Chöông 1

HEÄ THOÁNG - ÑÒNH NGHÓA VAØ KHAÙI NIEÄM

1.1 ÑÒNH NGHÓA HEÄ THOÁNG

Trong ñôøi soáng haøng ngaøy, chuùng ta luoân tieáp xuùc vaø laøm vieäc vôùi
caùc heä thoáng. Ñoù coù theå laø moät daây chuyeàn saûn xuaát hay moät beänh vieän
ña khoa. Heä thoáng coù theå coù kích thöôùc raát lôùn nhö daõy thieân haø maø
chuùng ta soáng hay raát nhoû nhö heä thoáng caùc nguyeân töû xung quanh ta.
Tröôùc tieân chuùng ta seõ xem xeùt moät soá ñònh nghóa veà heä thoáng.
Heä thoáng theo ñònh nghóa cuûa Töø ñieån Tieáng Vieät laø:
- Taäp hôïp nhieàu yeáu toá, ñôn vò cuøng moät loaïi hay cuøng chöùc naêng, coù
quan heä hoaëc lieân heä vôùi nhau chaët cheõ, laøm thaønh moät theå thoáng nhaát
- Taäp hôïp nhöõng tö töôûng, nguyeân taéc, quy taéc lieân keát vôùi nhau
moät caùch logic, laøm thaønh moät theå thoáng nhaát
- Phöông phaùp, caùch thöùc phaân loaïi, saép xeáp sao cho coù traät töï logic
- Tính chaát coù trình töï, coù quan heä logic giöõa caùc yeáu toá.
Töø ñieån di saûn Myõ (American heritage dictionary) coù neâu moät soá
caùc ñònh nghóa nhö sau:
- Moät nhoùm caùc phaàn töû coù lieân quan hôïp thaønh moät thöïc theå.
Ñoù coù theå laø moät saûn phaåm nhaân taïo do con ngöôøi thieát keá vaø cheá taïo
nhö moät chieác maùy bay, moät chieác xe. Ñoù coù theå laø moät heä thoáng töï
nhieân nhö heä tuaàn hoaøn maùu, heä thaàn kinh.
- Moät maïng nhö maïng truyeàn thoâng, giao thoâng, phaân phoái
- Moät taäp hôïp caùc tö töôûng, nguyeân taéc, quy ñònh, quy trình vaø
luaät leä coù lieân quan
- Moät toå chöùc chính trò, kinh teá vaø xaõ hoäi
- Moät traïng thaùi hay ñieàu kieän cuûa caùc moái töông taùc coù traät töï
vaø haøi hoøa.
Ñònh nghóa theo tieâu chuaån Mil - Std - 499 (do Haûi quaân Hoa Kyø
ñaët ra laàn ñaàu tieân hoài theá chieán II), heä thoáng laø moät taäp hôïp caùc
thieát bò, kyõ naêng vaø kyõ thuaät ñuû khaû naêng thöïc hieän vaø hoã trôï moät
vai troø hoaït ñoäng. Moät heä thoáng hoaøn thieän goàm taát caû caùc thieát bò,
phöông tieän lieân quan, vaät lieäu, phaàn meàm, dòch vuï vaø nhaân söï caàn
thieát cho vieäc vaän haønh vaø hoã trôï ñaït tôùi möùc ñoä maø heä thoáng coù theå
xem nhö moät ñôn vò ñoäc laäp trong moâi tröôøng laøm vieäc cuûa noù.
8 Chöông 1

Tröôùc khi ñi vaøo ñònh nghóa heä thoáng, ta ñònh nghóa caùc khaùi
nieäm cô baûn sau:
- Quy trình (process): moät hoaït ñoäng chuyeån ñoåi laøm taêng theâm giaù
trò. Quy trình tieáp nhaän ñaàu vaøo (input - nguyeân lieäu, taøi nguyeân...) vaø cho
ra ñaàu ra (output - haøng hoùa, saûn phaåm) coù giaù trò cao hôn giaù trò ñaàu vaøo.
- Chöùc naêng (function): moät hoaït ñoäng coù muïc ñích.
- Thuoäc tính (attribute): tính chaát, phaåm chaát ñöôïc coi nhö laø
moät phaàn töï nhieân hay tieâu bieåu cuûa moät vaät theå hay con ngöôøi.

QUY TRÌNH
Ñaàu vaøo Ñaàu ra
- Hoaït ñoäng chuyeån ñoåi
- Taêng theâm giaù trò

Hình 1.1 Quy trình

Moät caùch toång quaùt, ta coù theå ñònh nghóa heä thoáng nhö sau:
Heä thoáng laø taäp hôïp caùc boä phaän hôïp thaønh moät chuû theå thoáng
nhaát vaø phöùc hôïp nhaèm thöïc thi moät muïc ñích. Caùc boä phaän naøy coù
theå laø phaàn töû vaät lyù hay phi vaät lyù (tröøu töôïng), maø giöõa chuùng toàn
taïi caùc moái lieân heä.
Moät heä thoáng coù caùc thaønh phaàn sau:
- Muïc ñích: nguyeân do toàn taïi cuûa heä thoáng.
- Boä phaän: laø thaønh phaàn vaän haønh cuûa heä thoáng. Boä phaän bao
goàm ñaàu vaøo, ñaàu ra vaø quy trình. Caùc boä phaän coù theå nhaän caùc giaù
trò khaùc nhau ñeå taïo neân traïng thaùi cuûa heä thoáng.
- Thuoäc tính: laø taäp hôïp caùc tính chaát cuûa heä thoáng. Thuoäc tính
ñaëc taû traïng thaùi cuûa heä thoáng.
- Moái lieân heä: laø söï lieân keát giöõa caùc thuoäc tính vaø boä phaän.
Theo ñònh nghóa treân, moät chieác xe gaén maùy cuõng coù theå xem nhö
laø moät heä thoáng. Trong ñoù: ñoäng cô, tay laùi, baùnh xe laø caùc boä phaän cuûa
“heä thoáng” xe gaén maùy. Caùc boä phaän naøy coù theå coù caùc thuoäc tính khaùc
nhau (hình daùng, maøu saéc, kích thöôùc) ñeå taïo neân moät traïng thaùi nhaát
ñònh cuûa heä thoáng. Baûn thaân xe gaén maùy coù caùc tính chaát rieâng bieät cuûa
mình nhö: toác ñoä, troïng taûi.... Ngoaøi ra, giöõa caùc boä phaän ñoäng cô, tay
laùi vaø caùc thuoäc tính toác ñoä, troïng taûi roõ raøng toàn taïi moái lieân heä quan
troïng. Söï thay ñoåi cuûa moät boä phaän hay thuoäc tính naøy seõ laøm thay ñoåi
moät boä phaän hay thuoäc tính khaùc. Muïc ñích toàn taïi cuûa xe gaén maùy laø
ñeå vaän taûi con ngöôøi.
Heä thoáng - ñònh nghóa vaø khaùi nieäm 9

