IV Sem-Skt-Nirukta and Mimamsa - 0

NIRUKTA AND MIMAMSA
SKT4 C11
IV SEMESTER
Core Course
M.A. SANSKRIT SAHITYA
UNIVERSITY OF CALICUT,
School of Distance Education,
Calicut University P.O.,
Malappuram - 673 635, Kerala.
190263
School of Distance Education
University of Calicut
Study Material
IV SEMESTER
Core Course
M.A. SANSKRIT SAHITYA
NIRUKTA AND MIMAMSA

Prepared By:
Dr. Sooraj R.S.,
Guest Faculty, Dept. of Sanskrit Sahitya,
Sree Sankaracharya University of Sanskrit Regional
Campus Ettumanoor, Kottayam.
Scrutinized By:
Dr. Indira. K,
Assistant Professor in Sanskrit,
University of Calicut.
DISCLAIMER
“The author shall be solely responsible for the
content and views expressed in this book”
Nirukta and Mimamsa 2

CONTENTS
Unit I: Nirukta - 5
Unit II: Mimamsa: Manameyodaya - 35

(Pratyaksha and Anumana only)


Unit I
वेदाङ्गानि
वेदाङ्गस्यार्थस्तर्ा तस्य महत्त्वम् अङ्गशब्दस्य व्यत्ु पत्तिलभ्यः
अर्ोऽत्तस्त– उपकारकः । -'अङ््यन्ते ज्ञायन्ते अमीत्तिररत्तत अङ्गात्ति ।' अर्ाथद् येि
कस्याऽत्तप वस्तिु ः स्वरूपज्ञािे साहाय्यं त्तमलत्तत तमङ्गत्तमत्तत कथ्यते । वेदः स्वयमेवैकः
दरूु हो त्तवषयोऽत्तस्त । तदर्थज्ञािे, कमथकाण्डस्य प्रत्ततपादिे यान्यपू योगीत्ति शास्त्रात्ति सत्तन्त
तान्येव वेदाङ्गात्ति िवत्तन्त । वेदस्य यर्ार्थज्ञािलािाय षण्िां त्तवषयािां ज्ञािमपेत्तितं
िवत्तत । वेदमन्रािामत्तवतर्ोच्चारिमेव प्रर्ममावश्यक वस्त्वत्तस्त । शब्दमयमन्रािां
यर्ार्ोच्चारिाय प्रविथमािं वेदाङ्ग 'त्तशिा' इत्यत्तिधीयते । वेदस्य मख्ु यप्रयोजिं
वैत्तदककमथकाण्डस्य यज्ञयागस्य च यर्ार्ाथिष्ठु ािमत्तस्त । अत्तस्मन्िर्थ प्रवृिमङ्गं 'कल्प'
इत्तत कथ्यते । कल्पस्य व्यत्ु पत्तिलभ्योऽर्ो िवत्तत 'कल््यते समथ्यथते यागप्रयोगोऽर'
इत्तत । वेदािां रिकत्वाद,् वेदार्ाथवबोधिे सहायकत्वात् प्रकृ त्ततप्रत्यय
उपदेशपरु ःसरपदस्वरूप- प्रत्ततपादकत्वादर्थ- त्तििथयिकृ त्साधिेष्वन्यतमसाधित्वेि
प्रयक्त
ु त्वाद् व्याकरिं िाम वेदाङ्गः त्तितान्तमेव महिीयं श्रेष्ठञ्च अङ्गमङ्गेषु स्मृतम्
। त्तिरुक्तस्यात्तस्त त्तवषयः-वैत्तदकपदािां व्यत्ु पादिम् । त्तिरुच्यते त्तिश्शेषिे ोपत्तदश्यते तत्
तदर्ाथवबोधिाय पदजातं यर तत्तन्िरुक्तत्तमत्तत कथ्यते । वेदाः सत्तन्त छन्दोबद्ाः ।
अतस्तेषामच्ु चारित्तित्तमिाय छन्दोज्ञािं त्तितरामपेत्तितम् । वरुिस्य त्तवषये
शिु ःशेपऋषेः प्रख्यातोऽयं मन्रोऽत्तस्त
"त्तिषाद धृतवतो वरुिः पस्त्यास्वा ।
साम्राज्याय सक्र
ु तःु ॥

यज्ञिागा बहुत्तवधाः सत्तन्त । के चि यज्ञा एवंत्तवधा त्तवधािे िीता ये

संवत्सरसम्बत्तन्धिः सत्तन्त । के चि क्रतसु म्बत्तन्धिो विथन्ते । के चि च त्ततत्तर्-मास-
पिििरपरकाः सत्तन्त । तस्माज्ज्यौत्ततषं िाम वेदाङ्गमत्तप िैजं वैत्तशष्टयं त्तिदधात्तत ।
सिं ेपेि वैत्तदकमन्रािामत्तु चतोच्चारिाय त्तशिायाः, कमथकाण्डस्य
यज्ञीयािष्ठु ािस्य च त्तित्तमिाय कल्पस्य, शब्दािां रूपज्ञािाय व्याकरिस्य, अर्थज्ञािाय
त्तिवथचिाय च त्तिरुक्तस्य, वैत्तदकच्छन्दसां ज्ञािलािाय
छन्दसस्तर्ाऽिष्ठु ािस्योत्तचतकालत्तििथयार्थ ज्योत्ततषशास्त्रस्य च प्रयोजिमत्तस्त ।
आधत्तु िकािात्तमत्ततहासकारािां कर्ित्तमदं यत् षण्िामत्तप वेदाङ्गािां त्तिमाथिं
वैत्तदकयगु स्योिराद्थिागेऽिवत् । त्तशिा, व्याकरिम,् कल्पः, त्तिरुक्तम,् छन्दः,
ज्यौत्ततषञ्च इत्येतात्ति वेदाङ्गािां सत्तन्त िामात्ति । पात्तििीयत्तशिा प्राह
'त्तशिा कल्पो व्याकरिं त्तिरुक्तं छन्दसां चयः । ज्योत्ततषामयिं चैव वेदाङ्गात्ति
षडेव तु ॥'
'छन्दः पादौ तु वेदस्य हस्तौ कल्पोऽर् पठ्यते ।
ज्योत्ततषामयिं चित्तु िरुक्तं श्रोरमच्ु यते ॥
त्तशिा घ्रािं तु वेदस्य मख
ु ं व्याकरिं स्मृतम् ।
तस्मात् साङ्गमधीत्येव ब्रह्मलोके महीयते ॥' (पा०त्तश० ४१।४२)
पतञ्जत्तलिाऽ्यक्त
ु म-् 'ब्राह्मिेि त्तिष्कारिो धमथः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च'
( पस्पशात्तिके ) ।
षण्िाम्येतेषां वेदाङ्गािामुल्लेखो गोपर्ब्राह्मिबौधायिधमथसरू -
गौतमधमथसरू -रामायिसमेषु प्राचीिग्रन्र्ेषपू लभ्यते । एतेि तेषां परु ातितरत्वं त्तसद्यत्तत
। बद्
ु ावतारात्प्रा्वतीकाल उिरवैत्तदककालत्वेि त्तिधाथयथते बधु ः । वेदािां िाषा िावश्च
उिावत्तप दरू
ु हौ स्तस्तस्माद् वेदार्ाथवगमिाय वेदाङगािामपेिा िवत्तत । वेदार्थबोधाय
सहायकत्वात् तेषामपु कारकत्वं स्पष्टमेव ।
निरुक्तम्
त्तिरुच्यते त्तिश्शेषिे ोपत्तदश्यते तत् तदर्ाथवबोधिाय पदजातं यर तत्तिरुक्तत्तमत्तत
कथ्यते । त्तिरुक्तं त्तिघण्टोमथहत्त्वपिू ाथ टीकाऽत्तस्त । त्तिघण्टौ वेदस्य कत्तठिशब्दािां
समच्ु चयमत्तस्त । त्तिघण्टुग्रन्र्स्य सङ्ख्यात्तवषये पयाथप्तं मतिेदमत्तस्त । सम्प्रत्तत
समपलब्धो त्तिघण्टुग्रन्र् एक एवात्तस्त, त्तकञ्च प्राचीिपरम्पराया अिश ु ीलिेि ज्ञातो
िवत्तत यत्तन्िघण्टुग्रन्र्ा अिेके सत्तन्त । त्तिरुक्तस्यारम्िे 'त्तिघण्टुम'् 'समाम्िाय' इत्येतेि
पदेिात्तिधीयते । तेिास्य प्राचीित्वं प्रमात्तितं िवत्तत । महािारतस्य
मोिधमथपवाथिसु ारे िास्य त्तिघण्टो रचत्तयता प्रजापत्ततकश्यपः आसीत् -
'वषो त्तह िगवाि् धमथः ख्यातो लोके षु िारत ।
त्तिघण्टुकपदाख्यािे त्तवत्तद् मां वषमिु मम् ॥
कत्तपवथराहः श्रेष्ठश्च धमथश्च वृष उच्यते ।
तस्माद् वृषाकत्तप प्राह कश्यपो मां प्रजापत्ततः ॥' (महा० मो. ध. प अ. ३४२,
श्लो० ८६-८७ )
वतथमािे त्तिघण्टुग्रन्र्े 'वृषाकत्तपः शब्दः सङ्ग्रहीतोऽत्तस्त । अतः
पवू ोक्तकर्िािसु ारे ि ज्ञातो िवत्तत यन्महािारतकालेऽस्य त्तिघण्टुग्रन्र्स्य त्तिमाथतपृ देि
प्रजापत्ततः कश्यपः एव प्रख्यात आसीत् । त्तिघण्टौ पञ्चाध्यायाः सत्तन्त ।
आत्तदमस्त्रयोऽध्याया त्तिघण्टुककाण्डम् इत्यत्तिधीयते । चतर्ु ोऽध्यायो िैगमकाण्डम,्
पञ्चमोऽध्यायो दैवतकाण्डत्तमत्तत पदेि व्यपत्तदश्यते । प्रर्मतत्तस्त्रष्वध्यायेषु
पृत्तर्व्यात्तदबोधकािामिेकशब्दािामेकर सङ्ग्रहोऽत्तस्त । त्तितीयकाण्डमेकपदीयमत्तप
कथ्यते । 'िैगमः' इत्येतस्य पदस्य तात्पयथत्तमदमत्तस्त यदेतस्य प्रकृ त्ततप्रत्ययस्य

यर्ार्ाथवगमिं ि िवत्तत – 'अिवगतसंस्कारांश्च त्तिगमाि् ।' दैवतकाण्डे देवतायाः

स्वरूपस्र्ाियोत्तिदेशो त्तमलत्तत ।
निघण्टु-व्याख्याकारााः
सम्प्रत्तत त्तिघण्टुग्रन्र्स्यैका एव व्याख्या समपु लब्धा िवत्तत । अस्या
व्याख्याया रचत्तयता देवराजयज्वाऽत्तस्त । अस्य त्तपतामहस्यात्तप िाम देवराजयज्वा
एवासीत् । अस्य त्तपतिु ाथम यज्ञेश्वरोऽत्तस्त । अयं त्तह त्तविाि् 'रंगेशपरु ी' इत्याख्यस्य िगरस्य
पाश्वथवत्तििः कस्याऽत्तप ग्रामस्य त्तिवासी आसीत् । िाम्िा प्रतीतो िवत्तत यदयं त्तविाि्
सदु रू दत्तिििारतस्यैव त्तिवासी आसीत् । अस्य समयस्य त्तवषये मतियं प्रचत्तलतमत्तस्त
। के षात्तञ्चत्तिदषु ां मते त्तविाियं सायिात्परवती आसीत,् त्तकञ्च यर्ार्थतः
सायिात्पवू थवती एवायमासीत् । आचायथसायिेि ऋ्वेदीयमन्रस्य ( १।६२।३) स्वकीये
िाष्ये त्तिघण्टुिाष्यवचिस्योल्लेखः कृ तः । उल्लेखोऽयं देवराजयज्विः िाष्येऽत्तप
त्तकत्तञ्चत्पाठान्तरे ि समपु लब्धो िवत्तत । अस्माद्भाष्यादत्ततररक्तं ि कम्यन्यं
त्तिघण्टुिाष्यं त्तवद्यमािमत्तस्त । देवराजयज्वा स्विाष्यस्योपोद्घाते
िीरस्वात्तमिस्तर्ाऽिन्ताचायथस्य त्तिघण्टुव्याख्यायारुल्लेखं कृ तवाित्तस्त । यर्ा-'इदं च
िीरस्वामी अिन्ताचायथकृतां त्तिघण्टुव्याख्यां......."त्तिरीक्ष्य त्तक्रयते ।'
अिन्ताचायथस्योल्लेखोऽर प्रर्म एवास्माकं त्तमलत्तत । िीरस्वात्तमिो
मतस्योल्लेखोऽर बहुलतया कृ तोऽत्तस्त । िीरस्वामी अमरकोशस्य प्रत्तसद्ः
टीकाकारोऽत्तस्त । यज्वि उद्रिम् 'अमरकोशोद्घाटिे' यर्ावदपु लब्धं िवत्तत । अतो
त्तिघण्टुव्याख्यया यज्विेऽत्तिप्रायः अस्यामरकोशस्यैव व्याख्यया प्रतीतो िवत्तत । अस्य
िाष्यस्य िाम त्तिघण्टुत्तिवथचिमत्तस्त । स्वप्रत्ततज्ञािसु ारे ि देवराजयज्वा
त्तिघण्टुककाण्डस्यैव त्तिवथचिमत्तधके ि त्तवस्तरे ि कृ तवाि् ('त्तवरचयत्तत देवराजो
िैघण्टककाण्डत्तिवथचिम् श्लो० ६) । अन्यकाण्डािां व्याख्याऽत्यल्पाऽऽकाराऽत्तस्त ।
अस्य िाष्यस्योपोदघ् ातो वैत्तदकिाष्यकतृथिात्तमत्तत वृिावबोधिाय त्तितान्तं
प्रयोजिीयोऽत्तस्त । अत्तस्मन्िपु ोद्घाते स्कन्दस्वात्तमिः ऋ्िाष्यटीकातः, महेश्वरस्य
त्तिरुक्तिाष्यटीकातश्च साहाय्यं गृहीतमत्तस्त । प्राचीिप्रामाण्यादत्तप सष्ठु ू द्रिात्ति
सन्त्यिेकात्ति च । सायिात्पूवथवत्तित्वेिास्य व्याख्यायास्तर्ा त्तिरुक्तेश्च त्तवशेष

महत्त्वमत्तस्त ।
निरुक्तकालाः
त्तिघण्टुकालािन्तरं त्तिरुक्तािां समयः प्रारम्िो िवत्तत । दगु ाथचायाथिसु ारे ि
त्तिरुक्तं चतदु शथ सङ्ख्यकमासीत् । (त्तिरुक्तं चतदु श थ प्रिेदम् दगु थव०ृ १।१३) ।
यास्कस्योपलब्ध-त्तिरुक्ते िादश त्तिरुक्तकतृिां िामात्ति मतात्ति च त्तित्तदष्टथ ात्ति सत्तन्त ।
एतेषां िामािरक्रमेिवै मत्तस्त- १. अग्रायिः, २. औपमन्यवः, ३. औदम्ु बरायिः, ४.
औिथवािः, ५. कार्क्यः, ६. क्रौष्टुत्तकः, ७. गा्यथः, ८. मालवः, ९. तैत्तटत्तकः, १०.
वाष्याथयत्तिः, ११. शाकपत्तू िः, १२. स्र्ौलात्तष्ठत्तवश्च । रयोदशस्तु स्वयं यास्क एवात्तस्त
। एतेषां रयोदशतमािामाचायाथिामत्ततररक्तः कोऽत्तस्त चतदु श थ आचायथः ? इत्तत त्वज्ञात
एवात्तस्त । एतेषु ग्रन्र्कारे षु शाकपिू मे थतमात्तधक्येिोद्तृ मत्तस्त । बृह्ेवतायामत्तप अस्य
मतस्योल्लेखो त्तमलत्तत । बृह्ेवतायां तर्ा परु ािेषु च शाकपिू ेः 'रर्ीतरशाकपत्तू ि'
िाम्िा स्मृतोऽत्तस्त ।
यास्कस्य निरुक्तम्
त्तिरुक्तं वेदािां षडङ्गेषु अन्यतममत्तस्त । सम्प्रत्तत यास्करत्तचतत्तिरुक्तमेवास्य
वेदाङ्गस्य प्रत्ततत्तित्तधग्रन्र्ोऽत्तस्त । अत्तस्मि् त्तिरुक्ते िादशाध्यायाः सत्तन्त । अन्ते
िावध्यायौ पररत्तशष्टरूपेि स्तः । अिेि प्रकारे ि समग्रग्रन्र्ोऽयं चतदु श थ ाऽध्यायेषु
त्तविक्तोऽत्तस्त । पररत्तशष्टिागम्यवाथचीित्तमत्तत वक्तंु ि शक्यते । यतो यास्क इव
उव्वटोऽत्तप पररत्तशष्टिागात्पररत्तचत आसीत् । उव्वट: स्वकीये यजवु ेदिाष्ये (१८७७),
त्तिरुक्ते ( १३।१३ ) समपु लब्धं वाक्यं त्तित्तदष्टथ मकरोत् । अतोऽस्यांशस्य
िोजराजात्प्राचीित्वं स्वतः त्तसद्मत्तस्त । यास्ककृ तं त्तिरुक्तन्तु त्तिघण्टुग्रन्र्स्य
व्याख्याऽत्तस्त । अतोऽस्य वेदाङ्गत्वमिपु पन्ित्तमत्याशङ्क्य समाधिे – 'अर्ाथवबोधे
त्तिरपेितया पदजातं यरोक्तं तत्तिरुक्तम् ।' अन्यच्च 'एकै कस्य पदस्य सम्िात्तवता
अवयवार्ाथ यर त्तिःशेषिे उच्यन्ते तदत्तप त्तिरुक्तम् । अतोऽस्य वेदाङ्गत्वं त्तसद्म् ।
यास्कस्य प्राचीितायां िाऽर लेशतोऽत्तप सन्देहस्यावकाशः । पात्तििेरत्तप

प्राचीितरोऽयमत्तस्त । संस्कृ तिाषाया यो त्तवकासो यास्कस्य त्तिरुक्ते त्तमलत्तत
तत्पात्तििेरष्टाध्याय्यां व्याख्यातरूपतः प्राचीितरमत्तस्त । महािारतस्य मोिपवाथिसु ारे ि
त्तिघण्टोः कताथ यास्को िाऽऽसीत् । अस्य रचत्तयता कोऽत्तप प्रजापत्ततः काश्यप आसीत्
वृषो त्तह िगवाि् धमथः ख्यातो लोके षु िारत ।
त्तिघण्टकपदाख्यािे त्तवत्तद् मां वृषमिु मम् ॥
कत्तपवथराहः श्रेष्ठश्च धमथश्च वृष उच्यते ।
तस्माद् वृषाकत्तप प्राह कश्यपो मां प्रजापत्ततः॥ (महा० मो० प० अ० ३४२,
श्लो० ८६-८७ )
तरैव त्तिघण्टोव्याथख्याता यास्कः आसीत,् इत्यस्य प्रमािमत्तप , लब्धमत्तस्त-
त्तलत्तपत्तवष्टेत्तत चाख्यायां होिरोमा च योऽिवत् ।
तेिात्तवष्टं तु यत्तत्कत्तञ्चत् त्तशत्तपत्तवष्टेत्तत च स्मृतः ॥
यास्को मामृत्तषरव्यग्रोऽिेकयज्ञेषु गीतवाि् ।
त्तशत्तपत्तवष्ट इत्तत ह्यस्माद् गह्य
ु िाम परोह्यहम् ॥
स्तत्ु वा मां त्तशत्तपत्तवष्टेत्तत यास्कः ऋत्तषरुदारधीः ।
मत्प्रसादादधोिष्टं त्तिरुक्तमत्तधजत्त्मवाि् ।। (म० िा० शा० ५० श्लो० ६९-
७१ )
इत्यात्तदिा प्रमात्तितस्य यास्कस्य कः काल इत्तत त्तवचारे प्रस्ततु े—(क)
महािारतस्योपररत्तलत्तखतपद्यियस्योद्रिात् ततोऽवाथचीिो महािारतः, (ख) पात्तित्तिः
स्वकीये 'वासदू वे ाजथिु ाभ्यां वि' ४।३।९८ इत्यत्तस्मि् सरू े 'कृ ष्िाजथिु ौ' स्मृतवात्तित्तत
ततोऽयं प्राचीिः । पात्तित्तिः पाण्डुपरु ादजथिु ात्परवती त्तसद्ो िवत्तत । पाण्डुपरु ािां
समयस्तु राजतरङ्त्तगण्याम्
'शतेषु षट्सु साऽधेषु व्यत्तधके षु च ितू ले ।
कलेगतेषु वषाथिामिवि् कुरुपाण्डवाः ॥
इदं सवं त्तवचायथ खीष्टपवू थिवमशतकस्य पवू ाथद्थ यास्करजायतेत्तत प्रतीयते ।
यास्कस्यास्य ग्रन्र्स्य महिाऽत्यत्तधकाऽत्तस्त । ग्रन्र्स्यारम्िे यास्को त्तिरुक्तस्य
त्तसद्ान्तस्य वैज्ञात्तिकं प्रदशथिमकरोत् । वेदार्ाथिश
ु ीलिाय तदाऽिेकपिा आसि् । येषां
िामात्ति अिेि प्रकारे ि प्रदिात्ति सत्तन्त-(१) अत्तधदैवतः, (२) अध्यात्मः, ( ३ )
आख्यातसमयः ( ४ ) ऐत्ततहात्तसकाः, (५) िैदािाः, (६) िैरुक्ताः, (७) पररव्राजकाः,
(८) यात्तज्ञकाश्च ।
अिेि मतत्तिदेशेि वेदार्ाथिश ु ीलिस्येत्ततहासोपरर त्तवत्तशष्टरूपेि प्रकाशः
प्रसरत्तत । यास्कस्य प्रिावः अवान्तरकात्तलकिाष्योपरर अत्तस्त । सायिस्तु अस्याः
पद्त्या अिसु रिं कृ त्वा वेदिाष्यरचिायां कृ तकायोऽिवत् । यास्कस्य
प्रत्तक्रयाऽऽधत्तु िकिाषावेििृ ां प्रधाितो मान्याऽत्तस्त । त्तिरुक्तस्यैकमारप्रत्ततत्तित्तधत्वेि
त्तिरुक्तग्रन्र्स्य सवाथत्ततशात्तय महत्त्वमत्तस्त ।
त्तिरुक्तं तु स्वयं िाष्यरूपमेवात्तस्त । तर्ाऽत्तप यर तरतादृशं दरू
ु हमत्तस्त यिस्य
अर्ाथवबोधिे त्तविाि् टीकाकारोऽत्तप कात्तठन्यमििु वत्तत । त्तिरुक्तं व्याख्यातंु
त्तवक्रमाब्दात् पवू थमेव त्तवदषु ां ध्यािाऽकृ ष्टोऽिवत् । अस्य सािी
पतञ्जलेमहािाष्यमत्तस्त । 'शब्दग्रन्र्ेषु चैषा प्रितू तरागत्ततिथवत्तत । त्तिरुक्तं व्याख्यायते
। ि कत्तश्चदाह पाटत्तलपरु व्याख्यायत इत्तत । त्तकञ्च पतञ्जले: सङ्के तः कस्यां त्तदत्तश
वतथते ? इत्तत तु ज्ञातंु ि कोऽत्तप कर्यत्तत ।

