dr Ewa Różycka-Rozpędowska

Historia Architektury Nowożytnej

Powszechnej

I. RENESANS I MANIERYZM

Wrocław 2005/2012
 LITERATURA ZALECANA
do przedmiotu Historia Architektury Nowożytnej:

1. Nikolaus PEVSNER, Historia architektury europejskiej, Warszawa 1976, s.170 – 393.

2. Adam BOCHNAK, Historia sztuki nowożytnej, Kraków 1958, ( skrypt bez ilustracji)
3. Peter MEYER, Historia sztuki Europejskiej, tom II, Warszawa 1973, s.7 – 234.
4. Kazimierz ULATOWSKI, Historia Architektury Renesansu Włoskiego, Poznań 1957.
5. Peter MURRAY, Architektura włoskiego renesansu, Toruń, wyd. VIA, Toruń 1999.
6. John SHEARMAN, Manieryzm, Warszawa 1970.
7. Hugh HONOUR, Neoklasycyzm, Warszawa 1972.
8. Władysław TATARKIEWICZ, Historia Estetyki, tom III, Estetyka Nowożytna, Wrocław 1967.
9. Michael LEVEY, Wczesny renesans, Warszawa 1972
10. Jan BIAŁOSTOCKI, Spory o perspektywę, (w:) Teoria i Twórczość, Poznań 1961, s. 32 – 45.
11. TENŻE, Pojęcie manieryzmu i sztuka polska (w:) Pięć wieków myśli o sztuce, Warszawa 1959, s.
192 – 214,
12. TENŻE, „Barok”: styl, epoka, postawa, (w:) Pięć wieków..., s. 215 – 243
13. TENŻE, Renesans polski i renesans europejski, (w:) Refleksje i syntezy ze świata sztuki,
Warszawa 1978, s. 25 – 42.
14. TENŻE, Obszar nadbałtycki jako krajobraz artystyczny w XVI wieku, (w:) Refleksje i syntezy...,
s. 57 – 69.
15. TENŻE, Rokoko: ornament, styl i postawa, (w:) Refleksje i syntezy... s. 158 – 177. Jak też: Rococo:
ornament, styl i postawa, (w:) Rokoko. Studia nad sztuką I połowy XVIII w. Materiały sesji
Stowarzyszenia Historyków Sztuki....we Wrocławiu w r. 1968, Warszawa 1970, s. 9 – 36.
16. Jean –Marie PÉROUSE DE MONTCLOS, Histoire de L’Architecture française. De la
Renaissance à la Révolution, Edition Mengès, 1989.
17. Erwin PANOFSKY, Ruch neoplatoński i Michał Anioł, (w:) Studia z Historii Sztuki, Warszawa
1971, s.222 – 269.
18. Giorgio VASARI, Żywoty Najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tłum Karol
Estreicher, PWN, Warszawa 1985; t. 8 – 9 Komentarze Gaetano Milanesi, tłum Ireneusz Kania,
PWN, Warszawa 1988.
 P A P I E Ż E ( XV – XVI w)
Czasy renesansu i manieryzmu

1378 - 1417 Wielka Schizma, papieże rezydują w Avignonie.

1415 Sobór w Konstancji, Cesarz Manuel Paleolog zabiega o jedność Kościołów.
1417 -1431 MARCIN V, wraca do Rzymu (1422 oblężenie Konstantynopola p.Turków).
1431 – 1447 EUGENIUSZ IV, 1438 - Sobór w Ferrarze, (przybywa Jan III Paleolog z
greckimi patrycjuszami, duchownymi i służbą, razem 700 osób), 1439 - Sobór
przenosi się do Florencji z powodu zarazy, 1442-Sobór przenosi się do Rzymu.
1447 - 1455 MIKOŁAJ V, - filozof Paweł Sarzana, odtwarza potęgę Rzymu – miasta.
1453 Zdobycie Konstantynopola przez Turków.
1455 - 1458 KALIKST III.
1458 - 1464 PIUS II.
1464 -1471 PAWEŁ II.
1471 - 1484 SYKSTUS IV - odtwarza Państwo Kościelne, wznosi Kaplicę Sykstyńską.
1484 - 1492 INNOCENTY VIII.
1492 -1503 ALEKSANDER VI (Hiszpan).
1503 - 1513 JULIUSZ II - Giuliano della Rovere, bratanek i kontynuator państwowej
polityki Sykstusa IV, władca wojujący jak świeccy władcy i wielki mecenas
– dwór papieski ośrodkiem sztuki.
1513 -1521 LEON X - Giovanni Medici, syn Wawrzyńca Wspaniałego (rówieśnik
Michała Anioła i towarzysz jego młodości, został papieżem gdy miał 38 lat !).
1523 -1534 KLEMENS VII - Giulio Medici, bratanek Wawrzyńca Wspaniałego.
1534 - 1549 PAWEŁ III - Kardynał Alessandro Farnese, opiekun artystów, ustanowił
inkwizycję, zwołał Sobór Trydencki, zatwierdził zakon jezuitów.
1550 - 1555 JULIUSZ III.
1555 - 1559 PAWEŁ IV.
1559 - 1565 PIUS IV.
1566 - 1572 PIUS V.
1572 - 1585 GRZEGORZ XIII.
1585 - 1590 SYKSTUS V - inicjator wielkiej przebudowy Rzymu, wytyczone nowe ulice.
1590 - 1591 GRZEGORZ XIV.
1592 - 1605 KLEMENS VIII.
1605 - 1621 PAWEŁ V - Camillo Borghese, (to już początki rozwiniętego baroku).
 FILIPPO BRUNELLESCHI (1377 - 1446)

Urodził się we Florencji, tu pracował i tu powstały wszystkie jego dzieła. Z wykształcenia był
złotnikiem, jednak tworzył też jako rzeźbiarz, architekt, konstruktor, a także przypisuje mu się
opracowanie teoretyczne około 1417 r. zasad perspektywy liniowej. Współpracował z rzeźbiarzem
Donatellem i malarzem Masacciem, którzy korzystali z jego wiedzy i znajomości zasad konstruowania
perspektywy.
W latach 1403 – 1405 podróżował z Donatellem kilkakrotnie do Rzymu, gdzie studiował
architekturę antyczną. Interesowały go rozwiązania konstrukcyjne. W swych projektach traktował
jednak antyk swobodnie, wybierając i łącząc różne formy dzięki czemu budowle jego były lekkie,
nie miały antycznej powagi.
Wprowadził w 1419 r. w swym pierwszym renesansowym dziele, po raz pierwszy od 200 lat,
typowe dla architektury bizantyjskiej sklepienia żaglaste na gurtach, dla przykrycia kwadratowych
przęseł. Kasetonowe stropy w nawach kościelnych jak w kościołach wczesnochrześcijańskich
(zamiast stosowanych w średniowieczu sklepień, lub po prostu – więźby dachowej), jak też głowice
korynckie, okna z trójkątnymi naczółkami. Wprowadził wyraziste akcentowanie horyzontalne.
Przypuszcza się, analizując dojrzałość stylu widoczną w dziełach Brunelleschiego tworzonych po
1430 roku, że wiąże się ona z jego kolejnym około 1430 roku pobytem w Rzymie i odbytych tam
dalszych studiach architektury antycznej.
Studia proporcji zbliżyły go do odkrycia zasady złotego podziału, który zastosował w 1430 r. we
wnętrzu kaplicy Pazzich.
Poszukiwał idealnej formy, najlepszej dla skonstruowania idealnej świątyni renesansowej.
Jedyny projekt takiej niewielkiej budowli jego autorstwa, zarazem pierwszy nowożytny projekt
budowli na planie centralnym nie doczekał się jednak pełnej realizacji.
W projektach kościołów trójnawowych dążył do połączenia planu bazylikowego (tradycyjnie
wymaganego ze względu na liturgię), z planem centralnym (uznanym przez humanistów za najlepiej
odzwierciedlający ideę boskiego piękna).
Aby osiągnąć idealną formę komponował ją z regularnych, geometrycznych, prostych brył i
figur, z części powtarzalnych. Akcentował je we wnętrzach używając do tego elementów
architektonicznych (gzymsów, pilastrów), kamiennych na tle jasnej ściany.
Jego twórczość wzbudziła podziw i zachwyt współczesnych i oddziałała na całą architekturę
włoskiego, a zwłaszcza toskańskiego Quattrocento – XV wieku.
DZIAŁALNOŚĆ ARCHITEKTONICZNA BRUNELLESCHIEGO

1401 - Udział w konkursie na opracowanie rzeźbiarskie tzw. Drugich Drzwi

do Baptysterium florenckiego. Konkurs wygrał Ghiberti.
1417 - Ukończono budowę bębna pod kopułę nad transeptem florenckiej bazyliki Santa
Maria del Fiore. Korona bębna wznosi się 55 m nad posadzką, rozpiętość
wynosi 42 m. Następnie ogłoszono konkurs na projekt i wykonanie kopuły.
1418 - Brunelleschi wygrywa konkurs na budowę kopuły bez krążyn.
1420 – 1436 trwała budowa kopuły, której forma ostrołukowa w przekroju i konstrukcja
żebrowa wiąże ją z epoką poprzednią, rozwiązanie techniczne jednak, było
nowatorskim osiągnięciem Brunelleschiego, który wykorzystał tu swe studia
konstrukcji antycznych.
1419 - projektuje loggię domu podrzutków - Spedale degli Innocenti - pierwszego
dzieła renesansowej architektury, którą rozwiązuje jako 11 osiową, w pełni
horyzontalną, lekką budowlę, z archiwoltami arkad spoczywającymi bezpośrednio
(nieklasycznie), na głowicach kolumn. Dziedzińce i skrzydła klasztorne wykonują
inni architekci na wzór loggii tworząc wewnętrzne galerie krużgankowe.
1419 - projektuje kościół San Lorenzo , niewykonany początkowo.
1421 – 1428 budowa Starej Zakrystii przy kościele San Lorenzo, będącej pierwszą próbą
centralnej kaplicy, opartej jeszcze na bardzo prostych stosunkach liczbowych.
Bryła wpisuje się w sześcian, przykryty kopułą na żebrach, ukrytą pod dachem.
1430 – 1433 projekt i budowa kaplicy Pazzich, przy dziedzińcu kościoła Santa Croce –
pierwsza budowla, w której wnętrzu Brunelleschi zastosował złoty podział .
1433 - projekt kościoła Santo Spirito łączącego konsekwentnie pod względem
geometrycznym plan centralny o formie krzyża greckiego z kwadratem
stanowiącym korpus nawowy.
1436 – 1482 budowa kościoła Santo Spirito.
1434 – 1437 budowa oratorium Santa Maria degli Angeli – pierwszej w pełni centralnej
budowli renesansu, opartej na ośmiobocznym planie wzorowanym na antycznych
budowlach. Budowli nie ukończono. Mury jej w 1950 r. doprowadzono
do wysokości około 3 m i przykryto dachem.
1436 – 1470 projekt i budowa latarni na kopule katedry Santa Maria del Fiore.
1442 - 1482 podjęto budowę kościoła San Lorenzo, ukończono bez elewacji zachodniej.
 LEONE BATTISTA ALBERTI (1404 – 1472)

Pochodził ze starej rodziny toskańskiej, urodził się jednak w Genui, gdzie na wygnaniu przebywał
od 1401 r. jego ojciec z rodziną. Uczył się najpierw w szkole humanisty Gasparina Barzizzy w
Padwie, później studiował na uniwersytecie w Bolonii prawo, filozofię, grekę, matematykę, nauki
przyrodnicze. Interesował się muzyką i literaturą, architekturą, malarstwem i rzeźbą. Posiadł
wszechstronną znajomość łaciny. Nawiązał bliskie kontakty z humanistami - Franciszkiem Filelto i
Tomaszem Sarzaną, filozofem (późniejszym papieżem Mikołajem V w latach 1447 – 1455).
Był głęboko wykształcony, wszechstronnie uzdolniony... odznaczał się też urodą, zręcznością i siłą
fizyczną i pełnym wdzięku sposobem bycia. Pisał po łacinie i po włosku zostawił 50 dzieł: pisma
literackie, dialogi, dzieła filozoficzno-moralizatorskie, polityczne, komedie, opowiadania, bajki-satyry,
traktaty, w tym o architekturze i malarstwie, pracował nad optyką, skonstruował camera obscura.
Łączył samodzielność myśli z ogromnym oczytaniem.
Jest pierwszym teoretykiem architektury renesansu.
W 1428 r, po studiach, po raz pierwszy przybywa do Florencji, gdzie poznaje twórczość artystów
wczesnego Odrodzenia (Donatella, Ghibertiego, Masaccia). Zachwycony ich dziełami dedykuje
Brunelleschiemu w 1436 r. swój pierwszy traktat Della pittura.
Jeszcze przed 1430 r. przystępuje do stanu duchownego. W 1431 r. zostaje powołany do Rzymu na
stanowisko abrewiatora apostolskiego, od tego czasu pozostaje w służbie Kościoła. Przez długie lata
mieszkając w Rzymie studiuje intensywnie antyczne ruiny, i antyczne traktaty (w tym
Witruwiusza), pragnąc zwłaszcza odkryć niezmienne reguły rządzące sztuką starożytnych. Tam
też pisze swe prace.
Odbywa z Rzymu szereg podróży: do Francji i Flandrii, (1431), do Florencji (1434), Bolonii (1436)
Wenecji i Peruggii, Ferrary (1438), Mantui (1459). Od 1447 r. jako doradca papieża Mikołaja V.
uczestniczy w jego przedsięwzięciach budowlanych, między innymi restauruje
wczesnochrześcijańskie kościoły.
Projektuje dopiero od połowy lat 40., wykonanie swoich projektów zleca jednak innym
architektom (Sylwester Fancelli, Bernardo Rosellino, Luca Fiorentino). Opiera swe projekty na
wzorach zaczerpniętych z konkretnych budowli antycznych. Wyprzedzając współczesnych, szuka
powagi, siły i ciężaru – charakterystycznych dla dzieł starożytnych.
W swoim traktacie architektonicznym wzorowanym na traktacie Witruwiusza zwraca uwagę, że
wiedza i teoria nie zastąpi praktyki i doświadczenia i musi się z nimi łączyć.
 TWÓRCZOŚĆ ALBERTIEGO

1435 – Traktat o malarstwie - De pictura, zredagowany po łacinie. W znacznym

stopniu bazujący na traktacie Witruwiusza, stanowił zarazem teoretyczną
wykładnię zasad nowej sztuki tworzonej przez artystów florenckich.
1436 – Della pittura - ten sam traktat o malarstwie przetłumaczony przez autora na
język włoski, dla nieznających łaciny artystów, dedykowany Brunelleschiemu.
1446 - 1466 przebudowa kościoła San Francesco w Rimini na Mauzoleum Sigismondo
Malatesty. Pierwsza wykonana renesansowa fasada wzorowana na antycznym
łuku tryumfalnym.
1446 -1451 Palazzo Rucellaich we Florencji, pierwszy raz we florenckim pałacu w XVw.
elewacja ubrana w porządki architektoniczne w superpozycji, wzór - Koloseum.
1450 – Portyk przed kościołem San Marco w Rzymie w postaci trójarkadowej dwu-
kondygnacyjnej loggii.
1452 – Traktat De re aedificatoria libri decem – Dziesięć ksiąg o sztuce budowania.
Wydany drukiem w 1485 r.
1456 -1470 Fasada kościoła Santa Maria Novella we Florencji, na zlecenie rodu Rucellai
z wolutowymi spływami osłaniającymi dachy naw bocznych bazyliki;
prototyp fasady kościoła Il Gesù w Rzymie, autorstwa della Porty z 1575 r. -
której forma rozpowszechniona została w architekturze baroku w całej Europie.
1459 -1470 Kościół San Sebastiano w Mantui, pierwszy nowożytny kościół na planie
krzyża greckiego.
1467 - Kaplica – grobowiec rodziny Rucellaich w kościele San Pankratio we
Florencji, w formie San Sepolcro – Grobu Świętego w Jerozolimie.
1470 - 1472 przebudowa na zlecenie Lodovico Gonzagi, księcia Mantui, prezbiterium
kościoła Santissima Annunziata we Florencji na Mauzoleum Gonzagów,
na wzór antycznej świątyni - Minerva Medica w Rzymie.
1470 - projekt kościoła Sant’ Andrea w Mantui.
1472 - początek budowy kościoła San Andrea w Mantui. Fasadę i nawę
sklepioną kasetonowaną kolebą, wzorowaną na Bazylice Konstantyna
w Rzymie, ukończono dopiero w latach 1491 – 1500. Alberti tu po raz pierwszy
wprowadza jedność planu budowli i kompozycji ściany.
Kopułę według projektu F. Juvarry wznoszono od 1732 – 1782 r.
 LUCIANO LAURANA (1420/25 – 1479)

Urodził się zapewne we Wranie w Dalmacji, jak przypuszcza się, wyprowadzając jego nazwisko od
nazwy tej miejscowości. Nie znamy daty jego urodzenia, nie wiemy gdzie się kształcił. Po raz
pierwszy spotyka się jego nazwisko w Neapolu, dokąd przybył jako już ukształtowany architekt,
którego twórczość oceniano bardzo wysoko. Przypisywany mu jest projekt łuku tryumfalnego,
upamiętniającego wjazd króla Alfonsa I Aragońskiego do Neapolu w 1443 r.
Zapewne około 1465 lub 1466 roku zawezwał Lauranę na swój dwór Książę Urbino
Federigo da Montefeltro i ustanowił go głównym architektem pałacu w Urbino. Pałac, główne dzieło
Laurany, budowano już od 1447 roku, jednak, jak opisuje to w 1468 roku sam Książę, z jakichś
względów szukał on architekta „...wszędzie, a szczególnie w Toskanii” i długo nie mógł znaleźć, aż
dowiedział się „...o sławie potwierdzonej doświadczeniem znakomitego mistrza Lutiano...”, zatrudnił
go i mianował „nadzorcą i kierownikiem wszystkich mistrzów”. Laurana po sześciu latach opuścił
pałac, w 1472 roku, z nieznanych nam powodów, pozostawiając nieukończoną elewację frontową.
Zmarł w Pesaro w 1479 roku.
Krużganki dziedzińca pałacowego jego autorstwa charakteryzują się wczesnorenesansową
lekkością, ale zarazem przewyższają zdecydowanie klasą florenckie, z kręgu Michelozza i
Brunelleschiego, pod względem: ▪ rozwiązań konstrukcyjnych - narożniki dziedzińca w postaci
filarów L-kształtnych z dostawionymi półkolumnami mają stosowną moc (we Florencji w
dziedzińcach piętnastowiecznych jest w narożu 1 kolumna), zarazem na piętrze okna stykających się
ścian nie zagęszczają się w narożach i ▪ rozwiązań kompozycyjnych - ściany I piętra dziedzińca tu po
raz pierwszy dzielone są pilastrami (w rytmie a-a-a...), umieszczonymi nad osiami kolumn parteru,
kompozycja elewacji frontowej, w której osie 4 wielkich okien piano nobile wypadają
naprzemiennie z 3 osiami drzwi parteru jest ożywiona i całkowicie oryginalna. Również znacznie
dojrzalszy jest użyty detal, nawiązujący do antyku, nie romanizmu - okna i drzwi w prostokątnych
obramieniach.
Na podstawie głównego dzieła Luciano Laurany można powiedzieć, że twórczość jego
charakteryzuje się wyjątkowym kunsztem i wyrafinowaniem, dowodzi znajomości detalu i zasad
architektury antycznego Rzymu i piętnastowiecznej architektury florenckiej.
 DZIAŁALNOŚĆ ARCHITEKTONICZNA LAURANY

1443 - 1466 - Brama w formie łuku tryumfalnego króla Alfonsa I w Neapolu, początkowo
miała być jednokondygnacyjną budowlą wolnostojącą, na wzór antycznych bram
tryumfalnych, ostatecznie jednak, została jako dwukondygnacyjna wbudowana
między dwie smukłe cylindryczne wieże zamku Castelnuovo w Neapolu. Fryz
między kondygnacjami pokryty jest płaskorzeźbami przedstawiającymi tryumfalny
pochód królewski, na wzór antycznych. Wieńcząca bramę attyka w arkadach mieści
personifikacje cnót, a w zwieńczeniu figury z rogami obfitości – symbolem Fortuny.
Pracowało tu wielu rzeźbiarzy, łuk ukończono dopiero w 1466 r.
1465 - Palazzo Prefetizio w Pesaro, dla Sigismondo Sforzy.
1466 - 1472 - Palazzo Ducale w Urbino dla księcia Federigo da Montefeltro.

Federigo da Montefeltro, głównodowodzący papieskiej armii, mianowany przez papieża Sykstusa IV księciem
Urbino, panował od 1444 – 1482 r. Należał do nielicznych władców łączących zalety mądrości i męstwa z zamiłowaniem
do sztuki i nauki. Jego niewielki dwór dorównywał medycejskiemu. Książę zgromadził ogromną bibliotekę, na jego dwór
przybywali wielcy artyści i humaniści II poł. XV wieku. Portrety księcia i jego żony, autorstwa Piero della Francesca to
pierwsze w Italii portrety na tle pejzażu, (ten malarz też, tuż przed Leonardem odkrył zasady perspektywy powietrznej i
refleksów). Pracował tu również Francesco di Giorgio Martini, autor licznych fortyfikacji i traktatu na ich temat, bywał
Alberti. Terminował tu Donato Bramante.

Luciano Laurana uznany jest za autora koncepcji całości, a więc i dwoistej natury tej budowli
- niezwykle dla niej charakterystycznej. Pałac, (jak pisze Levey, op. cit., s. 56) wyraża podwójny ideał
- ma wygląd pełnej gracji rezydencji, kiedy zbliżamy się doń od strony centrum Urbino i pełnej dumy
i wyzywającej twierdzy, siedziby władcy, gdy oglądamy go spoza murów miasta.
Laurana uważany jest za autora projektu pałacowego dziedzińca i elewacji frontowej, czyli
północnej (nieukończonej). Wschodnie skrzydło pałacu zaczęte było przed pojawieniem się Laurany, o
czym świadczą odmienne formy okien. Pałac w Urbino jest pomnikiem Federiga - laickim, tak jak
Mauzoleum Malatestów w Rimini było religijnym pomnikiem Sigismonda Malatesty (nota bene
zaciekłego wroga Federiga).
Dziedziniec autorstwa Laurany – jest harmonijny i wdzięczny. Jedynym ornamentem jest napis
we fryzie nad obydwoma piętrami „wymieniający wszystkie tytuły Federiga do wojennej chwały”
(Levey, op. cit., s. 56) i stwierdzający na końcu, że „jego zwycięstwa były w pełni zrównoważone i
uwieńczone pokojowymi cnotami: wspaniałomyślnością, godnością, liberalizmem i religijnością.”
(ibidem). Specjalnie podkreślaną w innych miejscach cnotą księcia była jego „ludzkość”-
przystępność.
 NEAPOL

Królestwo Neapolu tworzyła kontynentalna część Królestwa Sycylii, utworzonego z terenów

podbitych przez Normanów XI-XII wieku w południowej części półwyspu. Od roku 1189, po
wygaśnięciu dynastii Normańskiej – panują tu Hohenstaufowie. Od 1266 roku – Andegawenowie. W
1282 r. Karol I traci Sycylię. Rozkwit Królestwa Neapolu następuje za czasów Roberta (1309-1343).
Andegawenowie panowali też na Węgrzech w XIV wieku, do rodziny tej należał król Polski – Ludwik
Węgierski i jego córka, królowa Polski - św.Jadwiga. Ostatnia z gałęzi rodu królującego w Neapolu -
Joanna II, bezdzietna, adoptowała Alfonsa V, władcę Aragonii i Sycylii w 1421 r., pragnąc uczynić go
spadkobiercą tronu, potem zmieniła jednak zdanie i poparła jako pretendenta do tronu po sobie René
Dobrego Andegawena (René d’Anjou), to stało się powodem długotrwałych walk (1435 – 1442).
Zwyciężył Alfons, po jego śmierci w 1458 roku, tron odziedziczył jego syn, ale królowie francuscy
odziedziczyli po René - pretensje do tego tronu. Atakowali i zdobywali Neapol w 1495 i 1501 roku,
w trakcie swoich wypraw na miasta Italii. W 1503 r. wyparli ich ostatecznie Hiszpanie, którzy
doprowadzili do upadku kwitnące miasta uciskając je podatkami.

