Barokowe theatrum mundi.

Życie snem Calderona

1. Historia idei Wielkiego Teatru Świata

a) starożytna Grecja i Rzym – metaforą theatrum mundi posługiwali się stoicy

(Seneka) oraz neoplatonicy (Plotyn) – wpływ ich filozofii na chrześcijaństwo)

a) średniowiecze – Jan z Salisbury („święci gardzą teatrem świata z wysokości

ich cnoty”, „życie człowieka na ziemi jest komedią”)

c) barokowe theatrum mundi (silne przeświadczenie o tym, że świat to teatr/

scena, na której mają miejsce zmagania człowieka z przeciwnościami życia:
czasem, przemijaniem i śmiercią)

2. Pedro Calderon de la Barca (1600-1681) barokowy poeta i dramaturg

hiszpański

a) edukacja: uczył się w Kolegium Jezuickim w Madrycie – 1608-1613),

studiował logikę i retorykę na Uniwersytecie Alkalá de Henares i prawo
kanoniczne na Uniwersytecie w Salamance (miasto w zachodniej części
Hiszpanii – ważny ośrodek przemysłowy, turystyczny i naukowy). Mimo
życzenia rodziny, nie wstąpił do stanu duchownego.

b) początki twórczości: pierwsze sukcesy literackie odnosił Calderon w

konkursach poetyckich organizowanych z okazji beatyfikacji i kanonizacji św.
Izydora (1080-1130) Wspomnienie liturgiczne świętego Izydora (Oracza)
obchodzone jest w kościele katolickim 15 maja. Organizatorem konkursów był
słynny dramatopisarz Lope de Vega, który wysoko ocenił możliwości młodego
poety i niewątpliwie wywarł wpływ na twórczość Calderona

c) debiut sceniczny: sztuka Miłość, honor i władza (1623) i dalszy rozwój

dramatopisarstwa; jako współpracownik hrabiego Olivaresa, ministra króla
Filipa IV, pisał sztuki, uświetniające uroczystości dworskie, tworzył też sztuki
dla teatrów publicznych, np. Książę Niezłomny (1628/29), Uwielbienie krzyża
(1629), oraz Życie jest snem (1627-1629) Wielki Teatr Świata (1635), Lekarz
swojego honoru (1635) i in. Tworzył tez alegoryczne dramaty religijne (auto
sacramental), wystawiane podczas uroczystości Bożego Ciała. Od 1634 roku
wystawiał sztuki dla króla w nowo wybudowanym pałacu z nowoczesną salą
teatralną. Od 1636 roku pełnił funkcję cenzora sztuk teatralnych. W 1637 król
przyznaje mu godność kawalera zakonu św. Jakuba. Pokłosiem jego
doświadczeń wojskowych oraz udziału w walkach zbrojnych z Francuzami i
popieranymi przez Francuzów powstańcami katalońskimi są dzielą Milczenie
jest zlotem (1639) i Alkad z Zalamei (1644)

d) sytuacja dramatopisarza po odsunięciu od władzy jego protektora: zamknięcie

teatrów wskutek żałoby w rodzinie królewskiej, niepowodzenia osobiste (śmierć
braci oraz ukochanej). Wstąpienie do trzeciego zakonu św. Franciszka (1650)
oraz przyjęcie święceń kapłańskich (1651).

e) objęcie funkcji kapelana kaplicy Nowych królów (katedra w Toledo) i

oddanie się lekturze (księgi teologiczne i traktaty religijne) oraz rozmyślaniom.
Pochwała życia w samotności

f) gromadzenie dzieł sztuki: rzeźby, obrazy (wizerunki Matki Boskiej),

wizerunki Chrystusa biczowanego i ukrzyżowanego, kamienne stacje Drogi
Krzyżowej i wiele innych.

3. Zycie jest snem: dramat filozoficzny, akcja rozgrywa się w

siedemnastowiecznej Polsce. Główni bohaterowie: Zygmunt (Segismunto –
broniący zwycięstwa) i Rozaura (anagram słowa aurora – jutrzenka).
Uwięziony w wieży Zygmunt nie wie kim jest i dlaczego został uwięziony.
Rozaura, podąża w męskim przebraniu za swoim uwodzicielem – moskiewskim
księciem Astolfem. Towarzyszy jej Klaryn (gracioso – giermek/błazen).
Zygmunt w długim monologu uskarża się na swoje przeznaczenie, wyrażając
żal, że się w ogóle narodził (wpływ myśli Seneki). Monolog Zygmunta, jak też
dalsze wydarzenia wpisują się również w koncepcję człowieka św. Tomasza z
Akwinu, wg której człowiek został stworzony jako nagi i bezbronny.

Los Zygmunta odmienia się wraz z pojawieniem się Rozaury, która przedstawia
mu swoją sytuację. Zafascynowany nią bohater kieruje swoje myśli w stronę
dobra i piękna. Z kolejnej sceny (pałacowej) dowiadujemy się o przyczynie
uwięzienia Zygmunta przez jego ojca – króla Bazylego (basileus – ten, który ma
władzę). Przeniesienie śpiącego księcia do pałacu i ponowne zamknięcie w
wieży – przyczyny tych decyzji. Funkcja archetypu ojca i syna, mitu o Edypie.
Odmiana postawy życiowej bohatera po przebudzeniu (uświadomienie sobie
złudności przeżyć pałacowych oraz ulotności życia). By nie utracić „śnionej”
rzeczywistości, książę postanawia czynić dobro, bowiem życie jest snem, z
którego człowiek w każdej chwili może się obudzić.

Związek postaci Rozaury z tytułowym motywem życia-snu. Przebrana za

mężczyznę bohaterka omal nie traci życia z rozkazu Klotalda – jej ojca (konflikt
lojalności wobec władcy). Uwięzienie jej towarzysza podróży – Klaryna,
którego uwalniają żołnierze, przyjmujący go za króla (motyw jednodniowego
władcy – nawiązanie do historii z Dymitrem Samozwańcem).

Rozwiązanie akcji: wbrew przepowiedni Zygmunt okazał się władcą

sprawiedliwym i wspaniałomyślnym. Przywrócił honor Rozaurze, wydając ją za
mąż za Astolfa, ułaskawił Klotalda, przebaczył swojemu ojcu doznane od niego
krzywdy, podważając tym samym jego sławę jako mędrca i astrologa.

4. Popularność dramatu Calderona w Polsce

a) liczne przekłady (Leon Rudkiewicz, Edward Dembowski, Ryszard Berwński,

Józef Szujski Edward Boyé, Jarosław Marek Rymkiewicz i in.)

b) inscenizacje dramatu (1937 r. – Lwow, Warszawa, 1848 r. – Toruń, Wrocław,

1969 r. – Warszawa, 1976 r., 1990 r. – Rzeszów, 1969 r. , 1990 r. i 1999 r. –
Łódź, 1983 i 1985 r. – Warszawa.