Moät heä thoáng luoân coù moät muïc ñích maø noù phaûi thöïc hieän. Muïc
ñích naøy phaûi ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng. Muïc ñích cuûa heä thoáng laø cô sôû maø
döïa treân ñoù tieâu chuaån ñaùnh giaù heä thoáng ñöôïc thieát laäp ñeå ñaùnh giaù
hieäu quaû cuûa heä thoáng. Tuy vaäy, thöïc teá cho thaáy coù nhieàu heä thoáng toàn
taïi nhöng muïc ñích cuûa noù khoâng ñöôïc ñònh nghóa roõ raøng.
Ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích heä thoáng phaûi thöïc hieän moät hay nhieàu
hoaït ñoäng - hoaït ñoäng coù muïc ñích. Nhö vaäy, caùc heä thoáng luoân thöïc
hieän chöùc naêng. Moät chöùc naêng thöôøng thaáy ôû heä thoáng laø chöùc naêng
chuyeån ñoåi vaät chaát, naêng löôïng hay thoâng tin, trong ñoù chuùng chòu
moät quaù trình chuyeån ñoåi.
Caùc boä phaän cuûa moät heä thoáng coù nhöõng tính chaát sau:
- Tính chaát vaø caùch öùng xöû cuûa moãi boä phaän ñeàu aûnh höôûng tôùi
tính chaát vaø caùch öùng xöû cuûa heä thoáng.
- Tính chaát vaø caùch öùng xöû cuûa moãi boä phaän phuï thuoäc vaøo tính
chaát vaø caùch öùng xöû cuûa ít nhaát moät boä phaän khaùc.
- Moät taäp hôïp con baát kyø caùc boä phaän ñeàu coù hai tính chaát treân.
Moät boä phaän khoâng theå taùch thaønh hai taäp hôïp con ñoäc laäp.

Ñaàu vaøo

Thuoäc tính

Boä phaän

Boä phaän

Ñaàu ra
Hình 1.2 Sô ñoà heä thoáng
10 Chöông 1

Chieác xe gaén maùy laø moät ví duï. Tính chaát vaø caùc hoaït ñoäng
cuûa ñoäng cô aûnh höôûng ñeán tính chaát vaø öùng xöû cuûa chieác xe. Ñoäng
cô laøm vieäc toát, coâng suaát maïnh hay yeáu seõ laøm thay ñoåi tình traïng
hoaït ñoäng cuûa xe. Hoaït ñoäng cuûa boä cheá hoøa khí aûnh höôûng ñeán
hoaït ñoäng cuûa ñoäng cô. Baûn thaân ñoäng cô khoâng theå taùch rôøi thaønh
caùc boä phaän hoaøn toaøn ñoäng laäp cuõng nhö taäp hôïp con ñoäng cô boä
cheá - hoøa khí cuõng coù caùc tính chaát heä thoáng töông töï nhö ñoäng cô.
Nhö vaäy, moät heä thoáng khoâng ñôn giaûn laø moät nhoùm caùc boä phaän
ñöôïc gom laïi vôùi nhau. Caùc tính chaát treân cuûa boä phaän baûo ñaûm
raèng moät heä thoáng coù nhöõng ñaëc ñieåm, caùch öùng xöû maø caùc taäp con
cuûa noù khoâng coù.
Caùc boä phaän cuûa heä thoáng coù nhieàu thuoäc tính (proptcrty ≠
attribute). Söï thay ñoåi cuûa caùc thuoäc tính seõ aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng,
tình traïng cuûa heä thoáng. Moät boä phaän cuûa heä thoáng coù theå ñöôïc phaân
loaïi nhö sau:
Boä phaän keát caáu (structural components): laø caùc boä phaän tónh cuûa
heä thoáng. Chaúng haïn nhö caùc khu nhaø cuûa moät beänh vieän, khung xe
cuûa moät chieác xe.
Boä phaän vaän haønh (operating components): caùc boä phaän thöïc
hieän caùc hoaït ñoäng xöû lyù. Chaúng haïn caùc maùy sieâu aâm trong beänh
vieän, ñoäng cô cuûa chieác xe.
Boä phaän doøng chaûy (flow components): caùc vaät chaát, naêng löôïng,
thoâng tin maø ta caàn bieán ñoåi. Chaúng haïn caùc hoà sô beänh aùn, nhieân
lieäu cho xe.
Giöõa caùc thaønh phaàn cuûa heä thoáng toàn taïi caùc moái lieân heä. Caùc
moái lieân heä coù theå phaân loaïi nhö sau:
Moái lieân heä baäc nhaát (frost-order relationships): söï toàn taïi cuûa
hai thaønh phaàn laø caàn thieát cho nhau. Ví duï nhö söï toàn taïi cuûa boä cheá
hoøa khí laø caàn thieát cho ñoäng cô xe.
Moái lieân heä baäc hai (second-order relationships): söï toàn taïi cuûa
thaønh phaàn naøy seõ hoã trôï cho hoaït ñoäng cuûa thaønh phaàn khaùc. Ví duï
nhö söï toàn taïi cuûa boä loïc gioù seõ giuùp naâng cao tính naêng cuûa ñoäng cô.
Moät boä phaän cuûa heä thoáng coù theå ñöôïc chia thaønh caùc boä phaän
con nhoû hôn. Ta coù theå xem noù nhö laø moät heä thoáng con. Nhö vaäy, heä
thoáng coù theå xem ñöôïc taïo thaønh caùc heä thoáng con. Beänh vieän, nhaø
maùy, chieác xe... ñeàu coù theå xem nhö taïo thaønh töø caùc heä thoáng. Beänh
Heä thoáng - ñònh nghóa vaø khaùi nieäm 11

