Tomasz Kwoka

Uniwersytet Jagielloński

SERBSKI I CZARNOGÓRSKI VOJVODA1

Wedle Słownika starożytności słowiańskich (SSS) średniowieczny słowiań-
ski wojewoda był najwyższym dostojnikiem państwowym, zastępującym wład-
cę wewnątrz kraju jako pan dworu (comes palatinus, palatinus), a jako dowódca
wojskowy podczas wypraw wojennych (w przypadku, gdy nie uczestniczył
w nich sam władca). Kompetencje i urząd wojewody z czasem ulegały ewolu-
cji, w zależności od państwa i ustroju politycznego. Niezmiennym pozostawał
jednak fakt, że zawsze był nim możnowładca lub, jak w przypadku Czarnogóry,
osoba z arystokracji plemiennej.

1. Wojewoda słowiański

1.1. Tytuł poświadczony był u Słowian połabskich w nazwie podatku wo-

jewodnica, który pobierano na rzecz książąt niemieckich (SSS 6), a także w for-
mach vavådă i vovodă ‘Fürst, Un Prince’ (Vykypěl 2004: 174). W Czechach,
choć tytuł pojawia się znacznie rzadziej, poświadczony jest już z XI w., stczes.
vévoda, vývoda ‘przywódca, książę, władca, wojewoda, Herzog’ (MStčS).
Współcześnie podawane są formy vévoda i przest. vejvoda, vývoda oraz rzadko
vojvoda, vojevoda i vojevod ‘dowódca wojskowy (głównie historycznie); sław-
na osoba, która dzięki swym zasługom przeszła do historii’, ‘naczelnik lokalny,
książę, władca mniejszego obszaru, wyższy urzędnik na prowincji’, ‘wysoki ty-
tuł szlachecki’ i valašský vojvoda ‘dawniej główny dozorca szałasów’ (PSJČ).
1
Artykuł jest małym fragmentem pracy doktorskiej Historia serbskiego słownictwa z za-
kresu stosunków społecznych (od końca XII do początku XX wieku) napisanej pod kierunkiem Pro-
fesora W. Borysia. Fragment ten został znacznie zmieniony i uzupełniony o materiał porównawczy
słowiański, a także serbski i czarnogórski materiał etnograficzny.

359
 W językach łużyckich znajdujemy potwierdzenia form dłuż. wójwoda ‘der
Herzog’ i wéliki wójwoda ‘der Grossherzog’ (Mucke) oraz głuż. wójwoda
‘Heerführer, strategus; Herzog’ (Jakubaš; Kral). Na Słowacji wyraz vojvoda
(oraz voj-, voje-, vaj-, vý-) poświadczony jest z XVI w. w znaczeniu ‘wódz, na-
czelnik rodu’, a z końca XV w. jako ‘władca mniejszego terytorium, naj-
wyższy przywódca’ (HSSJ 6). Współcześnie vojvoda to ‘dawny tytuł członka
wyższej szlachty lub władcy mniejszego państwa’ (SSJ).
1.2. W Polsce tytuł wojewody znany jest od końca XI w. jako princeps mi-
litie i dowódca pułku wojewodzińskiego, acies palatina (Gall Anonim), ale rów-
nocześnie także najwyższy urzędnik królewski zarządzający dworem, przeło-
żony dworu (palatinus comes). Zajmował ważne miejsce w ustroju politycznym
państwa, szczególnie w wiekach XI–XII. Jak podaje Słownik starożytności,
w XII i XIII w. wojewoda bywał jednocześnie piastunem (nutritor), co ozna-
czało także kierownictwo państwem, kumulację naczelnego dowództwa z za-
stępstwem sądowym księcia i nadzorem nad jego dworem jako zarządem cen-
tralnym księstwa.
Według Słownika staropolskiego, wojewoda (poświadczenie z ok. 1250 r.)
oznaczał początkowo ‘urzędnika nadwornego, dowódcę wojska w zastępstwie
panującego’, a potem ‘wysokiego urzędnika ziemskiego, sprawującego na okreś-
lonym obszarze władzę administracyjną i sądowniczą’ (XIII w.). W okresie roz-
bicia dzielnicowego, wraz z powstaniem kolejnych dworów książęcych, liczba
wojewodów zaczęła rosnąć, a ich rola i funkcja opadały2. Choć po zlikwidowaniu
??? księstw dzielnicowych wyraźne są tendencje do likwidacji tego urzędu, to sta-
nowiska zrosły się z nazwą dzielnic, a wojewoda przekształcił się z urzędnika
dworskiego w ziemskiego. Zasiadał w senacie, reprezentował administrację
i władzę sądowniczą. Późniejsze, z XIV w., poświadczenia znaczenia to ‘przy-
wódca, naczelnik, przełożony (rodu, grupy religijnej, wojskowej itp.)’ oraz
‘niższy urzędnik królewski o nieznanych kompetencjach’ (Sstp). W XVII w.
w tekstach J.Ch. Paska wojewoda występuje jako tytuł ‘wysokiego urzędnika
świeckiego, senatora, sprawującego najwyższą władzę w województwie i sto-
jącego na czele pospolitego ruszenia województwa’ (Słownik Paska)3. Gene-
2
Od poł. XIII w. potwierdzone jest na przykład pierwszeństwo kasztelana krakowskiego
nad wojewodą krakowskim czy brak kompetencji sądowniczych wojewody na Dolnym Śląsku.
3
Jak pisze Linde, według którego tytuł wojewoda zastąpił obcego hetmana, „Wojewoda, niby
od wojsk wodzenia, każdy powinien swoje województwo przywodzić, i z urzędu swego hetma-
nić mu. Prócz tego, wojewoda każdy w swoim województwie na sejmikach prezyduje, sądy od-

360
ralnie jednak wojewoda był tytułem wojskowym, zaś palatyn cywilnym.
Łączenie tych dwóch kompetencji i utożsamianie ich z wojewodą wynikało
z dość częstej praktyki pełnienia przez jedną osobę obydwu funkcji. Takie
połączenie godności dowódczej z zarządem dworskim występowało tylko
w Polsce i Czechach i według Słownika starożytności słowiańskich mogło po-
wstać na wzór podobnych kompetencji niektórych południowoniemieckich pa-
latynów biskupich.
Słownik warszawski przytacza dwie formy tytułu: wojwoda ‘wojewoda’
i ‘nazwa dawnych urzędników wiejskich’ oraz powszechniejszą wojewoda
‘wódz, dowódca wojska, hetman, który czasem posiadał także władzę cywil-
ną; (w dawnej Polsce) senator starszy od kasztelana, naczelnik województwa
i wojenny dowódca pospolitego ruszenia ze swego obwodu’, ‘sędzia’ (SW).
W okresie międzywojennym i po II wojnie to ‘urzędnik władzy administracyjnej
stojący na czele województwa’. W polskich gwarach formy wojwoda (Karło-
wicz SGP 6) i voevoda (Szymczak Domaniewek) poświadczone jako ‘tytuł
dawnych urzędników wiejskich’.
Tytuł znany był w Polsce także jako określenie władców niesłowiańskich,
np. ‘władca, książę Mołdawii, Wołoszczyzny i Siedmiogrodu (dux, imperator
Moldaviae, Valachiae, Transsilvaniae)’ oraz powiązany z nimi ‘naczelnik tzw.
krainy, czyli małego okręgu wsi na prawie wołoskim, wojewoda wołoski’
(Sstp; SW).
1.3. Na Rusi tytuł pojawił się już w 945 r. (w Powieści dorocznej) jako ‘do-
wódca drużyny i wojska, który zajmował pierwsze miejsce po księciu’. Urząd
wojewody utrzymał się później w zakresie naczelnego lub wyższego, także te-
rytorialnego, dowodzenia. W słownikach poświadczona jest forma historyczna
воевóда ‘dowódca wojska w dawnej Rusi (oraz innych państwach słowiań-
skich)’ (XIV w.), ‘dowódca podstawowych jednostek wojskowych w dawnej
Rusi’ (kon. XV – XVIII w.) i ‘naczelnik miasta lub okręgu’ (poł. XVI – kon.
XVII w.), ‘osoba reprezentująca wyższą (głównie wojskową, ale także admi-
nistracyjną) władzę w okręgach’ (XIV w.) (СРЯ XI–XVII; ССРЯ). Istniała tam
także funkcja большой воевода ‘głównodowodzący w wojsku’ (XVI w.).
W średniowiecznych tekstach cerkiewnych, przekładach Pisma Świętego, ty-