MEDIOLAN

Mediolan założony został już prawdopodobnie w IV w. n.e. Był już wtedy rezydencją cesarzy,
ważnym ośrodkiem Chrześcijaństwa. Od 1277 do 1447 roku Mediolanem i całą Lombardią rządzi ród
Viscontich. Po śmierci ostatniego z rodu władzę w 1449 roku przejmuje kondotier Francesco Sforza
(1401 - 1466), ożeniwszy się z córką zmarłego księcia. Jego syn - Lodovico il Moro Sforza (1452 –
1508) rządzi Mediolanem od 1480 r.; od 1494 r. oficjalnie mianowany księciem. Pragnąc zawładnąć w
całości Lombardią zawarł porozumienie z Ludwikiem XII, królem Francji, ten jednak w 1499 r.
najechawszy Mediolan podstępnie go pojmał i uwięził we Francji, gdzie Lodovico zmarł w1508 r.
Mediolan został zdobyty i splądrowany przez wojska króla francuskiego, które okupowały miasto
jeszcze parę lat. Papież Juliusz II organizuje przeciw Ludwikowi XII Ligę Świętą i w 1513 r. Francuzi
opuszczają Italię. Kolejno Franciszek I okupuje miasto od 1515 do 1525 roku. W 1522 r. tron ojcowski
odzyskuje Francesco II Sforza, syn Lodovica. Gdy ten ostatni ze Sforzów umiera w 1535 r., Mediolan
opanowuje cesarz Karol V Habsburg, ten sam którego wojny z Francją, o hegemonię w Europie,
toczyły się na terenie Italii, i którego wojska spustoszyły Włochy w 1527 roku ( Sacco di Roma to
właśnie było to). Od 1555 r. panuje jego syn Filip II, król Hiszpanii. Hiszpanie rządzą w Mediolanie
do 1706 r.
 ANTONIO AVERULINO - FILARETE (1400 – 1469)

Urodzony prawdopodobnie około 1400 r. rzeźbiarz, architekt i teoretyk sztuki. Początkowo we

Florencji współpracował z Ghibertim przy wykonaniu brązowych drzwi do Baptysterium. Od 1433 do
1447 r. przebywał w Rzymie, gdzie rzeźbił liczne nagrobki i wykonał brązowe drzwi do Bazyliki Św.
Piotra (środkowe drzwi zachowane w obecnej XVI wiecznej budowli). Powrócił do Florencji, skąd
wyjechał wraz z Michelozzem do Mediolanu, dla wzniesienia tam domu bankowego Medyceuszy.
W Mediolanie głównym architektonicznym tematem była wciąż nieukończona katedra.
Architekci odbywali narady na temat proporcji itd. Filarete, który przyjechał tu w 1451 r. oburza się
na panujące w Mediolanie wszechobecne formy ostrołukowe, które nazywa „fuszerą” - Przeklęty, kto
tę fuszerę wynalazł, chyba tylko naród barbarzyńców mógł ją przynieść do Italii – Jednak fasadę
projektowanego przez niego wespół z Michelozzem Banku Medyceuszy w Mediolanie wykonaną w
duchu Odrodzenia, zdobią na I piętrze ostrołukowe (gotyckie) okna. Od 1452 do 1454 r. uczestniczy
w budowie katedry, później rezygnuje. Podejmuje pracę na dworze Lodovico il Moro Sforzy,
uczestnicząc w przebudowie Castello Sforzesco, nowego zamku Sforzów na miejscu warowni
Viscontich.
Dwór Lodovica il Moro Sforzy w Mediolanie - stolicy Lombardii, nie ustępował dworom
Medyceuszy i Montefeltry. Tworzyli tu oprócz Filaretego, później też Donato Bramante (od 1474 r.)
i Leonardo da Vinci (od 1482r.).
Od 1457 – 1465 r. buduje Ospedale Maggiore wielki szpital, który zastąpić miał 29 innych
mediolańskich rozproszonych szpitali. Jego opis umieszcza w XI księdze, w swym traktacie, który
opracowuje w latach 1460 – 1464. Przedstawia w nim też opis i rysunki Idealnego Miasta, na planie
gwiazdy, nazwanego Sforzinda, miało ono być ...położone w malowniczej dolinie nad rzeką Indą...
Traktat o Architekturze, stanowi najistotniejszy wkład Filaretego do historii architektury. Jest to
pierwszy traktat poruszający urbanistyczne problemy (wydany drukiem dopiero w 1890 roku). W
1465 r. Filarete opuszcza dwór Sforzy popadłszy w niełaskę. Umiera około 1469 r.
W swych dziełach Filarete łączył wczesnorenesansowe formy toskańskie z gotyckimi,
stosowanymi jeszcze nieprzerwanie w Lombardii, i z typową dla Lombardii ceramiczną ozdobą.
Vasari w XVI w. o jego traktacie złożonym z 24 ksiąg o najróżniejszej tematyce wyraża się następująco: A nawet jeśli się
tam znajdzie jakieś dobre stwierdzenie, to jest podane w formie po prostu śmiesznej i niemądrej i nic więcej. (por. G.
Vasari, Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tłum. K. Estreicher, Warszawa 1985, t. 2, s. 180; por.
też nieco bardziej okrutne tłumaczenie tego samego tekstu, które zamieszcza P. Murray, op. cit., s. 107 - 109).
 TWÓRCZOŚĆ FILARETEGO

1433 –1445 –Drzwi brązowe Bazyliki św. Piotra w Rzymie.

1451 - Budowa wraz z Michelozzem Banco Mediceo - Domu Bankowego Medyceuszy
w Mediolanie. Budynek znamy z rysunku w traktacie Filaretego. Był piętrowy, na
boniowanym parterze w typie pałaców florenckich oddzielona gzymsem kondygnacja
I piętra z 12 ostrołukowymi, gotyckimi oknami dzielonymi kolumienkami.
1451 – 1454 - Przebudowa Castello Sforzesco w Mediolanie.
1457 –1465 – Budowa Ospedale Maggiore w Mediolanie, wielkiego szpitala, który zastąpić
miał 29 istniejących, rozproszonych w różnych miejscach w mieście. Założony
na planie prostokąta 285 x 120 m, zawiera 9 dziedzińców. Środkowy jest prostokątny
a w jego środku wznosić się miała świątynia. Po jego bokach po cztery kwadratowe
dziedzińce rozdzielone są na krzyż skrzydłami szpitalnymi. Na elewacjach okna
ostrołukowe ujęte w bogato zdobione profilowane ramy, na których przeplatają się
ceramiczne motywy dekoracyjne gotyckie i renesansowe. Dziedzińce wewnętrzne
obiegają dwie kondygnacje lekkich renesansowych arkad, kończono je do XVIII w.
To wielkie symetryczne wielodziedzińcowe założenie z centralną dominantą
(kościołem), stało się archetypem - wzorcem wielu budowli europejskich (Château
Madrid w Paryżu, Pałac-klasztor Eskorial, Pałac Tuilleries w Paryżu).
1460 – 1464 – opracowanie Trattato d’Architettura. Wartość jego polega na opracowaniu po
raz pierwszy planu Miasta Idealnego. Miało ono formę regularnej ośmioramiennej
gwiazdy, z ośmioma bramami w złamaniach pomiędzy ramionami i na ośmiu rogach
- dziełami obronnymi, broniącymi dojścia do nich. Z promienistym układem ulic,
i z placem w centrum miasta otoczonym wkoło arkadami. Plac ten był zamknięty,
to znaczy - z narożników jego nie wychodziły ulice, lecz budynki prostopadłych do
siebie pierzei stykały się w narożnikach, co nadawało statyczność i spokój placowi.
Centralny plac z traktatowej Sforzindy zrealizowany został w latach 1493 – 1495,
w Vigevano - gdzie urodził się w 1452 r. Lodovico il Moro. Najpewniej budowę
zrealizował Bramante. Plac ma proporcje dwu kwadratów, wokół arkady.
W traktacie zamieszcza Filarete plany i widoki centralnych świątyń kopułowych
na planie kwadratu, z czterema wysokimi wieżami na rogach. Charakterystyczną tę
lombardzką formę widzimy też pośród szkiców Leonarda da Vinci, Bramante
posłużył się nią w swym projekcie Bazyliki św. Piotra w Rzymie.
 FRANCESCO DI GIORGIO MARTINI (1439 – 1502)

Syn Giorgia, handlarza drobiem, urodził się w Sienie. Był malarzem, rzeźbiarzem i architektem,
a także autorem traktatu o architekturze, urbanistyce i fortyfikacjach.
Według licznych zachowanych dokumentów, opracowanych w XIX w. przez historyka
Milanesiego przez całe życie Francesco di Giorgio związany był ze Sieną, dla której pracował z
przerwami przez czterdzieści lat, i gdzie mieszkała jego rodzina. Podróżuje też jednak do wielu innych
miast, ceniony jako inżynier, zwłaszcza fortyfikator, zapraszany do różnych prac, lub na konsultacje.
Pisze też do 1480 r., i ilustruje swój traktat o architekturze.
Początkowo pracował w Sienie, w pracowni rzeźbiarskiej. Przypisuje mu się różne rzeźby i
płaskorzeźby; najbardziej cenione są dwa mosiężne anioły trzymające kandelabry, wykonane
wprawdzie dopiero w 1498 r. do głównego ołtarza katedry sieneńskiej.
W latach 1464 - 1476 pracuje dla Rady Miejskiej Sieny, zakłada w mieście wodociągi i
kanalizację, obok tego maluje też w tym czasie freski zlecone przez Radę.
W 1477 r. udał się do Urbino, na dwór Montefeltry, dla którego pracował jeszcze w latach 80.
Dokumenty notują jego pobyt w 1484 r. w Gubbio, gdzie, jak się uważa, wzniósł on dla Montefeltry
pałac, z dziedzińcem na wzór Urbino. Tego samego roku 1484. wykonuje model kościoła Santa
Maria del Calcinaio w Cortonie, wybudowanego wg. niego wkrótce.
W grudniu 1485 r. zaangażowany zostaje przez władze Republiki Sieneńskiej jako inżynier i
opłacany przez Radę Miasta, która od tej pory decyduje o wszelkich jego pracach, również tych poza
Sieną. W 1486 r. projektuje Palazzo Comunale w Jesi, w 1487r. fortyfikuje Casole, w 1490 r. jeździ do
Mediolanu, Pawii, Urbino i Campo. W 1491 r. pracuje w Kalabrii i Lucce, w 1492 r. w Urbino i w
Neapolu, gdzie pojawia się też w 1494 r., w 1499 r. łagodzi jakieś spory w Montepulciano, w 1499
fortyfikuje Urbino.
W 1502 r. w lutym umiera.

[Dokumenty z 1490 r. pokazują jego pracowite życie: W marcu 1490 r. fortyfikuje miasteczko Lucignano w Val di
Chiana, na polecenie Rady Sieny, w kwietniu na zaproszenie księcia Gian Galeazzo Sforzy jedzie do Mediolanu by
skonsultować projekty wysklepienia kopuły katedry mediolańskiej. Spotyka się tam z Leonardem da Vinci, z którym już w
czerwcu jedzie do Pawii doradzać w sprawie budowy tamtejszej katedry, tuż po powrocie, w sierpniu znów
„wypożyczony” zostaje przez księcia Urbino. W październiku zabiega o jego przyjazd Giovanni della Rovere, Rada
Miejska jednak odmawia; 4 listopada zgadza się by pojechał do księcia Virginio Orsiniego do prac fortyfikacyjnych zamku
w Campano.

Według: Giorgio Vasari, Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektow, t. 8, Gaetano Milanesi, Komentarze do
«Żywotów» Giorgia Vasariego, tłum. Ireneusz Kania, Warszawa 1988, cz. I, s. 308,309].
 TWÓRCZOŚĆ FRANCESCO DI GIORGIO
1477 – po odejściu Laurany kieruje pracami w Urbino. Tu tworzy też szereg kartonów
do intarsji ozdabiających ściany, drzwi, stropy. W tym kartony najsłynniejszych -
intarsji w Studiolo di Montefeltro – w gabinecie księcia, pokrywających całe ściany
przedstawieniami iluzyjnych ław, szafek, okien, martwej natury itp. Tu także powstają
słynne malowane widoki idealnych miast – będące świadectwem jego znakomitej
znajomości architektury antycznej – umieszcza w nich antyczny amfiteatr, łuk
tryumfalny, centralne świątynie, a także domy kilkupiętrowe, których partery zajmują
podcienia, elewacje dzielą pilastry pojedyncze, lub zdwojone, nieznane we
współczesnej mu architekturze, występujące jednak w architekturze antycznej.
(Gwoli sprawiedliwości powiedzieć trzeba, że malowidła te bywają przypisywane
Luciano Lauranie, lub „kręgowi Piero della Francesca” słynnego malarza
obecnego również w Urbino, autora między innymi portretów pary książęcej).

1477 – 1488 Prowadzi budowę Palazzo Ducale w Gubbio dla Federigo di Montefeltro.
Tu też projektuje kartony do intarsji ozdabiających wnętrze gabinetu księcia – tzw.
Studiolo di Montefeltro. Dziedziniec wzoruje na dziedzińcu autorstwa Laurany
w Urbino.
1482 - Około tego roku przedstawia swój traktat architektoniczny Trattato di Architettura
Civile e Militare. Zawarł w nim propozycje miast na planach wieloboków o radialnej
lub prostokątnej siatce ulic, z dziełami obronnymi na narożach: są to protobastiony,
czyli basteje z ostrzem eliminującym już „martwe pole” przed dziełem obronnym.
Rozważa witruwiańskie teorie dotyczące piękna proporcji kolumny, portalu, planu
kościoła i miasta, w oparciu o proporcje postaci ludzkiej, ilustrując swe wywody
rysunkami. Traktat Martiniego miał w swym posiadaniu Leonardo da Vinci.
Traktat wydano drukiem w 1521 r.
Rysunek miasta nawiązujący do postaci ludzkiej posłużył twórcy planu Zamościa.
Weneckiemu manieryście Bernardowi Morando w 1579 r.
1485 –kościół Santa Maria del Calcinaio w Cortonie na planie krzyża łacińskiego, z kopułą
na ośmiobocznym bębnie. Jasne, lekkie, wysmukłe wnętrze nawiązujące do architek-
tury Bruneleschiego. Jest to jedno z niewielu zachowanych dzieł słynnego teoretyka.
1486 - Palazzo Comunale w Jesi.
1491 - Projekt nowej fasady Santa Maria del Fiore we Florencji na konkurs.
1499 - Fortyfikacje Urbino
 GIULIANO DA SANGALLO (1445 – 1516)

Właściwie nazywał się Giuliano Giamberti i był synem Franciszka, florenckiego snycerza
wykonującego z drewna modele budowli, cieszącego się względami Kosmy Medyceusza. Nadano mu
przezwisko Sangallo od bramy św. Galla we Florencji, przy której wznosił klasztor, jako nazwisko
przejęła je też reszta rodziny: jego brat Antonio, siostrzeniec Antonio Cordiani (zwany Antonio
Młodszy), i mniej znani: Sebastian, Baptysta i syn Giuliana - rzeźbiarz Franciszek. Pierwsze nauki
rysunku, perspektywy, stolarstwa i umiejętności wykonywania intarsji pobierał Giuliano w pracowni
mistrza Francione. Pierwszy sprawdzian talentów praktycznych dało mu umacnianie i skuteczna
(zdaniem Vasariego - op.cit. t. 4, s. 110) obrona w 1478 r. Castelliny, twierdzy Medyceuszy,
zagrożonej przez księcia Kalabrii. Zyskał dzięki niej przychylność Lorenzo Medici i opinię dobrego
fortyfikatora. Pracuje we Florencji, lub poza nią na usługach Medyceusza. Wznosi dla niego willę w
Poggio a Cajano, w której zastosował po raz pierwszy świątynny portyk z trójkątnym tympanonem
przed wejściem głównym, używany później konsekwentnie dopiero przez Palladia i przez niego
rozpropagowany. We Florencji projektuje też Palazzo Gondi dla Giuliana Gondi, bogatego kupca. Z
polecenia Lorenzo Medyceusza projektuje umocnienia w Pizie i w Livorno, pałace (niezrealizowane)
dla króla Neapolu i księcia Mediolanu. Czas pewien też pracuje dla kasztelana Ostii, biskupa della
Rovere, porządkując fortecę w Ostii około 1485 r., Znajomość ta zaowocowała w czasach, gdy della
Rovere został papieżem Juliuszem II. Jedzie wtedy Giuliano do Rzymu. Wykonuje różne prace
architektoniczne i fortyfikacyjne. Jednak styl jego związany jeszcze silnie z wiekiem XV, będący
wciąż jeszcze kontynuacją stylu Bruneleschiego nie wytrzymuje konkurencji z rozwijającym się
rzymskim stylem Bramantego, który powagą, ciężarem i silną zależnością od antyku należy już
do epoki renesansu dojrzałego. Sangallo opuszcza Rzym. Ponownie wezwany w 1513 r. wraz z Fra
Giocondo, przez papieża Leona X do pomocy choremu Bramantemu przy wznoszeniu Bazyliki dostaje
nominacje na kierownika budowy. W trakcie swego pobytu na dworze papieskim projektuje miedzy
innymi kościół Santa Maria dell’ Anima około 1514 r. W roku 1515 zrzeka się kierowania budową
Bazyliki, wykonuje na polecenie papieża kilka propozycji elewacji zachodniej kościoła San Lorenzo
we Florencji i jedzie doglądać dekorowania tej świątyni. Poza wykonanymi dziełami pozostawił wiele
kart z rysunkami projektowymi budowli zawsze pełnych renesansowej harmonii, wdzięku, lekkości,
stawiających go pośród wybitnych twórców przełomu XV i XVI stulecia. Umiera we Florencji w
1516 r.
 TWÓRCZOŚC GIULIANO DA SANGALLO

1480 – 1485 Willa w Poggio a Cajano na planie kwadratu, o symetrycznym planie z wielką
salą pośrodku (sklepioną kolebką nie używaną do tego czasu do przykrycia tak
dużych powierzchni w Toskanii) i z czterema apartamentami w narożach, otoczoną
krużgankiem na filarach. (Podkowiaste schody dodano później).
1483 – 1485 fortyfikacje twierdzy w Ostii.
1483 – 1491 Kościół Santa Maria delle Carceri w Prato - pierwszy renesansowy kościół
wzniesiony na planie krzyża greckiego, kryty półkulistą kopułą żebrowaną, ukrytą
w półkolistym bębnie i krytą stożkowym dachem z latarenką, w stylu kopuł Bruneles-
kiego. Wyłożone marmurem, linearne elewacje zewnętrzne, wnętrze harmonijne,
proste, czytelne geometrycznie, z zaznaczonym linearnym „rysunkiem” konstrukcji
przez zastosowanie kamiennych elementów architektonicznych – gzymsów, pilastrów
i gurtów na krawędziach kolebek rozpiętych nad ramionami krzyża.
1489 – model drewniany palazzo Strozzi, istnieje do dzisiaj, tak jak i dowód zapłaty dla
Giuliano da Sangallo za jego wykonanie (był autorem koncepcji ?).
[Uważa się jednak za autora projektu Palazzo Strozzi - Benedetta da Maiano,
gzymsu koronującego - Cronacę].

1489 – 1492 Zakrystia przy kościele Santo Spirito we Florencji na planie ośmioboku.
148 . – 1492 wznosi klasztor dla Augustianów (dla 100 zakonników !) za bramą San Gallo
we Florencji. Budowa została przerwana w 1492 r. po śmierci Wawrzyńca
Wspaniałego Medyceusza; mury rozebrano w 1530 r.
1490 – 1495 Atrium kościoła Santa Maria Maddalena de Pazzi (Castello) we Florencji.
1490 – 1498 Palazzo Gondi we Florencji o elewacjach nawiązujących ściśle do Palazzo
Medici, jedynie znacznie delikatniej boniowanych, bonie mają gładkie lica
i zaokrąglone krawędzie, tak samo wykonane są bonie Palazzo Strozzi, w Palazzo
Medici ich lica pozostawiono w postaci pozornie nieobrobionego, dzikiego kamienia.
Wyjątkowe w tym pałacu są schody, widoczne z dziedzińca, które Giuliano
poprowadził w krużganku jednym biegiem wzdłuż ściany.
1514 – kościół Santa Maria del Anima w Rzymie, przypisywany Giuliano, interesująca
elewacja trójkondygnacjowa, zasłaniająca „parawanowo” bazylikowy kościół.
1515 – sześć projektów elewacji kościoła San Lorenzo we Florencji (niewykonanej).
 LEONARDO DA VINCI (1452 – 1519)

Geniusz czasów d o j r z a ł e g o renesansu, z wykształcenia - malarz i rzeźbiarz, jako samouk –

badacz anatomii, przyrody i zjawisk w niej zachodzących, odkrywca w dziedzinie optyki,
aeromechaniki, mechaniki, inżynier, architekt, teoretyk i filozof. Jedyny myśliciel włoskiego
renesansu stojący niezachwianie i wyłącznie na stanowisku empirycznym. Celem jego było p o z n a n
i e natury i jej praw. Pewność i zaufanie graniczące z kultem cechują jego stosunek do
doświadczenia... „Próżne i pełne błędów są nauki, które nie zrodziły się z doświadczenia”...Wynik
doświadczenia musi być ujęty w pojęciach matematycznych... „Nie ma zgoła pewności tam, gdzie nie
można zastosować jednej z nauk matematycznych”... (J. Białostocki, Pięć wieków...s. 13-28).
Urodzony 15. kwietnia 1452 r. w miejscowości Anchiano koło Vinci w Toskanii, jako nieślubny
syn notariusza Piotra z Vinci i wieśniaczki Katarzyny. W latach 1466 - 1472 kształcił się w dziedzinie
malarstwa i rzeźby we Florencji, w pracowni Verrocchia. W 1472 r., jako już wykształcony artysta
przyjęty został do korporacji malarzy, nadal jednak pracował z Verrocchiem. Utrzymywał kontakty z
dworem Medyceuszy i Akademią Medycejską, nie ulegał jednak, jak Michał Anioł, neoplatońskim
spekulacjom filozoficznym tej szkoły.
W latach 1482 – 1499 przebywa w Mediolanie na dworze Lodovica Sforzy. Wykonuje wtedy
szkice i model pomnika konnego Francesca Sforzy, ojca Lodovica il Moro. Maluje na polecenie
księcia kilka portretów, dekoracje Sala delle Asse w zamku Sforzów w Mediolanie, a w latach 1495 –
1497 malowidło Ostatnią Wieczerzę na ścianie refektarza klasztornego przy kościele Santa Maria delle
Grazie. Z tego czasu pochodzą też jego szkice rysunkowe centralnych kościołów kopułowych na
planie kwadratu, i wieloboku, oraz szkice kopuły katedry w Mediolanie związane z problemem
ukształtowania transeptu katedry, który zajmował go w latach 1487 - 1490. Rysunki te niewątpliwie
znane Bramantemu stanowiły dla niego jedno ze źródeł inspiracji przy projektowaniu bazyliki św.
Piotra w Rzymie.
Od 1500 - 1506 r. przebywa we Florencji, (pracuje nad kartonem do Bitwy pod Anghiari – fresku do
Sali Wielkiej Rady w Palazzo Vecchio we Florencji, maluje też np. Monę Lisę).
W latach 1506 – 1513 ponownie w Mediolanie (projekty hydrologiczne okolic Mediolanu).
Od 1513 – 1516 r. - w Rzymie na dworze Giuliana Medici, brata papieża Leona X, zajmuje się
głównie rozważaniami naukowymi (projekt hydrograficzny osuszenia błot Pontyńskich).
W 1516 r,. wyjeżdża do Francji na zaproszenie króla Franciszka I. Pozostaje tam, na dworze króla, aż
do swej śmierci w zamku Amboise dn. 2 maja 1519 r.
 TWÓRCZOŚĆ LEONARDA DA VINCI

Nie zajmujemy się całokształtem twórczości, odnotowujemy jedynie wkład myśli Leonarda w
kształtowanie się postaw twórczych współczesnych mu architektów (polecamy literaturę!).
Dzieła malarskie, które uważa się za udokumentowane to dwanaście obrazów tablicowych, często nieukończonych:
Hołd Trzech Króli (1481-1482)Uffizi we Florencji; Zwiastowanie (1475-1478) Luwr w Paryżu; św. Hieronim Pinakoteka
Watykańska; Madonna Benois (1478) Ermitaż w Petersburgu; Madonna Litta (1478) Ermitaż; Portret Ginevry dei Benci
(1478 – 1480) Zbiory Księstwa Lichtenstein; Dama z łasiczką – portret Cecylii Gallerani, zapewne kochanki Lodovica
Sforzy (1483 –1485) Muzeum Czartoryskich w Krakowie; Madonna wśród skał (po 1483) Luwr; Mona Lisa (około 1503
–1506) Luwr; Bachus (po 1506) Luwr; św. Jan Chrzciciel (ok. 1514 – 1515) Luwr; Leda z Łabędziem (1504- 1506) znana
tylko z kopii. Oraz niezliczone szkice do obrazów i malowideł.
Jedno malowidło naścienne, Ostatnia Wieczerza w Mediolanie(1495 – 1497) i kartony do kilku innych.
Model 75 cm wysokości pomnika konnego Francesco Sforzy (Muzeum w Budapeszcie).
Ponadto: ponad 5000 luźnych kart - notatek i szkiców, z komentarzami o różnej tematyce (w
tym 74 szkice architektoniczne) zachowanych w różnych zbiorach w Luwrze i w Bibliotece Instytutu
Francuskiego w Paryżu (tzw. Codex Ashburnham), w Wenecji, w Nowym Jorku, w Turynie, w
Ambrosianie w Mediolanie (Codice Atlantico). Część z nich wydano już z komentarzami, np. traktat
dotyczący anatomii. W 1817 r. wydano Traktat o malarstwie, nie jest to jednak oryginalna jego praca
lecz kompilacja z jego pism dokonana przez uczniów, pod kierunkiem ucznia i spadkobiercy Leonarda
– Francesco Melzi, około 1550 r. (tłumaczenie i opracowanie polskie wydała Maria Rzepińska,
Wrocław 1961).
Przedstawione obok rysunki kościołów centralnych, z okresu pobytu w Mediolanie nie
prezentują wszystkich rozpatrywanych przez Leonarda pomysłów. Szkic czterośrubowych schodów
wykonał we Francji, mógł być on inspiracją dla twórcy Château Chambord.
Oprócz zamieszczonych przez nas rysunków architektonicznych warto znać między innymi jego
wizje miast „niesmrodliwych” jak pisał, i projekty ulic dla pieszych i pojazdów konnych na dwu
różnych poziomach, aby chronić mieszkańców przed uciążliwością kurzu ulicznego, szkice regulacji
rzeki Arno na obszarze Florencji, mającej uczynić z miasta tego Città Ideale, projekt gigantycznego
grobowca, czy dwupiętrowej stajni na 256 koni z urządzeniami do jej oczyszczania i mechaniką do
napełniania koryt, projekty rozwiązań hydrologicznych (kanały, śluzy itp.) poprawiających jakość
funkcjonowania miast, i przeróżnych konstrukcji inżynierskich między innymi maszyny latającej.
W słynnym liście do Sforzy Leonardo proponuje swe usługi między innymi jako konstruktor mostów
stałych i przenośnych, zwodzonych i pontonowych, fortec, katapult, dział wyrzucających bomby,
wozów artyleryjskich, bombard, moździerzy, machin do zatapiania okrętów, okrętów odpornych na

ogień wroga i projektant budowli prywatnych i publicznych.

