OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PAŃSTWA ŚREDNIOWIECZNEGO

35. ZASADA PATRYMONIALNA

 państwo jako własność prywatna króla i jego rodu

 niekwestionowane prawo dynastii do rządzenia, ale też przyczyna podziałów państwa i
rozdysponowywania ziem między sojuszników króla
 konsekwencja powstawania państw europejskich w wyniku podbojów

36. USTRÓJ LENNY = skomplikowany układ osobistych zależności, wspartych nadaniami ziemskimi i
wyznaczających wzajemne prawa i obowiązki; swoje źródło ma w patrymonialnym charakterze państwa

37. PRYWATNO-PRAWNE ASPEKTY WŁADZY W ŚREDNIOWIECZU

 Zasada patrymonialna i ustrój lenny spowodował, że państwo wczesnośredniowieczne miało

charakter prywatno-prawny
 Z tego względu powstały wątpliwości, czy można mówić o „państwie” w tym czasie  była
to jednak jakaś organizacja społeczeństwa
 Wasal  funkcje publiczne wobec mieszkańców terytorium lenna
Władza królewska  charakter wynikający z namaszczenia, jakiego udzielał monarchom
Kościół; strażnik ładu, pokoju i dobra ogólnego
 Od XII wieku = instytucja państwa jako dobro wspólne; pojawienie się zgromadzeń
stanowych

38. PROBLEM MONARCHII STANOWEJ

 Pojawienie się reprezentacji stanów społecznych jako aktywnego uczestnika/pretendenta do

władzy
 Przekonanie, że uprawnienia królewskie oraz te wykonywane z reprezentacją stanów lub za
ich zgodą składają się na wspólne dobro
 Samo pojawienie się reprezentacji stanowej nie oznacza ich faktycznego włączenia do
rządzenia państwem
 USTRÓJ PAŃSTWA FRANKÓW
UWAGI WSTĘPNE

39. POWSTAWANIE PAŃSTW GERMAŃSKICH

Państwa germańskie zaczęły powstawać po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 r. n.e.
Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie, Wandalowie, Longobardowie, Frankowie

40. POWSTANIE PAŃSTWA FRANKÓW

Państwo Franków było najbardziej trwałe
Pierwotne siedziby w dorzeczu dolnego Renu
Ustrój państwa zaważył na kształtowanie ustrojów późniejszych państw europejskich
Chrzest Klodwiga w 496 r.  główny obszar rozwoju religii chrześcijańskiej

41. RZĄDY MEROWINGÓW – formalnie do 751 r., faktycznie do początku VIII w.

RZĄDY KAROLINGÓW – wynik traktatu w Verdun (843 r.)  podział państwa na trzy części między wnuków
Karola Wielkiego: Francja zachodnia (Karol Łysy), Francja wschodnia (Ludwik Niemiecki), część Półwyspu
Apenińskiego i pas rozdzielający Francję wschodnią i zachodnią (Lotariusz)

42. PODBÓJ I ASYMILACJA JAKO CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE PAŃSTWOWOŚĆ FRANKOŃSKĄ

Ludność germańska w tych państwach pozostawała w mniejszości
Dokonywano procesu jej asymilacji (Germanie źle wspominali czasy rządów cesarstwa rzymskiego,
co ułatwiało proces)
Państwo Franków powstało z podbojów (nowe rozwiązania dla utrzymywania nowych terenów) oraz
procesu asymilacji (przejmowanie antycznych instytucji)  wyrosło z tradycji germańskich oraz stało
się dziedzicem dorobku ustrojowego Rzymu

ŹRÓDŁA WŁADZY

43. WŁADANIE ZIEMIĄ JAKO PODSTAWA WŁADZY

 Na początku źródła władzy pochodziły od umiejętności przewodzenia i odnoszonych zwycięstw 
później pochodziło ono od władania ziemią  Frankowie wraz z podbitymi terenami przejmowali
funkcjonujące na nich instytucje rzymskie (system podatkowy i przywileje)

44. SAKRALIZACJA WŁADZY

 Proces sakralizacji władzy - czynnik umacniający władzę w państwie frankońskim
 Chrzest Klodwiga w 496 r.:
o legitymizacja władzy szczególnego charakteru, włączenie frankońskich królów w nurt rzymski
(sprawowanie władzy jako odwieczny boży plan dziejów)
o uzyskanie poważnego oparcia w silnej organizacji Kościoła
o argument do konfrontacji z Wizygotami i Burgundami (którzy przyjęli chrzest w wersji
ariańskiej)  534 r. – wyparcie Wizygotów i pokonanie Burgundów
45. BANNUS KRÓLEWSKI  zdolność i prawo wydawania rozkazów i wymierzania kar przez króla
 Kiedyś było to typowe w okresie demokracji wojennej – wybieranie na wiecu wodza powierzając mu
dowództwo nad kolejną wyprawą  z czasem się to zatarło, ale uprawnienia pozostały
 Przekonanie o wcielaniu przez królów w życie trzech cnót: waleczności, pobożności, sprawiedliwości

46. NIEUREGULOWANE ZASADY SUKCESJI TRONU

 Monarchia frankońska miała charakter patrymonialny  państwo było prywatną domeną rządzącej
dynastii  z tego powodu wszyscy członkowie rządzącego rodu zgłaszali swoje pretensje do tronu 
ciągłe walki o władzę, groźby podziału państwa
 Obowiązywała reguła, że władca wskazywał swojego następcę – potwierdzenia takiej nominacji
dokonywali możni, co prowadziło do poważnych konfliktów

47. PROCES DECENTRALIZACJI WŁADZY

 Przedstawiciele Merowingów chcąc uzyskać władzę, szukali sojuszników wśród możnych  możni
dostawali różne korzyści, przywileje, co prowadziło do osłabienia władzy królewskiej i decentralizacji
państwa
 Walka o sukcesję tronu + rozdawanie przywilejów = początek procesu feudalizacji władzy
 Dobra królewskie były zwolnione z danin i podatków  immunitet zachowywały w sytuacji
przekazania możnowładcom  w ten sposób królowie stopniowo tracili kontrolę nad swoim
terytorium, pozbawiając się dochodów i rezygnując z wykonywania wymiaru sprawiedliwości

48. OBJĘCIE RZĄDÓW PRZEZ KAROLINGÓW

 Ostatni królowie z dynastii Merowingów = „gnuśni władcy” (nie spełniali podstawowych cnót władzy)
 Zmiana rządzącej dynastii dokonała się w sposób naturalny
 Dynastia Karolingów (ród Arnulfingów)  przedstawiciele zajmowali stanowisko majordomusa 
ród kierował państwem od czasów Karola Młota i jego zwycięstwa nad Arabami w bitwie pod Poitiers
(732 r.)
 definitywne objęcie władzy przez Karolingów w momencie koronacji Pepina Małego w 751 r.  w
754 r. powtórzył koronację z rąk papieża Stefana II, w celu umocnienia swych praw do tronu
 Ostatecznym czynnikiem legitymizującym władzę Karolingów było namaszczenie przez biskupów, co
nadało monarchii szczególnego charakteru

49. POWSTANIE CESARSTWA FRANKÓW

 OKRES PANOWANIA KAROLA WIELKIEGO  ogromne znaczenie dla rządów Karolingów;
Karol Wielki cieszył się wielką charyzmą; przyjął w 800 r. z rąk papieża Leona III godność cesarską
(nawiązanie do idei Cesarstwa Rzymskiego)  w przyszłości był to powód do zgłaszania przez
kontynuatorów Karola pretensji uniwersalistycznych oraz źródło wielu konfliktów
WŁADZA PRAWODAWCZA

50. PARTYKULARYZM PRAWA

 Cecha charakterystyczna czasów frankońskich = nawarstwianie się porządków prawnych wraz z
podbojami kolejnych terytoriów przez Franków
 Funkcjonowanie zasady osobowości prawa (człowiek podlega pod prawo właściwe dla swojego ludu,
bez względu na to gdzie przebywa)  komplikacje w funkcjonowaniu sądów i wzajemnych
stosunków prawnych między mieszkańcami
 Pojawienie się wraz z patrymonialnym charakterem państwa zasady terytorialności
 Zasada terytorialności + polityka rozdawnictwa dóbr = pogłębienie się partykularyzmu prawnego

51. ZNACZENIE PRAWA ZWYCZAJOWEGO

 Władza prawodawcza królów frankońskich była ograniczona – zachował on władzę sądową, która nie
dawał możliwości kształtowania nowych norm prawnych
 Dominowało prawo zwyczajowe, którego istnienie potwierdzano na wiecach

PRAWO ZWYCZAJOWE W MONARCHII FRANKOŃSKIEJ

Leges Barbarorum Leges Romanae Barbarorum
prawa ludności germańskiej np. spisy prawa rzymskiego dokonywane
prawo Franków salickich, Franków przez władców germańskich dla
rypuarskich Alamanów, Fryzów, ludności autochtonicznej np.
Burgundów, Sasów brewiarz Alaryka (oparty na kodeksie
Teodozjańskim, stanowił do XII w.
podstawowe źródło prawa rzymskiego
w Europie Zach.)

