Skutki podbojów rzymskich.

Niewolnictwo

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Juwenalis, Satyry, [w:] Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do

Konstantyna, tłum. A. Gierlińska, Poznań–Gniezno 2016.
Bravo Benede o, Wipszycka Ewa, Wolicki Aleksander, Węcowski Marek, Historia
starożytnych Greków, t. 2, Okres klasyczny, Warszawa 2009.
Plaut, Amfitrion, Akt 1, Scena 1, w. 695–700.
cyt. za: Starożytność. Teksty źródłowe. Tematy lekcji do historii w szkole średniej, oprac. G.
Chomicki, S. Sprawski, Kraków 1999, s. 223–224.
Ga 3, 26–28.
 Skutki podbojów rzymskich. Niewolnictwo
Rzymska mozaika w Dougga (tereny dzisiejszej Tunezji) z II–III w. n.e. Przedstawia grupę niewolników
usługujących rzymskim panom. Na pierwszym planie widnieją mocno zbudowani mężczyźni niosący
amfory z winem. Mozaika była najprawdopodobniej ozdobą domu, której celem było powitanie gości
i życzenie im dobrego pobytu.
Źródło: Pascal Radigue, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Niewolnictwo, a więc relacja, w której jeden człowiek stanowi własność drugiego, istniało
już w najstarszych cywilizacjach. Wspomina o nim m.in. Kodeks Hammurabiego, a także
Biblia. Jednak o ile na terenach Mezopotamii, Egiptu czy Izraela niewolnictwo było
zjawiskiem raczej marginalnym i nie wpływało na stan całej gospodarki, o tyle cywilizacje
grecka oraz rzymska w dużej mierze się na nim opierały. Dotyczy to zwłaszcza Rzymu,
w którym wzrost znaczenia pracy niewolniczej miał związek z wielkimi podbojami republiki
w III i II w. p.n.e.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wyjaśnisz, skąd w Rzymie wzięło się tak wielu niewolników.

Określisz, co mogło poprawić położenie rzymskiego niewolnika.
Wskażesz przyczyny, dla których wyzwalanie niewolników mogło leżeć w interesie
ich właścicieli.
Przeczytaj

Wielkie podboje republiki. Napływ niewolników i przemiany

gospodarcze
Wielkie sukcesy militarne w wojnach z Kartaginą i państwami hellenistycznymi przyniosły
Rzymowi nie tylko znaczne zdobycze terytorialne, lecz także ogromne ilości łupów, do
których starożytni zaliczali pochwyconych w trakcie działań wojennych mieszkańców
wrogich państw. Jeńcy byli odsprzedawani podążającym za armią rzymską handlarzom
niewolników, którzy następnie wystawiali „żywy towar” na publicznych aukcjach.

Gustave Boulanger, Targ niewolników, 1882 r. W miarę wzrostu znaczenia niewolnictwa dla gospodarki
w świecie rzymskim wykształciły się specjalne ośrodki handlu „żywym towarem”. Do najsłynniejszych należała
wyspa Delos na Morzu Egejskim. Jak myślisz, jaką rolę odgrywały wiek i płeć niewolników?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Masowy napływ niewolników na tereny Italii, wraz z równoległym napływem taniego zboża
z podbitych prowincji, zachwiał tamtejszą strukturą społeczno‐ekonomiczną. Najbogatsi
Rzymianie zupełnie zmienili model gospodarowania swoimi ziemiami. Zrezygnowali
z uprawy roli, gdyż stała się nieopłacalna, i zaczęli zakładać gospodarstwa typu villa,
w których uprawiali winorośl oraz oliwki. W majątkach tych (liczących średnio między 25
a 60 hektarów) pracowali przede wszystkim niewolnicy, których utrzymanie było
nieporównanie tańsze od kosztów zatrudnienia wolnego robotnika. Drobni rolnicy, których
nie było stać na przestawienie się na inny model gospodarowania, nie wytrzymywali
konkurencji. Dobrowolnie lub przymuszeni masowo opuszczali swoje gospodarstwa
i przenosili się do Rzymu, gdzie zasilali gwałtownie powiększającą się grupę proletariuszy.
Tymczasem rzymska klasa wyższa zajmowała coraz większe połacie ziemi i tworzyła,
szczególnie na Sycylii i południu Italii, ogromne majątki nazywane latyfundiami, które
w wielu regionach zastąpiły dawne „villae”.