निरुक्तस्य टीकाकारााः
(१) दुगााचायााः
त्तिरुक्तस्य प्राचीिोपलब्धष्टीकाकारो दगु ाथचायथ एवात्तस्त । त्तकञ्चायं
िाद्यष्टीकाकारोऽत्तस्त । स्वकीयां दगु थवत्त्ृ यामयं प्राचीिटीकाकतृथिामल्ु लेखं कृ तवाि् ।
अस्यामेव वृत्त्यां चतषु थ स्र्लेषु अिेि कस्यात्तप वात्तिथककृ तोल्लेखः कृ तः (त्तिरुक्तवृत्तिः
१।१, ६।११, ८१४१, ११।१३)। स्कन्दस्वामी अ्यस्य पवू टथ ीकाकारस्योल्लेखं
कृ तवाि् । 'तस्य पवू थटीकाकारै वथवथरस्वात्तमिगवदगु थप्रिृत्ततत्तििाथवस्तरे ि व्याख्यातस्य ।'
अस्यां वृत्त्यां त्तिरुक्तस्य तर्ा तत्तस्मन्ित्तु ल्लत्तखतमन्रािां सत्तवस्तरे ि व्याख्यामकरोत् ।
अर त्तिरुक्तस्य प्रत्ततशब्दः समद् ु तोऽत्तस्त । त्तिरुक्तं वस्ततु ः स्वयमेव िाष्यं मल ू तः, परं
त्तितान्तदरू
ु हत्वात् टीकाकारास्तदर्ाथवगमिाय कठोरतरं श्रमं कृ तवन्तः । दगु ाथचायेि
अत्तस्मि् त्तवषये कत्तर्तम-् 'ईदृशेषु शब्दार्थन्यायसङ्कटेषु मन्रार्थघटिेषु दरु वबोधेषु
मत्ततमतां मतयो ि प्रत्ततहन्यन्ते, वयं त्वेतावदरावबद् ु यामह इत्तत' (७१३१)। क्वत्तचत्
क्वत्तचदिेि स्वयमत्तििवपाठस्य योजिाऽत्तप कृ तेत्तत । यद्यस्माकत्तमयं वृत्तिः समपु लब्धा
ि िवेत् तदा त्तिरुक्तस्यावबोधिं दरू ु हो व्यापारोऽिवत् त्तकञ्च दगु ाथचायथस्य
त्तवषयेऽस्माकमैत्ततहात्तसकं ज्ञािमत्ततस्वल्पमत्तस्त । ४।१४
त्तिरुक्तेऽयं स्वं कात्तपष्ठलशाखाध्यायी वत्तसष्ठगोरीयो ब्राह्मिमत्तलखत् ।
प्रत्येकस्याऽध्यायस्यात्तन्तमायां पत्तु षकायामिेि प्रकारे ि त्तलत्तखतमत्तस्त-'इत्तत
जम्बमू ागाथश्रमवात्तसि आचायथिगव्गु थस्य कृ तौ ऋज्वायां त्तिरुक्तवृिौ-अध्यायः समाप्तः
। अिेि ज्ञातो िवत्तत यदयं जम्बमू ागाथश्रमस्य त्तिवासी आसीत् । त्तकञ्च स्र्ाित्तमदं
कुरास्तीत्तत कोऽत्तप ि जािात्तत । डा० लक्ष्मिस्वरूपमहोदयस्त्वेिं काश्मीर-राज्यस्य
प्रत्तसद् िगरं 'जम्ब'ू मन्यते । त्तकञ्च िगव्िमहोदयस्येदमिमु ािमत्तस्त यदयं दगु ाथचायो
गजु थरप्रान्तस्य त्तिवासी आसीत् । यतोऽिेि मैरायिीसंत्तहतायाः स्वव्याख्यायामद् ु रिात्ति

प्रदिात्ति । प्राचीिकाले संत्तहतेयं गजु थरप्रान्ते एव त्तवशेषरूपेि प्रत्तसद्ा आसीत् ।

ईदृशमिमु ािेऽयमेवाधारोऽत्तस्त ।
अद्यात्तप यर्ार्थरीत्या दगु ाथचायथस्य समयत्तिरूपिं िाितू ् । अस्या वृत्त्याः
प्राचीिा हस्तत्तलत्तखता वृत्ति: १४४४ त्तवक्रमाब्दस्यात्तस्त । अतो दगु ाथचायथः अस्मात्
कालात्प्राचीितरोऽत्तस्त । ऋ्वेदस्य िाष्यकार उद्गीर्ो दगु ाथचायथस्य वृत्त्या पररत्तचत
आसीत् । आचायथ-उद्गीर्स्य समयः त्तवक्रमाब्दस्य सप्तमशतकमत्तस्त । अता
दगु ाथचायथमत्तप सप्तमशतकाद् अवाथचीिं कत्तर्तंु ि शक्यते । त्तिरुक्तप्रत्ततपात्तदता त्तवषया
अधःत्तस्र्तेि श्लोके िोपस्र्ा्यन्ते
'विाथगमो विथत्तवपयथस्य िौ चापरौ विथत्तवकारिाशौ ।
धातोस्तदर्ाथत्ततशयेि योगस्तदच्ु यते पञ्चत्तवधं त्तिरुक्तम् ॥'
(२) स्कन्दमहेश्वराः
त्तिरुक्तस्यापरासु टीकासु महेश्वरस्य टीका लाहौरिगरीतः प्रकात्तशताऽिवत् ।
टीके यं प्राचीिा पात्तण्डत्यपिू ाथ चाऽत्तस्त । अयं सैव स्कन्दस्वामी विथते यो त्तह ऋ्वेदस्य
िाष्यं त्तललेख । अयं गुजथरस्य प्रख्यातस्य 'बलिी-िगरस्य त्तिवासी आसीत् । अस्य
त्तपतिु ाथम ितथध्रव आसीत् । अस्य समयस्तु त्तवक्रमाब्दस्य सप्तमशतकस्योिराद्थमत्तस्त ।
अस्य ऋ्वेदस्य िाष्यं प्रामात्तिकञ्चात्तस्त । अल्पािरत्वेिात्तप सारगत्तितमासीत् । एवं
त्तवधेि त्तवत्तशष्टत्तवदषु ा त्तवरत्तचतत्वेिेयमत्तप टीका स्वकीयां त्तवत्तशष्टतां स्र्ापयत्तत ।
(३) निरुक्तनिचयाः
त्तिरुक्तत्तिचयस्य रचत्तयता कोऽत्तप वररुत्तच आसीत् । इयं िात्तस्त त्तिरुक्तस्य
सािाद् व्याख्या, अत्तपतु त्तिरुक्तत्तसद्ान्तस्य प्रत्ततपादकािां शतात्तधकािां श्लोकािां
स्वतन्रा व्याख्याऽत्तस्त । त्तिरुक्तस्यासां टीकािामिश ु ीलिेि िाषाशास्त्रीयज्ञातव्य
त्तवषयस्य वयं ज्ञािं प्रा्िमु ः । त्तिरुक्ते तर्ा तस्य वृत्त्यां प्रदिसङ्के तं गृहीत्वैव

मध्यकात्तलका त्तविांसो वेदिाष्यरचिायां साफल्यमा्िवु ि् । मध्यकात्तलकिाष्यकिाथरो

त्तविांसः स्वत्तसद्ान्तत्तिमाथिे एत्तिग्रथन्र्ैरेव प्रेरिामलिन्त । िाऽर लेशतोऽत्तप
सन्देहस्यावकाशः । एतेषां ग्रन्र्ािामैत्ततहात्तसकमहत्त्वं वेदस्यार्ाथित्तु चन्तिस्य त्तवषये
त्तवत्तशष्टमत्तस्त । अस्य ग्रन्र्स्योद्रिं प्रत्ततत्तष्ठतैराचायथः कृ तमतोऽस्य त्तप्रयता प्रमातंु
शक्यते ।
निरुक्तस्य महत्त्वम्
त्तिरुक्तशब्दस्य व्याख्या सायिाचायाथिसु ारे ि - 'अर्ाथवबोधे त्तिरपेितया
पदजातं यर तत्तन्िरुक्तम् ।' अत्तस्मि् प्रसङ्गे दगु ाथचायथस्य कर्ित्तमदमत्तस्त 'प्रधािं
चेदत्तमतरे भ्योऽङ्गेभ्यश्च अर्थपररज्ञािात्तित्तिवेशात् । अर्ो त्तह प्रधािः तद्गिु ः शब्दः, स
च इतरे षु व्याकरिात्तदषु त्तचन्त्यते । यर्ा शब्दलििपररज्ञािं सवथशास्त्रेषु व्याकरिाद्
एवं शब्दार्थत्तिबन्धिपररज्ञािं त्तिरुक्तात् ।(दगु ाथचायथवत्तृ िः , पृ० ३)
त्तिरुक्ते वैत्तदकशब्दािां त्तिरुत्तक्तरत्तस्त । त्तिरुत्तक्तशब्दस्यार्ो िवत्तत व्यत्ु पत्तिः ।
त्तिरुक्तस्य सवथमान्य मतत्तमदमत्तस्त यत्प्रत्येकः शब्दः के िाऽत्तप धातिु ा सहावश्यमेव
सम्बद्ो िवत्तत । अतो त्तिरुक्तकारः शब्दािां व्यत्ु पत्ति प्रदशथयि,् धातिु ा सह
त्तवत्तिन्िप्रत्ययािां त्तिदेशमत्तप दशथयत्तत । त्तिरुक्तािसु ारे ि सवे शब्दा व्यत्ु पन्िा िवत्तन्त ।
वैयाकरि-शाकटायिस्याऽपीदमेव मतमासीत् । अस्योल्लेखो यास्के ि पतञ्जत्तलिा च
स्व-स्वग्रन्र्े कृ तोऽत्तस्त ।
- 'तर िािा आख्यातजािीत्तत शाकटायिो त्तिरुक्तसमयश्च ।' (त्तिरु०
१।१।२।२।)
'िाम च धातजु माह त्तिरुक्ते, व्याकरिे शकटस्य च तोकम् । (महा.)
शब्दािां व्यत्ु पत्तिबथहुत्तवधाऽत्तस्त । दत्तु हताशब्दस्य व्यत्ु पत्त्या त्तवषये यास्को
त्तवदत्तत- 'दत्तु हता दत्तु हता । दरू े त्तहता । दो्धेवाथ ।' अर्ाथद् दरू े त्तववात्तहता दत्तु हता एव त्तहतकरा

िवत्तत अर्वा यर प्रदिा तरैवात्तहतकरा िवत्तत, अर्वा दो्धः अर्वा सा त्तह त्तित्यमेव
त्तपतःु सकाशाद् द्रव्यं दोत्त्ध ।
त्तिरुक्तं यत्तस्मन्िाधारे प्रवृिं िवत्तत–अर्ाथत् प्रत्येकं संज्ञापदं धातिु ा
व्यत्ु पन्िोऽिवत,् इत्याधारस्तु त्तितान्तं वैज्ञात्तिकमत्तस्त । अस्यैव सम्प्रत्तत िामात्तस्त
'िाषात्तवज्ञािम'् । अस्योन्ित्तत: पाश्चात्यजगत्तत शतवषाथभ्यन्तरे एवाऽिवत् । सोऽत्तप
संस्कृ तिाषाया प्रचारो यदा तराऽिवत् तदैवेत्तत । त्तकञ्चाद्यतः त्तरसहस्रवषं प्राग् वैत्तदका
ऋषयः अस्य शास्त्रस्य त्तसद्ान्तािां वैज्ञात्तिकरीत्या त्तिरूपिं कृ तवन्तः ।
िाषाशास्त्रस्येत्ततहासे िारतवषथ एवास्य मल ू ोद्गमस्र्ािमत्तस्त । िार लेशतोऽत्तप सन्देहः ।
त्तिरुक्तस्यारम्िेऽस्य त्तवषयस्य येषां त्तियमािां प्रत्ततपादिं समुपलब्धं िवत्तत तिु
त्तवशेषरूपेि महिीयमत्तस्त ।
निरुक्तस्य प्रनिपादिशैली
त्तिरुक्तं िाषाशास्त्रदृष्टया एकमिपु मं रत्िमत्तस्त । त्तिरुक्तस्य मान्यः
त्तसद्ान्तोऽत्तस्त यत्तन्िरुक्ते िाम धातजु मत्तस्त । वैयाकरिेषु शाकटायिस्यैवेदं मतमासीत-्
'सवथधातजु माह त्तिरुक्ते व्याकरिे शकटस्य च तोकम् । अस्य मतस्य समीिा
यत्तु क्तपवू थकेि के िाऽत्तप गा्याथचायेि कृ ताऽऽसीत्, यस्य खण्डिं प्रबलतरात्तियथत्तु क्तत्तिः
कृ तं यास्के िेत्तत । िाषायाः मूलं धातरु े व िवत्तत, अस्य तथ्यस्योद्घाटिं यास्के ि
सहस्ररयवषं पवू थमवे कृ तम् । तथ्यत्तमदमाधत्तु िकिाषात्तवज्ञािस्य मेरुदण्ड एवात्तस्त ।
यास्कः स्वस्य वैज्ञात्तिकमतस्य प्रस्र्ापिं यत्तु क्तपवू थकं कृ तवाित्तस्त ।
गा्यथस्य प्रर्माऽऽपत्तिरसङ्गताऽत्तस्त । कस्याऽत्तप वस्तिु ः त्तक्रयािसु ारे ि
िामकरिेिािेकािां वस्तिु ामेकत्तक्रयात्वेिािेकािामेकिाम ित्तवतंु शक्यते ।
तल्ु यकमथकतेषु जिेष्वत्तप तेिैव कमथिा व्यत्तक्तत्तवशेषस्य श्रेिीत्तवशेषस्य वा िाम िवत्तत
ि तु सवेषाम् । लोकव्यवहारस्येयमेव शैली अत्तस्त । तक्ष्िः=कमथकस्य, एवं पररव्रजिम्
- पररतः भ्रमिम,् इत्यात्तद त्तक्रया बहुत्तिजथिैः सम्पात्तदता िवत्तत, तर्ात्तप 'तिा'-पदेि
कमथकारस्यैव बोधो िवत्तत एवञ्च पररव्राजकपदेि संन्यात्तसिा बोधो िवत्तत । कस्यात्तप
शब्दस्य स्विाव एक एवात्तस्त यत् कयाऽत्तप त्तक्रयया कस्या्येकस्यैव वस्तिु ो बोधो

िवत्तत िान्यस्य । एके ि वस्तिु ा सह बहूिां त्तक्रयािां योगे सत्यत्तप एकै व त्तक्रयािसु ारे ि
तस्य िाम िवत्तत ।
शब्दस्यायं स्विावः तर्ा लोकप्रत्तसद्व्यवहारोऽ्यत्तस्त । 'तिा' एवं
पररव्राजकः अन्यात्तप त्तक्रयायाः सम्पादिं करोत्तत, त्तकञ्च त्तक्रयाया वैत्तशष्टयेि तिि-
पररव्रजित्तक्रयाऽिसु ारे ि तयोिाथमकरिमितू ् । त्तिष्पिेि िाम्िैव कस्यात्तप वस्तिु ः
त्तक्रयायाः परीििं िासङगतं िवत्तत । यतो िाम्िः त्तिष्पन्िे सत्तत तस्य योगार्थस्य परीििं
ित्तवतंु शक्यते ('िवत्तत त्तह त्तिष्पन्िेऽत्तिव्यवहारे योगपरीत्तष्ट:-'त्तिरु०११) । िाम्िो
त्तिष्पन्ित्वािावे कस्य परीििं ित्तवष्यत्तत ? 'प्रर्िात् पृत्तर्वी' त्तवस्तृतत्वेिेदं िाम
पृत्तर्व्या िवत्तत । शाकटायिस्यास्यां व्याख्यायां गा्यथस्येदं कर्िं
त्तितान्तमयत्तु क्तकरमत्तस्त यत्तदयं के ि त्तवस्ताररता? तकथ हीित्तमदं कर्िमत्तस्त. यतः
पृत्तर्व्याः पृर्त्ु वं प्रत्यिदृष्टमत्तस्त । अस्याः कर्िस्य त्तवषये प्रश्न एव त्तिरर्थकोऽत्तस्त ।
अतो गा्यथस्येयम्यापत्तिरसङ्गतैवात्तस्त ।
शाकटायिेि पदािां त्तिरुक्त्यै एकस्यात्तिन्िपदस्य व्याख्याऽिेकेषां धातिू ां
योगेि त्तिष्पात्तदता । सत्य-शब्दः शाकटायिेि िागिये त्तविात्तजतः, यर्ा सत् + य =
सत्यम,् यत्तस्मि् प्रर्मांशः 'अत्तस्त'-शब्दात्तिष्पन्िो िवत्तत तर्ा त्तितीयांश. 'इि'् -धातोः
'आयात्तत'- शब्दात् त्तिष्पन्िोऽत्तस्त । 'सन्तमेव अर्थम् आयात्तत गमयतीत्तत सत्यम् ।'
अर्ाथद् यो त्तवद्यमािार्थस्य ( यर्ार्थस्य ) ज्ञािं कारयत्तत तत् सत्यम् । अस्योपरर
गा्यथस्यापत्तिरत्तस्त महती । यास्कस्य प्रत्ततवचिमत्तस्तशब्दाि् स्वपिप्रत्ततपादिं
त्तवद्यासम्पादयन्ित्तप शाकटायिस्य त्तिरुत्तक्तरिगु तार्ाथऽत्तस्त, अतो िामान्योऽत्तस्त ।
अित्तन्वतार्े शब्दस्य सस्ं किाथ परुु षो त्तिन्दिीयो िवत्तत, शास्त्रगहाथ तु िास्त्येव –'सैषा
परुु षगहाथ ि शास्त्रगहाथ' त्तिरुक्त्याः पदस्य चान्वयो न्याय्योऽत्तस्त । तदर्ं पदत्तविाजिं
िाित्तु चतमत्तस्त । ब्राह्मिग्रन्र्ेषु त्तिरुत्तक्तक्रमोऽयं ग्राह्योऽत्तस्त, ि गहथिीयः ।
शतपर्ब्राह्मिम् (१४।८।४१) हृदयशब्दं िागरयेषु त्तविज्य तस्य त्तिरुत्तक्तः हृ, दा, इि्
(आययत्तत रूपात् ) धातोत्तिष्पन्िमकरोत् । फलतः शाकटायिस्य मतं यर्ार्थमत्तस्त ।

परिात्तवन्या त्तक्रयया पवू थजातस्य वस्तिु ो िामकरिं िोत्तचतत्तमत्यत्तप

गा्यथस्यापत्तिरत्तकत्तञ्चत्करै वात्तस्त । लोके परिात्तवन्या त्तक्रयया पवू थजातस्य वस्तिु ः संज्ञा
वा व्यपदेशो बहुषु स्र्लेषु पररलत्तितो िवत्तत । ित्तवष्यद्योगेि सम्बन्धसाहाय्येि च
कस्यात्तप जिस्य त्तवल्वाद: अर्वा लम्बचडू को िामकरिं लोके िवत्तत ।
मीमांसादशथिस्या्ययमेव त्तसद्ान्तोऽत्तस्त । रूढशब्दािामत्तप व्यत्ु पत्तिरिावश्यकै वात्तस्त
। इदं कर्िमत्तप िोत्तचतमत्तस्त । वेदे रूढशब्दािां व्यत्ु पत्तिरिेकर दृ्गोचरा िवत्तत -
'यदसपथत तत् सत्तपथः'। सत्तपथषो व्यत्ु पत्तिगथमिार्थकस्य सृपधातोत्तिष्पन्िो िवत्तत । अिेि
प्रकारे ि यास्के ि यत्तु क्तव्यहू ःै स्पष्टतः प्रत्ततपात्तदतस्य समस्तं िाम धातजु ं िवत्तत तर्ा
वतथमाििाषाशास्त्रस्यायमेव मान्यः त्तसद्ान्तः अत्तस्त (त्तिरु० १।१४) ।
श्रीयास्कमनु िनवरनचिं निरुक्तं

अथ प्रथमोऽध्यायाः
प्रथमाः पादाः
समाम्िायः समाम्िातः । स व्याख्यातव्यः । तत्तममं समाम्िायं त्तिघण्टव
इत्याचिते । त्तिघण्टवः कस्मात् । त्तिगमा इमे िवत्तन्त । छन्दोभ्यः समाहृत्य समाहृत्य
समाम्िाताः । ते त्तिगन्तव एव सन्तो त्तिगमिात्तन्िघण्टव उच्यन्ते इत्यौपमन्यवः । अत्तप
वा आहििादेव स्यःु । समाहता िवत्तन्त । यिा समाहृता िवत्तन्त ।
तद्यान्येतात्ति चत्वारर पदजातात्ति िामाख्याते चोपसगथत्तिपाताश्च तािीमात्ति
िवत्तन्त । तरैतन्िामाख्यातयोलथििं प्रत्तदशत्तन्त । िावप्रधािमाख्यातम् । सत्त्वप्रधािात्ति
िामात्ति । तद्यरोिे िावप्रधािे िवतः पवू ाथपरीितू ं िावमाख्यातेिाचष्टे । व्रजत्तत पचतीत्तत
। उपक्रमप्रिृत्यपवगथपयथन्तं मतू ं सत्त्वितू ं सत्त्विामत्तिः । व्रज्या पत्तक्तररत्तत । अद इत्तत

