowała bima kaplicowa - przykryta kopuła z latarnią.

BLENDA (ŚLEPY OTWÓR) - płytka wnęka w murze w formie arkady lub okna. Zwykle stosowana w
elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odciąŜenia ściany.

BONIOWANIE - dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewnętrznych krawędzi
poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziome a zwykle takŜe i
pionowe podziały rowkowe powierzchni.
Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian itp.
Poszczególne typy boniowania zaleŜne są od układu rowków (płytowy, pasowy), ukształtowania płyt
(płaskie, wypukłe) oraz faktury ich powierzchni (polerowana, szlifowana, groszkowa, rustykowana itp.)
W powszechne uŜycie weszło boniowanie w architekturze rzymskiej. W średniowieczu występowało
sporadycznie we francuskiej architekturze obronnej XII wieku. Powróciło w renesansie we wszystkich
formach (głównie w architekturze pałacowej) i występuje nieprzerwanie aŜ po XX wiek.

BUKRANION - motyw dekoracyjny o kształcie czaszki byka, często o znaczeniu symbolicznym jako
przedstawienie zwierzęcia ofiarnego. Zazwyczaj płaskorzeźbiony, stosowany głównie w architekturze
rzymskiej ( metopy, fryzy - w tym przypadku poszczególne bukraniony łączyły girlandy liści, kwiatów i
owoców, zawieszone najczęściej na rogach czaszek). Charakterystyczny takŜe dla architektury renesansu i
klasycyzmu.

Słownik terminów – historia sztuki 5

CHINOISERIE - motywy chińskie ( terminem tym obejmuje się czasem wszelkie motywy Dalekiego
Wschodu). Występuje w sztuce europejskiej od XVII wieku, znamienny przejaw zainteresowania sztuka
wschodniej Azji. Moda na chinoiserie była najbardziej rozpowszechniona w XVIII wieku. Największą
popularność znalazła w sztuce rokoka występując w architekturze wnętrz, w malarstwie i rzemiośle
artystycznym.
Najczęściej występuje zespół ornamentów naśladujących motywy chińskiej pogody, ptaki, smoki i krajobrazy.
Terminem tym nie obejmuje się innych przejawów recepcji sztuki Dalekiego Wschodu w Europie (np..
angielsko - chińskich ogrodów krajobrazowych) stosując ogólniejsze określenie chińszczyzny, które jednak
przyjęło się tylko częściowo.

CYBORIUM – 1) baldachimowa obudowa arch. wznoszona w kościołach nad ołtarzami,

grobami świętych, relikwiarzami, chrzcielnicami
- wykonywane głownie z drewna lub kamienia (najczęściej w roman. i gotyku)
- dominują czterokolumnowe, dźwigające baldachim kopułowy, ostrosłupowy lub o
bardziej złoŜonych kształtach często ze sklepieniem do wewnątrz
- 2) określenie uŜywane w literaturze naukowej do określania tabernakulum

DUSZA SCHODÓW – przestrzeń między biegami schodów

ECHINUS – dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej w kształcie okrągłej poduszki,

łącząca trzon kolumny z abakusem

ELEWACJA – 1) lico budynku, jego najbardziej zewn. ściana, wraz ze wszystkimi występującymi
na niej elementami
- określa się ją wg połoŜenia względem stron świata lub otoczenia (frontowa, boczna,
tylna, ogrodowa)
- e. pozbawioną otworów (np. okien, loggi ) nazywamy e. ślepą
- 2) rysunek arch. stanowiący rzut prostopadły budynku v jego części na płaszczyznę
równoległą do lica

Słownik terminów – historia sztuki 6

EMPORA – rodzaj galerii lub trybuny gł. w kościołach, mającej na celu powiększenie
powierzchni dla uczestników naboŜeństwa lub stworzenie oddzielnego pomieszczenia
(np. dla kobiet, zakonnic, dworu)
- bywa przesłonięta lub odkryta
- w kościołach centralnych mieści się nad obejściem; w bazylikach – nad nawami
bocznymi, a czasem jeszcze inaczej ☺ ; moŜe teŜ mieć własny ołtarz
- w kościołach halowych umieszcza się je na własnych, kamiennych lub drewnianych
podbudowach
- bywają jedno-, dwu- a nawet trój-kondygnacyjne, kryte stropem lub częściej – sklepione, otwierające się
do wnętrza arkadami
- wywodzą się najprawdopodobniej z Bliskiego Wschodu; jest charakterystyczna dla
sztuki wczesnego średniowiecza, często występuje w architekturze baroku
- jako element rozczłonkowujący ścianę - jest równowaŜnikiem tryforium

FAKTURA – sposób kształtowania przez artystę powierzchni dzieła malarskiego, graficznego, rzeźbiarskiego,
zaleŜny od charakteru tworzywa, techniki, narzędzi oraz właściwości stylu indywidualnego twórcy
- w malarstwie zwłaszcza sposób nakładania farb na podłoŜe (f. gładka, szorstka,
impastowa)
- występuje takŜe w architekturze (np. sposób kształtowania powierzchni muru)
- badanie f. pozwala na ustalenie autentyczności lub datowanie dzieł sztuki

FASADA – elewacja budynku, wyróŜniona od pozostałych

odmienną kompozycją architektoniczną (rozczłonkowanie
arch.: zwieńczenia, wieŜe, szczyty, kontrasty kolorystyczne
uŜytych materiałów budowlanych, mozaiki, itp.)
- zawiera przewaŜnie główne wejście, moŜe odpowiadać
wewnętrznym podziałom architektonicznym budynku lub
stanowić niezaleŜną kompozycję
- stanowi waŜny czynnik kompozycji urbanistycznej