Rozwój terytorialny republiki rzymskiej w III–II w. p.n.e. Kolorem zielonym zaznaczono tereny wchodzące
w skład imperium w 201 r. p.n.e., kolorem pomarańczowym – ziemie przyłączone po tej dacie.
Źródło: Contentplus.pl na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Około I w. p.n.e. niewolnicy stanowili znaczną część mieszkańców całej Italii (ok. 2–3 mln
na 7 mln mieszkańców). W majątkach największych rzymskich posiadaczy ziemskich
pracowało nawet kilkaset osób pozbawionych wolności, w średnich villae – kilkadziesiąt,
a w drobnych, dobrze funkcjonujących gospodarstwach – kilka lub kilkanaście.

Kim był niewolnik w starożytnym Rzymie?

Niewolnicy znajdowali się na samym dole rzymskiej drabiny społecznej. W większości były
to osoby pochwycone w czasie działań wojennych lub sprowadzone z odległych krajów,
jednak w pewnych sytuacjach nawet rzymski obywatel mógł się stać niewolnikiem. Wolność
można było utracić na podstawie wyroku sądowego m.in. za kradzież, podpalenie bądź
dezercję.
Fragment płaskorzeźby ze Smyrny (dzisiejszy Izmir w Turcji) przedstawiającej żołnierza rzymskiego
prowadzącego na łańcuchu więźniów kierowanych na egzekucję - pożarcie przez zwierzęta (ad bes as) na
arenie. Płaskorzeźbę można oglądać w Ashmolean Museum w Oxfordzie w Anglii. Po czym można poznać, że
postać po lewej to żołnierz, a postacie po prawej to więźniowie?
Źródło: Jun, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

W oczach większości Rzymian niewolnicy uchodzili za pozbawioną wszelkich praw tanią

siłę roboczą. Niewolnik nie mógł posiadać własności ani założyć rodziny. Był w pełni
uzależniony od swego właściciela, który miał prawo decydować o jego życiu i śmierci wedle
własnego uznania. Rzymski niewolnik nie posiadał osobowości prawnej, a dla swego
właściciela był jedynie rzeczą, „mówiącym narzędziem”.

Niewolnicy nie tworzyli jednolitej grupy

społecznej. Nieliczni stanowili część mienia
państwowego i jako tacy służyli u boku
kapłanów oraz urzędników publicznych,
jednak zdecydowana większość była
własnością prywatną. W zależności od tego,
gdzie pracował dany niewolnik, był on albo
częścią familia urbana (niewolnikiem
miejskim), albo familia rustica (niewolnikiem
Mozaika przedstawiająca dwie niewolnice
wiejskim). Położenie tych żyjących
pomagające swojej pani. Czy można tu mówić
w miastach było zdecydowanie korzystniejsze
o służbie w ramach familia urbana czy rus ca?
Źródło: Fabien Dany, Wikimedia Commons, licencja: CC BY- niż tych pracujących w majątkach ziemskich.
SA 2.5. Umiejętności niewolników miejskich (m.in.
kucharzy, fryzjerów, ogrodników) były
doceniane przez właścicieli, którzy z reguły zapewniali swym poddanym stosunkowo
godziwe warunki bytu. Najlepiej powodziło się niewolnikom wysoko wykwalifikowanym,
takim jak nauczyciele, artyści czy lekarze. Dowodem na to był fakt, że bardzo często jadali
oni przy stole razem z resztą rodziny.

Najtragiczniejsze było położenie niewolników pracujących poza miastem, głównie na roli.