prawuje, taksę towarom naznacza, wagi i miary ordynuje” oraz „Wojewoda każdy jest pan
przełożony, najpierwszy w porządku senatorów świeckich, sprawca i hetman generalny rycer-
stwa swego województwa” (Linde). strona?

361
tułem âî¬âîäà ‘dowódca wojskowy’ tłumaczono greckie στρατηγός, αρχι-
στράτηγος, άργων, στρατολογήσας, ήγεμών, σατράπης (np. Poncjusz Piłat
określony został jako âî¬âîäà) (Срезн.Мат.).
W gwarach języka rosyjskiego tytuł воевóда był tytułem wojskowym lub
nazwą głównego bohatera obrzędu weselnego. Później otrzymał także znacze-
nie osoby porywczej, skłonnej do bójki. Rosyjski тысяцкий воевода to ‘główny
weselnik, pilnujący porządku i dowodzący weselnikami’ (Jenisej, СРНГ; СРСО
Доп.) oraz ‘sprytny, zręczny w pracy człowiek’ (Smoleńsk, СРНГ), ‘huligan,
awanturnik’ (Karelia, СРНГ), воевода галичья (галицкая) ‘człowiek, który
działa niezgodnie z prawem, pozwala sobie na samowolę, przemoc’ (Nowgo-
rod, СРНГ). Inne poświadczenia historyczne to воевóда ‘naczelnik miasta
i okręgu wokół’ oraz żart. ‘zabijaka, osoba lubiąca się bić, bojowo nastawiona’
(ПОС 4; Архангельск), a w XVI–XVIII w. ‘przedstawiciel władzy centralnej,
stojący na czele administracji miejskiej; naczelnik wojskowy swego okręgu’
(ЦомакионМанг).
1.4. W słownikach ukraińskich tytuł воєвода to hist. ‘dowódca wojskowy
oraz naczelnik okręgu w XVI–XVIII w.’ (СУМ). W słowniku języka staro-
ukraińskiego poświadczone są tylko tytuły władców sąsiednich państw, a więc
воєвода, воєводѣ ‘tytuł władców Księstwa Mołdawii’ (1639) i ‘namiestnik króla
lub wielkiego księcia w Koronie Polskiej i Księstwie Litewskim’ (XIV w.)
(ССУМ XIV−XV). W słowniku historycznym języka białoruskiego tytuł вое-
вода oznacza ‘dowódcę wojskowego’ i ‘naczelnika miasta i okręgu wokół’
(ГСБМ).
1.5. W tekstach scs. tytuł âî¬âîäà poświadczony jest już w Kodeksie Su-
praskim i Zografskim, w znaczeniu ‘στρατιώτης, dowódca wojskowy, Krieg-
sherr, Feldherr; exercituum dux, imperator’ (K. Supraski) i ‘ήγεμών, ήγούμενος,
αρχων, στρατνγός, władca, włodarz, wojewoda, Herrscher, Statthalter, Fürst, He-
rzog; praeses, dux, magistratus’ (K. Supraski i Zografski) (СС X–XI; SJS 1; Sad-
nik Aitzetmuller HAT).
1.6. W podobnych znaczeniach spotykamy wyraz w zabytkach starobuł-
garskich, âî¬âîäà ‘wojewoda, dowódca wojskowy’ i ‘naczelnik żydowskiej
straży świątynnej, strateg’ (w wyrażeniu âî¬âîäà á¼òè ‘zarządzać prowincją,
wykonywać obowiązki naczelnika’). We współczesnych słownikach bułgar-
skich воевода to ‘wojewoda, dowódca wojskowy’ (Младенов БТР) oraz
воевòда, войвòда ‘dowódca oddziału hajduków, buntowników przeciwko
niewoli tureckiej’ (РСБКЕ). Podobne znaczenia tytuł војвода posiada w ma-

362
cedońskim (PMJ 1) oraz w tekstach macedońskiej poezji ludowej, gdzie ozna-
czał ‘średniowiecznego szlachcica, naczelnika (administracyjnego lub woj-
skowego)’, ‘naczelnika okręgu (stopień niżej od paszy, który Turcy przyjęli od
bałkańskich Słowian)’, ‘dowódcę drużyny hajduków, zbójników; w czasie Po-
wstania Ilindenskiego dowódcę wojsk powstańczych w okręgu lub miejscu’4
(РНМП).
1.7. Wyraz poświadczony jest we wszystkich słownikach chorwackich (Be-
lostenec, Vrančić, Mikalja, Habdelić, Vitezović, Della Bella), w leksykonie Ma-
žuranicia (vojvoda, vojevoda ‘belli dux, dux exercitus’), a współczesnie vòjvoda
definiowany jest w historycznym znaczeniu ‘naczelnik plemienia’, ‘wojskowy
naczelnik jakiegoś większego okręgu’ oraz etnogr. ‘dowódca małej drużyny za-
wodników w grze w Sinju’ (RHJ Anić)5. Słownik РСАН z Chorwacji podaje
jako przestarzałe znaczenie ‘leśnik, który jedzie na koniu’. Wyraz poświadczony
jest w gwarach chorwackich: czak. vjvoda, vjevoda (Jurišić Vrgada) i vjvoda
‘Heerfuhrer’ (ČDL; Šimunović, Brač) oraz z Baranji vojvda (vòjvoda) ‘wo-
jewoda’ (Sekereš Bar), Bački vjvoda ‘ts.’ (Sekulić Bačk) i Burgenlandu
v’o:jvoda ‘Heerfuhrer’ (Palkovits Burgenland). Z Istrii Skok podaje popularne
nazwisko Vivoda, znane już z XIII w. (Skok ERHSJ III: 613). W podobnym zna-
czeniu poświadczony jest w Słowenii (od XVI w.) vójvoda ‘Heerfuhrer, der
Feldherr; der Herzog’ (Pleteršnik) (od XV w. vájvoda, vívoda i XVI viuda oraz
vevda, vivuda i vjvoda (Snoj SES), vójvoda ‘szlachcic wyższy od markiza’,
oraz ‘władca państwa udzielnego’ (SSKJ 5; Besedje XVI). W XVI w. poświad-
czone także formy viuda ‘princeps’, vajvoda ‘Hauptmann, dux militum’, a w
XVII voivoda ‘dux militum’ (Bezlaj ESSJ 4, 338). Skok podaje formę goreńską
vivda (Skok ERHSJ 3, 613).