 DONATO BRAMANTE (1444 – 1514)

Urodził się w okolicy Urbino. W latach 1467 – 1479 w Urbino jako pomocnik murarski zapewne
uczył się malarstwa u Piera della Francesca i architektury u Luciana Laurany.
Około 1474 r. pojawił się w Mediolanie na dworze księcia Lodovica Sforzy. Tu poznał Leonarda
da Vinci i Francesca di Giorgio Martiniego, zajmujących się teoretycznymi problemami
projektowania architektonicznego, co miało wpływ na jego rozwój i dalszą twórczość. Na zlecenie
księcia projektuje kilka budowli, z pewnością jednak można przypisać mu w Mediolanie jedynie
prezbiteria dwu kościołów, którym starał się nadać formy centralne.
W 1499 r., po zdobyciu Mediolanu przez wojska francuskie i pojmaniu księcia Sforzy, Bramante
udaje się do Rzymu. Studiuje architekturę antyczną miasta. Buduje niewielki dziedziniec przy
kościele Santa Maria della Pace, a wkrótce też na polecenie hiszpańskiej pary królewskiej niewielką
świątynię, upamiętniającą miejsce ukrzyżowania św. Piotra - tzw. Tempietto. Wzbudza ono zachwyt
papieża Juliusza II, który poleca Donatowi Bramantemu zaprojektowanie dziedzińca łączącego pałac
papieski z belwederem na wzgórzu w ogrodach watykańskich, tak zwany Cortile di Belvedere. Od tej
chwili zaczyna się współpraca Bramantego z papieżem. Być może to on właśnie przekonuje Juliusza II
do rezygnacji z pomysłu wzniesienia sobie przy bazylice św. Piotra grobowca - autorstwa Michała
Anioła, namawia zaś do wyburzenia bazyliki z czasów Konstantyna i wzniesienia nowej budowli – o
planie centralnym. Prace przy wznoszeniu nowej Bazyliki św. Piotra, zaczęte w 1506 r., (jej
planowany wygląd ukazuje medal fundacyjny Caradossa z 1506 r.) po rozebraniu murów świątyni z
IV w. ciągną się bardzo powoli, głównie z braku finansów. Do śmierci Bramantego w 1514 r.
doprowadzone zostały do nieznacznej wysokości mury obwodowe i cztery środkowe filary wraz z
łączącymi je przesklepieniami – kolebkami kasetonowanymi.
Dwa okresy twórczości Bramantego charakteryzują się całkowicie odrębnymi cechami.
Architekturę jego z okresu mediolańskiego określić można jako wczesnorenesansową, opartą
na prostych bryłach, odznaczającą się logiczną konstrukcją, czystością proporcji, lekkością,
jasnością, użyciem materiałów typowych dla Lombardii lubiącej połączenia kamienia i ozdoby
ceramicznej. Architektura z okresu rzymskiego ukazuje Bramantego jako architekta p e ł n e g o
r e n e s a n s u. Budowle jego teraz stają się statyczne, poważne, harmonijne i wytworne w linii i
proporcjach, z ozdobą czysto architektoniczną, w detalu i szczegółach starannie wykończone.
Wykazują znajomość architektury antycznej, wynikającą z wnikliwych studiów i uwzględnienie
projektów i rozważań teoretyków XV w. - Filaretego, Leonarda da Vinci, Francesca di Giorgio
Martiniego, Albertiego.
 TWÓRCZOŚĆ BRAMANTEGO

1477 Freski perspektywiczne na elewacji Palazzo Podesta w Bergamo.

1482 – 1486 kościół Santa Maria presso San Satiro - transept kryty kopułą i iluzyjne
prezbiterium, pozornie tworzące w sumie plan krzyża i przy nim kopułowe baptyste-
rium na planie kwadratu ze ściętymi narożami.
1492 – 1499 kościół Santa Maria delle Grazie – dostawiony do starszej bazyliki transept
na planie kwadratu z cylindrycznymi aneksami przesklepiony kopułą ukrytą w wyso-
kim bębnie zamkniętym płaskim dachem namiotowym. Dekoracja ścian malarska,
geometryczna, na zewnątrz - ceramiczna i kamienna.
1492 Krużganek Dorycki (Canonica) przy kościele San Ambroggio w Mediolanie.
1500 – 1503 Tempietto przy San Pietro in Montorio w Rzymie. Peripteros okrągły o 16
kolumnach doryckich otaczających trzon Φ 6m. Przesklepiony kopułą krytą blachą
o ukazanej po raz pierwszy hemisferycznej formie, nie ukrytej pod dachem. Proporcje
oparte na module, jak w antycznych świątyniach. Harmonijna i statyczna bryła całko-
wicie zgodna z antycznymi zasadami.
1500 - 1504 Dziedziniec (cortile) przy kościele Santa Maria della Pace w Rzymie.
Na parterze krużganek na filarach z pilastrami. Na piętrze po raz pierwszy:
belkowanie - nie arkady, zdwojony w stosunku do parteru rytm podpór –na
przemian kolumny i filary.
1503 - 1504 Cortile di Belvedere w Watykanie dziedziniec długości 300 m. łączący
budowle na różnych poziomach. Rampy i schody zewnętrzne tworzą po raz pierwszy
przemyślaną kompozycję w otwartej przestrzeni. Loggie i galerie otaczające Cortile
są filarowe, ich kompozycja jest bogata, w rytmie a-b-a-b-a.
wtedy też - Loggie przy Cortile di San Damaso w pałacu papieskim w Watykanie.
1506 Początek budowy Bazyliki św. Piotra. Pierwszej świątyni epoki renesansu w pełni
centralnej, o 4 osiach symetrii, z czterema apsydami, i planowanymi 4 wejściami,
z kopułą w partii centralnej, 4 wieżami w narożach, poważnej, harmonijnej.
1509 Domek Loretański - Santa Casa w Loreto, (współpr. z Andrea Sansovino)
1512 – 1514 Palazzo Caprini–Rafael, dom Rafaela. Nowa kompozycja ściany. Parter to
mocny cokół – boniowany, arkadowany, piętro eleganckie, reprezentacyjne, z oknami
prostokątnymi, w obramieniach, rozdzielonymi kolumnami –
wzór dla Rafaela w Rzymie, Sanmichelego w Weronie, Giulia Romano w Mantui.
 RAFAEL SANTI ( 1483 – 1520)

Urodzony w Urbino, z wykształcenia malarz, syn malarza Giovanniego Santiego. Uczy się
malarstwa u ojca, później, od 1495 roku, w warsztacie malarza Perugina, pod wpływem którego długo
pozostaje. W 1504 r. przenosi się do Florencji, gdzie poznaje twórczość Michała Anioła i Leonarda da
Vinci - którego stylowi malarskiemu kolejno, bardzo silnie ulega. Pozostawił wiele dzieł malarskich
– słynnych idealizowanych Madonn, i scen religijnych, których kompozycję opierał na formie
trójkąta równoramiennego, prostej statycznej i symetrycznej. Wypracował, można tak powiedzieć -
kanon postaci idealnej, w wyniku czego jego twórczość malarska stała się wzorcowa dla
późniejszego Akademizmu. Malował ponadto świetne portrety, psychologiczne, kartony do arrasów i
freski.
W 1508 roku, w wyniku rekomendacji Bramantego zostaje powołany przez papieża Juliusza II
do Rzymu i otrzymuje zlecenie udekorowania freskami Stanz – pomieszczeń w apartamentach
papieskich. Obok tego podejmuje też twórczość architektoniczną. Projektuje pałace, wille i kaplice
grobowe dla możnych rodów (Medyceuszy, Chiggich).
W 1515 r. powołany na konserwatora zabytków starożytnych studiuje antyczną architekturę
Rzymu, w tym też odkryte w wyniku prowadzonych od końca XV w. prac wykopaliskowych,
specyficzne dekoracje pałacu Nerona, nazwane ze względu na miejsce znalezienia - pod ziemią, („w
grotach”) groteskami. Wykorzystuje je w dekoracjach. Od tego momentu wchodzą one powszechnie
w użycie.
Polecony przed śmiercią (w 1514 r.) przez Bramantego na następcę, obejmuje kierownictwo
budowy Bazyliki św. Piotra, zmieniając koncepcję świątyni przez dodanie korpusu nawowego. Ten
(niezrealizowany !) plan znamy z rysunków Serlia i A. Sangallo Mł.
Jako architekt pozostaje wierny Bramantemu. Styl jego jest wytworny i elegancki, poważny,
spokojny i harmonijny, a więc określa go obok Leonarda i Michała Anioła jako wybitnego – t w ó r
c ę d o j r z a ł e g o r e n e s a n s u.
Około 1515 r, w jego twórczości malarskiej i architektonicznej zaczynają pojawiać się zwiastuny
stylu, który rozwinie się w manieryzm. Większa dynamika, stłoczenie postaci w obrazach (np. Pożar w
Borgo 1514 –1517), i obfitość i różnorodność form i dekoracji w kompozycji architektonicznej i na
elewacjach (np. palazzo Branconio dell’Aquila).
Żył otoczony miłością i zachwytem współczesnych, ceniony za wdzięk osobisty, urodę, zalety
ducha, mądrość, umiarkowanie, i wielki talent. Umarł w Rzymie niespodziewanie po krótkiej
chorobie.
 TWÓRCZOŚĆ RAFAELA

1504 Maluje Sposalizio - Zaślubiny Marii (w Brera w Mediolanie). Centralna świątynia w

górnej części tego obrazu, stanowi Rafaela „głos w dyskusji” na temat renesansowej
Formy Idealnej - Domu Bożego – Jeruzalem Niebieskiego, (które też w tym wypadku
symbolizuje). Namalowana świątynia charakteryzuje się elegancją i lekkością, ale i
konsekwencją konstrukcyjną, wykazując związek z architekturą XV w. - florencką,
jak i tą autorstwa Laurany w Urbino.
Od 1509 - kościół San Eligio degli Orefici w Rzymie.
1509 - 1511 freski w Stanza della Segnatura w Pałacu Watykańskim, w tym – Dysputa
Ateńska – dysputa Platona z Arystotelesem w gronie uczonych i artystów stojących
na tle ogromnych kasetonowanych arkad nieukończonej monumentalnej budowli,
interpretowanej jako bazylika bramantowska, w jej aktualnym wtedy stanie.
1511 - 1514 Stanza d’ Eliodoro.
1512 - 1515 Kaplica rodziny Chigich przy kościele Santa Maria del Popolo.
1514 - 1516 freski (tryumf Galattei) w willi Farnesina, wzniesionej przez Peruzziego, dla
bankiera Agostino Chigi.
1514 - 1516 kartony arrasów do Kaplicy Sykstyńskiej.
1514 - 1517 Stanza dell’ Incendio ( tu Pożar w Borgo).
1515 powołany na konserwatora zabytków starożytności.
Od 1516 Palazzo Vidoni – Cafarelli, wzorowany na palazzo Caprini Bramantego.
Także i tu parter przeznaczony na cele handlowe, piętro na mieszkanie.
Od 1516 Palazzo Pandolfini we Florencji o dyspozycji przestrzennej zbliżonej do willi
podmiejskich (loggia, oskrzydlenie dziedzińca). Elewacja uliczna - asymetryczna (!). Od 1516
słynna, nieukończona - Villa Madama na Monte Mario w Rzymie, dla kardynała
Juliusza Medici, (papieża Klemensa VII). Wzór – antyk. Kolisty dziedziniec pośrodku
willi, z boku loggia pokryta groteskami wzorowanymi na odkrytych w Złotym Domu
Nerona otwarta ku ogrodowi, gdzie - wykorzystujące różnice poziomów schody,
kaskady, baseny. Budowę przerwało Sacco di Roma - zniszczenie Rzymu w 1527 r.
1517 - 1519 dekoruje groteskami (wraz z uczniami) 13 przęseł loggii II piętra Cortile di
San Damaso w Watykanie, którą dobudował nad loggią bramantowską .
Od 1517 Palazzo Branconio dell’Aquila, pałac dla szambelana papieskiego, o zaskakującej
bogatej i niezgodnej z renesansową harmonią kompozycji elewacji, zburzony w XVII
wieku; na nim wzorowany jest Palazzo Spada w Rzymie z 1540 r.
 BALDASSARE PERUZZI (1481 – 1536)

Malarz i architekt urodzony w Sienie, syn Jana Peruzziego z Woltery, tkacza. Początkowo był
malarzem fresków. Jego wczesne dzieła malarskie pozostały w Sienie, w kościele św. Rocha w Ripie,
w baszcie fortecznej w Ostii, w apsydzie prezbiterialnej kościoła św. Onufrego w Rzymie. Do Rzymu
przybył w 1503 r. Przyjaźń z bankierem Augustynem Chigi, zapewniła mu opiekę finansową i
pozwoliła na studiowanie starożytnej architektury. Studiował też perspektywę i z jej użyciem malował
swe słynne już za jego życia freski. Sławę architekta przyniosło mu wzniesienie w latach 1509 – 1511
tzw. Villi Farnesiny - pałacu dla Agostino Chigi. Od 1511 do 1522 r. podejmował też prace poza
Rzymem, katedrę w Carpi, fortyfikacje w Sienie, pałace w Belcaro, dla Orsinich koło Viterbo i inne.
W Rzymie Peruzzi był najbliższym pomocnikiem Bramantego i współpracownikiem Rafaela.
Brał udział we wznoszeniu Bazyliki św. Piotra. Po śmierci Rafaela powierzono mu kierownictwo
budowy Bazyliki w 1520 r. Powrócić chciał do bramantowskiej koncepcji planu – tzn. do planu
centralnego. Kończył też zaczęte przez Rafaela inne budowle. W czasie Sacco di Roma, w 1527 r.
uwięziony przez Hiszpanów stracił cały majątek, poczym opuścił Rzym. Schronił się w Sienie, a
budowa Bazyliki została na wiele lat przerwana. W Sienie mieszkał kilka lat, zajmował się budową
fortyfikacji, katedry Sieneńskiej i budowli świeckich. Po powrocie do Rzymu po 1532 r. wzniósł
około 1535 r. – dwa pałace na nieregularnej działce dla braci Massimi, wykorzystując fragmenty
spalonego w czasie Sacco starszego budynku. Pałac dla Pietra Massimi, o wygiętej łukiem fasadzie, o
wyraźnych cechach manierystycznych - zasłynął jako Palazzo Massimo alle Colonne.
Peruzzi miał wielu uczniów, nosił się też z myślą napisania traktatu. Zachowały się jego
komentarze do Witruwiusza i ilustracje tego dzieła oraz liczne jego projekty budowli, scenografii,
szkice do malowideł i sgraffitów. Pośród zachowanych szkiców projektowych Peruzziego znajduje się
najstarszy plan budowli eliptycznej. Spopularyzował formę elipsy w architekturze jednak traktat
Sebastiana Serlia – bliskiego ucznia i współpracownika Peruzziego, spadkobiercy znacznej części jego
notatek. Setki tych kart zachowały się w bibliotekach we Florencji (Uffizi) i w Sienie. Peruzzi,
człowiek skromny, zmarł w Rzymie w niedostatku, mimo że pracował dla możnych tego świata.
Pochowano go w Panteonie obok Rafaela.
Był najzdolniejszym uczniem Bramantego. Styl jego najbliższy był bramantowskiemu, choć
Palazzo Massimo wykracza już poza to co określamy mianem dojrzałego renesansu.
 TWÓRCZOŚĆ PERUZZIEGO

1509 – 1511 Villa Farnesina w Rzymie, willa typu który panował w architekturze włoskiej
aż do czasu Palladia. Jej cechą charakterystyczną była arkadowa loggia pomiędzy
skrzydłami prostopadłymi do głównego korpusu budynku. (Loggia ta obecnie jest
przeszklona dla ochrony malowanych stiuków i fresków). Elewacje w małym
porządku zwieńczone są proporcjonalnym do całości gzymsem z fryzem stiukowym
z girlandami i puttami na wzór antycznych. We fryzie kryją się małe okienka górnego
półpięterka, kondygnacji przeznaczonej na pomieszczenia podrzędnego znaczenia, lub
dla służby. Fasada 9 osiowa, w systemie a,a,a,... (to znaczy podzielona pilastrami
w jednolitym rytmie: pilaster, okno, pilaster, okno...) ma cechy architektury pełnego
renesansu, jest: prosta, spokojna, horyzontalna, symetryczna, jest też jednak dość
jeszcze linearna, co przybliża ją do architektury końca XV w. W salonie I piętra
zwanym „Salą Perspektyw” wymalował Peruzzi słynny fresk przedstawiający iluzyjną
loggię otwierającą pozornie jedną ze ścian salonu, znakomicie przedstawioną
w perspektywie wraz z rozciągającym się za kolumnami loggii widokiem. Pierwotnie
również ściany zewnętrzne Farneziny zdobiły malowidła.
[Pomysł arkadowej loggii wywodził się z podflorenckich willi Michelozza
wznoszonych dla Medyceuszy od połowy XV w. jego popularność przedłużył Serlio,
który rozpropagował arkadowe loggie w swym traktacie, w Polsce obserwujemy je
zwłaszcza w pałacach I. połowy XVII w., tzw. pałacach Okresu Wazów].

1514 – 1522 katedra w Carpi - budowla kopułowa, prawie centralna, bramantowska w

charakterze i kościół św. Mikołaja w Carpi.
1520 – 1527 kieruje budową Bazyliki św. Piotra w Rzymie.
1527 – 1529 fortyfikacje Sieny.
1529 – 1532 bierze udział w budowie katedry w Sienie.
1535 - 1536 Palazzo Massimo alle Colonne w Rzymie. Jego założoną na łuku fasadę prze-
cina mocny, podkreślony cieniem pas gzymsu i parapetów podokiennych, poniżej
którego otwory rozległej loggii wspartej na zdwojonych toskańskich kolumnach
tworzą partię niepokojącego cienia. Górą piętrzy się rozległa boniowana ściana, nie-
ograniczona po bokach, „graficzna”, z płaskimi obramieniami okien I p.(piano nobile)
i ze „skórzastymi” dziwnymi formami obramień małych okien II i III piętra, Ten dotąd
niespotykany brak harmonii, kontrasty, atektoniczność to – manieryzm.
 ANTONIO DA SANGALLO MŁODSZY (1483 – 1547)

Nazywał się właściwie Antonio di Bartolomeo Cordini, należał do florenckiej rodziny architektów,
był siostrzeńcem Giuliana i Antonia da Sangallów. Uczył się najpierw w pracowni swych wujów,
zarówno kamieniarki jak architektury, budownictwa, i ciesiołki.
W 1505 roku towarzysząc Giulianowi przybywa do Rzymu.
Od 1508 r. jest już jednym ze współpracowników i zarazem uczniów Bramantego. Ceniony za
znakomite przygotowanie inżynierskie pomaga mistrzowi pilnując wykonania gigantycznych
rusztowań pod łuki mające dźwigać kopułę Bazyliki św. Piotra, później też przy innych pracach w
Watykanie. Rysuje projekty Bramantego i Rafaela, który, po 1516 r. kierując budową bazyliki, uczynił
również Antoniego swym asystentem i korzystał z jego wiedzy inżynierskiej. Współpracuje z Jacopem
Sansovino. Obok tego wykonuje też szereg prac samodzielnie. W tym początkowym okresie styl jego
bliski jest jeszcze stylowi Giuliana Sangalla, co obserwuje się na elewacjach kościoła Santa Maria di
Loreto, wzniesionego w pobliżu kolumny Trajana, przy Forum. Bliżej lat 20. styl jego staje się
bardziej plastyczny, bogatszy, tak jak i innych równolegle z nim działających twórców.
W 1527 r., w czasie Sacco di Roma, Sangallo nie opuszcza stolicy, w przeciwieństwie do
większości artystów, swych rówieśników, lecz pomaga w fortyfikowaniu Zamku św. Anioła,
fortyfikuje też później twierdze państwa Kościelnego. Pośród zachowanych w Uffizi we Florencji
szkiców i rysunków Antoniego Sangalla Mł. znajduje się bardzo wiele odnoszących się do
konsultowanych przez niego fortyfikacji już istniejących i projekto- wanych. Niektóre, dzięki
zachowanym również innym dokumentom udaje się zadatować precyzyjnie. W 1515 r. brał udział
obok Bramantego i Michelangela przy budowie fortu w Civitavecchia. Fortyfikował Genuę, Luccę,
Parmę, Piacenzę (1526), Pawię, Potigliano. W 1534 r. wznosił fortezzadi Basso we Florencji, W 1540
r. fortyfikował Perugię.
Od 1520 r., Po śmierci Rafaela kieruje przez czas pewien budową Bazyliki św. Piotra wraz z
Peruzzim, ale prace wtedy prawie się nie posuwają. Jedną z ważniejszych zmian, które wprowadza,
jest wzmocnienie filarów środkowych. Po objęciu tronu papieskiego przez Pawła III (kardynała
Alessandro Farnese) od 1534 r. do końca jego pontyfikatu w 1549 r. nastąpił okres ożywienia w
Watykanie. Sangallo daje wtedy nowy projekt Bazyliki, kieruje wtedy szeregiem prac, kończy
budowę Belwederu, buduje Sala Regia, rozbudowuje też pałac rodu Farnese, który wznosił już w
latach 1513 – 1530. Budowla ta uważana jest za przykład akademicki pałacu doby dojrzałego
renesansu rzymskiego.
 TWÓRCZOŚC ANTONIA DA SANGALLA MŁODSZEGO

Około 1507 r. wznosi niewielki kościół Santa Maria di Loreto przy Forum, w pobliżu
kolumny Trajana. Założony na planie kwadratu, wewnątrz – ośmioboku,
o identycznych elewacjach dzielonych na trzy części zdwojonymi korynckimi
pilastrami. W swej prostocie i linearyzmie bliższe są one stylowi Giuliano Sangallo,
niż Bramantego. Zwieńczony ogromną kopułą na ośmiobocznym bębnie,
zrealizowaną w końcu XVI w. według projektu innego (?) architekta.
Około 1520 r. wznosi Palazzo Banco Santo Spirito, u zbiegu ulic. Daje tu przykład
pierwszej frontowej elewacji narożnej. Rozwiązana jest ona w formie
Łuku tryumfalnego na mocnym, rustykowanym cokole. Ponieważ początkowo mieścić
się też miała w budynku mennica, partie górna i dolna symbolicznie odnoszą się do
obu tych funkcji (obronność – rustyka; powaga, trwałość – rzymski łuk tryumfalny).
W 1539 r. przedstawia model nowego projektu Bazyliki - ukazuje on budowlę wyjątkowo
niespójną i przeładowaną. Dzieli ściany Bazyliki na trzy poziomy ubrane w porządki
architektoniczne. Proponuje zmianę planu przez dodanie, mocnego, szerokiego -
dwuwieżowego przęsła frontowego, odstawionego od korpusu budowli. Zmienia też
w stosunku do projektu Bramantego kopułę, wprowadzając dwupoziomowy bęben
(Co możemy stwierdzić sami oglądając wykonaną przez stolarza Antoniego
Labacco, zachowaną do dzisiaj wielką drewnianą makietę tego projektu).
Michał Anioł, skrytykował ostro Sangalla za odejście od koncepcji bramantowskiej.)

