W świecie wasali i seniorów.

Rozwój feudalizmu
i systemu lennego

Wprowadzenie
Przeczytaj
Schemat
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Umowa prekaryjna. Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4,
Wczesne średniowiecze, oprac. J. Włodarczyk, Warszawa 1960, s. 19.
Cytat za: Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, oprac. B. Lesiński, J. Walachowicz,
Warszawa–Poznań 1992, s. 23.
Cytat za: Jolanta Choińska-Mika, Włodzimierz Lengauer, Michał Tymowski, Katarzyna
Zielińska, Historia. Podręcznik, liceum i technikum, zakres rozszerzony, WSiP, Warszawa
2019, s. 392.
 W świecie wasali i seniorów. Rozwój feudalizmu
i systemu lennego

Inwestytura rycerza, miniatura z XIV w.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Na dwór królewski rycerz w średniowieczu przybywał bez broni, ze skromnym orszakiem.

Stawał przed obliczem swego władcy, wyrażając tym samym gotowość służenia mu. Składał
przysięgę, w której zobowiązywał się do dożywotniej wierności i świadczenia pomocy
zbrojnej. Następnie klękał przed przyszłym seniorem i wkładał swoje ręce w jego dłonie,
gest ten oznaczał, że poddaje się jego woli. Symbolicznym zakończeniem było złożenie
pocałunku na ustach seniora. W zamian senior wręczał swemu wasalowi miecz albo
włócznię jako symbol przekazania mu lenna lub urzędu. W ten sposób między seniorem
a wasalem powstawała specjalnego rodzaju więź, oparta na wzajemnej zależności.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele
Wyjaśnisz, co oznacza zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem” i jakie ona
miała konsekwencje.
Ocenisz, z czyjej perspektywy feudalizm i stosunki lenne były najbardziej korzystne,
a z czyjej niekorzystne.
Wskażesz, jakie są różnice i podobieństwa między różnymi definicjami feudalizmu.
Przeczytaj

Czym był feudalizm?

Feudalizm stanowi jeden z podstawowych terminów w badaniach nad średniowieczem.
Pojęcie to bywa różnie interpretowane. Najczęściej przyjmuje się, że istotą feudalizmu były
osobiste zależności między wpływowymi członkami społeczeństwa. Termin ten pochodzi
od łacińskiego słowa feudum, czyli lenno. Lenno było też podstawą budowania więzi we
wspólnocie. Przekazywano je w ramach stosunku feudalnego, a osoba obdarowana
w zamian zobowiązywała się do pewnych świadczeń i posług wobec osoby obdarowującej.
Ten system zależności wywodził się z tzw. kolonatu z czasów rzymskich. Mniej zamożni
członkowie wspólnoty, głównie chłopi, udawali się po protekcję do możnego patrona,
przekazywali mu ziemię, a w zamian otrzymywali wsparcie i ochronę. Podobne procesy
miały miejsce w państwie Franków. Zwłaszcza Karolingowie starali się wzmocnić władzę
zwierzchnią nad możnymi, wiążąc ich ze sobą osobistą przysięgą posłuszeństwa i służbą, do
której możni byli zobowiązani w zamian za przekazywane im lenna. System feudalny na tym
wczesnym etapie pomagał utrzymać kontrolę nad różnymi terenami wchodzącymi w skład
państwa Karola Wielkiego i jego potomków.

Rozwój terytorialny państwa Karolingów w latach 768–811.

Które współczesne państwa znajdują się na obszarze zajmowanym w VIII–IX w. przez imperium Karolingów?
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie cyberprout, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozkwit feudalizmu nastąpił po rozpadzie imperium karolińskiego, w czasach chaosu

politycznego (IX–X w.). Zanikł wtedy tytuł cesarski, poszczególni władcy zaczęli tracić
władzę nad prowincjami, a możnowładcy przejmowali udzielną władzę (niezależną od
władzy zwierzchniej). Kryzys, jaki wówczas zapanował, pogłębiały niszczycielskie najazdy
wikingów, ataki arabskich piratów, a także konflikty zbrojne wewnątrz państw między
konkurentami do władzy. Dodatkowo trwający od końca starożytności upadek miast,
rzemiosła i handlu oraz oparcie gospodarki na mało wydajnym rolnictwie doprowadziły do
ogromnego regresu społeczno‐ekonomicznego. Wszystko to wpływało na zanik poczucia
bezpieczeństwa w społeczeństwie. Aby przetrwać w tak trudnych czasach, człowiek
pozbawiony środków do życia zaczynał szukać opieki u osoby bogatej i potężnej.

