Chöông 8

XAÙC SUAÁT THOÁNG KEÂ

8.1 XAÙC SUAÁT

Söï kieän (event): moät söï kieän laøm moät taäp con cuûa khoâng gian maãu.
Ví duï 8.1 Xeùt thöïc nghieäm khoaûng hai con xuùc saéc. Söï kieän ñeå toång
hai maët xuaát hieän laø baûy seõ laø taäp hôïp:
E = {(1, 6), (2, 5) (3, 4)}
Trong caùc ñònh nghóa treân, vôùi moät thöïc nghieäm cho tröôùc, ta coù
moät khoâng gian maãu vôùi khaû naêng xuaát hieän nhö nhau cho caùc keát
quaû sô caáp. Khi boä baøi ñaõ ñöôïc troän ñeàu thì khaû naêng cho moïi laù baøi
ñöôïc ruùt ra laø nhö nhau; töông töï neáu con xuùc saéc laø toát, troïng löôïng
phaân boá ñeàu thì khaû naêng xuaát hieän cuûa moät trong saùu maët cuûa con
xuùc saéc laø nhö nhau. Trong ngöõ caûnh naøy vieäc ñònh nghóa xaùc suaát
(hay khaû naêng xuaát hieän) cuûa moät söï kieän seõ ñöôïc döïa treân kích thöôùc
töông ñoái cuûa söï kieän so vôùi khoâng gian maãu.
Xaùc suaát (probability): xaùc suaát cuûa moät söï kieän A, kyù hieäu laø
P(A) laø kích thöôùc töông ñoái cuûa A so vôùi kích thöôùc cuûa khoâng gian
maãu X.
A
P ( A) =
X
trong ñoù: A,X - "kích thöôùc" cuûa A vaø X
Neáu X laø taäp höõu haïn thì X= n(x) chính laø soá phaàn töû cuûa X
vaø A= n(A) laø soá phaàn töû cuûa A.
Ví duï 8.2 Xaùc suaát ñeå ruùt ñöôïc moät quaân aùt (ace) trong 52 laù baøi seõ laø:
P (A) = n(A)/n(X) = 4/52

8.2 CAÙC LUAÄT CÔ BAÛN CUÛA XAÙC SUAÁT

1- Luaät 1

Vôùi moïi söï kieän A, xaùc suaát ñeå söï kieän A xaûy ra laø P(A) thoûa: 0 ≤ P(A) ≤ 1i

- Neáu moät söï kieän khoâng theå xaûy ra, xaùc suaát cuûa noù laø 0.
- Deã thaáy P(∅) = 0.
118 Chöông 8

- Neáu moät söï kieän chaéc chaén seõ xaûy ra, xaùc suaát cuûa noù laø 1.
- Deã thaáy P (X) = 1: xaùc suaát cuûa moät khoâng gian maãu laø 1 hay
noùi caùch khaùc ñi xaùc suaát cuûa söï kieän hoäi taát caû keát quaû sô caáp laø 1.
2- Luaät 2 (xaùc suaát cuûa phaàn buø)

P ( A) = 1 − P ( A) (8.1)
Nhôù raèng A laø phaàn buø (complement) cuûa A
3- Luaät 3 (luaät coäng xaùc suaát)

Vôùi hai söï kieän baát kyø A, B thuoäc khoâng gian maãu (8.2)
P (A ∪ B) = P (A) + P (B) – P (A ∩ B)

4- Xaùc suaát cuûa söï kieän loaïi tröø nhau (Mutually exclusive events)

Hai söï kieän A, B goïi laø loaïi tröø nhau khi giao cuûa chuùng laø roãng,
do ñoù P(A ∩ B) = 0 vì A ∩ B = ∅
vaø P(A ∪ B) = P(A) + P(B)
5- Luaät De Morgan