सत्त्वािामपु देशः । गौरश्वः परुु षो हस्तीत्तत । िवतीत्तत िावस्य । आस्ते शेते व्रजत्तत
त्ततष्ठतीत्तत । इत्तन्द्रयत्तित्यं वचिमौदम्ु बरायिः ।१.१ ।
तर चतष्टु ्वं िोपपद्यते । अयगु पदत्ु पन्िािां वा शब्दािात्तमतरे तरोपदेशः ।
शास्त्रकृ तो योगश्च । व्यात्तप्तमत्त्वािु शब्दस्यािीयस्त्वाच्च शब्देि सज्ञं ाकरिं व्यवहारार्ं
लोके । तेषां मिष्ु यवद् देवतात्तिधािम् । परुु षत्तवद्यात्तित्यत्वात् कमथसंपत्तिमथन्रो वेदे ।
षड्िावत्तवकारा िवन्तीत्तत वाष्याथयत्तिः । जायतेऽत्तस्त त्तवपररिमते वधथतेऽपिीयते
त्तविश्यतीत्तत । जायत इत्तत पवू थिावस्यात्तदमाचष्टे । िापरिावमाचष्टे ि प्रत्ततषेधत्तत ।
अस्तीत्यत्ु पन्िस्य सत्त्वस्यावधारिम् । त्तवपररिमते इत्यप्रच्यवमािस्य तत्त्वाद् त्तवकारम्
। वधथते इत्तत स्वाङ्गाभ्यच्ु चयम् । सांयौत्तगकािां वार्ाथिाम् । वधथते त्तवजयेिेत्तत वा । वधथते
शरीरे ित्ते त वा । अपिीयते इत्येतेिवै व्याख्यातः प्रत्ततलोमम् ।
त्तविश्यतीत्यपरिावस्यात्तदमाचष्टे । ि पवू थिावमाचष्टे ि प्रत्ततषेधत्तत ।१.२।
अतोऽन्ये िावत्तवकारा एतेषामेव त्तवकारा िवन्तीत्तत ह स्माह । ते
यर्ावचिमभ्यत्तू हतव्याः । ते यर्ावचिमभ्यत्तू हतव्याः । ि त्तिबथद्ा उपसगाथ
अर्ाथत्तन्िराहुररत्तत शाकटायिः । िामाख्यातयोस्तु कमोपसंयोगद्योतका िवत्तन्त ।
उच्चावचाः पदार्ाथ िवन्तीत्तत गा्यथः । तद्य एषु पदार्थः प्राहुररमे तं
िामाख्यातयोरर्थत्तवकरिम् । आ इत्यवाथगर्े । प्र परा इत्येतस्य प्रात्ततलोम्यम् । अत्ति
इत्यात्तिमख्ु यम् । प्रत्तत इत्येतस्य प्रात्ततलोम्यम् । अत्तत सु इत्यत्तिपत्तू जतार्े । त्तिर ् दरु ्
इत्येतयोः प्रात्ततलोम्यम् । त्ति अव इत्तत त्तवत्तिग्रहार्ीया । उद् इत्येतयोः प्रात्ततलोम्यम् ।
सम् इत्येकीिावम् । त्तव अप इत्येतस्य प्रात्ततलोम्यम् । अिु इत्तत सादृश्यापरिावम् । अत्तप
इत्तत संसगथम् । उप इत्यपु जिम् । परर इत्तत सवथतोिावम् । अत्तध इत्यपु ररिावमैश्वयं वा ।
एवमच्ु चावचािर्ाथन्प्राहुः । त उपेत्तितव्याः ।१.३।
नििीयाः पादाः
अर् त्तिपाताः उच्चावचेष्वर्ेषु त्तिपतत्तन्त । अ्यपु मार्े । अत्तप कमोपसग्रं हार्े
। अत्तप पदपरू िाः । तेषामेते चत्वार उपमार्े िवत्तन्त । इवेत्तत िाषायां च । अन्वध्यायं
च । अत्त्िररव । इन्द्र इव । इत्तत । िेत्तत प्रत्ततषेधार्ीयो िाषायाम् । उियमन्वध्यायम् ।

िेन्द्रं देवममंसत । इत्तत प्रत्ततषेधार्ीयः । परु स्तादपु ाचारस्तस्य यत्प्रत्ततषेधत्तत । दमु थदासो ि
सरु ायाम् । इत्यपु मार्ीयः । उपररष्टादपु ाचारस्तस्य येिोपत्तममीते । त्तचत्तदत्येषोऽिेककमाथ
। आचायथत्तश्चत्तददं ब्रयू ात् । इत्तत पजू ायाम् । आचायथः कस्मादाचायथ आचारं ग्राहयत्तत ।
आत्तचिोत्यर्ाथि् । आत्तचिोत्तत बत्तु द्त्तमत्तत वा । दत्तधत्तचत् । इत्यपु मार्े । कुल्माषांत्तश्चदाहर
। इत्यवकुत्तत्सते । कुल्माषाः कुलेषु सीदत्तन्त। िु इत्येषोऽिेककमाथ । इदं िु कररष्यत्तत ।
इत्तत हेत्वपदेशे । कर्ं िु कररष्यत्तत । इत्यिपु ष्टृ े । िन्वेतदकाषीत् । इत्तत च । अर्ा्यपु मार्े
िवत्तत । वृिस्य॒ िु ते परुु हूत वयाः । वृिस्येव ते परुु हूत शाखाः । वयाः शाखा वेतःे ।
वातायिा िवत्तन्त । शाखाः खशयाः । शक्िोतेवाथ । अर् यस्यागमादर्थपर्ृ क्त्वमह
त्तवज्ञायते ि त्वौ्ेत्तशकत्तमव त्तवग्रथहिे पृर्क्त्वात्स कमोपसंग्रहः । चेत्तत समच्ु चयार्थ
उिाभ्यां संप्रयज्ु यते । अहं च त्वं च वृरहि् । इत्तत । एतत्तस्मन्िेवार्े । देवेभ्यश्च त्तपतृभ्य
आ । इत्याकारः । वेत्तत त्तवचारिार्े । हन्ताहं पृत्तर्वीत्तममां ि दधािीह वेह वा । इत्तत ।
अर्ात्तप समच्ु चयार्े िवत्तत ।१.४।
वायवु ाथ त्वा मिवु ाथ त्वा । इत्तत । अह इत्तत च ह इत्तत च त्तवत्तिग्रहार्ीया । पवू ेि
संप्रयज्ु येते । अयमहेदं करोत्वयत्तमदम् । इदं ह कररष्यतीदं ि कररष्यतीत्तत । अर्ा्यक ु ार
एतत्तस्मन्िेवार्थ उिरे ि । मृषमे े वदत्तन्त सत्यमु ते वदन्तीत्तत । अर्ात्तप पदपरू िः । इदमु ।
तदु । हीत्येषोऽिेककमाथ । इदं त्तह कररष्यत्तत । इत्तत हेत्वपदेशे । कर्ं त्तह कररष्यत्तत ।
इत्यिपु ष्टृ े । कर्ं त्तह व्याकररष्यत्तत । इत्यसयू ायाम् । त्तकलेत्तत त्तवद्याप्रकषे । एवं त्तकलेत्तत
। अर्ात्तप ि ििु इत्येताभ्यां संप्रयज्ु यतेऽिपु ष्टृ े । ि त्तकलैवम् । ििु त्तकलैवम् । मेत्तत प्रत्ततषेधे
। मा काषीः । मा हाषीररत्तत च । खत्तल्वत्तत च । खलु कृ त्वा । खलु कृ तम् । अर्ात्तप
पदपरू िः । एवं खलु तद् बिवू ेत्तत । शश्वत्तदत्तत त्तवत्तचत्तकत्सार्ीयो िाषायाम् । शश्वदेवम्
। इत्यिपु ष्टृ े । एवं शश्वत् । इत्यस्वयं पृष्टे । ििू त्तमत्तत त्तवत्तचत्तकत्सार्ीयो िाषायाम् ।
उियमन्वध्यायं त्तवत्तचत्तकत्सार्ीयश्च पदपरू िश्च । अगस्त्य इन्द्राय हत्तवत्तिथरू्य मरुदभ्् यः
संप्रत्तदत्सांचकार । स इन्द्र एत्य पररदेवयांचक्रे ।१.५।

िृिीयाः पादाः
ि ििू मत्तस्त िो श्वः कस्तिेद् यदद्भुतम् ।
अन्यस्य ॑ त्तचिमत्त॒ ि संचरे ण्यमतु ाधीतं त्तविश्यत्तत ॥
ि ििू मस्त्यद्यतिम् । िो एव श्वस्तिम् । अद्यात्तस्मि् द्यत्तव । धरु रत्यिो िामधेयम्
। द्योतत इत्तत सतः । श्व उपाशंसिीयः कालः । ह्यो हीिः कालः । कस्तिेद यदद्भुतम् ।
कस्तिेद यदितू म् । इदमपीतरदद्भुतमितू त्तमव । अन्यस्य त्तचिम् ।
अत्तिसंचरे ण्यमत्तिसंचारर । अन्यो िािेयः । त्तचिं चेततेः । उताधीतं त्तविश्यतीत्तत ।
अ्याध्यातं त्तविश्यत्तत आध्यातमत्तिप्रेतम् । अर्ात्तप पदपरू िः ।१.६।
ििू ं सा ते प्रत्तत वरं जरररे दहु ीयत्तदन्द्र दत्तििा मघोिी ।
त्तशिा स्तोतृभ्यो मात्तत ध्िगो िो बृहिदेम त्तवदर्े सवु ीराः ॥
सा ते प्रत्ततद्ु धां वरं जरररे । वरो वरत्तयतव्यो िवत्तत । जररता गररता । दत्तििा
मघोिी मघवती । मघत्तमत्तत धििामधेयम् । मंहतेदाथिकमथिः । दत्तििा दितेः
समधथयत्ततकमथिः । व्यृद्ं समधथयतीत्तत । अत्तप वा प्रदत्तििागमिात् । त्तदशमत्तिप्रेत्य ।
त्तद्घस्तप्रकृ त्ततदथत्तििो हस्तः । दितेरुत्साहकमथिः । दाशतेवाथ स्याद् दािकमथिः । हस्तो
हन्तेः । प्राशहु िथ िे । देत्तह स्तोतृभ्यः कामाि् । मास्माित्ततदहं ीः । मास्माित्ततहाय दाः ।
िगो िोऽस्तु । बृहिदेम स्वे वेदिे । िगो िजतेः । बृहत्तदत्तत महतो िामधेयम् । पररवृढं
िवत्तत । वीरवन्तः कल्यािवीरा वा । वीरो वीरयत्यत्तमराि् । वेतेवाथ स्याद्गत्ततकमथिः
वीरयतेवाथ । सीत्तमत्तत पररग्रहार्ीयो वा पदपरू िो वा । प्र सीमात्तदत्यो असृजत् ।
प्रासृजत्तदत्तत वा । प्रासृजत् सवथत इत्तत वा । त्तव सीमतः सरुु चो वेि आवः । इत्तत च ।
व्यवृिोत् सवथत आत्तदत्यः । सरुु च आत्तदत्यरश्मयः । सरु ोचिात् । अत्तप वा
सीमेत्येतदिर्थकमपु बन्धमाददीत पंचमीकमाथिम् । सीम्िः सीमतः सीमातो मयाथदातः ।
सीमा मयाथदा । त्तवषीव्यत्तत देशात्तवत्तत । त्व इत्तत त्तवत्तिग्रहार्ीयम् । सवथिामािदु ािम् ।
अधथिामेत्येके ।१.७।
ऋचां त्वः पोषमास्ते पपु ष्ु वान्गायरं त्वो गायत्तत शक्वरीषु ।

ब्रह्मा त्वो वदत्तत जातत्तवद्यां यज्ञ॒ स्य मारां त्तव त्तममीत उ त्वः ॥
इत्यृत्तत्वक्कमथिां त्तवत्तियोगमाचष्टे । ऋचामेकः पोषमास्ते पपु ष्ु वाि् । होता ।

ऋगचथिी । गायरमेको गायत्तत शक्वरीषु । उद्गाता । गायरं गायतेः स्तत्तु तकमथिः । शक्वयथ
ऋचः । शक्िोतेः । तद् यदात्तिवृरथ मशकद्न्तंु तच्छक्वरीिां शक्वरीत्वम् । इत्तत त्तवज्ञायते
।
ब्रह्मैको जाते जाते त्तवद्यां वदत्तत । ब्रह्मा । सवथत्तवद्यः । सवं वेत्तदतमु हथत्तत । ब्रह्मा
पररवृवढृ ः श्रतु तः । ब्रह्म पररवृढं सवथतः । यज्ञस्य मारां त्तवत्तममीते एकः । अध्वयःथु ।
अध्वयथरु ध्वरयःु । अध्वरं यिु त्तक्त । अध्वरस्य िेता । अध्वरं कामयत इत्तत वा । अत्तप
वाधीयािे यरुु पबन्धः । अध्वर इत्तत यज्ञिाम । ध्वरत्ततत्तहसं ाकमाथ । तत्प्रत्ततषेधः । त्तिपात
इत्येके । तत्कर्मिदु ािप्रकृ त्तत िाम स्यात् । दृष्टव्ययं तु िवत्तत ।
उत त्वं सख्ये त्तस्र्रपीतमाहुः । इत्तत त्तितीयायाम् । उतो त्वस्मै तन्वं त्तवसस्रे । इत्तत
चतथ्ु याथम् । अर्ात्तप प्रर्माबहुवचिे ।१.८।
अिण्वन्तः किथवन्तः सखायो मिोजवेष्वसमा बिवू ःु ।
आदघ्िास उपकिास उ त्वे ह्रदा इव स्िात्वा उ त्वे ददृश्रे ॥
अत्तिमन्तः किथवन्तः सखायः । अत्ति चष्टेः । अिक्तेररत्याग्रायिः । तस्मादेते
व्यक्ततरे इव िवतः इत्तत ह त्तवज्ञायते । किथः कृ न्ततेः । त्तिकृ ििारो िवत्तत ।
ऋच्छतेररत्याग्रायिः । ऋच्छन्तीव खे उदगन्ताम् इत्तत ह त्तवज्ञायते । मिसां प्रजवेष्वसमा
बिवू ःु । आस्यदघ्िा अपरे । उपकिदघ्िा अपरे । आस्यमस्यतेः । आस्यन्दत
एिदन्ित्तमत्तत वा । दघ्िं दघ्यतेः स्रवत्ततकमथिः । दस्यतेवाथ स्यात् । त्तवदस्ततरं िवत्तत ।
प्रस्िेया हृदा इवैके ददृत्तशरे । प्रस्िेया स्िािाहाथः । ह्रदो ह्रादतेः शब्दकमथिः । ह्लादतेवाथ
स्याच्छीतीिावकमथिः । अर्ात्तप समच्ु चयार्े िवत्तत । पयाथया इव त्वदात्तश्विम् ।

आत्तश्विं च पयाथयाश्चेत्तत । अर् ये प्रवृिेऽर्ेऽत्तमतािरे षु ग्रन्र्ेषु वाक्यपरू िा आगच्छत्तन्त
पदपरू िास्ते त्तमतािरे ष्विर्थकाः । कमीत्तमत्तित्तत १.९
त्तिष्ट्वक्रासत्तश्चत्तदन्िरो िरू रतोका वृकात्तदव ।
त्तबभ्यस्यन्तो ववात्तशरे त्तशत्तशरं जीविाय कम् ॥
त्तशत्तशरं जीविाय । त्तशत्तशरं शृिातेः शम्िातेवाथ । एमेिं सृजता सतु े । आसृजतैिं
सतु े । तत्तमिधथन्तु िो त्तगरः । तं वधथयन्तु िो त्तगरः स्ततु यः । त्तगरो गृिातेः । अयमु ते
समतत्तस । अयं ते समतत्तस । इवोऽत्तप दृश्यते । सु त्तवदरु रव । सु त्तवज्ञायेते इव । अर्ात्तप
िेत्येष इत्तदत्येतेि संप्रयज्ु यते पररिये ।१.१०।
हत्तवत्तिथरेके स्वररतः सचन्ते सन्ु वन्त एके सविेषु सोमाि॑ ् ।
शचीमथदन्त उत दत्तििात्तििेत्तज्जह्मायन्॑ त्यो िरकं पताम ।
इत्तत िरकं न्यरकं िीचैगथमिम् । िात्तस्मि् रमिं स्र्ािमल्पम्यस्तीत्तत वा ।
अर्ात्तप ि चेत्येष इत्तदत्येतेि संप्रयज्ु यतेऽिपु ष्टृ े । ि चेत् सरु ां त्तपबन्तीत्तत । सरु ा सिु ोतेः ।
एवमच्ु चावचेष्वर्ेषु त्तिपतत्तन्त । त उपेत्तितव्याः १.११
चिुथााः पादाः
इतीमात्ति चत्वारर पदजातान्यिक्र ु ान्तात्ति । िामाख्याते चोपसगथत्तिपाताश्च ।
तर िामान्याख्यातजािीत्तत शाकटायिो िैरुक्तसमयश्च । ि सवाथिीत्तत गा्यो
वैयाकरिािां चैके । तद् यर स्वरसंस्कारौ समर्ौ प्रादेत्तशके ि त्तवकारे िात्तन्वतौ स्याताम्
....... संत्तवज्ञातात्ति तात्ति यर्ा गौरश्वः परुु षो हस्तीत्तत । अर् चेत् सवाथण्याख्यातजात्ति
िामात्ति स्ययु थः कश्च तत्कमथ कुयाथत् सवं तत् सत्त्वं तर्ाचिीरि् । यः
कश्चाध्वािमश्न वु ीताश्वः स वचिीयः स्यात् । यत् त्तकत्तञ्चिृंद्यात् तृिं तत् । अर्ात्तप चेत्

सवाथण्याख्यातजात्ति िामात्ति स्ययु ाथवत्तद्भिाथवैः संप्रयज्ु येत तावदभ्् यो िामधेयप्रत्ततलम्िः

स्यात् । तरैवं स्र्िू ा दरशया वा आसञ्जिी च स्यात् ।१.१२।
अर्ात्तप य एषां न्यायवाि् कामथिात्तमकः संस्कारो यर्ा चात्तप प्रतीतार्ाथत्ति
स्यस्ु तर्ैिान्याचिीरि् । परुु षं परु रशय इत्याचिीरि् । अष्टेत्यश्वम् । तदथित्तमत्तत तृिम् ।
अर्ात्तप त्तिष्पन्िेऽत्तिव्याहारे ऽत्तित्तवचारयत्तन्त । प्रर्िात्पृत्तर्वीत्याहुः । क
एिामप्रर्त्तयष्यत् । त्तकमाधारश्चेत्तत । अर्ाित्तन्वतेऽर्ेऽप्रादेत्तशके त्तवकारे पदेभ्यः
पदेतराधाथन्त्सचं स्कार शाकटायिः । एतेः काररतं च यकारात्तदं चान्तकरिमस्तेः शद् ु ंच
सकारात्तदं च । अर्ात्तप सत्त्वपवू ो िाव इत्याहुः । अपरस्माद्भावात् पवू थस्य प्रदेशो
िोपपद्यत इत्तत । तदेतन्िोपपद्यते ।१.१३ ।
यर्ो त्तह िु वा एतत् तद् यर स्वरसंस्कारौ समर्ौ प्रादेत्तशके ि त्तवकारे िात्तन्वतौ
स्यातां सवं प्रादेत्तशकत्तमत्येवं सत्यिपु ालम्ि एष िवत्तत । यर्ो एतद् यः कश्च तत्कमथ
कुयाथत् सवं तत् सत्त्वं तर्ाचिीरत्तन्ित्तत पश्यामः समािकमथिां िामधेयप्रत्ततलम्िमेकेषां
िैकेषां यर्ा तिा पररव्राजको जीविो ित्तू मज इत्तत । एतेिैवोिरः प्रत्यक्त ु ः । यर्ो एतद्
यर्ा चात्तप प्रतीतार्ाथत्ति स्यस्ु तर्ैिान्याचिीरत्तन्ित्तत सन्त्यल्पप्रयोगाः कृ तोऽ्यैकपत्तदका
यर्ा व्रतत्ततदथमिू ा जाट्य आट्िारो जागरूको दत्तवथहोमीत्तत ।। यर्ो
एतत्तन्िष्पन्िेऽत्तिव्याहारे ऽत्तित्तवचारयन्तीत्तत िवत्तत त्तह त्तिष्पन्िेऽत्तिव्याहारे योगपरीत्तष्टः ।
प्रर्िात्पृत्तर्वीत्याहुः । क एिामप्रर्त्तयष्यत् त्तकमाधारश्चेत्तत । अर् वै दशथिेि पृर्ःु ।
अप्रत्तर्ता चेद्यन्यैः । अर्ा्येवं सवथ एव दृष्टप्रवादा उपालभ्यन्ते । यर्ो एतत्पदेभ्यः
पदेतराधाथन्त्संचस्कारे त्तत योऽित्तन्वतेऽर्े संचस्कार स तेि गयथःत् । सैषा परुु षगहाथ ि
शास्त्रगहाथ इत्तत । यर्ो एतदपरस्माद् िावात्पवू थस्य प्रदेशो िोपपद्यत इत्तत पश्यामः
पवू ोत्पन्िािां सत्त्वािामपरस्माद्भावान्िामधेयप्रत्ततलम्िमेकेषां िैकेषां यर्ा त्तबल्वादो
लम्बचडू क इत्तत । त्तबल्वं िरिािा िेदिािा ।१.१४।