Barokowa fasada bazyliki Św. Piotra w Rzymie,

proj. Carlo Maderna 

FILAR [wiązkowy] – w arch. pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej
jak kolumna (moŜe mieć równieŜ bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym
(najcz. czworobocznym, czasem ośmio-) z kamienia, cegły, betonu, itp.
- jest jednym z najdawniejszych elem. dźwigających
- szczególnego znaczenia nabrał z chwilą opanowania techniki sklepień
- f. wiązkowy – charakterystyczny dla architektury gotyku, stanowi konstrukcyjne
zespolenie ze słuŜkami
- f. przyporowy – domurowany do zewnętrznych ścian naw bocznych lub apsydy,
podpierający za pośrednictwem zewn. łuków przyporowych nawę główną,
zakończony zwykle fialami
- f. przyścienny – przylegający do ściany i związany z nią
- półfilar – częściowo zatopiony w ścianę

Słownik terminów – historia sztuki 7

FLAMBOYANT – styl płomienisty – ostatnia faza sztuki późnego gotyku we Francji, szczególnie
charakterystycznego dla arch. XV – XVI w.
- cechy: niezwykłe bogactwo dekoracji, linie krzywe, formy ornamentu zbliŜone
kształtem do płomienia v rybiego pęcherza, łuki o wykroju tzw. oślego grzbietu,
sklepienie wzbogacone dodatkowymi Ŝebrami, atektoniczność dekoracji rzeźb. Przy
równoczesnym uproszczeniu konstrukcji budowli

FRYZ – 1) pozioma część belkowania w porządkach klas., zawarta między

architrawem a gzymsem; w porz. doryckim składa się z tryglifów i metop, w innych
porz. Jest gładka v zdobiona motywami ornament. albo figur
- 2) poziomy pas dekoracyjny, stosowany w architekturze, i innych
sztukach ☺
- dekoracja f. zmieniała się zaleŜnie od epok stylowych; motywy dekoracji f. słuŜyły
do podziału i zdobienia zarówno elewacji zewn., jak i wewn. budowli

GLORIETA
1) nadbudówka w postaci małego pawilonu z kolumnami lub
arkadami, kopułką lub hełmem z latarnią, niekiedy otoczona
galeryjką. Występowała głównie w arch,. renesansu , wieńcząc
wieŜę ratuszową, dzwonnicę, lub najwyŜszą kondygnację
budynku
2) mała budowla parkowa w formie otwartego, kolumnowego lub
arkadowego pawilonu, ustawiona zazwyczaj na wzniesieniu jako
zakończenie waŜnych osi kompozycyjnych. Występuje w
ogrodach barokowych XVII i XVIII w. oraz ogrodach
krajobrazowych XVIII i XIX w.

Słownik terminów – historia sztuki 8

GZYMS – arch. element w formie poziomego (zwykle profilowanego)
występującego przed lico muru pasa - pojedynczego lub złoŜonego, o
krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany. MoŜe pełnić
funkcje praktyczne (ochrona ściany przed ściekającą wodą opadową), jak i
dekoracyjne. Gzyms dzieli się na zewn. i wewn. (a te na jeszcze inne rodzaje);
występowały w róŜnych formach od staroŜytności, przyjmowały najróŜniejsze
kształty.

HEŁM – w architekturze – zwieńczenie wieŜy, często o ozdobnym kształcie, wykonane z drewna (kryte
blachą, dachówką, gontem), czasem z kamienia lub cegły
- róŜne kształty na przestrzeni stylów
- h. jest charakterystycznym elementem budownictwa cerkiewnego

IKONOSTAS – w cerkwiach ściana dzieląca nawę od przestrzeni ołtarzowej, wysoka, całkowicie

zamknięta, pokryta ikonami
- wywodzi się od kamiennej przegrody w kościołach wczesnochrześcijańskich, często
wzbogaconych kolumnami, na której zawieszano dekoracyjne tkaniny i wyobraŜenia
świętych
- gr. ikon – obraz + stasis – postawienie

INTERKOLUMNIUM – odległość między kolumnami budowli, liczona od osi pionowych, wyraŜana w

modułach, w praktyce – odległość między krawędziami kolumn. W arch. staroŜytnej interkolumnium
stopniowo zwiększało się

KANELURA – Ŝłobki, kanele – pionowe, równoległe do siebie rowki, pokrywające trzony kolumn
lub pilastrów w celu nadania im smukłości i lekkości, przede wszystkim w porz. klas.
- w porządku doryckim Ŝ. stykają się z ostrymi kantami, w kolumnach jońskich i
korynckich oddzielone są wygładzonym i kantami, przyjmującymi wygląd płaskiego
paska.

KARIATYDA – posąg kobiecy stanowiący podporę

architektoniczną, dźwigający na głowie elementy
architektoniczne (belkowanie, balkon, itp.), gł. w porządku
jońskim

Przykład kariatyd: Ateny, „Ganek kor” jońskiej świątyni

Erechtejon na Akropolu 

Słownik terminów – historia sztuki 9

KASETON – skrzyniec, szafa – zagłębienie w stropie drewnianym miedzy odcinkami krzyŜujących się belek v
utworzone przez wprowadzenie miedzy belki stropowe poprzecznych beleczek lub listew, dzielących
przestrzenie międzybelkowe na wgłębione pola (tzw. strop kasetonowy). Stosowane dla celów
dekoracyjnych.