Karol Wielki przyjmujący przysięgę wierności od jednego ze swoich wasali; przedruk miniatury z XIV-wiecznych
Kronik św. Dionizego. W państwie Karolingów więzi wasalno-lenne odgrywały ogromną rolę. Ich potęga
opierała się na sile zbrojnej wasali, którym władcy w zamian za usługi oddawali ziemię.
Opisz, jak wyglądała przedstawiona na miniaturze ceremonia.
Źródło: F. Kellerhoven, Wikimedia Commons, domena publiczna.

System feudalny rozpowszechnił się w większości krajów średniowiecznej Europy.

Najpóźniej dotarł do krajów Europy Środkowo‐Wschodniej – ok. połowy XI w. W okresie
wypraw krzyżowych feudalizm rozwinął się w opanowanych przez Europejczyków
królestwach na Bliskim Wschodzie. Występował on także w niektórych krajach
dalekowschodnich, np. w Japonii. Przybierał różne postaci, ale zasadniczo wszędzie opierał
się on na idei osobistych więzi między zawierającymi stosunek lenny.

Osobista więź
Osoba oddająca się w opiekę możnemu była
zwana wasalem. Wasal zawierał ze swoim
seniorem akt komendacji. Na jego mocy

Miniatura przedstawiająca rycerza Ulricha von
Liechtensteina, pochodząca z XIV-wiecznego Codex
Manesse. Rycerze stanowili ważny stopień
w drabinie feudalnej. Ceremonia, podczas której
nadawano godność rycerską, zwana była
pasowaniem. Nazwa pochodzi od pasa – jednego
z dwóch atrybutów, które wręczano w czasie
uroczystości (drugim był miecz). Z czasem rytuały
towarzyszące pasowaniu na rycerza stały się bardziej
złożone.
W jaki sposób przedstawiony na miniaturze rycerz
podkreśla swój status? Zwróć uwagę na znaki
znajdujące się na jego tarczy i na tunice okrywającej
konia.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
zobowiązywał się służyć swojemu
dobroczyńcy radą (wasal brał udział
w naradach zwoływanych przez seniora)
i pomocą orężną, a w szczególnych
przypadkach także finansową. Zdrada
należała w społeczeństwie średniowiecznym
do najcięższych przewinień i przynajmniej
teoretycznie karano ją konfiskatą majątku,
a nawet śmiercią. Wasal służył swojemu
seniorowi nie dlatego, że ten piastował
wysokie urzędy czy był przedstawicielem
władzy państwowej na danym terenie, ale
dlatego, że ślubował mu wierność. W zamian
senior zapewniał oddającemu mu się
w opiekę wasalowi wsparcie, odzienie
i wyżywienie, a jako wynagrodzenie za służbę
ofiarowywał ziemię, czyli lenno. Początkowo
lenno miało charakter dożywotni i po śmierci
wasala powracało do seniora. Z czasem
nabrało ono charakteru dziedzicznego.
Lenno było przekazywane w sposób
symboliczny podczas tzw. aktu inwestytury.
Oddanie się wasala pod opiekę seniorowi
następowało zaś podczas ceremonii zwanej
hołdem lennym.
Średniowieczny władca dokonujący inwestytury biskupa; rysunek z początku XX w. System lenny dotyczył
zarówno osób świeckich, jak i duchowieństwa. Władcy nadawali urzędy oraz związane z tym lenna także
biskupom. Było to przedmiotem konfliktu między cesarzem niemieckim a papieżem, który przeszedł do historii
pod nazwą sporu o inwestyturę.
Co król wręcza biskupowi jako symbol przekazywanego mu lenna?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Drabina feudalna
Wasale zazwyczaj mieli również własnych wasali, którym nadawali lenna w zamian za
wierną służbę i pomoc militarną. W ten sposób społeczeństwa zachodnie przybrały formę
kilkustopniowej drabiny feudalnej. Na jej szczycie stał najwyższy senior, zwany suwerenem.
Najczęściej był nim król, choć zdarzało się, że władca jednego państwa był wasalem władcy
innego państwa (np. król Anglii wobec króla Francji). Na niższym stopniu drabiny znajdowali
się bezpośredni wasale: wielcy książęta, możnowładcy, dostojnicy świeccy i duchowni. Ci
znów mieli swoich wasali w osobach rycerzy. W rzeczywistości nie wyglądało to tak
przejrzyście. Zdarzało się, że wasal otrzymywał lenno od więcej niż jednego seniora. Były
przypadki, że senior otrzymywał lenno od swojego wasala lub nawet wasala swojego wasala.