vieân taïo thaønh töø caùc khoa. Nhaø maùy taïo thaønh töø caùc phoøng, xöôûng.
Chieác xe taïo thaønh töø ñoäng cô, khung. Caùc heä thoáng con naøy ñeáu coù
theå chia thaønh caùc boä phaän nhoû hôn. Tuy vaäy vieäc phaân chia thaønh heä
thoáng, heä thoáng con hay thaønh phaàn ñeàu mang tính chaát töông ñoái
tuyø theo quan ñieåm cuûa ngöôøi phaân tích.
Khi xem xeùt moät heä thoáng seõ laø moät thieáu soùt lôùn neáu ta boû qua
moâi tröôøng cuûa heä thoáng. Moâi tröôøng cuûa heä thoáng laø taát caû caùc vaät
theå (vaät lyù hay tröøu töôïng) naèm ngoaøi heä thoáng. Khoâng coù moät heä
thoáng naøo taùch rôøi khoûi moâi tröôøng cuûa noù. Moâi tröôøng cung caáp cho
heä thoáng vaät chaát, naêng löôïng, thoâng tin maø ta goïi chung laø ñaàu vaøo.
Ngöôïc laïi heä thoáng cung caáp laïi vaøo moâi tröôøng caùc vaät chaát, naêng
löôïng, thoâng tin ñaõ xöû lyù maø ta goïi laø ñaàu ra. Khi hoaït ñoäng trong
moâi tröôøng, heä thoáng bao giôø cuõng chòu nhöõng giôùi haïn. Caùc giôùi haïn
naøy haïn cheá caùc hoaït ñoäng maø heä thoáng coù theå thöïc hieän ñeå hoaøn
thaønh muïc ñích cuûa mình.

1.2 PHAÂN LOAÏI HEÄ THOÁNG

Moät heä thoáng coù theå phaân loaïi nhö sau:

Döïa vaøo nguoàn goác: heä thoáng coù theå phaân loaïi thaønh heä thoáng
töï nhieân vaø heä thoáng nhaân taïo. Heä thoáng töï nhieân laø nhöõng heä thoáng
hình thaønh bôûi töï nhieân. Heä thoáng nhaân taïo laø heä thoáng ñöôïc taïo neân
bôûi con ngöôøi. Tuy nhieân, caùc heä thoáng nhaân taïo ñeàu naèm trong moät
theá giôùi töï nhieân. Nhö vaäy toàn taïi moät moái giao tieáp giöõa caùc heä
thoáng töï nhieân vaø nhaân taïo. Caùc heä thoáng töï nhieân maø ta quan saùt
ñöôïc thöôøng coù söï traät töï vaø caân baèng cao giöõa caùc thaønh phaàn. Caùc
thaønh phaàn cuûa moät heä thoáng töï nhieân luoân töï hieäu chænh ñeå thích
hôïp vôùi söï thay ñoåi cuûa moâi tröôøng. Trong heä thoáng töï nhieân khoâng coù
taän cuøng cuõng nhö söï dö thöøa. Ngöôïc laïi, trong caùc heä thoáng nhaân taïo
thöôøng boäc loä moät möùc traät töï vaø söï caân baèng thaáp, vaø noù thöôøng tæ leä
nghòch vôùi ñoä phöùc taïp cuûa heä thoáng. Caùc heä thoáng nhaân taïo coù moät
ñôøi soáng nhaát ñònh vaø saûn sinh ra nhieàu chaát thaûi.
Döïa vaøo baûn chaát: heä thoáng coù theå phaân loaïi thaønh heä thoáng
vaät lyù cuõng nhö heä thoáng tröøu töôïng. Heä thoáng vaät lyù bao goàm caùc
vaät theå thaät, ngöôïc vôùi heä thoáng tröøu töôïng taïo thaønh töø nhöõng tö
töôûng, giaû thuyeát, khaùi nieäm. Moät heä thoáng tröøu töôïng coù theå laø
moät taäp hôïp caùc baûn veõ moâ taû moät heä thoáng vaät lyù tröôùc khi noù
12 Chöông 1