Vôùi hai söï kieän baát kyø A, B thuoäc khoâng gian maãu (8.3)
( A ∪ B) = A ∩ B

Heä quaû cuûa luaät De Morgan vôùi hai taäp A, B

P ( A ∪ B) = 1 − P ( A ∩ B)
Toång quaùt cho n taäp söï kieän A1, A2 , … , An
P ( A1 ∪ A2 ∪ . . . ∪ An ) = 1 − P ( A1 ∩ A2 ∩ . . . ∩ An )
Ví duï 8.3 Moät coâng ty xaây döïng tieán haønh ñoàng thôøi ñaáu thaàu naêm
nôi. Xaùc suaát ñeå khoâng truùng thaàu cho caû naêm nôi laø 0,3. Tính xaùc
suaát ñeå coâng ty naøy coù theå truùng thaàu ít nhaát moät nôi.
Goïi A1, A2, …, A5 laàn löôït laø söï kieän coâng ty seõ truùng thaàu ôû nôi
thöù nhaát, thöù hai,..., thöù naêm, ta caàn tính P ( A1 ∪ A2 ∪ . . . ∪ A5 ) . Xaùc
suaát naøy laø
P ( A1 ∪ A2 ∪ . . . ∪ A5 ) = 1 − P ( A1 ∩ A2 ∩ . . . ∩ A5 ) = 1 – 0,3 = 0,7

8.3 XAÙC SUAÁT COÙ ÑIEÀU KIEÄN (Conditional probability)

Cho hai söï kieän A, B, giaû söû P(B) ≠ 0, xaùc suaát (coù ñieàu kieän) ñeå
A xuaát hieän khi B ñaõ xuaát hieän laø
Xaùc suaát thoáng keâ 119

P ( A | B) = P ( A ∩ B) / P ( B)
Kyù hieäu P ( A| B) ñöôïc ñoïc laø “xaùc suaát ñeå söï kieän A xuaát hieän
khi ñaõ cho B (hoaëc laø khi B ñaõ xuaát hieän)”
Ví duï 8.4 OÂng Jones tính toaùn laø coù 30% cô hoäi laø coâng ty cuûa oâng ta
seõ thaønh laäp moät vaên phoøng ñaïi dieän ôû New York. Neáu ñieàu ñoù xaûy
ra, oâng Jones chaéc chaén coù 60% cô hoäi laø oâng seõ ñöôïc boå nhieäm laøm
giaùm ñoác cuûa vaên phoøng ñaïi dieän naøy. Hoûi xaùc suaát maø oâng Jones seõ
trôû thaønh giaùm ñoác cuûa vaên phoøng naøy laø bao nhieâu?
Giaûi
Goïi A laø söï kieän maø coâng ty thaønh laäp vaên phoøng ñaïi dieän ôû
New York, ta coù: P (A) = 0.3.
Goïi B laø söï kieän oâng Jones seõ ñöôïc boå nhieäm laøm giaùm ñoác cuûa vaên
phoøng naøy, khi ñoù xaùc suaát oâng Jones laøm giaùm ñoác laø P(B/A) = 0.6.
Xaùc suaát caàn tìm laø P(A∪B), ñöôïc tính nhö sau:
P(A∪B) = P(A) × P(B/A) = 0.3 × 0.6 = 0.18

8.4 CAÙC SÖÏ KIEÄN ÑOÄC LAÄP (Independent events)

Hai söï kieän A vaø B goïi laø ñoäc laäp veà maët xaùc suaát neáu vaø chæ neáu
P ( A ∩ B) = P ( A ) . P ( B) (8.5)
P ( A | B = P ( A) (8.6)
P ( B | A) = P ( B) (8.7)
Ñieàu kieän (2.5) thöôøng ñöôïc söû duïng nhaát ñeå kieåm tra tính ñoäc
laäp cuûa hai söï kieän.
Toång quaùt, cho n söï kieän A1, A2 ,..., An, caùc söï kieän naøy goïi laø
ñoäc laäp vôùi nhau neáu vaø chæ neáu:
P ( A1 ∩ A2 ∩ . . . ∩ An ) = P ( A1 ) . P ( A2 ) . . . P ( An ) (8.8)
Ví duï 8.5 Xaùc suaát ñeå moät ngöôøi tieâu duøng muoán mua moät saûn phaåm
khi xem quaûng caùo veà saûn phaåm ñoù treân ti vi laø 0,04. Töông töï, xaùc
suaát laø 0,06 khi khaùch haøng ñoïc quaûng caùo treân baùo. Giaû söû hai söï
kieän treân laø ñoäc laäp, haõy xaùc ñònh xaùc suaát ñeå moät khaùch haøng thaät
söï muoán mua moät saûn phaåm khi xem quaûng caùo veà saûn phaåm ñoù treân
caû ti vi laãn treân baùo.
120 Chöông 8