52. WŁADZA PRAWODAWCZA KRÓLA: KAPITULARZE

 Za czasów Karolingów zaczęły pojawiać się próby odzyskiwania realnej władzy prawodawczej przez
panujących poprzez:
a) Wydawanie kapitularzy:
i. królewskich, w których spisywano obowiązujące prawa zwyczajowe, a z
czasem nowe regulacje prawne
ii. dla wysłanników królewskich (urzędników kontrolujących lokalnych
hrabiów), w których były zasady, na jakich rozstrzygać mieli oni spory
Podstawą wydawania kapitularzy był bannus królewski (prawo wydawania rozkazów)

b) Druga połowa IX w. i w X w. – konstrukcja „złego zwyczaju”  król odmawiał stosowania

danej normy powołując się na jej wątpliwe pochodzenie, niejasność lub negatywną ocenę i
proponował nową jej wersję

53. DOKUMENTY PRAKTYKI

 Specyficzne źródło prawa  dokumenty praktyki – formularze (wzory poprawnego redagowania
dokumentów), akty poświadczające dokonanie jakiejś czynności prawnej, kartularze sporządzane w
klasztorach (dokumentacja otrzymywanych przywilejów, dokonywanych czynności, wykaz
posiadłości)
ORGANIZACJA PAŃSTWA, STRUKTURA JEGO WŁADZ

54. USTRÓJ LENNY JAKO PODSTAWA ORGANIZACJI PAŃSTWA

 Pod koniec rządów Merowingów miasta traciły swoje znaczenie, co prowadziło do przejściowej
utraty znaczenia pieniądza jako środka obrotu towarowego
 Podstawą egzystencji stała się ziemia  wzrost znaczenia nadań USTRÓJ LENNY
ziemskich
 Równocześnie rozwijał się system komendacji – oddawanie się pod struktura powiązań
opiekę możniejszemu, który mógł zapewnić bezpieczeństwo (duże między feudałami
oraz między
znaczenie przy słabej władzy królewskiej i nieskutecznej organizacji
feudałami
państwa)
a monarchą
 Od czasów pierwszych Karolingów pospolite ruszenie traciło na
znaczeniu, a o prestiżu możnowładcy decydowała wielkość drużyny
konnej
 Wszystko prowadziło do tworzenia się złożonej sieci powiązań o charakterze osobistym i rzeczowym

55. LENNO:
a. STOSUNEK WASALNY
 W jego wyniku powstawały powiązania osobiste
 Umowa lenna określała jego treść – kształtowała wzajemne obowiązki stron:
o Senior  obowiązek udzielenia opieki i zapewnienia bezpieczeństwa wasalowi
o Wasal  służenie radą, uczestniczenie w sądach, stawienie z bronią na wezwanie
seniora
b. BENEFICIUM
 Nadanie ziemi na czas trwania umowy
 Umowa:
o Uroczysty ceremoniał
o Obowiązywanie między żyjącymi
o Z czasem stała się dożywotnia, później dziedziczna

Kapitularz Karola Łysego (877 r.) = usankcjonowanie dziedziczenia nadawanych dóbr

Nadawaniu dóbr ziemskich towarzyszyło przyznawanie ważnych godności i urzędów państwowych  duże znaczenie
dla organizacji państwa i funkcjonowania służb

56. DECENTRALIZACYJNA FUNKCJA SYSTEMU LENNEGO

 Karol Wielki chciał wykorzystać system lenny jako kościec organizacyjny państwa  hierarchiczna
struktura zależności eksponowała konieczność posłuszeństwa wobec króla
 Z czasem system zaczął wymykać się spod kontroli króla – próbowano wydawać kapitularze, aby
przypominać o zwierzchnictwie monarchy nad całym systemem
 Część zachodnia cesarstwa karolińskiego – w wyniku traktatu z Verdun i rozbudowywania struktury
lennej – doszło do zaniku więzi między lokalnym możnowładztwem niższego stopnia a władzą
królewską
 Wytworzenie zwyczaju: „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem” + feudalizacja urzędów ==
system lenny zaczął spełniać funkcję decentralizacyjną i osłabiać władzę królewską
57. ZARZĄD CENTRALNY – słabo rozwinięty

WIECE:

 Przez długi czas odgrywały ważną rolę

 Grupowały wolnych Franków, zdolnych do noszenia broni
 Odbywały się raz w roku
 Straciły na znaczeniu za czasów Karolingów

PLACITA

 Zastąpiła wiece
 Zjazdy dygnitarzy świeckich i duchownych
 Za czasów Karola Wielkiego  służyły władcy do wywierania nacisku na możnowładztwo
frankońskie
Od czasów Ludwika Pobożnego  wielmożni wywierali wpływ na monarchę
 Z czasem przekształciła się w Radę Królewską

58. ZNACZENIE DWORU KRÓLEWSKIEGO

 Odgrywał ważną rolę
 Wędrował ze swoim władcą i wykonywał funkcje administracyjne
 Najważniejsi urzędnicy:
o Majordomus
o Seneszal (f. wojskowe)
o Koniuszy
o Cześnik
o Palatyn (zadania sądowe)
o Kanclerz (kierowanie kancelarią królewską)

Duchowni  umieli czytać i pisać, więc zajmowali wiele ważnych stanowisk, przede
wszystkim w kancelarii królewskiej

59. ZARZĄD LOKALNY:

HRABSTWA MARCHIE
 Dzielone na setnie  Tereny leżące na obrzeżach
 Na czele stał hrabia z państwa
uprawnieniami sądowymi,  Zarządzane przez margrabiów z
administracyjnymi i kompetencjami wojskowymi
wojskowymi
 Za Merowingów – władca
mianował hrabię spośród
miejscowej arystokracji:
Za Karola Wielkiego – hrabia
powoływany przez władcę;
Następcy Karola Wielkiego –
ograniczanie króla w swobodzie
wyboru
 60. MISSI DOMINICI – wysłannicy królewscy
 Instytucja powstała z powodu niesprawnego funkcjonowania zarządu lokalnego w czasach
merowińskich, a co stało się bardzo dokuczliwe w drugiej połowie VIII w. w związku z ekspansją
terytorialną
 Niezależni urzędnicy, poruszający się zazwyczaj parami (hrabia i biskup)
 Sprawowanie kontroli nad działalnością hrabiów, zbieranie skarg, czuwanie nad stosowaniem prawa,
zdawanie raportów panującemu
 Wyposażeni przez monarchę w liczne instrukcje, w których określano zakres ich kompetencji i
sposób rozstrzygania sporów
 Specjalnie dla nich dokonano podziału kraju na okręgi inspekcyjne, w których wykonywali swoje
zadania
 Byli stale podporządkowani monarsze i nie ulegli feudalizacji
 W IX-X w. urząd uległ zmniejszeniu znaczenia, z powodu osłabienia władzy królewskiej

WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

61. SĄDY WIECOWE

 Kilka systemów sądownictwa, działających równolegle i wzajemnie się przeplatające
 Germański wymiar sprawiedliwości sprawowany na wiecach ludności z udziałem hrabiego i
rachimburgów, powoływanych przez lud
 Z czasem udział ludności zmalał, jego obecność byłą konieczna tylko na głównych rokach, na których
sądzone były najcięższe przewinienia
 Większość czynów była sądzona na mniejszych rokach z udziałem hrabiego i ławników
 Orzeczenia tych sądów były ostateczne i nie można było się od nich odwoływać

62. SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE

 Zasada ewokacji – monarcha mógł wywołać każdą sprawę przed swój sąd oraz osobiście lub przez
palatyna ją rozstrzygnąć
 Sprawy o obrazę majestatu, złamanie królewskiego bannusu, sprawy dotyczące królewskich wasali

63. SĄDOWNICTWO PANÓW FEUDALNYCH

 Sądy sprawowane przez panów feudalnych lub ich wójtów w dobrach immunizowanych
 Dołączyły się do nich także sądy kościelne

słabość organizacyjna późnych Karolingów  pogłębienie decentralizacji wymiaru sprawiedliwości  sprzyjanie

decentralizacji państwa, osłabienie władzy królewskiej  zadanie królów francuskich, aby odzyskać kontrolę nad
wymiarem sprawiedliwości
 USTRÓJ FRANCJI DO SCHYŁKU XV WIEKU
UWAGI WSTĘPNE

64. PAŃSTWO FRANCUSKIE:

 wyłoniło się z części dawnej monarchii karolińskiej Karola Łysego
 wyodrębniło się ostatecznie w momencie utraty władzy przez Karolingów, kiedy tron przypadł
rodowi Robertynów, w osobie Hugona Kapeta w 987 r.  jest to umowna data początku państwa
francuskiego
 na początku było mocno zdecentralizowane – z czasem się to zmieniło
 XIV-XV wiek = ważna rola Stanów Generalnych, rywalizacja między królem i stanami = MONARCHIA
STANOWA  zwyciężyła władza królewska, co doprowadziło do wykształcenia się ustroju
absolutnego

ROLA WŁADZY KRÓLEWSKIEJ

65. SŁABOŚĆ WŁADZY KRÓLEWSKIEJ

 Władza w początkowym okresie państwa była rozproszona
 Mieszały się funkcje publiczno-prawne z prywatno-prawnymi  spowodowane feudalizacją
urzędów, nadawaniem przywilejów i immunitetów (sądowych i skarbowych)
 Uprawnienia administracyjno-porządkowe należały do lokalnego możnowładztwa
 Znany był daleko posunięty partykularyzm praw zwyczajowych  funkcje państwa były istotnie
zdecentralizowane
66. CZYNNIKI CENTRALIZACJI:
A) DYNASTIA – patrymonialny charakter państwa
B) KORONACJA – namaszczenie przez biskupa nadawało królowi wyjątkowość i poparcie kleru
C) SYSTEM LENNY – król Francji był feudałem i zwierzchnikiem systemu lennego

A. PROBLEM SUKCESJI TRONU

67. ELEMENTY ELEKCJI

 Merowingowie – reguły elekcji nie były określone
 Karolingowie – wraz z feudalizacją zyskiwała na znaczeniu zasada elekcji; możni decydowali o
obsadzie tronu  osłabienie pozycji monarchy, ale i uniknięcie sporów w dynastiach

68. ZASADA DESYGNACJI

 Kapetyngowie – Hugo Kapet wprowadził zasadę desygnacji  Kapet za życia wskazywał swojego
następcę w osobie najstarszego syna i uzyskiwał akceptację wśród możnych
 W chwili śmierci króla był już wskazany i zaakceptowany jego następca, a koronacja była tylko
formalnością
 Zasada „król nie żyje, niech żyje król”

69. UKSZTAŁTOWANIE SIĘ ZASADY DZIEDZICZNOŚCI

 Od czasów Filipa Augusta (1185-1224) zrezygnowano z desygnowania za życia swego następcy, gdyż
ta reguła stała się utrwalonym zwyczajem
 Do początku XIV w. wszyscy królowie mieli synów, którzy przejmowali po nich tron
70. ODSUNIĘCIE KOBIET OD TRONU
 Na początku XIV wieku, kiedy trzej synowie Filipa IV Pięknego nie pozostawili żadnego potomka płci
męskiej pojawił się problem sukcesji kobiet oraz możliwości przenoszenia praw do tronu przez
kobiety
 Państwo chciało wykluczyć taką możliwość  dlatego wykorzystano art. 59 prawa salickiego, który
pozbawiał kobiety prawa do dziedziczenia lenna  kobiety dziedziczyły lenna we Francji, jednak
zostały wykluczone z praw do tronu
71. UGRUNTOWANIE REGUŁ NASTĘPSTWA TRONU: PRAWA FUNDAMENTALNE
 XV wiek – teoria statutowa  król nie mógł dysponować swobodnie tronem, gdyż państwo było
dobrem publicznym poddawanym regułom prawnym, których król nie mógł samowolnie zmieniać
 Na gruncie teorii statutowej wypracowana została koncepcja praw fundamentalnych królestwa
Francji