2. Wojewoda niesłowiański

Tytuł wojewoda wcześnie został zapożyczony przez inne narody, które

weszły w kontakt ze Słowianami. Pierwsze potwierdzone zapożyczenie poja-
wia się w języku węgierskim: vajda ‘wojewoda’ (i cigány vajda ‘naczelnik, król
4
Tytuł poświadczony był także w złożeniach ајдутски војвода, ајдучки војвода, горски,
сејменски etc.
5
W tym słowniku zanotowano także znaczenia z Serbii: ‘najwyższy honorowy stopień woj-
skowy w Królestwie Serbii’, ‘przywódca czetników’ oraz ‘w niektórych krajach tytuł członka ro-
dziny panującej, np. rodzeństwa króla’.

363
cygański’) oraz przest. vojovoda, vojavoda, vajavoda, vojvoda, vajvada6 i va-
ievoda (Skok ERHSJ III: 613). Do węgierskiego wyraz został przejęty już
w połowie X w. Konstantyn Porfirogeneta w XXXVIII rozdziale swego trak-
tatu De administrando imperio używa tytułu βοέβοδος w odniesieniu do wę-
gierskich przywódców (chociaż może to być jedynie użycie słowiańskiego
określenia względem przywódców ludów barbarzyńskich) (Vykypěl 2004:
175). Jeszcze ważniejszą rolę tytuł odegrał w nomenklaturze władców księstw
rumuńskich, poświadczony w słownikach języków słowiańskich i oczywiście
rumuńskich: voievód (oraz voivód, voevod) ‘tytuł władców księstw rumuńskich
Wołoszczyzny i Mołdawii, wojewoda; hospodar, władca’, ‘u prawosławnych:
archanioł, chorąży niebieski’ oraz przest. ‘dowódca wojskowy’ i ‘komendant
twierdzy, naczelnik okręgu; wysoki szlachcic’, ‘naczelnik cygańskiego osiedla,
wójt Cyganów’ (Војводић 353). U Skoka jest także forma rum. vodă (Skok
ERHSJ III: 613). Tytuł poświadczony jest w starolit. vaivadà ‘zastępca władcy’,
odpowiednik pol. wojewody (Vykypěl 2004: 175) oraz w albańskim, vojvódë
‘wojewoda’.

3. Wojewoda serbski i czarnogórski

3.1. W Serbii tytuł vјvoda oraz jego przest. i dial. formy vјvod, vјеvoda
współczesny słownik definiuje jako ‘osoba, która dowodzi wojskiem, dowódca
wojskowy’, ‘w średniowieczu najwyższy rangą administracyjny i wojskowy na-
czelnik dużego okręgu, możnowładca w Serbii’ oraz ‘w okresie tureckim
w Czarnogórze i Hercegowinie, zwierzchnik knežiny, nahii, plemienia lub
wielkiego bractwa, który prowadził je do walki’, ‘naczelnik knežiny w Serbii
w okresie I powstania, który dowodził wojskiem swego okręgu’, ‘tytuł admi-
nistracyjny u Turków w Paszałyku Belgradzkim, naczelnik powiatu’, ‘tytuł
zwierzchnika serbskiego okręgu autonomicznego Wojwodina w Monarchii
Habsburskiej’, ‘najwyższy stopień wojskowy nadawany zwykle za zasługi
wojskowe istniejący w XIX-wiecznym wojsku Serbii i Czarnogóry oraz w Kró-
lestwie SHS i Królestwie Jugosławii’, ‘tytuł szlachecki członków niektórych
rodów panujących’, ‘wódz buntowników (komitów), dowódca oddziału po-
wstańczego’, ‘strażnik (Albańczyk) monasteru Visoki Dečani i Pećka Patri-

6
Także w złożeniach typu erdélyi vajda ‘wojewoda siedmiogrodzki’ lub cigany vajda ‘na-
czelnik (król) cygański’

364
jaršija’. W znaczeniu etnograficznym to ‘jeden z weselników, który idzie w or-
szaku weselnym, dba o prezenty panny młodej i zajmuje się parą młodą (= voј-
vòdār, vјvоd-bàša)’. Istniał także drugi tytuł, veliki (glavni, vrhovni) vojvoda,
który w dawnej Serbii i Czarnogórze oznaczał ‘głównego dowódcę wojsk’
(РМС; РСАН; RJA).
3.2. W Serbii średniowiecznej ranga tytułu wojewody i pozycja osoby go
noszącej była bardzo wysoka, a vojvoda oznaczał najwyższy stopień, który
osiągano jedynie poprzez zasługi w czasie wojen. Wojewoda był tytułem serb-
skiego możnowładcy, członka dworu i jednocześnie najwyższego dowódcy woj-
skowego, w czasie wojny pierwszego zastępcy władcy. W jednej z bulli króla
Milutina (XIII/XIV w.), w której przedstawiona została organizacja średnio-
wiecznego wojska serbskiego, vojvoda stoi na czele wojska okręgu, podczas gdy
przedstawiciel władzy centralnej i wysłannik monarchy – veliki vojvoda był do-
wódcą najwyższym (Milutin wymienia wielkiego wojewodę Novaka Grebos-
treka, dowódcę wojsk wysłanych jako pomoc sojusznicza). W innym miejscu
pojawia się dostojnik cara Dušana, âåëèêè âî½âîäà Wëèâåðü. Wielki wojewoda
pojawia się na dworze bana bośniackiego Stefana (1332), a także na dworze de-
spoty Stefana Lazarevicia, jako jego namiestnik.
W XIII w. wyraz poświadczony jest w formach âîèâîäà, âîýâîäà, âî¬âîäà
(âî½äà, âåâîäà) i hyp. âîèäà, âîèî ‘belli dux’ (РиКСС), np. z Żywota św. Simeona
autorstwa Stefana Pierwoukoronowanego (Stefan Nemanja ïðèçâàâü âî¬âîäè
è âîèí¥ lub na dworze króla Stefana Dečanskiego wojewodowie Ìëàäýíü
i Ãðàäèñëàâü). Vojvoda jako tytuł członka dworu i dowódcy wojskowego za-
chował się także na dworze bana bośniackiego Ninoslava w poł. XIII w. (wo-
jewodowie Þðèøü, Ï9ðü÷à). W tłumaczeniu bizantyjskiego Syntagmatu âî¬âîäà
odpowiada gr. στρατηγός (СМВ).
3.3. Wojewodowie należeli do grupy wyższej szlachty i dowodzili od-
działami wojska stałego lub pospolitego ruszenia (a także wojskami najem-
nymi), złożonego z oddziałów jednego lub więcej żup, a w pierwszej połowie
XV w. jednego lub więcej okręgów. To znaczenie poświadczone jest w doku-
mentach średniowiecznych, między innymi w Dečanskich hrisovuljach i Ko-
deksie cara Dušana. W tym ostatnim pojawia się nakaz, że podlegli wojewodzie
wojownicy muszą bezwzględnie wykonywać jego rozkazy: Êòî øòî íàèäå ó
öàðåâý çåìëè: äà íå óçìå òåðå äà íå ðå÷å âðàòèêþ, àêî êòî ïîçíà; àêî ëè ïîõâàòè,
èëè óçìå, äà ïëàòè øòî òàòü èëè ãóñàðü; à øòî íàèäå ó òóãîè çåìëè íà
âîèñöý, äà âýäå è íåñå ïðýäü öàðà è âîåâîäó (КД, art. 116) oraz Íà âîèñöý íà