KOŚCIÓŁ HALOWY – budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa
główna, pozbawiona okien, oświetlana jest za pośrednictwem naw bocznych; nawy nakryte są zwykle
wspólnym dachem,
- najcz. 3-nawowe, ale liczba naw moŜe być róŜna
- h. odznacza się prostą konstrukcją i zwartym układem przestrzennym (często brak
transeptu, nie wyodrębnione prezbiterium)
- szczególnie charakterystyczny dla ceglanej architektury gotyku Europy Środkowej w XIV w.

KOŚCIÓŁ SALOWY - kościół jednonawowy, w którym prezbiterium i nawa mają tę samą szerokość,
wysokość i wspólne przykrycie, tworząc jednolite wnętrze sprawiające wraŜenie sali.

KASETON [ wł.], arch. wgłębione pole wieloboczne (gł. kwadratowe), wykonane w drewnie, kamieniu lub
stiuku, rzeźbione lub malowane w stropach, sklepieniach i kopułach; początkowo wynikał z konstrukcji
drewn. stropów, z czasem stał się elementem dekor.; występował w architekturze antycznej,
wczesnochrześc. i nowoŜ. (zwł. w renesansie).

KAMPANILA [ wł.], dzwonnica w formie wolno stojącej wieŜy; termin stosowany gł. w odniesieniu do
architektury wł.; słynne kampanile: w Pizie (tzw. krzywa wieŜa), Florencji i Wenecji

KAPITEL (GŁOWICA), arch. najwyŜsza, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, stanowiąca pośredni
człon konstrukcyjny między podporą i elementami dźwiganymi. Głowice występują w architekturze od
staroŜytności:
• w Egipcie — stylizowane głowice roślinne (palmowe, papirusowe, lotosowe),
• w sztuce gr. elementami porządków arch. były głowice doryckie, jońskie i korynckie,
• w Rzymie oprócz nich pojawiły się głowice kompozytowe i toskańskie,
• w architekturze romańskiej występowały głowice kostkowe, blokowo-kielichowe i kielichowe,
zdobione motywami geom., roślinnymi i figuralnymi;
• głowice gotyckie miały gł. dekorację roślinną (pączkowe, liściaste).
• w architekturze nowoŜ. stosowano klas. typy głowic, które przetrwały do naszych czasów.

KOLUMNA [ łac.], arch. pionowa podpora arch. o przekroju kolistym; składa się z bazy, trzonu i głowicy,
wykonywana najczęściej z kamienia, z jednego bloku (monolit) lub z bębnów, a takŜe z drewna, cegły,
Ŝeliwa, Ŝelbetu; k. jest jednym z najstarszych elementów konstrukcyjnych w architekturze, znana od
staroŜytności, występuje w większości kręgów kulturowych, w których wykształciły się jej róŜnorodne formy
i odmiany; k. znalazły zastosowanie takŜe jako pomniki (m.in. k. Trajana w Rzymie, K. Zygmunta III
w Warszawie). Zob. teŜ porządki architektoniczne.

KOLUMNADA [łac.], rząd lub kilka rzędów kolumn, złączonych belkowaniem albo łukami arkadowymi; pełni
funkcję konstrukcyjną (jako część budowli) lub dekoracyjną.

KONFESJA:
1) religiozn. grobowiec męczennika z jego relikwiami wewnątrz kościoła;
2) szt. plast. przedsionek prowadzący do grobu męczennika znajdującego się pod ołtarzem

Słownik terminów – historia sztuki 10

 G. Bernini, Konfesja nad grobem św. Piotra, bazylika św. Piotra, Rzym

KONTRAPOST [ wł.], szt. plast. zasada kompozycyjna polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby
cięŜar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównowaŜeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia
w stronę przeciwną; kontrapost, stosowany w reliefach egip., przyjął się w pełni w klas. rzeźbie gr.;
występował teŜ w rzeźbie got. i nowoŜytnej.

KOPUŁA [wł. < łac.], arch. sklepienie oparte w planie na krzywej

zamkniętej, najczęściej na planie koła; składa się z klińców kam.
lub ceglanych, obecnie teŜ stosuje się kopułę o konstrukcji
Ŝelbetowej (kopuły łupinowe), stalowej (tzw. geodezyjne),
wznoszone nad pomieszczeniami na planie centr. (okrągłe,
kwadratowe, wieloboczne); gł. częścią kopuły jest czasza, jej
wewn. powierzchnia jest zw. podniebieniem, które często jest
rozczłonkowane Ŝebrami, pasami sklepiennymi i kasetonami, bywa
teŜ bogato zdobione dekoracją rzeźb. i mal.; kopuła moŜe
spoczywać bezpośrednio na koronie muru lub na bębnie;
oświetlenie kopuły uzyskuje się przez okna umieszczone w czaszy
lub bębnie albo przez latarnię; nad pomieszczeniami kwadratowymi
i prostokątnymi stosuje się kopułę na trompach lub na pendentywach (Ŝagielkach); konstrukcja kopuły jest
znana od staroŜytności (kopuły pozorne w kręgu kultury egejskiej i etruskiej); wysoki poziom osiągnęła zwł.
w staroŜ. Rzymie (Panteon), Bizancjum (Hagia Sophia), w kręgu kultury islamu i w okresie renesansu
(bazylika Św. Piotra w Rzymie).