B. UMACNIANIE POZYCJI KRÓLA JAKO OŚRODKA WŁADZY

72. WZGLĘDNA SŁABOŚĆ PIERWSZYCH KAPETYNGÓW

 W chwili objęcia tronu przez Hugona Kapeta na terenie Francji istniało 10 liczących się władztw
terytorialnych
 Kapetyngowie byli dziedzicami Paryża i Orleanu - nie zaliczali się do najsilniejszych  potrafili jednak
wykorzystać swoje atuty i umacniali swoją pozycję
 Przedstawiciele największych rodów zasiadali na tronach poza Francją, dlatego nie sprzeciwiano się
praw dynastii kapetyńskiej do tronu

73. PORZĄDKOWANIE DOMENY KRÓLEWSKIEJ

 Ogromne znaczenie dla wzmocnienia pozycji króla miało uporządkowanie spraw własnej domeny 
usprawniano zarządzanie dobrami i zlikwidowano stan anarchii feudalnej; inspirowano się dobrymi
doświadczeniami innych terytoriów

74. WYKORZYSTYWANIE INSTYTUCJI SYSTEMU LENNEGO

 Królowie francuscy wykorzystywali także niektóre instytucje prawa lennego w celu powiększenia
swej domeny i umocnienia tym samym swych wpływów  np. małżeństwo z dziedziczką dóbr,
powracanie lenna bez dziedzica do króla, zarzucenie felonii (nielojalności wobec seniora) niektórym
wasalom królewskim – co pociągało za sobą konfiskatę dóbr

75. DZIAŁALNOŚĆ PRAWODAWCZA KRÓLA: ORDONANSE

 Król wydawał ordonanse, co miało swoje umocowanie w sprawowaniu zwierzchnictwa nad wasalami
oraz w dawnym bannusie królewskim
 Wiązało się to z funkcją króla jako najwyższego sędziego
 Najpierw regulowały one stosunki w domenie króla, z czasem gdy zakres działalności króla się
rozwijał – rosła moc i zakres terytorialny ordonansów
 Z czasem królowie francuscy podjęli próbę uporządkowanie prawa na terenie całego państwa za
mocą ordynansów  ordonans Karola VII, 1454 r., Montil-lez-Tours

76. KRÓL JAKO GŁÓWNODOWODZĄCY

Istotną rolę odgrywało organizowanie przez króla wspólnej obrony przed wrogami  udane akcje
podnosiły prestiż monarchy, czyniąc z niego w chwilach zagrożenia niekwestionowany ośrodek
władzy  np. udana akcja Ludwika Grubego w 1124 r. przeciwko cesarzowi niemieckiemu,
Henrykowi V

77. REX IMPERATOR IN REGNO SUO – Król jest cesarzem w swoim królestwie
 Obecne było także ideologiczne umacnianie władzy królewskiej  podkreślano, że na terenie Francji
król ma wszystkie kompetencje przypisywane władzy cesarskiej i nie podlega żadnej zewnętrznej
instytucji
 Tę niezależność władcy francuscy próbowali demonstrować w relacjach z papiestwem
 ZARZĄD CENTRALNY: UDZIAŁ KURII KRÓLEWSKIEJ W RZĄDACH

Kuria królewska była aparatem urzędniczym działającym na szczeblu centralnym. Zakres jej kompetencji
systematycznie się zwiększał, komplikowała się też jej wewnętrzna struktura. W XI-XIV w. z kurii wyodrębniły się
rozmaite instytucje.

78. PODZIAŁ KURII KRÓLEWSKIEJ

A) PARLAMENT – sprawy sądowe
B) IZBA OBRACHUNKOWA – sprawy skarbowe
C) RADA KRÓLEWSKA – duża część uprawnień kurii
D) STANY GENERALNE
E) Urzędy dworskie (konetabl, seneszal, kanclerz)

79. ROLA RADY KRÓLEWSKIEJ

 Funkcje opiniodawcze (z czasem opinie nabrały charakteru obligatoryjnego)
 Rozpatrywanie raportów ambasadorów
 Dyskutowanie nad nominacjami baliwów i ich raportami
 Uprawnienia sądowe
 Poważne oparcie dla króla (jego zaplecze urzędnicze)

80. PRAGMATYKI SŁUŻBOWE – reguły usprawniające działanie Rady Królewskiej i urzędników królewskich 
określały zasady rotacji na stanowiskach, obowiązek składania sprawozdań, zakaz nabywania dóbr i
zawierania małżeństw bez zgody króla
 STANY GENERALNE

81. POJAWIENIE SIĘ STANÓW GENERALNYCH

Reprezentacja głównych stanów społecznych królestwa (duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa)
Początek Stanów Generalnych – 1302 rok – zwołanie Trzech Stanów przez Filipa IV Pięknego w celu
uzyskania szerszego poparcia w sporze z papieżem Bonifacym VIII

82. SKŁAD STANÓW GENERALNYCH

Początkowo decydował o tym król wzywając konkretne osoby na posiedzenie
Z czasem pojawiła się formuła wzywania przedstawicieli wasali  rozszerzenie poza kręgiem
bezpośrednich wasali królewskich;
Kler  decydowali sami duchowni
Ostatecznie w Trzech Stanach znaleźli się wyłącznie przedstawiciele miast; obrady prowadzone były
w grupach geograficznych; głosowanie odbywało się stanami
W sprawach podatkowych  wymagana jednomyślność trzech stanów
W pozostałych kwestiach  wystarczała zgoda dwóch stanów

83. UPRAWNIENIA STANÓW GENERALNYCH

Pierwsze Stany Generalne  wsparcie polityki króla wobec papiestwa, później w związku z
konfliktem z zakonem templariuszy
Uprawnienia podatkowe  na forum stanów można było się ubiegać o zgodę wszystkich
zainteresowanych na nałożenie podatków

84. RYWALIZACJA STANÓW Z KRÓLEM

Władza królewska  niechęć do Stanów Generalnych
Przyczyna: rola Stanów po klęsce w bitwie pod Poitiers:
o Król Jan Dobry dostał się do niewoli  Stany podjęły próbę reformy państwa i rozszerzenia
swoich uprawnień, m.in. wpływu na dobór doradców króla (którzy mieli być ze Stanów),
pojawiła się także propozycja prawa dysponowania koroną
o Z kryzysu wyszła zwycięsko władza królewska  Karol V odwołał się do stanów
prowincjonalnych, uzyskał ich wsparcie i złamał opór Stanów Generalnych

85. ZNACZENIE STANÓW PROWINCJONALNYCH

Zwoływane od połowy XIV wieku
Skład podobny do składu Stanów Generalnych
Obejmowały zasięgiem daną prowincję
Królowie chętnie się do nich odwoływali, ponieważ na tym szczeblu łatwiej im było wymusić
odstępstwa podatkowe
Potrafiły organizować własne służby kontroli skarbowej, co prowadziło do dualizmu systemu
podatkowego
Zbierały się regularnie aż do końca monarchii absolutnej
 ZARZĄD LOKALNY

86. PREWOCI
 Funkcje zarządu lokalnego na najniższym szczeblu
 Dawni zarządcy majątku królewskiego, przekształceni w nominowanych funkcjonariuszy królewskich
 Funkcje administracyjne, sądowe, podatkowe i policyjne
 Sprawowanie kontroli nad niektórymi miastami
 Wpływały na nich liczne skargi  instytucja baliwów miała pełnić kontrolę nad nimi

87. BALIWOWIE
 Początkowo objazdowi kontrolerzy prewotów  z czasem otrzymywali do kontroli konkretny okręg
(baliwat)
 Podlegali częstym rotacjom
 Z czasem byli opłacani przez króla i przez niego kontrolowani
 Urząd nie został sfeudalizowany

88. UPRAWNIENIA BALIWA

 Zakres administracji – kontrola targów, nadzór budowli, rozpowszechnianie decyzji królewskich
 Podatków – nadzór nad działalnością prewotów, gromadzenie dochodów państwowych na szczeblu
okręgu
 Wojskowości – zwoływanie pospolitego ruszenia, kontrola fortyfikacji
 Sądownictwa – rozpatrywanie odwołań od sądu pretora, działanie jako sąd pierwszej instancji w
ważniejszych sprawach

89. ZNACZENIE URZĘDU BALIWA

 Rola w umacnianiu władzy królewskiej
 Przełamanie monopolu lokalnego możnowładztwa

90. DUALIZM ADMINISTRACJI SKARBOWEJ

 Stany Generalne i stany prowincjonalne miały własne służby skarbowe

SĄDOWNICTWO

91. ROZWÓJ SĄDOWNICTWA KRÓLEWSKIEGO

 Złożony charakter
 Formalnie władzę sądową sprawował król  w rzeczywistości wspierał się swoimi urzędnikami, a
dobra lenne należały do wasali
 Sądownictwo senioralne – wykonywane przez urzędników poszczególnych dóbr
 Sądy królewskie – obraza majestatu, fałszerstwo monet, bunt
 Od XIII w. – apelacja od wyroków sądów senioralnych do sądów królewskich
 Sądy królewskie przejmowały duży zakres senioralnych  stopniowe ograniczanie zakresu
immunitetu sądowego i sprzyjanie centralizacji państwa
 USTRÓJ PAŃSTWA ANGIELSKIEGO DO SCHYŁKU XV WIEKU
UWAGI WSTĘPNE
92. ZNACZENIE USTROJU ANGLII
 Instytucje angielskie od XVIII wieku zaczęły mieć ogromny wpływ na rozwiązania ustrojowe
przyjmowane na kontynencie europejskim
 Procesy, które doprowadziły państwo do systemu parlamentarnego i uczyniły z niego tak atrakcyjny
model zaczęły się pojawiać już w średniowieczu

93. POCZĄTEK PAŃSTWA ANGLONORMANDZKIEGO: 1066 ROK

 Po wycofaniu się rzymskich legionów w V w. powstało na terenie Brytanii kilkanaście państw
plemiennych, które prowadząc nieustanne walki zmniejszyły się do siedmiu
 Za rządów Alfreda Wielkiego, króla Wessexu udało się doprowadzić do zjednoczenia królestw i
nadania im pewnej jednolitości ustrojowej
 W początkach XI w. państwo zostało podbite przez duńskiego króla Kanuta Wielkiego, ale jednolitość
państwa została zachowana  po jego śmierci anglosascy wielmoże rozpoczęli ze sobą walkę, w
którą wplątany był także książę Normandii Wilhelm  Wilhelm uzyskał prawa do królestwa na mocy
testamentu Edwarda Wyznawcy, więc kiedy tron został powierzony Haroldowi, postanowił upomnieć
się o swój spadek  W 1066 r. najechał na Anglię, pokonał Harolda w bitwie pod Hastings i objął
rządy – początek państwa anglonormandzkiego

