Renesans

„Odprawa posłów greckich” Kochanowski

 Konflikt racji
Atenor/Aleksander
Antenor - wzór patrioty, wykazał się wielką odwagą cywilną sprzeciwiając się
decyzji większości, uważał bowiem, że pozostawienie Heleny w Troi jest celem
niezgodnym z dobrem ogólnym. Jego wypowiedzi demaskują sprzeczność
między prywatą a dobrem publicznym, wskazują na konieczność przestrzegania
prawa i stawiania go na pierwszym miejscu oraz kierowania się w życiu takimi
wartościami jak: prawda, uczciwość i sprawiedliwość, które są gwarantem
szczęścia i jednostki, i państwa. Jego myślenie cechuje dalekowzroczność i
rozwaga, czego brakuje Aleksandrowi, który jako syn królewski czuł się
bezkarny w swoim postępowaniu, nad dobro ojczyzny przedkłada prywatne
interesy. Porywając Helenę nie tylko pogwałcił prawo gościnności, ale też
okazał swą niedojrzałość i bezmyślność, nie myślał o zagrożeniach, jakie niesie
za sobą jego czyn dla bezpieczeństwa państwa. Poza tym nie myślał, jakie
konsekwencje będą miały jego dalsze działania jak np. szantaż czy
przekupywanie członków rady (=deprawacja społeczeństwa). Jest głuchy na
racjonalne argumenty Antenora. Ten przegrywa, ale na płaszczyźnie wydarzeń,
bowiem odnosi moralne zwycięstwo. Nie dał się złamać, przekupić. Chociaż nie
udało mu się zapobiec wybuchowi konfliktu, to jednak do końca próbuje
uratować kraj przed wojną. Kiedy to mu się nie udaje, troszczy się o
przygotowanie skutecznej obrony. Uważa, że w momencie zagrożenia państwa
obywatele muszą wykazać odwagę i podjąć skuteczne działania. Ostatecznie,
gdy wojna jest nieunikniona, wzywa nie tylko do obrony, ale też i do walki.
Helena/Pani Stara
Helena zaczęła mówić o tym, iż już dawno wiedziała, że „bezecny” Aleksander
poniesie karę za uprowadzenie jej od męża i z ojczyzny. W końcu wyraziła
obawę o swój los, porównując się do owcy uzależnionej od wilka. Helena bała
się, że Parys wkrótce ucieknie z Troi, pozostawiając ją na łasce nieznajomych.
Przewidywała, że powrót do Grecji nie będzie przyjemny. Była tak wystraszona
swym położeniem, że zaczęła przeklinać dzień spotkania z Aleksandrem. Do
tamtej chwili nic jej nie brakowało: była córką „zacnych książąt”, Bóg obdarzył
ją urodą, potomstwem, dobrą opinią i sławą. Aż w pewnej chwili straciła to
wszystko przez „człowieka złego”. Helena zaczęła rozpaczać nad swym losem,
bała się samotności.
Pani Stara, opiekunka Heleny, próbowała pocieszyć dziewczynę, zapewniając, iż
z pewnością los wkrótce się do niej uśmiechnie, prosiła, by Helena powierzyła
swój los Bogu. Ta jednak nie potrafiła zapanować nad swym strachem. Miała
wrażenie, że więcej ma w życiu powodów do frasunku, niż okazji do radości. Na
tę uwagę kobieta odpowiedziała jej, że człowiek do serca bierze bardziej to, co
go boli, niż to, co daje mu szczęście.
Helena jednak pozostała niewzruszona w swych opiniach o szczęściu i smutku.
Twierdziła, że na świecie jest więcej zła, niż dobra.
Stara Pani także była wierna swym przekonaniom. Nie zależało jej na
przeforsowaniu racji, lecz na uświadomieniu Helenie, że trzeba prosić Boga o
to, by człowiek doznał w życiu jak najmniej złego.