ñöôïc hình haønh. Trong phaân tích heä thoáng, heä thoáng tröøu töôïng
ñoùng moät vai troø quan troïng vì noù cho pheùp moâ phoûng hoaït ñoäng
cuûa heä thoáng thöïc (vaät lyù).
Döïa vaøo traïng thaùi: heä thoáng coù theå phaân loaïi thaønh heä thoáng
ñoäng hay tónh. Moät heä thoáng tónh laø heä thoáng chæ coù caùc thaønh phaàn
caáu truùc khoâng hoaït ñoäng. Ngöôïc laïi heä thoáng ñoäng laø moät heä thoáng
keát hôïp thaønh phaàn caáu truùc vaø caùc hoaït ñoäng. Tuy vaäy, moät heä thoáng
tónh tuyeät ñoái khoâng toàn taïi. Ta chæ coù theå noùi heä thoáng tónh trong
moät phaïm vi naøo ñoù maø thoâi.
Döïa vaøo moái quan heä vôùi moâi tröôøng: heä thoáng coù theå phaân
loaïi thaønh heä thoáng ñoùng vaø heä thoáng môû. Moät heä thoáng ñoùng laø
moät heä thoáng khoâng töông taùc vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi. Heä thoáng
ñoùng bieåu loä söï caân baèng laø keát quaû cuûa caùc töông taùc giöõa caùc thaønh
phaàn. Ngöôïc laïi, heä thoáng môû cho pheùp caùc vaät chaát, naêng löôïng,
thoâng tin vaøo vaø ra khoûi heä thoáng. Trong thöïc teá, ta raát khoù phaân
loaïi moät heä thoáng laø ñoùng hay môû.
Döïa vaøo ñaàu ra: heä thoáng saûn xuaát vaø heä thoáng dòch vuï. Heä
thoáng saûn xuaát laø heä thoáng coù ñaàu ra laø saûn phaåm vaät lyù höõu hình.
Caùc saûn phaåm naøy thöôøng laø keát quaû cuûa moät quaù trình chuyeån ñoåi
saâu saéc vaät chaát vaø naêng löôïng. Ngöôïc laïi, trong heä thoáng dòch vuï
caùc vaät chaát taïi ñaàu vaøo thöôøng khoâng chòu moät quaù trình chuyeån
ñoåi vaät chaát.
Döïa vaøo caùc chöùc naêng: treân cô sôû caùc chöùc naêng maø heä thoáng
thöïc hieän ta coù theå phaân loaïi thaønh heä thoáng ñieän, heä thoáng cô khí,
heä thoáng ñòa lyù, nhaø tröôøng...

1.3 KYÕ THUAÄT HEÄ THOÁNG VAØ VAI TROØ ÑOÁI VÔÙI HEÄ THOÁNG
1- Lyù do hình thaønh Kyõ thuaät Heä thoáng

Kyû nguyeân heä thoáng: lòch söû khoa hoïc caän ñaïi coù theå chia thaønh
hai kyû nguyeân - kyû nguyeân maùy moùc vaø kyû nguyeân heä thoáng. Trong kyû
nguyeân maùy moùc, moïi vaät trong theá giôùi ñöôïc cho raèng coù theå chia
thaønh caùc phaàn töû nhoû nhaát khoâng theå phaân chia. Theá giôùi trong kyû
nguyeân maùy moùc ñöôïc tìm hieåu baèng tö duy phaân tích, nghóa laø vaät
theå caàn ñöôïc tìm hieåu baèng caùch phaân chia thaønh caùc phaàn töû ñoäc laäp,
hoaït ñoäng cuûa töøng thaønh phaàn ñöôïc tìm hieåu maø khoâng quan taâm
ñeán söï töông taùc giöõa chuùng vôùi nhau cuõng nhö ñoái vôùi theá giôùi beân
Heä thoáng - ñònh nghóa vaø khaùi nieäm 13

ngoaøi. Quan saùt thöïc teá cho thaáy raèng töøng thaønh phaàn cuûa heä thoáng
hoaït ñoäng toát khoâng ñoàng nghóa laø moät heä thoáng seõ hoaït ñoäng toát.
Ñieàu naøy ñöa tôùi quan ñieåm heä thoáng. Trong kyû nguyeân heä thoáng, theá
giôùi ñöôïc tìm hieåu baèng tö duy toång hôïp. Nghóa laø noù ñöôïc xem nhö laø
moät phaàn cuûa moät heä thoáng lôùn hôn, moái töông taùc giöõa caùc phaàn töû
vaø moâi tröôøng laø quan troïng.
Heä thoáng phöùc taïp: trong thôøi ñaïi heä thoáng, caùc heä thoáng caøng
trôû neân phöùc taïp vaø lieân quan tôùi nhieàu laõnh vöïc kieán thöùc khaùc
nhau. Ví duï, ñeå thieát keá moät heä thoáng saûn suaát, chuùng ta caàn caùc kyõ
sö xaây döïng ñeå xaây döïng nhaø xöôûng, kyõ sö cô khí ñeå thieát keá vaø laép
raùp caùc maùy moùc vaø daây chuyeàn saûn suaát, kyõ sö ñieän ñeå thieát keá vaø
laép maïng löôùi cung caáp ñieän, chuyeân vieân an toaøn ñeå thieát laäp caùc
quy ñònh veä sinh an toaøn lao ñoäng, chuyeân vieân nhaân söï ñeå tuyeån
moä vaø thieát laäp chính saùch nhaân söï.... Moät heä thoáng coù theå bao goàm
haøng traêm maùy moùc, söû duïng haøng taán vaät tö vôùi haøng ngaøn con
ngöôøi cuøng laøm vieäc chòu söï ñieàu phoái cuûa nhieàu quy cheá khaùc nhau.
Taát caû caùc thaønh phaàn naøy ñeàu nhaèm muïc ñích laø saûn xuaát ra saûn
phaåm. Roõ raøng taát caû nhöõng laõnh vöïc naøy caàn toång hôïp ñeå baûo ñaûm
heä thoáng hoaït ñoäng moät caùch hieäu quaû nhaát. Ñieàu naøy ñaët ra söï caàn
thieát cuûa kyõ thuaät heä thoáng, nhö laø moät coâng cuï caàn thieát trong
thieát keá, phaân tích moät heä thoáng.
Chu kyø soáng (life - cycle): trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, moät
khaùi nieäm môùi veà saûn phaåm thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán, ñoù laø khaùi nieäm
chu kyø soáng cuûa saûn phaåm. Khaùi nieäm saûn sinh töø nhaän ñònh raèng
moät saûn phaåm khoâng chæ ñôn giaûn laø ñöôïc saûn xuaát, maø traûi qua moät
quaù trình phöùc taïp töø yù töôûng cho tôùi khi bò thaûi hoài. Chu kyø soáng cuûa
saûn phaåm (hay heä thoáng) laø moät chu kyø thôøi gian baét ñaàu töø khi xaùc
ñònh nhu caàu cuûa ngöôøi duøng cho tôùi khi saûn phaåm ñöôïc thaûi hoài. Chu
kyø soáng cuûa heä thoáng coù theå taïm chia thaønh boán giai ñoaïn: thieát keá
khaùi nieäm - sô khôûi, thieát keá chi tieát vaø phaùt trieån, saûn xuaát, söû duïng
vaø thaûi hoài. Quan ñieåm chu kyø soáng cho thaáy nhöõng ngöôøi coù quyeàn
lôïi lieân quan tôùi heä thoáng khoâng chæ laø ngöôøi söõ duïng maø coøn coù ngöôøi
thieát keá, ngöôøi saûn xuaát vaø xaõ hoäi. Gaén lieàn vôùi chu kyø soáng laø khaùi
nieäm chi phí trong chu kyø soáng (life cycle cost) - nghóa laø chi phí cho
toaøn boä saûn phaåm töø luùc thieát keá cho tôùi khi bò thaûi hoài. Töø quan ñieåm
naøy, moät saûn phaåm caïnh tranh laø moät saûn phaåm ñöôïc thieát keá vôùi chu
14 Chöông 1