Wielcy posiadacze ziemscy bezlitośnie wykorzystywali swoich podwładnych w myśl zasady
osiągania jak największego zysku przy jak najmniejszych nakładach własnych. W traktacie
z epoki dotyczącym organizacji majątku ziemskiego czytamy: „Niewolnik powinien
pracować lub spać”.

Wyjątkową, choć dość nieliczną, grupę niewolników w starożytnym Rzymie stanowili gladiatorzy, czyli osoby
walczące na arenie w czasie igrzysk. Nie każdy gladiator był niewolnikiem. Zdarzały się osoby wolne, które
z różnych przyczyn decydowały się na tego typu karierę. Powyższa mozaika pochodzi z II w. n.e. z rzymskiej
miejscowości Zliten we współczesnej Libii. Można ją obejrzeć w muzeum archeologicznym w Trypolisie.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Niewolnicy wiejscy nie tylko żyli w skrajnie złych warunkach, lecz także traktowani byli
przez swych panów z nieporównanie większą surowością niż ich miejscy odpowiednicy.
W najcięższych warunkach funkcjonowali tzw. niewolnicy skuci (servi vincti), pracujący
w gospodarstwach typu „villae”, głównie przy uprawie wina. Nieco lepsza była sytuacja
niewolników‐pasterzy, których praca była niemożliwa do wykonania w kajdanach. Niemniej
również i oni byli przez swych panów zaniedbywani i niedożywieni, przez co często
trudnili się rozbojem. Nawet niewielkie wykroczenie, takie jak nieopatrznie rzucone słowa,
mogły skutkować wyrokiem śmierci.

Przeciw Rzymowi. Powstania niewolników i ich konsekwencje

Trudne warunki życia i niski status społeczny
niewolników z terenów wiejskich
doprowadziły na przełomie II i I w. p.n.e. do
 wybuchu trzech powstań, z których dwa
pierwsze (lata 135–132 i 104–100 p.n.e.) miały
miejsce na Sycylii, trzecie natomiast (73–71 r.
p.n.e.), znane pod nazwą powstania
Spartakusa – w samej Italii. Zrywy te zostały
ostatecznie stłumione przez władze
rzymskie, jednak pośrednio przyczyniły się
do poprawy sytuacji niewolników
w imperium.

Powstania niewolników wstrząsnęły

republiką, doprowadzając ją niemal do
upadku. Latyfundyści wyciągnęli wnioski z tej
„lekcji” i doszli do przekonania, że brutalne
traktowanie i skrajny wyzysk nie tylko nie
Marmurowy pomnik Spartakusa wykonany w 1830 stanowią właściwego sposobu postępowania
r. przez francuskiego rzeźbiarza Denisa Foya era z niewolnikami, ale są wręcz niebezpieczne.
i przechowywany w muzeum w Luwrze. Warto
U schyłku republiki i w czasach cesarstwa
zwrócić uwagę na zerwane kajdany, które były
polepszanie się warunków życia niewolników
niewolnik trzyma w dłoniach. Jest to jedno z wielu
przedstawień ukazujących Spartakusa jako
będzie stałym trendem. Sprzyjało temu
bojownika o wolność. W rzeczywistości nie wiemy ustanie podbojów, co ograniczyło dopływ
prawie nic o jego intencjach i motywach. taniej siły roboczej na rynek rzymski
Źródło: Maksim, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA i wymusiło na właścicielach zmianę stosunku
3.0.
do swych poddanych. Równolegle do tego
procesu władze rzymskie ogłaszały kolejne
regulacje prawne narzucające posiadaczom większe umiarkowanie wobec niewolników.
Jedną z najważniejszych ustaw wprowadzono za panowania cesarza Hadriana. Zakazywano
w niej zabijania niewolników, którzy dopuścili się wykroczeń wobec swoich właścicieli.

