Powstanie Chmielnickiego

Powstanie Kozaków Zaporoskich i chłopstwa ruskiego pod przywództwem hetmana kozackiego

Bohdana Chmielnickiego przeciwko Rzeczypospolitej. Nabrało wymiaru wojny chłopskiej i
trwało w latach 1648–1654.

Przyczyny:
● dążenie magnatów polskich do uczynienia z kozaków chłopów pańszczyźnianych
● dążenie kozaków do zwiększenia rejestru kozackiego (rejestr kozacki: spis kozaków -
żołnierzy będących na usługach Rzeczpospolitej i otrzymujących żołd)
● konflikty wyznaniowe, próby narzucenia kozakom unii brzeskiej
● osobista niechęć Chmielnickiego do polskiej szlachty

Skutki:
● zmniejszenie i zubożenie ludności ukraińskiej
● podzielenie Ukrainy między Polskę a Rosję
● wzrost znaczenia Rosji i Turcji
● osłabienie Polski
● utrata ziem wschodnich

Wojny Dominium Maris Baltici

Seria konfliktów politycznych i zbrojnych w okresie od 1558 do 1583 roku między państwem
polsko-litewskim, a Szwecją, Danią i Carstwem Rosyjskim o panowanie na morzu i ziemie
zakonu inflanckiego

Przyczyny:
● upadek zakonu inflanckiego, jego ziemie stały się niczyje
● mieszkańcy Inflant nie chcieli, aby tymi ziemiami władała Rosja

Skutki:
● przegrana Rosji, lekki spadek jej znaczenia
● Rzeczpospolita zdobyła nowe ziemie

Potop Szwedzki
Wojna polsko-szwedzka – najazd Szwecji na Rzeczpospolitą w latach 1655–1660 będący jedną
z odsłon II wojny północnej. Formalnie zakończył go pokój w Oliwie zawarty w 1660. Wojna ze
Szwedami toczyła się równolegle z wojną polsko-rosyjską 1654–1667.

Przyczyny:
● chęć zagarnięcia terenów i dóbr materialnych przez Szwedów;
● szpiegostwo Hieronima Radziejowskiego - wysyłanie informacji do Karola Gustawa o
sytuacji wewnętrznej Polski;
● osłabienie Rzeczypospolitej przez wiele wcześniejszych wojen;
● roszczenie sobie prawa przez Jana Kazimierza do tytułu króla Szwecji.

Przebieg wojny:
● W 1655 roku armia szwedzka zaatakowała Wielkopolskę i Pomorze.
 ● W tym roku doszło do zawarcia układu w Kiejdanach. Układ ten uznawał protektorat
Szwecji nad Litwą i i był zerwaniem unii polsko-litewskiej.
● Szwedzi zdobyli większość ziem Rzeczypospolitej z wyjątkiem Gdańska, Jasnej Góry i
Zamościa. Wojska szwedzkie zostały pokonane podczas obrony klasztoru na Jasnej
Górze w 1655 roku, dowodzonej przez Augustyna Kordeckiego.
● W Tyszowcach powstała konfederacja przeciwko Szwedom. Na Kurpiowszczyźnie
organizowano oddziały chłopskie walczące ze Szwedami. Polacy prowadzili wojnę
szarpaną (wojnę podjazdową), podczas której mniejsze oddziały partyzanckie
atakowały wroga.
● Wojska szwedzkie zostały pokonane przez Stefana Czarnieckiego w bitwie pod Warką
w 1656 roku.
● Zawarto pokój w Oliwie w 1660 roku, na mocy którego Szwedzi wycofali się z Polski,
Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do szwedzkiego tronu, a większość Inflant przeszła
pod panowanie Szwecji.