Od 1534 – 1546 r. wznosi nowy Palazzo Farnese. Pałac jest ogromny, dwupiętrowy,
wypełniający cały kwartał uliczny, o 13 osiowym froncie, bezporządkowych, gładkich
elewacjach pozostawionych w fakturze ceglanej, z kamiennymi poważnymi
edikulowymi obramieniami okien i boniowanym portalem pośrodku. Szeroki
przedsionek o antycznym charakterze, sklepiony kasetonowaną kolebą, podzielony na
trzy nawy kolumnami, prowadzi do kwadratowego w planie wewnętrznego dziedziń-
ca. Jego architektura nawiązująca do teatru Marcellusa - arkady ubrane w porządki w
superpozycji - była znakomitym, akademickim wprost przykładem dojrzałego
renesansu niezakłóconego żadnym manierystycznym wtrętem... aż do śmierci
Sangalla w 1546 r.
Wtedy ukończenie pałacu powierzono Michałowi Aniołowi, który jest autorem gzymsu koronującego
budynek wyłonionym w wyniku konkursu, a także edikulowych nieklasycznych obramień okien II
piętra od zewnątrz pałacu i przebudowy I i II piętra w dziedzińcu. Michał Anioł też zmienił okno nad
bramą, umieścił nad nim herb, akcentując oś nie akcentowaną przez Sangalla.
 GIULIO ROMANO (1499 – 1546)

Urodzony zapewne w Rzymie malarz i architekt, był uczniem i pomocnikiem Rafaela. W latach
1516 - 1520 pracował z Rafaelem przy dekoracjach w Villi Madama, a po jego śmierci w 1520 r.
kończył też do 1524 r. watykańskie freski i tworzył jako architekt - Palazzo Maccarani i być może
Palazzo Cicciaporci w Rzymie. Od 1524 r. do śmierci w 1546 r. przebywał w Mantui. Tu podjął
samodzielną pracę. W latach 1524 – 1534, równolegle z Michałem Aniołem działającym we Florencji,
tworzy pierwsze manierystyczne dzieło nurtu dekoracyjnego - Palazzo del Tè, dla księcia Mantui –
Federiga Gonzagi, rodzaj willi na skraju miasta, związanej z wielkimi stajniami (stadnina była
oczkiem w głowie Gonzagi) i ogrodem. W willi nie było sypialni, odległa o pół godziny drogi
spacerem od pałacu w mieście służyła do wypoczynku w upalne dni. Plan z pozoru nawiązujący do
willi antycznej rozwija się zaskakująco na dwóch krzyżujących się osiach. Elewacje zewnętrzne i
dziedzińcowe rozwiązane są indywidualnie, podporządkowują się jedynie linii gzymsu koronującego,
prezentują wyrafinowaną akonstrukcyjność, astatyczność elementów, dysharmonię, (ślepe nisze
zamiast okien, przerwane nadproża wnęk przez uniesiony w górę klucz, wypadające z fryzu
podokapowego tryglify, ogromny ciężki rustykowany klucz przebijający delikatny naczółek nad
portalem wiodącym ku ogrodowi itd.). Wnętrza pokryte freskami autorstwa Giulia Romano i jego
współpracowników, ustawione amfiladowo, (nie ma bowiem krużganka w obszernym dziedzińcu
pałacowym), ukształtowane są w sposób szokująco różnorodny. Jedno klasyczne, spokojne, w
następnym sklepienie wydaje się rozpadać nam nad głową (sala Gigantów – jej opis podaje Vasari
oraz całego pałacu P. Murray, op.cit., str.151 - 158). Kompozycie malarskie, demonstrują
manierystyczne układy: przestrzeń rozbudowuje się w głąb, (brak linearyzmu) centralna scena
celowo „ukryta jest” gdzieś z boku lub w głębi (zaskoczenie) (np. w sali Psyche - por. np. z
renesansową Ostatnią Wieczerzą Leonarda gdzie akcja cała „dzieje się” na I planie, jest symetria,
centralna postać umieszczona jest w złotym środku kompozycji). Współpracownikiem Giulia Romano
tutaj był Francesco Primaticcio, później główny twórca „szkoły Fontainebleau”.
Ważniejsze inne dzieła: 1539 - 1544 - kościół San Benedetto Po w Polirone
1534 – Cortile della Mostra przy Palazzo Ducale w Mantui
1544 - dom własny w Mantui
1545 – przebudowa katedry w Mantui
Styl Giulio Romano – bogaty, pełen ekspresji, wyrafinowania i przewrotności zdradza powiązania
z twórczością Bramantego, Rafaela i Peruzziego.
 MICHAŁ ANIOŁ BUONARROTI ( 1475 – 1564)

Rodzina Buonarrotich miała nieduży majątek w Settignano pod Florencją, gdy jednak w połowie
XV w. dobra podupadły, ojciec Michała Anioła przeniósł się do Caprese, gdzie został wójtem. Tu 6.
III 1475 r. urodził się jeden z największych artystów Italii doby Odrodzenia i „ojciec”
manieryzmu – Michał Anioł Buonarroti.
Początkowo, od 1488 r. uczy się rysunku w pracowni Ghirladaia we Florencji, potem od 1489 -
1492 r., otoczony opieką przez Wawrzyńca Medyceusza, w ustanowionej przez niego pracowni.
Studiuje rzeźbę i anatomię, uczestniczy w życiu dworu Medycejskiego, styka się z filozofami
neoplatończykami. Po śmierci Lorenzo w 1492 r. wyjeżdża do Caprese, do ojca; kilkakrotnie wraca i
opuszcza Florencję. Czuje się rzeźbiarzem i oddaje się głównie twórczości rzeźbiarskiej. Jego rzeźby:
Jan Chrzciciel (1496), Śpiący Amor, Bachus (1497/98) są tak bliskie w charakterze antycznym, że
wzbudzają zainteresowanie kardynała Riario, który zaprasza rzeźbiarza do Rzymu. Tu w 1498/99 r.
powstaje dla kardynała francuskiego Jeana de Villiers słynna Pietá, do kaplicy św. Petroneli.
Michelangelo wraca potem do Florencji i tu rzeźbi Dawida (1501 – 1504). Wiosną 1505 r. papież
Juliusz II (della Rovere) zaprasza Michała Anioła do Watykanu by ten wykonał dla niego
mauzoleum przy Bazylice. Michał Anioł zabiera się do pracy natychmiast, papież jednak rezygnuje z
pomysłu i postanawia całkowicie zburzyć starą Bazylikę. Artysta opuszcza Rzym, ale wkrótce
wezwany przez papieża zmuszony jest wrócić. Od 1509 - 1512 r. wbrew sobie maluje z jednym
pomocnikiem fresk na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej – ilustrację do Księgi Genesis Starego
Testamentu. Ten okres twórczości Michała Anioła ukazuje nam go jako
rzeźbiarza i m a l a r z a epoki d o j r z a ł e g o r e n e s a n s u :
jego rzeźby są więc doskonałe w proporcjach, wykazują świetną znajomość anatomii i ruchu. Są
spokojne, statyczne, poważne, silnie zależne od antyku, w kompozycji grup oparte na trójkącie.
Freski są w kolorach jasnych, o pogodnej tonacji.
W 1513 r. tron papieski obejmuje Leon X (Giovanni Medici, rówieśnik, znany z dworu
Medyceuszy we Florencji). Michał Anioł podejmuje przerwane prace nad mauzoleum Juliusza II.
W 1516 roku, papież ogłasza konkurs na elewację zachodnią kościoła San Lorenzo we
Florencji, będącego pod opieką rodu Medyceuszy, których pałac znajdował się w pobliżu, a grób
Cosimo il Vecchio (1389 – 1464) – twórcy potęgi rodu, u stóp głównego ołtarza w kościele. W
konkursie wziął udział Michał Anioł. Elewacji nie zrealizowano.
Zachował się drewniany model elewacji Michała Anioła i jego rysunkowe szkice, które wskazują,
że choć na elewacji miały znajdować się liczne rzeźby, twórca przykładał do architektury nie mniejszą
wagę. Jest to pierwszy projekt architektoniczny Michała Anioła.
 Michał Anioł wkrótce potem opuszcza Rzym i wyjeżdża do Florencji, gdzie projektuje i od
1520 r. realizuje Kaplicę Medyceuszy (Nową Zakrystię) i Bibliotekę Laurenzianę, przy kościele San
Lorenzo - p i e r w s z e budowle m a n i e r y s t y c z n e. W dziełach tych używa po raz pierwszy
klasycznego detalu w sposób nieklasyczny, wprowadza dysharmonię w miejsce renesansowej
harmonii astatyczność i ruch zamiast renesansowej statyczności i spokoju, dwudział, akcentowanie
boków kompozycji zamiast środka. Prace przerywa okres niepokojów wojennych w Italii w latach
1527 – 1530, pozostają nieukończone jeszcze w 1534 r. kiedy to, po śmierci ojca, Michał Anioł wraca
do Rzymu i przebywa tu już do śmierci. W tym samym roku podejmuje pracę nad Sądem
Ostatecznym w Kaplicy Sykstyńskiej. W 1535 r. Papież Paweł III wyznacza go konserwatorem
budowli watykańskich.
W 1546 r. kiedy zmarł Antonio da Sangallo Młodszy, budowniczy Bazyliki i pałacu rodziny
Farnese, cieszący się łaskami papieża Pawła III (z rodu Farnese) nadszedł czas działania Michała
Anioła – kończy on budowę Palazzo Farnese, przerabia gruntownie Bazylikę św. Piotra i zaczyna
projekty przebudowy wzgórza Kapitolińskiego. W tym późnym okresie przeprojektowuje też
zachowany fragment term Dioklecjana na centralny kościół Santa Maria degli Angeli i projektuje
bramę murów miejskich - Porta Pia w 1563 r. W tych pracach obserwuje się pewne rysy rozwinięte
przez twórców następnej epoki i będące charakterystycznymi dla baroku. Jest to zwłaszcza,
wprowadzona w trzech budowlach (Bazylika, Pałac Farnese i Kapitol), delikatnie przez Michała
Anioła zaznaczona – osiowość, będąca niezaprzeczalnie nowością, i otwarta (dynamiczna)
przestrzeń (Kapitol).
[Osiowość stanowić będzie później jedną z podstawowych cech urbanistyki, architektury i sztuki ogrodowej baroku.
Barokowa osiowość przezwycięża renesansową symetrię, zastępując renesansową statyczność i spokój – barokowym
dynamizmem].

Inne nowe cechy, które obserwujemy w Bazylice św. Piotra, w części autorstwa Michelangela,
rozwinięte później w epoce baroku to: dynamiczna kompozycja z dominantą w postaci kopuły, oraz
kontrast masy i pustki, eksponujący moc oraz charakterystyczne dla baroku - bogactwo form
detalu architektonicznego obramień okiennych, nisz i portali (Bazylika, Porta Pia, Pałac
Konserwatorów na Kapitolu). Można by powiedzieć więc, że
twórczość Michała Anioła należy do t r z e c h e p o k s t y l o w y c h.
 TWÓRCZOŚĆ ARCHITEKTONICZNA MICHAŁA ANIOŁA
1505 r. pierwsze projekty mauzoleum Juliusza II, poszukiwania stosownego marmuru.
Od 1505 – 1545 r. projektuje 6 koncepcji. Zachowane szkice wskazują, że miała to
być budowla trójkondygnacyjna na planie prostokąta 7 x 20 m, wys. 10 m, z łukami
tryumfalnymi z 4 stron. Wewnątrz miała być komora grobowa. Już w pierwszej
wersji przewidział około 40 posągów. Zaczyna od postaci niewolników.
1506 – 1509 rzeźbi 4 postaci niewolników (dziś w Akademii Sztuk Pięknych we Florencji),
1513 r. rzeźba Mojżesza do mauzoleum Juliusza II ( w San Pietro in Vincoli w Rzymie)
1516 r. projekt elewacji kościoła San Lorenzo we Florencji.
1520 r. projekt Kaplicy Medyceuszy – tzw. Nowej Zakrystii przy kościele San Lorenzo
we Florencji. Stanowić miała ona mauzoleum czterech przedstawicieli rodu. Nie
została jednak ukończona i poświęcona jest tylko pamięci Giuliana Medici (brata
papieża Leona X – młodo zmarłego w 1516 r. księcia Nemours) i Lorenza Medici
(bratanka papieskiego – syna Piero, księcia Urbino, który zmarł również młodo,
w 1519 roku). Kaplica jest symetrycznym odpowiednikiem Starej Zakrystii
Brunelleschiego, jest jednak znacznie smuklejsza. Proporcje wnętrza, z kopułą,
wynoszą tu 1:2, wraz z latarnią - w sumie około 1 : 2,5. Grobowce ustawione są
przy bocznych ścianach. Ściany ujęte są w architektoniczną oprawę.
Kolor detali architektonicznych zarysowujących główne linie kompozycji ściany jest
ciemny, (powaga - mauzoleum !) ściana jest biała (stiuk), rzeźby i część detali
z białego marmuru. Kontrast kolorystyczny potęguje wyrazistość pionowych
elementów, akcentuje kierunek „ku górze”- w miejsce typowo renesansowej
statyczności. Kompozycja ściany polega na akcentowaniu negatywnym: środkowa
nisza najważniejsza, bo z figurą zmarłego, choć jest głębsza, jest bez zwieńczenia,
i podkreśleniu dwoistości: akcentowane są nisze boczne. Po bokach centralnie
umieszczonych grobowców dysharmonijne rozmieszczenie fragmentów dekoracji
architektonicznej: „za duże” pilastry, „za ciasno” jest wnękom bocznym między
nimi, przełamane naczółki nad wnękami. Oświetlenie w górnej partii „ciągnie”
wzrok w górę, gdzie widzimy zwężające się też ku górze obramienia okienne.
Wyczuwa się, że architektura miała stanowić ramę dla rzeźby. Posąg Giuliana,
pełnego napięcia, gotowego do akcji, i naprzeciw - posąg Lorenza, pogrążonego
w kontemplacji to ilustracja neoplatońskiej koncepcji dwu dróg prowadzących do
szczęścia doczesnego i wiecznego danych człowiekowi do wyboru.
[Figury czterech Pór Dnia: Nocy i Dnia u stóp pierwszego, Poranka i Zmierzchu
u stóp drugiego z Medyceuszy, to przedstawienie idei przemijania (czasu), które
zastąpiło w tej ostatecznie wykonanej wersji projektu, pierwotnie projektowane
Pory Roku, będące tradycyjnym sposobem jej przedstawiania. Te cztery
personifikacje umieszczone na odcinkowych, rozerwanych zwieńczeniach sarkofa-
gów ustawionych przed ścianami nagrobkowymi wydają się z nich spływać,
akcentując bardzo silnie astatyczność formy. Stały się one archetypem dekoracji
powielanej w całej Europie. U podstawy każdego z grobowców spoczywać miały
cztery Bóstwa rzeczne. W niszach po bokach posągu Giuliana miała być zasmucona
Ziemia i uśmiechnięte Niebiosa, posąg Ziemi, ponad postacią Nocy, Niebiosa
oczywiście ponad postacią Dnia. Nie ma pewności jakie personifikacje miały
towarzyszyć posągowi Lorenza, może Prawda i Sprawiedliwość, a może
Sprawiedliwość i Religia. Na wprost ołtarza przy ścianie wejściowej miał się
znajdować podwójny grobowiec Lorenza Magnifico ( Wawrzyńca Wspaniałego)
zmarłego w 1492 r. i jego brata Giuliana, zabitego przez Pazzich w 1478 r.,
połączone z grupą Sacra Conversazione* składającą się z Madonny i dwu świętych.
Architektoniczna oprawa tego grobowca nie została jednak wykonana. Również
figury Kosmy i Damiana – świętych patronów rodu Medyceuszów (ustawione
obecnie przy ścianie), nie zostały wyrzeźbione przez Michała Anioła. Zdążył on
tylko przed ostatecznym wyjazdem z Florencji do Rzymu w 1534 r. zaawansować
posąg Madonny. Dzieciątko ukrywa twarzyczkę w Jej szatach, przedstawione
w nagłym skręcie tułowia, (manieryzm) figura nie została ukończona.
Obszerne półkoliste tarcze ścian nad trzema grobowcami miały być pokryte
freskami przedstawiającymi Historię Judyty, Podniesienie Węża Miedzianego i
Zmartwychwstanie Chrystusa – ta ostatnia scena - nad niewykonanym grobowcem
Lorenza Magnifico i Giuliana]. (Szczegółowo i interesująco na temat programu
ikonograficznego por. Erwin Panofsky, op.cit., s. 237 - 245).
Prace nad Kaplicą prowadzone były do 1527 r., gdy wypędzono Medyceuszy
z Florencji, a Michał Anioł zajął się fortyfikacjami miasta (był to czas gdy obce
wojska pustoszyły półwysep!). Ponownie podjęto prace w 1530 r. po zwycięskim
powrocie Medyceuszy, trwały jak wspomniano do 1534 r.

* (Sacra Conversazione – przedstawienie w malarstwie i w rzeźbie: grupa świętych wygłaszają-

cych jakieś kwestie, lub pogrążonych w jakiejś rozmowie, towarzyszących najczęściej Madonnie,
z dwu Jej stron).
1524 r. początek prac nad Biblioteką Laurenziana, przy kościele San Lorenzo we
Florencji, która znajduje się we zachodnim skrzydle wirydarza, po południowej
stronie bazyliki (kościół jest niezorientowany). Składa się z czytelni długości 60 m
i przedsionka 10 x 10 m, wysokości ok.16 m. Kolorystyka przedsionka podobna do
Kaplicy Medyceuszy, tzn. kontrastowa, podkreśla manierystyczną – ucieczkę
przestrzeni osiągniętą przez to że światło wpada przez okna umieszczone ponad
10 m nad podłogą, „ciągnąc” nasz wzrok ku górze. Ciało jednak nie może podążyć
za wzrokiem – uczucie niezaspokojenia to właśnie istota „ucieczki przestrzeni”.
W przedsionku, we wręby wykonane w ścianach wprowadzono zdwojone kolumny,
podpierają je konsole – to akonstrukcyjność, zamierzona oczywiście przez
Michała Anioła. Podłoga przedsionka znajduje się na poziomie I piętra krużganka,
podłoga czytelni bibliotecznej około 5 m wyżej. Schody wiodące do tej sali są
ogromne, trójbiegowe i wypełniają prawie cały przedsionek, potraktował je Michał
Anioł jak rzeźbę - dwuznaczność manifestująca się w ten sposób, to cecha wielu
manierystycznych dzieł. Schody są wypukłe środkiem, po bokach mają wąskie
proste biegi – jesteśmy więc zachęcani do wybrania wejść bocznych, bo formy
wypukłe nie zapraszają, lecz zniechęcają do wchodzenia – (tak manifestuje się
tu manierystyczny „dwudział”). W sali bibliotecznej rytm pilastrów i wnęk
okiennych „wciąga nas” ku nic nie znaczącemu portalowi w głębi, to też można
zakwalifikować jako ucieczkę przestrzeni. Również i te prace przerwano w
latach 1527 – 1530 i pozostały nieukończone po 1534 r., po wyjeździe
Michelangelo do Rzymu. Kończył budowę Vasari. W 1560 r. schody wg modelu
Michała Anioła wykonał Ammannati.
1534 – 1541 po powrocie do Rzymu, na polecenie Pawła III maluje fresk przedstawiający
Sąd Ostateczny na ścianie w Kaplicy Sykstyńskiej, w pałacu watykańskim.
1535 mianowany konserwatorem budowli watykańskich
Od 1546 kończy Palazzo Farnese – budowany przez Antonia Sangalla: zakłada gzyms
koronujący wg antycznych zasad, projektuje obramienia okien II piętra
(manieryzujące), wprowadza oś w pałacu, przebiegającą od niedużego placu
który zakłada przed budowlą, przez portal wejściowy zaznaczony balkonem
i inną niż pozostałe formą okna nad nim, ku loggii w skrzydle tylnym, z której
widać na osi willę Farnesinę, wtedy należącą do Farnesich -
- osiowość – podkreślenie osi na którą nanizane są różne elementy – stanie się
podstawową zasadą kompozycyjną w sztuce baroku.
Od 1546 przebudowa wzgórza Kapitolińskiego.
[Kapitol jedno z 7 wzgórz Rzymu o 2 wierzchołkach stanowił w starożytności centrum kultowe miasta, symbol
Państwa Rzymskiego. Tu składali ofiary nowo wybrani konsulowie i zwycięzcy wodzowie po
tryumfalnym powrocie do Rzymu. Wierzchołek południowy od VI w. przed Chr. zajmowała świątynia Jowisza
Kapitolińskiego poświęcona też Junonie i Minerwie. Zbocze południowo-zachodnie to SKAŁA TARPEJSKA wznosząca
się nad Forum Romanum, od tej strony wiodło wejście na Kapitol. W średniowieczu umieszczono tu ratusz. W XIII w. na
szczycie północnym umieszczono kościół Santa Maria in Aracoeli].
Michał Anioł przeorientował plac. Główne wejście poprowadził od północy, od
strony miasta średniowiecznego, długim biegiem szerokich schodów o pochyłych
stopniach zwanych la Cordonata. Wzniósł zespół budynków – Pałac Senatorów na
zamknięciu, (na miejscu ratusza), i po bokach - Pałac Konserwatorów i Muzeum,
które objęły z trzech stron trapezowo plac. Od północy, od strony wejścia, plac ten
ograniczył jedynie balustradą otwierając tym sposobem rozległy widok na stare
miasto. Posadzkę placu uformował wklęsło i ozdobił zamkniętą w owalu gwiazdą
inkrustowaną białym marmurem, w której środku umieścił na cokole antyczny
konny posąg Marka Aureliusza, przeniesiony z Lateranu. Utworzył pierwszą
otwartą przestrzeń urbanistyczną, zalążek placów barokowych. Budynkom
nadał powagę, stosując na ich ścianach pilastry w wielkim porządku.
Od 1546 obejmuje też prowadzenie budowy Bazyliki św. Piotra. Przebudowuje ją w sposób
zasadniczy. Wzmacnia cztery środkowe filary dźwigające kopułę. Komasuje
rozczłonkowane wnętrze tworząc cztery kopułowo przesklepione kaplice w naro-
żach kwadratowego planu, rezygnuje też z wież. Rezygnuje z centralności na
rzecz osiowości planu. Oś wiodącą ku ołtarzowi akcentuje zdwojonym portykiem
kolumnowym, dostawionym do korpusu kościoła (z przodu 4 kolumny, 10 za nimi)
i otoczonym przez wielkie schody pozwalające rzeszom pielgrzymów na szybsze
i łatwiejsze dotarcie do wnętrza. Projektuje zorganizowanie wokół Bazyliki kolistego
placu otoczonego kolumnadami. Gdy w 1564 r., 18 lutego, Michał Anioł po czterech
dniach choroby umiera na febrę, Bazylika jest gotowa wraz z bębnem pod kopułę.
Michał Anioł uważał tę pracę za najważniejszą ze swych prac, na chwałę Boga, nie
przyjął też za nią zapłaty.
Nieukończona pozostała główna kopuła i towarzyszące jej cztery mniejsze – boczne
oraz portyk wejściowy; również teren wokół pozostał nieuporządkowany. Giacomo
della Porta i Domenico Fontana w latach 1588 –1593 kończą budowę podwyższa-
jąc bęben i strzałkę kopuły o 20 m*. Papież Sykstus V pilnuje by była zgodna z
modelem Michelangela.
* (Rozpiętość kopuły - Φ 42 m, ściany boczne filarów długości - 25 m, wysokość bazyliki do
podstawy latarni - 103 m, wysokość obecna razem z latarnią - 132 m)
 MAURO CODUCCI (1440 – 1504)

Urodzony około 1440 r. w Bergamo należał do większego grona działających w Wenecji

lombardczyków. Nie znamy jego drogi artystycznej przed przyjazdem do Wenecji, gdzie budowa
pierwszego znanego jego dzieła – kościoła San Michele in Isola, rozpoczęła się w roku 1469. Uważa
się iż ten kościół na wyspie jest najpiękniejszym dziełem Coducciego, a to dlatego, że najbliższy jest
on w swej prostocie wczesnym dziełom Albertiego, inaczej niż późniejsze budowle Mauro C., których
bogato dekorowane fasady wykazują większy wpływ tradycji weneckiej. W konstrukcji kościołów
ogólnie widoczny jest w Wenecji nieprzerwanie do pocz. XVI w. wpływ systemu konstrukcyjnego
Bazyliki św. Marka, nie idzie on jednak w parze z renesansową dążnością do regularności planu.

TWÓRCZOŚĆ MAURO CODUCCIEGO

1469 - 1479 kościół San Michele in Isola.

