10-MİFOLOGİYADA ETNOQONİK (Mәnşә) MİFLӘR

Mifologiyada xalqların mәnşә, digәr adıyla desәk etnoqonik miflәri onların

kosmik anlayışlarının toplum düşüncәsindәki әkslәri vә bunların da milli psixologiyaya
etdiyi tәsir hәddәn artıq önәmlidir, çünki bir millәti millәt edәn dәyәrlәr onda öz әksini
tapır.
Dünya mifologiyasında, ilkin ata vә ana ümumiyyәtlә göy vә yer tanrılarıdır. Bu
anlayışa görә yaradıcı tanrı ilkin insanı ümumiyyәtlә bitki, ağaç, qaya vә ya palçıqdan
yaradıb, yәni dünyada olan varlıqlardan. Kainatdakı varlıqlar da dünyaya gәlir, böyüyüb
kamilliyә çatır vә axırda ölüb gedir, ancaq bu hadisәdәn sonra yendәn yaranış başlayır.
Bu anlayış Hind-Avropai xalqların anlayışındadır, türk millәtinin mifik düşüncәsindә bu
anlayış yoxdur.
Rumınyalı alim Mircea Eliadeyә görә, etnoqonik, yәni mәnşә miflәrindәn
söhbәt açılarkәn o vaxtlarda dünyanın var olduğu qәbul edilir. Bir çox şәyin mәnşәinin nә
olduğu mәsәlәsi izah edilmәdәn kosmoqoniya mifindәn söhbәt açılır. Bir sözlә dünyada
var olan hәr-hansı şey, ancaq kainat vә dünya yarandıqdan sonra izah edilә bilәr. Bu
sәbәblә mәnşә miflәri ilә kosmoqoniya arasında sınmaz bir әlaqә vardır (Dönmez,
2001:21).
Hind-Avropa xalqlarının mifik anlayışında tanrılar eynilә insan kimidir vә onlar
yeyib-içir, fikirlәşir, danışır, hirslәnir, evlәnib ailә qurur, uşaqları olur. Ancaq bu tanrılar
fani olanlara qarşı fәrqli rәftar edirlәr. Yunan, Misir, Hind xalqlarının tanrıları insanların
etdiyi yaxşılığı qiymәtlәndirir, onlara qarşı daha mülayim hәrәkәt edir vә dara düşdükdә
yardım edirlәr (Rosenberg, 2003:18).
Hindlilәrin etnoqonik, yәni mәnşә miflәrinә görә heç nә olmadan Atman vardı.
Әtrafına baxdı vә tәk olduğuna görә qorxdu, ancaq fikirlәşdi ki, mәndәn savayı heç nә
yoxdursa niyә qorxum. Lakin xoşbәxt deyildi, özünә bir yoldaş axtardı vә özünü ikiyә
böldü bir tәrәfi kişi, bir tәrәfi qadın oldu. Onunla oldu vә insanlıq yarandı. Qadın, o mәni
özündәn yaratdı nә cür mәnimlә cinsi әlaqә yarada bilәr deyә düşündü vә özünü
gizlәdәrәk inәk donuna girdi. Kişi tәrәfi isә buğa oldu vә onların birlәşmәsindәn heyvanat
yarandı (Campbell,2014:18).
Yunan miflәrini toplayan Homeros ilә Hesiodosdur. Hesiodosun teoqoniyasına
(tanrıların yaranması) görә әn başda xaos vardı. Xaos, Yunan mifologiyasına görә
әfsanәvi olan Qızıl Çağda dünyanı idarә edәn güclü tanrıların irqi olan ölmәz titanları
dünyaya gәtirib. İlkin Qaia (torpaq ana), sonra yeraltı dünyasını idarә edәn Tartaros vә
gözәlliyi ilә ölümsüz tanrıların yaradılmasına ilham mәnbәi olan Eros (eşq) yaranıb
(Rosәnbәrg,2003:34). Ancaq Yunan tanrılarının әn böyüyü Zeusdur. Onun arvadı Hera
Olympos dağının kraliçası, evlilik vә doğum olaylarından mәsul ilahәdir. Ancaq Hera,
Zeusun bacısıdır, yәni Zeus bacısı ilә cinsi әlaqәyә girir (Rosәnbәrg,2003:33). Yenә
Hesiodosun teoqoniyasına görә Zeus hәr biri öncәkindәn daha pis olan beş insan irqi
yaradıb (Rosәnbәrg,2003:29). Yunanlıların mifik anlayışına görә Zeus yunanlıları
yaradan tanrıdır. Onların mifinә görә hәyatın mәnbәi Torpaq Anadır, yәni Qaia. Göyün
hakimi olan Uranos Qaianın hәm oğlu hәm dә әridir. İkinci nәsil isә Qaia ilә Uranosun
uşaqlarıdır (Rosenberg,2003:32).
