Sytuacja polski w latach 1587-1667

W 1587 na tronie zasiadł Zygmunt III Waza. Miał konflikt z Janem Zamojskim, mimo
że zawdzięczał mu swoje panowanie. Dążył do porozumienia z Habsburgami. Miał chęć
panować po swoim ojcu na Szwecji, był gotowy nawet oddać tron Rzeczypospolitej
Habsburgom. W zamian chciał obietnic od nich włączenia całych Inflant do Szwecji i
wspólnej wojny przeciwko Moskwie. Mimo, że Zygmunt odpuścił sobie te plany, wywołały
one wielkie oburzenie szlachty.
W między czasie wybuchło w 1591 r. powstanie kozackie, nazywane powstaniem
Kosińskiego. Zygmunta III chciano potem osądzić za potajemne pertraktacje w sejmie w 1592
r. Ostatecznie władca pogodził się z Zamojskim. Później zmarł szwedzki król i po spełnieniu
wszystkich żądań, Zygmunt III został koronowany we Szwecji. W 1592 r. zawiązała się unia
personalna polsko-szwedzka. Król musiał jednak zmierzyć się z opozycją. Na dodatek jego
stryj, Karol IX Sudermański, stanął na czele buntu i domagał się sukcesji. Zygmunt wysłał
przeciwko niemu wojska, ale przegrał. Król postanowił wrócić do Polski. W 1594 wybuchło
kolejne powstanie Kozackie nazywane powstaniem Nalewajki. Zygmunt III postanowił w
1598 r. podpisać z Turcją układ w sprawie hospodara Mołdawii. Natomiast 1599 r. parlament
szwedzki zdetronizował Zygmunta III. Nowym władcą został Karol IX. W odpowiedzi
Zygmunt postanowił wcielić sporne tereny Estonii do RP. Zwycięstwo na tych terenach
pomogłoby Zygmuntowi w odzyskaniu tronu szwedzkiego. W 1599 r. wojska szwedzkie
weszły do Inflant. Dzięki przewadze liczebnej oraz poparciu ludności łatwo zajęli oni wiele
twierdz.
W 1601 r. Krzysztof „Piorun” Radziwiłł pokonał Szwedów w bitwie pod Kokenhausen. W
1604 r. pokonał trzykrotnie liczniejsze siły pod Białym Kamieniem. W tym samym roku
zaczęły się dimitriady, czyli prywatne wyprawy zbrojne ingerujące w sprawy państwa
moskiewskiego. Wyprawiano je, ponieważ zaczęły się rozchodzić plotki na temat cudownego
ocalenia młodszego syna Iwana IV Groźnego, Dymitra. Dzięki temu, na tronie carskim
zasiadł Grigorij Otriepiew nazywany Dymitrem Samozwańcem. Poślubił on nawet córkę
sandomierskiego wojewody. Ale wywował on niezadowolenie w społeczeństwie, ponieważ
otaczał się Polakami, nie przestrzegał obyczajów prawosławia. Doszło wtedy do wielkiej
rzezi cudzoziemców, gdzie zginęło wiele Polaków. Zginał tam również Dymitr a na tronie
zasiadł Wasyl Szujski. Natomiast w 1605 r. odbyła się decydująca bitwa pod Kircholmem.
Strona polska ją wygrała, a Szwecja przegrała, dzięki talentu Chodkiewicza oraz szarży
polskiej husarii. Natomiast w 1609 r. Zygmunt III Waza postanowił zaatakować Rosję, gdyż
Wasyl Szujski postanowił zmienić sojusznika z RP na Szwecje, ponieważ w zamian za
potwierdzenie należenia Inflant do Szwecji uzyskał wojska wsparcia na walkę z RP. Celem
Polaków i Litwinów było zdobycie Smoleńska. W odpowiedzi Wasyl wysłał 30tysięczną
armię na odsiecz. Naprzeciw tym oddziałom wyruszył hetman Stanisław Żółkiewski.
