Derivación e composición latina. páx.

- 1

Estructura básica da palabra:

• LEXEMAS: Achegan o significado básico da palabra.
o Mensa / mesa, vit-alis / vit-al, trans-ferre / trans-ferir, arm-arium, arm-ario
• MORFEMAS: completan ou precisa o significado dos lexemas.
o Flexionais: significación gramatical: ama-ba-m, ros-a-s
o Derivativos ou afixos: significado léxico
ƒ Prefixos: antes do lexema:
• prae-dicere / pre-dicir
ƒ Sufixos: despois do lexema:
• agr-arius / agr-ario, hum-anus / hum-ano, arous-án,
A formación de palabras.
• Clases de palabras:
o Simples: constan unicamente do seu lexema: terra, lingua
o Derivadas: uso de prefixos e sufixos engadidos ao lexema (ante-ced-ente, locu-
torio)
o Compostas: dous ou máis lexemas forman unha palabra (mortí-fero, agri-cultura,
dentí-frico)

PREFIXOS DE ORIXE LATINA

PREFIXOS LATÍN SIGNIFICADO
A-, ab, abs- A-, ab, abs- Afastamento, privación, separación
Ab-solu-to + solvo “Libre ou solto de”
Ab-xur-ar + iuro “Afastarse dun xuramento”
Abs-tract-to + traho “sacado ou extraído de”
A-ment-e + mens “privado de mento ou razón”
Ad-, a- Ad-, a- Aproximación, dirección, movemento
Ad-her-encia + haereo “Ligazón a algo”
Ac-cid-ente + cado “que cae ou sobrevén a un”
a-sent-ir + sentio “sentimento próximo a outros”
a-flu-ente + fluo “que flúe cara a”
a-xunt-ar + iungo “xuntar cara a un, aproximar”
ante-, anti- ante- anterioridade no espacio e tempo
ante-ced-ente + cedo “que vai diante”
ante-oll-os + oculus “diante dos ollos”
anti-cip-o + capio “o que se colle antes”
circun-, circu circum- Arredor de, movemento circular
Circun-sta-ncia + sto “o que está ó redor”
Circun-naveg-ar + navigo “navegar ó redor”
Circu-it-o + eo “traxecto ó redor, en curva”
com-, con-, co- com- participación, cooperación
cóm-put-o + puto “cálculo ou estimación global”
con-ven-ción + venio “chegada a un punto en común, reunión”
co-val-ente + valeo “de valor ou forza compartidos”
co-habit-ar + habito “habitar conxuntamente”
contra- contra- Oposición, enfrontamento
contra-dic-ción + dico “aseveración oposta a outra”
 Derivación e composición latina. páx.- 2