Na samym dole
Wielkie lenna przekształciły się w końcu we władztwa gruntowe. Proces ich powstawania
przyspieszyło rozdawnictwo immunitetów, czyli specjalnych przywilejów nadawanych
przez monarchę swoim wasalom. Wyłączały one ziemie spod świadczeń ekonomicznych na
rzecz państwa (immunitet ekonomiczny, np. władca nie mógł pobierać danin ani
podatków), a także spod królewskiej jurysdykcji (immunitet sądowniczy). W konsekwencji
seniorzy w swoich majątkach sprawowali najwyższą władzę, zastępując władcę. Pewna
część włości senioralnej była dzielona między wasalów i przekazywana im w formie
beneficjum.
Zamek Orawski na Słowacji; zamki stanowiły centrum włości senioralnej.
Przyjrzyj się architekturze przedstawionego zamku i rozstrzygnij, jakie funkcje on pełnił.
Źródło: Wojsyl, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ziemia we włości senioralnej uprawiana była przez chłopów. Za ziemię otrzymaną od pana
feudalnego musieli oni uiszczać tzw. rentę feudalną. Przybierała ona formę naturalną,
odrobkową lub pieniężną. Renta naturalna polegała na tym, że chłop oddawał swojemu
panu część plonów, tzw. daninę. Renta odrobkowa była świadczeniem w postaci pracy – to
tzw. pańszczyzna. Z czasem zaczęła się upowszechniać trzecia forma renty feudalnej –
pieniężna – zwyczaj płacenia za użytkowaną ziemię, czyli tzw. czynsz.
Miniatury z XIII-wiecznego spisu prawa zwyczajowego z Dolnej Saksonii, przedstawiające prace chłopów na
polu.
Zidentyfikuj dwie czynności wykonywane przez chłopów.
Źródło: akg-images, domena publiczna.

“ Umowa prekaryjna
Panu zawsze mojemu [takiemu a takiemu]. Gdy z dnia na dzień
cierpiałem nędzę i daremnie szukałem wszędzie pracy dla zarobku,
wówczas zwróciłem się do dobroci waszej łaskawości, abyście okazali
pomoc przez oddanie mi na prawie prekaryjnym ziemi do uprawy
w miejscowości waszej, która nazywa się [tak i tak] na co też
zgadzając się, wasza łaskawość prośbie mej zadość uczyniła i raczyła
mi oddać, jak, o to pisałem, na prawie prekaryjnym ziemię
w wymienionej miejscowości za [tyle i tyle] modiów. Dlatego też
w tym moim akcie prekaryjnym uroczyście przyrzekam nigdy
w żadnym czasie z powodu tych ziem nie okazać wam jakiekolwiek
sprzeciwu ani też uczynić jakiegoś uszczerbku […]. Dziesięciny zaś,
ciężary lub podatki, jak to w zwyczaju u kolonów, przyrzekam
uiszczać corocznie. Gdybym zaś, niepomny na wszystkie
przyrzeczenia wyrażone powyżej w tym akcie prekaryjnym, usiłował
je złamać w najmniejszym przez krnąbrność, przysięgam na Boga
i królestwo pana naszego najsławniejszego [takiego a takiego] króla,
będziecie mieć pełne prawo wypędzić mnie ze wspomnianych ziem
i rozporządzać nimi na nowo według swego prawa, jak być powinno.
Źródło: Umowa prekaryjna. Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Wczesne średniowiecze, oprac. J.
Włodarczyk, Warszawa 1960, s. 19.

Polecenie 1

Wymień przyczyny zawarcia umowy prekaryjnej. Między kim a kim była ona zawierana?

Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem

Proces nadawania immunitetów powodował, że coraz większe obszary znajdowały się poza
zasięgiem administracji państwowej. Skutkowało to tym, że państwo stawało się luźną
federacją różnych obszarów rządzonych przez właścicieli ziemskich: księstw, hrabstw,
biskupstw, nad którymi król miał bardzo ograniczoną władzę zwierzchnią. W dużej części
Europy Zachodniej zamki seniorów zamieniały się w ośrodki sprawowania rzeczywistej
władzy. Jednocześnie władza królewska w wyniku wyrzekania się swoich kompetencji
sądowych i prawa do pobierania podatków ulegała osłabieniu. Król, choć formalnie
pozostawał zwierzchnikiem całego państwa, był tylko jednym z seniorów, a obszar jego
posiadłości nie przekraczał obszaru ziem znajdujących się pod władaniem innych
możnowładców, np. król Francji w X w. był tylko hrabią Paryża i Orleanu.