kyø soáng cuûa saûn phaåm ñöôïc xem xeùt. Nghóa laø saûn phaåm ñöôïc thieát keá
khoâng chæ ñeå thoûa maõn moät soá ñaëc tính kyõ thuaät naøo ñoù, maø coøn ñöôïc
xem xeùt trong goùc ñoä ngöôøi saûn xuaát, nhu caàu ngöôøi duøng, söû duïng,
baûo haønh, hoã trôï vaø thaûi hoài.
Quy trình phaùt trieån phöùc taïp: moät saûn phaåm (heä thoáng) ngaøy
caøng trôû neân phöùc taïp, caáu taïo töø nhieàu chi tieát vaø öùng duïng nhieàu
chuyeân ngaønh kyõ thuaät, khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc xaõ hoäi khaùc
nhau. Ñieàu naøy taïo neân moät heä quaû laø quaù trình phaùt trieån saûn phaåm
keùo daøi vaø laëp laïi, trong ñoù saûn phaåm, heä thoáng ñöôïc thieát keá, thöû
nghieäm vaø hieäu chænh nhieàu laàn tröôùc khi ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu. Phaân
tích caùc chi phí trong quaù trình phaùt trieån saûn phaåm thaáy raèng: chi
phí ñeå thay ñoåi thieát keá taïi giai ñoaïn sau seõ nhieàu hôn gaáp 10 laàn chi
phí thay ñoåi cuûa giai ñoaïn tröôùc.

Cheá taïo Tieâu duøng

Nhu caàu YÙ nieäm Thieát keá Saûn xuaát Söû duïng Thaûi hoài
(ý tưởng)

Hình 1.3 Chu kyø soáng

X 10

X 10

X 10 Chi phí thay

ñoåi thieát keá

X 10

Khaùi nieäm thieát keá moâ hình saûn xuaát

Hình 1.4 Chi phí trong chu kyø soáng

Heä thoáng - ñònh nghóa vaø khaùi nieäm 15

2- Ñònh nghóa kyõ thuaät heä thoáng

Mil - STD - 499B ñònh nghóa kyõ thuaät heä thoáng (KTHT) nhö sau:
KTHT laø phöông phaùp ña ngaønh duøng ñeå phaùt trieån, kieåm tra moät taäp
hôïp toái öu vaø tích hôïp cuûa caùc thieát keá saûn phaåm, quy trình thoaû maõn
ñöôïc nhu caàu cuûa ngöôøi duøng vaø ñeå cung caáp thoâng tin cho ngöôøi quaûn lyù
ra quyeát ñònh.
INCOSE UÛy ban Quoác teá veà KTHT (International Commission of
System Engineering) ñònh nghóa: KTHT laø moät phöông phaùp vaø coâng cuï
ña ngaønh duøng ñeå thöïc hieän thaønh coâng moät heä thoáng. Ngay töø ñaàu trong
chu kyø phaùt trieån, KTHT chuù troïng vaøo xaùc ñònh yeâu caàu cuûa khaùch haøng
vaø caùc chöùc naêng caàn thieát; xaùc ñònh yeâu caàu, toång hôïp thieát keá vaø kieåm
chöùng heä thoáng trong khi xem xeùt toång quaùt caùc vaán ñeà:
- Vaän haønh - Hieäu quaû
- Thöû nghieäm - Saûn xuaát
- Chi phí vaø keá hoaïch - Huaán luyeän vaø hoã trôï
- Thaûi hoài
KTHT tích hôïp taát caû caùc ngaønh ngheà vaø chuyeân ngaønh thaønh moät
coá gaéng taäp theå ñeå taïo thaønh moät quy trình phaùt trieån heä thoáng coù toå
chöùc, baét ñaàu töø khaùi nieäm cho tôùi khi cheá taïo vaø vaän haønh. KTHT xem
xeùt nhu caàu thöông maïi cuõng nhö kyõ thuaät cuûa khaùch haøng vôùi muïc tieâu
cung caáp saûn phaåm chaát löôïng ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu khaùch haøng.
DSMC System Engieering Management Guide ñònh nghóa:
KTHT laø chöùc naêng quaûn lyù duøng ñeå kieåm tra toång theå quaù trình phaùt
trieån heä thoáng nhaèm muïc ñích ñaït ñöôïc söï caân ñoái toát nhaát caùc thaønh
phaàn heä thoáng. Noù laø moät quy trình chuyeån ñoåi caùc nhu caàu thaønh
moät moâ taû caùc thoâng soá heä thoáng vaø tích hôïp caùc thoâng soá naøy ñeå toái
öu hieäu quaû cuûa toaøn heä thoáng.
Mil - Std - 499 ñònh nghóa KTHT laø moät quy trình vôùi muïc ñích:
- Chuyeån ñoåi caùc nhu caàu thaønh moät ñaëc taû caùc thoâng soá hieäu quaû
(performance parameter) vaø caáu hình heä thoáng (system configuration)
baèng caùch söû duïng laëp laïi nhieàu laàn caùc quy trình phaân tích chöùc naêng,
toång hôïp, toái öu, xaùc ñònh, thieát keá, thöïc nghieäm vaø ñaùnh giaù.
- Tích hôïp caùc thoâng soá kyõ thuaät lieân quan vaø baûo ñaûm söï töông
thích cuûa caùc giao dieän vaät lyù (physical interface), chöùc naêng (function),
chöông trình sao cho toái öu ñöôïc thieát keá vaø ñònh daïng heä thoáng.
16 Chöông 1