 W początkach państwa, Anglia była krajem podbijanym przez najeźdźców, co musiało znaleźć swe
odbicie w ustroju – w charakterze i zakresie władzy królewskiej  przed najazdem normandzkim
znała system feudalny, ale struktura władzy nie była oparta na powiązaniach wasali z seniorami –
przyczyniło się to do możliwości budowy zrębów organizacji państwowej od podstaw

94. KONFLIKT ANGIELSKO-FRANCUSKI

 Objęcie tronu przez księcia Normandii wiązało się z początkiem kilkuwiekowej rywalizacji między
Anglią i Francją
 Po wygaśnięciu dynastii normandzkiej tron angielski przeszedł w ręce książąt Andegawenii –
Plantagenetów, posiadłości króla Anglii na terenie Francji były większe od rozmiarów królestwa
Anglii i kilkakrotnie przewyższały domenę własną królów francuskich  musiało to doprowadzić do
konfliktu zbrojnego, gdyż zagrażało władzy królów francuskich:
o 1214 r. bitwa pod Bouvines  Filip August (król Francji) pokonał Jana bez Ziemi (król Anglii) i
odebrał mu wszystkie posiadane na kontynencie terytoria z wyjątkiem Gujenny. Klęska Jana
stała się okazją do wystąpienia angielskich baronów przeciwko władzy królewskiej i
uzyskaniu znacznych przywilejów
o 1337 – 1453 r. wojna stuletnia  zakończona ostatecznie porażką Anglików i całkowitym ich
wypchnięciu z kontynentu (pozostał im tylko port w Calais)
95. ZNACZENIE CEZURY ROKU 1485
 1485 r.  koniec trwającej 30 lat wojny Dwóch Róż – rywalizacji między Yorkami i Lancastrami
(dynastia Plantagenetów) – bitwa pod Bosworth – śmierć Ryszarda III – objęcie tronu przez Tudorów
– wejście w okres szybkiego rozwoju gospodarczego i ekspansji terytorialnej
 WŁADZA KRÓLEWSKA
A. PODSTAWY WŁADZY KRÓLA DO XIII W.
96. SILNA WŁADZA KRÓLEWSKA DO XIII WIEKU
 W okresie po podboju normandzkim władza królewska była bardzo mocna, arystokracja nie
stanowiła dla niej zagrożenia (była odsuwana od wszelkich wpływów), zaś panowie normandzcy oraz
Kościół sprzyjali jej sile
 Pod koniec XII i na początku XIII w. sytuacja zaczęła się zmieniać – angielskie możnowładztwo
okrzepło i silna władza królewska przestała być im potrzebna + klęski w polityce zagranicznej królów
przyspieszyły narastający konflikt między baronami królestwa i monarchą

97. CECHY ANGIELSKIEGO SYSTEMU LENNEGO

 Władza Wilhelma Zdobywcy i jego następców miała charakter patrymonialny – król jako zdobywca
uważał się za właściciela wszystkich ziem, więc po podboju Anglii przystąpił do budowy systemu
lennego:
o Zapewniał mocną pozycję królowi
o System dwuszczeblowy  król był formalnie zwierzchnikiem wszystkich wasali – przejaw:
powszechna przysięga odbierana od wszystkich lenników i innych grup wolnej ludności
o Lenna bezpośrednich wasali rozrzucone po całym kraju w celu nie dopuszczenia do
tworzenia się władztw terytorialnych
o Nie dopuszczenie do feudalizacji urzędów, zachowując kontrolę nad zarządem lokalnym i
sądownictwem
o Domesday Book (Księga sądu ostatecznego) – księga wydana za rządów Wilhelma Zdobywcy,
w której znajdował się spis ludności i gruntów całego królestwa, co umożliwiło
uporządkowanie stosunków ziemskich
o Obowiązki lenne ściśle egzekwowane – zarówno w zakresie dostarczania dochodów jak i
stawania zbrojnego na wezwanie króla

98. SPRAWNOŚĆ SYSTEMU SKARBOWEGO I WOJSKOWEGO

 Sprawny system skarbowy oraz militarny były ważnym oparciem dla władzy królewskiej
 SKARBOWY:
o Spore dochody przynosiła domena królewska – za Wilhelma było to: 1/7 ziemi uprawnej i ¼
lasów
o Rygorystycznie egzekwowano dochody lenne w postaci pomocy lennej i opłat za objęcie
lenna za czas małoletności wasala oraz różne opłaty ściągane przy okazji czynności
urzędowych
o Źródłem dochodów były też regalia (bicie monet, cła, opłaty targowe), sądownictwo
monarsze oraz powszechny podatek  przy tym procesie powoływano specjalne służby
kontrolne, np. za czasów Henryka I – specjalna sekcja Rady Królewskiej przyjmująca dochody
od szeryfów i rozliczająca ich – Urząd Szachownicy
 MILITARNY
o Można było się wykupić od obowiązków lennych płacąc specjalny podatek, zwany
tarczowym, co pozwalało królowi na werbunek zawodowych żołnierzy
o Pospolite ruszenie, składające się z wolnej ludności miast i wsi, stanowiło także realną siłę
wojskową

99. KRÓL JAKO NAJWYŻSZY SĘDZIA I PRAWODAWCA

 Królewskie sądownictwo cieszyło się wielkim autorytetem - zwaśnione rody chętnie poddawały się
królewskiemu arbitrażowi, niż sięgały po militarne sposoby rozstrzygania sporów
 Król był też prawodawcą – jego rozkaz miał walor obowiązującego prawa  w drugiej połowie XIII w.
pojawił się konkurent w postaci Parlamentu
 B. OGRANICZENIE WŁADZY KRÓLEWSKIEJ W XIII-XV W.
100. OSŁABIENIE WŁADZY KRÓLEWSKIEJ W XIII WIEKU
 Konflikty między władcą a możnymi miały już miejsce w XII w., ale znacząco się nasiliły w XIII w. przez
co władza królewska uległa osłabieniu
 Baronowie normandzcy czuli się pewniej w Anglii, zostali zasymilowani z możnowładztwem
anglosaskim – władza królewska przestała być potrzebna
 Baronowie niechętnie włączali się w walki o terytoria Plantagenetów, twierdząc że jest to prywatna
sprawa króla
 Konflikt Jana bez Ziemi z papieżem Innocentym III sprowadził na Anglię klątwę i interdykt papieski, co
zwiększyło niezadowolenie ludności
 W 1100 został wydany przywilej dla baronów i duchowieństwa, którego później Henryk II nie uznawał
– niezadowolenie baronów i duchowieństwa
 Klęska króla w bitwie pod Bouvines w 1214 r. dopełniła miary i w 1215 monarcha był zmuszony do
zaprzysiężenia Wielkiej Karty Wolności

101. OGRANICZENIA WŁADZY KRÓLEWSKIEJ W WIELKIEJ KARCIE WOLNOŚCI:

 Obowiązek uzgadniania wielu decyzji z baronami w Radzie Królewskiej
 Zakaz egzekwowania pomocy lennej, ograniczenie poboru fines and amerciments – uderzenie w
finanse króla
 Prawo do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa „z zachowaniem nietykalności króla i jego rodziny”
 Wielka Karta Swobód była cesją władzy królewskiej na rzecz wielkich baronów

102. UPRAWNIENIA KRÓLA PO POWSTANIU PARLAMENTU

 Dla zneutralizowania rosnących wpływów wielkich feudałów, królowie spróbowali znaleźć sojuszników
pośród rycerstwa i w miastach, czego wynikiem było powstanie Parlamentu
 UPRAWNIENIA KRÓLA:
o Zachowanie szczególnej pozycji
o Funkcja prawodawcza – wnoszenie projektów ustaw do Parlamentu i wydawanie ordonansów
 od 1341 r. – zakaz dokonywania w drodze ordonansu królewskiego zmian w ustawie
uchwalonej przez Parlament, rozwój prawa królów do korzystania z dyspensy i suspensy
o Kierowanie administracją państwa, zachowanie prawa nominowania najważniejszych
urzędników
o Zachowanie własnych źródeł dochodów i możliwość swobodnego dysponowania nimi, poza
kontrolą Parlamentu

C. ZASADY SUKCESJI TRONU

103. REGUŁY NASTĘPSTWA TRONU: SYSTEM KOGNATYCZNY
 Henryk II utrwalił zasadę dziedziczności tronu z regułami dziedziczenia lenn  utrwalił się system
kognatyczny, dopuszczający do tronu kobiet w przypadku braku męskich potomków w linii prostej
 Od 1301 r. następca tronu nosił tytuł księcia Walii
 PARLAMENT
A. POWSTANIE PARLAMENTU
104. GENEZA PARLAMENTU
 Angielski Parlament wywodzi się z Rady Królewskiej
 Data powstania – 1265 r., kiedy w obradach Wielkiej Rady, obok baronów i przedstawicieli rycerstwa,
uczestniczyła reprezentacja miast
 Ważnym elementem dla powstania Parlamentu była Wielka Karta Swobód

105. ZNACZENIE WIELKIEJ KARTY SWOBÓD

 Bywa określana mianem fundamentu angielskiego ustroju parlamentarnego i zaliczana jest do
dokumentów składających się na niepisaną konstytucję angielską
 Był to przywilej stanowy nadający rozmaite uprawnienia baronom królestwa oraz przepisy dotyczące
miast i ogółu wolnych mieszkańców
 Art. 12  pobory tarczowe i zasiłek pieniężny nie może być nakładany bez zgody Rady Królestwa;
Art. 14  wzywanie na posiedzenie Rady Królestwa poprzez listy do arcybiskupów, biskupów, hrabiów
i większych baronów, oraz przez ogólne zawiadomienie bezpośrednich wasali
 Od 1216 r. artykuły były pomijane, dlatego w czasie rządów Henryka III (1216-1272) walka o
stosowanie Karty dotyczyła przywrócenia i stosowania tych przepisów

106. WALKA O STOSOWANIE PRZEPISÓW WIELKIEJ KARTY WOLNOŚCI. POCZĄTKI PARLAMENTU

 Walka króla z baronami toczyła się przy biernej postawie rycerstwa i miast – nie odpowiadało im ani
zwiększenie władzy królewskiej, ani zbyt wielka dominacja baronów
 W prowizjach oxfordzkich i westminsterskich król musiał ustąpić żądaniom baronów, a próba
uchylenia się od przyjętych zobowiązań doprowadziła do otwartej wojny z baronami  w 1265 r.
podczas walk zaproszono do uczestnictwa w obradach rycerstwo i mieszczan, co uznawane jest za
początek parlamentu angielskiego