Uniezależnieniu się od władzy królewskiej sprzyjała też obowiązująca w części

kontynentalnej Europy zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”. Zgodnie z nią
do posłuszeństwa władcy zobowiązani byli tylko jego bezpośredni wasale. Pozostali musieli
natomiast dochowywać wierności swoim seniorom, co czasami prowadziło do konfliktów
z królem. Okres ten charakteryzujący się decentralizacją władzy państwowej nazywany jest
czasem rozdrobnienia feudalnego.

Inaczej sytuacja rozwinęła się w Anglii. Tam bowiem król Wilhelm po zdobyciu tronu w 1066
r. nakazał, by każdy z feudałów złożył mu hołd, dzięki temu utrzymał pełną kontrolę nad
wszystkimi wasalami. Ponadto władca rozdawał swoim wasalom ziemię w różnych
częściach kraju, uniemożliwiając tym samym jej komasację i stworzenie wielkich władztw
gruntowych. W ten sposób władcy udało się zachować jedność kraju i zapobiec
rozdrobnieniu feudalnemu.

Tkanina z Bayeux, scena 23 przedstawia moment złożenia przez Harolda, hrabiego Essex, świętej przysięgi
(sacramentum ) normandzkiemu księciu Wilhelmowi.
Zidentyfikuj, po której stronie sceny znajduje się Harold, a po której Wilhelm. Uzasadnij odpowiedź. Zwróć
uwagę na postawę i gesty przedstawionych postaci. Jak myślisz, co kryją obie skrzynie ukazane na miniaturze?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Słownik
feudalizm

(z łac. feudalis – feudalny, od feudum – lenno) ustrój społeczno‐ekonomiczny

ukształtowany w średniowiecznej Europie, polegający na wzajemnych zależnościach
między seniorem a wasalem

lenno

(łac. feudum, niem. Lehen) w ustroju feudalnym ziemia lub inne dobro, które było
przekazywane przez seniora wasalowi

senior

(łac. senior – starszy, stopień wyższy od senex – stary) feudał sprawujący władzę nad
podległymi sobie wasalami i przekazujący im ziemię lub inne dobra

suweren, suzeren

(z franc. suzerain) w ustroju feudalnym senior stojący na szczycie drabiny feudalnej

i niebędący niczyim wasalem

wasal

(z łac. vassallus od vassus – sługa) w ustroju feudalnym osoba wolna – dostojnik świecki,
duchowny lub rycerz – oddająca się pod opiekę seniorowi i otrzymująca od niego
w zamian za służbę i wierność ziemię lub inne dobra

beneficjum

(z łac. beneficium – dobrodziejstwo) dobra ziemskie przydzielone osobie w zamian za

wypełnianie określonych obowiązków lub urzędów, później termin ten zaczęto stosować
w odniesieniu do dochodów otrzymywanych z probostw

hołd lenny

ceremonia, podczas której jedna osoba (wasal) oddawała się pod opiekę drugiej
(seniorowi), polegała ona na tym, że wasal klękał przed seniorem, wkładał swoje ręce
w jego złożone dłonie i składał na jego ustach pocałunek

inwestytura

(z łac. investire – odziewać, ubierać) ceremonia symbolicznego nadania lenna wasalowi

przez seniora najczęściej następująca po hołdzie lennym; wasalowi świeckiemu
wręczano zwykle włócznie, duchownemu zaś pierścień lub pastorał
władztwo gruntowe

terytorium znajdujące się pod władzą sądowniczą i administracyjną feudała

włość senioralna

obszar pod władzą seniora, którego centrum był zamek feudała

renta feudalna

świadczenia chłopów na rzecz feudała w formie odrobkowej (pańszczyzna), naturalnej

