Szekspir i nowatorstwo teatru elżbietańskiego

ZADANIE 1. Na podstawie TEKSTU 1. przedstaw historię teatru elżbietańskiego oraz wygląd budynku
teatralnego.

TEKST 1. Teatr elżbietański

Typ teatru publicznego, który rozwinął się w Anglii za panowania Elżbiety I, o bardzo
charakterystycznej budowie. Spektakle tworzyły zawodowe zespoły teatralne (The Globe, The Rose,
The Swan, The Fortune), a tekstów dostarczali dobrze wykształceni dramaturdzy, którzy osobiście
czuwali nad kształtem przedstawienia. Pierwszy tego typu budynek (The Theatre) powstał w 1576 r.
pod Londynem. Był pierwszą stale działającą sceną publiczną – wcześniej grywano na targach i w
ogrodach. Na niej odbywały się premierowe spektakle dramatów Szekspira, a sam pisarz występował
jako aktor. Konflikt z właścicielem działki zakończył się eksmisją artystów, którzy przenieśli się
wówczas do nowej siedziby – słynnego The Globe („Pod Kulą Ziemską”). Drewniany budynek teatru
spłonął w 1613 r., gdy pokryty słomą dach zajął się ogniem użytym w spektaklu Henryk VIII.
Odbudowany w ciągu roku – został następnie zburzony przez purytan. W 1997 r. otwarto jego replikę,
znajdującą się jednak w innym miejscu niż oryginalne.

Schemat ukształtowania przestrzeni teatralnej wpłynął na swoisty charakter przedstawień teatru

elżbietańskiego – opierających się na poetyckiej wyobraźni i sztuce aktorskiej, niemal całkowicie
pozbawionych efektów widowiskowych. Otwarty układ właściwy estradzie, w którym nakładała się na
siebie przestrzeń widowni i sceny, sprawiał, że teatr stawał się modelem świata.
[Opracowanie na podstawie: Słownik wiedzy o teatrze, praca zbiorowa, Bielsko-Biała 2005, s. 139–140.]

ZADANIE 2. Na podstawie TEKSTU 2. omów stosunek Kościoła do sztuk Szekspira.

TEKST 2. Teatry w Londynie – fragment kazania Johna Stockwooda z 1578 r.

Czyż plugawa sztuka nie ściągnie dźwiękiem swych fanfar tysiąca ludzi łatwiej niż kościelna
sygnaturka jednej setki na kazanie? Nawet tu, w mieście, gdzie obok prostego ludu znajduje się także
najlepsze towarzystwo? Miejsca, takie jak Theatre, Curtain i te, których nazw nie pomnę, wypełnia
stłoczona ciżba. Jest także wiele innych, które odciągają wiernych od Słowa Bożego... Cóż można rzec
o ohydnych sztukach, przeciw którym wielkim głosem woła każdy, kto tam nie uczęszcza? Czyż nie

1
mamy mnogości gmachów, których utrzymanie kosztuje fortunę, a także bud bez żadnego splendoru,
jakby zapraszających: „Niech gadają, co chcą, my wam będziemy grać”. Nie wiem, jak z dobrym
skutkiem odstręczyć pobożną trzodę od wystawnego budynku wzniesionego na błoniu, który z
upodobaniem zwą Theatre. To teatr, wzorowany na rozpalającym popędy dawnym teatrze rzymskim,
istny jarmark, gdzie pokazuje się wszelkie sprawy występne i niskie, czego nikomu niepodobna
polecać, jako że człek winien żyć w czystości i bez zepsucia... Jeśli policzymy te miejsca, to wyjdzie,
że w mieście działa osiem stałych teatrów, o których mi wiadomo. Grają raz w tygodniu (choć kilka i
po dwa, trzy razy) i zarabiają rocznie do dwóch tysięcy funtów.
[Peter Thomson, Angielski teatr okresu renesansu i restauracji [w:] Historia teatru, pod red. Johna Russella
Browna, Warszawa 2007, s. 179.]

ZADANIE 3. Na podstawie TEKSTU 3. omów historię rekonstrukcji teatru The Globe.