B. SKŁAD PARLAMENTU
107. WZOROWY PARLAMENT: 1295 R.
 Ostateczny kształt Parlamentu wyłonił się u schyłku XIII w.
 W roku 1295 zwołany został wzorowy parlament, którego skład przypominał już późniejsze parlamenty
 W XIV w. nastąpił definitywny podział na dwie izby
 Parlament z czasem umocnił swoją pozycję i stał się stałym elementem struktury władz państwowych

108. IZBA LORDÓW

 Izba Wyższa – później Lordów – wywodziła się z dawnej Curia Regis
 Skład: arcybiskupi, biskupi, opaci i lordowie Anglii  zasiadanie zależało od pełnionej funkcji lub
przynależności do grupy bezpośrednich wasali królewskich
 Liczba lordów ulegała stałemu powiększaniu

109. IZBA GMIN: HRABSTWA I MIASTA

 Izba Niższa – Gmin – gruntowała przedstawicieli hrabstw i miast, którzy od XIV w. obradowali i
podejmowali uchwały razem
 Hrabstwa i miasta wysyłały od siebie na obrady po 2 posłów
 Miast było o wiele więcej, dlatego ich liczebność równoważyła funkcja speakera – przewodniczącego
izby, przedstawicielowi rycerstwa
 Przedstawiciele hrabstwa  najpierw wyznaczani przez szeryfów, później w drodze wyborów;
obowiązywał wysoki cenzus majątkowy i konieczność posiadania dóbr ziemskich na terenie danego
hrabstwa; musiał to być szlachcic
  Przedstawiciele miast  wysoki cenzus majątkowy; reguły wyborcze nie jasne, dlatego zdarzało się, że
posłami zostawali synowie możnowładców
 Od XV w. zaczęła się upowszechniać idea mandatu wolnego – poseł głosuje według swobodnego
uznania i nie jest skrępowany instrukcjami swych wyborców

C. UPRAWNIENIA PARLAMENTU
110. UPRAWNIENIA PODATKOWE
 Uprawnienia najpierw obejmowały sprawy podatkowe, z czasem ustawodawcze i sądowe
 Od 1297 r. bez zgody Parlamentu nie można było nakładać podatków bezpośrednich, a od 1395
wszystkich  zazwyczaj uchwalał podatki na krótki okres czasu – stąd częste zwoływanie izb
 Parlament próbował przejąć kontrolę nad uchwalonymi podatkami, co w przyszłości doprowadziło do
jego kontroli nad budżetem państwa

111. UKSZTAŁTOWANIE SIĘ UPRAWNIEŃ USTAWODAWCZYCH

 Surogat inicjatywy ustawodawczej – początkowo prawo wnoszenia petycji do króla z wnioskiem o
wydanie konkretnego prawa  do początków XV w. król mógł korygować treść petycji, w rezultacie
projekt mógł odbiegać od przygotowanego przez członków izb
 Od 1414 r. król nie mógł zmieniać treści petycji, od połowy XV Izba Gmin samodzielnie redagowała
treść projektu  dawne prawo petycji zamieniło się w samodzielną inicjatywę ustawodawczą
Parlamentu, którą też dysponował król
 Projekt ustawy – bill – musiał być uchwalony przez obie izby i przedstawiony królowi do zatwierdzenia
 po nadaniu sankcji królewskiej stawał się obowiązującą ustawą
 Król zachował równorzędne stanowisko z Izbą Lordów i Gmin – zgoda obu izb i króla była niezbędna do
wejścia ustawy w życie  wytworzenie się w Anglii stanu równowagi między władzą parlamentu i
władzą monarszą

112. UPRAWNIENIA SĄDOWE

 Rolę wiodącą odgrywała Izba Lordów:
o prawo sądzenia parów Anglii (kontynuacja dawnego sądu lennego)  uprawnienie zachowała
aż do 1948 r.
o sprawowanie funkcji sądu najwyższego  formalnie zachowuje do dzisiaj, ale wykonują ją
specjalnie powołani sędziowie-lordowie
 kompetencje obu izb: od 1376 r. – impeachment:
o oskarżenie, formułowane przez Izbę Gmin przeciwko osobom, którym zarzucano nadużycie
władzy  sprawę wniesioną przez izbę niższą rozpoznawała Izba Lordów, której orzeczenie
było ostateczne
o ważne narzędzie kontroli Parlamentu nad władzą wykonawczą – możliwość usunięcia
niewygodnego urzędnika
o z czasem wykształciła się z niej instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej (karnej) wyższych
urzędników państwowych
o możliwość uchwalenia ustawy, na mocy której, bez jakiegokolwiek postępowania, można było
skazać urzędnika na śmierć/wygnanie  posługiwał się tym Henryk VIII
 ORGANY CENTRALNE PAŃSTWA
113. URZĘDY DWORSKIE
 Powierzone dygnitarzom nadwornym  najważniejszy kanclerz, też cześnik, komornik, konetabl, a do
XIII w. wielki justycjariusz (zlikwidowany, kompetencje przejęte przez kanclerza)
 Uprawnienia kanclerza:
o nadzór nad pieczęcią królewską, kierowanie kancelarią króla (kontrola nad dokumentami
wychodzącymi w kancelarii – możliwość wpływania na ich treść)
o przewodniczenie sądowi kancelarskiemu

114. KURIA KRÓLEWSKA

 Tworzona przez nadwornych urzędników + bezpośredni wasale królewscy
 Była częścią Kurii Królewskiej (Curia Regis)
 Wykonywała funkcje doradcze, sprawowała sądownictwo w sprawach parów Anglii i jako instancja
odwoławcza
 Z czasem urzędy nadworne stały się tytularne, a realne funkcje administracyjne przejmowali urzędnicy
kancelarii królewskiej, m.in. prawnicy  w rezultacie zaczęły wyodrębniać się bardziej
wyspecjalizowane służby

115. WYSPECJALIZOWANE ORGANY WYŁONIONE Z KURII

 Służby fiskalne  na początku XII w. pojawił się Exchequer jako najwyższy organ skarbowy i związany z
nim Sąd Exchequeru
 Sąd Spraw Pospolitych – sprawy cywilne
 Sąd Ławy Królewskiej – sprawy karne  z Sądem Exchequeru stanowiły sądy westminsterskie
 Rada Ściślejsza – funkcja centralnego organu zarządu państwem, zgrupowanie głównie prawników 
w pierwszej połowie XV w. królowie wprowadzali do niej przedstawicieli Izby Lordów – eksperyment
lancasterski – próba rozciągnięcia kontroli Parlamentu nad bieżącą działalnością służb królewskich,
dowód kryzysu władzy królewskiej

ZARZĄD LOKALNY
116. SZERYFOWIE
 Anglia dzieliła się na hrabstwa, na czele których stali hrabiowie, którzy nie mieli realnej władzy z
dziedziczenia lenna, a którą posiadali wicehrabiowie – szeryfowie
 Urzędnik królewski, mianowany przez króla i opłacany z części dochodów, jakie zbierał na terenie
danego hrabstwa
 Początkowo miał szerokie kompetencje w zakresie sądownictwa, skarbowości, wojskowości i spraw
policyjno-porządkowych
 Od XV w. król powoływał szeryfów spośród rycerstwa osiadłego w danym hrabstwie  był
przedstawicielem króla i miejscowej szlachty

117. SĘDZIOWIE POKOJU

 Przyczynili się do wzmocnienia samorządowego charakteru administracji lokalnej
 Funkcje szeryfa zaczęli przejmować sędziowie pokoju, wywodzący się z wprowadzonych w XII w.
strażników pokoju
 Sędziowie pokoju z czasem dzierżyli w ręku całą administrację hrabstwa
 Dla każdego hrabstwa było ich ośmiu – powoływani od XV w. spośród osób osiadłych w danym
hrabstwie i posiadających odpowiedni majątek

 Organizacja służby wojskowej – od 1285 r. obowiązek służby ciążył na wszystkich wolnych

mieszkańcach hrabstwa od 15 do 60 r.ż.
 Struktura organów miejskich ze stosownym przywilejem – na czele władz miejskich stał pochodzący z
wyborów mer
 SĄDOWNICTWO
118. DOMINUJĄCA ROLA SĄDÓW KRÓLEWSKICH
 Sądownictwo w Anglii zachowało cały czas charakter sądów królewskich, dzięki specyficznym cechom
systemu lennego
 Miały taki autorytet, że nawet jeśli pojawiały się gdzieś sądy sprawowane przez baronów to ulegały po
krótkim czasie likwidacji nie mogąc sprostać konkurencji sądów królewskich

119. SĄDY WESTMINISTERSKIE

 Statut Westminsterski z 1295 r. określał strukturę sądów królewskich:
o Izba Lordów – sąd apelacyjny, sąd dla parów Anglii
o Sąd Spraw Pospolitych – sprawy cywilne
o Sąd Ławy Królewskiej – sprawy karne
o Sąd Exchequeru – sprawy skarbowe

o Sąd Kanclerski – funkcjonował poza Westminsterstwem, korygował sztywne normy prawa

powszechnego

120. SĘDZIOWIE DELEGOWANI

 Delegowani sędziowie koronni sprawowali wymiar sprawiedliwości na szczeblu lokalnym w
określonych okręgach sądowych
 Objeżdżali oni okręgi i orzekali w sprawach cywilnych oraz karnych
 W drobnych sprawach bieżących, obok sędziów pokoju i szeryfów, występowali sędziowie miejscy, też
mianowani przez króla  nie wykształciło się w Anglii oddzielne sądownictwo dla szlachty i
mieszczaństwa, zaś sądownictwo patrymonialne, sprawowane przez panów feudalnych wobec
chłopstwa, zostało zredukowane niemal do zera; stopniowo ograniczano sądownictwo kościelne
 System sądów królewskich z sądami pokoju doprowadziły do całkowitego zaniku innych sądów
lokalnych