Skutki:
● Ogromne zniszczenia materialne i straty dóbr kulturalnych w całej Rzeczypospolitej, w
tym rozgrabienie bibliotek, skarbców, relikwii świętych i elementów architektonicznych
zamków i twierdz;
● Wielkie straty ludnościowe, zarówno na skutek działań wojennych, jak i na skutek
chorób i głodu;
● Utrata zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi i Inflantami;
● Trwałe straty kulturowe, w tym utrata wielu dzieł, rezydencji i zamków, które nigdy nie
zostały odbudowane.

Oblężenie Jasnej Góry

Miało miejsce w czasie potopu szwedzkiego w okresie 18 listopada – 27 grudnia 1655.

● 1 listopada 1655 - Szwedzi pod wodzą gen. Lennarta Torstensona zdobyli Kraków
● 18 listopada 1655 - Szwedzi pod wodzą gen. Arvida Wittenberga podjęli oblężenie
Jasnej Góry
● 27 grudnia 1655 - po kilkumiesięcznym oblężeniu Szwedzi zostali odparci przez
Polaków

Przyczyny:
● W 1655 roku wojska szwedzkie pod dowództwem Karola X Gustawa najechały Polskę w
ramach tzw. Potopu szwedzkiego.
● Wojska szwedzkie zdobyły Warszawę, Kraków i wiele innych miast.
● Ostatecznie, szwedzkie wojska pod dowództwem generała Arvida Wittenberga obległy
Jasną Górę, gdzie znajdował się słynny obraz Matki Boskiej Częstochowskiej i schroniło
się wielu polskich żołnierzy i cywilów.
Skutki:
● Obrona Jasnej Góry była zwycięska i udało się odeprzeć szwedzkie natarcie
● Zwycięstwo to wzmocniło wiarę katolików i wzmocniło znaczenie Jasnej Góry jako
centrum kultu religijnego
● Oblężenie miało także wpływ na rozwój polskiej kultury, sztuki i literatury
● Wydarzenie to miało także znaczenie polityczne, gdyż potwierdziło mocarstwową
pozycję Polski w Europie.
Odsiecz wiedeńska
Bitwa stoczona 12 września 1683 pod Wiedniem między wojskami polsko-cesarskimi pod
dowództwem króla Jana III Sobieskiego a armią Imperium Osmańskiego pod wodzą wezyra
Kara Mustafy

Przyczyny:
● Ekspansja Imperium Osmańskiego
● Podboje tureckie na Węgrzech
● Napięcia między katolikami a protestantami

Skutki:
● Obrona Wiednia
● Podział Imperium Osmańskiego
● Kolejne wojny
● Zmiana w sytuacji politycznej
● Ugruntowanie znaczenia Polski

Hetmani/dowódcy
Stefan Czarniecki (1599-1665) był polskim hetmanem, dowódcą wojskowym i strategiem,
który odniósł wiele zwycięstw w czasie wojen szwedzkich i powstania Chmielnickiego. Jego
najbardziej znanym zwycięstwem jest bitwa pod Kłuszynem w 1610 roku, w której dowodził
polskim korpusem w armii Rzeczypospolitej, pokonując Rosjan.

Stanisław Żółkiewski- (1547-1620) był polskim hetmanem i dowódcą wojskowym, który brał
udział w wielu bitwach i kampaniach wojennych, w tym wojnach z Rosją i Turcją. Jego
najważniejszym zwycięstwem było zwycięstwo w bitwie pod Kłuszynem w 1610 roku, w której
dowodził polskim prawym skrzydłem i przyczynił się do klęski armii rosyjskiej. Żółkiewski zginął
w bitwie pod Cecorą w 1620 roku, gdzie dowodził polską armią przeciwko Turkom.

Jan III Sobieski- (1629-1696) był królem Polski od 1674 do swojej śmierci w 1696 roku oraz
wielkim hetmanem koronnym, który poprowadził polskie wojska do zwycięstwa w bitwie pod
Wiedniem w 1683 roku, co uważane jest za jedno z najważniejszych zwycięstw w historii
Europy. Sobieski był także znany z innych zwycięstw militarnych, takich jak bitwa pod
Chocimiem w 1673 roku, gdzie odniósł zwycięstwo nad Turkami. Wraz ze swoją żoną, Marią
Kazimierą d'Arquien, Sobieski doprowadził także do reform politycznych, gospodarczych i
kulturalnych w Polsce.

