1

Scena pudełkowa. Bryk.

Odrodzenie, wykład VII
Ramy czasowe: początek 1485

odkrycie pierwszej komedii Seneki,

wystawienie komedii Plauta,
traktat Witruwiusza: O architekturze ksiąg dziesięć
Koniec: schyłek XVI wieku
1517 – wystąpienie Marcina Lutra i początek reformacji
1545 – początek soboru Trydenckiego
1648 – koniec wojny trzydziestoletniej

Wiele się zmieniło w okresie Odrodzenia w porównaniu ze średniowieczem:

1. odkrywanie świata - żeglarze Kolumb Magellan, Vasco da Gama)

2. ziemia przestała być w centrum kosmosu ( Kopernik)

3. nowa filozofia - humanizm

4. zmienia się Kościół, który upodabnia się w swoich estetycznych zainteresowaniach do

instytucji świeckich. Zaczyna być poważnym mecenasem wszelkich sztuk, co prowadzi do
ogromnego rozwoju. Wtedy powstaje Kaplica Sykstyńska, freski komnatach papieskich w
Watykanie autorstwa Rafaela.

5. odejście od światopoglądu scholastycznego. Wojska Karola V spustoszyły Watykan, ale

wkrótce uszkodzoną kopułę Bazyliki św. Piotra wykonał Michał Anioł. Zakony i rycerstwo
odstąpiły swą wiodąca role na rzecz mieszczaństwa.

Komedia. Zaczęto masowo dokonywać przekładów na włoski sztuk Plauta i

Terencjusza. Znaczący ośrodek był dwór książat d’Este w Ferrarze. Wystawiano
Andriankę, Eunucha Plauta . Z Ferrary pochodził Lodovico Ariosto.

Charakterystyczna dla tych wystawień stała się SCENA TERENCJUSZOWSKA

czyli celkowa. Składała się ona z kolumn połączonych ozdobną belką. Pomiędzy
kolumnami powieszono zasłony, które - po odsłonięciu – odkrywały miejsce
akcji. Były to zatem jakby średniowieczne mansjony, lecz ustawione obok siebie
w jednym szeregu. Ten sposób zagospodarowania sceny był niezwykle
praktyczny i można go było wykorzystać w niemal w każdym wnętrzu, jak też na
powietrzu.
 2

Wielką karierę zrobiły sztuki pasterskie: od końca wieku XV do 1595. W

sztukach pasterskich ogromną rolę odgrywała muzyka. W sztukach tych
dopatrujemy się pierwowzorów OPERY. Ten klimat odnajdujemy w operze
Mozarta Bastien et Bastienne.

PERSPEKTYWA.
Odpowiednikiem ideału harmonii wszechświata była matematycznie dokładna
systematyzacja nauk i sztuk, harmonicznie wyważone proporcje szczegółu i całości. Proporcje
twarzy albo przedmiotu poddawano obliczeniom podobnym , jak np. fasady budynku.

Pierwszą prawdziwie wzorowaną na architekturze Witruwiusza

inscenizacją była Calandria wystawiona w Urbino w 1513 roku. Z
namalowanej na płótnie lub sporządzonej z drewna i stiuku ściany
pałacowej(frons scenae) powstaje RAMA SCENICZNA. Aktorzy, grający dotąd
przy płaskiej ścianie wchodzą za ramę sceniczną i zaczynają występować na tle
scenografii malowanych i tylnej ściany pogłębiającej perspektywę środkami
malarskimi.

Kluczowe dzieło: Sebastian Serlio Archittettura 1545

Trzy główne typy scenografii: tragedia, komedia , sztuka pasterska.

Ryc. 1 Arch. pałacowa

Ryc. 2 Arch. uliczna
Ryc. 3 Las i krajobraz

Powstają:
Teatro Olimpico w Vicenzy 1584 projekt Palladio, gdzie - wzorem antyku- pojawiają się
Periaktoi
Teatro Olimpico w Sabionetta 1588-1590, projekt Scamozzi
Teatro Farnese w Parmie 1618, projekt Aleotti

SĄ to pierwowzory tzw. TEATRU ALL’ITALIANA czyli architektury teatralnej ze sceną

pudełkową.

Teatro Olimpico Palladia w Vicenzy 1584, ukończył Scamozzi

1. Wzór rzymski , widownia półkolista, kolumnada na ostatniej kondygnacji

2. wzór frons scenae Aspendos
3. trzy otwory drzwiowe; Porta regia – łuk prosceniowy, i dwa prostokątne porte minores
4. dach jako nieboskłon
5. Zbudowany z drewna i stiuku.
 3

BAROK
Najważniejszą nową sztuką, która stymulowała rozwój sceny stała się opera, którą
wystawiono w roku 1600.

1. Barok zaczyna się na początku XVII wieku

2. Rozwój architektury związany z powstaniem i rozwojem OPERY

3. Powstanie i rozwój SCENY PUDEŁKOWEJ, obowiązującej do końca XIX wieku, a także

wykorzystywanej do dnia dzisiejszego

Balet de coeur- specyficzne widowisko dworu francuskiego wynikające z połączenia różnych

sztuk z dominacja tańca. Było to połączenie baletu, intermediów, maskarad itp. Sam król
chętnie w tym uczestniczył.