Giaûi Goïi A vaø B laø söï kieän khaùch haøng muoán mua moät saûn phaåm khi
xem quaûng caùo treân ti vi vaø treân baùo theo thöù töï ñoù. Vì hai söï kieän
naøy ñoäc laäp neân xaùc suaát caàn tìm laø
P ( A ∩ B) = P ( A) . P ( B) = (0,06) (0,04) = 0,0024.

8.5 LUAÄT VEÀ XAÙC SUAÁT TOÅNG THEÅ (Total probability) VAØ ÑÒNH
LYÙ BAYES
1- Luaät veà xaùc suaát toång theå

- Cho hai söï kieän A vaø B. Xaùc suaát toång theå giuùp ta xaùc ñònh xaùc
suaát söï kieän A xuaát hieän tuøy thuoäc vaøo söï kieän B vaø ngöôïc laïi.
P ( A) = P ( A ∩ B) + P ( A ∩ B) vaø P ( B) = P ( B ∩ A) + P ( B ∩ A) (8.10)

A B A
A B

B B

Hình 8.2 Minh hoïa cho coâng thöùc xaùc suaát toång theå

Toång quaùt hôn, vôùi n söï kieän B1, B2 ,..., Bn, thoûa B ∩ B2 ∩ ...∩ Bn = ∅
vaø B ∪ B2 ∪...∪ Bn = X (taäp X ñöôïc chia thaønh n phaàn rôøi nhau) thì
xaùc suaát cuûa moät söï kieän baát kyø A ⊂ X ñöôïc cho bôûi:
n
P ( A) = ∑ P ( A ∩ Bi ) (8.11)
i =1

2- Tìm xaùc suaát toång theå duøng xaùc suaát coù ñieàu kieän

- Vôùi hai söï kieän A, B

P ( A) = P ( A | B) . P ( B) + P ( A | B) . P ( B) (8.12)
- Vôùi n söï kieän Bi rôøi nhau vaø phuû kín khoâng gian maãu X
n
P ( A) = ∑ P ( A | Bi ) . P ( Bi ) (8.13)
i =1
Xaùc suaát thoáng keâ 121

Nhôù raèng P ( A | B) = P ( A ∩ B) / P ( B) ta deã daøng chöùng minh ñöôïc

coâng thöùc (8.12). Keát quaû seõ ñöôïc toång quaùt hoùa leân cho (8.13).
3- Ñònh lyù Bayes

Ñònh lyù Bayes cho pheùp ta tính xaùc suaát coù ñieàu kieän P (A|B) töø
P (B|A)
P ( A | B). P ( B)
P ( B | A) = (8.14)
P ( A| B) . P ( B) + P ( A| B) . P ( B)
Xaùc suaát P(B) vaø P (B) goïi laø tieàn xaùc suaát cuûa söï kieän B vaø B ,
xaùc suaát P (B|A) goïi laø haäu xaùc suaát cuûa B.
Ví duï 8.6 Trong vieäc kieåm tra moät loaïi beänh veà maùu, keát quaû thoáng
keâ ghi nhaän ñöôïc töø soá lieäu quaù khöù laø:
- Khi moät ngöôøi bò nghi laø coù beänh vaøo döï kieåm tra, xaùc suaát ñeå
keát quaû kieåm tra ghi coù beänh laø 0,92.
- Vôùi moät ngöôøi khoûe maïnh, xaùc suaát ñeå keát quaû kieåm tra ghi coù
beänh laø 0,04.
Giaû söû raèng tyû leä ngöôøi bò nghi laø coù beänh laø 0,001 xeùt cho toaøn
boä soá ngöôøi döï kieåm tra. Neáu choïn moät ngöôøi baát kyø, neáu keát quaû ghi
laø coù beänh thì xaùc suaát ñeå ngöôøi naøy thuoäc nhoùm ngöôøi bò nghi laø coù
beänh laø bao nhieâu?
Goïi A laø söï kieän ngöôøi döï kieåm tra thuoäc nhoùm nghi laø coù
beänh vaø B laø söï kieän keát quaû kieåm tra ghi coù beänh. Ta caàn tính xaùc
suaát P (A|B).
Bieát raèng: P(A) = 0,001; P (A) = 0,99; P (B|A) = 0,92; P ( B| A) = 0,4.
AÙp duïng ñònh lyù Bayes:
P ( A | B) = P ( B | A). P ( A) / [ P ( B | A). P ( A) + P ( B | A). P ( A)]
⇒ P (A|B) = (0,92) (0,001)/[(0,92) (0,001) + (0,04) (0,999)] = 0,0225.