Liberum Veto
To zasada, która była stosowana w Polsce-Litwie w XVII i XVIII wieku, a która dawała każdemu
posłowi prawo do blokowania uchwał Sejmu, w tym ustaw i decyzji podjętych większością
głosów. Oznacza to, że każdy poseł miał prawo weto, które uniemożliwiało podjęcie decyzji
przez Sejm.

W XVII w. Polska toczyła wojny z Turcją, Rosją i Szwecją.

Polscy królowie elekcyjni
Zygmunt III Waza (1587-1632) > Władysław IV (1632-1648) > Jan II Kazimierz (1648-1668) >
Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673) > Jan III Sobieski (1674-1696)

Zygmunt III Waza

● 1588 r. – bitwa pod Byczyną; zwolennicy króla przeciwko zwolennikom Habsburgów
(konflikt czy Waza czy Habsburg ma być królem Polski)
● 1592-1599 - unia personalna Polski ze Szwecją, która zakończyła się detronizacją
Zygmunta z tronu szwedzkiego. To natomiast była jedna z przyczyn pierwszej
wojny ze Szwecją (1600-1635 = wojna o Dominium Maris Baltici, czyli o dominację
nad Bałtykiem)
● 1596 r. - siedziba władcy polskiego została przeniesiona do Warszawy (stąd lepiej
było prowadzić działania wojenne, np. ze Szwecją czy Rosją);
● 1596 r. – unia brzeska; utworzenie kościoła unickiego, czyli prawosławnych
akceptujących papieża;
● 1600 r. Zygmunt ogłosił przyłączenie Estonii (szwedzkich Inflant) do Polski, co było
kolejną przyczyną wojny Dominium Maris Baltici
● 1604 r. – początek dymitriady, zwycięska wyprawa Polaków na Moskwę, zajęcie
stolicy kraju;
● 1605 r. – zwycięstwo hetmana Jana Karola Chodkiewicza pod Kircholmem
● 1606 r. – wybuch antypolskiego powstania w Moskwie
● 1606 r. – rokosz sandomierski przeciwko królowi (rokosz Zebrzydowskiego)
● 1607 r. – bitwa pod Guzowem – wygrana oddziałów królewskich, jednak król wycofał
się z reform a pozycja magnaterii została wzmocniona;
● 1609 r. – przyłączenie się Rosji do Szwedów w trakcie wojny Dominium Maris Baltici
● 1610r. – zwycięska przez Polaków bitwa pod Kłuszynem, gdzie dowodził hetman
Stanisław Żółkiewski, który to po wygranej negocjował z bojarami o przyznanie
księciu Władysławowi tronu carskiego, następnie oddziały polskie wkroczyły do
Rosji i okupowały Kreml
● 1611-1612 r. – bunt Rosjan na Kremlu; wygnanie Polaków = święto narodowe w Rosji
(4 listopad)
● W latach 1620-1621 wybuchła wojna z Turcją, co było spowodowane wysłaniem
przez Zygmunta III Wazę oddziałów lisowczyków, którzy to mieli pomóc Lidze
Katolickiej podczas wojny trzydziestoletniej, natomiast to było pretekstem do
wszczęcia wojny przez Turcję
● 1620 r. – klęska wojsk polskich pod Cecorą, podczas której na polu bitwy zginął
hetman Żółkiewski, a hetmana Koniecpolskiego zabrano do niewoli
● 1621r. – wygrana bitwa pod Chocimiem, gdzie dowodził Jan Karol Chodkiewicz
● Warunki pokoju z Turcją: Polska zrezygnowała z wpływów w Mołdawii i
Wołoszczyźnie i powstrzymanie najazdów kozackich zaś Turcja miała powstrzymać
Tatarów, by ci nie najeżdżali na ziemie polskie
● 1626 r. – atak króla szwedzkiego Gustawa Adolfa na Prusy Książęce i Prusy
Królewskie, początek blokady Gdańska
● 1627 r. – zwycięstwo Polaków w bitwie morskiej pod Oliwą (dzisiejsza dzielnica
Gdańska)
● 1629 r. – rozejm w Altmarku (Stary Targ) – zajęcie portów pruskich przez Szwedów
aż do 1635 r. oprócz Gdańska, Pucka i Królewca, z których to Szwedzi pobierali
3,5% cła
Władysław IV
● Wojna smoleńska (1632-1634) – po śmierci Zygmunta III Wazy Rosja złamała warunki
rozejmu w Dywilinie i zaatakowała polskie posiadłości, przystępując do oblężenia
Smoleńska
● 1633 r. – odsiecz Władysława IV
● 1634 r. – pokój w Polanowie (traktaty polanowskie); potwierdzenie warunków z
Dywilina, zrzeczenie się przez Władysława praw do tronu rosyjskiego
● 1634 r. – budowa portu we Władysławowie i utworzenie floty wojennej na Bałtyku
● 1635 r. – rozejm w Sztumskiej Wsi (wycofanie się Szwedów z portów pruskich i
rezygnacja z ceł, zatrzymanie nabytków w Inflantach)
● 1648 r. – śmierć Władysława IV przypada na wybuch powstania Chmielnickiego