- Tích hôïp hieäu suaát, khaû naêng saûn xuaát, ñoä tin caäy, khaû naêng
baûo trì, khaû naêng hoã trôû vaø caùc ñaëc tính khaùc vaøo moät noã löïc kyõ thuaät
toaøn dieän.
Maëc duø coù nhieàu ñònh nghóa khaùc veà KTHT, ta vaãn coù theå nhaän
xeùt KTHT coù ñaëc ñieåm sau:
- KTHT khoâng toàn taïi rieâng bieät. Noù laø moät quy trình ña ngaønh,
cuøng laøm vieäc vaø tích hôïp caùc chuyeân ngaønh khaùc nhau.
- KTHT chuyeån ñoåi nhu caàu ngöôøi duøng thaønh moät ñaëc taû caáu
hình heä thoáng coù theå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu ñoù.
- KTHT gaén lieàn vôùi quaù trình phaùt trieån saûn phaåm vaø ñöôïc aùp
duïng ngay töø giai ñoaïn ñaàu.
3- Vai troø cuûa KTHT

ÖÙng duïng KTHT cho pheùp:

- Thieát keá vaø saûn xuaát moät saûn phaåm ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu/ yeâu
caàu ñaët ra.
- Caét giaûm chi phí thieát keá do giaûm thieåu vieäc thay ñoåi thieát keá
taïi nhöõng giai ñoaïn sau.
- Chu kyø soáng cuûa saûn phaåm ñöôïc chuù troïng.
- Moät moâi tröôøng tích hôïp ña ngaønh.
- 5 - 8% chi phí cuûa chöông trình daønh cho kyõ thuaät heä thoáng seõ
quyeát ñònh treân 80% chi phí saûn phaåm vaø caùc ñaëc ñieåm cuûa saûn phaåm
trong suoát chu kyø soáng
- 20% coâng vieäc ban ñaàu quaù trình thieát keá seõ quyeát ñònh 80%
giaù thaønh cuûa saûn phaåm.
4- Vai troø cuûa kyõ sö heä thoáng

- Trình baøy caùc vaán ñeà cuûa heä thoáng moät caùch toaøn dieän, khoâng
sô löôïc, khoâng phöùc taïp, roõ raøng, khoâng nhaàm laãn, khoâng moâ taû moät
giaûi phaùp cuï theå naøo.
- Phaân tích caùc vaán ñeà cuûa moät heä thoáng thaønh caùc vaán ñeà ñôn
giaûn hôn coù theå giaûi quyeát ñöôïc bôûi coâng ngheä, maùy moùc, phaàn cöùng,
phaàn meàm.
- Tích hôïp caùc giaûi phaùp cuûa caùc vaán ñeà ñôn giaûn thaønh moät heä
thoáng ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà goác.
- Laøm vieäc/ laõnh ñaïo/ keát hôïp taát caû vôùi nhöõng chuyeân vieân caùc
ngaønh ngheà lieân quan ñeå taïo ra moät giaûi phaùp haøi hoøa, toái öu.
Heä thoáng - ñònh nghóa vaø khaùi nieäm 17

- Kyõ sö heä thoáng caàn coù kyõ naêng logic toaùn hoïc, giao tieáp, toå
chöùc, phaân tích, quyeát ñònh, töï ñaùnh giaù vaø tinh thaàn taäp theå.
Ñaëc ñieåm cuûa kyõ sö heä thoáng:
- Thích giaûi quyeát vaán ñeà - Luoân muoán naâng cao hieåu bieát
- Hoûi khi khoâng hieåu ñieàu gì ñoù - Coù theå laøm moïi thöù hoaït ñoäng
- Chòu ñöôïc thaát voïng - Hoïc taäp töø thaát baïi
- Thích nghieân cöùu ñieàu môùi - Tìm toøi caùc moái töông quan
- Nhìn söï vieäc trong moái - Coù ñaàu oùc toå chöùc
quan heä thôøi gian
- Coù muïc ñích - Coù ñaàu oùc taäp theå
- Kieân nhaãn - Tinh teá trong quan heä vôùi moïi ngöôøi
- Hieäu suaát - Coù khaû naêng truyeàn ñaït
- Khoâng sôï bò chæ trích - Coù khaû naêng phaân tích
- Döï ñoaùn ñöôïc caùc vaán ñeà - Chính xaùc
- Hieåu caùc kyõ naêng laøm vieäc taäp theå
- Nhìn ñöôïc chi phí cuûa toaøn theå vaø aûnh höôûng cuûa lòch trình leân
chaát löôïng hoaøn thaønh nhieäm vuï
- Kyû luaät
- Nhìn ñöôïc caùc thuoäc tính: chöùc naêng, hieäu quaû, kích thöôùc,
troïng löôïng, hình daïng, thôøi gian, chi phí, baûo trì....