Şimali Avropa xalqlarının miflәri dә eynilә Yunan miflәri kimidir, çünki onların
da bir hissәsi Hind-Avropai xalqlardandır.
Misir mifindә göy öncә inәk ilahә Hathor idi, daha sonra insana oxşayan ilahә
Nut yarandı. Piramidaların üstündәki yazılarda Nut, “parlaq, böyük, böyük qoruyucu,
uzun saçlı, sallaq döşlü” kimi ifadәlәrlә qeyd edilib. Yer ilahı Gәb isә onun altındadır,
ancaq ikisi hava ilahı Şu tәrәfindәn bir-birindәn ayrılıb (Campbell, 2014:121).
Yaponiyanın vә Yaponların yaranması da eynilә Yunan miflәrinә oxşayır.
Onların mifi belә deyir:
Öncә qat-qarışıqlıqdı. Heç bir güc vә heç nә yoxdu. Nәhayәt göy vә yer bir-
birindәn ayrıldı, müqәddәs ruh işә başladı. Öncә göyün müqәddәs mәrkәzinin hörmәtli
Usta Ruhu, möhtәşәm şeylәri yaradan Ruh vә digәr şeylәri yaradan Baba olmaqla üçü
birdәn ortaya çıxdı sonra yoxa çәkildilәr. Cavan olan yer, suyun üstündә yağ kimi
üzürdü, birdәn qarğı kimi bir şey yüksәldi, içindәn iki ruh çıxdı; toxum yaradan palçıq,
yәni İzanagi vә cavan bacısı İzanami. İzanagi vә cavan bacısı İzanami bir müddәt
baxışdılar. İzanagi vә dәvәtkar bacısı İzanami digәr göy ruhları ilә Yaponiyanı
yaratmağa başladılar. Bir araya gәlib suda hәrәkәt edәn Yaponiyanı yaratdılar. İzanagi vә
İzanami göyün üstündә üzәn körpüdә durub cavahiratlı nizәylә aşağıya әyilib okeanın
dibini qarışdırdılar vә o guruldayana kimi qarışdırıb nizәni çәkdilәr. Okean damcılamağa
başladı, damcılar yığılıb-yığılıb öz-özünә qatılaşdı vә Yapon adası yarandı. İzanagi vә
bacısı İzanami bura endi. İkisinin dә bәdәnlәri böyümәyә başladı. Oğlan, “mәnim ifrat
dәrәcәdә böyüyәn hissәmi sәnin az böyüyәn hissәnlә birlәşdirib torpaq yaradaq” dedi.
Bacısı qәbul etdi. Biri ordakı sütunun sağından getdi, digәri solundan üzlәşdiklәrindә
dәvәtkar İzanami onu görüb “nә qәşәng oğlan!”, dәvәtkar İzanagi da ona “nә qәşәng
qız!” dedi. Ancaq oğlan, “qadınların öncә danışması yaxşı deyil” dedi. Birlәşdilәr “Lәç”
adında bir oğulları oldu. İzanami sonra Köpük Adasını doğdu, ancaq o uğursuz oldu. İki
müqәddәs ruh fikirlәşib, uşaqlarımız yaxşı deyil bunu göydәki ruha bildirәk deyib yanına
getdilәr. Müqәddәs ruh da, “qadın öncә danışdığına görә uşaqlarınız sәhhәtli deyil, gedib
o işi tәzdәn görün” dedi. Hәmin yerdә bu dәfә dәvәtkar oğlan İzanagi dindi. Sonra
birlәşdilәr vә İzanami Yaponiyanın yeddi adasını doğdu. Adalarda olan hәr bir şeyi
özlәrindәn yaratdılar (Campbәll, 2014:474-478).