365
âúñàêîè äà îáëàäàþ âîåâîäý êîëèêî è öàðü; øòî ðåêó äà ñå ÷þ¬; àêî ëè èõü êòî
ïðý÷þ¬ ó ÷åìü; äà ¬ñòü òî-çè îñóæäåí¬ êî¬ è îíåì-çè êîè áû öàðà ïðýñëóøàëè;
è ñóäîâý ìàëû è ãîëýìû êîè ñó íà âîèñöý äà èìü ñóäý âî¬âîäý, à èíü íèêòî
(КД, art. 129). Drugi cytowany artykuł świadczy o pozycji wojewody w wojsku,
a także jego absolutnej władzy sądowniczej (Novaković 2004: 224). Odnosząc
się do art. 156 Kodeksu (dotyczącego podatku priselicy), Novaković twierdził, że
vojvodą jest vlastelin stegonoša, któremu ofiarowano steg (sztandar) jako znak
dowództwa nad kilkoma oddziałami wojskowymi (Novaković 2004: 240).
Pozycja wojewody znacznie wzrosła z końcem XIV w., kiedy obok funk-
cji wojskowych w swoich rękach skupili władzę administracyjną i sądow-
niczą. W wyniku ciągłego zagrożenia zewnętrznego i coraz bardziej militarnego
charakteru organizacji administracyjnej Despotowiny nominaci władcy – wo-
jewodowie z uprawnieniami wojskowymi – zastępowali lokalnych zwierzchni-
ków miast i okręgów. W administracji prowincji zajęli miejsca županów, a w
wyniku reformy administracyjnej Stefana Lazarevicia stali się jedynymi nosi-
cielami władzy cywilnej i wojskowej w regionach, tzw. vlastach7.
Zmiany dotyczyły także administracji najważniejszych grodów i ośrodków
górniczych (np. Belgradu lub Nowego Brda), w której vojvoda gradski lub kul-
ski, będąc najbliższym pomocnikiem i doradcą wojewody, zastąpił urząd zwany
wcześniej kefalija gradski. Poświadczony w ośrodkach górniczych, gdzie
w swych rękach skupiał władzę sądowniczą: âîåâîäà è êíåçü äà ñ¹ âîëíè
ñ¹äèòè ùî å âðåäíî, à. ëèòðy à ùî å çà áàùèíå è çà èíå ãîëåìå ðàáîòå äà èäå êíåçü
ñ ïðîòîïîïwì êîè âîåâîäý è ñ ï¹ðãàðè è äîáðè ëþäè êîè ñå íàõîäý ¹ ìýñòy äà
ñ¹äý ñüáîðíî (ЗоР, art. IV).
W wyniku wspomnianej reformy z 1412 r. w okręgach pogranicznych (tzw.
krajište) miejsce vlastelina-krajišnika zajął mianowany przez władcę dowódca
wojsk granicznych – vojvoda krajiški. Podobnie jak poprzednik miał on strzec
granic ojczyzny przed nieprzyjaciółmi i rozbójnikami, ale w przeciwieństwie
do niego nie był niezależnym lokalnym przywódcą, lecz namiestnikiem władcy,
urzędnikiem mianowanym przez despotę.
7
„Због сталног притиска Турака, српски деспоти су настојали да на разне начине
ојачају одбрамбену способност државе, укључујући и реогранизацију државне управе.
У том циљу на чело управе најзначајнијих градских и рударских центара долазе војводе,
уместо некадашњих кефалија. Реорганизација се није само на томе зауставила, већ је
и државна територија почела постепено да се дели на војно-територијална подручја на челу
са војводама, позната под називом власти” (Благојевић 1989: 44).

366
 Wszystkie te zmiany uzyskują odzwierciedlenie w dokumentach z tamtego
okresu, na przykład w Kodeksie despoty Stefana Lazarevicia, gdzie âîåâîäà,
âîèâîäà to ‘dux, der Herzog’ (ЗоР, art. I). Z przełomu XIV i XV w. Daničić no-
tuje imiona wojewodów Ìèëòîøü, Ëóêà÷ü, Ðàäîñëàâü.
Na dworze despoty Stefana Lazarevicia pojawia się również vojvoda voj-
ske. To wielki wojewoda wyposażony w szczególne pełnomocnictwa, który zaj-
mował się wojskiem i zastępował despotę w wojennych wyprawach, a po
śmierci Stefana zadbał o przeniesienie ciała z Belgradu do monasteru Resava
(Ћирковић et al. 1999: 72).
3.4. Poza Serbią wojewodowie zajmowali wysoką pozycję także w struk-
turze władzy w Bośni, nosili go wyłącznie przedstawiciele najznaczniejszej
szlachty, o czym świadczy fakt, że za życia ojców wszyscy synowie nosili ty-
tuł kneza, a dopiero potem (zawsze) tylko jeden z braci przyjmował tytuł voj-
vody lub velikog vojvody: „У босанском краљевству поста од војвода овога
првога значења особит ред властеле тијем што се и синови војводски
зваше војводе али тек по смрти очиној и то не сви него само једaн, ако ли
не би било сина, или би био нејак, војводство прелазаше на најближега у
роду” (РиКСС). Pierwszymi bośniackimi wojewodami byli Vlatko Vuković,
Vukac Hrvatinjić i Radič Sanković. Tytuł istniał także w okresie Królestwa
Bośni, od 1378 do 1463 r. (źródła wymieniają 30 osób noszących ten tytuł).
Także z Bośni Skok przytacza formę XV-wieczną vojda (bratstvo i pleme
vojde Radosava) (Skok ERHSJ III: 613). Najwybitniejsi możnowładcy boś-
niaccy stojący na czele najpotężniejszych organizacji rodowych nosili dzie-
dziczne tytuły wojewodów lub wielkich wojewodów ziemi bośniackiej.
3.5. Jako tytuł władcy kresowego (krajiški beg lub sandžak-beg) vojvoda
wszedł również do języka Turków i można go spotkać w osmańskich doku-
mentach pisanych w języku serbskim z XV wieku. Tym też terminem nazywany
jest dowódca vilajetu – subaša, aż do przekształcenia tych jednostek w sandžaki
(Благојевић 2001: 272). Z tym tytułem poświadczeni są tureccy zwierzchnicy
wojskowi (od końca XIV w.): Ñàðõàíü, Ïàøàíòü, Èñàêü, Ì9ñòàôà (РиКСС).
3.6. W Serbii południowej i w Macedonii w okresie władzy tureckiej ty-
tuł vojvody nosili naczelnicy zbójników (hajduków), inaczej zwani harambaše.
Na przełomie XIX i XX wieku w Macedonii tytułem vojvoda określano do-
wódcę zbójników, komitów, przywódców macedońskich oddziałów powstań-
czych oraz serbskich czetników w czasie walk o Macedonię (przełom XIX/XX
wieku). Tytuł często pojawia się w epice ludowej odnosząc się do opiewanych