Słownik
Kodeks Hammurabiego

babiloński zbiór praw z XVIII w. p.n.e.

latyfundium

(z łac. latus – rozległy, fundus – grunt, majątek) wielka posiadłość ziemska

proletariusz

(łac. proletarius - najniższy obywatel) obywatel nieposiadający ziemi i niezobowiązany do

służby wojskowej, żyjący przede wszystkim na koszt państwa
 villa

w starożytnym Rzymie były to głównie wiejskie rezydencje najbogatszych obywateli

manumissio

(od łac. „manumissio” - wyzwolenie) w prawie rzymskim jest to procedura oficjalnego

wyzwolenia niewolnika

patron

(z łac. patronus – obrońca, opiekun) w starożytnym Rzymie obywatel (patrycjusz)

sprawujący opiekę materialną i prawną nad osobą lub grupą osób, z którymi pozostawał
w układzie stosunków zwanych patronatem

gladiator

(od łac. „gladius” - miecz) w starożytnym Rzymie osoba, najczęściej niewolnik, zajmująca
się walką na arenie

klient

(łac. cliens, l.mn. clientes) w Rzymie archaicznym wolny członek wspólnoty politycznej,
dziedzicznie związany z rodami arystokratycznymi, w zamian za opiekę prawną
i materialną zobowiązany do wierności i lojalności wobec patrona

Słowa kluczowe
latyfundium, manumissio, niewolnictwo, villa, Rzym, imperium rzymskie, starożytność,
starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia
Alföldy G., Historia społeczna starożytnego Rzymu, Poznań 2011.

Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań‐Gniezno

2016.

Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

Łoposzko T., Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987.

Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.

Film edukacyjny

Polecenie 1

Zapoznaj się z materiałem filmowym, a następnie wykonaj polecenia zamieszczone poniżej.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..

Film nawiązujący do treści materiału

Manumissio, czyli jak wyzwalano niewolników.

Polecenie 2

Wskaż, które zdanie jest prawdziwe, a które fałszywe.

Zdanie Prawda Fałsz

Manumissio była czynnością
o charakterze prawnym,
w wyniku której niewolnik  
stawał się człowiekiem
wolnym.
W czasie manumissio
dotychczasowy właściciel
zdejmował swemu  
niewolnikowi czapkę (pileus)
z głowy.
Osoba wyzwolona
przyjmowała praenomen
swego byłego pana,  
zastępując nim
dotychczasowe imię.
W wyniku manumissio
zanikały wszelkie więzi
 
łączące dotychczas pana
i jego niewolnika.
Obsequium oraz officium
były to zobowiązania
niewolnika, których ten  
musiał dotrzymać przed
wyzwoleniem.
Zjawisko masowego
wyzwalania niewolników
 
było przyjmowane życzliwie
przez władze rzymskie.
Polecenie 3

Uzasadnij twierdzenie, że manumissio dawała wymierne korzyści zarówno wyzwalanemu, jak

i wyzwalającemu.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wyzwolony niewolnik otrzymywał zwykle nazwisko rodowe swego dotychczasowego pana.

Wyobraź sobie sytuację, w której Marek Tulliusz Cyceron nadaje wolność słudze o imieniu
Sekstus. Jak będzie brzmiało pełne imię wyzwolonego?

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 2 輸

Połącz pojęcie z jego definicją.

akt wyzwolenia niewolnika przez jego

latyfundium
właściciela

rodzaj majątku ziemskiego, w którym

villa
uprawiano oliwki i winorośl

officium rozległy majątek ziemski

zbiór zobowiązań, które wyzwoleniec

manumissio musiał wypełniać wobec byłego
właściciela
Ćwiczenie 3 醙

Zapoznaj się z fragmentem komedii Plauta, w którym niewolnik Sozja ma nadzieję na uzyskanie
wolności. Określ, o jakiej części garderoby mówi on w tym kontekście.

“
Plaut

Amfitrion

Pana w porcie znaleźć można

Pójdę tam i mu opowiem.
Ucieszony
Może on mnie też nie pozna,
Niechaj sprawią tak bogowie!
Wtedy jako wyzwoleniec
zmienię zaraz swe odzienie.