de- de- Movemento de máis a menos, de arriba abaixo

de-xener-ar + genus “decaer do seu estado natural, empeorar a especie”
de-ment-e + mens “privado de mente ou razón”
de-ca-er + cado “empeorar no seu estado ou posición”
de-crec-er + cresco “facerse máis pequeno ou de menor importancia”
dis-, di- dis- Diverxencia, separación, negación,
dis-form-e + forma “que diverxe do modelo de beleza”
di-lec-to + lego “elexido separadamente, máis amado”
dis-greg-ar + grex “acción de afastarse uns de outros (como as ovellas nun rabaño)”
dis-fru-te + fruor “proveito, gozo intenso, separado”
ex -, es-, e- ex - Separación do interior, fóra de, que foi e xan non é,
negación ou privación
ex-carcer-ar + carcer “sacar fóra do cárcere”
ex-ced-ente + cedo “que sae do interior ao exterior, que sobra”
e-fec-to + facio “consecuencia dun feito”
ex-alumn-o + alumnus “que foi alumno e xa non o é”
ex-ánim-e + anima “privado do principio vital ou respiración”
ex-sangü-e + sanguis “sen sangue, pálido”
extra- extra- fóra de, intensidade
extra-via-r + via “perderse, ou perder algo fóra do camiño”
extra-firm-e + firmus “moi firme”
im-, in-, i-, en- in- movemento cara adentro, lugar onde
im-ple-mento + pleo “que chea o interior”
in-cip-i-ente + capio “que empeza”
in-migr-ar + migro “marchar ao interior doutro país”
i-lumin-ado + lumen “dotado de luz, bañado por unha luz”
en-terr-ar + terra “meter na terra”
im-, in-, in- Negación
im-per-turb-able + perturbo “que non se altera”
in-corrix-ible + corrigo “que non se pode corrixir”
in-có-gni-to + nosco “non coñecido”
i-leg-al + lex “non legal”
i-leg-ible + lego “que non se pode ler”
infra- infra- por debaixo de
infra-hum-ano + humus “por debaixo do humano”
inter-, inte- entre- inter- posición intermedia, relativo a varios
inter-dent-al + dens “no medio dos dentes”
inter-clus-ión + claudo “peche de algo entre outras cousas”
inter-rump-ir + rumpo “romper ou cortar unha acción a intervalos”
inte-lec-ción + lego “acto de entendimento, de discernir algo entre o demais”
entre-vist-a + video “reunión ou diálogo de varias persoas”
intra-, intro- intra-, intro- posición interior, cara a dentro
intra-cel-ul-lar + celo “do interior dunha célula ou celda”
intr-ín-sec-o + sequor “que acompaña ou está asociado ao interior”
intro-duc-ción + duco “conducción cara ao interior”
intro-vert-ido + verto “volto sobre si mesmo, con moita vida interior”
ob-, o- ob- Oposición, obstáculo
Ob-vio + via “que sae no camiño, que salta á vista”
Ob-nub-il-ar + nubes “ofuscar, poñerlle a un unha morea de nubes diante”
o-po-r + pono “poñer coma obstáculo”
 Derivación e composición latina. páx.- 3

per- per- Intensidade

per-spic-uo + specio “que perfectamente e ao través das cousas”
per-fec-to + facio “feito de todo, rematado”
per-secu-ción + sequor “acción de seguir ininterrumpidamente”
post-, pos- post- posterioridade
post-da-ta + do “despois do dado” (o que se engade a unha carta)
post-opera-torio + opera “despois do traballo (do médico), da operación”
pos-pos-ición + pono “poñer detrás ou despois”
pre- prae- Anterioridade, intensidade,
pre-fa-cio + for “o que se di antes ou diante”
pre-mon-ición + moneo “advertencia previa”
pre-tens-ión + tendo “solicitación intensa, anterior”
pre-di-lec-to + lego “elixido ou amado máis/antes que outros”
pro-, prod- pro-, prod- adiante, diante de, á vista, en lugar de, movemento cara
adiante,
pro-pos-ición + pono “acción de presentar ou poñer algo diante”
pro-vid-encia + video “Visión do que vén en adiante”
pro-fes-ar + fateor “manifestar unha crenza, actitude ou saber”
pro-nunci-ar + nuntio “dar a coñecer algo á vista de todos, publicamente”
pro-pic-io + peto “dirixido a favor de”
pro-nomin-al + nomen “formas usadas en lugar do nome”
pród-ig-o + ago “que empurra cara adiante, que fai saír, (derrochador)”
re-, red- re- repetición, intensificación, movemento cara atrás, acción
en contra
re-gres-ión + gradior “volta atrás”
re-cup-er-ar + capio “volver tomar”
re-ac-ción + ago “acto en contra”
re-poñ-er + pono “volver poñer”
retro- retro- cara atrás
retro-act-ivo + ago “que actúa sobre o pasado”
retro-vis-or + video “espello para ver cara atrás”
sub-, su-, so- sub- posición debaixo de, inferioridade, a continuación
sub-lun-ar + luna “que está debaixo da lúa”
sub-ofici-al + oficcium “que obstenta un cargo inferior ao dun oficial”
su-ces-ión + cedo “que vén a continuación”
su-liñ-ar + linea “poñer unha liña por debaixo”
so-terr-ar + terra “poñer debaixo da terra”