367
w niej bohaterów, czego przykładem może być nierzadko tytułowany vojvodą
bohater bitwy kosowskiej Miloš Obilić.
3.7. Tytułem wojewody, podobnie jak w innych językach słowiańskich,
określano władców sąsiednich państw – Wołoszczyzny i Mołdawii, ale także
Jánosa Hunyadi’ego, węgierskiego pogromcę Turków spod Belgradu, zwanego
erdeljski vojvoda (erdélyi vajda). Jak notuje RJA, tytuł nosili namiestnicy kró-
lewscy na Węgrzech, np. w Siedmiogrodzie i w Slawonii, którzy podpisywali
się jako Legforo voyvoda, Paulo voyvoda, Mateo woywoda transilvano.
3.8. Tytuł istniał także w Zecie dynastii Crnojeviciów, a zachowany został
po wkroczeniu Turków już jako tytuł naczelników nowo powstałych organizacji
plemiennych. Według czarnogórskiego leksykonu prawno-historycznego tytuł
vojvoda oznaczał wysoką godność i tytuł naczelnika w organizacji plemiennej
Czarnogóry od XVI do XIX wieku. W definicji przedstawionej przez Bogi-
ćevicia tytuł vojvody nosił już Balša II (1385), podczas gdy jego syn i następca
Balša III przyjął tytuł veliki vojvoda – Duka (veliki). Stefan Crnojević (1453)
tytułowany był veliki vojvoda, a jego następca Ivan Crnojević wraz z tytułem
vojvody przyjął także i tytuł władcy – gospodar. Zarówno Turcy (iflak voyvo-
dosi), jak i Wenecjanie (vayvoda) zapożyczyli ten sam tytuł w znaczeniu ‘wo-
jewoda, dowódca wojskowy’.
3.9. W ustroju plemiennym, który w górzystych obszarach Czarnogóry
i Hercegowiny wykształcił się po upadku średniowiecznego systemu feudal-
nego, wojewoda był najwyższym organem władzy plemienia jako organizacji
rodowej i terytorialnej. W czasach pokoju pełnił funkcje cywilne (administra-
cyjne, sądownicze), a w czasie wojny dowodził plemieniem. W czasach V. Ka-
radžicia i M. Medakovicia, a więc na przełomie XVIII i XIX w., byli to na-
czelnicy plemienni i zwierzchnicy jednostek administracji lokalnej (nahii,
knežiny oraz plemienia, bractwa). Według Vuka każda czarnogórska nahija
miała swojego serdara, a każde plemię wojewodę, kneza i barjaktara (Караџић
1922: 41). U Medakovicia podobnie: „Свако братство имало є своег кнеза,
а свако племе своег Сердара и войводу, по више кнезова и баряктара”
(Медаковић 2001: 80).
Wojewodowie byli naczelnikami silnych plemion, pełniącymi także funk-
cje sądownicze. Ich godność była dziedziczna – swego następcę urzędujący wo-
jewoda wybierał sam, a w późniejszym czasie mianował go władca czarnogórski
– władyka lub książę. W czasie panowania księcia Danilo, a więc w drugiej
połowie XIX w., wojewodowie posiadali władzę wojskową jako najwyżsi do-

368
wódcy wojska8. W czasach panowania króla Nikoli I posiadał już wyłącznie ty-
tularne znaczenie, bez żadnej rzeczywistej mocy, poza prestiżem i honorowym
pierwszeństwem. Jako ludowy naczelnik wybierany na zgromadzeniu ple-
miennym lub ludowym vojvoda był dowódcą wojskowym plemienia albo cho-
rągwi (Bogićević 2010: 670-671). Poświadczony w Czarnogórze jest również
tytuł veliki vojvoda jako organ wybieralny w organizacji plemiennej, który po-
siadał ważną funkcję sądowniczą i administracyjną, a w czasie wojny do-
wódczą dla wojska czarnogórskiego (Bogićević 2010: 670-671)9. W gwarach
funkcjonuje jako tytuł naczelnika plemiennego, łączącego funkcje administra-
cyjne z wojskowymi: vјvoda i voȅvoda (РЗаг; UR; Никшић; Његош)10, vòj-
voda (CrnogR; Bogićević 2010: 671) oraz z Hercegowiny i Czarnogóry ‘ста-
рјешине од кнежина или племена’ (Вук).
3.10. Jako część nomenklatury administracyjnej poświadczony jest w ty-
tulaturze naczelników w Serbii okresu tureckiego oraz na początku XIX wieku.
W serbskiej administracji terytorialnej vojvoda lub nahijski vojvoda to naczel-
nik nahii, okręgu wokół miasta. W okresie panowania tureckiego to także tu-
recki urzędnik miejski (powiatowy) w Belgradzie, o którym Vuk pisał „овај
војвода Турке затвора и за мање им ствари суди, а за веће, гдје се тиче
чистога суда, шаље их кадији, и кога нађе за право може избити” (Вук).
U Popovicia vojvoda, vajvoda to turecki ‘wojewoda, gubernator, naczelnik re-
jonowy, komisarz policyjny nad jednym kwartałem miejskim’ (ПоповићТур)11.
Elezović podaje definicję z Kosowa, gdzie vojvoda w okresie pierwszych
rządów Turków to chrześcijanin, który cieszył się zaufaniem władz tureckich
8
Jak pisze Bogićević, istniał tu jeden wyjątek. W przypadku pojawienia się zdolnego ple-
miennego dowódcy wojskowego, który w boju wykazał się swymi umiejętnościami dowódczymi
i organizacyjnymi, to właśnie on mógł przejąć władzę nad przygotowaniami i przeprowadzeniem
operacji wojskowych.
9
Veliki vojvoda od Grahovca‚ który Mirko S. Petrović, ojciec księcia Danilo I, otrzymał
w nagrodę za wielką odwagę, męstwo i mądre dowodzenie w bitwie pod Grahovacem w 1856
roku. Dokumenty urzędowe podpisywał jako Preśednik Crnogorskog senata Veliki vojvoda od
Grahovca Mirko Petrović (Bogićević 2010: 655).
10
W podobnym znaczeniu poświadczony i vojvoda-vojskovođa ‘władza wojskowa w ple-
mieniu lub nahiji, wybierany przez plemię, a zatwierdzony przez władcą Czarnogóry. W czasach
panowania Crnojevicia był księciem dziedzicznym, a ta zasada została przyjęta potem w Kró-
lestwie Czarnogóry’ (Никшић 261).
11
Poświadczone są także derywaty, np. подвойвода ‘dowódca wojskowy, binbaša’ 1837
ПосрбОВ oraz vojvodar, vojvod(a)-baša ‘wojewoda – weselnik’ ПоповићТур.

369
i któremu powierzono rządzenie miastem u boku grodzkiego dizdara lub kie-
rowanie okręgiem (Eflak vojvodosi, kazikli vojvoda). Potem to tytuł turec-
kiego naczelnika powiatowego (srezu), czego pozostałością są zachowane
w Skopje nazwy kwartałów: Sinan vojvoda i Ismail vojvoda. W Kosowie
vjvoda to także tytuł Albańczyka, strażnika monasteru Visoki Dečani, Pećka
Patrijaršija i Devič, który zwykle pochodził z mocniejszego i silniejszego al-
bańskiego bractwa/plemienia – fisu.
W XVIII i XIX w. wyraz poświadczony jest w słowniku Kurzbeka w zna-
czeniu ‘dowódca, naczelnik, namiestnik’: âîåâîäú, âîåâîäà ‘der Heerführer, der
Landvogt, der Woyvode, Statthalter’ (Kurzbeck 254, 309; KurzbeckLeks 18)
oraz słowniku Mihajlovicia воевода 1772, войвода 1821 ‘Landeshauptmann,
hercog, gubernator, kapitan, despota’ (ПосрбОВ) i Popovicia vojvoda, vojevoda
‘Herzog, Heerführer, General, Anführer’ (Поповић).
3.11. W okresie I powstania serbskiego (1804–1814) wojewoda był na-
czelnikiem knežiny, a także komendantem wojskowym okręgu, ‘за Карађор-
ђијева времена кнежинске старешине и управитељи звaли су се војводе’
(Вук; Караџић 1969: 32). Wraz ze starszyzną powstańczą i ludową wojewo-
dowie uczestniczyli w zgromadzeniach powstańczych, omawiając i uzgad-
niając najważniejsze sprawy dotyczące kraju. Według Stojana Novakovicia,
formujące się w czasie powstania Karađorđa wojsko serbskie wracało do śred-
niowiecznych korzeni i czerpało ze średniowiecznej tradycji państwa Neman-
jiciów. W wyniku tej tendencji powstała organizacja wojskowa okręgów, na
czele których stali wojewodowie. Serbia została podzielona na nahije, a na ich
czele stał wojewoda, który dowodził oddziałami wojskowymi i dbał o zaopa-
trzenie wojska (Новаковић 2002: 278).
W pierwszych latach powstania sam Karađorđe dwukrotnie używał tytułu
vojvoda: w 1804 jako knjaz i vrhovni vojvoda, a w 1805 r. tytułem vrhovni voj-
voda podpisał jedno z pism do sułtana (Љушић 2005: 482, 502–507).
3.12. W nowszych słownikach gwarowych poświadczone jest oczywiście
znaczenie wojskowe, ‘dowódca wojsk równy księciu, belli dux’. W gwarach
czarnogórskich najczęściej w znaczeniu dowódcy wojskowego lub naczelnika
plemiennego: vјvoda, voèvoda ‘jeden z najwyższych dowódców wojsko-
wych; dowódca wielkich sił wojskowych’ (РЗаг; УР i ‘naczelnik plemienia,
który dowodził nim w czasie walk’ (Његош; Никшић) oraz vojvoda-vojskovođa
‘władza wojskowa w plemieniu lub nahiji, wybierany przez plemię, a zatwier-
dzony przez władcą Czarnogóry’ (Никшић: 261)). W Serbii pojawia się