8.6 PHAÂN BOÁ XAÙC SUAÁT

1- Phaân boá nhò thöùc (Binomial distribution)

a- Phaân boá Bernoulli

Giaû söû coù thöïc nghieäm ngaãu nhieân maø cho ta chæ 2 keát quaû loaïi
tröø nhau: thaønh coâng vôùi xaùc suaát p vaø thaát baïi vôùi xaùc suaát (1– p).
122 Chöông 8

Goïi bieán ngaãu nhieân X nhaän trò 1 öùng vôùi thöïc nghieäm thaønh coâng vaø
trò 0 öùng vôùi thöïc nghieäm thaát baïi. Ta coù phaân boá Bernoulli
PX (0) = 1– p vaø PX (1) = p
Kyø voïng µ = p (8.15)
Phöông sai σ2 = p (1 – p) (8.16)
b- Phaân boá nhò thöùc
Tieán haønh n thöïc nghieäm ñoäc laäp, moãi thöïc nghieäm coù keát quaû
tuaân theo phaân boá Bernoulli, goïi X laø bieán ngaãu nhieân chæ soá laàn
thaønh coâng trong n thöïc nghieäm ñoäc laäp naøy. X seõ tuaân theo phaân boá
nhò thöùc.
- Giaû söû ta coù x söï kieän thaønh coâng (S) vaø (n – x) söï kieän thaát
baïi (F) trong n thöïc nghieäm
S S  S F FF
x laàn (n − x) laàn
- Xaùc suaát ñeå coù keát quaû naøy px (1 - p)(n - x), ñieàu naøy deã daøng lyù
giaûi khi bieát raèng caùc pheùp thöû laø ñoäc laäp.
- Soá khaû naêng xaûy ra x söï kieän thaønh coâng vaø (n - x) söï kieän
thaát baïi khi khoâng quan taâm ñeán thöù töï caùc söï kieän laø
Cnx = n! / x! (n − x)!
- Caùc khaû naêng loaïi tröø laãn nhau, aùp duïng luaät coâng xaùc suaát ta
coù xaùc suaát ñeå xaûy ra x söï kieän thaønh coâng trong n pheùp thöû laø.
n!
P (x söï kieän thaønh coâng) = PX ( x) = . p x . (1 − p) n − x
x! (n − x)!
Haøm phaân boá xaùc suaát cho phaân boá nhò thöùc
n!
PX ( x) = . p x . (1 − p) n − x (8.17)
x! (n − x)!
vôùi x = 0, 1, 2, . . ., n
Kyø voïng vaø phöông sai cuûa phaân boá nhò thöùc
Kyø voïng µ X = np (8.18)
2
Phöông sai σ X = E[( X − µ X ) 2 ] = np(1 − p) (8.19)

2- Phaân boá Poisson

Goïi X laø bieán ngaãu nhieân chæ soá laàn xaûy ra cuûa moät söï kieän. Xaùc
suaát ñeå coù x laàn xaûy ra söï kieän ñoù trong khoaûng thôøi gian (0, t) laø:
Xaùc suaát thoáng keâ 123