TEKST 3. Historia rekonstrukcji teatru The Globe

Pomysłodawcą odbudowy szekspirowskiego The Globe był amerykański aktor, reżyser i producent
Sam Wanamaker. Na początku lat 70. powstały zalążki Shakespeare Globe Trust, organizacji
zbierającej środki finansowe i kierującej rekonstrukcją teatru. W 1993 r., po latach spędzonych
wytrwale na pozyskiwaniu funduszy, badaniach związanych z pierwotnym kształtem teatru w celu
najwierniejszego odtworzenia oryginału i planowaniu rekonstrukcji z architektem projektu Theo
Crosbym, Sam Wanamaker zmarł, nie ujrzawszy efektów swoich starań. Ukończenie budowy
nastąpiło trzy i pół roku później.

Jak wyglądał pierwszy The Globe? Nie wiemy tego na pewno. Pewnych wskazówek dotyczących
wyglądu zewnętrznego dostarczają nam panoramy autorstwa Johna Nordena i Wenceslausa Hollara.
Aranżację wnętrz możemy sobie wyobrażać na podstawie zachowanych relacji osób zwiedzających
ówczesną Anglię, dokumentów budowlanych oraz jednego szkicu. Źródłem informacji są też zapiski
znajdujące się w didaskaliach samych sztuk (np. Henryka V).

Wbrew temu, co sugerują ryciny, teatr nie był idealnie okrągłym budynkiem. Prace archeologiczne
prowadzone w miejscu, gdzie stał budynek teatru The Rose, pokazały, że teatry elżbietańskie
budowano na planie wielokąta. Odsłonięta wówczas niewielka część pozostałości The Globe
pozwoliła na ustalenie kształtu i rozmiarów budynku, który zbudowany był na bazie dwudziestokąta o
przekątnej 30 metrów.

W rekonstrukcji wykorzystywano techniki charakterystyczne dla XVI-wiecznej sztuki budowlanej:

zaprawa powstawała według tradycyjnej receptury, a dach miał poszycie z trzciny, dokładnie takie, jak
pokazały to prace wykopaliskowe.

Jeśli chodzi o kształt sceny, musiały wystarczyć przypuszczenia. Do naszych czasów nie przetrwały
żadne dokumenty dotyczące jej wyglądu. Scenę zatem odtworzono, bazując na pozostałościach innych
obiektów teatralnych z tego samego okresu.

Zrekonstruowany The Globe jest dostosowany jednocześnie do wymagań XXI w. Wiąże się to
głównie ze względami bezpieczeństwa, jak również stanowi ułatwienie dla występujących w nim
artystów oraz pracowników sceny. Zainstalowano m.in. dodatkowe wyjście, podświetlane znaki
informacyjne, wyposażenie przeciwpożarowe oraz nowoczesną maszynerię sceniczną.

Chociaż rekonstrukcja próbuje być tak dalece wierna oryginałowi, jak to tylko możliwe, w dalszym
ciągu jest, i prawdopodobnie pozostanie, jedynie odzwierciedleniem naszych wyobrażeń
szekspirowskiego The Globe.
[www.shakespearesglobe.com/about-us/history-of-the-globe/rebuilding-the-globe, tłum. Agnieszki Wojciechow-
skiej.]

2
ZADANIE 4. Na podstawie TEKSTU 4. przedstaw historię gdańskiego teatru szekspirowskiego.

TEKST 4.

Wzorowany na słynnych scenach londyńskich The Globe i Fortune teatr taki istniał w Gdańsku za
życia samego Szekspira – od 1610 r. Przed 200 laty został zburzony. Teraz grupa entuzjastów, z
anglistą, znawcą Szekspira prof. Jerzym Limonem zamierza go odbudować. Wszystko zaczęło się w
latach 80. od ryciny, na którą przypadkowo trafił prof. Limon. XVII-wieczna ilustracja stała się
punktem wyjścia do badań nad inscenizacjami Szekspira w Polsce, a w szczególności w Gdańsku. Już
wówczas zjeżdżały tu trupy aktorów wędrujących przez Niderlandy i Niemcy nad Bałtyk w
poszukiwaniu mecenasa. Gdańsk był jednym z najprężniejszych ośrodków kulturalnych ówczesnej
Europy.