पञ्चमाः पादाः
अर्ापीदमन्तरे ि मन्रेष्वर्थप्रत्ययो ि त्तवद्यते । अर्थमप्रत्ततयतो िात्यन्तं
स्वरसस्ं कारो्ेशः । तत्तददं त्तवद्यास्र्ािं व्याकरिस्य कात्स्न्यथम् । स्वार्थसाधकं च । यत्तद
मन्रार्थप्रत्ययायािर्थकं िवतीत्तत कौत्सः । अिर्थका त्तह मन्राः । तदेतेिोपेत्तितव्यम् ।
त्तियतवाचो यक्त ु यो त्तियतािपु व्ू याथ िवत्तन्त । अर्ात्तप ब्राह्मिेि रूपसंपन्िा त्तवधीयन्ते ।
उरु प्रर्स्व । इत्तत प्रर्यत्तत । प्रोहात्ति । इत्तत प्रोहत्तत । अर्ा्यिपु पन्िार्ाथ िवत्तन्त ।
ओषधे रायस्॑ वैिम् । स्वत्तधते मैिं त्तहसं ीः । इत्याह त्तहसं ि् । अर्ात्तप त्तवप्रत्ततत्तषद्ार्ाथ
िवत्तन्त । एक एव रुद्रोऽवतस्र्े ि त्तितीयः । असख्ं याता सहस्रात्ति ये रुद्रा अत्तध िम्ू याम॑ ्
। अशररु रन्द्र जत्तज्ञषे । शतं सेिा अजयत् साकत्तमन्द्रः । इत्तत । अर्ात्तप जािन्तं संप्रेष्यत्तत
। अ्िये सत्तमध्यमािायािब्रु त्तू ह । इत्तत । अर्ा्याहात्तदत्ततः सवथत्तमत्तत ।
अत्तदत्ततद्यौरत्तदत्ततरन्तररिम् । इत्तत । तदपु ररष्टाद् व्याख्यास्यामः । अर्ा्यत्तवस्पष्टार्ाथ
िवत्तन्त । अम्यक् । यादृत्तश्मि् । जारयात्तय । कािक ु ा । इत्तत । १.१५।
अर्थवन्तः शब्दसामान्यात् । एतिै यज्ञस्य समृद्ं यद्रूपसमृद्ं यत्कमथ
त्तक्रयमािमृ्यजवु ाथत्तिवदत्तत । इत्तत च ब्राह्मिम् । क्रीळन्तौ परु ैिथप्तत्तृ िः । इत्तत । यर्ो
एतत्तन्ियतवाचो यक्त ु यो त्तियतािपु व्ू याथ िवन्तीत्तत लौत्तकके ष्व्येतत् । यर्ा । इन्द्रा्िी ।
त्तपतापरु ौ । इत्तत । यर्ो एतद् ब्राह्मिेि रूपसंपन्िा त्तवधीयन्त इत्यत्तु दतािवु ादः स िवत्तत
। यर्ो एतदिपु पन्िार्ाथ िवन्तीत्याम्िायवचिादत्तहसं ा प्रतीयेत । यर्ो एतद्
त्तवप्रत्ततत्तषद्ार्ाथ िवन्तीत्तत लौत्तकके ष्व्येतत् । यर्ा । असपत्िोऽयं ब्राह्मिः । अित्तमरो
राजा । इत्तत । यर्ो एतज्जािन्तं सप्रं ेष्यतीत्तत जािन्तमत्तिवादयते । जािते मधपु कं प्राह
इत्तत । यर्ो एतदत्तदत्ततः सवथत्तमत्तत लौत्तकके ष्व्येतत् । यर्ा । सवथरसा अिप्रु ाप्ताः पािीयम्
। इत्तत । यर्ो एतदत्तवस्पष्टार्ाथ िवन्तीत्तत िैष स्र्ािोरपराधो यदेिमन्धो ि पश्यत्तत ।
परुु षापराधः स िवत्तत । यर्ा जािपदीषु त्तवद्यातः परुु षत्तवशेषो िवत्तत पारोवयथत्तवत्सु तु
खलु वेत्तदतृषु ियू ोत्तवद्यः प्रशस्यो िवत्तत ।१.१६।

षष्ठाः पादाः
अर्ापीदमन्तरे ि पदत्तविागो ि त्तवद्यते । अवसाय पिते रुद्र मृळ । इत्तत ।
पिदवसं गावः पथ्यदिम् । अवतगथत्यर्थस्यासो िामकरिः । तस्मान्िावगृह्णत्तन्त ।
अवसायाश्वाि् । इत्तत । स्यत्ततरुपसृष्टो त्तवमोचिे । तस्मादवगृह्णत्तन्त । दतू ो त्तिऋथ त्या इदमा
जगाम । इत्तत । पंचम्यर्थप्रेिा वा । षष्ठ्यर्थप्रेिा वा । आःकारान्तम् । परो त्तिऋथ त्या आ
चक्ष्व । इत्तत । चतथ्ु यथर्थप्रेिा । ऐकारान्तम् । परः सत्तन्िकषथः संत्तहता । पदप्रकृ त्ततः संत्तहता
। पदप्रकृ तीत्ति सवथचरिािां पाषथदात्ति । अर्ात्तप याज्ञे दैवतेि बहवः प्रदेशा िवत्तन्त ।
तदेतेिोपेत्तितव्यम् । ते चेद् ब्रयू त्तु लथङ्गज्ञा अर स्म इत्तत । इन्द्रं ि त्वा शवस॑ ा देवता वायंु
पृित्तन्त । इत्तत । वायत्तु लङ्गं चेन्द्रत्तलङ्गं चा्िेये मन्रे । अत्त्िररव मन्यो त्तत्वत्तषतः सहस्व
। इत्तत । तर्ात्त्िमाथन्यवे मन्रे । त्तत्वत्तषतो ज्वत्तलतः । त्तत्वत्तषररत्य्यस्य दीत्तप्तिाम िवत्तत ।
अर्ात्तप ज्ञािप्रशंसा िवत्तत । अज्ञाित्तिन्दा च ।१.१७।
स्र्ािरु यं िारहारः त्तकलािदू धीत्य वेदं ि त्तवजािात्तत योऽर्थम् ।
योऽर्थज्ञ इत्सकलं िद्रमश्न तु े िाकमेत्तत ज्ञाित्तवधतू पा्मा ॥
यद् गृहीतमत्तवज्ञातं त्तिगदेिैव शब्द्यते ।
अि्िात्तवव शष्ु कै धो ि तज्ज्वलत्तत कत्तहत्तथ चत् ॥
स्र्ाित्तु स्तष्ठतेः । अर्ोऽतेः । अरिस्र्ो वा ।१.१८।
उत त्वः पश्यन्ि ददशथ वाचमतु त्वः शृण्वन्ि शृिोत्येिाम् ।
उतो त्वस्मै तन्वं१ त्तव सस्रे जायेव पत्य उशती सवु ासाः ॥
अ्येकः पश्यन्ि पश्यत्तत वाचम् । अत्तप च शृण्वन्ि शृिोत्येिाम् ।
इत्यत्तविांसमाहाधथम् । अ्येकस्मै तन्वं त्तवसस्र इत्तत स्वमात्मािं त्तववृितु े । ज्ञािं
प्रकाशिमर्थस्याह । अिया वाचा । उपमोिमया वाचा । जायेव पत्ये कामयमािा
सवु ासाः ऋतक ु ालेषु सवु ासाः कल्यािवासाः कामयमािाः । ऋतुकालेषु यर्ा स एिां
पश्यत्तत स शृिोत्तत । इत्यर्थज्ञप्रशंसा । तस्योिरा ियू से त्तिवथचिाय ।१.१९।
उत त्वं सख्ये त्तस्र्रपीतमाहुिैिं त्तहन्वन्त्यत्तप वात्तजिेषु ।
अधेन्वा चरत्तत माययैष वाचं शश्रु वु ााँ अफलामपष्ु पाम् ॥
अ्येकं वाक्सख्ये त्तस्र्रपीतमाहू रममािं त्तवपीतार्थम् । देवसख्ये । रमिीये
स्र्ाि इत्तत वा । त्तवज्ञातार्थम् । यं िा्िवु त्तन्त वा्ज्ञेयेषु बलवत्स्वत्तप । अधेन्वा ह्येष चरत्तत
मायया । वाक्प्रत्ततरूपया । िास्मै कामान्द्ु धे वा्दोह्याि् देवमिष्ु यस्र्ािेषु यो वाचं
श्रतु वाि् िवत्यफलामपष्ु पात्तमत्तत । अफलास्मै अपष्ु पा वा्िवतीत्तत वा ।
त्तकंत्तचत्पष्ु पफलेत्तत वा । अर्ं वाचः पष्ु पफलमाह । याज्ञदैवते पष्ु पफले । देवताध्यात्मे
वा । सािात्कृ तधमाथि ऋषयो बिवू ःु । तेऽवरे भ्योऽसािात्कृ तधमथभ्य उपदेशेि
मन्रान्संप्रादःु । उपदेशाय ्लायन्तोऽवरे त्तबल्मग्रहिायेमं ग्रन्र्ं समाम्िात्तसषःु । वेदं च
वेदाङ्गात्ति च । त्तवल्मं त्तिल्मं िासित्तमत्तत वा । एतावन्तः समािकमाथिो धातवः ।
धातदु धथ ातेः । एतावन्त्यस्य सत्त्वस्य िामधेयात्ति । एतावतामर्ाथिात्तमदमत्तिधािम् ।
िैघंटुकत्तमदं देवतािाम् । प्राधान्येिेदत्तमत्तत । तद् यदन्यदैवते मन्रे त्तिपतत्तत िैघंटुकं तत् ।
अश्वं ि त्वा वारवन्तम् । अश्वत्तमव त्वा वालवन्तम् । वाला दश ं वारिार्ाथ िवत्तन्त । दशं ो
दशतेः । मृगो ि िीमः कुचरो त्तगररष्ठाः । मृग इव िीमः कुचरो त्तगररष्ठाः । मृगो
माष्टेगथत्ततकमथिः । िीमो त्तबभ्यत्यस्मात् ।। िीष्मोऽ्येतस्मादेव । कुचर इत्तत चरत्तत कमथ
कुत्तत्सतम् । अर् चेद् देवतात्तिधािम् । क्वायं ि चरतीत्तत । त्तगररष्ठा त्तगररस्र्ायी । त्तगररः
पवथतः । समद्गु ीिो िवत्तत । पवथवाि् पवथतः । पवथ पिु ः पृिातेः प्रीिातेवाथ । अधथमासपवथ
। देवाित्तस्मन्प्रीिन्तीत्तत । तत् प्रकृ तीतरत्सत्तन्धसामान्यात् । मेघस्र्ात्तय । मेघोऽत्तप
त्तगरररे तस्मादेव । तद् यात्ति िामात्ति प्राधान्यस्ततु ीिां देवतािां तद् दैवतत्तमत्याचिते ।
तदपु ररष्टाद् व्याख्यास्यामः । िैघण्टुकात्ति िैगमािीहेह ।१.२०।
♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣
Here ends the text and few notes on the Nirukta are given below.
चत्वारर पदजािानि ।
यास्ककृ ते त्तिरुक्ते वैत्तदकपदािां त्तिश्शेषिे अर्थकर्िं त्तवषयः। तर आचायथः

प्रर्मं तावत् पदात्ति एवं त्तविजते- तर चत्वारर पदजातात्ति िामाख्याते च
उपसगथत्तिपाताश्च इत्तत । अर्ाथत पदात्ति तावत् िाम, आख्यातम,् उपसगथ त्तिपाताश्चेत्तत
चतधु ाथ । तेषु िावप्रधािम् आख्यातम् िवत्तत । सत्वप्रधािात्ति िामात्ति ।
िामाख्यातयोस्तु िावस्यैव प्राधान्यम् । आख्यातं िाम उपक्रमप्रिृत्तत अपवगथपयथन्तं
पवू ाथपरीितू ं िावमाचष्टे । यर्ा िवत्तत इत्तत । तर त्तक्रयात्तवशेषास्तावत् आस्ते, शेत,े
व्रजत्तत, गच्छत्तत इत्यादीत्ति । एवं अदः इत्तत सामान्यतः सत्वािाम् उपदेशः ।
िामत्तवशेषास्तु यर्ा गौः अश्वः, परुु षः, हस्ती इत्तत । धातयु ोगे अव्ययात्ति उपसगथसंज्ञया
ज्ञायन्ते यर्ा प्र पर त्तव ,उप, इत्यादयः । तेषां च उपसगाथिां िामाख्यातयोः अर्थत्तवकरिम्
िाम सामान्यतः अर्थः । एवं त्तिपतिात् त्तिपाताः िवत्तन्त । ते अत्तप उच्चावचेषु अर्ेषु
प्रयक्त
ु ाः िवत्तन्त । यर्ा इव, ि, त्तचत,् िु इत्यादयः। त्तिपातािां व्यवहारे त्तितरां
प्राधान्यमत्तस्त । एवं यास्के ि त्तिरुक्तशास्त्रे पदात्ति चतधु ाथ त्तविक्तात्ति । कै त्तश्चदन्यैः
आचायैः वाचकद्योतकिेदिे पदस्य िैत्तवध्य,ं एवमन्यैः पवू ोक्तेभ्यः चतर्ु थः
कमथप्रवचिीयमत्तप गित्तयत्वा पञ्चधेत्तत पदस्य िेदाः दत्तशथताः ।
शब्दनित्यत्वं समथायि ।
यास्कः त्तिरुक्तशास्त्रस्य प्रर्माध्याये प्रर्ममेव पदािां त्तविजिं कृ तवाि् । तर
औदम्ु बरायिो िाम आचायथः शब्दस्य अत्तित्यत्वं उक्तवाि् । रसिारूपे वात्तगत्तन्द्रये
त्तिष्पन्ित्वात् शब्दः के वलं त्तिििावस्र्ायी िवतीत्तत स अत्तित्यः िवत्तत, अत एव
अयगु पत् उत्पन्िािां शब्दािां मेलिेि पदत्तविजिात्तदकं ि युक्तं िवत्तत, अत एव
व्याकरित्तिरुक्तात्तदत्तदशा चतधु ाथ पदत्तविजिमत्तप ि यज्ु यते इत्तत तस्य मतम् ।
यास्काचायथस्तु शब्दस्य त्तित्यत्वं समर्थयत्तत । तस्य मते व्यात्तप्तमाि् िवत्तत शब्दः । वक्तुः
मित्तस प्रादिु थतू माशयं शब्दाख्येि उपात्तधिा परा पश्यन्ती मध्यमा वैखरी इत्येवं त्तवधया
बत्तहरागम्य श्रोतःु किथिारा तस्य मित्तस प्रत्तवश्य अर्थरूपेि पररिमत्तत इत्तत अत्ततमहाि्
व्यापिशीलः िवत्तत शब्दः । पिु श्च अिीयाि् िवत्तत शब्देि व्यवहारः । यत्तद चेष्टात्तदत्तिः
व्यवहारः तर महाि् क्लेशः िवत्तत । शब्देि तु व्यवहारो लघतु मो िवत्तत । तदक्त ु ं
यास्के ि - अिीयस्त्वात् च शब्देि सज्ञं ाकरिं व्यवहारार्ं लोके इत्तत ।
षट् भावनवकारााः ।
प्रर्मं तावत् पदात्ति एवं त्तविजते- तर चत्वारर पदजातात्ति । िामाख्याते च
उपसगथत्तिपाताश्च इत्तत । अर्ाथत् पदात्ति तावत् िाम, आख्यातम,् उपसगाथः, त्तिपाताश्चेत्तत
चतधु ाथ । चतधु ाथ त्तविक्तेषु पदेषु िावप्रधािमाख्यातं इत्तत उक्तं यास्के ि । तर िावस्य तु
षट् त्तवकाराः सम्िवन्तीत्तत वाष्याथयत्ति िाम आचायथः कर्यत्तत । ते च त्तवकाराः 1)
जायते 2) अत्तस्त 3) त्तवपररिमते 4) वधथते 5) अपिीयते 6) त्तविश्यत्तत इत्तत षट् ।
एकस्य एव िावस्य सामान्यतः षट् अवस्र्ािेदाः एव त्तवकारपदेि उत्त्ष्टः। तर जायते
इत्तत पवू ाथिावस्य आत्तदमाचष्टे, ि अपरिावमाचष्टे ि वा प्रत्ततषेधत्तत । अस्तीत्तत
उत्पन्िस्य सत्वस्य अवधारिम् । त्तवपररिमते इत्तत अप्रच्यवमािस्य तत्वात् त्तवकारम् ।
वधथते इत्तत स्वाङगाभ्यच्ु चयं सांयोत्तगकािां वा अर्ाथिाम् । अपिीयते इत्तत
स्वाङ्गापचयं सायोत्तगकािां वा अर्ाथिां अपचयत्तमत्तत त्तवपरीतरीत्या व्याख्यातम् ।
त्तविश्यतीत्तत अपरिावस्य आत्तदमाचष्टे, ि पवू थिावमाचष्टे ि वा प्रत्ततषेधत्तत । एवं षट्
िावत्तवकाराि् प्रत्ततपाद्य आचायथः अन्ते अतोऽन्ये िावत्तवकाराः एतेषामेव त्तवकाराः इत्तत
षडेव सामान्यतो िावत्तवकाराः इत्तत समत्तर्थतवाि् ।

सादृश्याथे प्रयुक्तााः निपािााः।

प्रर्मं तावत् पदात्ति एवं त्तविजते- तर चत्वारर पदजातात्ति । िामाख्याते च
उपसगथत्तिपाताश्च इत्तत । अर्ाथत् पदात्ति तावत् िाम, आख्यातम,् उपसगाथः त्तिपाताश्चेत्तत
चतधु ाथ । पदेषु अन्यतमाः िवत्तन्त त्तिपाताः । त्तिपतन्तीत्तत त्तिपाताः। अव्ययात्ति एव
त्तिपाताः । त्तिपाताश्च बह्वर्थकाः िवत्तन्त । तर वेदे तावत् उपमार्ीयाः चत्वारो त्तिपाताः
सम्िवत्तन्त । ते च - इव, ि, त्तचत,् िु इत्तत । इव इत्तत सादृश्यार्े लोके वेदे च सामान्यतया
प्रयज्ु यते । अत्त्िररव इन्द्र इव इत्यात्तद उदाहरिम् । ि इत्तत लोके त्तिषेधार्े प्रयज्ु यते ।
वेदे तु त्तिषाधार्े सादृश्यार्े च प्रयज्ु यते । प्रत्ततषेधार्ीयः िशब्दः यत्प्रत्ततषेधत्तत तस्य
परु स्तात् प्रयोगः यर्ा- िेन्द्रं देवममंसत इत्तत । उपमार्ीयस्य िशब्दस्य तु येि उपत्तममीते
तस्य उपररष्टात् प्रयोगः यर्ा- दमु थदासो ि सरु ायाम् इत्तत । सरु ायां पीतायां दमु थदाः इव
इत्यर्थः । त्तचद् इत्तत त्तिपातोऽत्तप बह्वर्थकः तस्य सादृश्यार्े यर्ा दत्तधत्तचत्तदत्तत उपमार्े
प्रयोगः । दत्तधत्तचत् इत्यस्य दत्तधतुल्यः इत्यर्थः । एवं िु इत्तत बह्वर्थको त्तिपातोऽत्तप उपमार्े
प्रयज्ु यते यर्ा- वृिस्य िु ते परुु हूत वयाः इत्तत मन्रे िु इत्तत उपमार्े प्रयक्त ु ः । वृिस्य
शाखा इव इन्द्र ते कराः इत्यर्थः । एवं त्तिपातेषु बह्वर्थकेषु उपमार्े इव, ि, त्तचत,् िु इत्येते
त्तिपाताः प्रयज्ु यन्ते ।
निरुक्तप्रयोजिानि ।
यास्काचायेि त्तिरुक्तस्य प्रर्माध्याये त्तिरुक्ताध्ययिस्य प्रयोजिात्ति च
त्तित्तदष्टथ ात्ति । तस्य मते सामान्यतः चत्वारर प्रयोजिात्ति सत्तन्त । तात्ति च – 1)
अर्ापीदमन्तरे ि मन्रेषु अर्थप्रत्ययो ि त्तवद्यते. 2) अर्ापीदमन्तरे ि पदत्तविागो ि
त्तवद्यते, 3) अर्ात्तप याज्ञे दैवतेि बहवः प्रदशा िवत्तन्त, 4) अर्ात्तप ज्ञािप्रशसं ा िवत्तत
अज्ञाित्तिन्दा च । एकै कमत्तधकृ त्य त्तकत्तञ्चद् त्तवचायथते ।

1. अथाप्रत्ययाः।
त्तिरुक्तशास्त्राध्ययिं त्तविा मन्रािामर्थप्रत्ययः ि सम्िवत्तत । यत्तद अर्ो ि
सम्यक् त्तवज्ञातः तत्तहथ ि अत्यन्तं स्वरसंस्कारो्ेशः । तस्मात् इदं त्तिरुक्तं
व्याकरिशास्त्रस्य परू कं अर्थदशथिेि स्वयमेव सार्थकं च िवतीत्तत प्रर्म प्रयाजिम् ।
यद्यत्तप कौत्सात्तदत्तिराचायैः मन्रािामत्तप के वलं शब्दवृत्तित्वं अर्थरात्तहत्यं च संसत्तू चतं
तत्सवं यास्के ि त्तिरस्तम् । अतः मन्रािामर्थप्रत्ययाय त्तिरुक्तशास्त्रं अध्येतव्यम् ।
2. पदनवभागनवज्ञािम् ।
त्तिरुक्तशास्त्रमन्तरा पदत्तविागज्ञािमत्तप सम्यक् ि त्तवद्यते । यर्ा अवसाय पिते
रुद्र मृळ इत्यर अवसाय इत्तत चतथ्ु यथन्तं िामपदं पिते इत्यस्य त्तवशेषि, गवे इत्यर्थश्च ।
एवं अवसायाश्वात्ति इत्यर अवसाय इत्तत त्तवमोचिार्े अव इत्तत उपसगथपवू थस्य
स्यत्ततधातोः ल्यबन्ते रूपम् । एवं त्तिऋथ त्या इत्तत पदस्यात्तप षष्ठी, पञ्चमा वा
अर्थमजाितो व्यक्ततया वक्तंु ि शक्यते, तस्मात् त्तिरुक्तमध्येतव्यत्तमत्तत िावः।
3. देविापररज्ञािम् ।
यज्ञकमथत्ति मीमासं काः बहूि् प्रादेत्तशकाि् संस्काराि् त्तवकाराि् , त्तलङ्गेि
स्वीकुवथत्तन्त । अरात्तप देवताज्ञािाय त्तिरुक्तं बहु उपकरोत्तत । यर्ा इन्द्रं ि त्वा शवसा
देवता वायंु पृित्तन्त इत्यर वायत्तु लङ्गं इन्द्रत्तलङ्गं च आ्िेये मन्रे । एवमन्यरात्तप ।
4. ज्ञािप्रशंसा अज्ञािनिन्दा च ।
त्तिरुक्ताध्ययिेि ज्ञािस्य प्रशंसा अज्ञाित्तिन्दा च त्तित्तदष्टथ ा । यर्ा यः वेदं
कण्ठतः पत्तठत्वा अर्ं ि जािात्तत, स के वलं िारहारः स्र्ािरु े व िवत्तत । तस्य
शष्ु के न्धिवत् अत्त्िरात्तहत्यात् त्तकत्तञ्चत् ि ज्वलत्तत । तदक्त
ु ं यदधीतमत्तवज्ञातं त्तिगदेिैव
शब्द्यते । अि्िात्तवव शष्ु कै धो ि तज्ज्वलत्तत कत्तहत्तथ चत् । इत्तत । यस्तु अर्थज्ञः स सकलं
िद्रमश्न तु े िाकमेत्तत ज्ञािेि त्तवगतपापः सि् । एवं यास्काचायेि त्तिरुक्तशास्त्रस्य चत्वारर