1481 - 1515 fasada którą dobudowuje do kościoła San Zaccharia (IX – XV w.)
1481 - 1509 Palazzo Vendramin Calergi, kończył Pietro Lombardo. Najlepszy z kilku
weneckich pałaców tego samego autorstwa. Wprowadza symetrię i porządek
na elewacji dzięki zastosowaniu kolumn i proporcjonalnego do całości budowli
gzymsu koronującego, zachowuje jednak archaiczną formę okien i tradycyjny
wenecki podział fasady na trzy części z największym, trójokiennym salonem
pośrodku, wyeksponowanym przez zbliżenie trzech okien zajmujących całą
szerokość wewnętrznej ściany.
1485 – 1495 fasada Scuola Grande di San Marco. Inkrustowana różnobarwnymi marmura-
mi fasada rozwiązana jest celowo asymetrycznie. Znajduje się przy placu, nad
którym dominuje bryła kościoła SS Givanni e Paolo. Przemyślana kompozycja
fasady służy wydobyciu z cienia i wyeksponowaniu partii głównego wejścia -
wyższej, akcentowanej też większym portalem. U dołu tej ściany słynne iluzyjne
perspektywiczne widoki – jeden z przykładów „mody na perspektywę”.
Na koronie gzymsu ozdobione figurami półkoliste tarcze formują attyki.
1492 - Santa Maria Formosa w Wenecji.
1497 - San Givanni Chrisostomo.
1500 - wieża zegarowa na Placu św. Marka w Wenecji.
 JACOPO SANSOVINO (1486 – 1570)

Ten urodzony we Florencji rzeźbiarz i architekt, właściwie nazywał się Jacopo Tatti, przejął
jednak nazwisko od Andrei Sansovina‫ ٭‬- swego mistrza - florenckiego rzeźbiarza. Styl jego rzeźb
początkowo delikatny, później, zwłaszcza po poznaniu dzieł Michała Anioła zyskał na mocy. Od 1505
r. przebywał w Rzymie. Niewiele wiemy o jego działalności architektonicznej w tym czasie. Po 1518
r. współpracował z Antoniem da Sangallem Mł. przy budowie kościoła San Giovanni dei Fiorentini,
Villi Lante, Casa Gadi; projektował model drewniany nowej, niezwykle ozdobnej elewacji katedry
Santa Maria del Fiore we Florencji. W 1523 r. musiał być już znanym architektem, bo wezwano go do
Wenecji jako eksperta w sprawie wzmocnienia kopuł Bazyliki św. Marka mianując go proto – szefem.
W 1527 r. z powodu Sacco di Roma opuszcza Rzym i przenosi się na stałe do Wenecji, gdzie
wkrótce, w 1529 r., mianowany zostaje kierownikiem przebudowy i upiększenia miasta. Wenecja
zawdzięcza mu modyfikację planu ulic, otworzenie nowych widoków, konstrukcję wielu pałaców i
kościołów. Najwięcej jednak jego prac grupuje się w okolicy Bazyliki św. Marka. Tworzy przy niej
unikalny zespół urbanistyczny dwu placów: Piazzy i Piazzetty, którą z placu targowego, po
usunięciu kramów, zmienił w reprezentacyjne forum przeznaczone do odbywania na nim uroczystości.
Kończy budowę Prokuracji Starych, urzędów, których budynek stanowi pierzeję południową Piazza
San Marco – wielkiego placu rozciągającego się przed Bazyliką. Wznosi też zamykające plac od
zachodu zabudowania, rozebrane w 1807 r. i zastąpione przez tzw. skrzydło napoleońskie. Na
południe od Bazyliki – Piazzettę wytyczoną wzdłuż fasady gotyckiego Pałacu Dożów, jednym
krótszym bokiem otwiera na Piazzę, drugim, południowym – na Canale di San Marco, od zachodu
ograniczając ją budynkiem nowo wzniesionej przez siebie Biblioteki. U stóp kampanili z XIII w.
ustawia niewielką, ozdobną Logiettę tworząc klamrę spinającą oba place. W stylu architektonicznym
Sansovina uwidacznia się jego rzeźbiarskie spojrzenie na budowlę, podobnie jak w dziełach Michała
Anioła. Cechą jego stylu jest połączenie elementów rzymskiej architektury dojrzałego renesansu
z rzeźbiarską ozdobą; charakteryzuje go bogactwo, różnorodność i precyzja detalu, harmonijność
i proporcjonalność. Widać też w dziełach Sansovina odbicie znanej mu niewątpliwie, florenckiej
twórczości Michała Anioła (też zarazem rzeźbiarza i architekta).

‫[٭‬Andrea Sansovino – mistrz Jacopa Tattiego, był jednym z najwybitniejszych rzeźbiarzy włoskiego renesansu, twórcą
wielu rzeźb i nagrobków. Był też autorem pomysłu nagrobka z postacią zmarłego „pogrążonego jakby w drzemce”, który
przyjął się w Polsce w XVI w, za wzorem nagrobków królewskich na Wawelu wykonanych tak przez Berrecciego.
Określenie „sansovinowska poza” postaci na nagrobku wywodzi się od nazwiska Andrea S.]
 NAJWAŻNIEJSZE WENECKIE DZIEŁA JACOPO SANSOVINO

1532 - Palazzo Corner, dół rustykowany i dwie górne kondygnacje dzielone kolumnami – to
nawiązanie do rzymskiego renesansu. Zbyt wysmukłe arkady wejścia w przyziemiu
i okna przy nich ograniczone konsolami użytymi zamiast obramień, zaskakują formą
dziwacznie użytą – manieryzm (wpływ florenckich dzieł Michała Anioła).
Elewacja była wzorem dla wielu weneckich pałaców w XVI i XVII w.
1534 – kościół San Francesco della Vigna, plan wydłużony, z kaplicami z obu stron nawy,
charakterystyczny dla Toskanii i Rzymu, lekka struktura wnętrza dająca efekt
przestrzenności to wpływ tradycji weneckiej.
1537 – 1554 Libreria Vecchia, około 65 m x 12 m, 17 osiowy budynek wzniesiony aby
pomieścić w nim zbiór książek przekazany w 1467 r. kościołowi św. Marka przez
kardynała Bessariona. Parter zajmują podcienia, hal wejściowy i pomieszczenia
administracyjne, piętro – wielka sala czytelni 26,5 x 10,5 m i westybul. Czytelnia
sklepiona jest kasetonowaną kolebą. W bryle b. silnie podkreślony jest horyzontalizm
i plastyka (żywą grą światłocienia), bogactwo detalu rzeźbiarskiego czyni z niej
najbardziej ozdobną elewację pałacową powstałą w Italii do tego momentu. Jest to
pierwsza nowożytna budowla wzniesiona celowo z przeznaczeniem na bibliotekę.
[Pierwsze sklepienie wznoszone przez Sansovino zawaliło się w 1545 r. za co wtrącono go natychmiast do
więzienia. Po wyjściu na wolność dzięki rekomendacji Tycjana i Aretina za własne pieniądze(!) odbudowuje
kasetonowaną kolebę. Do smutnej refleksji dla kolegów - przyszłych architektów nad dolą kolegi architekta].
1536 – 1547 wznosi mennicę - La Zecca. Pozornie ogromna i surowa w wyrazie budowla ta
wewnątrz zawiera obszerny prostokątny dziedziniec otoczony arkadami. Architekt
wybrał stosowny do przeznaczenia budynku styl „obronny”, zgodnie z ówczesnym
obyczajem: rustykowane arkady na filarach, i na dwu wyższych kondygnacjach
„zbrojone” półkolumny. Nie wprowadził ponadto żadnych akcentów, ani detali
rzeźbiarskich, dzięki czemu „mówi” tylko forma.
1537 – 1538 rzeźbi dwa posągi - Marsa i Neptuna, umieszczone przy wejściu na Scala dei
Giganti (schody Gigantów) w dziedzińcu wewnętrznym Pałacu Dożów.
1540 – konstruuje -Loggiettę u stóp Campanilli, zarazem u styku Piazzy i Piazzetty.
Ucharakteryzowana na łuk tryumfalny, stanowiła rodzaj frons scenae w trakcie
odbywanych przed nią różnych uroczystych ceremonii, lub miejsce dla gwardii
honorowej w czasie obrad Wielkiej Rady pod gołym niebem. Tematem rzeźbionych
dekoracji wykonanych z kolorowych marmurów jest alegoria Dobrego Rządu.
1902 – runęła Campanilla niszcząc Loggiettę. Obie z zrekonstruowano w 1912 r.
 MICHELE SANMICHELI (1484 – 1559)

Zaliczał się do czołówki twórców włoskich I połowy XVI w. obok Bramantego, Rafaela, Giulia
Romano i Peruzziego. Dzieła jego to przykłady wysokiej klasy północnowłoskiego renesansu i
manieryzmu.
Urodził się w Weronie. Ojciec jego i dziad byli kamieniarzami, mógł w młodości przy nich
terminować. Czas pewien spędził w Wenecji. Już około 1500 r. kształcił się i pracował w Rzymie, w
kręgu Bramantego i Antonia da Sangallo. O tym okresie jego życia niewiele jednak wiemy. W 1509
roku pojawia się jako „majster” w Orvieto, na budowie tamtejszej katedry i pozostaje w tym mieście
18 lat. Wznosi tam domy, kilka kaplic, pracuje również przy budowie katedry w Montefiascone, około
30 km od Orvieto. W 1527 roku wraca do rodzinnej Werony. Republika Wenecka, na której terenie
leżała Werona, zatrudniła go wtedy jako fortyfikatora miejskiego i architekta przy wznoszeniu
wałów obronnych, miejskich bram wałowych i fortec, w miastach państwa weneckiego. Uważa się iż
to on skonstruował bastionowy system obronny starowłoski. Fortyfikował Brescię i Bergamo.
Rozszerzał fortyfikacje Wenecji, (fort na Lido). W ramach swych obowiązków podejmował też dalsze
podróże – do Dalmacji, należącej wtedy do Republiki Weneckiej, na Kretę.
W latach 30. XVI wieku wreszcie, rozwinął działalność architektoniczną w Weronie.
Niewielkim, lecz wysoko ocenianym jego dziełem w Weronie była Capella Pellegrini, przy klasztorze
San Bernardino. Jednak prawdziwą popularność zyskały pałace i bramy miasta.
W 1530 roku podjął budowę prawie jednocześnie trzech swych słynnych pałaców – Palazzo
Pompei, Palazzo Canossa i Palazzo Bevilacqua Wszystkie trzy w kompozycji fasady wywodzące się
z systemu użytego przez Bramantego w Palazzo Caprini stanowią twórczą i indywidualną interpretację
stylu Bramantego. Zarazem ich bogate ukształtowanie mogło być wynikiem wpływu na
upodobania estetyczne twórcy (i odbiorców jego sztuki) - zachowanych w Weronie dzieł
architektury późnorzymskiej. Widać też wpływ Giulia Romano.
W ciągu dziewięciu lat, pomiędzy 1533 – 1542 r. wzniósł też słynne trzy bramy wałowe w
Weronie: Porta Nuova, Porta San Zeno i Porta Palio, którą Vasari nazwał „cudem Sanmichelego”.
Zarówno pałace, jak i bramy rozwiązane są każda odmiennie, plastycznie, bogato, lecz ze smakiem,
bez przeładowania i ekstrawagancji Giulia Romano. W swych budowlach stosował
„wielowarstwowe” manierystyczne elewacje i „zbrojone” pilastry - te być może nawet wcześniej niż
Giulio Romano i Serlio.
Dzieła Sanmichelego, specjalnie elewacje pałaców jego autorstwa, były wzorem dla
niemieckich architektów w II połowie XIX w. poszukujących źródeł „stylu narodowego”, między
innymi w jego twórczości.
 TWÓRCZOŚĆ MICHELE SANMICHELEGO
1514 – Kaplica Trzech Króli w Orvieto
1516 – Palazzo Comunale w Orvieto
1516 – 1524 – kościół San Domenico w Orvieto, kaplica grobowa Petruccich wzorowana na
wczesnochrześcijańskich grobowcach i inne budowle.
Przed 1530 – fortyfikuje miasta państwa Weneckiego, wznosi wały obronne Wenecji, może
wtedy powstał szkic bramy fortu San Andrea realizowanego od 1543 r., o
charakterystycznej dla bram wałowych sylwecie – niskiej, szerokiej, trójdzielnej.

Wyraźna dwuwarstwowość elewacji nadaje bramie charakter potężnej

i „niezdobytej”, a zarazem rys manierystyczny całkowicie zgodny z duchem
architektury weneckiej lat 30. XVI wieku, autorstwa współczesnych
Sanmichelemu – Jacopa Sansovina, i Sebastiana Serlia.
(Serlio przebywał w Wenecji przed wyjazdem do Francji, w 1537 r. opublikował tu IV księgę
traktatu).
Od 1530 – Palazzo Pompei w Weronie – Piętrowa, siedmioosiowa elewacja w duchu
Palazzo Caprini Bramantego, w Rzymie, tak jak on ma boniowany parter, jednak
nieprzeznaczony na sklepy. Umieszczonej na osi bramie z obu stron towarzyszą
po trzy przesklepione okna bez obramień, tak jak i otwór bramny wycięte
w boniowaniu. Podkreślają je mocne proste bloki parapetów, wspartych na
niedużych konsolach. Nad tym solidnym przyziemiem, o „obronnym” charakterze,
na I p., pojedyncze kanelowane toskańskie kolumny oddzielają wielkie sklepione
okna, ujęte pilastrami z impostami. Nowość w stosunku do pierwowzoru, to rytm
kolumn, zamknięty z obu stron - kończą go kanelowane pilastry, zaznaczona
jest też oś, przez to, że środkowe okno jest nieco szersze od pozostałych.
Przed 1537 – Palazzo Bevilacqua – rozwija tu również twórczo inną koncepcję rozwiązania
 elewacji pałacowej autorstwa Bramantego - zaprojektowane w rytmie ABAB
elewacje Watykańskiego Cortile di Belvedere. Sanmicheli projektuje przyziemie
w tym pałacu bardziej bogato niż w Palazzo Pompei, bo dzieli je, tak jak i całą
elewację boniowanymi pilastrami. Piętro również, prezentuje bogactwo typowe
dla architektury północnej Italii i Sanmichelego w szczególności, dzięki
zastosowanym naprzemiennie dużym i małym arkadom, rzeźbionym figurom w
przyłuczach ( podobne stosuje Sansovino w Bibliotece w Wenecji) i gankowi na
konsolach zamkniętemu tralkową balustradą, przebiegającemu wzdłuż elewacji,
Przed 1540 - Palazzo Canossa, siedmioosiowa piętrowa bryła o wysmukłych proporcjach
zaskakuje linearyzmem ściany, zarówno w przyziemiu, jak i na piano nobile;
trójarkadową loggią wejścia, wyciętą pośrodku elewacji w boniowanym murze
przyziemia, wykazuje pokrewieństwo z Palazzo del Tè, Giulia Romano i z
Palazzo Corner, Jacopa Sansovina w Wenecji.
1529 – 1557 - Cappella Pellegrini, w Weronie (Murray op. cit., s. 185, datuje ją na lata 40.,
jednocześnie w przypisie 26, pisze że ostatnio ustalono, że była już w budowie
w roku 1529). Założona jest na planie koła, o dyspozycji ścian wnętrza
nawiązującej do Panteonu, kryta też kasetonowaną kopułą, ale zwieńczona
wysoką latarnią, i o wysmukłych (manieryzm) proporcjach wnętrza, bliskich
proporcjom kaplicy Medyceuszy.
1538 – Porta Nuova w Weronie, jak w ogóle bramy wałowe jest niska, niewiele przewyższa
koronę wału obronnego. Jej mury muszą sprawiać wrażenie mocy – że potrafią
wytrzymać ogień artyleryjski, nie ma więc na nich zbędnych ozdób, a ujmujące
portal „zbrojone” doryckie pilastry nałożone na rustykowaną ścianę, użyte są
świadomie, zgodnie z sugestiami jeszcze Witruwiusza.
1541 – Porta San Zeno w Weronie.
1542 – Porta Palio w Weronie, Wyróżnia się na tle innych bram autorstwa Sanmichelego
użytym w zewnętrznej warstwie eleganckim rzymsko-doryckim porządkiem.
Tak jak pozostałe jest „warstwowa” – zdwojone kolumny i tryglifowy gzyms, naczółki i
herby nałożone są na rustykowane lico muru, które ukazuje w
wycięciach znajdujący się głębiej kolejny boniowany mur. Tak jak pozostałe
bramy i ta demonstruje w ten sposób swą moc, a nałożony na rustykę porządek
nadaje jej elegancję i „antyczny” polor, na co zwrócił uwagę już Vasari.
Od strony miasta bramę zdobi pięcioprzęsłowy otwarty, dorycki portyk.
1556 – Palazzo Corner-Mocenigo i Palazzo Grimani nad Canale Grande w Wene
 KRÓLOWIE FRANCJI
z dynastii Walezjuszów
W CZASIE ROZKWITU RENESANSU

1483 – 1498 - Karol VIII ( urodzony w 1470 r.). W 1494 r. najechawszy Italię doszedł do Florencji i
Neapolu (polecam tu: Georges Duby, Robert Mandrou, Historia Kultury francuskiej wiek X – XX,
Warszawa 1965, s. 273 – 280, zarysowują klimat).

1498 – 1515 - Ludwik XII (urodzony w 1462 r.) syn Księcia Orleanu Karola, brał udział w wyprawie
młodego króla Karola VIII do Włoch. W 1498 r. po wstąpieniu na tron ożenił się z wdową po królu
Karolu, Anną Bretońską. Był prawnukiem Viscontich i z tego powodu dochodził swoich praw do
władztwa Mediolanu. W 1498 roku zdobył Mediolan, później Neapol, utracony w 1503 r., w 1509 r.
podbił Wenecję i dalej tak by szalał, ale papież Juliusz II zorganizował przeciwko niemu Ligę Świętą
(wojska papieskie + Hiszpania + Wenecja + cesarz Maksymilian I + król Angielski Henryk VIII),
której udało się pobić, a następnie zmusić Ludwika do wycofania się z Italii i na koniec papież go
wyklął. Ludwik był jednak nieugięty i właśnie znów szykował wyprawę na Mediolan, gdy 1.I.1515
roku zmarł.

1515 – 1546 - Franciszek I, (urodzony w 1494 r.) zięć Ludwika XII, podjął natychmiast politykę
swych poprzedników w stosunku do Italii. Wyprawił się na Mediolan i zdobył go we wrześniu 1515 r.
potem po korzystnych układach z papieżem Leonem X zawarł też traktat z Karolem V Habsburgiem,
ułatwiając mu objęcie tronu hiszpańskiego, ale potem wystąpił jako jego rywal do korony cesarskiej w
1519 roku i tu już przeholował, zaczęły się wojny i 24.II 1525 roku Karol Habsburg uwięził
Franciszka w Madrycie prawie na rok ( więcej na ten temat Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa
1963, tom 3, s. 805). Franciszek słynie we francuskiej historii jako, król- rycerz, mecenas, kochanek-
poeta, namiętny myśliwy, władca światły, który zjednoczył kraj, stworzył stały skarb i wojsko,
wprowadził język francuski do akt urzędowych, utworzył Collège de France w 1530 r, rozwinął nowe
budownictwo ( tzw. u nas „styl Loary”, i manierystyczny - Fontainebleau), popierał artystów
(Leonardo da Vinci i inni Włosi).

1547 – 1559 - Henryk II, (urodzony w 1519 r.) syn Franciszka I, książę Orleanu i król Francji
ożeniony w 1533 r. z Katarzyną Medycejską (ur. 1519), matką 3. następnych królów Francji,
inspiratorką Nocy św. Bartłomieja, ale zasłużoną w dziedzinie utrwalania kultury włoskiej we Francji.
Katarzyna była córką Lorenzo Medici Młodszego, księcia Urbino, bratanka papieża Leona X,
zmarłego w 1519 r. [grobowiec w Kapl.Med.] Zmarła we Francji w 1589 r.

1559 – 1560 - Franciszek II, (urodzony w 1544 r.), syn Henryka II i Kasi.

1560 – 1574 - Karol IX, (urodzony w 1550 r.), syn Henryka II i jak wyżej.

1574 – 1589 - Henryk III, (urodzony w 1551 r.), j.w. (król Polski – Henryk Walezy 1573 – 1574).
 ARCHITEKTURA FRANCJI XVI W.
Wojna Stuletnia (1339 – 1453) osłabiła Francję politycznie i gospodarczo. U schyłku XV w.
światopogląd i obyczaje całkiem są tu jeszcze późnośredniowieczne. Obfitujący w ozdoby styl
płomienisty (flamboyant) króluje w architekturze zarówno świeckiej jak i sakralnej. W tej ostatniej
zresztą formy bryły i planu trzynastowieczne utrzymują się przez długie lata. Formy włoskie w
dekoracji pojawiają się już od lat 90. XV w., a nawet na południu Francji wcześniej, jednak renesans
w architekturze francuskiej zaczyna się po 1515 roku i daje się podzielić na trzy czytelne okresy:
I - 1515 – 1530, styl gotycko renesansowy, w tym „szkoła Loary”,
II - 1530 – 1546, późne lata panowania Franciszka I, tzn. po 1528 r.
Apogeum italianizmu, w tym wczesny manieryzm – Fontainebleau,
III - czasy Henryka II, od 1547 – działalność architektów rodzimych.
Kontakty z miastami Italii trwały w XV w. nieprzerwanie, ale były to raczej kontakty
handlowe i naukowe. Nie owocowało to jednak importem nowego stylu. Najwcześniej nowe formy
dekoracji pojawiły się na południu Francji, gdzie na dworze René d’Anjou, hrabiego Prowansji
pracuje Francesco Laurana, którego hrabia sprowadził z Neapolu. Książęta d’Anjou (tytuł ten
otrzymali w 1360 r., przedtem była to rodzina hrabiowska) byli Królami Neapolu. Za najwcześniejsze
dzieło małej architektury uważa się jego kaplicę św. Łazarza w starej katedrze la Major w Marsylii,
wykonaną w latach 1477 – 1481 dla kupca marsylskiego. Francesco był na usługach księcia René od
1461 r. i wykonywał też inne prace, działali też i inni Włosi na południu Francji, ale prawdziwy ruch
w dziedzinie architektury zapoczątkowały dopiero wyprawy Karola VIII, Ludwika XII i nade
wszystko Franciszka I. W tych wojennych wyprawach towarzyszyli królom bogaci wasale - możni
hrabiowie i książęta, zdolni ocenić cuda podbitych miast i talenty rzemieślników i artystów i pragnący
jak najspieszniej wszystkie te cuda, które zobaczyli, przenieść do siebie, na swoje dwory. Nie znali oni
jednak początkowo tak dobrze architektury Florencji czy Rzymu, raczej sztukę Lombardii, i okolic
Neapolu. W obu wypadkach była ona bardziej ozdobna od architektury Bruneleschiego, Albertiego,
Bramantego. Karol VIII podjął pierwszą wyprawę w 1494 roku. Pokonawszy Piero Medici
splądrował Florencję, którą daremnie ostrzegał w swych gromkich tyradach Savonarola oburzony
„szerzącymi się w Italii bezeceństwami,” poczynając od dworu papieskiego. Karol VIII zdobył też
Neapol, praktycznie bez wystrzału, gdyż wciąż było tam silne stronnictwo andegaweńskie. Wrócił z
„niekończącym się orszakiem wozów ładowanych wszystkim, co Neapol mógł dać, posągami i
rękopisami, klejnotami i świętymi obrazami, przywiózł ze sobą też malarzy i złotników, rzeźbiarzy,
muzyków, a nawet i stolarzy. Chętnie szli oni za świetnymi panami, obiecującymi mieszkanie, pensje i
zamówienia, do kraju, który podobno jest tak samo piękny, jak Włochy”. Karol VIII przywiózł też
wiele wrażeń, zachował się dziennik jego podróży i listy np. do szwagra, z 28 III 1494 r :...nie
uwierzylibyście jak p i ę k n e ogrody w tym mieście widziałem... wydaje się, że potrzeba już tylko
Adama i Ewy, by były ziemskim rajem, tak są p i ę k n e i pełne wszelkich rzeczy zacnych i
przedziwnych... do tego są różne „ ochy i achy!” dodane albo gdzie indziej : Neapol jest piękny i
elegancki,... Karol VIII zwerbował w Neapolu i przywiózł ze sobą 22 artystów. Zachowana jest ich
„lista płac”. Na jej czele stoi Guido Mazzoni, wykonawca tumby Karola w St.Denis, potem złotnicy,
za nimi Jehan Jocundus czyli inaczej - Fra Giocondo z gażą o 2/3 niższą od rzeźbiarza i prawie na
końcu, tuż przed opiekunem papug (!) ale po perfumiarzu – Dominik Cortona, „wykonawca zamków
i stolarz”, jest też Pacello da Mercogliano, „ogrodnik”.