Fundacja Theatrum Gedanense dysponuje już działką w centrum miasta (kupioną za symboliczną
złotówkę). Zatwierdzono też plany architektoniczne. Odbudowa teatru ma kosztować 25 mln zł.
Londyński teatr budowano przez 25 lat. Mamy nadzieję, że odbudowa pójdzie nam znacznie szybciej
– mówi prof. Jerzy Limon.
[Jacek Melchior, Szekspir współczesny, „Wprost” 2002, nr 40.]

ZADANIE 5. Przeczytaj TEKST 5., a następnie odpowiedz na pytania.

TEKST 5.

Był synem rzemieślnika i kupca, także urzędnika władz Stratford-upon-Avon; matka pochodziła ze
zubożałej szlacheckiej rodziny. Sh. uczęszczał do cieszącego się bardzo dobrą opinią miejscowego
gimnazjum, gdzie poznał łacinę i grekę oraz literaturę klasyczną; jego nazwisko nie figuruje w
rejestrach uniwersyteckich. W 1582 odbył się ślub Sh. z Anne Hathaway, 1583–1585, z tego związku
urodziło się troje dzieci. Lata 1585–1592 to tzw. lata nieznane. [...] Pierwsza wzmianka o Sh. jako
aktorze i dramatopisarzu pochodzi z 1592 z pamfletu Roberta Greena, który sarkastycznie opisał
osiągnięcia Sh., nazywając go „parweniuszowską wroną”, „strojącą się w piórka innych pisarzy”,
pierwszą „trzęsisceną” kraju, co wskazuje, że zdobył już w tym czasie pewną pozycję i że zajmował
się przeróbkami cudzych utworów. [...] dokument z marca 1595 jednoznacznie wiąże Sh. z teatralną
Trupą Lorda Szambelana, której sukcesy przyniosły mu znaczne korzyści materialne, co potwierdza
m.in. nadanie ojcu herbu (1596), zakup okazałego domu w Stratford-upon-Avon i inne inwestycje. W
1596–1597 trupa Sh. występowała w budynku The Theatre w centrum Londynu, a po wygaśnięciu
dzierżawy ziemi przeniosła się 1599 do amfiteatralnego budynku The Globe na południowym
wybrzeżu Tamizy. [...] W 1603 Jakub I podniósł rangę zespołu, nadając mu nazwę Trupy Królewskiej.
Prawdopodobnie Sh. angażował się w działalność teatralną głównie jako dramatopisarz, tworząc dwie
sztuki rocznie. Tradycja przypisuje mu występy w roli ducha ojca Hamleta i Adama w Jak wam się
podoba, a także tzw. role królów [...]. Ok. 1610 Sh. przeniósł się do Stratford-upon-Avon, zachowując
związki z Londynem. W 1616 sporządził ostateczną wersję testamentu, którego egzekutorami
ustanowił córkę Zuzannę i jej męża. Oprócz legatów dla rodziny Sh. poczynił też symboliczne zapisy
dla dwóch aktorów Trupy Królewskiej, przypuszczalnie powierzając im w ten sposób los swych dzieł.
[...] Nie zachował się żaden rekopis Sh., za jego życia ukazało się jedynie 18 utworów [...], z których
część to wersje pirackie, powstałe na podstawie rekonstrukcji z pamięci aktorów [...], źródłem
pozostałych wydań są egzemplarze suflerskie i odzwierciedlające różne etapy kompozycji wersje
autorskie [...]. Podstawę wydań dzieł Sh. stanowi edycja zbiorowa 36 sztuk z 1623 (tzw. pierwsze
folio), opracowana przez wymienionych w testamencie aktorów, którzy dokonali też pierwszego
podziału genealogicznego na tragedie, komedie i kroniki historyczne z dziejów Anglii. [...]

Zwykle w twórczości Sh. wyróżnia się okres początkowy, w którym pisarz eksperymentował ze
wszystkimi trzema gatunkami dramatycznymi [...]; z tego okresu pochodzą komedie: Dwaj panowie z
Werony, farsowe Poskromienie złośnicy, wzorowana na Plaucie Komedia omyłek i błyskotliwe,
przesycone retoryką Stracone zachody miłosne, a także tetralogia Henryk VI, krwawa tragedia zemsty
Tytus Andronikus i studium zbrodni Ryszard III. Drugi okres cechuje dominacja wielkich komedii [...]

