SERBIA – KALENDARIUM

SERBIA

Oprac. Dorota Gil

Serbia i ziemie
sąsiednie

Stan współczesny

Historii ziem serbskich do końca XII wieku: początkom pierwszych

organizmów państwowych (w tym państwu istniejącemu w VIII-X wieku w
Serbii Zagorskiej) i władcom (przede wszystkim książętom i żupanom z
dynastii Višeslaviciów /m.in. Višeslav, Mutimir, Časlav Klonimirović/;
prowadzonym w tym okresie z Bizancjum, Bułgarią i Węgrami rozlicznym
walkom, a nawet aktowi przyjęcia chrztu (za czasów Mutimira w 870 r.)
historiografia serbska poświęca mniejszą uwagę. W tradycji kulturowej i
pamięci zbiorowej początek właściwych dziejów państwa i narodu
wyznacza dojście do władzy żupana Stefana Nemanji (1166-1196, potem
zakonnik, św. Simeon) - protoplasty (świętej, świętorodnej) dynastii
Namanjiciów rządzącej niepodległym państwem serbskim blisko dwieście
lat (do 1371 roku, gdy umiera ostatni władca z tej dynastii).

Koniec XII w. Zjednoczenie ziem serbskich.

Ok. 1189 roku następuje zjednoczenie Raški – kolebki serbskiej cywilizacji
średniowiecznej /dziś. Sandžak oraz Kosowo, zwane Starą Serbią/, Duklji-
Zety /dziś. Czarnogóra/ oraz Humu /dziś. Hercegowina/) przez Stefana
Nemanję i uzyskanie ich niezależności od Bizancjum. Obszar państwa
serbskiego pod rządami kolejnych władców z dynastii Nemanjiciów w
ciągu dwóch stuleci poszerzać się będzie na południe – swe apogeum

1
 SERBIA – KALENDARIUM

terytorialne
erytorialne osiąga w połowie wieku XIV, wchłaniając Bizancjum.

Stefan Nemanja wypracował model polityki kompromisów (Serbia jako

pomost między Rzymem a Bizancjum), którą kontynuowali kolejni władcy
z tej dynastii, a także powołujące się na sukcesję po niej kolejne dwie
dynastie: Lazareviciów i Brankoviciów. Historiografia i literatura utrwaliły
w świadomości zbiorowej aktualizowany do dziś topos świętego Simeona –
Ojca Narodu, a także mit prapoczątku.

1217 Oficjalne uznanie suwerenności państwa serbskiego

serbsk z
Zachodu. Król Stefan Pierwszy Koronowany (żupan 1196-
1196
1228) - Pierwoukoronowany, syn Stefana Nemanji (Nemanjić)
otrzymuje koronę z Rzymu.
Okres jego współpracy z Zachodem (zawarcie sojuszu z Wenecją,
umocnione małżeństwem z Anną Dandolo oraz przyjęcie
przyjęc korony od
papieża) zamyka uzyskanie autokefalii przez Cerkiew serbską oraz
ponowna koronacja (w obrządku prawosławnym) przez arcybpa Savę.

1219 Uzyskanie niezależności Cerkwi ze Wschodu.

Na czele Autokefalicznej Cerkwi staje pierwszy arcybiskup Sava,
Sava znany
jako św. Sava (właśc. Rastko Nemanjić /1175-1235/1236/,
/1175 1235/1236/, najmłodszy
syn żupana Stefana Nemanji.

Św. Sava jest do dziś jedną z najważniejszych postaci w kulturze serbskiej

[pierwszy oryginalny twórca serbski; fundator monasterów /Hilandar/;
dyplomata; twórca specyficznie rozwiniętej w Serbii bizantyjskiej idei
dyplomata;
diarchii (symfonii
( ); patron Serbii, otoczony wyjątkowym
Państwa i Cerkwi);
kultem]. Od jego imienia w okresie międzywojennym XX wieku utworzony

2
 SERBIA – KALENDARIUM

zostanie termin svetosavlje ("świętosawie"), wyrażający specyfikę

prawosławia na gruncie serbskim, najczęściej jednak wykorzystywany w
celach ideologicznych.

Koniec XIII wieku Król Stefan Milutin (1282-1321) zapoczątkowuje w latach 80.
i 90. XIII wieku ekspansję na południe, podbija Macedonię.
Ponowne zetknięcie się kultury serbskiej ze starymi słowiańskimi
centrami piśmiennictwa oraz przewrót obyczajowy pod wpływem
zgrecyzowanych miast Macedonii.