Fra Giocondo, studiuje w Rzymie antyk, potem pracuje w Neapolu, we Francji od 1495 – 1506, filozof, teolog,architekt i
inżynier. Zajmuje się tłumaczeniem i krytycznym opracowaniem traktatu Witruwiusza, czym przyczynia
się do wczesnego jego poznania we Francji. W 1511 publikuje dzieło, w Italii, zilustrowane i z krytycznymi uwagami.
Dominik Cortona, od 1495 roku we Francji, początkowo wykonuje makiety zamków, ale nie wiadomo czy własnego
projektu. Wykonał też makietę Château Chambord, znaną z rysunków XVII w. Przypisuje mu się w związku z tym
autorstwo Château Chambord. Wiadomo, że miał dom w Blois, który sprzedał w 1532 roku, by na wezwanie króla
Franciszka I przyjechać do Paryża, gdzie od 1532 – 1549 r, do śmierci prowadzi budowę Hôtel de Ville (ratusza).
 ZAMKI LOARY
Wyprawy dały impuls, przebiegający szeroką falą, do modernizowania starych siedzib i
wznoszenia nowych. Dlaczego jednak nad Loarą powstało ich w zbliżonym czasie tak wiele?
Wytłumaczenie jest w Historii –Pewnej nocy w maju 1418 r., gdy bandy burgundzkie penetrowały
Paryż ... stary Breton Tanguy du Châtel porwał młodego delfina Charla i ukrył się z nim aż w Melun.
Karol ukrywał się nie tylko w tym zamku, lecz później też w le Berry, le Blésois, la Touraine. Gdy po
20 latach w 1437 r. wstąpił na tron jako Karol VII był tak przywiązany do okolic nad Loarą, że wrócił
tam już po 3 tygodniach. Jego następcy już tylko z przyzwyczajenia kontynuują rezydowanie w tych
okolicach.
Karol VIII spędził dzieciństwo w Amboise, nie opuszczał go, aż do wstąpienia na tron Podjął
rozbudowy jeszcze przed wyprawą na Neapol. W 1491 r. wznosi dwa skrzydła, a przy nich dwie
okrągłe wieże mieszczące rampy, po których konno można było wjechać na zamek. Naśladują one
wzór z Urbino, gdzie podobne zastosował Giorgio Martini w latach 1470 – 1480. Podobnie Ludwik
XII, książę Orleanu rozbudował swój rodzinny zamek w Blois na pierwszą rezydencję Korony. W
1503 r., po powrocie z wyprawy włoskiej wzniósł zupełnie nowe frontowe skrzydło wschodnie.
Forma budynku jest wyraźnie tradycyjna, ceglane lico muru z kamiennym detalem, wysokie dachy,
lukarny, kominki, podziały ścian, forma portalu. Obecność jednak konnego posągu – portretu króla -
tłumaczy się znajomością wzoru włoskiego (łuku Alfonsa I w Neapolu).

Franciszek I na początku panowania mieszka w Blois, u swej żony królowej Klotyldy – córki
Ludwika XII, wtedy też rozbudowuje dalej rezydencję wznosząc w dwu etapach skrzydło północne w
latach 1515 - 1524. Śrubowa klatka schodowa umieszczona w ażurowej graniastej budowli w
dziedzińcu, konstrukcyjnie jest na pewno dziełem mistrzów miejscowych, mieści się w tradycji
średniowiecznej (znane są podobne konstrukcje w Paryżu, a znamy je też z Miśni, z końca XV w. i z
Torgau, gdzie wzniesiono ją w tym samym mniej więcej czasie). Płaskorzeźbione dekoracje są
natomiast ręki Włochów. Zmultiplikowane fryzy i gzymsy wieńczące to skrzydło dowodzące braku
znajomości i wyczucia klasycznego zwieńczenia ściany, typowe są dla później powstających zamków
Loary. Druga, ogrodowa kiedyś (dzisiaj od strony miasta), elewacja tego skrzydła ubrana jest w trzy
kondygnacje loggii, które przypominałyby loggie watykańskie w Cortile di San Damaso Bramantego,
częściowo też w Cortile di Belwedere, gdyby nie rozliczne nieregularności charakterystyczne dla stylu
„mieszanego” początku XVI w., (odpowiednik naszego gotycko-renesansowego), wychodzącego spod
ręki francuskiego muratora.

Królowie francuscy mieli w Dolinie Loary wiele zamków, bardzo często przemieszczali się,
przebywając w jednej rezydencji kilka tygodni, lub kilka miesięcy najwyżej. Zamki nieustannie były
przerabiane i rozbudowywane zgodnie z potrzebami kolejnych panujących. Również i Franciszek nie
poprzestał na rozbudowie Blois.

Franciszek I zaprosił był w 1516 roku na swój dwór Leonarda da Vinci, który spędził we
Francji ostatnie lata życia, pośród jego rysunków znaleziono szkic czterobiegowych schodów
śrubowych. Podobne spotykamy w słynnym zamku Franciszka – Château Chambord. Franciszek I
słynął z zamiłowania do polowań, ale też interesował się sztuką i architekturą Itali, i mając na swym
dworze największego ze współczesnych artystów nie wykluczone - konsultował z nim plany
wymarzonego zamku myśliwskiego. Leonardo da Vinci zmarł w zamku w Amboise 2 maja 1519
roku. We wrześniu 1519 roku odnotowano początek budowy wielkiego zupełnie nowego
królewskiego pałacu myśliwskiego - Château Chambord. Teren błotnisty spowodował zapewne
przeciąganie się prac, które ruszyły bardziej wartko dopiero po śmierci królowej Klotyldy w 1524 r.
 ■ Plan Château Chambord nawiązuje zarówno do planów francuskich donjonów
średniowiecznych jak i do włoskiego centralnego planu pałacowego, wykazując nawet echa Villi
Poggio Reale (i tu też w czterech narożach mieściły się apartamenty, tyle że nie było środkowego
dziedzińca - miejsca na podziwianie sztuk teatralnych, bo rozrywki tego dworu były inne – tu chodziło
o polowania). Projekt przypisuje się ostatecznie Domenico Cortonie, który wykonał model
drewniany opisywany w XVII wieku. Prowadzili ją jednak na pewno murarze francuscy. Mistrzem był
Jacques Sourdeau, jeden z budowniczych zamku w Blois. Od października 1522 roku na czele stoi
Pierre Trinqueau, który pozostał szefem aż do śmierci w 1538 r., kiedy zresztą już prawie ukończono
donżon główny.
Mamy więc pośrodku planu, u styku krzyżowo przecinających pałac czterech wielkich sal
(szerokości 9 m) – kolistą w planie i dwuśrubową (a więc mniej wyrafinowaną niż Leonardowska),
ażurową klatkę schodową. Bryła pałacu najeżona jest tradycyjnie wystającymi wysoko lukarnami, i
kominami, w formach ich dekoracji można zobaczyć odbicie sztuki włoskiej północy. Budowa
przeciągała się, król wybrał się na kolejną wyprawę wojenną do Italii... w końcu budowę ukończono
po jego śmierci. Całość założenia otaczały ogromne tereny łowieckie, lasy i zwierzyńce obwiedzione
wielokilometrowym murem.

Château Chambord, ze swymi cylindrycznymi wieżami, wysokimi dachami krytymi

łupkiem, oknami z kamiennym krzyżem i charakterystycznym wczesnorenesansowym detalem
stał się wzorem wielu realizacji możnych królewskich wasali, którzy budowali się wokoło korzystając
z hojności króla, ale moda na takie pseudoobronne zameczki z italianizującym detalem i
machikułami służącymi tylko do ozdoby, rozeszła się i na inne rejony kraju. Odżyła w Europie w
końcu XIX w pod nazwą „stylu Loary” [np. w Polsce pałac w Gołuchowie].

■ Azay-le-Rideau, budowany od 1518 r. dla Gillesa Berthelota. Schody dwubiegowe tutaj, to

jedne z najwcześniejszych na Północ od Alp, sklepione są kolebkami kasetonowanymi z
medalionami (wg. François Gebelin, Les châteaux de France, Paris 1962, s. 82). W loggii stanowiącej
zarazem podest schodów widzimy sklepienie żebrowe, gotycko-renesansowe, podobne do
występujących w sakralnej architekturze Paryża tego czasu. Dla czystości formy otwory loggii (dziś
przeszklone, zamienione w okna), są zdwojone bo biegi schodów rozdziela pełny mur. Szczyt
wieńczący loggię ma formy wczesnorenesansowe, podobnie było i w innych zamkach Loary, np. w
zameczku w Amboise z około 1520 r.

■ Château Chenonceaux wzniesiony na fundamentach starego młyna, dla generalnego poborcy

podatków Normandii - Thomasa Bohier, w latach 1514 – 1522 ma też już prawie zupełnie proste dwa
biegi schodów i plan „włoski”, a więc regularny i symetryczny. Prawdopodobnie takie jak w
Chenonceaux było pierwotne umieszczenie schodów w Chambord. (Umieszczone przy ścianie
zewnętrznej były dobrze oświetlone). Wystające z planu pomieszczenia to kaplica i biblioteka. Pałac
przeszedł później w ręce faworyty Henryka II, Diany de Poitiers (1499 – 1566), córki hrabiego,
wdowy po panu de Brezé. Za jej czasów w 1556 Philibert Delorme dobudowuje długą galerię łącząc
pałac z brzegiem rzeki. Charakterystyczne są tam ogrody nie związane z pałacem kompozycyjnie.
Układ ich można podziwiać z obiegającego je wału.

■ Château de Bury budowany w 1511 roku dla Florimonda Roberteta, od kiedy został
pierwszym ministrem, choć przedstawia się tradycyjnie (dziedziniec jest prostokątny zamknięty od
frontu niskim skrzydłem, w głębi mieszczący corps de logis – skrzydło mieszkalne), jednak
wprowadzona już jest pełna symetria, a schody już nie śrubowe, lecz rampy symetryczne.
Arkadowa loggia zapewne autorstwa Włocha. Założenie to pokazuje, że ogród typowo renesansowy
złożony jest z kwaterek, z których każda ma swoją kompozycję, i nie musi się wiązać z pozostałymi,
ani z budynkiem, choć tu mamy wyjątkowo wczesny przykład umieszczenia domu na osi ogrodu i
dziedzińca. Dziedziniec z boku jest gospodarczy, a odpowiada mu ogród warzywny.
 PARYŻ
Paryż, tak jak i cała dzielnica Île-de-France, na przełomie XV/XVI wieku ciążył raczej do
Flandrii niż do Włoch. Zmianę przyniósł dopiero powrót Franciszka I do Paryża „zadekretowany”
można powiedzieć, bo w postaci pisemnie potwierdzonej decyzji 15.III.1528 r. Zerwał wtedy
ostatecznie ze środowiskiem swoich lenników, odebrawszy niektóre (?) majątki (np. Chenonceau).
W Paryżu zamek królewski ma jeszcze formę dawnego donjonu. Brak tu zupełnie pięknych
rezydencji, gdyż szlachta pobudowała się w swoich włościach, bądź w pobliżu króla, nad Loarą.
Również domy mieszczan nie są okazałe, z kamienia lub muru pruskiego, kryte dachówką, gontem, a
nawet strzechami. Łupek zastrzeżony był dla domostw osób szlachetnie urodzonych. Można
odnotować na tym tle, że most Nôtre Dame, wzniesiony w latach 1507 – 1512, jawi się jako pierwsze
renesansowe dokonanie urbanistyczne we Francji. Domy zabudowujące dwoma szeregami oba boki
mostu miały identyczne tradycyjne szczytowe elewacje, i skromne plany, wzniesione były w wątku
brique et pierre, przetrwały do 1786 r. Budowę prowadził wprawdzie mistrz Didier de Felini, ale jej
podjęcie poprzedziła narada ekspertów. Grono ich jest znane, był wśród nich Fra Giocondo, może
więc on był autorem projektu.

Brique et pierre – kamień i cegła to nazwa typowo francuskiego wątku ściany

Fra Giocondo – por. objaśnienie na s. 2 tego rozdziału.

ARCHITEKTURA SAKRALNA
Architektura sakralna wykazuje aż do połowy XVI w. przywiązanie do tradycyjnej formy
planu i bryły, tradycyjnej konstrukcji - żebrowych sklepień i łuków przyporowych, detali typowych
dla późnego gotyku flamboyant. (Saint-Severin, Saint-Médard, Saint-Nicolas-des-Champs, Saint-
Merry). Jedynie dwa paryskie kościoły pozostając w ogólnych zarysach w łączności z tradycją, mają
wyraźniej wprowadzony detal italianizujący. Są to dwie największe budowle powstałe w XVI wieku w
Paryżu.
■ Kościół Saint –Eustache, którego budowę rozpoczęto w 1532 roku sylwetą z daleka pokazuje
swój związek z tradycją. Plan z obejściem mówi sam za siebie. Przypory, co widać z bliska, zdobią
pilastry, podobnie we wnętrzu, gdzie też zastąpiły one służki. Są i wiszące zworniki jak w
przyzwoitym późnym gotyku.
■ Drugi, budowany między 1525 a 1535 r., według niektórych później jeszcze, w 1540 r, -
kościół Saint-Étienne-du-Mont zwraca uwagę przede wszystkim tym, że zachował lektorium,
(uzupełnione w 1556 r. przez Delorma o boczne portale), o formach tradycyjnych, lecz z nowymi
„italskim” ozdobami, z których najbardziej zwracają uwagę dwie uskrzydlone postaci trzymające
wieńce, w przyłuczach olbrzymiej odcinkowo zakreślonej arkady dźwigającej balkon lektorium.
Śrubowe klatki schodowe z dwu stron prowadzące na nie, swymi dynamicznymi skrętami pasów
balustrad też wiążą się z tradycją.
■ Dobry przykład fasady dwuwieżowej w tradycji gotyckiej, z trzema portalami o
półkolistych wykrojach arkad, z podłuczami udekorowanymi szeregami drobnych figurek i wieżami z
podziałami w superpozycji, przedstawia kościół Saint-Michel w Dijon z lat 1520 – 1560 (por.
J.M.Pérouse de Montclos, op. cit. s. 131). Katedrę gotycką w Orleanie, prawie kompletnie zniszczoną
przez hugenotów w 1568 roku, starannie odbudowywano w formach gotyckich od 1605 do 1829 roku.
Ta rekonstrukcja z finansów królewskich miała charakter ekspiacyjny. Projekty dał jezuita. Są wieże,
łuki przyporowe, fiale, żabki itp.( por. op.cit. jak wyżej, s. 172). Pierwsze kościoły kopułowe,
wzorowane na planie transeptowym i kaplicowym kościoła Il Gesù w Rzymie zaczęły powstawać po
1600 roku, co nie znaczy, jak wskazaliśmy wyżej, że zniknęły zupełnie ślady gotyku. Można
przypuszczać, że wpływ na długotrwałość wzorca średniowiecznego miała jego identyfikacja z
katolicyzmem fundatora, lub aktualnego władcy.
 FUNDACJE KRÓLEWSKIE PO 1528 ROKU
Kilkuletnie wojny Franciszka I z cesarzem Habsburgiem doprowadziły w wyniku nieudanej
wyprawy na Mediolan i klęski pod Pawią 28. II.1524 r., do uwięzienia Franciszka w Madrycie. Po
kilku latach kolejnych walk (sacco di Roma), po powrocie w 1528 r. do Francji podjął decyzję
zerwania ze środowiskiem lenników z Doliny Loary i osiedleniu się w Paryżu, lub w pobliżu, w Île-
de-France. Król wydał polecenie rozebrania starego donjonu Luwru, w którego miejscu chciał
postawić nową rezydencję. Ufundował poza tym w ciągu tych blisko 20 ostatnich lat panowania
siedem zamków, wszystkie w Île-de-France. Były to rezydencje i zamki myśliwskie – Chateau
Madrid, Château de Challuau, La Muette, żaden z nich dziś już nie istnieje, z dawnych rysunków
dowiadujemy się, że poza pierwszym, dwa pozostałe nawiązywały do tradycji Chambord.
Interesujący był ■ Château Madrid w Lasku Bulońskim. Którego budowę rozpoczęto w 1527
r. Budowę prowadzili francuscy mistrzowie budowlani i Girolamo della Robia, Włoch ze słynnej
rodziny florenckiej, autor niezwykłych we Francji majolikowych dekoracji na elewacjach. Być może
też projektu, choć nie można odrzucić prawdopodobieństwa dużego osobistego wkładu króla. Loggie
na zewnątrz mają charakter florencki, plan budynku wyraźnie nawiązuje do planu Ospedale
Maggiore z Mediolanu. Na każdej kondygnacji są dwa zespoły apartamentów z dwu końców budowli,
środkiem łączy je wielka sala, obok której jest małe ogrzewane kominkiem pomieszczenie zwane
salette, z antresolą nad nim. Prawdopodobnie jest to „wspomnienie z internowania w Madrycie”,
odpowiednik hiszpańskiej alcobe, w której siedząc można było się odseparować nie tracąc kontaktu z
salą; również nazwa pałacyku wiąże się z hiszpańskim uwięzieniem. W suterenie mieścić się mogły
kuchnie, jednak brak kaplicy i lokalności dla służby wskazuje, że budynkowi musiał towarzyszyć
jeszcze jakiś inny. Budowlę te kończył w latach późniejszych Delorme i zdarza się, że bywa
przypisywana błędnie jemu. Największą sławę zdobył jednak zamek w Fontainebleau.
 FONTAINEBLEAU
Lata trzydzieste i czterdzieste XVI wieku to czas apogeum italianizmu, przyjeżdża wtedy do
Francji co najmniej kilku bardzo ważnych twórców. Ośrodkiem, przyciągającym również artystów
malarzy i grafików z północy jest zainicjowana w 1530 roku przez Franciszka I rozbudowa
dwunastowiecznego donjonu w Fontainebleau przez Gilla le Bretona i później jeszcze Serlia i
Delorma, do sporych rozmiarów założenia o wielu dziedzińcach, otoczonego ogrodami, stawami,
parkiem w którym posadzono egzotyczne w tym rejonie pinie. Architektura autorstwa Gilla le Bretona
nie jest najwyższych lotów, plan jest wynikiem kolejnych rozbudów, to jednak co zadecydowało o
sławie Fontainebleau, jako o sławie nowego Rzymu (Vasari), to były dekoracje autorstwa
Primaticcia i Rossa. Zachowały się tylko na rysunkach Ducerceau podkowiaste schody Delorma przy
Cour du Cheval Blanc (schody obecne wstawił Jacques Ducerceau w 1634 r.). Mówi się o Porte
Dorée wielkiej wieży bramnej z loggiami, również autorstwa G. le Bretona, prowadzącej na Cour
Oval, przy którym grupują się starsze zabudowania, a wśród nich donżon. Najważniejsze są jednak
dekoracje (wzniesionej przez le Bretona) galerii Franciszka I, dekorowanej przez Giovanniego
Battistę Rosso, która rozsławiła Fontainebleau. Projekt powstał w 1530 r. wykonanie podjęto w 1535
r. Dolne partie ścian galerii pokryto boazerią z intarsjowanymi monogramami króla, u góry Rosso
umieścił obrazy w sztukatorskich ramach. Pod wpływem tego malarstwa i sztukaterii
wypełniającego galerię i wiele innych sal, sypialni i antykamer pałacu, utworzy się szkoła malarska
zwana „szkołą Fontainebleau” stosująca swoistą manierystyczną stylistykę w przedstawianiu postaci
ludzkiej, o wysmukłych proporcjach i o delikatnym modelunku i kolorystyce. W dekoracjach
zachowanych na ścianach klatki schodowej z 1748 r., w miejscu dawnej sypialni księżnej d’Etampes
autorstwa Francesco Primaticcio, z 1541 r. specjalnie ważne są ramy sztukateryjne, które ujmują
wysmukłe postaci wykonane również w stiuku. Pojawią się tu po raz pierwszy we Francji ornamenty
zwijane, ale też obok okuciowe, które rozwiną później graficy francuscy, holenderscy i niemieccy w
swoich niezliczonych wzornikach. Te słynne dekoracje z 1541 r. naśladowane były często we Francji.
Słynne były też groteski Primaticcia w Galerii Ulissesa, ta jednak nie zachowała się.
W Fontainebleau pojawili się też inni ważni twórcy włoscy, architekci malarze i rzeźbiarze:
 GIOVANNI BATTISTA ROSSO (1494 – 1540)

We Francji zwany też Rosso Fiorentino pochodzi z Florencji, malarz i sztukator, pod
wpływem Michała Anioła i malarza Andrea del Sarto, pracował we Florencji. Od 1523 – 1527 r. w
Rzymie. Od 1527 – 1530 r. w Wenecji. W 1530 roku jedzie do Francji, gdzie dekoruje galerię
Franciszka I w Fontainebleau, i wykonuje wiele prac przy Cour Ovale. Pomocnikiem jego i
współpracownikiem zostaje –

FRANCESCO PRIMATICCIO (1504-1570)

We Francji zwany le Primatice, malarz, rzeźbiarz, architekt i sztukator pod wpływem
Michała Anioła i Giulio Romano. Od 1526 – 1532 pracuje przy Palazzo del Té w Mantui wraz z
Giulio Romano. W 1532 r. powołany do Fontainebleau. Jego pierwsze prace to dekoracje sztukatorskie
i malarskie sypialni króla i królowej z 1533 r. (nie zachowane). Dekoracje sypialni księżnej d’Étampes
- faworyty Franciszka I z 1541 r. ocalały w swej górnej partii ochronione przez arch. Gabriela,
zmuszonego zainstalować w tym miejscu klatkę schodową, prowadzącą do apartamentów króla
Ludwika XV w 1748 r. W latach 1540 – 1542 odbywa podróż do Włoch, aby przywieźć antyczne
marmury i odlewy rzeźb. Po śmierci Rossa w 1540 r. obejmuje kierownictwo robót w Fontainebleau.
W latach 1551 – 1556 dekoruje salę balową i szereg innych pomieszczeń, w nich projektuje dekoracje
ścian, kominki. Projektuje też tkaniny, wyroby złotnicze. Słynna była Galeria Ulissesa pokryta
groteskami (obecnie nie istnieje). W 1559 r. został nadzorcą budowli królewskich. Projektował jeszcze
kilka innych dzieł na zlecenie dworu. Charakterystyczny wprowadzony przez niego kanon wysmukłej
postaci ludzkiej, oddziałał silnie na sztukę francuską.

JACOMO BAROZZI DA VIGNOLA (1507 – 1573)

W 1540 r. przyjechał z Włoch wraz z Primaticiem niezbyt jeszcze znany, krótko pomagał
Francesco Primaticcio przy dekoracjach, a głównie nadzorował wykonanie odlewów antycznych
rzeźb. Wrócił do Italii w 1543 roku.