Do starcia doszło pod Kłuszynem w 1610 r., gdzie wygrali Polacy. W krótkim czasie zdobył
on Moskwę, gdzie na tronie, zgodnie z umową miał zasiąść Władysław Waza. Warunkami
Rosjan było przyjęcie przez niego prawosławia oraz przybycie do Moskwy. Na to jednak się
nie zgodził Zygmunt III Waza. W 1611 r. Rzeczpospolita podpisała rozejm ze Szwecją, który
był później kilkukrotnie przedłużany. W 1612 r. sytuacja Polaków w Moskwie była trudna.
Nikt nie był obsadzony na tronie. Polacy krwawo stłumili zamieszki rozpoczęte przez
moskwian i podpalili miasto. W odwecie Rosjanie rozpoczęli bunt. Chcieli obalić Polaków na
Kremlu. Nie udała się próba odsieczy Chodkiewicza, w dodatku był mróz, głód i choroby
przez co obrońcy mieli utrudnione zadanie. 6 listopada 1612 r. podjęto decyzję o kapitulacji.
W atmosferze entuzjazmu w 1613 r. na tronie zasiadł Michał Romanow. W 1617 r. Zygmunt
III Waza postanowił znów zdobyć Moskwę i osadzić na tronie Władysława Wazę. Jednakże
nie udało mu się to. Podjęto decyzję o podpisaniu pokoju w Dywilinie w 1619 r. W tym
pakcie Polska zachowała niedawno zdobyte ziemie. Wtedy terytorium wynosiło prawie 1 mln
km2. Po podpisaniu pokoju w Dywilinie wiele oddziałów zostało zwolnionych ze służby.
Wtedy to wysłano oddział Lisowczyków do Siedmiogrodu. Rozpoczęli grabież tych ziem, co
zmusiło księcia siedmiogrodzkiego do przerwania oblężenia Wiednia i wysłania wojsk z
powrotem do Siedmiogrodu. Książe był sojusznikiem sułtana tureckiego. Sułtan potraktował
ten akt pomocy Habsburgom jako wypowiedzenie wojny ze strony Polski, gdyż ta dynastia
była uważana za głównego wroga.
W Polsce rozpoczęły się przygotowania do wojny. Polacy musieli walczyć z ogromnymi
wojskami tureckimi oraz wojskami, których dostarczali lennicy sułtana. Jedną z ważniejszych
bitew była potyczka pod Cecorą w 1620 r. Turcy dysponowali kilkukrotną przewagą liczebną,
dlatego wojska polskie pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego poniosły klęskę.
W trakcie odwrotu Polacy zostali ponownie zaatakowani na Dniestrze. Zginął tam sam
hetman. Wkrótce Turcy znów zaatakowali 100-tysieczna armie. Wojska polsko-litewskie
miały niecałe 60-tysiecy wojska. Wojska Tureckie zostały zatrzymane pod Chocimiem w
1621 r. Pod dowództwem Chodkiewicza odparto atak i Polska wygrała. Jeszcze w tym samym
roku podpisano pokój wieczysty tzw. pokój hetmański. W między czasie, w tym samym roku,
nowy król Szwecji Gustaw Adolf zaatakował Inflanty, korzystając zaangażowania
Rzeczypospolitej w wojnę z Turcją. Szwedzi zajęli Rygę i inne miasta. Rok później Polacy
odbili Mitawę, gdzie zawarto rozejm. W 1625 r. wybuchło kolejne powstanie kozackie,
nazywane powstaniem Żmajły. W 1626 r. Gustaw Adolf wkroczył do Prus Książęcych i
Królewskich. Szwedzi mieli przewagę, dzięki czemu mogli kontrolować handlem wiślanym.
W 1627 r. Rzeczpospolita odniosła zwycięstwa w bitwie morskiej pod Oliwą i na lądzie pod
Czarnem. Dwa lata później hetman Stanisław Koniecpolski pokonał siły szwedzkie w bitwie
pod Trzcianą, ale nie odzyskał straconych terenów. W 1629 r. podpisano rozejm w Starym
Targu.