प्रयोजिात्ति उक्तात्ति ।
सवाानि िामानि आख्यािजानि ।
यास्ककृ ते त्तिरुक्ते चत्वारर पदजातात्ति िामाख्याते चोपसगथत्तिपाताश्च इत्तत
त्तििीतम् । तदिन्तरं शाकटायिमतेि िैरुत्तक्तकािां च मतेि सवेषां िाम्िां आख्यातजत्वं
कर्यत्तत । तदक्त ु ं तर िामात्ति आख्यातजात्ति इत्तत शाकटायिो िैरुक्तसमयश्च । इत्तत ।
एतत्तस्मि् त्तवषये गा्यथः वैयाकरिािां चैके मतान्तरं स्र्ापयत्तन्त । तेषां मते यद्यत्तप
कात्तित्तचत् पदात्ति आख्यातजात्ति तर्ात्तप सवाथत्ति िामात्ति ि तर्ा आख्याताजात्ति इत्तत
। तदर्ं ते एवमत्तिप्रयत्तन्त । यर स्वरसंस्कारौ समर्ौ प्रादेत्तशके ि गुििे अत्तन्वतौ स्यातां
संत्तवज्ञातात्ति तात्ति | गौः अश्वः, परुु षः, हस्ती इत्यात्तदषु उदाहरिेषु िाम्िां आख्यातजत्वं
वक्तंु ि शक्यते । पिु श्च यत्तद सवाथत्ति िामात्ति आख्याजतात्ति स्यःु तत्तहथ यः कश्चि तत्
कमथ कुयाथत् सवथ तत् सत्वं तर्ा कर्येयःु । यर्ा यः कश्चि अध्वािं अश्न वु ीत सः अश्व
इत्तत वचिीयः स्यात् । एवं यावदभ्् यो िावेभ्यः संप्रयज्येत तावदभ्् यः िामधेयप्रत्ततलम्िः
स्यात् । यर्ा स्र्िू ा एव दरशया सज्जिी इत्येवं स्यात् । पिु श्च वस्ततु ो एतेषां न्यायवाि्
कामथिात्तमकः संस्कारो वा यर्ा तर्ा एतात्ति आचिीरि् । यर्ा परुु षं परु रशयः इत्तत
आचिीरि् । वस्ततु ः शाकटायि: त्तिष्पन्िे अत्तिव्याहारे अत्तित्तवचारयत्तन्त । यर्ा
प्रर्िात् पृत्तर्वी इत्तत आहुः । एवं शाकटायिः अित्तन्वते 'अर्े अप्रादेत्तशके त्तवकारे
पदेभ्यः पदेतराधाथि् संचस्कार । सत्वपवू ो िाव इत्यत्तस्त त्तियमः। एवं चेत् अपरस्मात्
िावात् कर् पवू थस्य िाम्िः प्रयोगः । इत्तत बहुधा गागथयेि शाकटायािमतं ि स्वीकृ तम्
।
यास्कस्तु गा्यथमतं सवथ लोकयक्ु त्या एव त्तिरस्यत्तत । यत्तद शास्त्रेि सवथरात्तप
िाम्िां आख्यातजत्वं वक्तंु शक्येत तर को दोषः इत्तत सामान्ययत्तु क्तः। एवं यद्यत्तप
समािकमाथिामत्तप िामधेयप्रत्ततलम्िः एके षामेव सम्िवत्तत ि तु सवेषाम् । यर्ा तिा,
पररव्राजकः, जीविो ित्तू मज इत्तत । अर यद्यत्तप सवेत्तप जन्तवः ित्तू मजाः एव तर्ात्तप
के वलं कुजस्यैव ित्तू मज इत्तत िामधेयः । एवं बहुषु िावेषु यक्त
ु े षु के षात्तञ्चदेव िामलािः
ि तु सवेषाम् । यर्ा तिात्तदत्तिः कमाथन्तरे षु व्यापृतैः के षांचिैव तिा इत्तत िामलािः ।

न्यायवाि् कामथिाम् अत्तप कुरत्तचत् दृष्टम् यर्ा व्रतत्ततः दमिू ा, जाट्य इत्यात्तद । एवं
त्तिष्पन्िे अत्तिव्याहारे योगपरीत्तष्टः सम्मतैव । पिु श्च यत्तद िामधेयप्रत्ततलम्िाय दृष्टप्रवादाः
एव स्वीररथ यते चेत् सवेत्तप दृष्टप्रवादाः उपालम्ििीयाः स्यःु । शास्त्ररीत्या या संस्काराि्
कुरुते । तर ि कोत्तप दोषः । अतः शाकटयायिमतमेव साधःु । अपरस्मात् िावात्
पवू थस्य िामधेयप्रत्ततलम्िोत्तप लम्बचङू ः, त्तवल्वादः इत्यात्तदषु उदाहरिेषु दृश्यन्ते एव ।
एवं च शास्त्रदृष्ट्या पयाथलोच्यमािे यास्कमतेि सवाथत्ति िामात्ति आख्यातजात्ति एव
िवत्तन्त ।
निर्ब्ािर
1. आचाया: - आचारं ग्राहयत्तत, आत्तचिोत्तत अर्ाथि,् आत्तचिोत्तत बत्तु द्त्तमत्तत वा
आचायथः। आ पवू थकस्य गत्यर्थकस्य चर ् धातोः ण्यत् प्रत्यये आचायथ इत्तत रूपम् ।
2. निघण्टु: - त्तिगमिार्थकस्य त्ति पवू थकगम् घातोः तप्रत्यये आदेशप्रययात्तदिा त्तवकारे
जाते त्तिघण्टुररत्तत रूपम् । त्तिगमिात् त्तिश्शेषिे अर्ाथवगमिात्, आ तत्वात् वेदसत्तं हतासु
पत्तठतत्वात,् आहििात् एकर समाहरिात् वा त्तिश्शेषिे अर्ाथवगमिात् त्तिघण्टुररत्तत ।
3. कुल्माषााः - कुत्तत्सताः माषाः कुल्माषाः । कुलेषु सजातीयान्िसोषु सीदत्तन्त भ्रष्टाः
िवन्तीत्तत कुल्माषाः अिक्ष्याः माषाः इत्यर्थः ।
4. शाखा - ख शेरते इत्तत खशयाः एव शाखाः । खे आकाशे शेरते व्या्य वतथन्ते
इत्यर्थः। अर्वा शक्िोतेवाथ शाखा इत्तत । पृषोदरात्तदत्वात् ककारस्य खकारे
विथत्तवपयथयात्तदिा साधु ।
5. अद्य- अत्तस्मि् द्यत्तव अद्य । धरु रत्तत अिः त्तदवसस्य िामधेयम् । द्योतते प्रकाशते इत्तत
द्यःु ।

6. अन्य: - िािापत्यम् पमु ाि् िािेयः । अन्यो िाम िािेयः। ि आिेतंु यो्यः इत्यर्थः ।
सतां वा ि अिेयः अन्यः।
7. वर: - वरत्तयतव्यो वरः । वरिार्थकस्य वृञ् धातो अप् प्रत्यये त्तिष्पन्िं रूपम् ।
8. दनििा - समधथयत्यर्थकस्य दिधातोः त्तिष्पन्िं रूपं दत्तििेत्तत । यज्ञे तावत् दत्तििा
यत्तत्कत्तञ्चत् वृत्तद्रत्तहतं तत्सवं दत्तिियाः वृत्तद्मत् करोत्तत इत्तत िावः। दत्तििादािसमये
गृहीतदत्तििस्य प्रदत्तििागमिात् वा दत्तििा इत्तत प्रयोगः। त्तदशमत्तिप्रेत्यात्तप दत्तििा
इत्तत वक्तंु शक्यते । सा त्तह दत्तिि त्तदत्तश गच्छतीत्तत वा दत्तििा ।
9. हस्ि: - हन्त्यिेि इत्तत हस्तः । तेि त्तह अवश्यं हन्यते ।
10. वीर: - वीरो वीरयत्यत्तमरात्तित्तत । त्तिपत्तत कम्पत्तत मारयतीत्यर्थस्य त्तवपवू थकस्य ईर ्
धातोः वीरयत्तत त्तवत्तवधप्रकारं ईरयत्तत त्तिपत्तत, कम्पयत्तत मारयत्तत इत्तत वा वीरः । अर्वा
वीरयते इत्तत त्तवक्रान्त्यर्थकस्य वीर ् धातोः त्तिष्पन्िं रूपं वीर इत्तत । गच्छत्येवासो
अत्तिमख
ु ं शरिू ् इत्तत कृ त्वा गत्यर्थकस्य वीधातोवाथ त्तिष्पन्िं रूपं वा वीर इत्तत ।
11.अध्वया:ु - अध्वरं सवाथङ्गसंयोजिेि यिु त्तक्त, अध्वरस्य िेता अन्तं प्रापत्तयता,
अध्वरं कामयते कतथत्तु मच्छत्तत इत्तत वा अध्वरयरु े व अध्वयथःु । अध्वरं अधीयािः इत्यर्े
यरु रत्तत अिबु न्धेऽत्तप अध्वयथरु रत्तत रूपम् । अध्वर इत्तत यज्ञिाम । ध्वर इत्यस्य त्तहसं ा अर्थः
। यर त्तहसं ा िात्तस्त स अध्वरः ।
12.अनि - पश्यत्यर्थकस्य चत्तिङ् धातोः ककारलोपे अकारागमे अत्तिररत्तत रूपम् ।
ख्यायते दृश्यते ह्यिेि इत्तत अत्ति । व्यक्त्यर्थकस्य अञ् धातो त्तिष्पन्िं रूपत्तमत्तत
आग्रायिः । अित्तक्त व्यक्तं िवत्तत इत्तत अत्ति ।
13.किााः - छे दिार्थकस्य कृ न्त घातोत्तिष्पन्िं रूपं किथः इत्तत । गिाथवस्र्ायामेव
त्तिकृ ििारो िवतीत्तत किथः । आग्रायिाचायथस्तु गत्यर्थकस्य धातोः त्तिष्पन्िं रूपं किथ
इत्तत कर्यत्तत । ऋच्छत्तन्त गच्छत्तन्त शब्दाः एतात्तवत्तत किौ ।

14. आस्यम् - िेपार्थकस्य अस् धातोः त्तिष्पन्िं रूपमास्यत्तमत्तत । अस्यते त्ति्यत ।

एतदात्तिमख्ु येि अन्िमत्तत आस्यम। आस्यन्दते त्तह एतदन्ित्तमत्तत वा आस्यम् ।
आस्यन्दते द्रवीकरोत्तत एतत् अन्ित्तमत्तत कृ त्वा आस्यत्तमत्तत िावः ।
15. हृदाः - ह्लादते अव्यक्तशब्दं त्तह असौ अत्तिहन्यमािः करोत्तत इत्तत शब्दकमथिः
ह्लादतेः त्तिष्पन्िं रूपं ह्रद इत्तत । अर्वा शीतीमावार्थकस्य ह्लादतेवाथ लकारस्य
रलयोरिेद इत्तत कृ त्वा ह्रद इत्तत रूपम् । ग्रीष्मे असौ शीतल एव सि् जिाि् सख
ु यतीत्तत
ह्रदः ।
16. नशनशरम् - त्तहसं ार्थकस्य शृधातोः शृिात्तत त्तहित्तस्त इत्तत त्तशत्तशरम् । त्तहसं ार्थकस्येव
शम्िातेवाथ त्तशत्तशरम् । त्तहित्तस्त तत्तस्मि् काले अप्रत्ततबध्यमाि एवात्त्िरत्ततशयेि शष्ु काि्
औषत्तधविस्पतीि् च इत्तत त्तशत्तशरम् ।
17. िरकम-् िरकं न्यरकं िीचैगथमिम् । िीचैरत्तस्मि् गम्यते इत्तत िरकम् । अर्वा
िात्तस्मि् रमिकं स्र्ािमल्पमत्तप इत्तत वा िरकम् ।
18. सरु ा - सिु ोत्तत इत्यस्य अत्तिषयू ते अिेकैः द्रव्यैः त्तपष्टात्तदत्तिः इत्तत सरु ा मद्यम् ।
19. मृग: - गत्यर्थकस्य माष्रै मृग इत्तत रूपम् । मात्तष्टथ गच्छत्तत इत्तत मृगः ।
20.भीम: - त्तबभ्यत्तत अस्मात् त्तह सवे एव प्रात्तििः इत्तत िीमः ।
21.कुचर: - चरत्तत कमथ कुत्तत्सतम् इत्तत कुचरः । क्वायं ि चरतीत्तत वा कुचरः ।
22. पवािाः - त्तशला त्तशखरसंधैः पवथवाि् िवतीत्तत पवथतः । पवथः पिु ः परू िार्थकस्य
पृिाते, तपथिार्थकस्य प्रीिातेवाथ ।
23. प्रत्तम् अवत्तम् - अर प्रदिम् अवदिम् इत्तत प्रयोक्तव्ये धात्वात्तदरे व अवत्तशष्यते
द इत्तत ल्ु यते अतः प्रिम् अविम् इत्तत रूपियम् । प्रकषेि दिम् प्रदिम् ।
अवित्तमत्यस्य खण्डत्तमत्यर्थः।

Unit II
Mimamsa
मीमासं ादशथिम् पवू ोिरमीमांसािेदिे चात्तस्त त्तिन्िं त्तित्तवधञ्च । तर

पवू थमीमासं ादशथिञ्चात्तस्त खलु जैत्तमत्तिमत्तु ििा प्रिीतम् । उिरमीमासं ां ज्ञािकाण्डस्वरूपं
रत्तचतवाि् व्यासः । वेदान्तगथतयज्ञयागात्तदस्वरूपकमथकाण्डसम्बन्धे स्वात्तस्तत्वेि
समपु त्तस्र्त्तवरोत्तधवचित्तिचयस्वरूपािां वाक्यािां समन्वयात्तत्मक्या दृष्ट्या
चास्येकवाक्यता सस्ं र्ापिमेवाऽस्य दशथिस्य मख्ु यम्ु श्े यम् । 'कुवथन्िेवेह कमाथत्ति
त्तजजीत्तवषेच्छतं समाः ।' –ईशोपत्ति० मं० २। इत्तत चात्तस्त कमथमागथप्रदशथकत्तमदं
पवू थमीमांसादशथिसम्बन्धावत्तच्छन्िं सवथर्ात्तवत्तच्छन्िं मन्रात्मक वाक्यम् ।।
अत्तस्मि् मते कमथि एवाऽभ्यदु यत्तिःश्रेयसयोः समवात्तप्तजिकत्वेि तस्यैव
पाशात्येि सवथतोिावेि च त्तिरूपिीयत्वमवगम्यते । कमथिा समत्ु पन्िं
धमाथऽधमाथपरपयाथयितू मपवू थमेव सािात् कमथजन्यफलजिकं िवतीत्तत त्तिवाथत्तदतत्तमदं
त्तवषयजातम् । त्तवचारस्यास्य सवथरैव पवू थमीमांसादशथिग्रन्र्ेषु त्तिरूपिीयत्वेि
त्तवशेषतोऽयं त्तवचारः सवथप्रार्म्येिाऽस्मात्तिस्तरैवाऽििु तू ो दृत्तष्टपर्े स्मृत्ततपर्े च िीयते
। अयञ्च खलु मीमांसाशब्दोल्लेखोऽत्तप संत्तहताब्राह्मिग्रन्र्ेष्वेव त्तमलतीत्यत्तप ि ।
त्ततरोत्तहतमत्तस्त के षामत्तप पवू थमीमांसात्तवदषु ाम् ।
जैनमनिाः
'मीमासं ाकृ तमन्ु ममार् सहसा हस्ती मत्तु ि जैत्तमत्तिम् ।' (-िीत्ततशास्त्रतः )। इत्तत
पद्यात्मकवाक्यघटकीितू - 'जैत्तमत्ति' इत्तत िामपदजन्यबोधत्तवषयतां गतो जैत्तमत्तिमुत्तिः
मीमांसाशास्त्रस्य जन्मदातृत्वेि सवथतः प्राक् ( ई० प०ू ५०० ) कालावच्छे दिे

मीमासं ासरू ात्ति त्तवरत्तचतवाि् । इमात्ति च सरू ात्ति पवू थमीमांसादशथिशास्त्रस्य

समपु लब्धग्रन्र्ेष्वतीव सत्तन्त प्राचीिािीत्यवश्यमेव मन्तव्यम् । अत एव 'चोदिा' इत्तत
सरू स्य श्लोकवात्तिके कुमाररलस्वामीत्र्ं प्रोट्टङ्त्तकतवाि् 'यद् वा वक्तुरिावेि ि
स्यदु ोषा त्तिराश्रयाः' । (चोदिा सू० श्लो० वात्ततथक ) । अत्तप च-'यदा स्वतः प्रमाित्वं
तदाऽन्यन्िैव मृ्यते । त्तिवतथते त्तह त्तमथ्यात्वं दोषाऽज्ञािादयत्ितः'। (-तरैव, चो० स०ू
श्लो• बा० )।
एतेि कुमाररलस्वामी 'चोदिा' इत्तत सरू मत्तधकृ त्यैव वेदस्याऽपौरुषेयत्वं
व्याख्यातवाि् । यतः परुु षप्रिीते एव वस्तत्तु ि भ्रम-प्रमादात्तददोषाः सम्िाव्यन्ते वेत्तत
वेदस्याऽपौरुषेयत्वमङ्गीकृ तवाि् मीमासाशास्त्रीत्तत परुु षप्रिीते च वेदे कुतस्तत्सम्िवः
। मीमासं ादशथिशास्त्रस्य प्रर्माध्यायस्य पञ्चमसरू ीयिाष्यािसु ारे िात्तप शबरमत्तु िः
वेदाऽपौरुषेयत्वमङ्गीचकार, तदेव प्रस्फोरयत्तत । तर्ात्तह- 'तस्मात् कारिादवगच्छामो
ि कृ त्वा सम्बन्धं व्यवहारार्थ के ित्तचत् वेदाः प्रिीताः ।' इत्तत । (-मीमांसाद० प्र० अ०
५ सरू िाष्ये) ।
पवू थकालवत्ततथिामत्तप आरेय-आश्मरथ्य-ऐत्ततशायि-लाबक ु ायि-कािाथत्तजत्ति-
कामक ु ायि-बादयाथदीिां प्राचीिाचायथचरिािां पवू थमीमासं ादशथिशात्तस्त्रिामेतेषां
सरू ीयोल्लेखदशथिात् तर बोधायििाष्यम्यासीत् सत्तल्लत्तखतं यच्च साम्प्रतं
िैवोपलभ्यते इत्तत । पवू थमीमांसाशास्त्रस्य सवथतः प्राचीिास्तावदाचायाथ वृत्तिकारत्वेि
सत्तन्त प्रत्तसत्तद् लिमािाः 'श्रीउपवषथ'-िामािो मीमांसाशास्त्रपारङ्गता इत्तत । एतेषां
मतस्य साधारितयोल्लेखं कृ तवाि् मीमांसािाष्ये शाबरिाष्ये च श्रीशबरस्वामी तर्ा
शारीरकिाष्ये श्रीशङ्कराचायथः ।
श्रीकुमाररलभट्टाः
कुमाररलिट्टिये ज्ञािसामान्यमेव चास्त्यतीत्तन्द्रयम् । तदत्तप
लौत्तककत्तवषयताशन्ू यमेव त्तवज्ञेयम् । तर्ा च आत्मसमवेतलौत्तककत्तवषयतासम्बन्धेि
प्रत्यित्वावत्तच्छन्िं प्रत्तत धमाथत्तदवत् तादात्म्येि ज्ञािस्य प्रत्ततबन्धकत्वं
वाच्यत्तमत्यत्तिप्रायः । ज्ञािेि खलु त्तवषये 'ज्ञातता' िामकः कत्तश्चद्मो जन्यते । स च धमो