OPERA jest powodem, dla którego powstaje teatro all’italiana ( ze sceną pudełkową),
wymagała bowiem dużej przestrzeni i wielu innowacji technicznych . Publiczność żądała
spektakularnych scen np. związanych w burzą, wybuchem wulkanu, pojawianiem się pod
sufitem rydwanów z Bogami. Tematyka była bowiem mitologiczna. Naśladowano wzory
antyczne.

1637 Teatro San Cassiano w Wenecji – 1 teatr operowy na świecie

Przykłady takich teatrów:

• Teatro della Pergola we Florencji, 1656

• Teatro Fortuna , Fano 1667
• Teatro San Carlo, Neapol 1737
• Teatro Comunale Bolonia 1763
• Teatro Girsotomo, Wenecja 1767
• Teatro Scientifico, Mantua 1769
• Teatro Alla Scala, Mediolan 1778
• La Fenice, Wenecja 1792

Jednym z najważniejszych scenografów był Giacomo Torelii tworzący najpierw we

Włoszech, a potem w Paryżu.

Najsłynniejszymi architektami - projektantami teatrów byli przedstawiciele paru pokoleń

Rodu Galli - Bibiena. Byli oni twórcami teatrów operowych w:
• FERDINANDO (1657-1743) - brat Francesca, ojciec Giuseppa i Antonia, najsławniejszy
z rodziny, architekt i scenograf na dworze książąt Parmy; projektant Teatro Ducale
Nuovo w Mantui (rozwiązał w nim po raz pierwszy problem dobrej widoczności ze
 4

wszystkich miejsc) willi, pałaców, dekoracji ogrodowych; autor L'architettura civile

(m.in. o dekoracjach teatralnych).
• FRANCESCO (1659-1739) - brat Ferdinanda, architekt i scenograf, działał we
Włoszech, Austrii, Francji i Anglii popularyzując w projektowanych budowlach (m.in.
Teatro Filharmonico w Weronie) i dekoracjach teatralnych osiągnięcia swego brata.
• GIUSEPPE (1696-1757) - syn Ferdinanda, brat Antonia, architekt i scenograf,
nadworny architekt Sasów w Dreźnie, projektant opery w Bayreuth (także dekoracja
wnętrz) i amfiteatru w Pradze; twórca przezroczystych, oświetlanych od wewnątrz
dekoracji teatralnych.
• ANTONIO (1700-74) - syn Ferdinanda, brat Giuseppe'a, architekt i scenograf;
pracował we Włoszech (budowa i wystrój wnętrz teatrów w Sienie, Mantui, Livorno,
Pistoi, Padwie i Bolonii) oraz w Petersburgu, Budapeszcie, Wiedniu i Belgradzie.
Nadto jako architekci i twórcy dekoracji scenicznych działali też: Alessandro (1687-
1769), Giovanni Maria (1739-69), Giovanni Carlo (1700-60) i Giuseppe Carlo (1725-
87).

Cechy „sceny alla Italiana” czyli „teatru włoskiego”:

Nazwa jest nieco mylaca, bowiem dotyczy nie tylko sceny , ale planu całej architektury (
zarówno sceny, jak widowni)
1. Widownia w kształcie podkowy, ew. dzwonu
2. Dla lepszej widzialności zastosowano loże, które są stopniowo lekko wysunięte do przodu (
Teatro Filarmonico, Teatro Ducale Nuovo w Mantui, Teatro Falcone w Genui.)

3. Loże prostopadłe do sceny, tworzące ściany dokoła parteru. Pierwszy teatr z lożami dla
arystokracji to Teatro Dalla Pergola we Florencji.

4. Wyraźne oddzielenie miejsca gry scenicznej ( sceny) od widowni poprzez rozszerzone

Porta Regia (drzwi królewskie), które przeobraziły się w ŁUK PROSCENIOWY. Dzisiaj
nazywamy je oknem sceny. Dekoracje poza łukiem prosceniowym mają tworzyć doskonałą
iluzję głębi. Aktor może nie tylko grać przed dekoracją, ale także wewnątrz dekoracji. Nazwa
„pudełkowa” pochodzi od kształtu przestrzeni scenicznej, która wygląda jak pudełko, które
widz ogląda dzięki temu , że pozbawione jest ono jednej ściany. Widz zatem nie uczestniczy
w akcji, ale ją obserwuje z bezpiecznej odległości. W tym teatrze w baroku i wieku XVIII
panuje system iluzjonistycznych dekoracji, które mają stworzyć głębię przestrzeni wewnątrz
świata przedstawionego w sztuce. Jednak z czasem – w tym także współcześnie, nie jest to
już obowiązujący system scenograficzny.

Ten rodzaj zabudowy sceny jest wykorzystywany do dnia dzisiejszego, zwłaszcza w

budynkach operowych.