Jan II Kazimierz
● W latach 1638-1640 był francuskim więźniem
● Będąc w 1643 r. we Włoszech wstąpił do zakonu a po kilku latach nie mając święceń
kapłańskich został wyniesiony do godności kardynalskiej;
● Trzy miesiące po wygranej wolnej elekcji poślubił wdowę po swoim zmarłym braci
Władysławie, Ludwikę Marię Gonzagę
● Konflikt króla z magnaterią – doszło do praktycznego przejęcia władzy przez
magnaterię;
● 1652 r. – poseł Władysław Siciński (za namową Janusza Radziwiłła) poprzez liberum
veto doprowadził do zerwania sejmu;
● Wokół króla zorganizowała się grupa możnych, opowiadająca się za przeprowadzeniem
reform (reforma skarbu, głosowanie większością głosów, elekcja vivente rege – za życia
króla). Ugrupowanie to jednakże poniosło klęskę
● Wrzesień 1655 r. – ucieczka króla Jana Kazimierza na Śląsk
● 1656 r. – powrót króla do kraju; śluby w katedrze lwowskiej
● 1658 r. – poparcie przez króla ustawy sejmowej i wygnanie arian z Polski
● 1665-1666 – rokosz Jerzego Lubomirskiego; w bitwie pod Mątwami wojska królewskie
zostały rozbite przez rokoszan; zawarto wprawdzie ugodę, Lubomirski przeprosił króla,
ale autorytet monarchy został osłabiony;
● 1668 r. – rozgoryczony król abdykuje

