Professional Documents
Culture Documents
Tantra Yukti Final
Tantra Yukti Final
“यथाअम्बुजवनस्त्यातय:
प्रदीपो वेश्मनो यथा।
प्रबोधनप्रताशाथोस्त्तथा
तन्त्त्रस्त्य युक्तय:॥” cha Si 12
प्रबोधनाद्ववस्त्तरता.....
ू ं प्रताशयन्त्तीतत.....
गड
Conti..
दग
ु हयग ीतं क्षक्षयणो्येव शास्त्त्रं शस्त्त्रसमवाबध
ु म ्|
सगु हग ीतं तदेव ज्ञं शास्त्त्रं शस्त्त्रं ि रक्षयतत||
TANTRAYUKTI
❑ Topic/ Chapter
Conjoiner
In Sanskrit verses, the words may not be in the order that
they actually are meant to describe as they are more in
poetic forms.
Hence, combining or joining words to give a proper
meaning is necessary.
In simple terms, it means rearrangement of words to
bring about a meaningful sentence is Yoga.
This is known as Yoga or Yojan.
Conti..
Implication
The inference which is to be fairly understood,
although not expressed in words, by implicating the
resemblance to the fact that has already been told
in other circumstances is Hetvartha.
The author does not express in actual words, instead
similarity with other contexts is given for the reader
to speculate the implication of those words.
Greesma rutu charya/Pitta upakrama/ Pittaj jwara
Conti..
यदन्त्यदक्
ु तमन्त्याथयसाधतं [१] िवतत स हे ्वथयः |
यथा-
मक्ग ्पण्डोऽद्सिः प्रक्क्लघते तथा माषदग्ु धप्रितग तसिर्व्यणः प्र
क्क्लघत इतत |
हे ्वथो नामयदन्त्यत्रासिदहतमन्त्यत्रोपपद्यते;
यथा-
“समानगण ु ाभयासो दह धातन ू ां वद्
ग चधतारणम”् (स.ू अ.१२)इतत
वातमचधतग्योक्तं, तत्र वातस्त्येतत वक्तव्ये यदयं समानशब्दं
धातूनासमतत तरोतत, तेन यथा वायोस्त्तथा रसादीनामवप स
मानगुणाभयासो वद् ग चधतारणसमतत गम्यते.
Padartha
implications too.
e.g Rasa as Dhatu/Parada/Mansa
rasa/Madhuradi/Ahara rasa etc
Conti…
ऽथोऽसिदहतः सत्र
ू े पदे वा स पदाथयः पदस्त्य पदयोः पदा
नां वाऽथयः पदाथयः;
अपररसमताश्ि पदाथायः |
यथा- स्त्नेहस्त्वेदाञ्ज्जनेषु ,,
‘वेदो्पविमध्यायं व्याख्यास्त्याम’
यथा-
दे वदिस्त्यानेन शल्यमद् ु धत
ग ं तथा
यज्ञदिस्त्याप्ययमद्
ु धररष्यतीतत ||
समासविनमुद्देशः |
यथा- शल्यसमतत ||
❑ Elaboration
ववस्त्तरविनं तनदे शः |
यथा-
शारीरमागन्त्तत
ु ं िेतत ||
यथा-
सशरः पाणणपादपाश्वयपष्ग ठोदरोरसासम्यक्
ु ते परु
ु षग्रहणं वव
नाऽवप गम्यते परु
ु षस्त्येतत ||
❑ Purposive / objective
Advisory statements/guideline/instructions.