370
vјvoda, vojvdа, vójvoda (РСГВ 2) i vjvoda, vјvoda ‘dowódca wojskowy’
(РСМет).
3.13. W dawnym wojsku Serbii12 i Czarnogóry (przed I wojną światową)
oraz w wojsku Królestwa SHS i Królestwa Jugosławii (w okresie międzywo-
jennym) vojvoda był tytułem oficerskim, odpowiednikiem stopnia generała ar-
mii, najwyższym tytułem nadawanym najczęściej za zasługi wojenne. W po-
łowie XX w. tytuł wojewody (szczególnie w znaczeniu wojskowym) uległ
znacznemu zapomnieniu. Jednymi z ostatnich formacji, które używały tego ty-
tułu, były w czasie II wojny światowej oddziały czetnickie dowodzone przez
generała Dražę Mihajlovicia.
3.14. Tytuł obecny był w regionach północnych, dawnych ziemiach wę-
gierskich, które od połowy XIX w. stanowić będą serbski okręg autonomiczny
nazwany Wojwodina. Oznaczał zwierzchnika okręgu tworzonego przez trzy re-
giony: Banat, Bačkę, Srem, od końca XVII w. zamieszkanego w większości
przez ludność serbską (w wyniku migracji z południowych regionów serbskich).
Od końca XVII w. vojvoda był komendantem serbskich oddziałów w tym re-
gionie, wcześniej będącym częścią Pogranicza Wojskowego. Pierwszym wo-
jewodą był Jovan Monesterlija, natomiast pierwszym po ogłoszeniu Serbskiej
Vojvodiny w 1848 r. był Stevan Šupljikac, a po nim tytuł przejął cesarz au-
striacki.
Po utworzeniu patentem cesarskim w 1849 r. okręgu Vojvodstvo Srbije i Ta-
miški Banat (z części Sremu, Banatu i Bački) tytuł Veliki vojvoda Vojvodstva
Srbije przyjął sam cesarz austriacki i król węgierski Franciszek Józef I (niem.
Grosswojwod der Wojwodschaft Serbien). Urząd wojewody został pod-
porządkowany bezpośrednio Wiedniowi, a okręgiem zarządzał gubernator
(podvojvoda), nominowany jako namiestnik w prowincji przez samego cesarza.
Nawet po likwidacji Vojvodstva Serbii w 1860 roku cesarz Franciszek Józef I
zachował ten tytuł, a potem odziedziczył go jego następca Karol I.
3.15. Pierwotnie wojskowy tytuł vojvoda w wyniku ewolucji semantycz-
nej wszedł także do leksyki obrzędów weselnych Serbów i Czarnogórców. Or-
szak weselny z wyglądu i organizacji bardziej przypominał oddział uzbrojonych
mężczyzn niż pokojowy korowód weselników. Nie tylko panował w nim „woj-
skowy” rygor i ściśle określony porządek, ale także tytulatura głównych uczest-

12
W wojsku Królestwa Serbii wymienia się czterech wojewodów: Radomir Putnik, Stepa
Stepanović, Živojin Mišić i Petar Bojović.

371
ników została zapożyczona z terminologii wojskowej. W serbskich i czarno-
górskich obrzędach weselnych vojvoda to nazwa jednego z najważniejszych we-
selników, postaci niezbędnej, pod tą nazwą występującej przede wszystkim
w regionie dynarskim, w zachodnich i centralnych regionach Serbii13. To naj-
bardziej aktywny weselnik, nadzorujący cały orszak i pilnujący w nim porządku.
Charakterystyczny był przede wszystkim ze względu na swój ubiór i zacho-
wanie. Nosił specjalną czapę, ukraszoną kolorowymi wstążkami i włóczką, pa-
prykę i czosnek wokół szyi, a przy pasie dzwonki i klekotki. Laską, czasem
w kształcie maczugi, groził weselnikom i napotkanym przechodniom. Musiał
być osobą z nieprzeciętnym poczuciem humoru, zdolnym rozweselić współwe-
selników i napotkane osoby, umieć odpowiadać na zaczepki i dowcipy. Jedno-
cześnie powinien cieszyć się poważaniem i posłuchem. Napotkane dzieci stra-
szył, a z weselników i panny młodej stroił sobie nieprzyzwoite żarty. Jego głośne
i nieprzyzwoite zachowanie miały na celu nawiązanie komunikacji z duchami
przodków i bóstwami wspólnoty, Miały także zwrócić na siebie uwagę złych
duchów i odwrócić od państwa młodych złe oczy, aby zapewnić udany czyn
ślubu i płodność młodych w małżeństwie. W orszaku szedł zawsze na końcu,
zobowiązany także do organizacji przenoszenia posagu i rzeczy osobistych
panny młodej (Кулишић et al. 1998: 108–109).
Poświadczenia tego znaczenia znaleźć można w słownikach gwarowych za-
równo Serbii, jak i Czarnogóry. W gwarach płd. Serbii vójvoda (РТимок), Šu-
madii vòјvoda (ЛКачер) i w Wojwodinie vјvoda, vojvda, vójvoda (РСГВ 2),
a w Czarnogórze vоȅvoda, vјvoda (РЗаг; УР i vòjvoda (CrnogR) to ‘ważny
gość weselny, jeden z ważniejszych weselników’. W Metochii vјvoda, vјvoda
to ‘weselnik, członek orszaku weselnego, który dba o posag i inne rzeczy oso-
biste, które panna młoda wnosi do nowego domu’ (РСМет)14. W podobnym zna-
czeniu wyraz poświadczony jest w gwarach rosyjskich тысяцкий воевода
‘w obrzędach weselnych główny weselnik, pilnujący obrzędu weselnego (ze
strony pana młodego), przewodniczący całym obrzędom’ (Jenisej, СРНГ;
СРСО Доп).