W 1630 r. wybuchło kolejne powstanie kozackie nazywane powstaniem Fedorowicza. W
1632 r. gdy zmarł Zygmunt III Waza, Romanow podjął decyzję o próbie odzyskania ziem
wcześniej zajętych przez Rzeczpospolitą. W Polsce przebiegała elekcja Władysława IV
Wazy. Nowy król przeprowadził liczne reformy wojskowe. Tymczasem Michał Romanow w
1633 r. rozpoczął oblężenie Smoleńska. Zreformowane wojska otoczyły Rosjan przez co
Rzeczpospolita wygrała. Ze względu na rosnące zagrożenie ze strony Szwecji podpisano
pokój w Polanowie w 1634 r. Rzeczpospolita postanowiła podpisać kolejny rozejm ze
Szwecją w Sztumskiej Wsi w 1635 r. W tym samym roku wybuchło kolejne powstanie
kozackie, nazywane powstaniem Sulimy. W 1637 r. wybuchło powstanie kozackie, nazywane
powstaniem Pawluka, a w 1638 r. wybuchło powstanie Ostranicy. Przez kolejne przegrywane
powstania Kozacy mieli coraz bardziej ograniczane prawa i wolności. W dodatku przez
niezgodę sejmu na wybuch wojny z Turcją i tatarami, a co za tym idzie zmniejszenie rejestru
kozackiego, wybuchło ogromne niezadowolenie. Jako pretekst wykorzystał to Bohdan
Chmielnicki. Zyskał on poparcie niezadowolonych Kozaków oraz zawiązał sojusz z chanem
krymskim.
Wywołał on w 1648 r. największe powstanie kozackie, nazywane powstaniem
Chmielnickiego. W maju Rzeczpospolita przegrała nad Żółtymi Wodami. W bitwie pod
Korsuniem w niewolę dostali się dwaj hetmani. We wrześniu w bitwie pod Piławcami po
krótkiej walce, polscy żołnierze uciekli z pola walki. Dzięki temu Chmielnicki dostał otwartą
drogę w głąb państwa. Obie dwie strony konfliktu cechowały się dużą brutalnością. Jeszcze w
1648 umarł Władysław IV, więc w przyspieszonej elekcji wybrano Jana Kazimierza Wazę.
Zaproponował on ugodę Kozakom, ale oni odrzucili propozycję. W 1649 r. Kozacy oblegali
Zbaraż, którego obroną zajmował się Jeremi Wiśniowiecki. Kiedy na odsiecz przybył sam
król, do starcia doszło pod Zborowem. Polacy nie odnieśli zwycięstwa, dlatego też zawarto
ugodę Zborowską.
Niestety senatorowie nie zgodzili się na wprowadzenie kilku zapisów, co doprowadziło do
wznowienia walk w 1651 r. Kozacy zaczęli przegrywać w bitwach pod Beresteczkiem oraz
Białą Cerkwią. Zawarto tam kolejną ugodę, która znacznie ograniczyła korzystne dla
Kozaków postanowienia Zborowskie. Chmielnicki postanowił zdobyć tron hospodara
Mołdawii dla swojego syna. Przeciwstawiła się temu nieliczna armia koronna, lecz w bitwie
pod Batohem w 1652 r. przegrała. Po walce, Chmielnicki postanowił wymordować 3,5
tysiąca polskich jeńców. Ujawniło to niemoc Rzeczypospolitej, dlatego też postanowiono
zawrzeć kolejną ugodę w Żwańcu w 1653 r. Przywrócono w niej najkorzystniejsze dla
kozaków postanowienia ze Zborowa. Jedynym sukcesem Polski było podpisanie sojuszu z
Tatarami co osłabiło Chmielnickiego. Upadek sojuszu Kozaków z Tatarami oraz upadek
planów Chmielnickiego w sprawie Mołdawii, doprowadziły do tego, że postanowił on