(e − λ .λx )
P (ñeå coù x laàn xuaát hieän) = P ( x) = (8.20)
x!
vôùi x = 0, 1, 2,...
trong ñoù: λ - soá laàn xuaát hieän trung bình trong khoaûng (0, t)
e - cô soá logarit töï nhieân = 2,71828...
Ví duï 8.8 Soá khaùch haøng trung bình ñeán nhaø baêng laø boán ngöôøi trong
10 phuùt. Tìm xaùc suaát ñeå coù nhieàu hôn ba ngöôøi trong naêm phuùt ñeán
nhaø baêng naøy. Giaû söû raèng soá khaùch haønh ñeán nhaø baêng tuaân theo
phaân boá Poisson.
Ta coù:
Phaân boá Poisson cuûa soá khaùch haøng X ñeán nhaø baêng trong
naêm phuùt
P ( x) = (e − λ . λ x ) / x! ; vôùi x = 0, 1, 2, ...
ôû ñaây λ = 2
P (X = 0) = e- 2.20/0! = 0,13533
P (X = 1) = e- 2.21/1! = 0,2706
P (X = 2) = e- 2.22/2! = 0,2706

→ P(X > 2) = 1– [PX(0) + PX(1) + PX(2)] = 0,32347

3- Phaân boá haøm muõ (Exponential distribution)

Neáu bieán ngaãu nhieân X khoâng theå nhaän giaù trò aâm vaø coù haøm
maät ñoä xaùc suaát
e−x / µ
f ( x) = ; vôùi x ≥ 0
µ
vôùi µ > 0 vaø e = 2,71828... (cô soá logarit töï nhieân) thì bieán X ñöôïc
goïi laø tuaân theo phaân boá muõ.
Haøm phaân boá luõy tích:
F ( X = x) = 1 − e − x / µ ; vôùi x ≥ 0
Ví duï 8.9 Söï phuïc vuï khaùch haøng taïi baøn thoâng tin thö vieän laø phaân
boá muõ vôùi thôøi gian phuïc vuï trung bình 5’/ngöôøi. Tìm xaùc suaát phuïc vuï
khaùch haøng laâu hôn 10’.
124 Chöông 8

Giaûi Ñaët x laø thôøi gian phuïc vuï (ñôn vò laø phuùt), khi ñoù haøm maät ñoä
xaùc suaát laø
e− x / 5
f (x ) = ; x≥0 → F (x ) = 1 − e − x / 5
5
( )
→ P ( X > 10) = 1 − P ( X < 10) = 1 − 1 − e − 10 / 5 = e − 2 = 0,135335
Phaân boá muõ coù quan heä vôùi phaân boá Poisson. Moät caùch cuï theå,
neáu soá laàn xuaát hieän cuûa moät söï kieän trong moät khoaûng thôøi gian tuaân
theo phaân boá Poisson vôùi giaù trò trung bình λ thì ñieàu ñoù coù theå ñöôïc
xem laø thôøi gian giöõa nhöõng laàn hieän töôïng xuaát hieän thaønh coâng
tuaân theo phaân boá muõ vôùi giaù trò trung bình µ = 1/λ.
4- Phaân boá chuaån (Normal distribution)

Trong caùc phaân boá xaùc suaát lieân tuïc, phaân boá chuaån (normal)
ñoùng moät vai troø quan troïng. Noù coù maët trong haàu heát caùc öùng duïng
cuûa thoáng keâ. Ñöôïc phaùt hieän ñaàu tieân bôûi nhaø toaùn hoïc goác Phaùp
Abraham De Moivre naêm 1733 nhöng sau gaàn moät theá kyû môùi ñöôïc
coâng boá bôûi Marquis de Laplace vaø Carl Friedrich Gauss. Ngöôøi ta
quen duøng thuaät ngöõ “phaân boá Gauss” (Gaussian distribution) ñeå chæ
phaân boá naøy.
Ñaây laø moät phaân boá lieân tuïc vôùi haøm maät ñoä xaùc suaát laø
−( x − µ )
1 2σ 2
f ( x) = e ; vôùi -∞ < x < ∞ (8.21)
2π . σ