Źródło: Plaut, Amfitrion, Akt 1, Scena 1, w. 695–700.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 4 醙

Na podstawie poniższego fragmentu opracowania oraz własnej wiedzy wymień różnice między
sytuacją niewolnika w starożytnej Grecji a sytuacją niewolnika w Rzymie republikańskim.

“
Benede o Bravo, Marek Węcowski, Ewa Wipszycka, Aleksander Wolicki

Historia starożytnych Greków

Niewolnik w greckich poleis w obliczu prawa pozostawał istotą ludzką

[…]. Jeśli niewolnik został zabity przez właściciela, ten w oczach prawa
popełniał zbrodnię, musiał zatem udowodnić władzom, że miał ku temu
powody […]. Niewolnik nie mógł występować jako podmiot prawny […].

Źródło: Benede o Bravo, Ewa Wipszycka, Aleksander Wolicki, Marek Węcowski, Historia starożytnych Greków, t. 2,
Okres klasyczny, Warszawa 2009, s. 671.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 5 醙

W przytoczonym niżej fragmencie dzieła Marka Terencjusza Warrona pt. O gospodarstwie

rolnym zaznacz te zdania (3), które świadczą o tym, że dzieło to powstało po wielkich
powstaniach niewolników z przełomu II i I w. p.n.e.

Uwaga: Aby zaznaczyć całe zdanie, należy oznaczyć każde słowo pojedynczo.

zdanie potwierdzające 

Opowiem o środkach, za pomocą których uprawia się pola. Jedni dzielą te środki
na dwie części: na ludzi i na narzędzia służące ludziom, bez których to rzeczy
uprawa jest niemożliwa. Drudzy na trzy części: narzędzia przemawiające ludzkim
głosem, narzędzia wydające dźwięki nieartykułowane i narzędzia nieme; do pierwszej
grupy narzędzi należą niewolnicy, do drugiej woły, do trzeciej wozy. (…) Niewolnicy
nie powinni być ani lękliwi, ani zuchwali. Ci [niewolnicy], którzy nimi kierują,
powinni umieć czytać i pisać i posiadać pewne wykształcenie, być uczciwi oraz
starsi wiekiem (…). Oprócz tego jest rzeczą bardzo ważną, aby ci, którzy nadzorują,
byli obeznani z rolnictwem. Powinien [nadzorca] nie tylko wydawać polecenia, ale
również pracować, aby idąc za przykładem, naśladowano go i aby wiedziano, że on
im słusznie rozkazuje, ponieważ posiada większą wiedzę. Nie należy im pozwalać,
aby wydawali polecenia, używając częściej bata niż nagany słownej, jeśli ten sam
skutek można osiągnąć tym sposobem. Nie należy nabywać zbyt wielu [niewolników]
tej samej narodowości, gdyż to przede wszystkim jest przyczyną domowych
niesnasek. (…) Trzeba zjednać sobie nadzorców, okazując im pewien szacunek, a z
robotnikami, którzy wyróżniają się spośród innych, trzeba również naradzać się nad
tym, jakie prace powinny być wykonane, ponieważ w wypadku takiego
postępowania będą przekonani, że nie są lekceważeni przez gospodarza i coś znaczą.
Źródło: cyt. za: Starożytność. Teksty źródłowe. Tematy lekcji do historii w szkole
średniej, oprac. Chomicki G., Sprawski S., Kraków 1999, s. 223-224.
Ćwiczenie 6 醙

Przeczytaj fragment Listu św. Pawła do Galatów i określ, czy jego autor nawołuje w nim do
zniesienia instytucji niewolnictwa.

“
Wszyscy bowiem dzięki tej wierze jesteście synami Bożymi –
w Chrystusie Jezusie. Bo wy wszyscy, którzy zostaliście ochrzczeni
w Chrystusie, przyoblekliście się w Chrystusa. Nie ma już Żyda ani
poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już
mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście jednym w Chrystusie
Jezusie.