Türk millәtinin yaradılışla bağlı anlayışı isә bunların heç birinә uymur. Bilgә
Kaqan abidәsinin şәrq üzündә bu ifadәlәr yer tutub:
“Üstdә mavi göy, altda yağız yer yaradıldığında ikisinin arasında insanoğulları
yaradılıb. İnsanoğullarının üstündә babalarım Bumın Kaqan, İstәmi Kaqan hökmdar kimi
taxtda әylәşib” (Tәkin,2006:51).
Ayrı bir sәtirdә isә bu sözlәr yer tutub: “Türk Tanrısı, müqәddәs yer vә suları
belә ediblәr şәksiz: Türk xalqı yox olmasın deyә, xalq olsun deyә atam İltәriş Kaqanı vә
anam İlbilgә Xatunu tutub yuxarı göyün tәpәsinә qaldırıb…” (Tәkin,2006:53)
Bu cür möhtәşәm ifadәlәr dünyanın heç bir mifologiyasında yer tutmur. Bizim
anlayışımızda hәr bir şeyi yaradan Ulu Tanrıdır.
Türklәrin ilkin babasına gәldikdә isә Farsca yazılan Oğuz Dastanına әsasәn Nuh
Peyğәmbәr dünyanı oğulları arasında bölüşdürdüyündә Yafәsә şәrq tәrәflәri ilә Türküstan
düşüb. Türklәrin deyişi ilә Yafәs, Olcay Xan kimi yad әdilirmiş özü dә köçәri yaşayırmış
(Ögәl,1988:49).
Әfsanәyә görә Türklәrin ilk atası Oğuzdur vә onun evliliyi Oğuz Dastanında bu
cür dilә gәtirilib: “Oğuz Kaqan bir yerdә Tanrıya yalvararkәn birdәn qaranlıq basdı,
göydәn aydan vә günәşdәn dә parlaq bir işıq endi. Oğuz Kaqan ona sarı getdi vә işığın
ortasında dünya gözәli bir qızın oturduğunu gördü, onu sevdi vә evlәndi. Ondan Gün, Ay
vә Ulduz adlı üç oğlu dünyaya gәldi (Ögәl,2010:117).
O yenә bir gün ova getmişdi, meşәdәki gölün ortasında bir ağac vardı onun
koğuşunda bir qız oturmuşdu. Gözü göydәn daha göy idi, o bir Tanrı qızıydı. Oğuz onu
görüb sevdi vә evlәndi ondan da Göy, Dağ, Dәniz adında üç oğlu oldu (Ögәl,2010:117-
118).
Bizim mәnşә mifimizdә ulu babamız Yunanlılarınkı kimi öz qızı, anamız isә öz
oğlu ilә evlәnmir. Ulu babamızın hәyat yoldaşı Tanrı tәrәfindәn ya işğın içindә göydәn
yollanıb vә ya yerin töhfәsi kimi ağacın koğuşunda tәqdim edilib. Bu hal da bizim
etnoqonik anlayışımızın digәr xalqların mifik anlayışından nә qәdәr fәrqlәndiyini sübut
edir.
Әdәbiyyat:
1. Campbәll, Josәph, Doğu Mitolojisi (Tanrının Maskәlәri II), Islık
Yayınları, İstanbul 2014
2. Dönmәz, Pınar, Türk Mitolojisi Üzәrinә Türkiyә’dә Yapılan Yayınların
Bibliyografyası Vә Bu Yayınların Analizi, Әgә Ünivәrsitәsi Sosyal
Bilimlәr Әnstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, İzmir 2001
3. Ögәl, Bahaәddin, Türk Kültürünün Gәlişmә Çağları, Türk Dünyası
Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1988
4. Ögәl, Bahaәddin, Türk Mitolojisi I, TTK Yayınları, Ankara 2010
5. Rosәnbәrg, Donna, Dünya Mitolojisi, İmgә kitabәvi, Ankara 2003
6. Tәkin, Talat, Orhon Yazıdları, TDK Yayınları, Ankara 2006