Trong ñoù µ vaø σ2 laàn löôït laø kyø voïng vaø phöông sai cuûa phaân boá,
e = 2,7178...vaø π = 3,14...
Ta kyù hieäu X ~ D (µ,σ2) ñeå chæ moät phaân boá coù kyø voïng µ vaø
phöông sai σ2, D chæ chöõ ñaàu tieân teân cuûa phaân boá. Phaân boá normal seõ
ñöôïc kyù hieäu laø N(µ,σ2).
Ñoà thò cuûa phaân boá normal ñoái xöùng qua ñöôøng thaúng ñöùng ñi
qua ñieåm (µ, 0) vaø coù daïng hình chuoâng uùp ngöôïc. Hình 8.4 bieåu
dieãn caùc phaân boá normal vôùi caùc trò khaùc nhau cuûa kyø voïng vaø
phöông sai.
Xaùc suaát thoáng keâ 125

f(x)
σ=1

σ=3

σ=5

µ=0 µ = 10 µ = 13

Hình 8.4 Moät soá phaân boá chuaån vôùi kyø voïng, phöông sai khaùc nhau

Chuaån hoùa phaân boá normal

Vôùi moät phaân boá normal, vieäc tính toaùn P (a < X < b) daãn ñeán
b
vieäc tính tích phaân. f (t) dt . Coù quaù nhieàu phaân boá normal khaùc nhau
∫
a

laøm khoái löôïng tính toaùn trôû neân heát söùc lôùn. Ñeå tieän lôïi, ngöôøi ta
duøng ñeán phaân boá normal chuaån. Phaân boá normal chuaån cuûa bieán
ngaãu nhieân Z laø phaân boá normal coù kyø voïng laø 0 vaø ñoä leäch chuaån laø
1. Chuyeån töø bieán ngaãu nhieân X ~ N(µ, σ2) sang bieán ngaãu nhieân Z coù
phaân boá N(0, 1), ta duøng pheùp bieán ñoåi Z = (X – µ) / σ.
Deã thaáy E(Z) = (E(X) - µ)/σ) = 0 vaø Var (Z) =σ2/σ2= 1. Ta vieát
Z~N(0, 1). Hình 8.5 dieãn taû phaân boá normal chuaån. ÔÛ hình 8.6, phaàn
dieän tích ñöôïc gaïch cheùo bieåu dieãn giaù trò xaùc suaát tích luõy P (Z < Z0).
Caùc baûng tính cho phaân boá normal chuaån thöôøng chæ xaùc suaát
naøy. Tuy nhieân ñeå giaûm nheï kích thöôùc baûng tính, döïa vaøo tính ñoái
xöùng cuûa ñoà thò, ngöôøi ta chæ caàn bieåu dieãn giaù trò xaùc suaát cho phaàn Z
≥ 0 nhö treân H.8.7.
P(Z < Z0) = P(Z ≤ Z0)
P(0 < Z < Z0)
P(Z< ∞ ) = 1

σ=1

0 Z0 0 Z0
Hình 8.5 Phaân boá normal Hình 8.6 Giaù trò xaùc suaát Hình 8.7 Giaù trò xaùc suaát
chuaån luõy tieán P (Z < Z0 ) luõy tieán P (0 < Z < Z0 )
126 Chöông 8

P (Z1 < Z < Z1)

a = P (Z > a)

Z1 Z2 a
Hình 8.8 Giaù trò xaùc suaát P (Z1 <Z < Zo) Hình 8.8 Giaù trò xaùc suaát P (Z > a)

Ví duï 8.10 Moät nhaø saûn xuaát oâ toâ tin raèng soá km ñi ñöôïc cuûa xe do hoï
saûn xuaát (tính töø luùc xuaát xöôûng ñeán khi phaûi thay theá) tuaân theo
phaân boá normal vôùi µ = 160 000 km vaø ñoä leäch chuaån σ = 30 000 km.
Tính xaùc suaát ñeå coù soá km ñi ñöôïc cuûa moät xe baát kyø cuûa haõng naøy seõ
naèm trong khoaûng töø 100000 km ñeán 180000 km.
Giaûi
Goïi X laø bieán ngaãu nhieân chæ soá km ñi ñöôïc
X ~ N (160000, 300002)
Vôùi Z = (X – µ)/σ = (X – 160000)/30000 ta seõ coù Z ~ N(0,1)
Vaäy P = (1000000 < X < 180000
1000000 − 160000 180000 − 160000
=P <Z< )
30000 30000
= P (−2 < Z < 0,667)