1354 Król Stefan Dušan (1331-1355) i od 1346 r. car (cesarz)

Serbów i Greków kontynuuje podboje na południu, od 1334
roku państwo serbskie wchłania Bizancjum (włączona została
Albania, Macedonia, Tesalia i Epir, Święta Góra Athos) i
próbuje przejąć jego dziedzictwo.
Za podniesienie Arcybiskupstwa serb. do rangi Patriarchatu patriarcha w
Konstantynopolu nakłada na Kościół serbski anatemę (zdjęta ponad 20 lat
później). Po nagłej śmierci Dušana niejednolite kulturowo i etnicznie
mocarstwo uległo rozpadowi, do dziś jednak aktualizowany jest mit
Carstwa Dušana, a sam car – także jako prawodawca, autor znanego w
Europie Kodeksu (1349) - otaczany jest kultem (choć jako jedyny władca z
dynastii Nemanjiciów nie został kanonizowany).

3
 SERBIA – KALENDARIUM

1371 Bitwa nad rzeką Maricą (w miejscowości Černomen) -

Bułgaria (ostatecznie w 1396) i całe Bizancjum dostaje się do
niewoli tureckiej. Umiera ostatni władca z dynastii
Nemanjiciów.

1389 Bitwa z Turkami na Kosowym Polu (15.VI, tzw. Vidovdan), w

której polegli książę serbski Lazar (Hrebeljanović) i sułtan
turecki Murad. Jest to centralne wydarzenie w historii Serbii,
stanowiące cezurę pomiędzy „złotym wiekiem” (ok. 200 lat)
świetności średniowiecznego państwa serbskiego w czasach
Nemanjiciów i długim (trwającym blisko 5 stuleci) okresem
niewoli tureckiej. Bitwa przesądziła o dalszych dramatycznych
losach Serbii i otwarła Turkom drogę podboju Bałkanów.
Ukonstytuowany (za pośrednictwem literatury cerkiewnej i
ludowej) mit kosowski stanowi centralny, żywotny do dziś
punkt serbskiej ideologii narodowej.
Lazar, podkreślając (wątpliwe) formalne i moralne prawa do dziedziczenia
po Nemanjiciach, po bitwie nad Maricą zawiera sojusze z innymi serbskimi
władcami dzielnicowymi, ale także Zety, królem Bośni i części ziem serb.
Tvrtkiem I oraz carem tyrnowskim Iwanem Szyszmanem i staje na czele

4
 SERBIA – KALENDARIUM

wojsk na Kosowym Polu. Interpretację (w istocie militarnie

nierozstrzygniętej) bitwy jako klęski, a przy tym - w wymiarze duchowym
– zwycięstwa, Serbowie zawdzięczają twórcom literatury cerkiewnej oraz
gęślarzom – autorom epiki ludowej, którzy wyeksponują (oprócz
męczennika księcia Lazara) także dwóch innych bohaterów bitwy: Miloša
Obilicia i zdrajcę – Vuka Brankovicia, wpisując wszystkich w schemat
„triady świętości(męczeństwa), bohaterstwa i zdrady. Kształtujące mit
kosowski utwory mówią o zawartym przez Lazara w imieniu narodu
przymierzu z Bogiem (kosovski zavet), które określa imperatyw wyboru
„królestwa niebieskiego”, tj. poniesienia męczeńskiej śmierci za „krzyż
święty i za wolność złotą”. XIX-wieczna – skodyfikowana przez Petara II P.
Njegoša w poemacie Górski wieniec wersja mitu kosowskiego – akcentować
będzie „świętą zemstę” i podnosić ją do rangi „świętego obowiązku”.

Po bitwie następca księcia Lazara – jego syn despota Stefan Lazarević

(1377-1427) przyjmie zwierzchnictwo tureckie, mimo to państwo serbskie
przetrwa kolejne 70 lat i przeżyje nawet okres ponownego rozkwitu
(znaczące poszerzenie granic państwa i bujny rozwój architektury, sztuki i
literatury spod znaku hesychazmu), do czasu upadku despotatu serbskiego
(1459).

1459 Kapitulacja twierdzy Smederevo, upadek Despotowiny –

właściwy początek okresu niewoli tureckiej (który potrwa, nie
licząc uzyskiwanej dzięki powstaniom z początku XIX wieku
autonomii niektórych regionów, aż do 1898 roku).