'मया ज्ञातो घटः' इत्तत प्रतीत्ततसात्तिको त्तवषयतात्तवशेषः प्रत्यित्तसद्ो त्तवज्ञेय इत्तत । अत
एव सा ज्ञातता ज्ञािजन्या प्रत्यिेत्तत गीयते, तया च प्रत्यिप्रमाित्तसद्ज्ञाततया
ज्ञािमिमु ीयते । तर्ात्तह- 'इयं घट-पटात्तद त्तवषयत्तिष्ठा ज्ञातता
घटत्वप्रकारकघटत्तवशेष्यक ( अयं घटः) इत्तत ज्ञािजन्या घटत्तिष्ठज्ञाततात्वात्'
इत्यिमु ािेि साध्यतावच्छे दककुत्तित्तित्तिप्तं ज्ञािं ज्ञायते, अिमु ीयते ।
अयञ्च कुमाररलिट्टः ६२०-७०० ईसवीयकालवत्ततत्वेि
स्वात्तस्तत्वसम्पन्िो मीमांसादशथिवात्तिथकत्तिमाथता सि् सुब्रह्मण्यावतारितू त्वेि
पररगण्यते स्म । अत्तप च शाबरिाष्यस्य श्लोकवात्ततथक-तन्रवात्ततक-टु्टीकािां
व्याख्याििामत्तप कताथ खल्वयमेव कुमाररल िट्टः श्रयतेऽििु यू ते च द्रत्तवडदेश त्तिवासी
चाऽयं िट्टः । अयमेव चात्तस्त स्वीयमतस्य स्वयमात्तदप्रवतथक इत्यत्तप त्तवज्ञेयम् ।
पररगत्तितेषु प्रमािेषु श्रीकुमाररलिट्ट: प्रत्यिाऽिमु ािोपमािशब्दाऽपथियिपु लब्धीिां
षण्िां प्रमािािामङ्गीकुवाथिश्चात्तस्त खल्वत्तित्तहतान्वयवादसार्थको
ित्वत्तन्वताऽत्तिधािस्येत्तत । अत्तप चाऽयं कुमाररलिट्टोऽपवू ाथर्थत्तवषयकत्तित्तश्चता
ऽबात्तधतदोषरत्तहतकारितो जायमािं लोकसम्मतं यिदेव प्रमािम् इत्तत वदत्तत ।
तदत्ततररक्ता अत्तप िाट्टास्तदेव समर्थयत्तन्त ।
श्रीप्रभाकराः
मीमासं ा दशथिशास्त्रवेिषृ ु तर्ा तत्प्रवतथकेषु च मीमांसके षु पिू तथ या प्रत्तसत्तद्
लिमािोऽयं ( ६५०-७२० ) ईसवीये काले सवथर्ा वतथमािः 'गरुु ' शब्देिोच्यमािः 'गरुु '
पदजन्यबोधत्तवषयतां गतो वा श्रीप्रिाकर : स्वीयमीमांसादशथिशास्त्रे स्वमतस्य
स्र्लत्तवशेषषे ु त्तकमत्तप वैलिण्यं वैजात्यञ्च दत्तशथतवाि् । यर्ा तरैव श्रीप्रिाकरः खलु
ज्ञािस्य व्यवसायात्मकस्य स्वप्रकाशतां स्वीकरोत्तत । गरू ु िां िये ज्ञािमारस्य त्तमत्तत-
मातृ-मेय-तत्तत्रतयत्तवषयकत्वमङ्गीकृ तमत्तस्त । अत एव प्रिाकरमते
इत्तन्द्रयसंयोगाद्यिन्तरं 'घटमहं जािात्तम' इत्याकारकं प्रत्यिं जायते । तन्मते
ज्ञािसामान्यस्यैव प्रमात्वेिाऽप्रमास्वरूपं ज्ञािमेव िात्तस्त अतः या कारिकूटात्तत्मका

सामग्री ज्ञािं समत्ु पादयत्तत सैव सामग्री तादशज्ञाित्तिष्ठं प्रामाण्यम-् प्रमात्वम्
यार्ाथ्यथमत्तप गृह्णात्तत इत्यतो ज्ञािस्य स्वप्रकाशत्वं ज्ञािग्राहकसामग्रया गृह्यमाित्वेि
साधु सङ्गच्छते ।
ज्ञािस्य तत्तिष्ठप्रामाण्यस्य च ज्ञािान्तरग्राह्यत्वाङ्गीकारे तादृशज्ञािान्तरस्य
ज्ञािार्थ पिू ज्ञाथिान्तरापेिायां जायमािायामिवस्र्ायाः प्रसङ्गिङ्गार्ं ज्ञािस्य
स्वप्रकाशतापि एव श्रेयाि् । अयञ्च श्रीप्रिाकरः स्वत्तिष्ठगरुु त्विषू िित्तू षतः सन्ित्तप
श्रीकुमाररलत्तशष्यः कारित्तवशेषवशादेव गरुु त्वमापन्िो त्तिरुच्यमािाि् श्रीिट्टात्तिमताि्
त्तसद्ान्ताि् अश ं तोऽिभ्यपु गच्छि् प्रत्यिािमु ािोपमािशब्दार्ाथपत्त्यात्मकात्ति
पञ्चप्रमािात्ति एवाङ्गीकरोत्तत । लघ्वी-बृहती-िामकटीकाियस्य शाबरिाष्यस्योपरर
कृ तस्य रचत्तयता चास्त्ययं मीमांसकः श्रीप्रिाकरः ।
श्रीमुराररनमश्राः
मरु ाररत्तमश्रािां ियेऽिव्ु यवसायेि घटमहं जािात्तम इत्याकारके ि 'अयं घटः'
इत्याकारको ज्ञािरूपो व्यवसायो गृह्यते, तत्तिष्ठं प्रामाण्यञ्चात्तप तेिैव गृह्यते । इत्येते
रयोऽत्तप मीमांसकाः सत्तन्त प्रामाण्यस्य स्वतोग्राह्यत्ववात्तदिा इत्तत । अयञ्च श्रीत्तमश्रो
मीमांसकः (११५०-१२२०) ईसवीये काले सत्तन्तष्ठमािः सि् 'मरु ारे स्तृतीयः पन्र्ा'
इत्यत्तु क्त चररतार्थयिासीत् । अत एव मीमासं ाशास्त्रान्तगथततृतीयसम्प्रदायस्य
प्रवतथकोऽित्तू दत्तत प्रत्तसद्ोऽयं त्तवषयः । गङ्गशोपाध्यायेि तर्ा तदात्मजेि
श्रीवधथमािोपाध्यायेि स्वीयग्रन्र्ेषु श्रीमरु ाररत्तमश्रस्य तन्मतस्य च समल्ु लेखो व्यधात्तय ।
श्रीमरु ाररत्तमश्रः श्रीिविार्त्तमश्रस्यात्तप मतस्य खण्डिं कृ तवाि् ।
एवमस्य श्रीमरु ाररत्तमश्रस्य- १. 'त्तरपादीिीत्ततियि', २.
“एकादशाध्ययात्तधकरि'- िामको खल्वत्तधकरि-त्तववेचिात्मकौ िावेव
ग्रन्र्ावेतावत्कालावच्छे दिे समपु लभ्येते । त्तरपादीिीत्ततियिे'त्तत
िामजन्यबोधत्तवषयतावती मीमांसासरू ािां प्रर्माध्यायस्य त्तितीयात्तदचतर्ु थपादान्ता
'त्तरपादीिीत्ततियि'. िाम्िी कात्तचदत्तस्त टीका ग्रन्र्ाकारा या ग्रन्र्िाम्िात्तप व्यवत्तह्रयते

च।
श्रीमण्डिनमश्राः
अयञ्च श्रीमण्डित्तमश्रः कुमाररलिट्टस्य प्रधाित्तशष्यः (८०० )
ईसवीयकालविी मीमांसाशास्त्रीयप्रत्ततिािास्वरः सि् मीमांसादशथिशास्त्रस्य
प्रौढत्तविाि् आसीत् । शङ्कराचायथत्तदत्तवजयािसु ारत्तमयमत्तस्त प्रत्तसत्तद्यथत्
श्रीशङ्कराचायेि सहास्य शास्त्रार्ो जातस्तर पराजयप्रा्त्यिन्तरं तरु ीयावस्र्ायामयं
श्रीमण्डित्तमश्रः श्रीशङ्कराचायथत्तिरूत्तपतां त्तशष्यतां लेिे इत्तत च िात्तस्त त्ततरोत्तहतोऽयं
त्तवषयः के षामत्तप दाशथत्तिकत्तवदषु ाम् । तर्ाऽयमेव पिु ः सरु े श्वराचायथिाम्िाऽत्तप प्रत्तसत्तद्ं
प्राप्तवाि् । अस्य ग्रन्र्ाः-१. 'त्तवत्तधत्तववेकः' (त्तवध्यर्थत्तवचारापरपयाथयितू ो ग्रन्र्ः ), २.
'मीमांसािक्र ु मिी', ३. 'त्तवभ्रमत्तववेकः' (पञ्चािां ख्यातीिां व्याख्यािात्मको त्तवचारः),
४. 'मीमासं ासरू ािक्रु मिी' (मीमासं ासरू ािां श्लोकबद्ो त्तवचारः), ५. 'िाविात्तववेकः'
(आर्ीिाविाख्यः मीमांसारूपः) इत्यात्तदग्रन्र्ािामपु यथक्त ु ािां चात्तस्त त्तवत्तिमाथिकताथ
श्रीमण्डित्तमश्रः । अयञ्चात्तस्त महािेवोपकारः पवू थमीमांसाशास्त्रस्य ।
अयञ्च श्रीत्तमश्रो मैत्तर्लब्राह्मिवंशावतंसः पाटलीपरू त्तिवासी चासीत् ।
श्रीमण्डित्तमश्रत्तवरत्तचतत्तवत्तधत्तववेकग्रन्र्स्योपरर श्रीवाचस्पत्ततत्तमश्रः एका
'न्यायकत्तिका'- िाम्िी टीकां त्तलत्तखतवाि् यया त्तवशदीकृ तवाि् त्तवत्तधत्तववेकम् ।
श्रीशबरस्वामी
अयञ्च श्रीशबरस्वामी ( २०० ) ईसवीयकालान्तवथती सि्
समस्तिादशध्यायान्तगथतसरू ािामपु रर त्तवस्तृतं प्रामात्तिकञ्च िाष्यं यच्च 'शाबरिाष्य
िाम्िा चात्तस्त प्रत्तसत्तद्ं गतं त्तवरत्तचतवाि् । इदञ्चात्तस्त िाष्यं सवथर्ा मीमास
शास्त्रीयवैदष्ु यपररपिू त्तथ मत्तत सवेऽत्तप मीमांसका त्तवदत्तन्त, वदत्तन्त च । अयञ्चात्तप
शाबरिाष्यिामको ग्रन्र्स्तल ु िात्तत्मकया दृष्ट्या त्तवचायथमािे महत्तषथ पतञ्जत्तलिा
त्तवरत्तचतेि महािाष्येि तर्ा श्रीशङ्कराचायथत्तवरत्तचतेि शङ्करिाष्येि साम्यं खलु

त्तबितीत्तत िार त्तकमत्तप त्तवचारिीयमत्तस्त । अस्य श्रीशबरस्वात्तमत्तवषये यद्यत्तप चात्तस्त
बहवक्तव्यमन्यदत्तप । तर्ात्तप बहवक्तव्यं िार प्राकाश्यं िीयते लेखत्तवस्तरियात्
बहुवात्तदत्तवदषु ामसम्मतवाचेत्तत पिु त्तितीयाद्यावृिौ तदल्ु लेखो ित्तवष्यत्तत इत्तत ।
पाथासारनथनमश्राः
अयञ्च श्रीपार्थसारत्तर्त्तमश्रः ११५०-१२२० ईसवीये काले
स्वात्तस्तत्वसम्पन्ि आसीत् इत्तत श्रयते । श्रीयज्ञात्माऽऽत्मजो मैत्तर्लवंशावतंसो
ब्राह्मिशरीरावत्तच्छन्िो िाद्रमागाथऽिगु ामी चासीत्तदत्यत्तप खलु श्रयू ते एव । अयं
महाििु ावो त्तविाि् 'टुप'-टीकायास्तन्ररत्ििाम्िी तर्ैव च श्लोकवात्तिकस्य
रत्िाकरत्तििां न्यायरत्िाकराख्यां टीकाम्, एवं मीमांसासरू ािां िादशाध्यायािाञ्च
शास्त्रदीत्तपकाऽत्तिधािी टीका रचयामास । अत्तप च न्यायरत्िमालाऽ्यत्तस्त
पार्थसारत्तर्त्तमश्रत्तवरत्तचता, यर श्रीत्तमश्रः स्वतः प्रामाण्यवादस्य
व्यात्तप्तप्रिृत्ततसप्तत्तवषयािाञ्च स्वातन््येि त्तवशदीकृ तं समीििं सत्तन्ित्तहतवाि् । अस्यैव
'न्यायरत्िमाला'-िामकग्रन्र्स्योपरर चात्तस्त श्रीरामािजु ाचायथस्य 'िािकरत्ि' िामकं
व्याख्यािं यच्चेदािीमेव प्रकात्तशतं जातम्, इत्यात्तदरूपेिाऽस्यात्तप महाििु ावस्य
श्रीपार्थसारत्तर्त्तमश्रस्य मीमांसादशथिशास्त्रस्य कृ ते बहु देयमस्तीत्तत स्वयमििु यू ताम् ।
श्रीवाचस्पनिनमश्राः
एवमेव षड्दशथिाचायथः श्रीवाचस्पत्ततत्तमश्रः िवमशतके सवीये (९००)
तत्त्वत्तबन्दग्रु न्र्स्योपरर 'िाविात्तववेक'िाम्िी टीकाम्, 'न्यायकत्तिका'ऽत्तिधािीञ्च
टोकां त्तवरत्तचतवाि् मीमांसादशथिशास्त्रे । अयञ्च श्रीत्तमश्रः कुमाररलिट्टमागाथिगु ामी
आसीत्तदत्तत श्रयू ते, इत्तत महािेव संत्तिप्तोऽयं त्तवषयः।

अन्ये के चि आचायाााः
श्रीशात्तलकिार्ः ६९०-७६० ईसवीये सत्तन्तष्ठमािः प्रिाकरत्तिरूत्तपतां
त्तशष्यतां त्तबभ्रािः, स्वकीयगरु ोः श्रीप्रिाकरस्य 'लघ्वी'-टीकाया उपरर 'ऋजुत्तवमलां'-
िाम्िी टीकां त्तवत्तहतवाि,् 'बृहती'-टीकाया उपरर 'दीपत्तशखा'ऽत्तिधािी टीकां कृ तवाि,्
तर च 'गरुु मतसमर्थिं हृदयतः सचु ारुतया च त्तवत्तहतवाि् । वेदान्तदेत्तशकः १२६९-
१३७६ ईसवीये वषे स्वीयं शास्त्रीयं जीविं यापयि् 'वेङ्कटिार्े'त्यपरिामधेयः खलु
दात्तििात्यकुलिषू िित्तू षतः मीमासं ासरू ािामपु रर टीकां त्तवदधािः
रामािजु सम्प्रदायाचायथः का त्तविािासीत् ।
श्रीमाधवाचायथः १२९७-१३८६ ईसवीये स्वत्तस्र्त्तत लिमािः वेदिाष्यकतृथ-
श्रीसायिस्य ज्येष्ठभ्राताऽयं 'त्तवद्यारण्ये'त्यपरिामधेयो त्तवत्तवधग्रन्र्त्तिमाथता
'न्यायमालात्तवस्तर'- िाम्न्या िादशलििवत्याष्टीकाया: प्रत्तसत्तद् प्राप्तष्टीकाकार
आसीत् । श्रीखण्डदेवः काशीत्तिवासी दात्तििात्यकुले जन्म लिमािो
ब्राह्मिशरीरावत्तच्छन्िः सि् श्रीरुद्रदेवात्मजः पत्तण्डतराजश्रीजगन्िार्स्य त्तपतृचरि
श्रीपेरुिट्टस्याऽयं सािादेव गरुु रासीत् । तर्ा मीमांसाशास्त्रस्य िाट्टकौस्तिु ,
िाट्टदीत्तपका, िाट्टरहस्यािा,ं रयािामेतेषां ग्रन्र्ािां रचत्तयताऽऽसीत् । श्रीअ्पयदीत्तितः
१५२०-१५९३ ईसवीये वषे स्वात्तस्तत्वसम्पन्िः मीमांसात्तवत्तधरसायि'-
ग्रन्र्त्तिमाथिकताथ श्रीरंगराजाध्वरीन्द्र धरु ीिपरु ो ब्राह्माित्वजात्यवत्तच्छन्िो
दात्तििात्यकुले जन्म लिमाि आसीत् ।
श्रीरामकृ ष्ििट्टोऽत्तप १७०० ईसवीये वषे
संस्कृ तजिताजिादथिस्योपकारमावहि् त्तविन्मधू थन्यः पवू थकालावच्छे दिे मालवप्रान्ते
त्तिवासं त्तवदधािस्तदिन्तरकालावच्छे दिे वारािसीत्तिवासी चायं जात इत्तत श्रयू ते । तर्ा
'यत्तु क्तस्िेहप्रपरू िी'-िात्तमकायाष्टीकायाः कताथऽ्यासीत् । श्रीआपदेवः १५८०-१६५०
ईसवीये काले स्वत्तस्र्त्तत लिमािः स्वात्तस्तत्वं स्वीयं जीविञ्च सचु ारुतया त्तिवथहि्
'मीमांसान्यायप्रकाशम्' मौत्तलक ग्रन्र्ं रत्तचतवाि् । अस्य ग्रन्र्स्य 'आपोदेवी'त्यत्तप

चात्तस्त खल्वपरं िामधेयम् । एकिार्महात्मिो वंशे स्वजत्तिं लिमािो दात्तििात्यकुले

जातो ब्राह्मित्वजात्यवत्तच्छन्िोऽिन्तस्य परु ोऽयं त्तविाि् काशीवास्तव्य आसीत् ।
मेल्पत्त
ु रर ् िारायिभट्टनिरर
िारतराष्रे के रलराज्ये जन्म प्राप्तवत्सु संस्कृ तसात्तहत्यसपयां कृ तवत्सु
महात्मसु सवथप्रर्मं स्र्ािम् अिैताचायथस्य श्रीशङ्करस्य, तदिन्तरं स्र्ािं श्रीमतः
िारायििट्टपादस्य इत्तत ियू साम् आधत्तु िकगवेषकािाम् अत्तिप्रायः । के रलीयिाषाितू े
मलयाळे िारायििट्टत्ततरर (िारायििट्टश्रीः इत्तत संस्कृ ते) इत्तत प्रत्तर्तः अयं िट्टापादः
श्रीकृ ष्िित्तक्तमयस्य िारायिीयम् इत्तत स्तोरकाव्यस्य रचिां कृ तवाि,् गरुु वायपु रु े
श्रीकृ ष्िमत्तन्दरे त्तवग्रहस्य परु तः प्रत्ततत्तदिम् एकं दशकम् इत्तत क्रमेि त्तदिशतेि इदं काव्यं
पत्तठत्वा स्वस्य तीव्रवातरोगात् त्तवमक्त ु ः अिवत् इत्तत ऐत्ततह्यं प्रत्तसद्ं िवत्तत । मीमांसा,
व्याकरिं , ज्योत्ततष,ं तकथ ः इत्यात्तदषु िािाशास्त्रेषु त्तिष्िातः िारायििट्टः
अम्बरिदीराजस्य देविारायिस्य आज्ञया प्रत्तक्रयासवथस्वं िाम व्याकरिग्रन्र्स्य रचिां
षष्ट्या त्तदिैः ( by 60 days ) कृ तवाि् । सः वदत्तत –
िख
ू ण्डे के रळाख्ये सररतत्तमह त्तिळामिु रे िवै िावा-
िेराद् गव्यत्तू तमारे पिु रुपररिवग्रामिात्तम्ि स्वधात्तम्ि ।
धत्तमथष्ठाद्भट्टतन्राद्यत्तखलमतपटोमाथतदृ ित्तिजेन्द्रा-
ज्जातो िारायिाख्यो त्तिरवहदतल
ु ां देविारायिाज्ञाम् ॥
इतः ज्ञायते तस्य गृहम् उपररिवग्रामः ( मेल्पिु रू ् इत्तत मलयाळिाषायाम् ),
तच्च त्तिळायाः (इदािीं िारत्पषु ा इत्तत प्रत्तर्तायाः िद्याः ) तीरे िावामक ु ु न्ददेवमत्तन्दरात्
िात्ततदरू े , त्तपता मातृदििामकः िम्पत्तू तररब्राह्मिः च इत्तत ॥ स्वस्य त्तशिात्तवषये िट्टापादः
वदत्तत –
मीमांसात्तद स्वतातात्तन्िगममत्तवकलंमाधवाचायथवयाथत-्
तकं दामोदरायाथदत्तप पदपदवीमच्यतु ाख्याद् बधु ेन्द्रात् ।
तेषां कारुण्ययोगात् त्तकमत्तप च कत्तवतामा्िवं कमथ चैतद्
ियू ात्कृ ष्िापथिं मे िवतु च सततधं ीरघारे ः कर्ायाम् ॥
एतदिसु त्ृ य िारायिस्य मीमांसागरुु ः त्तपता एव , वेदगरुु ः माधवाचायथः ,
न्यायशास्त्रगरुु ः दामोदरः, व्याकरिाचायथः अच्यतु त्तपषारोत्तटः च आसि् इत्तत । शास्त्रेषु
काव्यिेदषे ु च िट्टपादः बहूि् ग्रन्र्ाि् त्तवरत्तचतवाि् । िारायिीयं काव्यं पवू ं सत्तू चतम् ।
गरुु वायपु रु े शम् अत्तिसम्बोध्य शतसङ्ख्यके षु दशके षु सहस्रात्तधकै ः पद्यैः तत्तस्मि्
कृ ष्िकर्ा वत्तितथ ा अत्तस्त । अत्ततमिोहरं काव्यम् इदम् । श्रीपादसप्तत्ततः इत्तत देवीस्तत्तु तपरं
स्तोरकाव्यं बाििट्टस्य चण्डीशतकस्य समािं वतथते । धातक ु ाव्यं व्याकरिशास्त्रकाव्यं
िवत्तत यर त्तरषु सगेषु कंसवधविथिेि साकं माधवीयधातवु त्तृ िम् अिसु त्ृ य क्रमेि
धातत्तु िष्पन्ित्तक्रयारूपात्ति उदाहृतात्ति सत्तन्त ।
देवीस्तत्तु तिामके स्तोरे िव पद्यत्ति सत्तन्त येषु कटपयात्तदसख्ं यासम्प्रदायेि
ऋ्वेदस्य अष्टकािां वगाथिाम् अध्यायािां सक्त ू ािां च संख्याः सत्तू चताः । स्वस्य उपकारं
कृ तवतां राज्ञां प्रशस्तयः िारायिेि प्रिीताः सत्तन्त शैलाब्धीशमाित्तवक्रमप्रशत्तस्तः,
माटमहीशवीर-के रलप्रशत्तस्तः, अम्बरिदीशदेविारायिप्रशत्तस्तः,
त्तबत्तम्बलीशगोदवमथप्रशत्तस्तः च । राजसयू म,् सिु द्राहरिम,् पाञ्चालीस्वयंवरः,
मत्स्यावतारः, गजेन्द्रमोिः, कुचेलवृिम,् अजात्तमलोपाख्यािम,् अष्टमीचम्पःू
इत्यादयः अिेके चम्पप्रू बन्धाः तेि त्तवरत्तचताः सत्तन्त याि् उपयज्ु य चाक्यारिामक-
जातीयाः इदािीमत्तप देवमत्तन्दरे षु अिष्ठु ेयं “कूि”ु िामकं क्लारूपम् अवतारयत्तन्त ।
शपू थिखा-प्रलापप्रबन्धे अििु ात्तसकाः विाथः ि सत्तन्त इत्तत सः त्तिरिुिात्तसकप्रबन्धः इत्तत
प्रत्तसद्ः । व्याकरिे प्रत्तक्रयासवथस्वम् , अपात्तििीयप्रमािता इत्तत ग्रन्र्तल्लजियं
त्तवशेषतः उल्लेखिीयं वतथते ।