KORA, gr. kore, szt. plast. najstarszy typ gr. posągu kobiecego, wyobraŜający stojącą dziewczynę
w długich szatach, często z owocem, kwiatem lub ptakiem w ręku; początkowo kory nieco powyŜej
naturalnej wysokości (ok. 1,90 m), później mniejsze; wykonywane z marmuru (na ogół polichromowane);
przeznaczenie gł. wotywne, wyjątkowo sepulkralne

KORPUS [ łac.], arch. gł. część budowli; w architekturze pałacowej nazwa środk., gł. części budynku zwykle
zwana korpusem głównym, przewaŜnie o charakterze reprezentacyjnym; w architekturze sakralnej korpus
stanowi część nawowa kościoła.

KUROS [gr.], szt. plast. najstarszy typ gr. posągu męskiego (inspirowany wzorami egip.), wyobraŜający
stojącego nagiego młodzieńca z rękami opuszczonymi wzdłuŜ ciała i wysuniętą lewą nogą; przeznaczenie
wotywne lub sepulkralne.

LASERUNEK [ niem.], szt. plast. wykończeniowa, przezroczysta warstwa farby laserunkowej połoŜona na
powierzchni obrazu olejnego lub temperowego, zmieniająca zabarwienie partii pokrytej laserunkiem; znany
w staroŜytności, w średniowieczu stosowany w złotnictwie, od XVI w. w malarstwie.

LAPIDARIUM [ łac.], miejsce, w którym są zgromadzone okazy kamieni naturalnych lub kam. elementów
(na ogół rzeźbionych) zabytkowych budowli i pomników; lapidaria mogą być urządzane na wolnym powietrzu
lub w pomieszczeniach zamkniętych; znane od renesansu, rozpowszechniły się gł. w XIX w.

LATARNIA [łac.], arch. okrągła lub wieloboczna wieŜyczka nad dachem lub kopułą, z gęsto
rozmieszczonymi oknami, zwieńczona hełmem, oświetlająca wnętrze od góry; znana od średniowiecza,
popularna zwł. w architekturze nowoŜ., jako zwieńczenie budowli kopułowych.

Słownik terminów – historia sztuki 11

LOGGIA [ wł.], pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, zwykle przesklepione, zajmujące część lub
całą szerokość elewacji; w okresie gotyku loggie (gł. w miastach wł.) stanowiły otwarte, ozdobne pawilony
słuŜące do zebrań gildii; szczególnie charakterystyczne dla renes. pałaców i willi; obecnie nazwa balkonów
wnękowych.

ŁEZKI, gutty, szt. plast. element dekor. w formie cylindrycznych lub stoŜkowatych kropel umieszczonych na
spodniej powierzchni gzymsu, na osi tryglifów i metop; stosowany gł. w porządku doryckim.

ŁUK, łęk, arch. element konstrukcyjny lub dekor., zakrzywiony i podparty na obu końcach. Łuki dekoracyjne
występują gł. na tle murów i są wykonane w stiuku lub tynku. Łuki konstrukcyjne stosuje się w sklepieniach,
do przekrywania wszelkiego rodzaju otworów, jako przęsła mostów, wiaduktów itp.; ich zadaniem jest
przeniesienie na podpory boczne cięŜaru własnego i dźwiganego. W przeciwieństwie do belki, łuk oprócz
reakcji pionowych doznaje równieŜ w miejscach podparcia reakcji poziomych, zw. rozporem łuku. Przy
obciąŜeniu pionowym i przy odpowiednio dobranych wymiarach w łukach mogą występować tylko
napręŜenia ściskające, dzięki czemu moŜna konstruować łuki nie spajane w miejscach styku elementów. Łuki
konstrukcyjne wykonywano dawniej gł. z kamienia lub cegły, obecnie stosuje się konstrukcje stalowe
i Ŝelbetowe. Łuk składa się z 2 ramion, które rozdziela kliniec szczytowy — zwornik (spotykany w łukach
kamiennych i ceglanych); dolna płaszczyzna kaŜdego ramienia zakryta w głębi muru, nosi nazwę nasady;
powierzchnie boczne są zw. czołami, powierzchnia górna — grzbietem, dolna — podłuczem; naroŜe między
grzbietem a pionową ścianą nazywa się pachą. Szerokość łuku na wysokości nasad jest jego rozpiętością,
odległość między linią łączącą nasady a punktem szczytowym linii podłucza — wysokością łuku (strzałką).
Największe znaczenie miał tzw. łuk pełny (sztuka rzym., wczesnochrześc., bizant., rom.); dla architektury
islamu typowy był łuk podkowiasty, trój-, cztero- i wielolistny, wielkie znaczenie miało w okresie gotyckim
wprowadzenie łuku ostrego wraz z systemem przypór; w architekturze nowoŜ. powrócono do łuku pełnego.

MACEWA, maceba [hebr.], Ŝyd. nagrobek w formie pionowo ustawionej prostokątnej płyty, przewaŜnie
zakończonej półkoliście lub trójkątnie; kam., niekiedy metal. lub drewn., często polichromowana, z hebr.
inskrypcją i zwykle symbol. płaskorzeźbami.

MACHIKUŁA [franc.], arch. w średniow. architekturze obronnej ganek wysunięty przed lico muru,
z otworami w podłodze, przez które raŜono nieprzyjaciela; machikuły pojawiły się ok. XIV w., zastępując
drewn. hurdycje.