Źródło: Ga 3, 26–28.

Twoja odpowiedź
 Ćwiczenie 7 醙

Na podstawie informacji pomocniczych przyporządkuj fragmenty dzieł dotyczące problemu

niewolnictwa do ich autorów.

Katon Starszy, Kolumella, Seneka, konserwatywny rzymski pisarz i polityk, zwolennik

tradycyjnych cnót rzymskich. Zasłynął wyjątkowym przywiązaniem do dyscypliny
i pracowitością. Żył na przełomie III i II w. p.n.e., rzymski pisarz i posiadacz ziemski. Żył w I w.
n.e., retor, pisarz i filozof rzymski, wyznawca stoicyzmu (kierunku filozoficznego zakładającego,
że prawdziwe szczęście można osiągnąć przez dyscyplinę moralną). Żył w I w. n.e.

Autor Charakterystyka Fragment

Katon Starszy konserwatywny rzymski

pisarz i polityk, zwolennik
tradycyjnych cnót
rzymskich. Zasłynął
wyjątkowym
przywiązaniem do
dyscypliny
i pracowitością. Żył na
przełomie III i II w. p.n.e.

Kolumella rzymski pisarz i posiadacz

ziemski. Żył w I w. n.e.

Seneka retor, pisarz i filozof

rzymski, wyznawca
stoicyzmu (kierunku
filozoficznego
zakładającego, że
prawdziwe szczęście
można osiągnąć przez
dyscyplinę moralną). Żył
w I w. n.e.
Ćwiczenie 8 難

Zinterpretuj poniższy fragment utworu rzymskiego poety Juwenalisa.

“
Juwenalis

Satyry

Jeśli sługa [niewolnik] znad Nilu lub z kanopskich włości –

Ów Kryspinus unosi purpurę z ramienia,
Wachlując się spoconym palcem od pierścienia,
A cięższy kamień siły jego już przerasta –
Trudno satyr nie pisać.

Źródło: Juwenalis, Satyry, [w:] K. Christ, Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, tłum. A.
Gierlińska, Poznań–Gniezno 2016, s. 475.

Kim mogła być opisywana postać? Zapisz swoją interpretację tekstu.

Dla nauczyciela

Autor: Bartosz Krzymiński

Przedmiot: historia

Temat: Skutki podbojów rzymskich. Niewolnictwo

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:

zakres podstawowy

IV. Społeczeństwo, życie polityczne i kultura starożytnego Rzymu.

Uczeń:

1. charakteryzuje przemiany ustrojowe i społeczne (w tym problem niewolnictwa)

w państwie rzymskim doby republiki oraz cesarstwa, z uwzględnieniem roli Juliusza
Cezara i Oktawiana Augusta;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje rozwój systemu niewolniczego w ramach imperium rzymskiego,

porównuje sytuację niewolników w Rzymie i innych państwach świata starożytnego,
wyjaśnia przyczyny wyjątkowego znaczenia instytucji niewolnictwa w gospodarce
rzymskiej.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

 pogadanka,
analiza tekstu źródłowego,
dyskusja dydaktyczna.

Formy zajęć:

praca indywidualna,
praca w parach,
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputer,
zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale,
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda,
projektor.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją:

Nauczyciel poleca uczniom, aby przypomnieli sobie podstawowe informacje na temat

zjawiska niewolnictwa w świecie starożytnym w epokach poprzedzających wielką
ekspansję rzymską.