13
W Czarnogórze odpowiednikiem wojewody był turcyzm čauš, čaja, zaś we wschodniej
Serbii to lažlja, centralnej – mečka.
14
Wyraz poświadczony jest także w terminologii nazw pokrewieństwa, w Crnej Travie voj-
vóda ‘nazwa pieszczotliwa młodszego brata męża dla bratowej (РЦрнотр)’ i Wojwodinie, voj-
voda = belov ‘weselnik, mąż siostry pana młodego’, ‘weselnik, brat pana młodego’.

372
 4. Podsumowując historię tego starosłowiańskiego tytułu używanego nie
tylko na ziemiach słowiańskich, ale również na przykład wśród Węgrów, Ru-
munów i Albańczyków, należy powrócić na chwilę do jego etymologii. Wyraz
był prasłowiańskim złożeniem, psł. *vòjevoda, scs. vojevoda, które jest ogól-
nosłowiańskim compositum złożonym z substantivum vojo- < *voje- (primiti-
vum *vojь) ‘woj, żołnierz’ lub ‘wojsko’ i z deverbativum *voda (< *voditi vožd
‘prowadzić, przewodzić’, *vesti vęd ) w znaczeniu ‘ten, który prowadzi żołnie-
rzy, wojów, dowodzi wojskiem’ (Brückner SEJP 629; Snoj SES 829). W języku
serbskim (oraz innych południowosłowiańskich) funkcjonuje forma z synkopą
średniego e w ciągu trzech sylab: o-e-o > o-ø-o. Według badaczy wyraz mógł
być dawną kalką germ. tytułu haritogo, stwn. herizogo (niem. Herzog) lub (wg
Meillet) gr. στρατηγός lub στρατελάτής (Vykypěl: 174-180; Skok ERHSJ 3, 613;
Bezlaj ESSJ 4, 338).
Artykuł jest prezentacją dziejów jednego z najciekawszych prasłowiańskich
tytułów osób stanu wyższego, który w swej bogatej historii, nie tylko zresztą
w języku serbskim, przebył długą semantyczną drogę. Od etymologicznego zna-
czenia dowódcy wojskowego, potem szlachcica i nadwornego urzędnika,
możnowładcy, pierwszego po władcy dowódcy wojsk, poprzez naczelnika ad-
ministracyjnego i zwierzchnika plemiennego, do przewodnika weselników
w obrzędach weselnych na Bałkanach i Rusi. Specyfika serbska i czarnogóska
polega na ciągłej obecności tego tytułu w życiu społecznym i politycznym, jego
żywotności. Średniowieczni wojewodowie – możnowładcy serbscy – swe obo-
wiązki sprawowali na dworach królewskich, a potem, w okresie schyłku potęgi
państwa Nemanjiciów, Lazareviciów i Brankoviciów, jako wysłannicy władcy
strzegli granic państwa. W okresie tureckim, kiedy w regionie dynarskim za-
częło tworzyć się społeczeństwo plemienne – tytuł odzyskał blask i zaczął ozna-
czać członków arystokracji lokalnej, plemiennych i klanowych naczelników.
W okresie nowożytnym, czasie powstań przeciwko Turkom, tytuł powrócił za-
równo w swym znaczeniu cywilnym, jak i wojskowym. I dopiero XX wiek spra-
wił, że tytuł, po początkowej obecności w nomenklaturze wojskowej, zanikł.
Jednakże pozostał w jednej sferze – etnograficznej. Istniał więc równolegle
w obrzędowości ludowej – obrzędach weselnych. To nazwa przywódcy orszaku
weselników, formowanego niczym oddział wojskowy, który musiał uważać na
porządek, a jednocześnie żartować i zwracać na siebie uwagę, aby zadość
uczynić wierzeniom magicznym o ochronie młodych przed demonami i złymi
oczami. Ciągle więc tytuł ten oznaczał osobę zwierzchnią, ale także chro-

373
niącą, stojącą na straży i wojującą (z rozbójnikami, agresorami lub mocami nie-
czystymi).

BIBLIOGRAFIA

Bogićević Čedomir, 2010, Crnogorsko pravno istorijski rječnik, Podgorica.

Mały słownik kultury dawnych Słowian, 1988, red. L. Leciejewicz, Warszawa.
Vykypěl Bohumil, 2004, Studie k šlechtickým titulům v germánských, slovanských a baltských
jazycích, Brno

Благојевић Милош, 1989, Крајишта средњовековне Србије [w:] Војне крајине у југосло-
венским земљама у новом веку до Карловачког мира 1699, Зборник радова, Београд.
Благојевић Милош, 2001, Државна управа у српским средњовековним земљама, Beograd.
Караџић Вук, 1922, Црна Гора и Бока Которска (Montenegro und die Montenegriner),
Београд.
Караџић Вук, 1969, Историсјки списи I, Београд.
Кулишић Шпиро, Петровић Петар, Пантелић Никола, 1998, Српски митолошки речник,
Београд.
Љушић Радош, 2005, Вожд Карађорђе, Београд.
Медаковић Милорад, 2001, Живот и обичаји Црногораца, Београд (reprint).
Новаковић Стојан, 2002, Народ и земља у старој српској држави, Београд.
Новаковић Стојан, 2004, Законик Стефана Душана, цара српског, Београд (reprint).
Ћирковић Сима, Михаљчић Раде, 1999, Лексикон српског средњег века, Београд.

SKRÓTY
Besedje XVI – Kozma Ahačič, Ravnikar Andreja Legan, Majda Merše, Jožica Narat, France No-
vak, Besedje slovenskega knjižnega jezika 16. stoletja, Ljubljana 2011.
Bezlaj ESSJ − France Bezlaj, Etimološki slovar slovenskega jezika, knj. 1–5, Ljubljana 1976–
–2007.
Brückner SEJP – Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, (1927), wyd. 2,
Warszawa 1970.
CrnogR – Milorad Taki Latković, Građa za crnogorski rječnik, Cetinje 2007.
ČDL – Mate Hraste, Petar Šimunović, Čakavisch-Deutsches Lexikon, I–III, Köln–Wien 1979–
–1983.
HSSJ − Historický slovník slovenského jazyka, red. M. Majtan, sv. 1−7, Bratislava 1991−2008.
Jakubaš – Filip Jakubaš, Hornjoserbsko-němski słownik, Budyšin 1954.
Jurišić Vrgada – Blaž Jurišić, Rječnik govora otoka Vrgade, Zagreb, 1966–1973.
Karłowicz SGP – Jan Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, Kraków 1900–1911.
Kral – Jurij Kral, Serbsko-němski słownik hornjołužiskeje serbskeje rěče, Bautzen 1986.
Kurzbeck - Нѣмецкїй и сербскїй словарь на потребу сербскаго народа, Wien 1790.
KurzbeckLeks – Ñëàâåíî-Ñåðáñê·è è Íýìåöê·è Ëå¿·êîíú, Wien 1790.