3
powstały wówczas fantasmagoryczny Sen nocy letniej, Kupiec wenecki, Wesołe kumoszki z Windsoru,
także Wiele hałasu o nic i Jak wam się podoba – oparte na konwencjach miłości dworskiej z
zalążkami akcji tragicznej, ponadto kroniki: Ryszard II, Król Jan, Henryk IV (cz. 1 i 2 ze słynną
postacią Falstaffa) i Henryk V oraz tragedia młodzieńczej miłości Romeo i Julia. Lata 1599–1608 to
okres wielkich tragedii obrazujących stopniową dezintegrację hierarchii wartości i psychiki bohaterów
w obliczu kumulujących się nieszczęść, z charakterystyczną przewagą predyspozycji
charakterologicznych nad czynnikami losu: dramat polityczny Juliusz Cezar, Hamlet – oparty
częściowo na konwencjach tragedii zemsty, Otello – studium manipulacji i zawiści, Tymon Ateńczyk
oraz Król Lear – monumentalna historia rozpadu państwa i rodziny, Makbet, Antoniusz i Kleopatra
[...]. W latach 1608–1613 [...] powstały głównie romanse, określane tak ze względu na nierealistyczny
charakter fabuły i tragikomiczną wymowę: [...], Opowieść zimowa, Cymbelin i uważana za dzieło
pożegnalne Burza. Sh. [...] jest też twórcą cyklu 154 sonetów (wyd. 1609), zaliczanych do arcydzieł
angielskiej liryki, opisujących relacje emocjonalne domniemanego autora i obdarzonego przez niego
platonicznym uczuciem młodego mężczyzny, a także zmysłowej Czarnej Damy i Poety Rywala;
wśród pozostałych wątków dominuje pochwała twórczości i płodności – przeciwstawionych
umieraniu.
[Wielka encyklopedia PWN, pod red. Bartłomieja Kaczorowskiego, t. 25, Warszawa 2004, s. 9–10.]

PYTANIA
1. Przedstaw najważniejsze fakty z życia Szekspira oraz tematykę jego dzieł.

*2. Po co ludziom XXI w. twórczość Szekspira? Czy Makbet może jeszcze poruszać współczesnego
młodego człowieka ery obrazkowej?

4
ZADANIE DODATKOWE [FAKULTATYWNE]. Przypomnij sobie wiadomości na temat antycznego
teatru greckiego i rozwiąż krzyżówkę.

1. Jeden z gatunków dramatu.

2. Dawne obrzędy religijne na cześć boga winnej latorośli, związane z tańcem i śpiewem.
3. Hymn pochwalny w liryce starogreckiej.
4. Wprowadził pierwszego aktora na scenę.
5. W starożytności składał się z mężczyzn przebranych za satyrów w koźle skóry.
6. Zmiany zachodzące na przestrzeni wieków.
7. Funkcja tragedii mająca prowadzić widza do osiągnięcia wewnętrznego spokoju.
8. Sławny starożytny komediopisarz.
9. Podstawowa forma wypowiedzi w dramacie.
10. Zasada tragedii antycznej, która polega na stosowności wszystkich elementów dzieła.
11. Tragizm to kategoria estetyczna zakładająca ....................... dwóch równorzędnych wartości.
12. Na przykład: dionizyjski lub apoliński.
13. Zuchwałość lub pycha bohatera tragedii prowadząca go do zguby.
14. Najważniejsza zasada w teatrze greckim.
15. Organizowany w czasie Wielkich Dionizji, pozwalał na obejrzenie utworów wybranych dramatopisarzy.
16. Nieświadome dążenie bohatera do klęski, która jest mu pisana.
17. Wielkie Dionizje to dla Greków ...........................................
18. Obok Sofoklesa i Eurypidesa jeden z wielkich dramaturgów greckich.
19. Pieśń chóru komentująca wydarzenia rozgrywające się w tragedii.

HASŁO ……………………………………………………