MASWERK - gotycki motyw dekoracyjny składający się z elementów geometrycznych (laskowania tworzące
koła, odcinki koła, stylizowane trój- lub czteroliście, rybie pęcherze), wykonany w kamieniu lub cegle,
przewaŜnie jako wypełnienie górnych partii okien i balustrad, takŜe (ślepy maswerk) wypełniający pola
ścienne; maswerki występują takŜe w snycerstwie (dekoracje mebli) i złotnictwie.

MEANDER – ornament ciągły w formie linii załamującej się wielokrotnie pod kątem prostym,

MEGARON [ gr.], w antycznej Grecji typ prostokątnego jednoizbowego domu z wejściem, na krótszej
ścianie. Z megaronu wywodzi się forma greckiej świątyni.

MINARET [ tur. < arab.], wieŜa przy meczecie, z której muezzin 5 razy w ciągu dnia wzywa wiernych na
modlitwę; w Syrii i na obszarze Maghrebu przewaŜają minarety czworoboczne, w Turcji, Iranie, Indiach — gł.
w kształcie cylindrycznym.

NAWA [ łac.], część kościoła przeznaczona dla wiernych; rozróŜnia

się kościoły jedno- lub wielonawowe (2–7); w tych ostatnich nawy
są oddzielone od siebie podporami (kolumny, filary); stosunek
wysokości naw bocznych do gł. decyduje o typie kościoła (bazylika,
hala, pseudobazylika); nazwę nawa stosuje się teŜ w wypadku
analogicznych układów w architekturze świeckiej (np. wielonawowa
hala przem.); nawa główna — na osi symetrii kościoła — jest
przewaŜnie szersza od naw bocznych; nawa poprzeczna transept.

Nawa główna bazyliki San Appollinare In Calsse w Rawennie 

Słownik terminów – historia sztuki 12

NADPROśE (PORTAL) [ łac.], arch. lub arch.-rzeźb. obramowanie otworu drzwiowego, pot. takŜe wejście
z takim obramowaniem; otwór jest po bokach ujmowany w glify o róŜnych profilach, filary, kolumny lub
pilastry, dźwigające nadproŜe lub łuk; portale bardziej rozbud. mają zwieńczenia w formie odcinków
belkowania, szczytów itp.; w zaleŜności od charakteru podpór i kształtu zwieńczeń rozróŜnia się portale:
kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy itp.; portale występują od staroŜytności; w średniow. architekturze
sakralnej wykształcił się typ portalu o szerokich, skośnie wciętych w mur ościeŜach, z wstawionymi w ich
uskoki kolumienkami, a górą archiwoltami, z tympanonem nad wejściem; portale te (portale
perspektywiczne) były bogato dekorowane rzeźbą ornamentalną i figuralną, prezentującą złoŜone programy
treściowe; w okresie renesansu przewaŜały w portalach zestawy elementów architektury klas., w okresie
baroku wzrosła znacznie plastyka detali arch. i rzeźb., charakterystyczne teŜ były m.in. portale, których
zwieńczenia łączono z balkonem piętra.

NIMB – w sztukach plastycznych krąg świetlisty wokół głów istot boskich i świętych (najczęściej
promienisty, krzyŜowy, trójkątny, czworoboczny). Inaczej tzw. aureola.

PIETÀ [wł.], szt. plast. przedstawienie martwego Jezusa Chrystusa leŜącego na kolanach boleściwej Marii;
wywodzi się zapewne ze średniow. tzw. traktatów pasyjnych; pojawiła się w XIV w., rozpowszechniła w XV
i XVI w.; najbardziej znana jest Pietà watykańska Michała Anioła; często występuje w sztuce pol., gł.
w rzeźbie XIV–XVI w. (m.in. piety z Wojnicza i z LubiąŜa).

Michał Anioł, Pieta Watykańska, Bazylika Św. Piotra w Rzymie

PILASTER [franc. < wł.], element arch. w formie płaskiego pionowego występu z lica ściany; pełni funkcję
podpory i dekor. rozczłonkowania ściany, występuje takŜe jako część obramienia otworów okiennych,
drzwiowych itp.; analogicznie jak kolumna składa się z głowicy (określonego porządku), gładkiego lub
kanelowanego trzonu, często równieŜ z bazy i cokołu; moŜe występować w formie zwielokrotnionej (pilastry
coraz węŜsze, nałoŜone na siebie)

PINAKIEL [ franc. < łac.], fiala, charakterystyczny dla gotyku dekor. element arch. w postaci wysmukłej
kam. sterczyny o czworobocznym trzonie i stromym, ostrosłupowym daszku, z szeregami Ŝabek wzdłuŜ
krawędzi i kwiatonem na szczycie; pinakle wieńczyły przypory, naroŜa wieŜyczek, wimpergi, portale, ołtarze
itp.

PLAFON [ franc.], szt. plast. duŜe pole dekor. w centr. części sufitu lub sklepienia, przewaŜnie zdobione
malowidłem ściennym, czasem olejnym na płótnie, rzadziej dekoracją stiukową; plafony występowały juŜ
w staroŜytności i sztuce wczesnochrześc.; rozpowszechniły się od renesansu, zwł. w okresie baroku (plafony
iluzjonistyczne) i rokoka, takŜe w XIX w.