 Obraz polityka
Opisana w epejsodionie III narada najwybitniejszych mężów Troi jest tak
naprawdę refleksją na temat przebiegu polskich sejmików szlacheckich, w
czasie których każdy chciał przeforsować własne racje, działał w sposób
zachowawczy, uległy w stosunku do agresorów, nie kierując się dobrem kraju,
acz prywatną korzyścią i zyskiem. Według autora tragedii Rzeczpospolitą
zamieszkiwali obywatele pokroju egoistycznego i przebiegłego Parysa,
niedający dojść do głosu prawdziwym patriotom (Antenor). Kochanowski
napiętnował takie wady Polaków, jak brak odpowiedzialności za losy ojczyzny,
brak poszanowania zasad prawa, brak wewnętrznego ładu, powszechne
przekupstwo, samowolę w podejmowaniu decyzji i społeczną
niesprawiedliwość.
 Rola kostiumu historycznego w literaturze
Polega ona na korzystaniu w dziele z dekoracji - innego czasu, innych wydarzeń
czy postaci, pod którymi ukryte są prawdziwe zamiary i myśli autora. Kostium
historyczny spełnia więc w literaturze ważną rolę, dając twórcom większą
swobodę w wyrażaniu swoich refleksji i przemyśleń. „Odprawa posłów
greckich” jest pierwszym polskim dramatem nowożytnym i inspirowana
była „Iliadą” Homera. Kochanowski zapożyczył od niego historię, postaci oraz
okoliczności i opisał wybrany aspekt tych wydarzeń, jakim było przybycie
greckiego poselstwa do Troi. Dzięki temu opisał to, jak prezentowała się
według niego trojańska władza - była ona słaba, niepewna, skorumpowana i
nie potrafiąca podjąć ważnych decyzji. Król Troi, Priam, nieustannie odsuwał od
siebie odpowiedzialność związaną z władzą, jego syn zaś wykorzystywał ją do
prywatnych celów. Kochanowski nie opisał jednak tylko problemów z władzą w
starożytnej Troi. Dostrzegł on bowiem analogię między antyczną historią, a
sytuacją w Polsce w wieku XVI. Ona także była słaba, podatna na korupcję, nie
potrafiąca zadbać o losy powierzonego jej państwa. Zygmunt August i
władający po nim Henryk Walezy byli królami złymi, egoistycznymi, nie
potrafiącymi wypełnić swoich obowiązków - zupełnie jak Priam z Troi. Kostium
historyczny posłużył więc Kochanowskiemu do ukrycia pod starożytną historią
refleksji dotyczących jego własnego kraju i toczących go problemów. Chciał
przy pomocy swojej sztuki uświadomić odbiorcom, w jak ciężkim położeniu
znajduje się Polska, zwłaszcza, że na horyzoncie majaczył konflikt z Rosją.
Wśród historycznych dekoracji ukrył więc Kochanowski surową krytykę,
przestrogę i próbę zmotywowania swoich rodaków do przyjęcia bardziej
patriotycznej postawy, co mogłoby mieć pozytywne przełożenie na sytuację
całego kraju.

Treny
 Obraz ojca i obraz dziecka
Ojciec
Poeta często pisze w trenach, że dzięki niej śmiał się i cieszył, a teraz nie widzi
już w życiu powodów do takich uczuć. Uważa śmierć za nieludzką,
niesprawiedliwą i okrutną. Nie może zrozumieć nieszczęścia, które go spotkało.
Niejednokrotnie wyraża zwątpienie w istnienie Boga i w dalszy sens swojego
życia. Nie widzi żadnego rozwiązania, które mogłoby ukoić jego ból. Pogrąża się
w bezbrzeżnym smutku i rozpaczy. Poeta darzył swoją córkę tak wielkim
uczuciem, że nic nie jest w stanie ukoić jego bólu po jej stracie. Uczucia w nim
okazują się silniejsze od rozumu, który nakazywałby pogodzenie się z zaistniałą
sytuacją. Kochanowski nie czuje się już jednak mędrcem, który mówił innym,
jak mają żyć i postępować. Jest już tylko ojcem pogrążonym w rozpaczy.
Odczuwa wielką pustkę w sercu, której nic nie jest w stanie wypełnić. Tęsknota
za utraconą córką jest dla niego niezwykle bolesna. Dopiero w późniejszych
trenach przychodzi dla niego niewielkie ukojenie. Dochodzi on do wniosku, że
jego córeczka umarła, ponieważ świat, w którym żyła, byłby dla niej zbyt
brutalny. W ten sposób uniknęła ona wielu cierpień.
Urszulka
Portret dziewczynki jest wzruszający. Dowiadujemy się, że była pogodna,
ruchliwa, pełna wdzięku Dziecko objawiało niesłychany talent poetycki, poza
tym dzielna Urszulka była niestrudzoną pomocnicą swej matki. Urszulka była
bardzo mała – kiedy zmarła nie miała „więcej nad trzydzieści miesięcy”.
Jednam mimo to przejawiała rozliczne zalety. Dziewczynka wnosiła radość do
domostwa poety – wszędzie było jej pełno, potrafiła rozchmurzyć oblicze ojca.
Po jej skonaniu dworek w Czarnolesie zrobił się pusty. Ubranka Urszulki
przypominają ojcu o stracie, o tym, że dziecko nie zaznało właściwie żadnych
radości życia. Poeta idealizuje córkę.