121. ŁAWA PRZYSIĘGŁYCH

 Sędziowie przysięgli:
o Przedstawiciele ludu
o Brali udział w procesie obok królewskich sędziów zawodowych i sędziów pokoju
o Wybierano ich w hrabstwach spośród zamożnych posiadaczy ziemskich z dobrą reputacją
o Ich obecność była kontynuacją dawnego ludowego sprawowania sądów
 Do XVI w. wykształciły się dwie formy ław:
o Ława orzekająca do spraw karnych, rozstrzygająca o wini oskarżonego
o Ława do spraw cywilnych, ustalająca stan faktyczny, do którego następnie sędziowie
zawodowi dobierali właściwe przepisy
o Wielka ława – decydowała o postawieniu w stan oskarżenia
 USTRÓJ I RZESZY NIEMIECKIEJ - OD POCZĄTKU X W. DO ROKU 1806
UWAGI WSTĘPNE
122. SPECYFICZNY CHARAKTER PAŃSTWA NIEMIECKIEGO
 Tereny przypadające Ludwikowi Niemieckiemu w wyniku traktatu z Verdun (843 r.) + później część
działu Lotara
 Bardzo zróżnicowany geograficznie i gospodarcze obszar – trudny do rządzenia
 Północna część – handel morski, wschodnia – penetracja Słowiańszczyzny, południowa – Italia i
Bizancjum, zachodnia – wpływy francuskie
 Brak wyraźnego centrum
 Elekcyjność tronu – do XIII w. – rządy dynastii saskiej, salickiej i szwabskiej

123. ZNACZENIE KORONY CESARSKIEJ

 Korona cesarska osłabiała władzę królewską  angażowano się w odbudowę wielkiego imperium z
Rzymem, na co poświęcono wiele energii i czasu  uniemożliwiło to prowadzenie stałej i
konsekwentnej polityki wewnątrz kraju, co prowadziło do umacniania się pozycji niemieckiego
możnowładztwa i konfliktu z papiestwem (spór o uniwersalną władzę nad światem)
 Konflikt z Bizancjum, którego władcy uważali się za właściwych kontynuatorów rzymskiego imperium
 ostateczna rezygnacja królów niemieckich z planów przewodzenia świata – tytulatura od XV w.
„cesarz rzymski narodu niemieckiego”

124. WIELKIE BEZKRÓLEWIE 1250-1273

 Po wygaśnięciu dynastii Hohenstaufów zwaśnione rody długo nie mogły uzgodnić wspólnego
kandydata na tron królewski  1273 r. – ostatecznie królem został Rudolf Habsburg
 W czasie bezkrólewia bardzo umocniły się księstwa lokalne (władztwa terytorialne), przez co
zjednoczenie kraju pod berłem cesarza okazało się niemożliwe
 Kolejni cesarze przywiązywali większą uwagę do powiększania własnych rodowych domen niż do
odbudowywania zjednoczonego państwa

125. POJAWIENIE SIĘ WŁADZTW TERYTORIALNYCH

 Były one niezależne wobec cesarza, ale często powstawały za przyzwoleniem cesarskim
 Do XII w. było ich niewiele, a ich władcy sprawowali rządy jako urzędnicy królewscy  potem księstwa
przekształciły się w dziedziczne posiadłości, zagrażając władzy królewskiej

126. KSIĘSTWA DUCHOWNE

 Władcami terytorialnymi byli też wyżsi duchowni
 Cesarze początkowo popierali tworzenie przez duchownych księstwa terytorialne  z czasem wbrew
oczekiwaniom władców duchowni uniezależniali się od monarchów zachowując posiadane terytoria 
odgrywali ważną rolę w funkcjonowaniu Rzeszy

127. UTRWALENIE SIĘ ROZBICIA TERYTORIALNEGO RZESZY

 Skomplikowane reguły dziedziczenia lenn + zasada przymusu lennego = dalsze podziały terytorialne,
doprowadzające do całkowitego rozbicia terytorialnego Rzeszy w XIII w.
 Pokój westfalski, kończący wojnę trzydziestoletnią – 1648 r. – usankcjonowanie rozbicia
 Rozbicie okazało się trwałe aż do powstania w 1871 r. II Rzeszy  próbowano do tego czasu
zorganizować państwo na nowo, lecz było to bezowocne

128. ORGANY WSPÓLNE RZESZY

 Cesarz, Sejm Rzeszy (o niewielkich uprawnieniach), Sąd Kameralny Rzeszy (sąd najwyższy w sprawach
cywilnych)
 Struktura państwa słabo rozwinięta, niewielkie znaczenie wspólnych organów Rzeszy
129. NAJWAŻNIEJSZE WŁADZTWA: AUSTRIA, SAKSONIA, BRANDENBURGIA – samodzielne podmioty stosunków
międzynarodowych
 AUSTRIA:
o Powstała z marchii wschodniej
o Od 1282 r. – dziedziczna domena Habsburgów  dołączyli oni Karyntię, Tyrol i Styrię,
skupiając w swoich rękach terytorium zwane niemieckimi krajami alpejskimi ze stolicą w
Wiedniu
 SAKSONIA:
o Powstała z ziem dawnego księstwa saskiego i opanowanych później terenów Turyngii
o W 1432 r. przypadła Wettynom
 BRANDENBURGIA:
o Powstała z marchii północnej
o Jej obszar powiększył się o ziemie zdobyte na Słowianach między Łabą i Odrą, potem o część
Ziemi Lubuskiej
o W 1415 ostatecznie przypadła w udziale Hohenzollernom, którzy systematycznie powiększali
te tereny
o Kraj ten uniknął wewnętrznych podziałów i stał się ważnym uczestnikiem mocarstwowej
pozycji  spowodowane: licznymi przywilejami, które otrzymali książęta-elektorzy +
niepodzielnością domeny elektorskiej + dziedziczeniem godności elektorskiej w linii męskiej w
porządku primogenitury

WŁADZA KRÓLEWSKA
130. ELEKCYJNOŚĆ TRONU
 Po wygaśnięciu dynastii Karolingów – władza elekcyjna, o wyborze decydowali wielcy feudałowie
 We Francji w drodze elekcji doprowadzono do dziedziczności tronu, ale w Niemczech nie uległo to
takiej zmianie
 Elekcja była zbliżona do desygnacji – uznawano prawo rodziny do tronu i wskazywano następcę w
ramach rządzącego rodu  komplikacje następowały w przypadku braku męskich potomków i
dalszych męskich krewnych – szukano wówczas następców po kądzieli  w ten sposób doszło do
powołania na tron nowych dynastii: salickiej i szwabskiej

131. PRÓBY OKREŚLENIA REGUŁ ELEKCJI

 Okres wielkiego bezkrólewia utrwalił elekcyjność tronu, ale wykazał także konieczność uregulowania
zasad elekcji  propozycje uporządkowania sposobu wyboru króla pojawiły się już w XIII w.:
o Zwierciadło Saskie (1220-35) – teza o wyborze króla przez siedmiu najważniejszych feudałów
o Ustawa Licet Iuris (1338) wydana przez Ludwika Bawarczyka – potwierdzenie elekcyjności
tronu i uniezależnienia objęcia pełnej władzy od zgody papieża

132. ZŁOTA BULLA (1356)

 Wydana przez cesarza Karola IV
 Zostały w niej określone ostateczne zasady elekcji
 Ustanawiała siedmiu elektorów, zwanych książętami-elektorami (nawiązanie do Zwierciadła Saskiego)
– czterech książąt świeckich i trzech książąt duchownych  skład elektorów wywołał gwałtowne
sprzeciwy, gdyż zabrakło w nim potężnych książąt Bawarii i Austrii, a znalazło się miejsce dla króla
czeskiego i spokrewnionego z Luxemburgami margrabiego brandenburskiego
 Wybór miał być dokonywany we Frankfurcie nad Menem
 Zgromadzeniu miał przewodzić arcybiskup Moguncji
 Utrzymała się w mocy i na jej podstawie wybierano króla niemieckiego do końca I Rzeszy  od 1483
wybierano na cesarza zawsze przedstawiciela rodu Habsburgów
133. UPRAWNIENIA KRÓLA
 Najwyższy wódz, sprawowanie zwierzchnictwa lennego nad całą strukturą lenną
 Najwyższy sędzia  ogłaszanie landfrydów – pokojów ziemskich  próba zwiększenia bezpieczeństwa
i ograniczenia samowoli w egzekwowaniu sprawiedliwości (zakaz prowadzenia wojen prywatnych) –
zakładanie sądów orzekających za naruszenie landfrydów
 Ekonomiczną podstawą władzy królewskiej – posiadanie własnych dóbr rodowych oraz liczne regalia
(np. prawo bicia monety)

134. KAPITULACJE WYBORCZE

 Stopniowo pozycja monarchy słabła  od czasów elekcji Karola V wyborowi na cesarza towarzyszyło
zaprzysięganie kapitulacji wyborczych – dodatkowe ograniczenie władzy królewskiej  od XVI władza
cesarza był już czysto tytularna

ZARZĄD CENTRALNY I LOKALNY

135. URZĘDY NADWORNE
 W początkowym okresie organizacja państwa niemieckiego przypominała francuską  zarząd
centralny sprawowany przez urzędników nadwornych – kanclerz, cześnik, marszałek, palatyn 
urzędy ulegały stopniowej feudalizacji, przekształcając się w lenna  królowie zmuszeni byli
powoływać nowe urzędy nadworne, które przejmowały funkcje dotychczasowych sfeudalizowanych
urzędów

136. RADA NADWORNA

 Pojawiła się w XIV w.
 Skład: nowi urzędnicy nadworni – dominacja kanclerza nadwornego i ochmistrza z pomocą radców i
sekretarzy
 Kancelaria królewska wędrowała wraz z królem, co nie sprzyjało jej usprawnianiu ani umacnianiu 
po okresie wielkiego bezkrólewia urzędowała w Wiedniu, potem w Monachium, ostatecznie w Pradze
 Pod koniec XV w. zarząd lokalny uległ całkowitemu rozkładowi

137. FEUDALIZACJA ZARZĄDU LOKALNEGO

 Zarząd lokalny, wykonywany przez hrabiów i margrabiów, bardzo szybko znalazł się w stanie rozkładu i
feudalizacji - podobnie było z urzędem palatyna
 Od schyłku XII w. pogłębiała się decentralizacja państwa przez co nie można było zorganizować
sprawnej administracji lokalnej