1.4 QUY TRÌNH KYÕ THUAÄT HEÄ THOÁNG

1- Tính naêng quy trình kyõ thuaät heä thoáng

KTHT gaén lieàn vôùi quy trình phaùt trieån heä thoáng vaø chu kyø
soáng cuûa saûn phaåm. Ta coù theå phaân chia chu kyø soáng heä thoáng theo
quan ñieåm KTHT nhö sau: xaùc ñònh yeâu caàu, thieát keá yù nieäm, thieát keá
sô khôûi, thieát keá chi tieát, saûn xuaát, söû duïng, hoã trôï vaø thaûi hoài. Tuøy
thuoäc vaøo möùc ñoä phöùc taïp vaø phaïm vi cuûa heä thoáng, vai troø cuûa ngöôøi
kyõ sö heä thoáng vaø caùch öùng duïng KTHT seõ khaùc nhau trong töøng giai
ñoaïn phaùt trieån heä thoáng. Tuy vaäy, quy trình kyû thuaät heä thoáng vaãn
baét ñaàu vôùi xaùc ñònh caùc nhu caàu, nghieân cöùu khaû thi, thieát laäp caùc
yeâu caàu, giôùi haïn, tieâu chuaån thieát keá. Döïa treân caùc keát quaû naøy, ta
thöïc hieän phaân tích chöùc naêng vaø phaân phoái caùc chöùc naêng cho heä
thoáng, heä thoáng con vaø thaønh phaàn. Tieáp theo laø vieäc phaân tích heä
thoáng. Trong ñoù caùc phöông aùn khaû thi ñöôïc phaân tích vaø löïa choïn.
Quy trình KTHT ñöôïc moâ taû trong H.1.5.
18 Chöông 1

Ñaëc ñieåm cuûa quy trình

naøy laø: frontload, lieân tuïc, laëp
XAÙC ÑÒNH NHU CAÀU
vaø hoài tieáp. (DEFINTION OF NEED)
Frontload (tieàn taûi): giai
ñoaïn ñaàu tieân laø giai ñoaïn raát
THIEÁT KEÁ YÙ NIEÄM
quan trong vôùi nhieàu söùc löïc (CONCEPTUAL DESIGN)
ñaàu tö. 20% coâng vieäc ban ñaàu
cuûa quy trình thieát keá seõ quyeát
THIEÁT KEÁ SÔ KHÔÛI
ñònh 80% giaù thaønh cuûa saûn
(PRELIMINARY DESIGN)
phaåm. Quy trình baét ñaàu töø heä
thoáng chính ñi tôùi heä thoáng
con, vaø thaønh phaàn. THIEÁT KEÁ CHI TIEÁT
(DETAIL DESIGN)
Lieân tuïc (continuous): quaù
trình naøy gaén lieàn lieân tuïc vôùi
quaù trình thieát keá. Ñaàu ra cuûa SAÛN XUAÁT
giai ñoaïn naøy laø ñaàu vaøo cho (PRODUCTION)

giai ñoaïn tieáp theo.

Laëp (iteractive): caùc böôùc SÖÛ DUÏNG & HOÃ TRÔÏ
cuûa quaù trình seõ ñöôïc laëp ñi (UTILIZATION & SUPPORT)

laëp laïi ñeå ñaït ñöôïc phöông aùn

toái öu khaû thi.
THAÛI HOÀI
Hoài tieáp (feedback): thoâng (DISPOSAL)
tin, keát quaû cuûa böôùc sau seõ trôû
thaønh ñaàu vaøo cho böôùc tröôùc Hình 1.5 Quy trình thieát keá vaø KTHT

trong voøng laëp.

2- Quy trình KTHT trong chu kyø soáng (life - cycle)

a- Thieát keá yù nieäm

Phaân tích khaû thi:
- Phaân tích nhu caàu
- Xaùc ñònh yeâu caàu vaän haønh
- Xaùc ñònh yeâu caàu baûo trì
Leân keá hoaïch saûn phaåm:
b- Thieát keá sô khôûi
Phaân tích chöùc naêng heä thoáng:
- Xaùc ñònh yeâu caàu chöùc naêng
Heä thoáng - ñònh nghóa vaø khaùi nieäm 19

- Xaùc ñònh caùc chöùc naêng vaän haønh

- Xaùc ñònh caùc chöùc naêng baûo trì
Phaân boå tieâu chuaån thieát keá:
- Phaân boå caùc yeáu toá hieäu suaát, yeáu toá thieát keá, yeâu caàu hieäu quaû
- Phaân boå caùc yeâu caàu hoã trôï
Toái öu heä thoáng:
- Söï keát hôïp caân baèng caùc yeáu toá (trade-off) vaø phaân tích phöông
aùn khaû thi
- Phaân tích heä thoáng vaø heä thoáng con
Toång hôïp heä thoáng vaø ñònh nghóa heä thoáng:
- Thieát keá sô khôûi, hieäu suaát, caáu hình, saép xeáp.
- Moâ taû chi tieát
c- Thieát keá chi tieát
Thieát keá heä thoáng:
- Thieát keá chi tieát chöùc naêng - Thieát keá chi tieát hoå trôï
- Thieát keá taøi lieäu - Thieát keá vaø ñaùnh giaù heä thoáng
- Xem xeùt thieát keá
Phaùt trieån maãu (moâ hình):
- Phaùt trieån moâ hình maãu heä thoáng
- Phaùt trieån yeâu caàu hoã trôï haäu caàn
Ñaùnh giaù vaø thöû nghieäm heä thoáng:
- Chuaån bò thöû nghieäm - Thöû nghieäm heä thoáng vaø thieát bò
- Baùo caùo thöû nghieäm - Phaân tích vaø ñaùnh giaù
- Hieäu chænh
3- Yeâu caàu heä thoáng