Piotr Skarga “Kazania sejmowe”

 Obraz Polski i Polaków
Duchowny porusza w swoim dziele oratorskim tematy ważne dla niego pod
względem przetrwania i umocnienia ojczyzny, szukając przy tym dla nich
analogii biblijnych. Są to między innymi wady ustrojowe, ale również wady
samej natury Polaków - głównie ich straszliwego swawolenia. Skarga maluje
przed czytelnikiem obraz ludzi obdarzonych złotą wolnością szlachecką, którzy
jednak zmienili ten zacny ideał w rozpasaną anarchię. Dodaje do tego również
niegospodarność, pławienie się w zbytkach i pogardę dla władzy królewskiej
(Skarga był gorącym orędownikiem silnej władzy monarszej). Wywodzi on z
takiego zachowania brak posłuszeństwa wobec prawa, a następnie wręcz złe
prawa służące jedynie interesowi nobilitowanych.
Co do obrazu Polski, ksiądz wielokrotnie obrazuje ją jako kobietę lub okręt -
stanowi to analogię biblijną. W jednym kazań pozwala sobie jednak na
porównanie Rzeczpospolitej do organizmu. Jego najważniejszymi częściami
określa serce i głowę - odpowiednio stan kapłański oraz królewski. Porównanie
to pozwala mu skrzętnie nawiązać do problemów państwa jako chorób.
Najważniejsze organy takiego ciała nie mogą być osłabione, jeżeli cały
organizm ma być silny. Skarga dostrzega przy tym wiele aż sześć chorób tych
organów. Kolejno krytykuje m.in. osłabienie władzy królewskiej, niedowład
sądów, czy tolerowanie innych denominacji chrześcijańskich w państwie
(Skarga był przedstawicielem kontrreformacji). Kaznodzieja zwraca przy tym
uwagę na współczesny mu upadek kraju w wyniku tych "chorób". Rysuje więc
niezwykle negatywny obraz Rzeczpospolitej swoich czasów.