SEJM RZESZY
138. HOFTAG JAKO ZJAZD WASALI KRÓLA
 Hoftag był organem centralnym długo zachowującym znaczenie w Rzeszy - podobnie jak francuska
Curia Regis wywodził się z frankońskiego placita
 Skład: początkowo – urzędnicy dworscy i urzędnicy terytorialni w randze hrabiów, książąt i
margrabiów, wobec sfeudalizowania urzędów – zjazd wasali królewskich
 O składzie decydował władca wzywając poszczególnych wielmożów
 Od XII w. uważano zwoływanie zjazdu wasali za obowiązek monarchy
 Od końca XII w. ustaliła się zasada, że uczestniczą w Hoftagu wszyscy książęta Rzeszy z możliwością
wysyłania przez nich swoich przedstawicieli  zniknął kłopotliwy wcześniej obowiązek stawiania się
na rozkaz władcy
 Od drugiej połowy XIII w. zaczynają być zapraszani na Hoftag przedstawiciele miast cesarskich, a od XIV
w. staje się to regułą
 Od wydania Złotej Bulli zarysował się podział książąt na: książąt-elektorów i pozostałych książąt
139. REICHSTAG: SKŁAD I ZASADY DZIAŁANIA
 Sejm Rzeszy - Reichstag wykształcił się na początku XV w.
 Skład: kolegium książąt-elektorów, kolegium pozostałych książąt Rzeszy (świeccy i duchowni z 94
głosami wirylnymi + 141 panów Rzeszy z 6 głosami) oraz kolegium miast cesarskich (podzielonych na
ławy: reńską i szwabską)
 W czasie przerw między sesjami Sejmu działała Deputacja – wybrana przez sejm i uprawniona do
podejmowania uchwał, które musiał zaakceptować cesarz
 Od 1663 r. Sejm Rzeszy funkcjonował jako Sejm nieustający z siedzibą w Ratyzbonie
 Na podjęcie uchwały przez Sejm potrzebna była zgoda wszystkich trzech kolegiów, które po akceptacji
przez cesarza ogłaszano jako reces cesarski
 Sejm Rzeszy grupował wszystkich bezpośrednich wasali cesarza (z wyjątkiem wolnych rycerzy), ale
brakowało w nim przedstawicieli szlachty krajowej i miast krajowych  organ przybierał ciało
federalistyczne, w którym reprezentowane były nie stany społeczne, ale poszczególne terytoria Rzeszy
 Uczestnicy Sejmu = stany Rzeszy

140. UPRAWNIENIA HOFTAGU I REICHSTAGU

 HOFTAG
o początkowo doradcze
o z chwilą utracenia charakteru zjazdu wasali królewskich wzywanych do udzielenia rady
królowi, pojawiły się sprawy, w których monarcha musiał uzyskać akceptację Sejmu –
wyrażenie zgody na podjęcie przez króla wyprawy do Rzymu na koronację, powołanie książąt
Rzeszy na wyprawę wojenną, nałożenie ogólnopaństwowych podatków
o nie miał bieżących uprawnień ustawodawczych - w tym zakresie spełniał tylko rolę doradczą:
prawo stanowił cesarz
 REICHSTAG
o uprawnienia rozbudowały się w XVI-XVII w.  podejmowanie decyzji we wszystkich
najważniejszych kwestiach dotyczących całej Rzeszy  ustawodawstwo, decyzje o wojnie i
pokoju, zawieranie traktatów międzynarodowych, uchwalanie podatków, sprawy wojska

SĄD KAMERALNY RZESZY

141. SKŁAD I KOMPETENCJE SĄDU KAMERALNEGO RZESZY
 Powstał w 1495 r. jako trybunał dla całej Rzeszy, jego powołanie oznaczało istotne ograniczenie władzy
sądowej cesarza
 Kompetencje: rozpatrywanie w pierwszej instancji spraw między władcami terytorialnymi, między
poddanymi różnych władców oraz w zakresie skarg o charakterze cywilno-prawnym przeciwko
władcom terytorialnym;
jako instancja odwoławcza – rozpatrywanie apelacji od wyroków sądów władców terytorialnych, jeżeli
wartość przekraczała 400 talarów
 Cesarz powoływał przewodniczącego sądu oraz początkowo mianował asesorów w liczbie od 16 do 50
z listy przygotowanej przez stany – potem kandydatów przedstawiały sądowi stany bezpośrednio,
przez co cesarz utracił niemal całkowicie wpływ na sąd  połowa asesorów miała być pochodzenia
szlacheckiego, połowa z doktoratem z prawa

142. ZNACZENIE SĄDU KAMERALNEGO RZESZY

 Znaczenie sądu kameralnego jako sądu odwoławczego systematycznie malało, gdyż jego działalność
nie miała zastosowania do terytoriów, których władcom przysługiwał przywilej oznaczający zakaz
apelacji od sądu władcy terytorialnego – przywilej uzyskiwali książęta-elektorzy, potem też inni
książęta Rzeszy
 Posługiwał się ustawami Rzeszy oraz prawem powszechnym (prawem rzymskim)  przyczynił się do
recepcji prawa rzymskiego w Niemczech, gdyż na jego orzeczeniach opierały się inne sądy
 USTRÓJ WŁADZTW TERYTORIALNYCH
A) UWAGI WSTĘPNE
143. USAMODZIELNIANIE SIĘ WŁADZTW TERYTORIALNYCH
 Po upadku księstw szczepowych pod koniec XII w. pojawiły się liczne terytoria, osiągające z czasem
samodzielność, niemal suwerenność – władztwa terytorialne  królom pozostawały formalne
uprawnienia, oparte na zwierzchnictwie lennym, ale brakowało sprawnych instytucji centralnych, za
pomocą których można by owe uprawnienia egzekwować
 Rzesza stanowiła konfederację niezależnych w praktyce państw, ze słabą, formalną i centralną władzą
cesarza
 Władcy terytorialni początkowo rządzili z udziałem zgromadzeń stanowych, stopniowo jednak ich
władza umacniała się kosztem słabnącej pozycji sejmów stanowych  ustroje większości księstw
terytorialnych ewoluowały w kierunku państw absolutnych (wyjątek – Meklemburgia, która zachowała
ustrój stanowy aż do 1918 r.)

B) ZAKRES WŁADZY KSIĄŻĄT TERYTORIALNYCH

144. PRZYWILEJE 1220, 1232 R.
 Gruntowały szczególną pozycję władców terytorialnych, którą wywalczyli oni drogą immunitetów,
dziedziczenia lenn w XII w., egzekwowania przymusu lennego oraz przeprowadzania przez Hoftag
wielu królewskich decyzji
 1220 r.  dotyczył książąt duchownych
1232 r.  dotyczył wszystkich książąt Rzeszy
 W tych przywilejach cesarz zrzekał się wykonywania niektórych regaliów na terenach księstw oraz
prawa zakładania miast na ich terenie  wzmocnienie pozycji gospodarczej księstw
 Decydujące znaczenie dla usamodzielniania się księstw miała możliwość sprawowania przez ich
władców najwyższego sądownictwa, bez prawa odwoływania się do sądownictwa cesarskiego –
funkcja sądowa byłą głównym atrybutem władzy publicznej

145. PRZYWILEJE KSIĄŻĄT-ELEKTORÓW

 Najwcześniej uprawnienie sprawowania najwyższego sądownictwa uzyskali książęta-elektorzy (w
Złotej Bulli)
 Bulla przyznała także elektorom zakaz apelacji do sądu cesarskiego oraz zakaz wywoływania sprawy
przez sąd cesarski, poza tym cesarz zrzekł się na rzecz elektorów wszystkich regaliów oraz
zagwarantował elektorom dziedziczenie godności elektorskiej w linii męskiej i niepodzielność
terytoriów elektorskich  w ten sposób książęta-elektorzy uzyskali pełne zwierzchnictwo nad swoimi
terytoriami

146. UZYSKANIE PEŁNEJ WŁADZY PRZEZ KSIĄŻĄT TERYTORIALNYCH

 Pokój augsburski z 1555 r. – swoboda w wyborze religii władców terytorialnych
 Dokument pokoju westfalskiego z 1648 r., kończący wojnę trzydziestoletnią  książęta uzyskali pełną
samodzielność

C) ZARZĄD CENTRALNY I LOKALNY

147. EWOLUCJA ZARZĄDU CENTRALNEGO: OD URZĘDÓW NADWORNYCH DO FACHOWEJ ADMINISTRACJI
 Zarząd centralny – sprawowany przez urzędników dworskich, tworzących radę nadworną z kanclerzem
i ochmistrzem dworu na czele  zarząd się stopniowo rozbudowywał i pojawiali się w nim coraz
liczniej fachowi urzędnicy
 W XVII-XVIII w. administracja księstw była już zorganizowana na zasadach centralizmu i biurokratyzmu
 Organizacja zarządu lokalnego różniła się w zależności od obszaru księstwa – wykonywali go
najczęściej specjalni urzędnicy, zastępujący dotychczasowych wójtów
 Szczególną pozycję zajmowały miasta, które miały sporą niezależność i własne organy
 D) SEJMY KRAJOWE
148. SKŁAD LANDTAGÓW
 Od końca XIII w. we władztwach terytorialnych powszechne było występowanie zgromadzeń
stanowych – landtagów (sejmów krajowych)
 Skład: początkowo przedstawiciele szlachty i duchowieństwa, później też reprezentanci miast oraz
sporadycznie wolni chłopi
 Uchwały landtagów zapadały na zasadzie zgody wszystkich stanów, przy czym każdy stan obradował
oddzielnie jeśli tworzył odrębne kolegium

149. UPRAWNIENIA LANDTAGÓW - wynikały ze specjalnych umów zawieranych z książętami

 Finansowe – uchwalanie podatków z zastrzeżeniem ich ściągania i administrowania przez stany, co
prowadziło do dualizmu zarządu skarbowego
 Prawodawcze – wyrażenie zgody na ogłoszenie nowych praw przez księcia lub doradzenie w tym
zakresie księciu i złożenie stosownych petycji
 Wyrażanie zgody na prowadzenie wojny
 Pewien wpływ na obsadę głównych urzędów w księstwie
 USTRÓJ RUSI KIJOWSKIEJ I ROSJI DO POŁOWY XVII WIEKU
UWAGI WSTĘPNE
150. POCZĄTKI PAŃSTWA RUSKIEGO
 988 r. – przyjęcie chrztu w obrządku bizantyjskim przez Włodzimierza Wielkiego  Ruś Kijowska
znalazła się ostatecznie w kręgu religii prawosławnej i kultury politycznej związanej z Bizancjum
 Państwo ruskie powstało pod koniec VIII w., według legendy założycielem rządzącej dynastii
Rurykowiczów był Ruryk – wódz normańskiego plemienia Waregów
 Pierwszym historycznym władca był Oleg (879-912)  połączenie ziem Nowogrodu z państwem
kijowskim  kolejni książęta rozwijali stosunki handlowe z Bizancjum i zapewniali obronę przed
Pieczyngami i Chazarami
 Za czasów Włodzimierza i Jarosława (X-XI w.) Rurykowicze wchodzili w związki małżeńskie z dynastiami
bizantyjskimi, angielskimi, francuskimi i polskimi
 Po śmierci Jarosława Mądrego (1054 r.) nastąpił rozdział państwa pomiędzy pięciu synów
 Dokonywano prób zjednoczenia ziem, ale nie były one trwałe  m.in. Andrzeja Bogolubskiego zostały
przerwane przez najazdy mongolskie  klęska w bitwie pod Kałką w 1223 poddała ziemie ruskie pod
panowanie mongolskie na dwieście lat