Michał Korybut Wiśniowiecki

● Jedyny syn słynnego wojewody ruskiego, Jeremiego Wiśniowieckiego;
● Posługiwał się wieloma językami: łaciną, niemieckim, francuskim, włoskim, hiszpańskim,
tatarskim, tureckim i najprawdopodobniej ruskim;
● Za młodu wyłysiał więc był zmuszony nosić dość wysoką perukę, która nadawała mu
komiczny wygląd
● W czasie rokoszu Lubomirskiego opowiedział się po stronie króla
● jego pierwszy sejm koronacyjny został zerwany
● w czasie wolnej elekcji głosowało na niego ponad 11 tysięcy szlachciców
● Jan Sobieski nazywał Wiśniowieckiego „małpą”
● Zmarł na skutek zatrucia żołądkowego, najprawdopodobniej ogórkami korniszonymi
● Wnętrzności Wiśniowieckiego zostały wmurowane w jedną ze ścian katedry we Lwowie
a serce pochowano w klasztorze na Bielanach
● W dniu koronacji Jana III Sobieskiego (31.01.1676) szczątki Wiśniowieckiego pochowano
w katedrze wawelskiej wraz z prochami Jana II Kazimierza
Jan III Sobieski
● Ze strony matki spokrewniony był ze słynnym rodem Żółkiewskich (hetman Stanisław
Żółkiewski)
● Oprócz języka polskiego, znał osiem innych języków (m.in. turecki, hiszpański, tatarski)
● Sobieski brał udział w powstaniu kozackim (bitwa pod Zborowem, odsiecz Zbaraża,
bitwa pod Beresteczkiem i pod Batohem)
● Podczas potopu szwedzkiego wraz z innymi skapitulował pod Ujściem i przysiągł
wierność królowi szwedzkiemu
● Wziął za żonę Marię Kazimierę, dwórkę francuską (Listy do Marysieńki)
● Wybrany jednogłośnie ze względu na swoje sukcesy, a przede wszystkim na wygraną
bitwę pod Chocimiem (1673)
● Zreformował i unowocześnił armię – wyposażenie muszkieterów w berdysze, ulepszenie
artylerii i dragonii,
● Był mecenasem kultury;
● 1676 r. – rozejm z Turcją w Żurawnie; Turcja otrzymała prawobrzeżną Ukrainę i Podole z
Kamieńcem Podolskim, ale zrezygnowała z haraczu ustalonego w Buczaczu (1672 r.)
● 1683 r. – przymierze z Habsburgami
● 1686 r. – traktat Grzymułtowskiego z Rosją; Polska zrzekła się lewobrzeżnej Ukrainy,
Rosja zagwarantowała wsparcie przeciw Turcji; traktat był niekorzystny dla Polski, gdyż
dawał Rosji możliwość interwencji w obronie prawosławnych obywateli
Rzeczypospolitej, a przez to otwierał drogę rosyjskiej ekspansji na zachód;
● 12 września 1683 r. – konsekwencja przymierza z Habsburgami; następnie zwycięstwo
w bitwie pod Parkanami; Sobieski został nazwany przez Turków „Lwem Lechistanu”
● Przyłączenie się Polski do Ligi Świętej 1684 r. (Rosja, Wenecja, Państwo Kościelne)
● 1684 r. – uhonorowany przez papieża Innocentego XI tytułem „obrońcy wiary”
● zwycięstwa Jana III Sobieskiego podniosły prestiż Rzeczypospolitej na arenie
międzynarodowej, ale jej okres świetności zbliżał się ku końcowi;

Rokosze
Rokosz Zebrzydowskiego (1606-1609) - rokosz wywołany przez Mikołaja Zebrzydowskiego w
celu sprzeciwienia się próbie reformy wojskowej króla Zygmunta III Wazy.

Rokosz Zebrzydowskiego (1618-1620) - drugi rokosz Zebrzydowskiego, który był wywołany w

celu przeciwstawienia się próbom króla Zygmunta III Wazy, mającym na celu wzmocnienie
władzy królewskiej i ograniczenie praw szlachty.

Rokosz Oporowski (1626) - bunt wywołany przez kasztelana krakowskiego Stanisława

Oporowskiego przeciwko polityce pro habsburskiej króla Zygmunta III Wazy, a także przeciwko
nadużyciom władzy biskupów.

Rokosz Lubomirskiego (1665-1666) - rokosz wywołany przez Jana Lubomirskiego przeciwko

królowi Janowi Kazimierzowi, w wyniku konfliktów na tle polityki zagranicznej i reformy
wojskowej.
Obrazy Jana Matejki

Jan III Sobieski pod Wiedniem

Śluby Jana Kazimierza w katedrze we Lwowie