Barok
Jan Chryzostom Pasek “Pamiętniki”
 Sarmacki portret polskiego szlachcica*
Jan Chryzostom Pasek to typowy polski Sarmata, przekonany o wyjątkowości
swojego stanu i całego narodu. Obyczaje innych krajów postrzega jako dziwne
a nawet wynaturzone. Akceptuje zatem tylko te obyczaje i tradycje, które są
dobrze znane i swojskie. Na uwagę zasługuje też opis przygód z obozów
wojskowych. Polska szlachta zajmuje się głównie piciem, bójkami i organizacją
„pojedynków”, które nie należą do honorowych. Obóz wojskowy przypomina
raczej sporą imprezę. Sarmaci jawią nam się tutaj jako pijacy, który nie
przepuszczą żadnej okazji do skosztowania trunku. Są ludźmi skłonnymi do
bójki. Autor pisze o tym bez najmniejszego skrępowania, uznając za coś
zwykłego. W jednym z fragmentów dzieła Pasek przedstawia sytuację, gdy z
jakiegoś błahego powodu postanowił pojedynkować się ze swoim kolegą.
Ponieważ w obozie panował zakaz pojedynków, postanowili opuścić obóz. Do
pojedynku jednak nie doszło, gdyż pijani szlachcice nie byli w stanie przejść
przez kładkę na rzece. Pasek pokazuje też swoją pobożność. Jest ona jednak
bardzo płytka. Imię Boże przyzywane jest w sytuacjach niepoważnych, w
których z pewnością przyzywane być nie powinno. Za cud boży uważa on swoje
powroty do zdrowia po chorobach, ale jego pobożność nie wykracza poza
wzywanie imienia Bożego bez potrzeby i uczestnictwo w mszach od czasu do
czasu. Pasek jako typowy Sarmata jawi się jako kłótnik, człowiek pyszny, który
bez przerwy się z kimś procesuje, wszczyna bójki. Podobnie jak reszta stanu
jest skąpy i nietolerancyjny, okrutny wobec wroga o dość ciasnych horyzontach
myślowych.
 Ideał życia ziemiańskiego i rodzinnego ładu
Pamiętniki Paska wyraźnie podzielone są na 2 części. Część pierwsza dotyczy
żołnierskiej natury autora. Druga część pamiętników opisuje Paska po
skończonej służbie. Pasek po udziale w wielu wojnach osiada w majątku
ziemskim. Autora niewiele interesuje polityka, opisuje on raczej osobiste
wydarzenia. W tej części pamiętników zawiera się szeroki obraz życia
ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Pasek jest uosobieniem przeciętnego
szlachcica, toteż ucisk i niewolę chłopów uważa za coś naturalnego. Z typowo
sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za
godną przedstawicielkę narodu. Troszczy się on o własne dobro i korzyści
materialne. Widać to we fragmencie Pamiętników, w których Pasek opisuje
swe zaloty do Anny Łąckiej. Autor nie jest romantykiem i to, co robi
przypomina bardziej układy handlowe niż wyznania miłosne. Z jednej strony
ukazuje siebie jako dobrego gospodarza i męża, z drugiej jego dworek to
twierdza odgradzająca go od sąsiadów, z którymi się cały czas procesuje i kłóci.
Jego życie kręci się wokół spraw związanych z domem, uprawą roli,
spławianiem zboża do Gdańska, ważne także stosunki sąsiedzkie i dobra
zabawa.

William Szekspir “Makbet”

 Motyw winy i kary
Chęć natychmiastowego objęcia władzy prowadzi Makbeta do licznych zbrodni.
Karą za popełnione niegodziwości jest utrata zmysłów, prześladujące Makbeta
halucynacje i ciągła obawa o tron. Zamiast upragnionej władzy traci wszystko –
żonę i przyjaciół, którzy zmuszeni są siłą odebrać mu tron. Także współwinna
zbrodniom Lady Makbet cierpi psychicznie. W końcu nękana wyrzutami
sumienia popada w szaleństwo. W końcu odbiera sobie życie.
 Motyw krwi
Krew – symbolizuje walke ale także winę w zależności od tego, w jakich
okolicznościach została przelana. Lady Makbet nękana wyrzutami sumienia
widzi na swoich rękach krew. Jest ona dowodem jej winy. Do dziś mówi się o
„brudnych rękach” albo też o „rękach splamionych krwią”.
 Motyw władzy
Władza jest celem, do którego po trupach dąży Makbet. Chęć zdobycia władzy
popycha Makbeta do pierwszej zbrodni – zamordowania swojego krewnego,
króla Szkocji. Główny bohater robi wszystko, by utrzymać się przy władzy.
Makbeta jest doskonałym przykładem tego, jak nie można rządzić państwem.
Władza tytułowego bohatera opierająca się na tyranii jest przeciwstawiona
rządom wielkich królów takich jak Dunkan.
  Rola postaci fantastycznych
W sztuce Williama Szekspira postaciami fantastycznymi były trzy wiedźmy,
które przepowiedziały przyszłość Makbeta i Banka – poinformowały ich, że
Makbet zostanie królem Szkocji, a Banko, choć nie będzie władał państwem,
spłodzi kolejnych władców. Chociaż znaczenie wiedźm w utworze nie zostało
jednoznacznie wyjaśnione, ich rolę można interpretować jako odbicie marzeń
bohaterów. Makbet, postać pełna ambicji, choć o łaskawym sercu (Lady
Makbet czyniła z tego zarzut), w głębi duszy mocno pragnął tronu.
Przepowiednia wiedźm jedynie dała początek usilnym przygotowaniom do
przejęcia władzy – trzeba bowiem zauważyć, że Makbet zamordował króla
Dunkana wyłącznie pod wpływem przepowiedni (oraz wynikających z niej
działań jego żony). Przejęcie władzy nie odbyło się wskutek ingerencji
nadludzkiej siły, lecz było konsekwencją działań Makbeta. Wiedźmy mogły więc
uosabiać jego obsesję na punkcie władzy – manię, która w pewnym momencie
osiągnęła punkt krytyczny.