(danina) lub pieniężnej (czynsz)

pańszczyzna

forma renty feudalnej, do której był zobowiązany chłop względem pana feudalnego
z tytułu dzierżawienia od niego ziemi, polegała na przepracowaniu kilku dni w tygodniu
na ziemi pana

stan społeczny

grupa społeczna istniejąca w średniowieczu, którą wyróżniał osobny status prawny jej
członków, istniało kilka stanów: rycerstwo (szlachta), duchowieństwo, mieszczaństwo
i chłopstwo

tkanina z Bayeux

(ang. Bayeux Tapestry, franc. Tapisserie de Bayeux) ręcznie haftowane płótno

przedstawiające podbój Anglii przez Wilhelma Zdobywcę w XI w., uważane jest za cenne
źródło historyczne, wpisane na listę UNESCO Pamięć Świata

kolonat

(z łac. colonatus – stan wieśniaczy, od colonus – wieśniak, rolnik, colere – uprawiać

ziemię) system ekonomiczno‐społeczny istniejący w Cesarstwie Rzymskim, a polegający
na oddawaniu się ubogich i wolnych chłopów pod opiekę możniejszym i potężniejszym

Karolingowie

dynastia sprawująca władzę w państwie Franków w latach 753–987, wywodziła się od

Karola Młota

rycerstwo

stan społeczny składający się z osób, których obowiązkiem w zamian za nadanie ziemi
była walka zbrojna; w późnym średniowieczu przekształciło się w szlachtę

komendacja
 (z łac. commendatio – polecenie) w ustroju feudalnym umowa między dwiema osobami,
z których jedna oddawała się pod opiekę drugiej, w zamian zobowiązując się do wiernej
służby

prekarium

(z łac. precarium od prex D. preces – prośba) rodzaj umowy, na mocy której następowało
przekazanie ziemi w użytkowanie innej osobie

dziesięcina

obowiązkowe świadczenie chłopów na rzecz Kościoła w formie dziesiątej części swoich

dochodów

Słowa kluczowe
feudalizm, wasal, senior, chłop, rozdrobnienie feudalne, gospodarka średniowieczna,
średniowieczna Europa, średniowieczna Europa, społeczeństwo średniowiecznej Europy,
gospodarka średniowiecznej Europy

Bibliografia
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Wczesne średniowiecze, oprac. J.
Włodarczyk, Warszawa 1960.

J. Choińska‐Mika, W. Lengauer, M. Tymowski, K. Zielińska, Historia. Podręcznik, liceum

i technikum, zakres rozszerzony, WSiP, Warszawa 2019.

Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, oprac. B. Lesiński, J. Walachowicz,

Warszawa–Poznań 1992.
Schemat

Polecenie 1

Wskaż na podstawie poniższego schematu korzyści i zagrożenia wynikające z systemu

feudalnego z punktu widzenia króla.

Twoja odpowiedź

Drabina feudalna.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie old.mac.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Napisz umowę między królem a jednym z jego bezpośrednich wasali. Określ w niej, jakie były
obowiązki i prawa obu stron oraz sankcje na wypadek niedotrzymania przysięgi wierności.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przeczytaj tekst źródłowy, który stanowi przykład modelowej przysięgi w systemie feudalnym,
a następnie wykonaj polecenia.

Zaznacz na czerwono obowiązki jednej strony i na zielono obowiązki drugiej strony. Uwaga:
zaznaczaj każde słowo osobno.

wasal senior

O tym, który oddaje się pod władzę innego. Dostojnemu panu (temu a temu) ja
zaś (ten a ten). Ponieważ wszystkim jest doskonale znane, że nie posiadam niczego,
co pozwoliłoby mi wyżywić się i odziać, dlatego też zwróciłem się do waszej
łaskawości i postanowiłem, że powinienem się oddać i powierzyć waszej opiece.
Dokonałem też tego, a mianowicie na następujących warunkach: winniście mnie
wspierać i pomagać tak wyżywieniem, jak i odzieżą , abym mógł stosownie do tego
służyć wam i być pożytecznym; a dopóki będę żył, winienem wam służbę i
posłuszeństwo na prawach wolnego człowieka i nie jestem w mocy za żywota
mego uwolnić się spod waszej władzy i opieki, lecz aż do śmierci winienem
pozostawać pod waszą władzą i ochroną .
Źródło: Teksty do nauki historii w szkole. Wczesne średniowiecze, z. 4, oprac. J. Włodarczyk, Warszawa 1960, s. 13.

Podaj nazwę zacytowanej powyżej umowy:

Zapisz, kto podpisywał zacytowany dokument:

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż ilustrację, na której ukazano hołd lenny. Uzasadnij swój wybór.