❑उपदेशो नामाप्तानुशासनं;
यथा-
“स्त्नेहमग्रे प्रयञ्ज्
ु जीत ततः स्त्वेदमनन्त्तरम ्” (स.ू अ.१३
) इ्यादद|
❑ एवसम्यपु देशः |
यथा-
‘तथा न जागय ग ाद्रात्रौ ददवास्त्वप्नं ि वजययेत ्’ इतत ||
Apadesha
Reasoning a statement
प्रतगतस्त्यानागतस्त्य साधनमततदेशः |
यथा-
यतोऽस्त्य वायरु
ु ध्वयमवु िष्ठते तेनोदावतती स्त्याददतत |
यदतीततयतमथायदापद्यते साऽथायपविः |
यथा- ओदनं िोक्ष्ये इ्युक्तेऽथायदापन्त्नं िवतत-
नायं वपपासय
ु व
य ागसू मतत |
तस्त्योिरं तनणययः |
यथा-
शरीरं प्रपीडय पश्िादधो ग्वा वसामेदोमज्जानवु वद्धं
मत्र
ू ं ववसज ग तत वातः एवमसाध्या वातजा इतत
तथा िोक्तम ्-
तग्स्त्नं शरीरं तनष्पीडय मेदोमज्जावसायत ु ः |
अधः प्रतुप्यते वायस्त्
ु तेनासाध्यास्त्तु वातजाः |
प्रतरणान्त्तरे ण समापनं
प्रसङ्गः, यद्वा प्रतरणान्त्तररतो योऽथोऽसतगदक् ु तः
समाप्यते स प्रसङ्गः |
यथा-
पञ्ज्िमहाित ू शरीररसमवायः परु ु षस्त्तक्स्त्मन ् कििया सोऽचधष्ठानसमतत वे
दो्पिावसिधाय, ित ू चिन्त्तायां पनु रुक्तं-
यतोऽसिदहतं पञ्ज्िमहाित ू शरीररसमवायः परू ु ष इतत, स खल्वेष तमय
परुु षक्श्िकित्साचधतगत इतत |
यथा- त्रत्रवद्
ग ववरेियतत, मदनफलं वामयतत(एव) |
असिव्याप्यापतषयणमपवगयः |
यथा-
अस्त्वेद्या ववषोपसष्ग टाः, अन्त्यत्र तीटववषाददतत |
Objection / Questioning
आक्षयेपपूवत
य ः प्रश्नः पूवप
य क्षयः |
यथा-
तथं वाततनसमिाश्ि्वारः प्रमेह असाध्या िवन्त्तीतत|
पव ू प
य क्षयो नाम प्रततज्ञाताथयसन्त्दष
ू तं वाक्यं;
यथा-
“म्स्त्यान्त्न पयसाऽभयवहरेत ्” इतत प्रततज्ञातस्त्याथय
स्त्य “सवायनव े म्स्त्यान्त्न पयसाऽभयवहरेदन्त्यत्र चिसल
चिमात ्” (सू.अ.२६) इतत|
Vidhan
प्रतरणानप
ु व्ू यायऽसिदहतं ववधानम ् |
यथा-
सक्क्थममायण्येतादश प्रतरणानुपूव्यायऽसिदहतातन |
परमतमप्रततवषद्धमनम ु तम ् |
यथा- अन्त्यो ब्रय
ू ात ्-
सप्त रसा इतत, तच्िाप्रततषेधादनुमन्त्यते तथक्ञ्ज्िदद
तत |
तन्त्त्रेऽततशयोपवणयनं व्याख्यानम ् |
यथा-
इह पञ्ज्िववंशतततः पुरूषो व्याख्यायते, अन्त्येष्वायुवे
दतन्त्त्रेषु िूताददप्रि्ग यारभय चिन्त्ता |
य्पव
ू म
य क्
ु तं तदततिान्त्तावेक्षयणम ् |
Anticipation/Prospective referencing
एवं वक्ष्यती्यनागतावेक्षयणम ् |
Scientific/technical Terminologies
अन्त्यशास्त्त्रासामान्त्या स्त्वसञ्ज्ज्ञा |
यथा
समथन
ु समतत मधस
ु वपयषोग्रयगणं; लोतप्रससद्धमद
ु ाहरणं
वा
यथा-
मांसवगे एणहररणादयो लावततविररशारङ्गश्ि प्रधा
नानीतत
दृष्टान्त्तव्यक्क्ततनयदशयनम ्|
यथा- अक्ग्नवाययन ु ा सदहतः तक्षये
वद्
ग यचध गच्छतत तथा वातवपितफदष्ु टो र्व्ण इतत
तनदशयनं नाम-
मखू यववदष
ु ां बद्
ु चधसाम्यववषयो दृष्टान्त्तः; यथा-
“ववज्ञातममत ग ं यथा” (स.ू अ.१) इ्यादद|
Nirvachana
Alternative options.
When alternative choices or options are mentioned
or made available in the treatment and
management of disease or in any other context, it is
known as vikalpa.
Availability of multiple choices for a particular
thing is vikalpa.
Conti..
❑ Source of origin/Possibility.
❑ The source/Place of origin of a thing is known as its
Sambhav.
❑ It may also be a consequence of an event.
❑ Acharya Sushrut has not included this in tantrayukti
Conti..
द्वात्रत्रश
ं िन्त्त्रयक्
ु तयो िवक्न्त्त शास्त्त्रे |
तद्यथा-
अचधतरणं(१), योगः(२), पदाथयः(३), हे ्वथयः(४), उद्दे शः(५),
तनदे शः(६), उपदे शः(७), अपदे शः(८), प्रदे शः(९), अततदे शः(१०
), अपवजयः(११), वाक्यशेषः(१२), अथायपविः(१३), ववपयययः(१४
), प्रसङ्गः(१५), एतान्त्तः(१६), अनेतान्त्तः(१७), पव ू प
य क्षयः(१८),
तनणययः(१९), अनम ु तं(२०), ववधानम(२१), ् अनागतावे क्षयणम(्
२२), अततिान्त्तावेक्षयणं(२३), संशयः(२४), व्याख्यानं(२५), स्त्व
सञ्ज्ज्ञा(२६), तनवयिनं(२७), तनदशयनं(२८), तनयोगः(२९), ववत
ल्पः(३०), समच् ु ियः(३१), ऊह्यम(३२) ् इतत ||३||