super-, sobre super- lugar superior, exceso, superioridade en méritos,

super-poñ-er + pono “poñer enriba de”
super-lat-ivo + fero “levado ao nivel máis alto”
super-mercad-o + mercor “mercado con moitos produtos diferentes, superior”
sobre-viv-inte + vivo “que queda vivo”
trans-, tras-, tra- trans- a través de, ó outro lado, cambio
trans-fer-ir + fero “levar dun sitio a outro”
tras-hum-ante + humus “que vai dunha terra a outra”
tra-di-ción + do “o que se entraga dunha xeración a outra”
ultra- ultra- máis alá de, intensificación
utra-són + sonitus “són cunha frecuencia máis alá do oído humano”
ultra-nacion-alis-ta + natio “extremadamente nacionalista”
 Derivación e composición latina. páx.- 4

SUFIXOS DE ORIXE LATINA

Sufixos Latín
-al, -ar -alis, -aris Relación, pertenza
Anim-al Anima + “ser que respira, que ten principio vital”
Vit-al Vita + “en íntima relación coa vida”
Lun-ar Luna + “pertencente ou relacionado coa lúa”
-ano, iño, ino, eno, -anus, enus, inus, nus pertenza, procedencia, materia, relación
no
urb-ano urbs + “que pertence á cidade”
div-iño divus + “pertencente ou procedente dos deuses”
mar-iño mare + “relativo ou procedente do mar”
sal-ino sal + “composto de sal”
mag-no mag (is) + “grande, relacionado co concepto de máis”
ple-no pleo + “cheo”
-ario, -orio, -torio arius, -arium, -torium pertenza, lugar

agr-ario ager + “pertencente ou relativo ao campo”

semin-ario semen + “lugar onde se garda a semente”
locu-torio loquor + “lugar para falar”
calend-ario kalendae + “lugar onde se escriben os días do ano”
-az -ax tendencia ou cualidade intensa
fal-az fallo + “que engana, que minte moito”
fer-az fero + “que produce en abundancia”
-ble (-able, -ible), -bilis posibilidade pasiva
bili-
pro-a-ble probo + “que pode ser probado”
tanx-i-ble tango + “que pode ser tocado”
sens-i-bili-dade sentio + “capacidade de poder sentir”
-blo, bro- -bulum, -brum medio, instrumento
voca-blo voco + “medio de expresión, palabra”
cand-ela-bro candeo + “soporte para as candelas”
-ción, -ión -tio(n), -io(n) acción e efecto
dic-ción dico + “acción e efecto de dicir”
re-gres-ión re + gradior “acción e efecto de volver atrás”
-ense -ensis “pertenza ou procedencia”
for-ense forum + “pertencente ao Foro (médico dun xulgado)”
cir-ense circus + “pertencente o procedente do circo”
-ia, -icia, -ie, -icie -ia, -itia, -ies, -ities abstractos de cualidade
fal-ac-ia fallo + “cualidade do mentireiro”
im-pud-icia in + pudeo + “falta de pudor ou vergonza”
per-nic-ie per + nex + “dano ou prexuízo intenso”
mol-icie mollis + “brandura, afección á vida fácil”
-iño, -iña inus- ina diminución
pombiña palumba + “pomba pequena”

-men, -mento -men, -mentum instrumento / resultado

gravamen gravis + “resultado ou medio de impor unha carga”
in-cre-mento in + cresco + “resultado da acción de crecer”
ali-mento alo + “instrumento ou medio de nutrición”
 Derivación e composición latina. páx.- 5