Molier “Skąpiec”
 Relacje rodzinne
Choć spory majątek mógłby pozwolić jej na wygodne życie i z pewnością
znalazłyby się fundusze, dzięki którym Kleant i Eliza mieliby łatwiejszy start w
życiu, sprawy mają się zupełnie inaczej. Na wskroś skąpa natura Harpagona
powoduje, że pieniądze, zamiast być środkiem do celu, stają się samoistnym
celem głowy rodziny. Ojciec w ogóle nie interesuje się dziećmi: ich
problemami, życiem codziennym i przyszłością. Skąpstwo Harpagona i brak
przedwcześnie zmarłej matki powoduje, że Eliza i Kleant są pozbawieni oparcia
w rodzicach, miłości, bezpieczeństwa, troski. Ojciec martwi się tylko o to, czy
nie musi wydawać na nich pieniędzy. Z czasem rodzeństwo ma już dość takiej
sytuacji. W domu panuje atmosfera podejrzliwości, niechęci, oschłości.
Harpagon na każdym kroku poniża i krytykuje dzieci, nawet przed gośćmi.
Dlatego też dzieci na pewnym etapie zaczynają spiskować przeciwko ojcu, knuć
intrygi, kłamać, starając się go oszukać. Kleant ucieka się do szantażu, a Eliza
jest gotowa powierzyć swoją przyszłość Waleremu, którego nie zdążyła jeszcze
dobrze poznać, lub dać się zamknąć w klasztorze. Między rodzeństwem
powstaje swoisty sojusz przeciw Harpagonowi – Kleant i Eliza mają do siebie
zaufanie, zwierzają się sobie, jedno drugiemu pomaga, darzą się wzajemną
życzliwością.
 Wizerunek ojca i dzieci
Harpagon jest wdowcem, mającym dwoje dzieci, Walerego i Elizę. Oboje
pozostają na jego utrzymaniu i muszą się liczyć z jego zdaniem, także w kwestii
małżeństwa. Niestety, dla Harpagona jedyną wartością liczącą się w życiu, jest
złoto. To dla pieniędzy jest w stanie poświęcić najwięcej. Jego skąpstwo
warunkuje wszystkie jego decyzje. Dlatego planując związki swoich dzieci,
zachowuje się tak, jakby planował kolejny interes, który ma przynieść jak
największy dochód. Jego córka, Eliza, zakochana jest w Walerym, służącym jej
ojca. Ponieważ młody człowiek nie ma majątku, przez Harpagona nie jest brany
pod uwagę jako kandydat na zięcia. Dla córki wybrał już starszego
narzeczonego, który nie tylko jest bogaty, ale także gotów jest pojąć za żonę
pannę bez posagu. Ten argument przeważa. Harpagon, który nie zamierza
uszczuplić swego pokaźnego majątku, by wyposażyć córkę, gotów jest oddać jej
rękę człowiekowi, który mógłby być jej ojcem.
Kleant – syn Harpagona, młody chłopak często oskarżany przez ojca o
rozrzutność, natomiast specjalnie jej niepokazujący; zakochany w Mariannie,
zupełnie nie przeszkadza mu jej niższy status materialny, nie jest to jednak dla
niego także narzędzie do wykorzystania dziewczyny, on po prostu chce się z nią
związać; odczuwa brak ojcowskiego wsparcia, miłości, buntuje się przeciw jego
chorobliwemu skąpstwu, stara się być niezależny, co często prowadzi do kłótni.
 Konflikt pokoleń
W domu trwa konflikt pokoleń. Harpagon wymaga od dzieci absolutnego
posłuszeństwa, ale nie ma do nich najmniejszego szacunku. Kleant i Eliza są
dorośli, jednak ich opinie nie zostają wzięte pod uwagę. W domu Harpagona
nie ma miłości ani zaufania. Dla skąpca dzieci są tylko zbędnym ciężarem,
którego pragnie się pozbyć. Planuje ich małżeństwa, aby nie musieć dłużej
płacić za utrzymanie syna i córki. Ślub nie ma w tym wypadku nic wspólnego z
miłością. Zaręczyny przypominają raczej umowę, niż przyrzeczenie szczerych
uczuć. Harpagon zmusza Elizę do ślubu z wdowcem Anzelmem, który jest
znacznie starszy od niej. Kieruje się wyłącznie korzyściami majątkowymi,
ponieważ Anzelm nie wymaga posagu. Harpagon ma plany również wobec
Kleanta, który ma poślubić wdowę.
 Rola pieniędzy
Pieniądze to główny motyw utworu oraz wielka i jedyna miłość
Harpagona. Skąpca poznajemy właściwie tylko z perspektywy jego
stosunku do pieniędzy. Starzec ma obsesję na punkcie oszczędności,
wyrzeczeń i pomnażania własnego majątku. Wszelkimi sposobami stara
się nie tyle powiększać, co nie stracić ani jednego talara. Posiada on
skarb, umieszczony w małej skrzynce i zakopany w ogrodzie – jest on
największą tajemnicą starca. Mimo majątku, jaki zgromadził, rodzina
żyje niemal w ubóstwie. Jego konie są zagłodzone, służba nieustannie
kontrolowana, a domownicy muszą drastycznie oszczędzać na jedzeniu,
ubraniu i wszelkich wydatkach. Niespodziewana utrata skrzynki
przyprawia bohatera niemalże o zawał serca. Po utracie skarbu
Harpagon rozpacza jak nad stratą bliskiej mu osoby. Harpagonowi
obojętne są losy jego dzieci, pragnie tylko uniknąć niepotrzebnych
kosztów i odzyskać „ukochaną skrzynkę”.