 

 
Źródło: Ilustracje: domena publiczna, Wikimedia Commons; li. edukacyjna, belloflostsouls.net.

Uzasadnienie
Ćwiczenie 3 輸

Uzupełnij tabelę, wpisując przy wyjaśnieniu odpowiednie pojęcie.

Wyjaśnienie Pojęcie

ziemia przekazywana wasalowi przez seniora

ziemia stanowiąca nieograniczoną własność

pana feudalnego, wolną od zobowiązań na
rzecz państwa
ceremonia, podczas której następowało
nadanie lenna wasalowi
przekazanie wasalowi lenna w sposób
symboliczny; wręczenie włóczni lub
sztandaru
umowa zawierana między seniorem
a wasalem, która określała prawa
i obowiązki obu stron
Ćwiczenie 4 醙

Przeanalizuj poniższą miniaturę, a następnie wskaż właściwe dokończenie zdania. Uzasadnij

swój wybór.

Na miniaturze przedstawiono…

 rycerza z jego chłopami składającymi mu daninę.

 pana feudalnego pilnującego chłopów podczas żniw.

 chłopów pracujących na swoim polu.

 seniora wraz z wasalami pracującymi na jego polu.

 zarządcę z chłopami odrabiającymi pańszczyznę.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Uzasadnienie
Ćwiczenie 5 醙

Przeczytaj poniższy fragment przywileju wystawionego przez Ludwika Pobożnego i zaznacz,

które stwierdzenia są prawdziwe, a które fałszywe.

“
Niechaj będzie znane wszystkim obecnym i przyszłym […], że pewien
nasz wasal imieniem Jan, zgłaszając się w naszej obecności, złożył
w ręce nasze swój hołd i prosił nas o przyznanie mu tego wszystkiego,
co nasz ojciec i my przyznaliśmy mu byli i co zajął albo dzierżył […]
i okazał nam równocześnie dokument wystawiony mu przez naszego
rodzica. […] Ustępujemy przeto temuż naszemu wasalowi Janowi
w okręgu narbońskim włości Fontes i Cellum Carboniles wraz z ich
granicami i przynależnościami w całości z gruntami uprawionymi
i nieuprawionymi, a także to wszystko, co on zajął, dzierżył lub mógł
używać we wsi Fonteioncosa, w jej granicach albo w innych miejscach,
wsiach czy włościach wraz z ich ludźmi. Wszystko to tak on, jak i jego
synowie i potomstwo mają posiadać z naszego nadania, wolne od
wszelkiej daniny czy jakiegokolwiek niepokoju. A żaden hrabia czy
wikariusz, ani ich pomocnicy, ani żaden sędzia publiczny niech nie ważą
się pociągać do świadczeń, ani sądzić tych ludzi, którzy mieszkają na
ziemiach dzierżonych przez nich lub będących ich własnością; lecz
niechaj [ich] sądzą i pociągają do świadczeń tenże Jan, jego synowie
i ich potomni. A co osądziliby w zgodzie z prawem, niech będzie
ustalone, a co uczyniliby przeciw prawu, niech poprawią zgodnie
z prawem.

Cytat za: Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, oprac. B. Lesiński, J. Walachowicz, Warszawa–Poznań 1992,
s. 23.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Wystawca dokumentu Ludwik Pobożny nie mógł być
pewny poparcia Jana ani liczyć na jego pomoc militarną  
w razie potrzeby.
Na mocy wystawionego dokumentu położenie
 
mieszkańców ziem przekazanych Janowi uległo zmianie.
 Stwierdzenie Prawda Fałsz
Cytowany dokument jest aktem komendacji.  
Przywileje nadane Janowi miały charakteru dziedziczny.  

Ćwiczenie 6 難

Rozstrzygnij, czy na mapie zostały przedstawione konsekwencje wydarzeń opisanych w tekście

źródłowym w ćwiczeniu 5. Uzasadnij odpowiedź.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie Bourrichon, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Uzasadnienie
Ćwiczenie 7 輸
Przeanalizuj poniższe stwierdzenia odnoszące się do konsekwencji feudalizmu we Francji.
Następnie dopasuj je do konkretnej osoby.

Moja władza osłabła, właściwie

ograniczała się tylko do niewielkiego
rycerz
terytorium, wielu moich wasali było
znacznie potężniejszych ode mnie.

Seniorzy na urzędy i godności

mianowali swoich kandydatów, nie
interesując się przy tym kwalifikacjami
król danej osoby; nastąpiło w wyniku tego
rozprężenie dyscypliny i porzucenie
w wielu przypadkach naszych
obowiązków.