151. ZWIERZCHNICTWO MONGOLSKIE

 Mongołowie nie sprawowali bezpośrednio władzy nad podbitymi terenami, ale posługiwali się
władcami lokalnymi, którzy byli upoważnieni do zaprowadzania porządku, pilnowania lojalności wobec
mongolskich chanów i zbierania należnego trybutu
 Instytucja jarłyku – w rękach książąt włodzimierskich, którzy wysunęli się na czoło ruskich książąt 
upadek Kijowa jako ośrodka dawnej państwowości
 Początek XIV w. – dominacja czterech wielkich księstw: twerskiego, riazańskiego, włodzimierskiego i
moskiewskiego  1323 r. – Iwan Kalita objął księstwo włodzimierskiego i związany z nim jarłyk –
ośrodkiem integrującym ziemie rosyjskie i metropolią Kościoła prawosławnego stało się Księstwo
Moskiewskie
 Bitwa na Kulikowym Polu w 1380 r. – zwycięstwo nad Mongołami, wzrost prestiżu moskiewskich
władców
 1480 r. – zaprzestanie płacenia trybutu Mongołom przez Iwana III Srogiego – zrzucenie mongolskiej
zwierzchności
Podziały w Złotej Ordzie i pojawienie się chanatów krymskiego, kazańskiego i astrachańskiego –
wyzwolenie spod mongolskiego panowania

152. ZJEDNOCZENIE ZIEM PODD EGIDĄ KSIĘSTWA MOSKIEWSKIEGO

 1478 r. – wcielenie do państwa moskiewskiego Nowogrodu
1483 r. – Twer, 1510 r. – Psków
 Część dawnych ziem ruskich z Kijowem znalazła się pod panowaniem Wielkiego Księstwa Litewskiego,
a od 1569 r. weszła w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodów  o ziemie te Rosja będzie walczyć przez
cały XVII i XVIII w.
 WŁADZA KSIĄŻĘCA
153. ZASADY NASTĘPSTWA TRONU
 Władza książęca miała charakter patrymonialny
 Zasady następstwa wewnątrz rodu nie były jednak uregulowane – częste wojny między pretendami
 Ostatecznie wykształciły się trzy zasady:
o ZASADA SENIORATU – wpisana do testamentu przez Jarosława Mądrego w 1054 r.  po
śmierci dotychczasowego władcy tron w Kijowie miał obejmować najstarszy przedstawiciel
dynastii  REGUŁA PRZEMIESZCZANIA SIĘ KSIĄŻĄT W PRZYPADKU OPRÓŻNIENIA TRONU –
najstarszy zasiadał w Kijowie, pozostali przesuwali się w ustalonym porządku przejmując
kolejne księstwo
o DZIERŻENIE KSIĘSTWA JAK OJCOWIZNĘ – dziedziczenie ziem, ale nie odnosiło się to do tronu
kijowskiego
o ELEKCJA TRONU – sporadyczna, ale występowała

154. UPRAWNIENIA KSIĘCIA

 Władza księcia początkowo bardzo szeroka – funkcja najwyższego wodza, sędziego, administratora i
ustawodawcy
 Po 1132 r. książęta przestali uznawać zwierzchnictwo księcia kijowskiego
 Na Rusi nie wykształciła się w takim stopniu struktura lenna jak w Europie Zachodniej

155. ODBUDOWYWANIE PRESTIŻU WŁADZY KSIĄŻĘCEJ

 Zaczęło się w XIV w. z procesem integracji ziem ruskich – na pierwszy plan wysunął się książę
moskiewski
 Później: przeniesienie siedziby metropolii Kościoła do Moskwy, uznanie Moskwy przez książąt
moskiewskich za Trzeci Rzym – nawiązywanie do tradycji bizantyjskiej
 Od 1547 r. wielki książę moskiewski zaczął nosić tytuł cara Rosji – skupienie całej władzy nad terenami
Rosji w rękach książąt moskiewskich
 XV/XVI w. – konstrukcja Świętej Rusi  nadanie władzy nadprzyrodzonej legitymacji i wywyższenia

156. SZCZEGÓLNY CHARAKTER WŁADZY IWANA IV GROŹNEGO

 Jego władza była nieograniczona - co wynikało z tego, że był gotowy stosować brutalne metody
rządzenia, nie znosił jakiegokolwiek sprzeciwu lub krytyki, miał poparcie wśród dworiaństwa (drobna
szlachta przeciwstawiająca się wpływom wielkich bojarów)
 Instrument rządzenia – oprycznina – zasada wysiedlania bojarów i nadawania ich ziem lojalnym
poplecznikom cara  oprycznicy byli narzędziem represji carskich
 Pułki strzeleckie – wyćwiczona armia, której żołnierze z rodzinami mieszkali w osadach w pobliżu
Moskwy
 Władza Iwana Groźnego nie miała podstaw prawnych – po śmierci jego syna władza carska pogrążyła
się w głębokim kryzysie, który podważył jej autorytet  wybór przez Sobór Ziemski w 1613 r. Michała
Romanowa – założyciela nowej dynastii – pozwolił na stopniową odbudowę rangi tej władzy
 ZARZĄD CENTRALNY PAŃSTWA
157. URZĘDY DWORSKIE
Organizacja zarządu państwa podobna do europejskich monarchii
Kierowanie sprawami państwa przez urzędników dworu książęcego – dworecki, wojewoda, koniuszy,
cześnik, miecznik
Malało znaczenie wieców, pewne znaczenie zachowały zjazdy feudałów, z których wykształciła się
Duma Bojarska

158. DUMA BOJARSKA I PUTY

Stały organ doradczy przy księciu, w skład którego wchodzili członkowie rodziny książęcej, duchowni i
bojarzy zarządzający putami
XVI w. – tracenie arystokratycznego charakteru – do składu dołączono przedstawicieli drobniejszej
szlachty, później diaków
Wzrost liczebności: 30  150 w połowie XVII w.
Funkcje doradcze, sądowe, instancja odwoławcza, sąd pierwszej instancji
XVII w. – wyodrębnienie osobnego sądu z Dumy
Puty - jednostki o kompetencjach terytorialno-rzeczowych z bojarami na czele

159. PRIKAZY JAKO ORGANY CENTRALNE

Puty z czasem zostały zastąpione prikazami, którymi kierowali bojarzy z pomocą diaków i poddiaków
XVI w. – charakter organów centralnych, których zakres kompetencji określony został rzeczowo 
prikaz skarbowy, dworski
Do XVII w. – powstało 50 prikazów  tworzone w sposób chaotyczny i powierzano im różny zakres
spraw  nierównomierny rozdział kompetencji
Organizacja stworzona na sposób biurokratyczny – bojarowie sprawowali funkcje nominalnie,
faktyczne przewodnictwo przejmowali diakowie

160. USTRÓJ NOWOGRODU I PSKOWA

Republiki feudalne, które nie uległy podbojowi Mongołów i nie ustępowały terytorialnie innym
księstwom
Wiec – najważniejszy organ – kompetencje sądowe, administracyjne, prawodawcze – wybór księcia
oraz posadnika (urzędnik kierujący bieżącymi sprawami miasta)
Rada Panów – do 300 osób – obok bojarów pojawili się przedstawiciele miejskiego patrycjatu
 SOBÓR ZIEMSKI
161. SKŁAD SOBORU ZIEMSKIEGO
1549 r. – zwołanie pierwszego soboru przez Iwana IV, któremu przyświecały motywy polityczne  car
poszukiwał poparcia w innych grupach społecznych
Skład: Duma Bojarska, najwyżsi dostojnicy duchowni (zgromadzeni w Świętym Soborze),
przedstawiciele dworiaństwa (ludności miejskiej i pułków strzeleckich) – początkowo powoływani
przez cara, od XVII wybierano ich w powiatach;
w 1613 r. byli także przedstawiciele chłopów
Zwoływany przez cara, w okresie bezkrólewia przez Dumę Bojarską
Każda część obradowała osobno i podejmowała osobno uchwały, niewiążące dla cara

162. KOMPETENCJE SOBORU ZIEMSKIEGO

Okres końca rządów Rurykowiczów, czas Wielkiej Smuty (1605-13) do ugruntowania się pozycji
Romanowów na tronie  uchwalanie podatków, decydowanie o wojnie i pokoju, stanowienie prawa
Sobornoje Ułożenie (1649 r.) – unifikacja obejmująca wszystkie dziedziny prawa i pozostająca w mocy
aż do pierwszej połowy XIX w.
Kilkakrotnie wybierał cara – np. Michała Romanowa
Od drugiej połowy XVII w. jego znaczenie zaczęło maleć, a od 1685 r. przestał być zwoływany

ZARZĄD LOKALNY
163. POSADNICY – wykonywali zarząd lokalny w miastach i WOŁOSTIELE - w okręgach ziemskich
Funkcje sądowe, wojskowe i skarbowe
Przypominali angielskich szeryfów i polskich kasztelanów pod względem zakresu kompetencji i
stopniem zależności od księcia
Wołostiele tracili na znaczeniu, gdyż ich kompetencje przejmowały puty z bojarami putnymi na czele
Po pojawieniu się prikazów z bojarami, zarząd lokalny powierzano specjalnym namiestnikom,
wykonującym swoje uprawnienia w powiatach  urząd został zniesiony przez Iwana IV, a zarząd
lokalny został oparty na samorządzie

164. SAMORZĄD GUBNY I ZIEMSKI

Samorząd lokalny sprawował władzę za pomocą samorządu gubnego i ziemskiego
Samorząd gubny:
o Funkcje sądowe
o Organ: gubna izba, w której skład wchodzili starosta gubny, gubny diak i przysięgli;
starosta i diak wybierany przez całą ludność powiatu, starosta – wśród szlachty
Samorząd ziemski:
o Uprawnienia skarbowe i policyjne, sądowe w odniesieniu do ludności miejskiej i chłopów nie
podlegających sądownictwu panów feudalnych
o Organ: izba ziemska ze starostą ziemskim, diakiem ziemskim i przysięgłymi
Na początku XVII w. system samorządu zszedł na dalszy plan wobec pojawienia się nowych urzędów
prowincjonalnych – wojewodów  uprawnienia wojskowe i cywilne, podporządkowanie sobie
samorządu gubnego i ziemskiego, charakter biurokratyczny