Oświecenie
Nowoczesne społeczeństwo
Oświecenie miało zasięg ogólnoeuropejski – powszechnie za centrum
kulturowe uznawano Paryż, a język francuski stał się językiem elity
intelektualnej i towarzyskiej całej Europy, wyjątkowo szybko również
następowała żywa wymiana myśli pomiędzy poszczególnymi krajami.
Oświecenie to czas wielkich filozofów, encyklopedystów i uczonych
dokonujących przełomowych odkryć w rozmaitych dziedzinach nauki, okres
znaczącego zainteresowania sztuką, muzyką, literaturą, wiek bardzo
dynamicznego wzrostu słowa pisanego i jednocześnie rozszerzania się jego
zasięgu. Epoka ta przyniosła wiele przełomowych wydarzeń. We Francji
zaowocowała Wielką Rewolucją i Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela,
niedawne kolonie angielskie w Ameryce Północnej wywalczyły wolność,
tworząc Stany Zjednoczone, a Polsce natomiast myśl oświeceniowa
zainicjowała wielki ruch reform zwieńczony Konstytucją 3 Maja. Najważniejszą
postawą znamienną dla Oświecenia był krytycyzm odnoszący się głównie do
tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia
religijnego, do ustaleń nauki. Myśl oświeceniowa znajdowała swoje źródła w
rozumowej metodzie dążenia do wiedzy i to właśnie rozum stał się w tym
okresie prawdziwym przedmiotem kultu. Za jego pomocą próbowano
rozstrzygnąć dyskutowane wówczas problemy światopoglądowe, a zwłaszcza
kwestię podstaw myślenia i działania człowieka w otaczającej go
rzeczywistości. To właśnie racjonalizm – główny nurt myślowy XVIII w. odcisnął
największe piętno na epoce Oświecenia i tak też był traktowany przez
świadomych tego, co się wówczas działo myślicieli. Ludzie tych czasów mówili o
swojej epoce jako o „wieku rozumu”, „wieku filozofów” czy wreszcie jako o
„wieku oświeconym”. Należy przyznać im rację, bowiem epoka ta była
przełomowym ogniwem w rozwoju europejskiego kręgu kulturowego –
przemiany w sferze myśli oraz przekształcenie się najważniejszych instytucji
życia kulturalnego sprawiły, że oświecenie stało się formacją otwierającą
rozwój kultury nowoczesnej.