Okres przymusowej islamizacji chrześcijańskiej raji (tj. ‘bydła’, jak mówili

Turcy) w całym millecie, w przypadku obszaru Serbii nie tak dotkliwy jak
w sąsiedniej Bośni (największa liczba „poturczeńców”, w tym
przechodzących na islam bogomiłów), czy Bułgarii (brak oparcia dla
ludności w zgrecyzowanej Cerkwi): dzięki wezyrowi Mehmed–Paszy
Sokoloviciowi (brat serbskiego patriarchy) udaje się w 1557 roku odnowić
Patriarchat w Peci (ostateczna likwidacja w 1776, tradycje kontynuować
będzie Metropolia Karłowicka w dziś. Vojvodinie), o niecałkowitej zaś
stagnacji w obrębie kultury świadczą otwierane na terenie Serbii w XVI
wieku drukarnie. Niewola turecka wyraźnie przyspieszy proces etnizacji
religii, nade wszystko jednak przyczyni się do poważnej w skutki
repoganizacji, której skutkiem będzie m.in. dominacja tzw. ludowego
prawosławia. W obrębie milletu zacierają się dawne granice państw
narodowych – prawosławni (Serbowie, Bułgarzy, Czarnogórcy, mieszkańcy
dziś. Macedonii) jednoczą się w obliczu wspólnego zagrożenia (przede
wszystkim islamu, ale też prozelitystycznej działalności Kościoła
katolickiego dążącego do unii), z drugiej strony wielowiekowe zacieranie
granic otworzy problem zakreślania nowych granic (idee nacjonalistyczne)
w wieku XIX.

XV – XVI Kolejna, uznawana za świętą („świętorodną”) dynastia

Brankoviciów, pozbawiona jednak rzeczywistej władzy w
państwie tureckim - większe znaczenie odgrywać zaczną
etnarchowie – zwierzchnicy Cerkwi, będący jednocześnie
przywódcami politycznymi.

5
 SERBIA – KALENDARIUM

Dynastia Brankoviciów kontynuowała tradycje rodu Nemanjiciów i była

bardzo zasłużona w walkach z Turkami. Jej losy związane są z terenem pn.
Serbii i pd. Węgier (dzis. Vojvodiny).

Na szczególną uwagę w gronie despotów władających Serbią od 1427 -

1502 zasługuje m.in.: Djuradj I - siostrzeniec Stefana Lazarevicia i jego
następca (despota Serbii 1427-1456), który dowodził armią serbską w
wyprawie węgierskiej w 1443, wraz z W. Jagiellończykiem i J. Hunyadym
(zwycięstwo nad wojskami sułtana Murada II), a także – już po upadku
Smedereva i końcu despotatu - Stefan Ślepy (despota 1458-1459), jego
żona Angelina i synowie: Djordje i Jovan (mnich Maksim, później arcybp
wołoski i metr. belgradzki), który umiera w 1516, kładąc kres rodowi
Brankoviciów. Za potomka dynastii Brankoviciów i despotę już na
przełomie XVII/XVIII wieku podawać się będzie Djordje B. (1643-1711),
pretendujący do przewodzenia politycznego Serbom węgierskim
(początkowo uznany przez cesarza Leopolda, potem osadzony w
więzieniu).

1690 Wielka Wędrówka Serbów (Velika Seoba Srba).

Masowa migracja Serbów (od 60-100 tysięcy) z terenów pd. Serbii (tzw.
Starej Serbii, głównie Kosowa) za rzekę Sawę i Dunaj, na tereny
południowych Węgier (dzisiejsza Vojvodina). Jedno z centralnych (obok
bitwy na Kosowym Polu) wydarzeń w dziejach Serbii, zasadniczo
zmieniających mapę etniczną regionu (na opuszczonych terenach Kosowa
osiedlać się będą Albańczycy, a tereny pd. Węgier zasiedlą Słowianie-
Serbowie) oraz model kultury serbskiej.