BENVENUTO CELLINI (1500 – 1571)

Ten słynny złotnik i rzeźbiarz, pracował dla Franciszka I w latach 1537, i 1540 – 1545. Jest
autorem złotej solniczki Franciszka I i nimfy w Fontainebleau, o wytwornych, dekoracyjnych liniach.
We Włoszech pracował na dworach: Medyceuszy, króla Neapolu, księcia Mantui, papieża.
 SEBASTIANO SERLIO (1475 – 1554)

Urodzony w Bolonii, zajmujący się początkowo malarstwem uczeń i współpracownik Baltazara

Peruzziego w Rzymie, zainteresował się architekturą i teorią sztuki i architektury. Był spadkobiercą
bramantowskiej szkoły architektury renesansowej. Opuścił Rzym w 1527 roku w wyniku Sacco di
Roma. Po odbytych podróżach studyjnych do Istrii i Dalmacji, osiadł na parę lat w Wenecji, gdzie w
1537 r. opublikował IV księgę swego traktatu architektonicznego Regole generali di architettura.
1540 r., w trzy lata później, wydaje III księgę, o starożytnościach Rzymu, pierwszy naprawdę
liczący się zbiór wiadomości na ten temat.
W 1541 r. przyjeżdża do Francji, by tu osiąść już do końca życia. Przybywa do Fontainebleau na
dwór Franciszka I, który mianuje go nadwornym architektem.
Serlio przebywa w Fontainebleau około 5 lat, jednak jedyną jego pracą, która ocalała tam i jest
doceniana, pozostała wzniesiona w latach 1543 - 1544 Grotte de Pins, (grota pinii - te egzotyczne pod
Paryżem drzewa ozdabiały fragment ogrodu, dały też nazwę grocie), do której trzy wejścia w
rustykowanym murze rozdzielają figury atlantów na wpół w murze tym zatopionych. Odnajdujemy tu
ślady twórczości rzeźbiarskiej Michała Anioła i Giulio Romano (gzyms). Jest to pierwsze we Francji
użycie takich wielkich rustykowych ciosów, bardzo później tu modnych. Francuscy architekci czasów
Henryka II doceniali wkład Serlia do francuskiej architektury, jednak nie miał szczęścia do swoich
królewskich opiekunów. Wiele czasu poświęcił pisaniu kolejnych ksiąg traktatu: I i II księgę - o
geometrii i o perspektywie wydał we Francji w 1545 roku,
V księgę - o świątyniach w 1547,
i dodatkową, zawierającą wiele detali portali, schodów, stropów, loggii – nazwaną:
Libro Extraordinario w 1551 roku.
VI księgę - o mieszkaniach ludzi wszystkich klas, wydano dopiero w 1968 roku (!), a
VII księgę - traktującą o siedzibach wydano po jego śmierci w 1575 roku we Frankfurcie.
Księga VIII - o fortyfikacjach i fortyfikowanych miastach pozostała niepublikowana.
Pośród projektów Serlia znajdujemy plan eliptycznego kościoła. Ta forma zrobi furorę w
architekturze barokowej, u Serlia nie jest jednak jego pomysłu, wiemy, że korzystał z notatek i
szkiców swego mistrza Peruzziego, i w jego spuściźnie znajdujemy pierwszy szkic kościoła na elipsie
(sprzed 1535 r). Pośród projektów Serlia są wizje pałaców i domów dla osób różnych zawodów i o
różnym statusie społecznym. Zestawienia domów według mody włoskiej, z francuskimi. Zwraca
uwagę komentarz Serlia, że dom francuski jest wygodniejszy, dowodzący dokładnych studiów
przedmiotu.
 Propozycje niektórych planów np. willi wg „wariantu Poggio Reale” stały się wzorcami
aktualnymi przez długie lata. W Polsce stanowiły plan wzorcowy barokowych dworów o
symetrycznych rozplanowaniach, z wielkimi sieniami pośrodku i z narożnymi alkierzami.
Loggie arkadowe proponowane przez Serlia, utrzymały się w architekturze po wiek XVII.
Pierwsza w Polsce loggia wykonana według traktatu Serlia to loggia frontowa ratusza poznańskiego.
Traktat Serlia użył tu po raz pierwszy w Polsce Jan Baptysta Quadro, w 1550 roku. Później popularne
są w architekturze pałacowej okresu Wazów.
W latach 1544 – 1546 Serlio wzniósł w Fontainebleau, l’hôtel du Grand Ferrare pałac dla
kardynała Hipolita d'Este, księcia Ferrary i arcybiskupa Lyonu, w którym posłużył się francuskim (a
właściwie północnoeuropejskim, bo w Polsce też taki układ planu występował) tradycyjnym
niesymetrycznym rozplanowaniem, rozdzielając sienią salę reprezentacyjną od apartamentu
mieszkalnego. Był to też pierwszy przykład pałacu entre cour et jardin (zachował się jednak tylko
portal).
Zanosiło się na to, że będzie wznosił nową rezydencję dla króla w Luwrze, na miejscu
rozebranego już donżonu. Pewne rysunki projektowe „pałacu królewskiego” można odnieść do Luwru,
jednak wraz ze śmiercią Franciszka I w 1547 r. Serlio wyjechał do Lyonu, by tam pracować dla
innych możnych zleceniodawców i pisać. Przypuszcza się, że powodem było mianowanie przez
Franciszka I, niewiele przed śmiercią, w 1546 r. architektem Luwru - Pierra Lescot. Z tego okresu
działalności Serlia pozostało istotne dzieło – pałacyk w Ancy-le-Franc.
Pałacyk w Ancy-le-Franc, którego budowę rozpoczęto w 1544 roku jest dla architektury
francuskiej ważny, gdyż po raz pierwszy Serlio zerwał tu z tradycją francuskich cylindrycznych wież
narożnych. Fundator poprosił architekta by ten wzniósł mu rezydencję al costume italiano dlatego plan
nawiązuje do koncepcji Poggio Reale, dziedzińcowe elewacje natomiast do elewacji watykańskiego
Cortile della Pigna Bramantego, wykonane w rytmie a-b-a-b-a. Od zewnątrz delikatne linearne
pilastry w małym porządku, przypominają linearyzm ścian rzymskiej Cancellerii.
W 1554 roku po długim pobycie w Lyonie, gdzie pracowała cała kolonia artystów Włochów,
Serlio wraca do Fontainebleau i tam, tego samego roku, umiera.
 ARCHITEKTURA CZASÓW HENRYKA II
Wraz z wstąpieniem na tron Henryka II rozpoczął się też nowy okres w architekturze francuskiej
- okres działalności twórców francuskich. Przeważnie wykształceni w Italii, twórcy ci wypracowali
nowy styl bazujący na klasycznej architekturze rzymskiej i zaleceniach Witruwiusza, uwzględniający
jednak wymagania klimatyczne i tradycję architektoniczną Francji. Przejawem tego są w pierwszym
rzędzie wysokie dachy, które przeniesione też zostaną do architektury XVII wieku. Najważniejsi
architekci tego czasu to Pierre Lescot, Jean Bullant, Jean Goujon,
Jacques Androuet Ducerceau i Philibert Delorme.
Pracowali oni na zlecenie możnych i króla Henryka II, a potem też, po przedwczesnej śmierci
Henryka II, przez kolejne 30 lat dla Katarzyny de Médicis. Sprawowała ona w znacznej mierze rządy
za nieletnich synów, przyczyniła się do dalszego trwania italianizmu, jednak kraj pogrążył się w
czasach jej panowania w chaosie krwawych wojen religijnych, a te nie sprzyjały budowaniu.
Nazwiska trzech pierwszych, z wymienionych wyżej architektów spotykamy najwcześniej.
Prawdopodobnie wszyscy odbyli swój „staż” w Italii w latach trzydziestych. Spotykają się w Paryżu,
przy budowie hôtel Carnavalet. Pałacyk ten zaprojektował już w 1544 roku Pierre Lescot. Ten
miejski pałacyk daje przykład, typowego dla Francji, regularnego, renesansowego rozplanowania
zabudowy w rezydencji: budynek główny zawierający mieszkanie właściciela i reprezentacyjne sale -
w głębi posesji, poprzedzony dziedzińcem. Z dwu jego boków prostopadłe niższe skrzydła,
mieszczące funkcje mniej ważne, i od ulicy niskie skrzydło frontowe, kryte dachem tarasowym, z
bramą pośrodku, i z obu jej stron pomieszczeniami gospodarczymi, wozowniami, stajniami itp. Za
budynkiem głównym - ogród. Podobne, lecz nieco bardziej archaiczne jest rozplanowanie Hôtel du
Grand Ferrare autorstwa Serlia, gdzie, jak w XV. wiecznych założeniach od strony ulicy znajdował
się tylko mur. [Przypomnijmy, że tymczasem w XV i XVI wieku we Włoszech pałac o jednolitej
zabudowie skrzydeł, zajmował całą działkę, wzdłuż linii zabudowy ulicy, dziedziniec był pośrodku].
Lescot i Jean Bullant zajmowali się architekturą, Jean Goujon ozdobił ściany corps de logis
płaskorzeźbami. Z nich najbardziej okazałe to personifikacje pór roku miedzy oknami I piętra, nieco
cięższe w proporcjach niż znane nam inne jego rzeźby z Luwru.
Pierre Lescot wezwany jeszcze przez Franciszka I, od 1546 roku zajmował się też projektem
przebudowy Luwru. Dziedziniec zamkowy według jego zamysłu miał być wielkości dawnego
dziedzińca donżonu, tyle że w nowej italianizującej formie, a więc miał powstać na planie kwadratu,
bez narożnych kolistych wieżyczek i tym podobnych śladów obronności. Lescot wzniósł skrzydło
dziewięcioosiowe z osiami skrajnymi i środkową zaznaczonymi przez delikatne ryzality.
Trzy wejścia w tych trzech osiach opracowane zostały na wzór łuku tryumfalnego. Między kolumny z
dwu stron portali wstawiono wnęki z posągami. Motyw łuku tryumfalnego powtórzył się też
trzykrotnie na I piętrze. Ryzality ukoronowane zostały przez pokryte bogato płaskorzeźbą ściany
tarczowe mieszczące okna lukarn, zwieńczone odcinkowymi naczółkami. Tak powstał prototyp
charakterystycznych spiętrzonych ryzalitów portalowych w architekturze francuskich pałacyków
(np. Anet, Ecouen), ale także francuskiej dyspozycji ściany, gdyż powierzchnie trójokienne pomiędzy
ryzalitami podzieliły delikatne w rysunku pilastry, zdradzające zamiłowanie do dekoracji, kanelowane,
z pięknymi korynckimi głowicami. Na parterze niosące płytkie arkady. Po 1550 roku, u dołu dachu,
spadzistego, jak każe francuska tradycja, w miejsce pierwotnych balustrad, wbudowane zostały ścianki
mieszczące po trzy okna lukarn ujęte przez płaskorzeźby i połączone z lukarnami ryzalitów. Wszystkie
płaskorzeźby wykonał tu Jean Goujon, ubierając sylwetki kobiece w charakterystyczne dla niego
mokre jakby draperie i układając je w wyszukanych pozach. O ile Goujon ulegał wyraźnie czarowi
manieryzmu rozprzestrzeniającego się we Francji dzięki sile oddziaływania sztuki mistrzów z
Fontainebleau, o tyle Lescot w swych projektach i zachowanych niektórych rysunkach jawi się jako
klasycysta prawie siedemnastowieczny. Taki charakter mają stropy snycerskie projektu Lescota w
Luwrze. Kariatydy wspierające balkon muzyczny w Luwrze, autorstwa Jeana Goujona, wyraźnie
wzorowane na erechtejońskich, wyłamują się nieco spomiędzy jego dzieł, bliższe odległemu
oryginałowi niż smukłym, skręconym formom innych dzieł rzeźbiarza.
 Kolejna wspólna praca tego zespołu to fontanna, a zarazem rodzaj trybuny widokowej,
wzniesionej z okazji wjazdu Henryka II do Paryża w latach 1548 – 1549, Fontaine des Innocents. Był
to, umieszczony na znacznej wysokości balkon, pod dachem wspartym na arkadach, [konstrukcja
obecnie przerobiona całkowicie]. Arkady flankowane były z dwu stron zdwojonymi pilastrami,
między które Jean Goujon, wtłoczył ciasno smukłe postaci dziewczęce, najady, personifikacje źródeł
z dzbanami wody, w wykwintnych skrętach ciał otulonych ciasno wilgotną tkaniną. Była to jedna z
najwspanialszych prac tego rzeźbiarza wyraźnie zainspirowanego twórczością szkoły Fontainebleau.
Z dwunastu postaci zachowało się do dzisiaj osiem. Budowlę koronowała attyka pokryta również
płaskorzeźbą Goujona.
Jean Bullant i Jean Goujon interesowali się teorią architektury. Goujon pracował przy
przekładzie Witruwiusza, Bullant sam wydał kilka traktatów o architekturze. Ich rówieśnik, zostawił
nam jednak dzieło nie do przecenienia, dzięki któremu możemy poznać stan pierwotny nie istniejących
już dziś, lub przebudowanych, dzieł dwu poprzednich i wielu innych architektów- to Jacques
Androuet Ducerceau.

PIERRE LESCOT (1510 [?] – 1578)

Zapewne wraz z innymi architektami tej generacji odbył w latach 30. studia w Italii.
Współpracuje na ogół z Jeanem Goujonem i Jeanem Bullantem. W latach 1545 – 1550 buduje Hôtel
Carnavalet. Wznosi od 1547 – 1549 roku Fontaine des Innocents – studnię, połączoną z rodzajem
trybuny widokowej przeznaczonej do podziwiania tryumfalnego wjazdu Henryka II do Paryża, po
koronacji w czerwcu 1549 r. Od 1546 roku na zlecenie króla Franciszka I przebudowuje Luwr.
Wznosi zachodnie skrzydło Cour Carré (a po 1560 r. też fragment południowego skrzydła). Jego
styl charakteryzuje się symetrią elementów, czystością proporcji i harmonijnym zespoleniem dekoracji
reliefowej z architekturą.
 JEAN GOUJON (1510 – 1562)
Rzeźbiarz i architekt, znany w dokumentach od 1540 r., gdy wykonywał prace rzeźbiarskie w
kościele w Rouen. Od 1543 roku działał w Paryżu. Ozdobił płaskorzeźbami lektorium w kościele St-
Germain-l’Auxerrois [obecnie rozebrane, ale reliefy są w muzeum w Luwrze]. Z Pierrem Lescotem
współpracuje przy Hôtel Carnavalet, Studni Niewiniątek i w Luwrze od 1546 r. W 1550 wykonuje
kariatydy dźwigające balkon muzyczny w Luwrze, dekoruje też ratusz wznoszony przez Domenico
Cortonę (zniszczony w 1871 r przez Komunardów) i kaplice w zamkach w Ecouen i Anet. Jego
specjalnością są zwłaszcza płaskorzeźby. Charakteryzuje je wytworny rysunek i wydłużona forma
postaci przedstawianych w skomplikowanym ruchu. Interesuje się też teorią, w 1547 r. pracuje przy
pierwszym francuskim przekładzie Witruwiusza. Jako zwolennik hugenotów w 1562 wyjeżdża z
Paryża ogarniętego prześladowaniami religijnymi. Umiera w Bolonii.

JEAN BULLANT (1515 – 1578)

Architekt, przed 1537 r. odbył podróż studyjną do Włoch. Pracował dla możnych właścicieli
zamków, między innymi zamku w Ecouen, z Jeanem Goujonem. Od 1557 r., mianowany
kontrolerem budowli królewskich, na zlecenie Katarzyny Medycejskiej prowadził budowę zamku
St-Maur (jedna z 7 fundacji Franciszka I po 1528 r.). Współpracował z Lescotem przy budowie Hôtel
Carnavalet, pracował w Fontainebleau i w Châmbord. Prowadził budowę pałacu Tuileries do 1572
r. Stosował klasyczne porządki, renesansowe. Wprowadził pierwszy wielki porządek do francuskiej
architektury. Wydał kilka traktatów o architekturze, m.in. Règle générale d’Architecture w latach
1564 –1568.

JACQUES ANDROUET DUCERCEAU (1510 – 1585)

Architekt, rytownik i teoretyk sztuki. Po studiach architektury antycznej i renesansowej
odbytych w Italii w latach 1531 – 1533, wraca do Francji. Prawdopodobnie buduje zamki w Verneuil-
sur-Oise i Charleval. Jednak najważniejszą część jego spuścizny stanowią wydane przez niego w
latach 1549 – 1560 zbiory rycin poświęconych architekturze antycznej i współczesnej, i ornamentom
(Livre de grotesques, 1566 r.), które rozpropagowały zwłaszcza formy manierystyczne we Francji. W
latach 1576 i 1579 wydał w dwu tomach Les plus excellents bastiments de France, bezcenne źródło
do poznania architektury francuskiej XVI w., z planami i widokami z lotu ptaka budowli często dziś
już nieistniejących. Do początków XVII w. działają też dwaj jego synowie Jacques Młodszy i Jean
Baptiste, a potem też wnuk Jean.
 PHILIBERT DE L’ORME (1510 – 1570)
Urodzony w Lyonie, tu odbył też studia teologiczne. W latach 1533 – 1536 odbywa podróż do
Italii, gdzie studiuje architekturę antyczną, dokonuje jej pomiarów i uczestniczy w
wykopaliskach. Ulega też fascynacji Witruwiuszem. Po powrocie pracuje kilka lat w Lyonie.
Zauważony w 1544 r. przez króla Franciszka I wstępuje na jego służbę. Bardziej owocnie układa się
jego współpraca z królem Henrykiem II, za którego panowania buduje wiele. Niestety znaczna liczba
wznoszonych przez niego budowli nie zachowała się, nie wszystkie były ukończone.
W niektórych jego pracach widać wyraźny rys manierystyczny, ogólnie jednak uważa się jego styl
za klasyczny, dostosowany do miejscowych warunków klimatycznych i do francuskiej tradycji
późnośredniowiecznej. Przykładał dużą wagę do zagadnień harmonijnej kompozycji elementów
budowli, do symetrii, proporcji i logiki konstrukcyjnej Wprowadził do architektury nowy porządek
architektoniczny, uznany za „francuski porządek” polegający na obfitym stosowaniu artykulacji
architektonicznej na elewacjach, stosowaniu kolumn „zbrojonych” obrączkami pokrytymi
ornamentem, ornamentowanych baz i głowic.
Zafascynowany Witruwiuszem sam też jest autorem dwu traktatów, w których zamieszcza
projekty przebudów i modernizacji polegających głównie obok stosowania symetrii, na wprowadzaniu
nowych rozwiązań technicznych:
W 1561 roku: Nouvelles inventions pour bien bastir et a petit frais. i
W 1567 roku: Le premier tome de l’architecture.
W tej pierwszej pracy publikuje między innymi projekt wielkiej bazyliki świeckiej, dla króla, z
czterema aneksami narożnymi na wzór Poggio Reale, przesklepionej drewnianą kolebą złożoną z
krótkich odcinków łuków połączonych wzdłużnie między sobą. Ta konstrukcja, która zastąpić
mogła dach krokwiowy, gdyż pozwalała na lepsze wykorzystanie przestrzeni poddasza jest
wynalazkiem Delorma [łuki Delorma], lecz przyjęła się i zastosowanie zyskała dopiero w końcu
XVIII wieku. (przypomnieć należy, że podobne formy występują też we Francji w pokryciach
dachów w późnym średniowieczu).
Uważa się go za pierwszego teoretyka stereotomii. Był inżynierem, rozwijał teoretycznie wiedzę,
którą praktycy francuscy, budowniczowie kamiennych katedr i donjonów, posiadali już od stuleci.
Był najbardziej zasłużony dla francuskiej architektury, choć podobno nie bardzo za życia lubiany
przez innych architektów z racji przykrego charakteru.
 TWÓRCZOŚĆ DELORMA

1536 – Hôtel de Bullioud w Lyonie. Była to jego pierwsza praca w Lyonie, polegała
na poprawieniu komunikacji w hôtel Bullioud przez zastosowanie ganków
podwieszonych miejscami na trompach.
1541 – 1544 Saint-Maur-des-Fossé, pałacyk.
1548 – 1559 Tumba Franciszka I w St.Denis
1547 – 1559 wznosi w Paryżu arsenał, klasztor kordelierów i Hôtel de Tournelles
[żaden z tych budynków nie zachował się].
1547 – 1556 pałacyk Anet dla Diany z Poitiers [pozostała in situ brama i kaplica;
spiętrzony portal główny corps de logis (budynku głównego) przeniesiono do
Paryża do l’École des Beaux-Arts]. W projekcie kamiennego kasetonowanego
sklepienia kaplicy pałacyku Anet w 1552 r. dał mistrzowski przykład swych
umiejętności konstruktorskich.
1548 – 1554 prace w Fontainebleau: fragmenty skrzydła głównego w Cour du Cheval
Blanc i schody w kształt C tamże, (zastąpione w 1624 r. obecnymi przez
Ducerceau), galeria Henryka II.
1548 – 1559 prace w pałacyku Madrid w Paryżu. [Pałacyk obecnie nie istnieje].
1556 - galeria przy zamku w Chenonceau.
1561 - wydanie traktatu: Nouvelles inventions pour bien bastir et a petit frais.
Publikuje w nim nową konstrukcję dachową, własnego autorstwa, znaną
pod nazwą: łuki Delorma.
1564 – 1570 projekt i wykonanie (zdążył tylko frontowe skrzydło) pałacu Tuileries w
Paryżu, dla Katarzyny Medycejskiej, w planie widać inspirację formą Ospedale
Maggiore w Mediolanie, i formą Poggio Reale [Pałac spalony w 1871 r. rozebrano
w 1884 r.].
1563 - przeróbki pałacu Saint-Maur dla Katarzyny Medycejskiej. [ Nie istnieje].
1567 - wydanie traktatu architektonicznego: Le premier tome de l’architecture.
traktat wpłynął silnie na twórców francuskich dając podwaliny klasycyzującemu
stylowi XVII wieku w architekturze francuskiej.
 ANDREA PALLADIO (1508 – 1580)

Andrea di Pietro da Padova, urodzony w Padwie syn młynarza, około 1524 r. zamieszkał
z rodziną w Vicenzy. Pracował jako kamieniarz w podrzędnych warsztatach. W Vicenzy
poznał Giorgia Trissina, humanistę - poetę i teoretyka literatury, który nadał mu imię
Palladio (później też Daniela Barbaro - tłumacza Witruwiusza). Pod wpływem Trissina
zaczyna studiować architekturę renesansu i antycznego Rzymu, poznaje traktat Witruwiusza.
W latach 1541 i 1546 – 1547 podróżuje do Rzymu pod opieką Trissina. Efekty swych
studiów nad antykiem publikuje w 1554 r. – w dziele: Antichità di Roma. Podróżował też do
wielu miast Włoskich, był w Weronie, Wenecji, Bolonii, Rawennie, Mantui, Florencji.
Zapewne poznał Serlia i jego traktat, podziwiał też twórczość Scarpagnino, Sansovino,
Sanmichelego.
Rozpoczął działalność architektoniczną od Villi Godi w Lonedo w 1540 r., Zasłynął
jednak dzięki projektowi przebudowy Palazzo della Ragione – (tzw. Basilica Palladiana w
Vicenzy), który wykonał na konkurs w 1545 r. Piętrowy budynek mieszczący wielkie sale
zebrań rady miasta otoczył dwukondygnacyjną loggią o wysmakowanej formie.
Od około 1550 r. projektuje i wznosi kilkadziesiąt pałaców i willi, na ogół w Vicenzy i
jej okolicach. Około 30 planów zamieszcza i omawia w swym traktacie, który w 1570 r.
publikuje w Wenecji – I quatro libri dell’architettura – Cztery księgi o architekturze - traktat
ten stanowił „biblię” klasycystów europejskich (angielskich już od początku XVII w.)
Jest ponadto projektantem trzech kościołów i jednej elewacji kościelnej w Wenecji
dostawionej do świątyni wzniesionej wcześniej. Jeden z kościołów nie został zrealizowany,
dwa wznoszą się w Wenecji. W budowlach tych Palladio ukazuje się jako manierysta
odmiany klasycyzującej.
W 1580 r., pod koniec życia projektuje teatr w Vicenzy - Teatro Olimpico, wykonany wg
wzoru opisanego przez Witruwiusza. Budowę przeprowadził uczeń – Vincenzo Scamozzi.
Palladio umiera w Vicenzy 19 sierpnia 1580 r.
Twórczość Palladia charakteryzuje się klasyczną monumentalnością, powagą,
symetrią, stosowaniem układów osiowych i centralnych, harmonią, proporcjonalnością
części składowych, logiką rozwiązań konstrukcyjnych, klasyczną czystością stylistyczną
detalu, oszczędnym stosowaniem dekoracji. Wprowadza tzw. wielki porządek na elewacji.
W architekturze pałacowej tworzy nowy wzór planu, uzależnia wysokość pomieszczenia
od jego szerokości, wprowadza portyki kolumnowe zwieńczone tympanonami
(trójkątnymi frontonami).
 TRAKTAT PALLADIA

W 1570 r. Palladio wydaje drukiem traktat: I Quattro libri dell’Architettura (wyd.

polskie: tłum. M. Rzepińska, Palladio, Warszawa 1955). W Pierwszej księdze omawia pięć
porządków architektonicznych, sposoby, zasady i metody budowania, schody, loggie,
rodzaje sklepień, omawia proporcje i wysokości pomieszczeń, rozmieszczenie otworów... itd.
Zwraca uwagę: ...przy każdej budowie, jak powiada Witruwiusz należy brać pod uwagę trzy
rzeczy ... użyteczność, czyli wygodę, trwałość i piękno ... trwałość osiągnie się, gdy ...
kolumny dolne będą w pionie z górnymi a wszystkie otwory jedne nad drugimi, wtedy pełne
wypadnie nad pełnym, a puste nad pustym. Piękno wyniknie z pięknych form i właściwego
stosunku całości do części, części pomiędzy sobą oraz części do całości. Podaje uznane przez
siebie za najdoskonalsze kształty pomieszczeń, mogą one być okrągłe (...co stosuje się
rzadko), kwadratowe, albo prostokątne o wymiarze boku dłuższego równym: przekątnej
kwadratu, opartego na krótszym boku, czyli 1:√2 (około 1:1,4) ; lub 1:1⅓; lub 1:1½; lub
1:1⅔; oraz 1:2. Podaje też kilka metod wyznaczania wysokości pomieszczeń, którą
uzależnia od wielkości i proporcji planu. Najogólniej mówiąc izby kwadratowe kryte
płasko powinny mieć wysokość równą bokowi, sale prostokątne - wysokość równą średniej
boków, natomiast sklepione mają być wyższe o 1/3 (Traktat s. 56-57).
Drugą księgę poświęca pałacom i willom starożytnych i projektowanym przez siebie,
daje też rysunki. Rozdział o wyborze terenu pod budowę siedziby do dziś może być dla nas
interesujący (Traktat s.117). Omawia swoje projekty, układy funkcjonalne, zalety rozwiązań.
Trzecią księgę poświęca miastu, kształtowaniu ulic, placów, mostów - starożytnych i
współczesnych, budynków komunalnych, tam też zamieszcza rysunki swego projektu
Bazyliki w Vicenzy.
Czwartą księgę swego traktatu poświęca Palladio świątyniom. Rysuje i omawia ponad 20
świątyń antycznych i - Tempietto Bramantego, który ...wydobył formy antyku z zapomnienia..
pisze: Świątynie budujemy: okrągłe; czworoboczne; o sześciu, ośmiu lub więcej bokach
wpisanych w obwód koła; w formie krzyża i w wielu innych kształtach ...najpiękniejszymi i
najbardziej prawidłowymi formami są okrągła i czworoboczna, tylko o tych dwóch mówi
Witruwiusz .... ze wszystkich ...najdoskonalszą i najświetniejszą ...jest forma okrągła, gdyż
jest ze wszystkich najprostsza, najbardziej jednolita, ... silna i najbardziej pojemna ... nadaje
się najlepiej dla uzmysłowienia jedności, nieskończoności istoty i sprawiedliwości BOGA.
(Traktat s. 204 i 205).
 TWÓRCZOŚĆ PALLADIA

VICENZA, Palazzo della Ragione, lub Basilica Palladiana, dzieło, które rozsławiło
Palladia, to typowa dla miast północnej Italii budowla municypalna (czyli miejska),
mieszcząca na I p. wielką salę zebrań Rady miejskiej, zarazem pełniącą rolę sali sądowej. Na
parterze zaś, otoczonym z reguły podcieniami – różne kramy, i sklepy. (Znane przykłady
starsze to np. Bazylika w Padwie). W 1545 r. Palladio wykonał na konkurs projekt galerii,
które otoczyć miały istniejący, starszy budynek. W 1546 r. przedstawia makietę projektu. W
1548 r. dostaje za projekt – 50 lirów. W 1549 r. zaczyna prace budowlane przy Bazylice.
Budowla charakteryzuje się wyjątkową lekkością i szlachetnością formy, dzięki
idealnym proporcjom, zastosowaniu „małego porządku”, właściwościom użytego
materiału (biały połyskujący w słońcu marmur) i rezygnacji z ozdoby rzeźbiarskiej.
Wykazując podobieństwo do Biblioteki Sansovina w Wenecji, jest od niej znacznie
lżejsza, gdyż Palladio w przyłuczach arkad, stosuje ażurowe koła. Miejsce dla rzeźby znajduje
jedynie na osiach kolumn, na balustradzie wieńczącej budynek.
Stosuje do konstrukcji loggi motyw „serliany”. Ozdabia ścianę półkolumnami w
porządku rzymsko–doryckim na parterze i jońskim na I p. Wzmacnia w przemyślany sposób
narożniki.
 TWÓRCZOŚĆ PALLADIA - KOŚCIOŁY

1558 – Projekt niezrealizowany kościoła San Pietro in Castello w Wenecji.