Rola edukacji
Król S. August Poniatowski zreformował szkolnictwo chcąc wprowadzić
nauczanie rozumowe. Przykładał dużą wagę do wychowania obywatelskiego,
do wykształcenia ludzi świadomych sytuacji społecznej i politycznej kraju,
patriotycznych. Opierał się na racjonalnym poznawaniu rzeczywistości, na
empirystycznych metodach. To on wprowadził obowiązek nauczania języka
polskiego, historii, nowożytnych języków, nauki przyrodnicze, historię,
geografię w szkole. Twierdził, że dorośli są zbyt skostniali w swym sarmatyzmie
i nie da się ich zmienić. Szkolnictwo przejęło obowiązek szerzenia oświaty,
kształcenia charakterów. Rozwój oświaty spowodował postęp w duchu
nowoczesności. Takiego szkolnictwa domagał się Stanisław Konarski i Szkoła
Rycerska. Ustaleniem praw i ustaw kierujących szkolnictwem zajęła się w 1773
roku Komisja Edukacji Narodowej (KEN)- pewien rodzaj ministerstwa oświaty.
Była to pierwsza tego rodzaju instytucja w Europie, która miała zajmować się
tylko oświatą. Uwolniono szkolnictwo spod wpływów Kościoła i zlikwidowano
zakony jezuitów a ich włości przekazano na rozwój oświaty. Już nie łacina była
językiem wykładowym, ale język polski. W metodyce nauczania wprowadzono
metodę poglądową, która zastąpiła pamięciową.

Ignacy Krasicki - wybrane bajki

 Problematyka
- krytyka wad ludzkich i relacji społecznych – Krasicki krytykuje niefrasobliwość
rodaków, wykorzystywanie silniejszej pozycji wobec słabszych,
niesprawiedliwość, obłudę i podłość, pragnie pobudzić sumienia i zmusić do
refleksji nad wadami życia społecznego, przedstawia sytuacje uniwersalne i
ponadczasowe (aktualność bajek), które zawsze występują w sytuacjach
międzyludzkich;
- pesymistyczny obraz świata – świat bajek Krasickiego jest pełen wad, przywar,
niedoskonałości ludzkich – ma wymiar pesymistyczny, pełno tu obłudy i
głupoty, triumfuje fałsz, silni, agresywni i bezwzględni ludzie dominują nad
słabszymi, naiwnymi i szlachetnymi, poeta patrzy na to z dystansem i ironią, w
ocenie postępowań człowieka zachowuje umiar i zdrowy rozsądek (poeta-
filozof).
 Morał
Morał – to pouczający wniosek, podsumowanie sensu całej bajki lub opowieści.
Jest zwykle formułowany w krótkim zdaniu umieszczonym na końcu lub na
początku utworu. Morał może nie być wyrażony wprost, lecz jedynie wyraźnie
zasugerowany.