Musiałem się stawić na każde

wezwanie mojego seniora, byłem do
możnowładca
końca życia zobowiązany wobec niego
do wiernej służby militarnej.

Pan feudalny świadczył nam różne

formy opieki i rozciągał nad nami swoją
biskup kuratelę, np. gdy podczas nawałnicy
został zniszczony most, on pomagał
nam go naprawić.

Moja władza była ogromna, pod moim

zwierzchnictwem znajdowały się
wielkie majątki ziemskie, zwolnione
chłop
z jakichkolwiek świadczeń
administracyjnych i podatkowych na
rzecz seniora.

Dopisz do podanych wyżej argumentów kontrargumenty.

 król
biskup
rycerz
chłop
Ćwiczenie 8 難

Zapoznaj się z dwiema opiniami na temat feudalizmu, a następnie wykonaj polecenia.

Tekst A

“
Feudalizm – całość więzów, które łączą wasala z jego seniorem, tzn.
feudalno-wasalnych. Są to instytucje tworzące zobowiązania wierności,
pomocy ze strony wasali i obowiązki opieki i wspierania ze strony
seniora, który ponadto powinien przekazać wasalowi dziedziczne lenno.
A więc feudalizm sensu stricto dotyczy mniejszości społeczeństwa.

Cytat za: Jolanta Choińska-Mika, Włodzimierz Lengauer, Michał Tymowski, Katarzyna Zielińska, Historia. Podręcznik,
liceum i technikum, zakres rozszerzony, WSiP, Warszawa 2019, s. 392.

Tekst B

“
W feudalnych stosunkach produkcji, które zakładają uprawę ziemi jako
podstawową formę gospodarowania, typowym bezpośrednim
producentem jest chłop złączony ze środkami produkcji, znajdującymi
się w rękach wielkiego właściciela ziemi. Produkt swojej pracy
dodatkowej bezpośredni producent przekazuje feudalnemu
właścicielowi ziemi w różnych formach: […] w formie renty odrobkowej
(pańszczyzny), pracując przez kilka dni w tygodniu na pańskiej ziemi, jak
i renty w produktach. Wraz z rozwojem wymiany towarowo-pieniężnej
feudalne stosunki produkcji mogą się też łączyć z rentą pieniężną.
Cechą charakterystyczną feudalnych stosunków produkcji […] jest
osobista zależność bezpośredniego producenta od właściciela
warunków pracy. Znajduje ona wyraz w przymusowym wykonywaniu
różnych posług dla pana, w przypisaniu do ziemi, do miejsca
zamieszkania, w poddaniu bezpośredniego producenta władzy
administracyjnej i sądowej sprawowanej przez właściciela.

Cytat za: Jolanta Choińska-Mika, Włodzimierz Lengauer, Michał Tymowski, Katarzyna Zielińska, Historia. Podręcznik,
liceum i technikum, zakres rozszerzony, WSiP, Warszawa 2019, s. 392.
Rozstrzygnij, czy teksty te potwierdzają tezę, że feudalizm jest zjawiskiem definiowanym na różne sposoby.

tak

Uzasadnienie

Określ, czy na podstawie tych tekstów można sformułować tezę, że feudalizm jest pojęciem odnoszącym się tylko do

średniowiecza. tak

Uzasadnienie
Dla nauczyciela

Autor: Dorota Czarny

Przedmiot: Historia

Temat: W świecie wasali i seniorów. Rozwój feudalizmu i systemu lennego

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

VIII. Gospodarcze i społeczne realia średniowiecznej Europy.

Uczeń:

1. charakteryzuje funkcjonowanie władzy, struktur społecznych i gospodarki w systemie

feudalnym;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, co oznacza zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem” i jakie ona
miała konsekwencje;
ocenia, z czyjej perspektywy feudalizm i stosunki lenne były najbardziej korzystne,
a z czyjej niekorzystne;
przedstawia różne sposoby definiowania pojęcia feudalizmu.

Strategie nauczania:

konstruktywizm,
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

burza mózgów,
 jigsaw,
rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych,
dyskusja,
kostka metodyczna.

Formy zajęć:

praca indywidualna,
praca w grupach,
praca w parach,
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki,

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale,
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda,
flipcharty, markery.