पात्तििेः अष्टाध्याय्यां येि क्रमेि सरू ात्ति पत्तठतात्ति तेि क्रमेि एव

परु ातिकाले सरू ािाम् अर्थप्रत्ततपादिम् उदाहरिप्रदशथिं च आसीत् । अत्यन्तं
सङ्िेपेि, स्मरिसौकयाथपेिया च पात्तित्तििा सरू ािां क्रमः स्वीकृ तः । अतः सरू ेषु
शब्दािाम् आवतथिं यावच्छक्यं पररहृतम् । एकस्य सरू स्य अर्थज्ञािाय तत्तस्मि् सरू े
त्तवद्यमािािाम् ऊह्यािां वा शब्दािाम् अपेिया अत्तधकाः शब्दाः आवश्यकाः सत्तन्त
तत्तहथ पवू थसरू ेभ्यः ग्रहीतंु शक्यन्ते इत्तत अस्य क्रमस्य सौष्ठवम् । कात्तशकायाम्
अष्टाध्यायीक्रमेिवै सरू ािाम् पाठः, अर्थप्रत्ततपादिम,् उदाहरिं च सत्तन्त । एवं रीत्या
पात्तििीयसरू त्तशििस्य कात्तशकाप्रस्र्ािम् इत्तत िाम अधिु ा व्याकरिशात्तस्त्रत्तिः
कथ्यते । शब्दािां रूपत्तिष्पत्तिप्रत्ततपािाय अष्टाध्याय्याम् एकर पत्तठतस्य सरू स्य
अिन्तरम् अपरर पत्तठतस्य सरू स्य अपेिा स्यात् । अतः प्रत्तक्रयाज्ञािे क्लेशः अत्तस्त
इत्तत अस्य प्रस्र्ािस्य दोषः ।
धमथकीतेः रूपावतारे , त्तवमलसरस्वत्याः रूपमालाया,ं रामचन्द्रदीत्तितस्य
प्रत्तक्रयाकौमद्यु ां च अष्टाध्यायीक्रमं त्यक्त्वा प्रत्तक्रयािसु ारे ि सरू ात्ति त्तवन्यस्य
व्याख्यातात्ति उदाहृतात्ति च । इमां रीत्ततं कौमदु ीप्रस्र्ाित्तमत्तत कर्यत्तन्त वैयाकरिाः ।
िारायििट्टः ( 1560-1666 त्तक्र.सं.), तस्य समकाले जीत्तवतवाि् िट्टोत्तजदीत्तितः (
1550-1630 त्तक्र.सं.) च प्रत्तक्रयािसु ारे ि सरू ात्ति प्रत्ततपात्तदतवन्तौ । िारायििट्टस्य
प्रत्तक्रयासवथस्वं िट्टोत्तजदीत्तितस्य वैयाकरि-त्तसद्ान्तकौमदु ी च कौमदु ीप्रस्र्ािे
अन्तिथवतः । तौ महान्तौ परस्परं ि दृष्टवन्तौ, परस्परस्य ग्रन्र्ाि् अत्तप ि दृष्टवन्तौ ।
किाथकत्तिथकया दीत्तितः िारायिस्य महत्त्वं श्रतु वाि् इत्तत ऐत्ततह्यं प्रचलत्तत ।
त्तसद्ान्तकौमद्यु ाः महाि् प्रचारःअिवत् । इदािीमत्तप व्याकरिपठिे सा एव अत्तधकतया
आश्रीयते ।
िारायििट्टकृ तं पवू थमीमांसाग्रन्र्ो िवत्तत मािमेयोदयः। अर िौ पररच्छे दौ
मािपररच्छे दो मेयपररच्छे द इत्तत । आद्ये प्रमािात्ति त्तितीये प्रमेयात्ति च
कुमाररलमतािसु ारे ि परमतत्तिराकरिपवु ं त्तिपिु ं त्तिरूत्तपतात्ति । मीमासं कसम्मतािां
पदार्ाथिामेतदपेिया सखु तरव्यत्ु पादको ग्रन्र्ोऽत्ततत्तवरल एव ।

तर प्रमािपररच्छे दस्े य प्रिेता पत्तण्डतकत्तवचडू ामत्तिः के रलीय्प् िारायििट्टः यस्य

वृिान्तं िारायत्तियोपोद्घाते त्तवतत्यावोचाम । यद्यत्तप-
मािमेयत्तविागेि वस्तिू ां त्तित्तवधा त्तस्र्त्ततः ।

अतस्तदिु यं ब्रमू ः श्रीमत्कौमाररलाध्विा ॥
इत्तत प्रमेयपररच्छे दोऽत्तप त्तचकीत्तषतथ तयािेि प्रत्ततज्ञातः, तर्ात्तप
कुतत्तस््चदसौकयाथद् मिे, स ि कृ तः । अत एवाधाथत्तित्तमथतत्तममं ग्रन्र्ं शैलाब्धीश्वरस्य
मािवेदिृपतेश्चोदाअिसु ारात् प्रमेयपररच्छे दरचिा कृ ष्ित्तशष्योऽन्यो िारायिपत्तण्डतः
परू यामास। तर्ा च ग्रन्र्ान्ते श्लोकाः-
यत्कीत्ततथिथ त्तह मात्तत हन्त महत्तत ब्रह्माण्डिाण्दोदरे
यस्यज्ञां प्रितैः त्तशरोत्तिरत्तिशं धिे िृपािां गिः ।
सोऽयं िाटकतकथ काव्यत्तिपिु ः प्रज्ञातपातञ्जलो
िक्तश्चत्तक्रत्ति मािवेदिृपत्ततजाथगत्ततथ धारीतटे ॥
पृथ्वीवृरत्तजता त्तितान्तमत्तहतेिैतेि सञ्चोत्तदतै-

रस्मात्तिः कृ शशेमषु ीत्तवलत्तसतैरभ्यासहीिैरत्तप ।
प्राङ् िारायिसरू रिाधथरत्तचतं तन्मािमेयोदयं
मोहात् परू त्तयतंु कृ ता मत्ततररयं सन्तः प्रसीदन्तःु िः ॥
यः ख्यात परुु षोिमत्तस्त्रजगत्तत प्रज्ञाकत्तवत्वात्तदत्तिः

प्ु यास्तस्य सतु स्तदीयतियात् कौमारतन्राम्बधु ेः ।

सब्रु ह्मण्य इत्तत त्तरलोकत्तवत्तदतादापीतशास्त्रामृतः ।
सोऽयं परू रतवात्तिदं प्रकरिं िाम्िा च िारायिः ॥
मािमेयोदयाः
प्रमािपररच्छे दाः
प्रत्यिपरीिा
आचायथमतपार्ोधौ बालाित्तप त्तििीषताम् ।
धीमतां कोऽत्तप गोपालपोतः पोत इवास्तु िः ॥१॥
मािमेयत्तविागेि वस्तिू ां त्तित्तवधा त्तस्र्त्ततः।
अतस्तदिु यं ब्रमू ः श्रीमत्कौमाररलाध्विा ॥२॥
प्रमाकरिमेवार प्रमािं तकथ पिवत् ।
प्रमा चाज्ञाततत्त्वार्थज्ञाित्तमत्येव त्तिद्यते ॥३॥
अज्ञातपदेिार ज्ञातत्तवषययोः स्मृत्यिवु ादयोत्तिथरासः । तरािवु ादािामप्रामाण्यं
तात्तकथकादीिां िािमु तम् । वयं तु ब्रमू ः । अिवु ादो ह्यर्थपररच्छे दे व्यवहारे वा ि पवू थज्ञािात्
कत्तश्चद् त्तवशेषमाधिे । अतः फलत्तवशेषािावात् फलार्थ च प्रमािािां स्वीकरिात्
स्मृत्यात्तदवदिवु ादोऽत्तप बत्तहष्कायथ एवेत्तत। िन्वज्ञातावगमस्यैव प्रमात्वे घटोऽयं
घटोऽयत्तमत्तत धारावात्तहकज्ञािेपु त्तितीयादीिामप्रमात्वं स्यात् । मैवम् ।
तरा्ययमयत्तमत्यिु रोिरे षां कालांशािामज्ञातािामवगमाद् उिरे ििे घटात्तदसद्भावस्य

च पवू थज्ञािेिाित्तधगतत्वात् । ििु कालिेदस्य औपात्तधकत्वात् के िोपात्तधिावत्तच्छन्िािां
कालांशािामरावगम इत्तत वक्तव्यम् । उच्यते । पवू थपवू थज्ञािै त्तितािां
प्राकट्यािामिु रोिरज्ञािपयथन्तम् अवस्र्ािात् तदवत्तच्छन्िािां कालांशािां तर
तरावगम इत्तत । ि च प्राकट्यिेदािां सक्ष्ू मत्वात् तदवत्तच्छन्िािां कालिेदािामत्तप
सक्ष्ू मतया दरु वगमत्वत्तमत्तत वाच्यम् । सक्ष्ू मत्वे कमलदलशतं सच्ू या यगु पद्
त्तिन्ित्तमत्ततवत् सकृ दवबद् ु ो घट इत्तत यौगपद्यात्तिमािप्रसङ्गात् । इह त्वयमयत्तमत्तत पिु ः
पिु ः क्रमेिवै प्रतीतेधाथरावात्तहकस्विावत्तसद्त्वाद् यौगपद्यात्तिमािस्य त्तवरोध एव ।
तस्मात् प्राकट्यिेदािां कालिेदािां च ि सक्ष्ू मत्वम् । ििु प्राकट्यस्यैवािावात्
कालस्य च प्रत्यिवािावात् कर्ं कालांशावगम इत्तत चेद,् ि । तयोः
साधत्तयष्यमाित्वात्तदत्तत । तत्त्वपदेि भ्रमसंशयादीिामयर्ार्थज्ञािािां त्तिरासः ।
तरायर्ार्थज्ञािस्यािावात् तत्त्वपदमिर्थकत्तमत्तत प्रािाकराः प्राहुः । एवं त्तह तेषां मतम-्
इदं रजतत्तमत्यरेदत्तमत्यगृहीतत्तवशेषं शत्तु क्तशकलं गृह्यते । रजतत्तमत्तत च रजतमारं स्मयथते
। तयोश्च िेदाग्रहात् परु ोवत्ततथत्ति रजतात्तर्थिः प्रवृत्तिः, ि तु शत्तु क्तशकलस्य रजतत्वेि
िािमस्तीत्तत । (तत)् तिज्ज्ञािस्य स्वत्तवषय एव प्रवृत्तिकरत्वत्तियमाद्
रजतज्ञािस्यापीदत्तं वषयत्वािावे तर प्रवृत्तििथ त्तसध्येत् , तर्ेदमेव रजतत्तमत्तत
सामािात्तधकरण्यं तयोरिेदप्रतीत्ततं त्तविा ि त्तसध्येत्तदत्यात्तदत्तदशा त्तिराकरिीयम् ।
तस्मादन्यर्ाग्रहिरूपभ्रमात्तदज्ञािसद्भावात् तत्तन्िरासार्थ तत्त्वपदम् ।
तदेवमज्ञाततत्त्वावगमरूपायाः प्रमायाः करित्वेिेत्तन्द्रयसत्तन्िकषाथदीिां प्रमाित्वं त्तसद्म्
। इह च प्रमाशब्देि लििया तत्कायथितू स्य प्राकट्यस्यात्तप प्रत्ततपादिात्
प्राकट्यरूपप्रमाकरित्वेि ज्ञािस्यात्तप प्रमाित्वमाहुः । एतावता च वयं
फलप्रमािवात्तदि इत्तत गीयामहे । तात्तकथकास्तु 'प्रमाकरिं प्रमािम् । यर्ार्ाथििु वः प्रमा
।अििु वश्च स्मृत्ततव्यत्ततररक्तं ज्ञाित्तमत्तत लियत्तन्त। तद अिवु ादस्याप्रामाण्यसाधिात्
तड्यावतथकस्य च पदस्यारािावादत्ततव्याप्तम् । 'अििु त्तू तः प्रमािम् । स्मृत्ततव्यत्ततररक्ता
च संत्तवदििु त्तू तररत्तत प्रािाकराः । तदत्तप भ्रमादीिां साधिात् तेषामत्तप
स्मृत्ततव्यत्ततररक्तत्वात् ते्वत्ततव्याप्तम् । त्तकञ्च सवथज्ञािेष्व्यात्मा ज्ञािस्वरूपं त्तवषय इत्तत

त्तरतयमत्तप प्रकाशते । सवथर चात्मस्वात्मांशयोः प्रमाित्वं प्रत्यित्वम्यस्तीत्तत तेषां

मतम् । ततश्च स्मृत्ततव्यत्ततररक्तज्ञािस्यैव प्रमाित्वे स्मृतेरात्मस्वात्मांशयोरप्रामाण्यं
स्यात्तदत्यव्यात्तप्तर्यस्तीत्तत । 'अत्तवसंवात्तद त्तवज्ञािं प्रमािम् । अत्तवसंवात्तदत्वं
चार्थत्तक्रयाकाररत्वत्तमत्तत बौद्ाः । तर ितू ित्तवष्यत्तिषयस् अिमु ािस्य
अर्थत्तक्रयाकाररत्वािावाप्रामाण्यं स्यात् , स्मृतेश्च क्वत्तचदर्थत्तक्रयाकाररत्वात् प्रामाण्यं
स्याद,् इत्तत ।
तस्मादज्ञाततत्त्वार्थज्ञािसाधििेव िः।
प्रमाित्तमत्तत त्तित्ततं तत्तिशेषािर् रपु े ॥४॥
प्रत्यिमििु ातं च शाब्दं चो पत्तमत्ततस्तर्ा ।

अर्ाथपत्तिरिावश्च षट् प्रमािात्ति मादृशाम् ॥ ५॥
चावाथकास्तावदेकं त्तितयमत्तप पिु ः बौद्वैशेत्तषको िौ

िासवथज्ञश्च साङ्ख्यात्तस्त्रतयमदु यिाद्याश्चतष्ु कं वदत्तन्त ।
प्राहुः प्रािाकराः पञ्चकमत्तप च वयं तेऽत्तप वेदान्तत्तवजाः
षट् पौरात्तिकास्त्वष्टकमत्तिदत्तधरे सम्िवैत्ततह्ययोगात् ॥
तर इत्तन्द्रयसत्तन्िकषथजं प्रमागं प्रत्यिि् । कात्ति पिु ररत्तन्द्रयात्ति । उच्यते ।
चरसििागस्पशथिश्रोरात्ति मिश्चेत्तत षत्तडत्तन्द्रयात्ति। चििु ाथम किीत्तमकान्तरगतं तेजोऽर्
त्तजह्वाग्रगस्तोयांशो रसिं त्तितेरवयवो घ्रािं च घोगोदरे । सवाथङ्गप्रसृताश्च
मारुतलवास्त्वङ् िाम किोदरव्योिैव श्रविं मिस्तु त्तविु तद् देहे च कायाथवहम् ॥

तर रूपज्ञािस्य के ित्तचत् कारिेि ित्तवतव्यात्तमत्तत सामान्येि त्तसद्ौ

दीपात्तदतेजस एव रूपज्ञािहेतत्ु वदशथिात् तैजसं चिःु कल््यते । तर्ा रसज्ञाित्यात्तप
कारि कल्पिायां रसव्यञ्जकत्वमपामेव शष्ु कवस्तपु ु दृष्टत्तमत्तत रसिमान्यतया कल््यते
। एवं चन्दिगतत्त्य पात्तर्थवत्तिम्बत्वगिल ु ेपिस्य गन्धात्तिव्यञ्जकत्वदशथिाद्
गन्धात्तिव्यशपात्लेि कल््यमािं घ्रािं पात्तर्थवं िवत्तत । व्यजिपविस्य
चाङ्गसङ्त्तगसत्तललस्पशाथत्तिव्यञ्जकत्वदशथिात् स्पशोपलम्िकस्य त्वत्तगत्तन्द्रयस्य
वायवीयत्वम् । शब्दग्राहकतया कल्यस्य श्रोरस्य तु पररशेगादाकाशात्मकत्वम् ।
चिरादीिां खल्वन्येत्तन्द्रयारम्ििारब्धत्वं ि दृष्टत्तित्तत
तेजःप्रिृतीिामन्यत्तन्द्रयारम्िकत्वात् तेषां श्रोरत्वं ि िवत्तत । ितू ात्मकत्वमेव च
बत्तहररत्तन्द्रयािां दृष्टत्तित्यवत्तशष्टस्याकाशाख्यस्य ितू स्यैव श्रोरत्वत्तमत्तत । तात्तकौस्तु
शइस्याकाशगिु त्वात् तद्राहकरय श्रोरस्याकाशात्मकत्वत्तमत्तत साधयत्तन्त । तत् तस्य
गगु त्वात्तसरयक्त ु म् । मिस्तु सख ु ाद्यपरोिज्ञािसाधिेत्तन्द्रय बेि कल्यते । तस्य च त्तविवु ं
साधत्तय यते । तर्ात्तप शरीरावत्तच्छन्िस्यैव तस्येत्तन्द्रयत्वत्तमत्तत तत्प्रदेश एव कायाथत्ति
करोत्तत। रूपात्तवज्ञािे वत्तप तच्चिरु ात्तदपरतन्रं प्रवतथत एव, अिमु ा. िात्तदष्वी
त्तलङ्गात्तदसहायत्तमत्तत त्तस्र्त्ततः । अर चिःु श्रोरयोः प्रा्यकाररत्वे त्तववादोऽस्तीत्तत
तयोरत्तप बत्तहररत्तन्द्रयत्वात् त्वगात्तदवत् प्रा्यकाररत्वं साधिीयम् । ततश्च चिपः
पृर्तु रपृत्तर्वीधरात्तददशथिात् पृथ्वगत्वमत्तप तेजःस्विावत्तसद्माश्रयिीयम् ।
तर्ोन्मीलििि एव दृरतरशिैश्चरात्तददशथिाद् व्या-यावत्तस्र्तेि बाह्यतेजसा
त्तिगथमिसमय एवैकीिावः कल्पिीयः । ि च बाह्यतेजसः सकलव्यात्तपत्वात्
के रलेभ्योऽत्तप गङ्गादशथिप्रसङ्गः । अदृष्टो पर हीतेिैवालोकिागिेकीिावात् ।
तात्तकथकास्तु तत्तददं दरू दशथिं बेगात्ततशयात् साधयत्तन्त । तदिन्तयोजिान्तररतेष्वत्तप
शिैश्चरात्तदषु झत्तटत्ततदशथिं वेगमारादसम्िाव्यत्तमत्यपु ेत्तितमस्मात्तिः । एतात्ति च
चिदु ीन्य जद्भ ु ू तरूपस्पशथत्वात् प्रत्यिेि ि गृह्यन्त इत्तत त्तसद्ािीत्तन्द्रयात्ति । सत्तन्िकषथस्तु
त्तित्तवधः सयं ोगः सयं क्त ु तादात्म्यं चेत्तत । तर पृत्तर्व्यप्तेजसां चिस्ु त्वत्तगत्तन्द्रयाभ्यां
संयोगाद् ग्रहिम् , वायोस्त्वक्संयोगाद, त्तदङििस्तमसों दृक्संयोगात् , शब्दस्य
श्रोरसंयोगाद् , आत्मिो मिःसंयोगात् । अर त्तवििु ोर्योिमिसोरजन्यसंयोगसाधिात्

सयं ोगः। कॉलस्य तु यगु पदात्तदप्रत्ययस्य कालत्तवषयत्वेत्तन्द्रयजन्यत्वयोवथक्ष्यमाित्वात्

तस्य च सवेत्तन्द्रयजन्यत्वात् सवैरपीत्तन्द्रयैः संयोगाद् ग्रहिम् । यदा तु चिरु ात्तदसंयक्त
ु े षु
पवू ोक्तेषु पृत्तर्व्यात्तदषु तदात्मिूतािां जात्ततगिु कमथिां ग्रहिं, तदा संयक्तु तादात्म्यं
सत्तन्िकषथः । तदक्त ु ं
"रूपादीिां तु सयं क्त

ु द्रव्यतादात्म्यमेव िः।
प्रतीत्ततकारिं तस्मान्ि सम्बन्धान्तरस्पृहा ॥"
इत्तत । यदा तु जात्ततगिु कमथगतािां सिारूपत्वकमथत्वादीिां ग्रहि,ं तदा
तेषामत्तप परम्परया तादात्म्यसिं वात् सयं क्त
ु तादात्म्यमेव सत्तन्िकषथ इत्तत मन्यामहे । यहा
यर्ा परे रूपत्वात्तदग्रहिाय संयक्त ु समवेतसमवायमाश्रयन्ते, तर्ास्माकमत्तप
संयक्त
ु तदात्मतादात्म्यं िाम तृतीयः सत्तन्िकषोऽस्तु । का हात्तिः ।
जात्ततगिु कमथिां च स्वाश्रयैस्तादात्म्यमेव सम्बन्ध इत्तत पश्चात् साधत्तयष्यते ।
तस्माद् िेधा रेधा वा सत्तन्िकषथः । तात्तषथकाः पिु स्तादात्म्यस्र्ािे सिवाय
ित्तित्तषञ्चन्तोऽन्यर्ा सत्तन्िकषथमाहुःसंयोगः, संयक्त ु सिवायः, संयक्त ु प्तमवेतसमवायः,
समवायः, समवेतसमवायः, त्तवशेषित्तवशेष्यिावश्चेत्तत षोढा सत्तन्िकषथः । तर
चिरु ात्तदत्तिः संयोगाद् द्रव्यािां ग्रहिम् । चिरु ात्तदसंयक्त
ु े द्रव्ये समवायाद् गिु ादीिां
ग्रहिम् । संयक्त ु े द्रव्ये समवेतेषु गिु ात्तदपु समवायाद् गिु त्वादीिां ग्रहिम् । शब्दस्य
चाकाशगिु त्वादाकाशात्मके ि श्रोरेि समवायाद् ग्रहिम।् शब्दत्वादीिां तु श्रोरसमवेते
शब्दे समवायाद् ग्रहिम् । अिावस्य तु िावधमथितृ योः संयोगसमवाययोरिावात्
संयक्तु ितू लात्तदत्तवशेषित्तवशे यरूपसत्तन्िकषथि ग्रहिम् । तर्ैव समवायस्या्यद्रव्यत्वेि
संयोगािावात् समवायान्तराश्रयिेऽिवस्र्ाप्रसङ्गाद् त्तवशेषित्तवशेष्यिाव एव
सत्तन्िकषथ इत्तत ।
तराद्यं त्तरतयं तावन्िाममारेि त्तिद्यते ।