Ignacy Krasicki – wybrane satyry

 Satyra
Satyra to utwór literacki z pogranicza liryki i epiki, którego celem jest
ośmieszanie ludzkich wad i zachowań, a także obyczajów, instytucji,
konkretnych stanowisk, warstw społecznych, idei czy też stosunków
społecznych. Gatunek ten ma charakter krytyczny, posługuje się dowcipem,
ironią, kpiną i szyderstwem. Oparty jest na komizmie i karykaturze. Przedmiot
satyry jest najczęściej wyolbrzymiany, czasem też pomniejszany i
deformowany. Autorzy nie mają ambicji rozwiązywania problemów, a jedynie
ich eksponowania i piętnowania.
 Obiekty krytyki
Krasicki mówi, że "satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, wielbi urząd,
czci króla, lecz sądzi człowieka". W satyrze pt. "Do króla" Krasicki posłużył się
ironią. Utwór wydaje się być atakiem na króla, lecz jest oskarżeniem przeciwnej
mu szlachty. Krasicki ceni króla za młodość, pochodzenie szlacheckie i polskie,
troskę o los Polski i rozwój kultury, stosunek do poddanych. Satyra jest więc
wymierzona przeciw szlachcie utrudniającej Poniatowskiemu kierowanie
państwem.
W satyrze pt. "Świat zepsuty" Krasicki krytykuje obyczaje współczesnych mu
ludzi. Kontrastuje je z obyczajami ludzi z przeszłości. Dbali oni o cnotę, dobrą
sławę. Tymczasem w kraju szerzy się bezprawie, zanik cnót, nierząd, brak
honoru, czerpanie obcych wzorów, nadmiar przyjemności. Polska chyli się ku
upadkowi. Poeta wzywa, by ja ratować. Satyra pt. "Pijaństwo" krytykuje wadę
polskiego społeczeństwa, jaką jest pijaństwo. Polacy źle pojęli gościnność.
Ludzie trzeźwi są zdrowi, mogą pracować, nie cierpią na brak pieniędzy. Pijak
podobny jest do zwierząt, które są rozsądniejsze od ludzi, gdyż piją tyle, ile
trzeba. Autor ceni trzeźwość i uważa, że może ona przynieść zdrowie, szczęście
i dostatek. W satyrze "Żona modna" autor krytykuje wydawanie pieniędzy na
przyjemności, na czerpanie wzorów z obcych państw, zawieranie małżeństw
dla pieniędzy. Nie daje to żadnych korzyści, a wiedzie do ruiny majątkowej i
upadku klasy szlacheckiej.
 Obyczaje sarmatów w krzywym źwierciadle satyry
Kultura Sarmacka była zjawiskiem niezwykle barwnym i niecodziennym na tle
Europy. Wykształcony przez polską szlachtę sposób bycia, myślenia i
obyczajowości obejmował również swoistą "ideologię" wolnego obywatela
Rzeczpospolitej. Niestety, z czasem kultura Sarmacka uległą znacznemu
zwyrodnieniu, walnie przyczyniając się do upadku Polski. Wtedy też obyczaje
szlacheckie znalazły się w ogniu satyry. Służyć to miało ukazaniu największych
wad sarmatyzmu i ich wpływu na stan społeczeństwa. Ignacy Krasicki mówi o
tym z satyrze “Do króla” i “Pijaństwo”.
 Źródło zła i moralnego upadku społeczeństwa
Świat zepsuty rozpoczyna serię satyr Ignacego Krasickiego. Nie opowiada ona
konkretnej historii, skupiając się raczej na przyczynach oraz skutkach upadku
obyczaju pośród ludzi. Poeta wymienia tam kolejno niegodziwe zachowania,
jakich jest świadkiem u współczesnych. Są to między innymi rozpasanie
młodzieży, chciwość, czy podstępność. Autor docieka przy tym powodów
takiego stanu, widząc je w upadku obyczaju. Ludzie przestali szanować prawo,
brali małżeństwa dla zysku, za nic mieli dobro kraju znajdującego się w
głębokim kryzysie. Porównuje stan Rzeczpospolitej do Rzymu, gdzie również
doszło do upadku w podłości. Polska ma jednak możliwość jeszcze się uratować
i opamiętać. Za źródło Krasicki uważa odejście od tradycji i zaniechanie przez
współczesnych mu poszukiwania cnoty. Nawołuje więc do powrotu na drogę
przodków. Odrzucono ich wartości, nazywano „prostaczkami”, lecz biskup
warmiński widzi ich prostotę głównie w uczciwości. Byli przejrzyści w swoich
zachowaniach, czego nie można powiedzieć o oświeceniowych elitach
Rzeczpospolitej.
Szlachta polska miała ograniczone horyzonty. Przykładem jest wypowiedź w
satyrze “Do króla” Krasickiego. Zostały tam skrytykowane cechy władcy, mimo
że były jego zaletami. Świadczy to o zacofaniu szlachty.