-ndo, -endo -ndus, -endus posibilidade, destino futuro, con valor pasivo
ne-fa-ndo ne + for + “que non se pode dicir”
minu-endo minus + “que vai diminuir”
divid-endo divido + “que vai ser repartido”
trem-endo tremo + “que pode causar tremores”
-or, -tor, -sor, -dor, -or, -tor, -sor axente
-ador
inter-rup-tor inter + rumpo + “o que rompe, a intervalos, un circuito”
cap-tor capio + “o que captura”
cur-sor curro + “o que corre ou se despraza”
anima-dor anima + “o que insufla principio vital, vida, ánimo”
ecua-dor aequo + “o que divide (á Terra en dúas partes)”
-oso -osus provisión ou abundancia
cuanti-oso quantus + “en moita cantidade”
vaiod-oso vanitas + “cheo de vaidade”
pomp-oso pompa + “con moito adorno, vaidade ou solemnidade”
-to, -so, -ato, -ito, - -tus, -sus resultado dunha acción
ado, -ido
se-lec-to se + lego + “que foi elixido”
ten-so tendo + “que foi tensado”
con-cord-ato con + cor + “que foi acordado, acordo, tratado”
fin-ito finis + “que foi rematado”
er-radic-ado ex + radix + “que foi extraído de raíz”
de-fin-ido de + finis + “que foi separado dos demais con límites”
-triz -trix axente feminino
bi-sec-triz bi + seco + “que corta en dúas partes”
ac-triz ago + “que actúa”
empera-triz impero + “que manda”
-tud, -tudin-, -tudo /-tudinis “abstractos de cualidade ou os seus derivados”
(>dume)
senec-tud senex + “cualidade de ser vello, vellez”
consu-e-tudin-ario consuesco + “que se fai por costume, por tradición”
serv-i-dume servus + “cualidade ou estado do servo”
-ulo, -ula, -culo, -ulus, -culus, diminución
-cula, -elo, -celo -ellus, -cellus

fórm-ula forma + “pequena norma ou molde para facer algo”

corpús-culo corpus + “corpo ou partícula moi pequena”
sout-elo saltus + “pequena zona de bosque”
-ura, -tura, -sura -ura, -tura, -sura actividade ou resultado
prem-ura premo + “resultado de apretar, de meter présa”
cult-ura colo + “actividade ou resultado de cultivar o saber”
clau-sura claudo + “resultado, acto de pechar”
 Derivación e composición latina. páx.- 6

COMPOSICIÓN ERUDITA / ORIXE LATINA (1º elemento)

FORMAS SIGNIFICADO EXEMPLOS

agri- (ager, gri) campo agricultor
ambi- (ambo –ae, -o) ambos ambivalente
avi- (avis, is) ave avicultura
bis-, bi- (bis) dúas veces bípede
equi- (aequus-a-um) igual equilátero
ferri-, ferro- (ferrum, i) ferro ferrocarril
igni- (ignis, is) lume ignífugo
multi- (multus-a-um) moito multiforme
olei-, oleo- (oleum, i) aceite oleoducto
omni- (omnis-e) todo omnívoro
pisci- (piscis, is) peixe piscifactoría
pluri- (plures, a) moito, varios pluriemprego
semi- (semis) metade semicírculo
tri- (tres, tria) tres trimestre
uni- (unus-a-um) un, unha uniforme

COMPOSICIÓN ERUDITA ORIXE LATINA (2º elemento)

FORMAS SIGNIFICADO EXEMPLOS

-cida (caedo) que mata homicida
-cola (colo) que cultiva, que habita terrícola
-cultura (colo) acto de cultivar agricultura
-ducto (duco) que leva, que conduce acueducto
-fero (fero) que produce, que contén fructífero
-forme (forma, ae) que ten forma de multiforme
-fugo (fugo) que foxe ou fai fuxir ignífugo
-paro (paro) que xera ovíparo
-sono (sono) que soa unísono
-voro (voro) que come carnívoro
-xero (gero) que contén, produce flamíxero