PORTYK [ łac.], rodzaj otwartego przedsionka, część budowli,

poprzedzająca najczęściej gł. wejście, otwarta przynajmniej z jednej
strony kolumnadą lub rzędem filarów na wysokość jednej lub dwóch
kondygnacji, często zwieńczona trójkątnym frontonem; portyk moŜe
teŜ być zagłębiony w budynek (portyk wgłębny); portyk wykształcił się
w staroŜytności, od renesansu powszechny w architekturze świeckiej
i sakralnej.

Portyk kolumnowy Neue Wache w Berlinie (proj. Karl Friedrich

Schinkel) 

PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE, systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy,

Słownik terminów – historia sztuki 13

o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi wg
jednostek zw. modułem; najbardziej charakterystycznym elementem porządku architektonicznego jest
kolumna, a zwł. jej głowica.
Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w staroŜytności, w kręgu kultury klas.; w końcu
VII w. p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego i jońskiego; porządek dorycki cechują
cięŜkie proporcje, surowość i monumentalność; kolumny bez bazy, wsparte bezpośrednio na stylobacie,
o Ŝłobkowanym (kanelowanym) trzonie zwęŜającym się ku górze, z lekkim wybrzuszeniem (entazis ) oraz
głowicy złoŜonej z echinusa i abakusa (średnica trzonu u jego podstawy stanowi moduł proporcji innych
elementów, m.in. interkolumnium i belkowania); belkowanie składa się z gładkiego architrawu i fryzu
podzielonego na tryglify i metopy oraz gzymsu zakończonego często rynną (sima (1)) z rzygaczami
i antefiksami; pod kaŜdym tryglifem poniŜej listwy (tenia) oddzielającej architraw od fryzu znajduje się
listewka (regula) z 6 łezkami (guttae), nad fryzem płytka (medalion) z łezkami w 3 rzędach, podtrzymująca
gzyms; surowe reguły kanonu doryckiego (m.in. tzw. zasada tryglifu, określająca sposób ich rozmieszczenia
— na osiach kolumn i interkolumniów), trudne do zastosowania w duŜych budowlach, spowodowały
zaniechanie go w okresie hellenistycznym; porządek joński cechuje lekkość, smukłość proporcji i ozdobność;
kolumny mają profilowaną bazę, gęsto kanelowany trzon z nieznaczną entasis oraz głowicę z kimationem
i wolutami (ślimacznicami); belkowanie, którego części oddziela kimation z astragalem, składa się
z trójdzielnego architrawu, fryzu z płaskorzeźbioną dekoracją i silnie wysuniętego gzymsu, pod którym
znajduje się rząd ząbków; porządek joński, mniej od doryckiego rygorystyczny, dopuszczał róŜne warianty;
w porządku korynckim głowica miała kształt kosza okolonego rzędami liści akantu, z 4 wolutami z kaŜdej
strony; płyta gzymsu, wsparta konsolkami, była zdobiona od spodu kasetonami. W architekturze rzym.,
oprócz wymienionych, stosowano takŜe porządek toskański — odmianę porządku doryckiego (kolumna
z bazą i gładkim trzonem), oraz porządek kompozytowy, w którym głowica łączyła cechy jońskie (2
ślimacznice) z korynckimi (liście akantu); w kilkukondygnacjowych budowlach mógł występować porządek
spiętrzony wg zasady superpozycji (u dołu dorycki lub toskański, wyŜej joński, u góry koryncki lub
kompozytowy). Porządki architektoniczne zostały przejęte przez architekturę nowoŜ.; stosowano w niej takŜe
tzw. wielki porządek (kolumny lub pilastry przechodzące przez dwie kondygnacje). Teoretyczną podstawę dla
porządków antycznych stanowi traktat rzym. architekta Witruwiusza De architectura; w epoce odrodzenia
zasady architektury porządkowej wraz z róŜnymi wariantami rozpowszechniły traktaty L.B. Albertiego, S.
Serlia, A. Palladia i J. Barozziego da Vignoli; od staroŜytności przejęta teŜ została, zwł. w okresie
manieryzmu, tzw. charakterologiczna teoriia porządków, wiąŜąca poszczególne z nich z rodzajami ludzkimi
(dorycki — męski, joński — Ŝeński, koryncki — dziewczęcy), usposobieniami, bóstwami i łącząca róŜne
porządki z określonym przeznaczeniem budowli; w manieryzmie teŜ chętnie stosowano zamiast kolumn
kariatydy i podpory w formie niewolników (persów); te ostatnie występowały w porządku zw. Perskim

Porządek dorycki i porządek joński – róŜnice

Słownik terminów – historia sztuki 14

PREDELLA (OŁTARZ) [czes. < łac.], miejsce składania ofiar, znane we wszystkich niemal religiach; ołtarze
występowały juŜ w czasach prahist. (wzniesienia, naturalne kamienie), w staroŜytności rozwinęły się
róŜnorodne formy ołtarza — od egip. stołów ofiarnych (przy grobach i na dziedzińcach świątyń) do gr.
i rzym. bloków marmurowych lub bogato rzeźbionych ołtarzy ustawianych m.in. w pobliŜu świątyń, na
placach, w świętych gajach. W religii chrześcijańskiej ołtarz jest miejscem modlitwy kapłana i ofiary mszy;
najstarszą, gł. częścią ołtarza jest mensa; w okresie wczesnochrześc. zaczęto wznosić nad ołtarzami
cyborium; od VII w. wykonywano teŜ małe przenośne ołtarze zwane portatylami; ok. XI w. pojawiła się
nastawa ołtarzowa (tzw. retabulum); dla gotyku był charakterystyczny ołtarz szafiasty w formie poliptyku,
w którym retabulum spoczywało na predelli, wtedy takŜe wykształciła się ozdobna forma tabernakulum;
w renesansie występowały głównie ołtarze przyścienne o nastawie stanowiącej jedno- lub
kilkukondygnacjową i kilkuosiową kompozycję arch.-rzeźb., z obrazem lub rzeźbą w polu środk.; ten typ
ołtarza ulegający odpowiednim przekształceniom stylowym, przetrwał do XX w.; występowały teŜ inne typy
— w renesansie ołtarze baldachimowe, w epoce późnego baroku i rokoka ołtarze niearchitektoniczne,
o róŜnych formach ramowego (np. w kształcie serca) retabulum; w związku ze zmianą liturgii po Soborze
Watykańskim II przywrócono prosty typ ołtarza w formie stołu, za którym stojący kapłan jest zwrócony
twarzą do wiernych; w świątyniach wschodniochrześcijańskich ołtarz jest oddzielone od nawy ikonostasem.