Faza wstępna

1. Przedstawienie tematu i celu lekcji oraz ustalenie kryteriów sukcesu.

2. Na początek nauczyciel prosi uczniów o przywołanie głównych faktów odnośnie do
niewolnictwa w świecie antycznym przed powstaniem Imperium Romanum. Chodzi tu
o wskazanie przez nich, że było to zjawisko z jednej strony powszechne, z drugiej –
odgrywało raczej marginalną rolę w funkcjonowaniu państw takich jak kraje
mezopotamskie czy Egipt.
3. Następnie nauczyciel porusza temat Grecji. Czy niewolnictwo pełniło tam tę samą
funkcję, co w wymienionych przed chwilą państwach? Wskazana osoba (lub ochotnik)
udziela odpowiedzi, pozostali uczniowie mogą ją uzupełniać. W razie problemów
z odpowiedzią nauczyciel przytacza casus Sparty, pytając uczniów o to, czym
charakteryzowała się gospodarka tej greckiej polis. Udziela uczniom informacji
zwrotnej.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel przybliża uczniom omawiane zagadnienie, zarysowując sytuację

niewolników w państwie rzymskim ok. połowy II w. p.n.e. Podkreśla przy tym, że to
 właśnie w Rzymie zjawisko niewolnictwa stało się kluczowe dla funkcjonowania
państwa.
2. Nauczyciel pyta uczniów, jakie były sposoby pozyskiwania niewolników w świecie
starożytnym. Ważne jest, aby uzupełniał ich wypowiedzi w razie konieczności (np.
niewola za długi, handel), ale skupił się na kwestii prowadzenia działań wojennych
i związanych z nimi łupów. Nauczyciel, nawiązując do swej wypowiedzi z pkt. 1, pyta
uczniów, dlaczego to właśnie w imperium rzymskim problem niewolnictwa stał się tak
znaczący. Uczniowie zgłaszają swoje odpowiedzi, powinni wskazać na gwałtowną
rzymską ekspansję w omawianym okresie.
3. Nauczyciel prosi uczniów, aby w parach opracowali w punktach chronologię rozwoju
terytorialnego Rzymu. Następnie rozrysowuje linię chronologiczną na tablicy i prosi
klasę o jej uzupełnienie, a wybrany uczeń lub uczennica zapisują propozycje (w razie
potrzeby nauczyciel uzupełnia propozycje uczniów). Następnie prosi uczniów
o wskazanie tego etapu ekspansji rzymskiej, który mógł być decydujący dla wzrostu
znaczenia niewolnictwa w rzymskiej gospodarce. Chodzi tu o wskazanie podbojów
z przełomu III i II w. p.n.e. (II i III wojna punicka, wojny z państwami hellenistycznymi).
4. W kolejnym kroku prowadzący poleca uczniom samodzielnie wykonać ćwiczenie 4.
Prosi ochotnika o przeczytanie swojej odpowiedzi. Udziela informacji zwrotnej.
5. Nauczyciel wyświetla tekst źródłowy przytoczony w ćwiczeniu 5 (O gospodarstwie
rolnym Marka Terencjusza Warrona). Prosi jednego z uczniów o przeczytanie
fragmentu na głos. Następnie nauczyciel animuje dyskusję na temat stosunku Rzymian
do niewolników. Zachęca przy tym uczniów do wyrażania własnych opinii, również
o charakterze moralnym.

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel wprowadza pojęcie wyzwolenia (manumissio) niewolnika, a następnie

wyświetla film.
2. Prowadzący prosi wskazaną osobę (albo ochotnika) o podsumowanie filmu i całej
lekcji. Ocenia pracę klasy w trakcie zajęć.

Praca domowa:

1. Wykonaj oba polecenia do medium bazowego.

2. Wskaż, w formie krótkiej notatki, inną epokę i krąg cywilizacyjny, w którym
niewolnictwo odgrywało w gospodarce kluczową rolę.

Materiały pomocnicze:

G. Alföldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu, Poznań 2011,

K. Christ, Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań–Gniezno

2016.
M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987.

A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2008.

źródła do historii starożytnej

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Film można wykorzystać przy charakteryzowaniu rzymskiej struktury społecznej,

w szczególności zaś relacji patron – klient. W takim przypadku uczniowie mogą obejrzeć go
w fazie realizacyjnej i wykorzystać w omawianiu sytuacji społecznej w Rzymie.