Po 1560 - Kaplica kopułowa przy willi Barbaro w Maser.
1562 – fasada kościoła San Francesco della Vigna w Wenecji, (reszta budowli - Sansovino)
1565 – Kościół San Giorgio Maggiore w Wenecji.
1577 – Kościół Il Redentore w Wenecji.

W układzie planów obu swoich weneckich kościołów Palladio łączy plan wydłużony,
oczekiwany przez senat wenecki – fundatora świątyń, z centralnym, który uznaje za
najstosowniejszy. Jasne, pozbawione polichromii wnętrza ozdabia jedynie detal wykonany z
kamienia: gzymsy, głowice, archiwolty. Mocne gzymsy, rytmy pilastrów i kolumn, jasne i
ciemne następujące po sobie fragmenty wnętrza, prowadzą wzrok ku prezbiterium. Tam
jednak, zamiast stanowiącej zazwyczaj zamknięcie wnętrza zagłębionej ściany apsydy jest
ażur – kolumnada, założona na łuku (w Il Redentore) lub prosto (San Giorgio Maggiore)
powodująca, że wzrok nasz nie znajdując oparcia zagłębia się dalej, pozostaje jednak
nienasycony - napotyka w głębi, za kolumnadą - jasną, lecz niezrozumiałą, sklepioną
kolebkowo pustą przestrzeń bez artykulacji. To manieryzm (por. Uffizi Vasariego). [Jest to
wnętrze chóru, wypełnione jedynie - śpiewem mnichów - wspaniałym, wielogłosowym].
Trzy fasady kościołów Palladia stanowią swoiste studium rozwiązania nowożytnej fasady
kościoła bazylikowego przy pomocy form klasycznego, antycznego portyku świątynnego.
Pomysł Palladia polega na „nałożeniu na siebie” dwu portyków antycznych: rozległy i niski,
dzielony pilastrami, obejmuje całą szerokość kościoła – nawę główną i boczne nawy lub
kaplice, „nałożony” nań drugi portyk - wysoki i wąski, osłania jedynie nawę główną na całej
wysokości i szerokości. Trójkątne fragmenty tympanonu „niższego” portyku widoczne nieco
w głębi zasłaniają pulpitowe dachy naw bocznych. Tympanon „wyższego” portyku wraz ze
wspierającymi go półkolumnami w wielkim porządku nadaje całości fasady dynamiczny
„pęd w górę”. W najpóźniejszym projekcie – Il Redentore, widok uzupełnia większy zespół
dynamicznie piętrzących się form. Wielki główny portal również wieńczy tu tympanon,
(trójkątny naczółek), a do wejścia prowadzą z wąskiego placu nad kanałem monumentalne
schody, wzmagając efekt dynamiczności.
Dynamika, pęd w górę, w miejsce renesansowej statyczności, dwuwarstwowość - zamiast
linearyzmu to znamiona manieryzmu.
 TWÓRCZOŚĆ PALLADIA - WILLE

1537 – kamieniarz Andrea zatrudniony jest przy pracach w Villi w Cricoli, wznoszonej od
1523 r. dla Gian Giorgia Trissina i według jego projektu.
(G.G.Trissino utworzył w willi - Akademię Trissiniana, o życiu uregulowanym na wzór greckich szkół
filozoficznych, zgodnie z hasłami - Nauka, Sztuka, Cnota). Trissino, wielbiciel klasyku, i Barbaro –
tłumacz Witruwiusza, wywierają wielki wpływ na twórczość i estetykę a także życie osobiste Palladia.

1538 –1540 Villa Godi w Lonedo, zagłębiona loggia arkadowa pośrodku (jeszcze tradycyjna).
Około poł. XVI w. Palladio stworzył całkiem nowy typ willi podmiejskiej. Redaguje zasady,
jakimi powinien się kierować projektant willi. Dotyczą one idealnej formy planu, proporcji
sal (por. rozdział w traktacie), ich rozplanowania (główna reprezentacyjna sala na osi, w
części centralnej, mniejsze po bokach), połączeń pomiędzy nimi: amfiladowych, jedności
rozkładu pomieszczeń na każdej kondygnacji: tak by „mur wypadał nad murem, pustka
nad pustką”, kompozycji elewacji – wg tej samej zasady, rozmieszczenia funkcji: na
wysokim parterze willi – funkcja reprezentacyjna, w suterenach - kuchnie i pomieszczenia
dla służby. Nie pisze o tym, lecz konsekwentnie umieszcza schody pomiędzy traktami (np.
Villa Sarego w Miega), lub z boków loggii frontowych (np. Villa Cornaro w Piombino, Villa
Gorzadore koło Vicenzy). Pośrodku fasad na parterze, zawsze stosuje kolumnowe portyki
poprzedzone wysokimi schodami. Stosuje galerie kolumnowe półkoliste i prostokątne w
planie wiążące wille z budynkami gospodarczymi – stajniami, owczarniami, itp. Podkreśla
wartość zajmowania się pracami gospodarskimi w ramach wypoczynku na wsi.
Najsłynniejsze wille to:
1558 - 1561 Villa Foscari tzw „Malcontenta” w Mira pod Mestre (sala na planie krzyża).
1560 - Villa pana Badoero we Frata w Polesine (jej galerie były wzorem dla klasycystów).
1561 - 1562 Villa hrabiego Marc’Antonia Sarego w Santa Sofia niedaleko Verony
(z manierystycznie uformowanym dziedzińcem ze zbrojonymi kolumnami loggii).
1560 - Villa panów Barbaro, w Maser; 1565 – Willa Pisani w Montagnana;
1566 -Villa Giorgia Cornaro w Piombino (jak w willi Gorzadore schody obok loggii).
1566 - Villa Zeno, w Cesalto z galeriami wiodącymi do stajni (z lewej) i pomieszczeń gosp.
1567 - Villa Rotonda pod Vicenzą dla monsignore PaoloAlmerico zasłynęła ze względu na
plan prawie idealnie centralny, bo kwadratowy, z przykrytą kopułą kolistą w planie
salą reprezentacyjną pośrodku i czterema kolumnowymi portykami z czterech
stron, których obecność autor tłumaczy wyjątkową urodą otaczającego krajobrazu.
Willa była wielokrotnie naśladowana specjalnie chętnie w okresie wczesnego klasycy-
zmu ( w Italii, Anglii, również w Polsce np. Królikarnia Merliniego z lat 1782-1786).
 TWÓRCZOŚĆ PALLADIA - PAŁACE MIEJSKIE

1539 - 1540 podróż do Werony, poznaje pałace Michele Sanmichelego i nowe bramy wałowe
Przyswaja sobie mocne rustykowania i arkadowane cokoły-partery pałaców
1541 i 1546-1547 podróże do Rzymu, gdzie poznaje pałace Bramantego i Rafaela, być może
projekty budowli na Kapitolu Michała Anioła (wielki porządek). Studiuje antyczną
architekturę i Witruwiusza. Studia te owocują powstaniem koncepcji miejskiego
pałacu
na wzór domów antycznych, posiadających atria otoczone kolumnadami. Prawie
wszystkie pałace Palladia wzniesione są w Vicenzy. Ich cechy charakterystyczne to
symetryczne plany, zawsze z dziedzińcami otoczonymi kolumnadami, kompozycja
sąsiadujących ze sobą pomieszczeń zgodna z matematyczną harmonią, stosowanie
klasycznego detalu i proporcji. Przy tym same plany i elewacje pałacowe są
różnorodne. Stosuje elewacje na wzór Palazzo Caprini Bramantego: parter – cokół
arkadowany, piętro ubrane w „mały porządek”, (np. Palazzo Iseppo de Porti,
Palazzo Thiene), czasem przy tym silne boniowania i „zbrojone” obramienia (Palazzo
Thiene), elewacje w „małym porządku”, w superpozycji (Palazzo Porto Barbaran,
Palazzo Chiericati), stosuje też wielki porządek na elewacji (Palazzo Valmarana,
Palazzo Angarano), rzadko elewacje bezporządkowe dzielone jedynie gzymsami na
kondygnacje, z portykami kolumnowymi pośrodku (Palazzo Trissino i wyjątkowo
poza Vicenzą, w Udine - casa Antonini z 1556 r.).
Datowane pałace Palladia:
1550 – początek budowy Palazzo Chiericati w Vicenzy, (pośrodku elewacji - „pełne nad
pustym”- zaprzeczenie własnej zasady; boki „osłabione” przez ażury - manieryzm).
1552 – Palazzo Iseppo de Porti
1556 – Palazzo Thiene
1566 - Palazzo Valmarana, symetria, powaga; fasada siedmioosiowa dzielona pilastrami w
wielkim porządku, akcentowane osie skrajne przez rzeźby i naczółki (manieryzm).
1570 - Palazzo Porto Barbaran
1571 – Loggia del Capitanio (wykonane 3 przęsła tylko), dysharmonijne zestawienia
elementów elewacji, bogactwo dekoracji rzeźbiarskiej.
1571 - Palazzo Porto Breganze (wykonano 2 przęsła z jedenastu) manierystyczne
zachwianie proporcji miedzy półkolumnami wielkiego porządku (cokoły ich
dorównują wysokością oknom parteru) i oknami dwu kondygnacji.
 GIACOMO BAROZZI DA VIGNOLA (1507 – 1573)

Syn Clemente Barozziego z Mediolanu urodził się w Vignoli, koło Modeny, gdzie ojciec
jego przeniósł się z powodu zamieszek, spowodowanych wojnami z Francuzami. W młodości
uczył się malarstwa w Bolonii. Zajmował się rysowaniem wzorów do intarsji, poznał więc też
znakomicie perspektywę i architekturę. Na dalsze studia przeniósł się do Rzymu. Mierzył i
rysował starożytne budowle, wykonywał prace architektoniczne dla papieża Pawła III. Od
1540 – 1543 r. przebywał w Fontainebleau, u boku Primaticcia, gdzie nadzorował wykonanie
odlewów rzeźb antycznych. Po powrocie do Italii, pracował początkowo w Bolonii, a od 1546
w Rzymie. Ważny okres twórczości Vignoli zaczął się jednak dopiero, gdy papież Juliusz III
(1550 – 1555) mianował go nadwornym budowniczym. Najbardziej interesującą jego
budowlą z tego czasu jest Villa Giulia, z lat 1550 – 1554, projektowana wspólnie ze znanymi
manierystami: Ammanatim i Vasarim. Oprócz tego wykonał też kilka dzieł w papieskiej
winnicy, również inżynierskich, jak przebudowa fontanny Aqua Vergine. W tym czasie
wznosi także, do 1554 r. kościółek Sant’Andrea in Via Flaminia; przykryty pierwszą
zrealizowaną kopułą eliptyczną. Po śmierci papieża Juliusza III, Vignola przeszedł na
usługi kardynała Alessandro Farnese (1520 – 1589), wnuka i imiennika papieża Pawła III. W
latach 1559 – 1562 rozbudowuje dla niego w Capraroli zaczętą przez Sangalla willę, tworząc
niezwykły palazzo in fortezza. Budowla ta uczyniła go słynnym w Italii. Drugim dziełem
zleconym też przez kardynała Farnese był centralno-podłużny kościół macierzysty zakonu
jezuitów w Rzymie: Il Gesu, wzniesiony w latach 1568 – 1584, prototyp niezliczonych
kościołów barokowych Europy. U schyłku życia, około 1572 roku, Vignola zaprojektował
niewielki kościółek na elipsie inspirowany planem Serlia – kościół Santa Anna dei
Palafrenieri, który z kolei stoi na początku długiej listy barokowych kościołów na elipsie. Po
śmierci Michała Anioła papież uznał Vignolę za jego godnego następcę i zlecił mu pieczę nad
Bazyliką i budową Porta del Popolo in Via Flaminia.
W 1562 r. wydaje dzieło - Pięć porządków w architekturze, które zaważyło zwłaszcza
na klasycyzującej architekturze Francji XVII i XVIII w., ale było używane też w całej
Europie. A w 1583 r. po śmierci Vignoli, Danti wydaje jego traktat o zasadach perspektywy.
Twórczość Vignoli stoi na pograniczu renesansu manieryzmu i baroku.
Wedle opinii Giovanniego Baglione, z 1692 r, autora życiorysów artystów i architektów
– Vignola był człowiekiem budowy mocnej, usposobienia wesołego, zawsze gotów do
niesienia pomocy każdemu, zdumiewająco szczery i prostolinijny, inni dodają też, że był
cierpliwy, wielkoduszny i szczodry. Cechy te zyskały mu wielu przyjaciół. Pochowano go w
Panteonie, a trumnę ponieśli członkowie Akademii Sztuk Pięknych.
 TWÓRCZOŚĆ VIGNOLI

1550 – 1554 – Villa di papa Giulio w Rzymie, (inaczej – Villa Giulia), wykonana wespół z
Vasarim i Ammanatim – papieska willa położona, na stoku wzgórza Monte Pincio, w
Pobliżu Via Flaminia, drogi wiodącej na północ od Porta del Popolo. Jest to świetnej
klasy przykład niewielkiego manierystycznego założenia willowo-ogrodowego. Było
wtedy w modzie, że atrakcją wszelkich willi, podmiejskich również, było jakieś wodne
urządzenie – fontanna, kanał, stopnie wodne, grota. Tutaj celem spaceru miało być
„Nimfeum” – niewielki basen wodny z piętrzącą się nad nim dwukondygnacyjną
loggią, o pełnej dysonansów architekturze. Od frontu zespołu ogrodowego wznosi się
willa. Fasada tej piętrowej budowli, zdominowana przez ogromny zbrojony portal
uformowany w kształt łuku tryumfalnego, zwiastuje czekające w głębi „zaskoczenia”
Plan zdradza tylko część z nich – we frontowy budynek wcina się głęboko półkolista
galeria, otwarta ku dziedzińcowi zamkniętemu z pozostałych stron ścianami, z
trójdzielną loggią na osi, przez którą majaczą kolejne elementy ogrodu. Galeria
przesklepiona jest kolebą, z namalowanym trejażem, oplecionym pnączem. Wyloty
galerii z dwu stron wyprowadzone są jednak na zewnątrz wspomnianych bocznych
ścian dziedzińca, gdy więc pójdziemy tą drogą, nie dojdziemy do Nimfeum ! Loggia
na osi muru w głębi dziedzińca, z tej strony mająca proste zamknięcie architrawem
wspartym na filarach, z drugiej otwierająca się trzema arkadami (manierystyczny
dysonans !), doprowadza do umieszczonego parę metrów niżej, następnego
podworca. Prowadzą na jego poziom półkoliście z dwu stron dwa biegi schodów.
Pośrodku posadzki wielki podkowiasty otwór, otoczony balustradą, ukazuje piętro
niższe, gdzie wreszcie jest basen wodny z nenufarami, widać hermy dźwigające
balkon i wyższe kondygnacje związanej z nimfeum loggii, której prześwity ujmują
serliany*. Za górną, lekką, wspartą na smukłych jońskich kolumnach kondygnacją
loggii widać zamykający całe założenie, niewielki, kwadratowy w planie ogródek
kwaterowy, z kamienną misą fontanny pośrodku. Jednak dojście do niego, tak jak i
zejście na poziom basenu wodnego nie jest proste, prowadzą tam ukryte kręcone
schodki dostępne - spoza muru otaczającego dziedzińce (!). Plan frontowej willi,
ogromny zbrojony portal główny w fasadzie i loggia nad nim, obramienia okien –
i cały szereg innych elementów detalu mają również charakter manierystyczny.
*[mianem serliany określa się rozpropagowany przez Serlia, używany też przez Palladia, znany już w
antyku - zespół trzech otworów, w którym środkowej arkadzie towarzyszą z dwu stron prostokątne otwory
nakryte belkowaniem].
1554 – Sant’Andrea in Via Flaminia w Rzymie. Niewielki kościółek na planie prostokąta
zawiera się w prostopadłościennej bryle zwieńczonej cylindrem, przykrytym
stożkowo (mieszczącym kopułę). Trójdzielna fasada podzielona pilastrami, wraz z
wieńczącym ją tympanonem umieszczonym w licu bryły, jest linearna i z tego
powodu, tak jak i bryła swą prostotą – związana z epoką renesansu. Wewnątrz jednak
po raz pierwszy w architekturze XVI wieku spotykamy się z dynamiczną formą
sklepienia – ze sklepieniem na planie elipsy, można by powiedzieć architekt
zastosował „dynamicznie zdeformowane koło”.
1559 – 1562 – Palazzo Farnese w Capraroli – był najwyżej cenionym i podziwianym
przez współczesnych, spośród dzieł Vignoli. Zadaniem Vignoli była kontynuacja
budowy willi kardynała Alessandro Farnese, humanisty i mecenasa sztuk, rozpoczętej
jeszcze przez Antonia Sangalla w latach 20. XVI w., dla papieża Pawła III Farnese.
Pomysł usadowienia wykwintnego pałacu na pięciobocznym bastionowym cokole, sam
w sobie jest chyba niemożliwy do wyobrażenia jako projekt z czasu pełni renesansu,
więc można przypuszczać że nie pochodził od Sangalla, lecz od Vignoli. Dojście do pałacu
prowadzi przez kolejne tarasy – ( podworce, mieszczące stajnie i kuchnie) na które
wjechać można konno rampami. Trzy kolejno bramy łudzą nas, że już jesteśmy u celu,
aż wreszcie wkraczamy na dziedziniec przez wielką sień i zaskoczeni zostajemy jego
kolistą formą i surową architekturą. Wnętrza jednak, tak jak i wnętrze kolistych loggii
pokrywa bogata polichromia częściowo autorstwa Vignoli. Program dekoracji ustalił
Hannibal Caro „jeden z najświetniejszych talentów swego czasu”. Na parterze, gdzie z
dwu stron sieni – w jednym z naroży jest kolista klatka schodowa, w sąsiednim kaplica,
jest też wielka sala zadedykowana Jowiszowi, wykarmionemu przez kozę Amalteę,
której poświęcono kilka scen w tej sali, przez wzgląd na aluzję do nazwy Caprarola
[capra, po włosku – koza]. Nazwy sal odnoszą się do pokrywających je dekoracji.
Jest sala poświęcona Snu, Milczeniu, Samotności, jeszcze inne odnoszą się do pór roku

– Wiosny, Lata, Jesieni, do cnót. W sali na I. piętrze, nad salą Jowisza przedstawiono
najsławniejsze czyny rodu Farnese. Danti, autor życiorysu artysty, zachwyca się
kolistą klatką schodową, Vasari wspomina o „szczególnym oświetleniu i niezliczonych
innych udogodnieniach”. Willę otaczają ogrody, roztaczają się z niej urocze widoki,
lecz jej forma powoduje, że określana jest jako palazzo in fortezza ( którym była
tylko z pozoru) i naśladowana w Europie [por. zamek Krzyż-Topór].
[Kolista forma dziedzińca znana w antyku, opisana przez Pliniusza, w renesansowej architekturze
występowała w projekcie Villi Madama Rafaela z 1516 r, w projekcie pałacu Karola V w Grenadzie
w Hiszpanii z 1526 r., autorstwa Pedro Machuca].
1562 – Traktat - Regola delli cinque ordini d’architettura - Pięć porządków w architekturze
przedstawia zalecane przez Vignolę szczegółowe rozwiązania porządków
architektonicznych wzorowane na antycznych rzymskich budowlach. Kolejni
wydawcy ilustrowali dzieło dodatkowymi rycinami przedstawiającymi dzieła
antyczne, a także Vignoli, Michała Anioła i inn. Dzieło doczekało się w Europie
kilkuset wydań. Ostatnio w Polsce wydał traktat PWN w 1955 r.
1568 – 1584 – kościół Il Gesu Rzymie, macierzysty kościół jezuitów, którego wzniesienie
powierzono Vignoli z inicjatywy kardynała Alessandro Farnese.
[*zakon jezuitów założony został w 1534 r. przez św. Ignacego Loyolę, zatwierdzony w 1540 r. przez
papieża Pawła III. * Sobór Trydencki trwa od 1545 – 1564 r., przesądza o zaistnieniu kontrreformacji,
po okresie zwycięskiego pochodu Reformacji.* Kościół rzymskokatolicki powołuje jezuitów do roli
„zbrojnego ramienia” Kościoła (zbrojnego w Ewangelię oczywiście!, a nie w szpadę !). Nacisk
kładziony jest na kształcenie młodzieży szlacheckiej. * Obmyślona zostaje „taktyka” przyciągnięcia
wiernych do świątyni. Formuła brzmi: Delectare – Permovere – Docere, deinde Persuadere. Co się
tłumaczy: zachwycić, zachwycając wzruszyć, wzruszając pouczyć wreszcie – przekonać.
Kościół jako budowla, ale zwłaszcza wypełniające go słowo kaznodziei, takie ma właśnie spełniać warunki.
*Ustalone zostają więc zalecenia dla architektów, zresztą zawsze później wywodzących się spośród
zakonników jezuitów: nawa kościoła ma być jedna, szeroka i sklepiona, by głos kaznodziei było dobrze
słychać. Kaplice z boków korpusu głównego przeznacza się do prywatnych modłów].

Kościół Vignoli ma więc szeroki, nie długi korpus (20 x 38m), płytką nawę poprzeczną z
ołtarzami św. Ignacego Loyoli i św. Franciszka Ksawerego w ramionach, cztery kopułowe
kaplice przy skrzyżowaniu korpusu i nawy poprzecznej i jednoprzęsłowe prezbiterium,
zamknięte półkolistą apsydą. Na skrzyżowaniu naw, nad transeptem wznosi się wielka
kopuła. Kontrast pomiędzy jasną przestrzenią transeptu zalanego światłem z kopuły, a
półmrokiem nawy oświetlonej niewielkimi oknami w lunetach, (pogłębionym w ostatnim
przęśle przed kopułą, bo nie ma tam okna w kolebce sklepienia), jest dramatyczny i kazał
Pewsnerowi [por. op. cit. s. 233-234. ] uznać to wnętrze, w jego pierwotnej wersji, za
manierystyczne, pozbawione bowiem typowego dla renesansu łagodnego rozproszonego
światła. Wnętrze kościoła było ozdabiane i przerabiane w XVII i XVIII wieku, i nie
pozostało już wiele z pierwotnej jego kontrreformacyjnej surowości. Plan kościoła Vignoli
porównywany jest z planem san Andrea w Mantui Albertiego. Jego elewacja natomiast z
elewacją Santa Maria Novella we Florencji. Jednak wykonana elewacja jest autorstwa
Giacoma della Porty. Fasada Vignoli, również dwukondygnacyjna, byłaby chyba bardziej
renesansowa: linearna, harmonijna, horyzontalna - podzielona była pojedynczymi pilastrami
bez cokołów, i miała zaakcentowaną gzymsem dolną kondygnację, na której ustawiono
niższą, górną, na pasie cokołowym w rodzaju balustradowej attyki. Wolutowe spływy della
Porty i zdwojone pilastry są bogatsze i bliższe przez to architekturze baroku.
Kościół stał się wzorem niezliczonej liczby barokowych kościołów o planie wydłużonym.
1572 – kościół santa Anna dei Palafrenieri, w Watykanie, to budowla bardzo niewielka, założona
na planie elipsy. Przypuszcza się że inspiracją dla Vignoli był rysunek w traktacie Serlia,
jednak kościół watykański jest znacznie prostszy, w planie zaznacza się jakby krzyż
w tle elipsy – który sygnalizują dwie prostokątne kaplice na osi poprzecznej kościoła, a
przedsionek i krótkie prostokątne prezbiterium na osi podłużnej. Kryjącą wnętrze kopułę i
wieżową elewację wykonał syn Giacoma, po śmierci ojca. Jednak we wnętrzu tego
pierwszego wykonanego eliptycznego w planie kościoła znajdujemy zapożyczenia od
Michała Anioła, stanowiące świadomy manierystyczny „smaczek” – to wstawione w głąb
ścian kolumny podpierające belkowanie występujące pod żebrami sklepiennymi.
[W Polsce powtórzył je z przyjemnością Lauretio de Senes w kolegiacie klimontowskiej 60 lat później].
Wykonał też projekt Escorialu, na bazie 22 projektów innych twórców, ale nie
podjął się realizacji.