PREZBITERIUM [łac.<gr.], chór, część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, oddzielona od nawy gł.,
m.in. niewielkim podwyŜszeniem, balustradą, łukiem tęczowym, lektorium; prezbiterium bywa zamknięte
półkolistą apsydą, wielobocznie lub prosto; w średniowieczu prezbiterium kościoła było przewaŜnie zwrócone
na wsch.; wokół prezbiterium biegło często obejście z wieńcem kaplic; w prezbiterium znajduje się ołtarz gł.,
stalle dla kleru oraz sprzęt liturgiczny.

PRZYPORA, skarpa, pionowy element konstrukcyjny w formie filaru

przyściennego o ściętym pochyło boku zewn. lub profilu uskokowym;
przypora wzmacnia ściany budynku lub wolno stojącego muru oraz
przenosi cięŜar sklepień na grunt; podstawowy element konstrukcji
systemu przyporowego.

Przypory i łuki przyporowe bazyliki Notre-Dame de Paris, (XIII w) 

REFEKTARZ [ łac.], jadalnia w klasztorach i seminariach duchownych, często największa sala w budynku.

ROCAILLE [ franc.], muszlowy ornament, szt. plast. ornament charakterystyczny dla rokoka (od ok.
1730), o formie fantazyjnej, asymetrycznej, naśladujący kształty stylizowanych małŜowin i muszli; czasem
z tzw. kogucim grzebieniem lub z formą przypominającą płomienie czy zastygłe grzywacze morskie;
stosowany w rzemiośle artyst., rzeźbie arch., dekoracji wnętrz.

ROTUNDA [ łac.], arch.:

1) budowla centr. na rzucie koła, zawierająca wewnątrz zazwyczaj jedno pomieszczenie, na ogół kryte
kopułą; moŜe być otoczona na zewnątrz kolumnadą;
2) reprezentacyjna sala na rzucie koła, zwykle kryta kopulasto; charakterystyczna zwł. dla nowoŜ. will
i pałaców, podobnie jak niegdyś dla staroŜ. gr. monopterosów; forma rotundy jest typowa dla niewielkich
kościołów przedrom. i rom., na ogół o maryjnym wezwaniu.

ROZETA [ franc. < łac.], róŜyca: 1) w średniow. architekturze kośc. duŜy kolisty otwór okienny, na ogół
w fasadzie lub innej ścianie szczytowej np. transeptu, wypełniony dekoracją o układzie koncentrycznym
(maswerk, witraŜ); 2) w ornamentyce motyw stylizowanego kwiatu (pierwotnie róŜy) z dośrodk. układem
płatków; takŜe roślinno-kwiatowa centr. kompozycja dekorująca plafon lub sufit, najczęściej w stiuku.

RZYGACZ (gargulec) - ozdobne zakończenie rynny dachowej , z

którego woda deszczowa swobodnie spada daleko od lica muru.
Szczególnie ozdobne formy rzygaczy (fantastyczne zwierzęta, ptaki,
demony, potwory, postacie ludzkie) wytworzyła gotycka architektura
francuska, za której przykładem rozpowszechniły się w całej Europie,
stosowane zarówno w budowlach sakralnych jak i świeckich .
Rzygacze wykonywano początkowo najczęściej w kamieniu, w
czasach nowoŜytnych- najczęściej z blachy.
Gotycki rzygacz, katedra Św. Wita na Hradczanach, Praga 

Słownik terminów – historia sztuki 15

SFUMATO (wł. ’zadymione, mgliste, cieniowane’) - modelunek malarski miękki, o łagodnych
przejściach światłocieniowych, zacierający wyrazistość konturu, sprawiający wraŜenie oglądania malowidła
przez mgłę lub dym; typowy dla Leonarda da Vinci i jego szkoły, dla Correggia, później np. dla Prud’hona.

SGRAFFITO- jedna z technik dekoracyjnego malarstwa ściennego, polegająca na pokryciu muru kilkoma
(najczęściej dwiema) warstwami barwnego tynku i na częściowym zeskrobywaniu wilgotnych warstw
górnych za pomocą ostrych narzędzi; w ten sposób w wydrapanych partiach odsłania się kolor warstwy
dolnej i powstaje dwu- lub kilkubarwna kompozycja, oparta najczęściej na ornamencie geometrycznym ,
stosowana zwykle w dekoracji fasad w architekturze włoskiej i środkowoeuropejskiej renesansu.