Przebieg zajęć:

Faza wstępna:

1. Nauczyciel prosi uczniów, aby przypomnieli sobie i porozmawiali przez chwilę

w parach o tym, co wiedzą na temat feudalizmu – burza mózgów.
2. Osoby chętne lub wyznaczone przez nauczyciela starają się jak najdokładniej wyjaśnić
pojęcie i jego znaczenie na podstawie posiadanej już wiedzy.
3. Nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel dzieli klasę na czteroosobowe grupy, ich członkowie odliczają od 1 do 4.

Każda z grup zapoznaje się z e‐materiałem dotyczącym rozwoju feudalizmu i systemu
lennego. Zespoły otrzymują arkusze i markery.
2. Każdy członek grupy opracowuje przydzielone mu zagadnienia. Nauczyciel informuje
uczniów, że będą pracować metodą jigsaw, w razie potrzeby wyjaśnia, na czym ona
polega. Każdy członek grupy ma zadanie do wykonania.

Osoby z numerem 1 opisują, gdzie i jak rozwijał się feudalizm w X–XI w.

Osoby z numerem 2 omawiają, jak przebiegało oddanie się pod opiekę seniora i jakie
były zobowiązania seniora wobec wasala.
Osoby z numerem 3 wyjaśniają zależności drabiny feudalnej oraz kto i dlaczego płacił
tzw. rentę feudalną.
Osoby z numerem 4 wyjaśniają, co oznacza zasada „wasal mojego wasala nie jest moim
wasalem”.
Po wyznaczonym czasie grupy mieszają się: uczniowie z poszczególnych zespołów
opracowujący ten sam fragment materiału spotykają się w grupach ekspertów. Tam
porządkują swoją wiedzę, wyjaśniają wątpliwości i zastanawiają się, w jaki sposób najlepiej
przedstawić i zinterpretować zadania. Uczniowie wracają do swoich macierzystych
zespołów i uczą się wzajemnie. Każdy członek grupy powinien umieć omówić wszystkie
zagadnienia.

3. Po wyznaczonym czasie wszystkie grupy w widocznym miejscu wywieszają swoje

arkusze, a osoby chętne lub wskazane odpowiadają na pytania.
4. Praca z multimedium. Uczniowie indywidualnie analizują „drabinę feudalną”
i wykonują dołączone do niej polecenie 1. Po wykonaniu zadania nauczyciel
i uczniowie wspólnie omawiają odpowiedzi.
5. Nauczyciel zadaje pytanie do dyskusji:

Dla kogo feudalizm i stosunki lenne były najbardziej korzystne, a dla kogo niekorzystne?

Uczniowie wypowiadają się, wykorzystując zdobytą wiedzę.

6. Jeśli wystarczy czasu, nauczyciel prosi uczniów o wykonanie ćwiczeń 2, 3 i 4.

Następnie wspólnie omawiają odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. W ramach podsumowania uczniowie w parach wykonują polecenie 2 z sekcji

„Schemat”, a następnie wybrane osoby odczytują swoje propozycje umowy.
2. Na zakończenie lekcji nauczyciel rzuca kostkę do jednego z uczniów i prosi go o jej
złapanie oraz udzielenie odpowiedzi na pytanie, które na niej zobaczył.

Pytania na ściankach kostki:

1. Czego jeszcze chcesz się dowiedzieć na ten temat?

2. Jak twoim zdaniem najlepiej nauczyć kogoś tego tematu?
3. Co z tego tematu jest dla ciebie ważne?
4. Co z tego tematu zaskoczyło cię na lekcji?
5. Co z tego tematu powinniśmy zapamiętać?
6. Znak zapytania.

Jeśli wypadnie znak zapytania, uczeń sam wybiera pytanie, które chciałby zadać.

Następnie uczeń odrzuca kostkę do następnej osoby.

3. Osoby lub grupy, które były najaktywniejsze, zostają ocenione.

Praca domowa:

Uczniowie wykonują ćwiczenia wskazane przez nauczyciela.

Materiały pomocnicze:

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Wczesne średniowiecze, oprac. J.

Włodarczyk, Warszawa 1960.

J. Choińska‐Mika, W. Lengauer, M. Tymowski, K. Zielińska, Historia. Podręcznik, liceum

i technikum, zakres rozszerzony, WSiP, Warszawa 2019.

Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, oprac. B. Lesiński, J. Walachowicz,

Warszawa–Poznań 1992.

Wskazówki metodyczne:

Zasoby multimedium mogą posłużyć do przeprowadzenia lekcji odwróconej.