Na podjęcie decyzji o przesiedleniu (także podczas kolejnych, mniejszych

migracji) miały wpływ przede wszystkim złożone przez cesarza Leopolda I
gwarancje poszanowania odrębności kulturowej prawosławnej ludności
serbskiej oraz uznanie patriarchy za prawowitego politycznego przywódcę
narodu. W nowym centrum kulturowym - odtąd podzielonej Serbii (na tzw.
węgierską, czy austriacką (dzis. Vojvodina) oraz turecką - właściwą, wraz z
Belgradem) - dynamicznie rozwijać się będzie życie umysłowe, sztuka i
literatura, poddana w tym okresie (zwłaszcza od 1726 roku, wraz z
przybyciem do Nowego Sadu nauczycieli z Kijowa i Moskwy) najpierw tzw.
wpływowi polsko-ukraińsko-rosyjskiemu (gł. twórcy Akademii Kijowsko-
Mohylańskiej), a potem – w ostatnim 20-leciu w. XVIII (znaczące reformy
terezjańskie i józefińskie z lat 70. i 80.), wpływowi europejskiej myśli
oświeceniowej. W nowym centrum kultury dojdzie do przełamania
postbizantyjskiej izolacji kultury serbskiej, zmiany modelu
(okcydentalizacji) i (paradoksalnie - za pośrednictwem Kijowa i Moskwy)
włączania się w rytm rozwojowy kultur zachodnioeuropejskich.

1804 i 1815 Powstania antytureckie w Belgradzie.

1804 – I powstanie pod wodzą Jerzego Czarnego (Karadjordja, od 1811
księcia Serbii; założyciela jednej z dwóch /obok Obrenoviciów/ dynastii
/Karadjordjeviciów/, które rządziły Serbią i Jugosławią. Powstanie
wymierzone było gł. przeciwko zbuntowanym janczarom i ich
przywódcom – dahijom, którzy dokonali planowej rzezi starszyzny. Po I
powstaniu, które przyniosło wyzwolenie całej (oprócz Belgradu) Serbii -
przyszły lata wojennych potyczek, związanych z kontrofensywą armii
tureckiej i traktatem bukareszteńskim (1812), odbierającym zdobycze

6
 SERBIA – KALENDARIUM

Serbom. Po 9 latach powstanie upadło.

1815 – II powstanie pod wodzą Miloša Obrenovicia (zabójcy Karadjordja)

prowadziło do uzyskania
uzyskania w 1829 r. (ostatecznie w 1833) autonomii dla
księstwa.

1844 Szkic (Načertanije) Iliji Garašanina – oparty o Rady wedle

których winna postępować Serbia ks. Adama Czartoryskiego
polityczny projekt omawiający serbską politykę zagraniczną –
określany mianem I programu nacjonalistycznego
/(wielko)serbskiego/.
Wraz z projektem Vuka Karadžicia („Serbami wszyscy i zewsząd” – Srbi svi
i svuda)
svuda) przesuwał on granice Serbii poza historyczne granice państwa
(wyznacznikiem tożsamości – język); przeciwstawiał się wspólnotowej idei
iliryzmu, ale także nacjonalistycznemu /(wielko)chorwackiemu/
projektowi Ante Starčevicia i akcentował pozycję Serbii jako
ja „Piemontu
Bałkanów”. Współcześnie (w 1989 roku) do tego projektu nawiązywać
będzie Memorandum Serbskiej Akademii Nauk i Umiejętności.

1878 Kongres Berliński: Serbia zostaje uznana przez państwa

europejskie za kraj suwerenny, od 1882 staje się Królestwem.
Królestw
Decyzje Kongresu to – jak w całej II połowie XIX wieku (zwłaszcza zaś w
roku 1876, gdy podpisano tajne porozumienie o podziale Bałkanów na
strefy wpływów) - wypadkowa polityki Austro-Węgier
Węgier i Rosji. Ostatnie
trzydziestolecie wieku będzie czasem nieustannych
nieustannych rozgrywek między
mocarstwami, które „podjudzają” do walk (tzw. niepotrzebna wojna Serbii
z Bułgarią w 1886), by nie dopuścić do stworzenia silnego państwa
południowosłowiańskiego (tzw. „trójprzymierze” i „trójporozumienie”,
zawierane m.in. przez Austro-Węgry,
Aust Węgry, Włochy, Francję, Anglię i Rosję). W

7
 SERBIA – KALENDARIUM

roku 1878 powstaje „Liga Prizreńska”, stawiająca sobie za cel zjednoczenie

ziem zamieszkałych przez Albańczyków.

1912, 1913 I i II wojna bałkańska.