SKLEPIENIE- konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego,

sztucznego lub cegły o przekroju krzywoliniowym, słuŜąca do przekrycia
określonej przestrzeni budynku.
Podstawowe rodzaje:
- kolebkowe
- Ŝaglowe
- klasztorne
- kolebkowo- krzyŜowe
- krzyŜowe
- krzyŜowo- Ŝebrowe.
Sklepienie krzyŜowo-Ŝebrowe katedry Św. Eulalii w Barcelonie 

STIUK - materiał zdobniczy nakładany na ściany i elementy architektoniczne wnętrz (rzadziej elewacji); w
skład stiuku wchodzi:
-wapno
-piasek marmurowy
-gips
-klej
-barwniki.
Ze stiuku kształtuje się motywy figuralne, ornamentalne, a nawet architektoniczne (pilastry, archiwolty)
STERCZYNY- pionowe, wieńczące elementy dekoracji architektonicznej, np. pinakiel, mały obelisk itp.

STOŁP, (fr. donŜon, ang. keep) - główna wieŜa lub baszta obronna
murowana, usytuowana najczęściej w centralnym, najwyŜszym punkcie zamku,
z wejściem umieszczonym na poziomie pierwszego piętra. Stołp był
jednocześnie budynkiem mieszkalnym, zbrojownią, więzieniem i punktem
obserwacyjnym.

Stołp zamku w Bolkowie 

STYLOBAT- w staroŜytnej architekturze sakralnej górna powierzchnia

krepidomy, na której stały kolumny.

SYGNATURKA - mały dzwon kościelny, umieszczany zwykle w wieŜyczce nad prezbiterium lub na
skrzyŜowaniu naw, takŜe nazwa takiej wieŜyczki.

TABERNAKULUM- w kościołach rzymskokatolickich mała, zamykana na klucz szafka stojąca pośrodku

tylnego brzegu mensy ołtarzowej , przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów.

TEMPIETTO
1) mała świątynia na rzucie koła
2) klasycystyczny pawilon ogrodowy o podobnej formie.

Słownik terminów – historia sztuki 16

Przykład tempietta: Donato Bramante, Tempietto (Rzym), 1502 r.

TOLOS- w staroŜytności budowla na planie okrągłym najczęściej o przeznaczeniu sepulkralnym lub

kultowym.

TRANSEPT- jest to nawa poprzeczna, która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu
stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie transept krzyŜuje się z nawą główną tuŜ przy prezbiterium
(tzw. rzut krzyŜa łacińskiego); w większych załoŜeniach średniowiecznych spotyka się dwa transepty .

TRYGLIF (z gr. ‘mający trzy wyŜłobienia’)- prostokątna, z trzema ostrymi Ŝłobkami płyta między
metopami i na naroŜach fryzu belkowania doryckiego; pod tenią kaŜdego tryglifu znajdowała się regula z
sześcioma łezkami. Zgodnie z tzw. zasadą tryglifu, obowiązującą w porządku doryckim, umieszczano je na
osi kaŜdej kolumny i na osi kaŜdego interkolumnium. Tryglif wywodzi się z budownictwa drewnianego.

WESTWERK- rozbudowana zachodnia część bazyliki charakterystyczna dla architektury wczesno romańskiej
(ottońskiej). Westwerki budowano na planie kwadratu lub prostokąta, w górnej kondygnacji mieściły się
empory, otwierające się arkadami do wnętrza kościoła; całość wieńczyły jedna lub dwie wieŜe. Westwerki
słuŜyły do odprawiania niektórych obrzędów liturgicznych, jako pomieszczenie dla zakonników lub panów
feudalnych i ich dworów.

WIĘŹBA, konstrukcja dachowa, wiązanie dachowe- szkielet konstrukcyjny dachu, hełmu, a często i
dachu kopułowego, dźwigający pokrycie.

WIRYDARZ
1) kwadratowy lub prostokątny ogród wewnątrz zabudowań klasztornych, otoczony kruŜgankiem ,
otwierającym się do niego arkadami. Miał zazwyczaj geometryczny podział płaszczyzny , z akcentem w
centrum w postaci studni , fontanny, rzeźby lub drzewa, niekiedy zwany rajem lub rajskim dworem
2) staropolskie określenie małego dworskiego ogrodu ozdobnego, w którym uprawiano kwiaty i zioła, rosły
drzewa cieniste, znajdowały się ławy z darni do wypoczynku.

WOLUTA, ślimacznica- element architektoniczny i motyw ornamentalny w kształcie spirali lub zwoju. W
architekturze klasycznej występuje w kapitelach kolumn, w renesansie, manieryzmie i baroku we wszelkiego
rodzaju zwieńczeniach (edykuła, tabernakula, nagrobki, portale itp.).

Woluta w kapitelu głowicy kolumny jońskiej

Słownik terminów – historia sztuki 17

WYKUSZ- nadwieszony na zewnętrznej ścianie budowli wielokątny lub czworokątny występ w formie
dobudówki przeprutej szerokimi oknami, nakrytej osobnym dachem, poszerzający wnętrze, do którego
przylega. Charakterystyczny dla świeckiej architektury (zamki, domy mieszczańskie) późnego średniowiecza,
renesansu, manieryzmu i baroku.

ZWORNIK, klucz- środkowy, szczytowy kliniec łuku lub niektórych typów sklepień, wyróŜniający się
kształtem, wielkością i dekoracyjnym opracowaniem; moŜe być wykonany z kamienia, cegły, rzadziej z
drewna.

Słownik terminów – historia sztuki 18