374
Linde – Samuel Bogumił Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa, 1807–1814.
MS – Franz Miklosich, Monumenta serbica spectantia historiam serbiae bosnae ragusii, Vien-
nae 1858 (reprint: Beograd 2006).
MStčS – Malý staročeský slovník, red. J. Bělič, A. Kamiš, K. Kučera, Praha, 1978.
Mucke – Karl Ernst Mucke, Historische und vergleichende Laut- und Formenlehre der nieder-
sorbischen (niederlausitzisch-wendischen) Sprache, Leipzig 1981.
Palkovits Burgenland – Elisabeth Palkovits, Wortschatz des Burgenlandischkroatischen, Wien
1987.
Pleteršnik – Maks Pleteršnik, Slovensko-nemški slovar, knj. 1–2, Lublijana 1894–1895.
PSJČ – Příruční slovník jazyka českého, red. O. Hujer, E. Smetánka, M. Weingart, B. Havránek,
V. Šmilauer, A. Získal, d. I–VIII, Praha 1935–1957.
RHJ Anić – Vladimir Anić, Rječnik hrvatskoga jezika, Zagreb 1998.
RJA – Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika JAZU, red. Đ. Daničić, knj. I–XXIII, Zagreb 1880–
–1976.
Sadnik Aitzetmuller HAT – Linda Sadnik, Rudolf Aitzetmuller, Handworterbuch zu den Altkir-
chenslavischen Texten, Heidelberg 1955.
Sekereš Bar – Stjepan Sekereš, Govor Hrvata u južnoj Baranji, „Hrvatski dijalektološki zbornik”,
knj. 4, Zagreb 1977.
Sekulić Bačk – Ante Sekulić, Rječnik govora bačkih Hrvata, Zagreb 2005.
SJS – Slovník jazyka staroslověnského. Lexicon linguae palaeoslovenicae, red. J. Kurz, Z. Haup-
tová, sv. 1–, Praha 1966–.
Skok ERHSJ – Petar Skok, Etimologijski riječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, knj. 1-4, Za-
greb 1971–1974.
Słownik Paska – Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, red. H. Koneczna, W. Doroszewski,
t. 1–2, Warszawa 1965–1973.
Snoj SES – Marko Snoj, Slovenski etimološki slovar, (1997), 2. dop. izd., Ljubljana 2003.
SSJ – Slovník slovenského jazyka, red. Š. Peciar, t. I–V, Bratislava 1959–1965.
SSKJ – Slovar slovenskega knjižnega jezika, red. A. Bajec, knj. 1–5, Ljubljana 1970–1991.
SSS – Słownik starożytności słowiańskich: encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów naj-
dawniejszych, red. W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński, t. 1–8, Wrocław 1961–
–1999.
SStp – Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk S., t. I–XI, Wrocław 1953–2002.
SW – Słownik języka polskiego, tzw. warszawski, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki,
t. 1–8, Warszawa 1900–1927.
Szymczak Domaniewek – Mieczysław Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie
łęczyckim, Wrocław 1962.

Архангельск – Архангельский областной словарь, вып. 1–, Москва 1980

Војводић – Станко Војводић, Речник славизама у румунском језику, Кикинда 2008.
Вук – Стефановић Караџић Вук, Српски рјечник, (1818), fototypiczne wyd. II, 1852, Београд
1986.
ГСБМ – Гістарычны слоўнік беларускай мовы, рэд. А.М. Булыка, вып. 1–, Мінск 1982–.

375
ЗоР – Никола Радојчић, Закон о рудницима деспота Стефана Лазаревића, Београд 1962.
КД – Стојан Новаковић, Законик Стефана Душана, цара српског, Београд 2004.
ЛКачер – Драгољуб Петровић, Јелена Капустина, Из лексике Качера, СДЗ LVIII, Београд
2011, с. 1–336.
Младенов БТР – Стефан Младенов, Български тълковен речник с оглед към народните
говори, София 1951.
Никшић – Љубомир Ђоковић, Говорни драгуљи Никшићког краја. Рјечник мање познатих
ријечи и други прилози, Београд 2005.
Његош Njegoš –Речник језика Петра Петровића Његоша, уред. М. Стевановић, т. I, Бео-
град–Титоград–Цетиње 1983.
ПоповићТур – Ђорђе Поповић, Турске и друге источанске речи у нашем језику. Грађа за
велики српски речник, Београд 1884.
Поповић – Ђорђе Поповић, Речник српскога и немачкога језика, wyd. II, Панчево 1895.
ПОС – Псковский областной словарь с историческими данными, ред. Б.А. Ларин,
А.С. Герд, С.М. Глускина и др., вып. 1–, (Ленинград =) Санкт-Петербург 1967–.
ПосрбОВ – Велимир Михајловић, Посрбице од Орфелина до Вука, т. I (Б–О), Нови Сад
1982.
РЗаг – Драго Ћупић, Жарко Ћупић, Речник говора Загарача, СДЗ XLIV, Београд 1997.
РиКСС – Ђура Даничић, Речник из књижевних старина српских, I–III, Биоград 1863–1864.
PMJ – Речник на македонскиот jазик со српскохрватски толкувања, ред. Б. Конески, Ско-
пjе 1961–1966.
РМС – Речник српскохрватскога књижевног језика, књ. 1–6, Нови Сад 1967–1978.
РНМП – Речник на македонскaта народна поезија, ред. Т. Димитровски, кн. 1–2, Скопје
1983–1987.
РСАН – Речник српскохрватскога књижевног и народног језика, књ. т. 2, Београд 1959–.
РСБКЕ – Речник на съвременния български книжовен език, ред. Ст. Романски, т. 1–3, Со-
фия 1951–1955.
РСГВ – Речник српских говора Војводине, ред. Д. Петровић, 1–10, Нови Сад 2000–2010.
РСМет – Милета Букумирић, Речник говора северне Метохије, Београд 2012.
РТимок – Јакша Динић, Тимочки дијалекатски речник, Београд 2008.
РЦрнотр – Радосав Стојановић, Црнотравски речник, Српски дијалектолошки зборник
LVII, Београд 2010.
СДЗ – „Српски дијалектолошки зборник”, књ. 1–, Београд 1905–.
СМВ – Стојан Новаковић, Матије Властара Синтагмат, Београд 1907.
Срезн.Мат. – Измаил И. Срезневский, Материалы для словаря древнерусского языка, т. 1–
–3, Санкт-Петербург 1893–1912 (воспроизв.: Москва 1958).
СРНГ – Словарь русских народных говоров, ред. Ф.П. Филин, П. Сороколетов, (Ленинград =)
Санкт-Петербург 1965–.
СРСО Доп – Словарь русских старожильческих говоров средней части бассейна р. Оби
(Дополнение), ред. В.В. Палагина, Томск 1975.
СРЯ – Словарь современного русского литературного языка, АН СССР, вып. 1–17, Москва–
–Ленинград 1948–1965.

376
СРЯ XI–XVII – Словарь русского языка XI–XVII вв., Москва 1976.
СС X–XI – Старославянский словарь (по рукописям X–XI веков), Москва 1999.
ССУМ XIV–XV – Словник староукраїнської мови XIV–XV ст., т. I, Київ 1978.
СУМ – Словник української мови, ред. І.К. Білодід, т. 1–11, Київ 1970–1980.
УР – Mилија Stanić, Ускочки речник, т. I, Београд 1990, т. II, Београд 1991.
ЦомакионМанг – Наталья A. Цомакион, Словарь языка мангазейских памятников XVII –
первой половины XVIII вв., Красноярск 1971.

VOJVODA SERBO-MONTÉNÉGRINE

L’article présenté ci-dessus renferme l’histoire de l’un de plus captivant titres protoslaves
des personnes provenant du premier ordre dans la hiérarchie sociale. Ce titre dont la significa-
tion étymologique, non pas seulement dans la langue serbe, correspondait au commandant de l’ar-
mée a évolué ensuite vers le noble, le dignitaire de la cour, le seigneur, seconde commandant de
l’armée après le souverain, par le responsable administratif et l’autorité tribale au Monténégro,
jusqu’à l’animateur de mariage participant aux rites de noce serbes et monténégrins. L’ancien
grade militaire slave pourrait être un emprunt lexical d’un grade germanique haritogo, du proto-
germanique herizogo ou de la langue grecque στρατηγός, στρατελάτής.