Moät trong keát quaû quan troïng cuûa quy trình KTHT laø yeâu caàu heä
thoáng. Töø caùc nhu caàu ñöôïc xaùc ñònh ngay töø ñaàu, kyõ sö heä thoáng phaûi
xaùc ñònh caùc yeâu caàu cô sôû cuûa heä thoáng. Caùc yeâu caàu naøy laø tieâu
chuaån döïa treân ñoù maø heä thoáng seõ ñöôïc thieát keá. Ñeå thöïc hieän ñöôïc
nhöõng yeâu caàu naøy, caùc caâu hoûi sau coù theå ñöôïc ñaët ra:
1. Caùc ñaëc tính chöùc naêng, vaän haønh naøo maø heä thoáng phaûi coù
laø gì?. Ví duï nhö naêng suaát, ñoä chính xaùc, coâng suaát,....
2. Khi naøo thì caàn heä thoáng? Yeâu caàu cuûa khaùch haøng laø gì? Heä
thoáng seõ toàn taïi trong bao laâu?
3. Heä thoáng seõ ñöôïc söû duïng bao nhieâu giôø moät ngaøy, moät thaùng?
20 Chöông 1

4. Heä thoáng seõ ñöôïc phaân phoái vaø laép ñaët nhö theá naøo? Caùc
thaønh phaàn cuûa heä thoáng seõ ñöôïc ñaët taïi ñaâu trong bao laâu?
5. Yeâu caàu hieäu quaû maø heä thoáng phaûi coù? Ñoù coù theå laø caùc heä soá
hieäu suaát chi phí, hieâu quaû heä thoáng, khaû naêng saün saøng, ñoä tin caäy,
khaû naêng baûo trì, khaû naêng hoã trôï.
6. Yeâu caàu moâi tröôøng cuûa heä thoáng (nhieät ñoä, ñoä aåm, ñoä rung)?
yeâu caàu vaän chuyeån, löu kho ?
7. Heä thoáng seõ ñöôïc hoã trôï nhö theá naøo trong suoát chu kyø soáng?
8. Khi naøo heä thoáng seõ ñöôïc thaùo gôû, yeâu caàu cho vieäc thaùo gôõ?
aûnh höôûng ñoái vôùi moâi tröôøng, caùc thaønh phaàn naøo coù theå taùi cheá, taùi
söû duïng?
4- Quaûn lyù KTHT

Muïc ñích cô baûn cuûa KTHT laø cung caáp moät heä thoáng thoûa maõn
caùc nhu caàu ñònh tröôùc. Heä thoáng khoâng nhöõng thoûa maõn ñöôïc yeâu caàu
maø phaûi hoaït ñoäng hieäu quaû vaø coù hieäu suaát. Nhö vaäy coâng vieäc thieát
keá vaø cheá taïo heä thoáng phaûi baûo ñaûm ñöôïc vieäc keát hôïp sau:
Caùc thoâng soá vaät lyù vaø heä thoáng nhö tröõ löôïng, coâng suaát, phaïm
vi, ñoä chính xaùc, toác ñoä, löu löôïng, troïng löôïng...
- Caùc thoâng soá hoã trôïï vaø vaän haønh nhö laø hieäu quaû cuûa heä thoáng,
ñoä saün saøng, ñoä tin caäy, khaû naêng baûo trì, khaû naêng vaän chuyeån...
- Caùc thoâng soá kinh teá nhö chi phí ban ñaàu, chi phí vaän haønh,
hoã trôï, chi phí chu kyø soáng...
Ñoái heä thoáng vôùi moïi kích thöôùc, hoaït ñoäng thieát keá vaø cheá taïo
heä thoáng laø keát quaû cuûa moät taäp theå bao goàm:
- Caùc chuyeân vieân vôùi caùc chuyeân moân kyõ thuaät, kyõ naêng caàn
thieát ñeå hoaøn thaønh caùc chöùc naêng kyõ thuaät.
- Kyõ thuaät vieân nhö hoïa vieân, laäp trình vieân, kyõ thuaât vieân maùy
tính cung caáp caùc dòch vuï hoã trôï cho caùc chuyeân vieân.
- Caùc chuyeân vieân caùc ngaønh khoâng kyõ thuaät nhö keá toaùn, an
toaøn, luaät...
- Caùc nguoàn löïc nhö taøi chính, naêng löông, maùy moùc...
Caùc laõnh vöïc naøy caàn ñöôïc tích hôïp baèng moät phöông thöùc quaûn
lyù vaø toå chöùc hieäu quaû ñeå baûo ñaûm ñaùp öùng yeâu caàu cuûa heä thoáng. Ñieàu
naøy ñaët ra moät yeâu caàu laø baûn thaân quy trình KTHT caàn ñöôïc toå chöùc,
quaûn lyù moät caùch chaët cheõû. Coâng taùc quaûn lyù KTHT (system
Heä thoáng - ñònh nghóa vaø khaùi nieäm 21

engineering management) bao goàm caùc coâng vieäc: keá hoaïch KTHT
(system engineering plan), toå chöùc vieäc thöïc hieän, thöïc hieän quy trình,
vaø kieåm tra.

Nhu caàu ñöôïc xaùc ñònh

Nhaän thöùc muïc tieâu

Xaùc ñònh yeâu caàu

cuûa heä thoáng

Xem xeùt caùc So saùnh keát quaû

phöông aùn thöû nghieäm

Ñaëc tính
ñaõ ño

Choïn phöông
Thöû nghieäm heä thoáng
aùn toát nhaát

Caäp nhaät ñaëc tính vaø Ñaëc tính thöïc

Thieát keá heä thoáng
döõ lieäu heä thoáng
Kieåm tra
giao dieän

Tích hôïp heä thoáng

Heä thoáng hoaøn thieän

Hình 1.6 Hoài tieáp vaø laëp trong QTKTHT