W I wojnie sojusz antyturecki zawiązały: Serbia, Bułgaria, Czarnogóra i
Grecja. Na mocy traktatu w Londynie Turcy wycofały się z Europy (z
wyjątkiem okolic Konstantynopola), nierozstrzygnięta pozostała sprawa
Macedonii. Utworzenie Albanii.

II wojna bałkańska – próba rozwiązania sprawy Macedonii przez Bułgarię.

Sojusz państw: Serbii i Grecji (i atakującej Bułgarię także Rumunii i Turcji)
doprowadził do wycofania się Bułgarii ze swych planów – traktat w
Bukareszcie decyduje o włączeniu Macedonii Wardarskiej do Serbii. Także
Kosowo przyłączone zostaje do Serbii. Czarnogóra w tej wojnie stanęła po
stronie Serbii.

1914 I wojna światowa.

Zamach w Sarajewie na austrowęgierskiego następcę tronu Franciszka
Ferdynanda dokonany przez serbskiego działacza organizacji „Młoda
Bośnia” Gavrilo Principa, będący skutkiem prowokacji Austro-Węgier
(manewry armii w rocznicę Vidovdanu), dostrzegającej niebezpieczeństwo
w potężnej Serbii. W czasie I wojny światowej Serbia i Czarnogóra
osamotnione w walce.

1918-1941 Serbia wchodzi w obręb Królestwa Serbów Chorwatów i

Słoweńców (SHS, 1918-1929), a następnie Królestwa
Jugosławii (1929-1941).

1939 Porozumienie serbskiego rządu i chorwackich federalistów

(porozumienie Cvetković-Maček). Chorwaci uzyskują
autonomię i powstaje Banowina Chorwacka.

8
 SERBIA – KALENDARIUM

1941-1945 II wojna światowa.

Podpisany przez władze serbskie Pakt Trzech (oś Berlin – Tokio – Rzym)
nigdy – z powodu protestu mieszkańców kraju - nie został wcielony w
życie; król Piotr II Karadjordjević przejął władzę – czego konsekwencją
było wkroczenie wojsk niemieckich. Serbia (poza
(poza wcielonym do Wielkiej
Albanii Kosowem) staje się krajem okupowanym, w otoczeniu
faszystowskiego (ustašowskiego) państwa chorwackiego (NDH) i
pozostających w sojuszu z faszystami: Bułgarią, Węgrami i Rumunią. Tylko
w pierwszym roku wojny zginęło ok. 400 tysięcy Serbów (w tym kilkaset w
obozie koncentracyjnym Jasenovac), a około 300 tysięcy w NDH zmuszono
do przejścia na katolicyzm. Ruch oporu – partyzanci Tity oraz četnicy
(walczący także z komunistami, a współpracujący z Zachodem ) Dražy
Mihajlovicia (współczesna
(współczesna rehabilitacja i aktualizacja tej tradycji).

1945- 1990 Okres komunistycznej Jugosławii.

W latach 80-tych
80 nasila się konflikt etniczny w Kosowie, do stłumienia
zamieszek wysłane zostaną czołgi. W 1986 roku ukazuje się Memorandum
Serbskiej Akademii Nauk i Umiejętności – dokument postrzegany jako
nacjonalistyczny, podsycający do wojny. W 1989 roku do władzy dochodzi
Slobodan Milošević, Kosowo przestaje być autonomicznym okręgiem.

1990-1995 Rozpad Jugosławii i wojna.

Republika Czarnogóry
Czarnogóry jako ostatnia pozostała w związku z Republiką
Serbii i walczyła po jej stronie. 1991 - powstaje nieformalna Niepodległa
Republika Kosowo, w 1992 prezydentem zostaje Ibrahim Rugova.

1998-99 Czystki etniczne na Kosowie, ucieczka ludności albańskiej

albańskie

9
 SERBIA – KALENDARIUM

(głównie do Macedonii), ale także serbskiej. Bombardowanie

Serbii przez wojska NATO (akcja „Miłosierny Anioł”).

2000 „Rewolucja październikowa” – obalenie Slobodana

Miloševicia.

2006 Oddzielenie się Czarnogóry, referendum potwierdza jej

niepodległość.
Do 2002 roku Federacyjna Republika Jugosławii (powstała w 1992 r.),
następnie Serbia i Czarnogóra, od 2006 roku Republika Serbii.

2008 Ogłoszenie niepodległości Kosowa i uznanie tego państwa

przez większość krajów na świecie.

10