podpisać ugodę w Perejesławiu z Moskwą w 1654 r. Rosyjska armia wkroczyła na Ukrainę i
Litwę. Siły rosyjskie pokonały Litwinów w bitwie pod Szepielewiczami, a następnie zdobyły
Smoleńsk. Tymczasem w lipcu w 1655 r. szwedzka armia zaatakowała Polskę z dwóch
kierunków – Pomorza i Inflant. Polska nie stanowiła żadnego oporu, wielkopolskie pospolite
ruszenie podpisało kapitulację pod Ujściem, a Janusz Radziwiłł ogłosił się sprzymierzeńcem
Karola X Gustawa i oddał Litwę. Przez tak szybki bieg negatywnych wydarzeń, wojnę tą
nazywano potopem szwedzkim. Szwedzi praktycznie bez walki zajmowali większość miast i
twierdz. Przez to Jan Kazimierz musiał uciekać z polski i schronił się na śląsku. Szwedzcy
żołnierze rabowali zajęte tereny, nakładali ogromne kontrybucje na ludność, okradali
katolickie kościoły oraz mordowali księży. Sukcesy Karola X Gustawa spowodowały, że
zaniepokojony car postanowił podpisać rozejm z Rzeczpospolitą. Umożliwiło to skierowanie
wszystkich sił na walkę ze Szwedami. Kres łatwemu podbojowi położyła skuteczna obrona
Jasnej Góry w 1655 r. Wydarzenie to miało charakter symboliczny. Zaczęto lokalnie
prowadzić wojnę partyzancką. Szlachta zawiązała dwie konferencje, które zapewniały
wierność królowi oraz zwołano pospolite ruszenie. Jan Kazimierz wrócił do kraju na początku
1656 r. Nad wojskiem objął dowództwo Stefan Czarniecki. Prowadził on wojnę podjazdową.
I jeszcze w tym samym roku wygrał w bitwie pod Warką, ale niestety Polacy ponieśli porażkę
nad Warszawą. Tymczasem Szwedzi zawiązali koalicję z udziałem Brandenburgii, Kozaków i
Siedmiogrodu. Przypieczętował ją traktat rozbiorowy w Radnot podpisany w 1656 r. Plan
rozbiorów nie został zrealizowany, gdyż Rzeczpospolita uzyskała pomoc ze strony
Habsburgów oraz Danii. Przez to Szwecja musiała wycofać większość swoich wojsk do walki
z Danią. Siły polskie pokonały szybko osamotnione wojska siedmiogrodzkie i zmusiły władcę
Siedmiogrodu do wypłaty odszkodowania. W dodatku władca Brandenburgii widząc porażkę
planu postanowił zmienić sojuszników i podpisał z Janem Kazimierzem antyszwedzkie
przymierze podpisane w 1657 r. nazywane traktatami welawsko-bydgoskimi. Natomiast po
śmierci Chmielnickiego nowym hetmanem kozackim był Iwan Wyhowski. Dążył on do
porozumienia z Rzeczpospolitą. Dlatego też podpisano unię w Hadziaczu w 1658 r. Pakt
tworzył Rzeczpospolitą Trojga Narodów, czyli Polskę, Litwę i autonomiczną Ukrainę pod
dowództwem hetmana kozackiego.
Tymczasem osamotniona Szwecja przegrywała na lądzie i morzu. Doprowadziło to do
podpisania pokoju w Oliwie w 1660 r., który zakończył wojnę. Natomiast Rosja
przeciwstawiła się planom Rzeczypospolitej Trojga Narodów i przystąpiła do ataku. W 1660
r. Rzeczpospolita odniosła dwa zwycięstwa pod Połonką i Cudnowem, jednakże nie potrafiła
ich wykorzystać. Utrudniały to wojny domowe w Polsce oraz u Kozaków. Doprowadziło to
do podpisania niekorzystnego dla Rzeczypospolitej rozejmu w Andruszowie w 1667 r., gdzie
Polska traciła wiele ziem.