समवायादयस्त्वन्ये सत्तन्िकषाथ त्तिराश्रयाः ॥ ८॥

शब्दस्य त्तह श्रोरगिु त्वािावात् समवायाख्यः समवेतसमवायाख्यश्च
सत्तन्िकषो त्तिरवकाशः । अिावस्य च प्रत्यित्वािावात् समवायस्य च
शशशृङ्गायमाित्वाद् त्तवशेषित्तवशेष्यिावसत्तन्िकषोऽत्तप हेयः । त्तकञ्च
चिःु संयक्तु े िार्ेिािावसमवाययोत्तवथशेषित्तवशेष्यिावो ि सम्िवत्तत । दण्डी परुु ष
इत्यादौ सम्बन्धान्तरपवू थकस्यैव त्तवशेषित्तवशेष्यिावस्य दशथिाद,्
अिावसमवाययोश्चार्ेि सम्बन्धान्तरािावात्तदत्तत । प्रािाकरास्तु सयं ोगः,
संयक्तु समवायः, सिवायः इत्तत रेधा सत्तन्िकषथमाहुः । तन्मते रूपत्वादीिामिावात्
संयक्त ु समवेतसमवायो िाश्रयिीयः, शब्दत्वस्यािावात् समवेतसमवायोऽत्तप ।
अिावस्य चािावात् समवायस्य च प्रत्यित्वािावाद् त्तवशेषित्तवशेष्यिावोऽत्तप िाश्रय
गीय इत्तत । तदत्तप मतं रूपत्वादीिां साधिात् तात्तकथकै रे व त्तिराकृ तम् । तस्मादक्त
ु ाकार
एव सत्तन्िकषथ इत्तत ।
तच्चेत्तन्द्रयसत्तन्िकषथजं ज्ञािं त्तित्तवधं त्तित्तवथकल्पकं सत्तवकल्पकं चेत्तत । तरेत्तन्द्रय
सत्तन्िकषाथिन्तरमेव द्रव्यात्तदस्वरूपमारावगात्तह शब्दािगु मशन्ू यं यत् सम्म्ु धज्ञािं
जायते, तद् त्तवत्तशटकल्पिािावाद् त्तित्तवथकल्पकत्तित्यच्ु यते । यिु तदिन्तरं
शद्सरिसहकृ तं जात्यात्तदत्तवत्तशष्टवस्तत्तु वषयं रक्तो.यं घटोऽगत्तिसात्तदव्य त्तवज्ञािं, तत्
सत्तवफलाम् । तर शात्तब्दका त्तित्तवथकल्पकं िास्तीत्याहुः । तदक्त ु ं - "ि सोऽत्तस्त प्रत्ययो
लोके यः शब्दािगु मादृते ।” (वाक्यप. का. १. श्लो. १२४) इत्तत । तइयक्त ु म् ।
पवू थमर्थदशथिािावे शब्दस्मरिस्य हेत्विावप्रसङ्गात् । सौगतास्तु त्तित्तवथकल्पकमेव
प्रत्यिमात्तश्रत्य सत्तवकल्पकस्य प्रमाित्वं प्रत्यिलं च िास्तीत्याहुः । तद्ययतु ि। तस्य
प्रत्यितया लोकात्तसद्स्य त्तिषेधे लोकत्तवरोधात् । तदक्त ु ं-
"चन्द्रशब्दात्तिधेयत्वं शत्तशिो यो त्तिषेधत्तत ।

स एव सत्तवकल्पस्य प्रत्यित्वं त्तिवारयेत् ॥”
इत्तत । त्तकञ्च सत्तवकल्पकािन्तरमेवार्थत्तक्रयादशथिात्

तस्यार्थत्तक्रयाकाररत्वलििं प्रमाित्वं दत्तु िथवारम् ।
िन्वर्थत्तक्रयाकाररत्वमस्यार्थतोऽत्ततत्तवप्रकषाथिावाद् दैवागतमेव । ि स्वािात्तवकम् ।
वस्ततु स्त्वयं त्तवकल्पो त्तमथ्या, अवस्तिु तू सामान्यात्तदत्तवषयत्वात्तदत्तत चेत् । मैवम् ।
अिमु ाित्तवकल्पस्या्यप्रामाण्यप्रसङ्गात् सामान्यादेवथस्तत्ु वस्य साधत्तयष्यमाित्वाच्च
। अतः प्रमािमेव सत्तवकल्पकम् । ििु तर्ात्तप कर्मस्य प्रत्यिशब्दवाच्यत्वं,
त्तित्तवथकल्पकव्यवधािेि सािादिजत्वािावात्, परम्परयािजस्य
प्रत्यित्वेऽिमु ािादीिामत्तप प्रत्यित्वप्रसङ्गात् । मैवम।् पङ्कजात्तदत्तष्वव
योगरूत्तढस्वीकारे िािमु ािात्तदषु प्रत्यिशब्दस्याप्रवृिेः । अर गरुु राह-ि पङ्कजात्तदषु
रूत्तढरत्तस्त, अवयवशक्त्यैव पद्मे वृत्त्यपु पिेः । कुमदु ात्तदष्वेप्रवृत्तिस्तु तेष्वप्रयोगादेव
ित्तवष्यतीत्तत । तदयक्त ु म् । पङ्कजशब्दस्य पद्मे वृिौ का सामग्रीत्तत त्तचन्तायां
योगमारस्य कुमदु ात्तदष्वत्तप सद्भावेि व्यत्तिचाराद् रूत्तढरत्तप सामग्रीत्वेि कल््या। योगश्च
प्रतीतो ि हातंु शक्य इत्यिु यत्तसद्ेः । तस्माद् योगरूत्तढशक्त्या
त्तित्तवथकल्पकसत्तवकल्पकयोरे व प्रत्यिशब्दवाच्यत्वं िािापेिािाम्यिमु ािादीिात्तमत्तत
त्तसद्म् । सत्तवकल्पके ि च द्रव्यजात्ततगिु कमथिामात्तिः पञ्चधा त्तवकल्पो िवत्तत । यर्ा
वेिमु ाियं, गोपोऽय,ं श्यामोऽय,ं गायत्यय,ं गोत्तवन्दोऽयत्तमत्तत । प्रत्यत्तिज्ञाप्रत्यिमत्तप
षष्ठो त्तवकल्प इत्तत के त्तचत् । तन्ि । िामकल्पिायामन्तिाथवात् । िाम्िा त्तह पवू थमििु तू रूपे
स्माररते तद्रूपत्तवत्तशष्टतयार्थस्य कल्पिा िामकल्पिेत्यच्ु यते । तेि
गोत्तवन्दोऽयत्तमत्यस्यायमर्थः-योऽसावस्मात्तिगोत्तवन्दशब्दवाच्यतया पवू थ गृहीतः, स
एवायत्तमत्तत । यदा तु शब्दवाच्यत्वमतन्रीकृ त्य पवू ाथपररूपयोक्यावगम एव तात्पयथ, तदा
स एवायत्तमत्तत प्रत्यत्तिज्ञा स्पष्टा िवत्तत । सा च प्रत्यत्तिज्ञा
सस्ं कारसत्तहतेिेत्तन्द्रयेिैकज्ञाित्वेि जन्यते । तया च म इत्तत अयत्तमत्तत च हे िािे जन्येते
। तर स इत्तत िािजििशत्तक्तः संस्कारकृ ता । अयत्तमत्तत िािजििशत्तक्तररत्तन्द्रयकृ ता
इत्यलमिेि । इह च प्रत्यिज्ञािेषु त्तवविािेदिे ेत्तन्द्रयस्य तत्सत्तन्िकषथज्ञािस्य वा करित्वं
िवत्तत । अतः त्तसद्ेत्तमत्तन्द्रयसत्तन्िकषथजं प्रमािं प्रत्यित्तमत्तत । गरुु स्त्वाह-सािात्प्रतीत्ततः
प्रत्यिम् । त(द)् मेयमातृप्रमात्तस्वत्तत त्तरपटु ं िवतीत्तत । तर त्तकत्तमदं सािात्त्वं िाम । ििु

सािाद्ीः स्वरूपधीः। अिात्तद् स्वेिैव रूपेि िािम् । त्तलङ्गात्तदभ्यस्तु
परसम्बत्तन्धरूपेिवै ा्न्यादीिां िािादसािात्त्वत्तमत्तत चेत,् तत्तहथ िामात्तदपरसम्बत्तन्धरूपेिं
िािात् सत्तवकल्पकस्यासािात्त्वं स्यात् । अर् तर परसम्बत्तन्धरूपिािे सत्यत्तप
स्वरूपधीर्यस्तीत्यच्ु यते, तिमु ािात्तदष्वत्तप तर्ािावात् सािात्त्वं स्यात् ।
आत्मस्वात्मिोस्तु सवथज्ञािेषु प्रत्यित्वकर्िं त्तिराकररष्याम इत्यास्तामेतत् ।
कल्पिापोढमभ्रान्तं प्रत्यित्तमत्तत बौद्ाः। कल्पिापोढपदेि त्तवकल्पािां त्तिरासः,
अभ्रान्तपदेि त्तित्तवथकल्पके ऽत्तप भ्रमत्वेिात्तिमतािां के शोण्डुकात्तदज्ञािािात्तमत्तत । तदत्तप
सत्तवकल्पकस्य प्रत्यित्वसाधिादव्याप्तत्तमत्तत । यत् पिु िथतू ित्तवष्यदात्तदत्तवषयं
योत्तगज्ञािमीश्वरज्ञािं चेत्तन्द्रयसत्तन्िकषथजत्वािावेऽ्यपरोिमस्तीत्तत
तत्सङ्ग्रहिायापरोिप्रमाव्याप्तं प्रत्यित्तमत्तत लित्तयतव्यत्तमत्तत तात्तकथकै रुक्तम् ।
तद्ययक्त ु म् । प्रत्यिस्य त्तवद्यमािोपलम्ित्वत्तियमाद् ितू ादीिां प्रत्यित्वस्यािपु पिेः ।
तस्मादस्मदक्तु ं प्रत्यिलििं रमिीयम् ।
इत्तन्द्रयव्यत्ततररक्तात्ति द्रव्याण्येषां च जातयः ।

प्रायश्च गिु कमाथत्ति प्रत्यिािीत्तत वक्ष्यते ॥ ९॥
इत्तत मािमेयोदये प्रमािपररच्छे दे प्रत्यिपरीिा ।
अिुमािपरीिा
अर्ािमु ािपरीिा ।
व्या्यदशथिादसत्तन्िकृ ष्टार्थज्ञािमिमु ािम् । यर्ा पवथते
धमू वत्त्वदेशथिादत्त्िमत्त्वज्ञािम् । त्तकमर धमू स्य व्या्यत्वम् । उच्यते । यद् यतो बत्तहिथ
वतथते, तत् तस्य व्या्यम् । धमू श्च । दहिादन्यर ि वतथत इत्तत धमू स्य व्या्यत्वम् ।
दहिस्तु धमू ादन्यरात्तप वतथतेऽङ्गारावस्र्ायात्तमत्तत तस्य व्यापकत्वमेव।
तत्तदयमत्त्िधमू योरन्योन्यव्या्त्यिावाद् त्तवषमव्यात्तप्तः। कत्तचत् तु समव्यात्तप्तर्यत्तस्त
यर्ा कृ तकत्वात्तित्यत्वयोः। तर खलु कृ तकािां सवेषामत्तित्यत्वमत्तस्त । अत्तित्यािां
सवेषां कृ तकत्वम्यस्तीत्तत समव्यात्तप्तरे व । का पिु ररयं व्यात्तप्तः । उच्यते । स्वािात्तवकः
सम्बन्धो व्यात्तप्तः । स्वािात्तवकत्वं चोपात्तधरात्तहत्यम् । उपात्तधररत्तत च साध्यस्य
सािात्प्रयोजकं हेत्वन्तरमच्ु यते । तत्सद्भावे त्तह तदिमेव साध्यसम्बन्ध कत्तचल्लिमािः
प्रस्ततु ो हेतःु स्वयमेवासाधको िवत्तत । तद् यर्ा 'अ्िीषोमीयत्तहसं ा अधमथः, त्तहसं ालाद,्
बाह्यत्तहसं ात्तदवत्तदत्यवैत्तदकािां साङ्ख्यािां च प्रयोगः। तर त्तित्तषद्त्वमपु ात्तधः । तदेव
ह्यधमथवस्य सािात्प्रयोजकम् । बाह्यत्तहसं ािामत्तप च त्तित्तषद्त्वकृ तमेवाधमथत्वत्तमत्तत
ऋतत्तु हसं ायााँ त्तित्तषद्त्वािावे त्तहसं ात्वमारेिाधमथत्वं ि त्तसध्यतीत्तत । साधिाव्यापकत्वे
सत्तत साध्यसमव्याप्त उपात्तधररत्तत तस्य लििम् । त्तित्तषद्त्वं त्तह साधिितू त्तहसं ात्वदेशे
सवथर ि वतथते, क्रतत्तु हसं ायां त्तित्तषद्त्वािावात् । साध्यितू ेि चाधमथत्वेि त्तित्तषद्त्वस्य
समव्यात्तप्तरत्तस्त, त्तित्तषद्ािां सवेषाम्यधमथत्वाद् , अधमथितू ािां च सवेषां
त्तित्तषद्त्वात्तदत्तत । तत्सामग्रीकत्वं महािसत्वं पवथतान्यत्वं चा्न्यित्तु मतावपु ात्तधमाथ
ित्तू दत्तत तत्तिशेषित्तरतयम।् अर यत्तद साध्यसमव्याप्त उपात्तधररत्येवोच्येत, तत्तहथ
धमू वत्त्वेिात्त्िमत्त्वे साध्यमािेऽत्त्िसामग्रीकत्वमपु ात्तधः स्यात् । अत्तस्त त्तह तस्यात्त्ििा
समव्यात्तप्तः । अतस्तत्तन्िवृत्त्यर्थमक्त ु ं साधिाव्यापक इत्तत । अत्त्िसामग्री त्तह साधिितू स्य
धमू स्य व्यात्तपकै व, धमू े सत्तत सवथरात्त्िसामग्र्या अवश्यंिावात् । यत्तद तु साधिाव्यापक
इत्येवोच्येत, तत्तहथ तरैव महािसत्वमपु ात्तधः स्यात् । ि त्तह धमू े सत्तत सवथर
महािसत्वमस्तीत्तत साधिाव्यापकत्वस्य िावात् । अतस्तत्तन्िवृत्त्यर्थ
साध्यव्यापकत्वमाश्रयिीयम् । ि त्तह महािसत्वस्यात्त्िव्यापकत्वमत्तस्त,
मठात्तदष्वत्त्िसद्भावेऽत्तप तदिावात।् अर् यत्तद साधिाव्यापकत्वे सत्तत साध्यव्यापके
उपात्तधररत्येवोच्येत, तर्ात्तप पवथतेतरत्वमपु ात्तधः स्यात् । पवथतेतरत्वं त्तविात्तप पवथते
धमू स्य दशथिेि साधिाव्यापकत्वात् । अत्त्िमत्त्वेि पवू थमवधाररतािां सवेषामत्तप
पवथतेतरत्वेि साध्यव्यापकत्वस्यात्तप. सद्भावात् । अतस्तत्तन्िवृत्त्यर्थ समशब्दः । ि त्तह

तस्यात्त्ििा समव्यात्तप्तरत्तस्त, पवथतेतरे षां सवेषामत्त्िमत्त्वािावात्तदत्तत । अन्यर वा

त्तवशेषिकृ त्यं दशथत्तयतव्यम् । यत्तद साध्यसमव्याप्त एवोपात्तधः स्यात,् तत्तहथ 'शब्दोऽत्तित्यः
जन्यत्वाद् घटवत्तदत्यर सकतृथकत्वमपु ात्तधः स्याद,् अत्तित्यत्वसकतृथकत्वयोः
समव्यात्तप्तसद्भावात् । अतस्तत्तन्िवृत्त्यर्थमक्त
ु ं साधिाव्यापक इत्तत । सकतृथकत्वं त्तह
साधिात्तिमतस्य जन्यत्वस्यात्तप व्यापकत्तमत्तत साधिव्यापकत्वादिपु ात्तधत्वम् ।
साधिाव्यापकस्यैवोपात्तधत्वे तु तरैव सावयवत्वं घटत्वत्तमत्यात्तदरुपात्तधः त्तकं ि स्यात् ।
ि त्तह जन्यािामत्तप गिु ादीिां सावयवत्वं घटत्वं वास्तीत्तत साधिाव्यापकत्वस्य
सद्भावात् । अतः साध्यव्यापकत्वम्याश्रयिीयम् । सावयवत्वघटत्वादीिां
गिु त्तक्रयादावत्तित्यत्वव्यापकत्वािावात।् तर्ात्तप
शब्देतरत्वस्यात्तित्यत्वव्यापकत्वादपु ात्तधत्वं स्यात्तदत्तत तत्तन्िवृत्त्यर्थ समशब्द इत्तत । इदं
त्विमु ािं व्यात्तप्तप्रदशथिमारपरमेव । ि स्वत्तसद्ान्तपरत्तमत्तत वेत्तदतव्यम् । ििु
पवथतेतरत्वािावेऽ्यत्त्िरत्तस्त चेदयं दोषः स्यात्तदत्तत तकथ स्यासम्िवेि
पवथतेतरत्वस्यात्त्िव्यापकत्वमेव िात्तस्त । सत्यम् । तर्ात्तप तस्य
व्यापकत्वेिावगमादक्लेशेि तत्तन्िरासार्थ समशब्दत्तश्चदािन्दात्तदत्तिरात्तश्रतः।
समव्यात्तप्तमतामेव सवथर्ात्तप ह्यपु ात्तधता ।

इत्तत त्तवस्पष्टतार्ं च समशब्दो ि दषू िमें ॥१०॥
अस्य चोपाधेः साध्यव्यापकत्वाद्यत्तिश्चये शङ्त्तकतोपात्तधत्वम् । यर्ा--
मैरीतियत्वेिाष्टमगिथस्य श्यामत्वे साध्ये शाकाद्याहारपररिाम उपात्तधः । अष्टमपरु े च
तस्य िात्तस्तत्वे त्तस्र्त एव तस्य साधिाव्यापकत्वं िवेत् । स च तरात्तप शङ्कयत
एवेत्यत्तित्तश्चतमेव साधिाव्यापकत्वम् । अतः शङ्त्तकतोपात्तधरसात्तवत्तत । कत्तचच्च
साधिस्य त्तवशेष एव प्रयोजको िवत्तत । यर्ा 'अयं त्तिजो वेदज्ञो ित्तवष्यत्तत त्तिजत्वाद'्
इत्यर बदु ध्् यात्तदमत्तवजत्वमपु ात्तधररत्तत ।
तस्मादपु ात्तधत्तमच्छत्तद्भः पिित्तू ममिा्िवु ि् ।
सपिाि् व्या्िवु ि् धमो मृ्यतात्तमत्तत सङ्ग्रहः ॥११॥
सोऽयमीदृश उपात्तध—मस्यात्त्िसम्बन्धे िास्तीत्तत खािात्तवक एवासौ

सम्बन्धः । स पिु ः स्वािात्तवकः सम्बन्धः कर्ं गृह्यत इत्तत चेत् । उच्यते । आदौ
तावन्महािसादौ ियू ो ियू ो धमू स्यात्त्मसम्बन्धं पश्यि् क्रमेि च
महािसत्वगृहत्वग्रामत्वादीिपु ात्तधत्वेिाशङ्कय व्यत्तिचारदशथिेि
त्तिरस्यन्िन्याि्यपु ाधीि त्तिपिु ं त्तिरू्य यो्यािपु लम्िेि त्तिराकुवथि्
ियू ोदशथिोपाध्यिावग्रहिजत्तितसंस्कारसत्तहतेिेत्तन्द्रयेि सोऽयमेकरूप एव धमू ा्न्योः
स्वािात्तवकः सम्बन्ध इत्तत त्तित्तश्चिोतीत्तत । प्रािाकरास्तधु मू स्यात्त्िसम्बन्धः
सकृ ्शथिादेवावगम्यत इत्तत सकृ दशथिगम्यैव व्यात्तप्तः । उपात्तधशङ्कात्तिरासार्थमेव तु
ियू ोदशथिमथ्यथत इत्याहुः । तदयक्त ु म् । अिमु ािाङ्गितू एव सम्बन्धो व्यात्तप्तररत्यच्ु यते
। त्तिरुपात्तधकत्वत्तवत्तशष्टस्यैव च सम्बन्धस्यािमु ािाङ्गत्व,ं ि धमू ात्त्िसम्बन्धमारस्य।
त्तिरुपात्तधकत्वावधारिं च ियू ोदशथिसाध्यमेवेत्तत तैर्यक्त ु म् । अतो ियू ोदशथिगम्यैव
त्तिरुपात्तधकसम्बन्धरूपा व्यात्तप्तः । ििु ि ियू ोदशथिमारेि त्तिरुपात्तधकत्वावधारिं, तस्य
मैरीतियत्वश्यामत्वयोरत्तप िावात् । सत्यम् । अत एवाह त्तचदािन्दः-ि के वलं
ियू ोत्तिदथशथिस्तादृशमवधारिं त्तसध्यतीत्तत प्रमािोत्पत्त्यिगु िु स्तकोऽत्तप तर सहकारीत्तत
। कः पिु स्तकथ ः। उच्यते । प्रमािेि साध्यमािस्यार्थस्यान्यर्ात्वशङ्कायां
तत्तन्िरासार्थमन्यर्ात्वे दोषकर्िं तकथ ः । अत एवात्तिष्टप्रसङ्गस्तकथ इत्तत तात्तकथकाः ।
अयमेव च त्तवपिे बाधक इत्तत चोच्यते । यर्ा यद्यरात्त्ििथ स्यात् तत्तहथ धमू ोऽत्तप ि स्याद'्
इत्यात्तद । अस्य च तकथ स्य पञ्चाङ्गात्ति । यदाहुः- "व्यात्तप्तस्तकाथप्रत्ततहत्ततरवसािं
त्तवपयथये ।
अत्तिष्टाििकु ू लत्वे इत्तत तकाथङ्गपञ्चकम् ॥” इत्तत । अर
साध्यवैपरीत्यम्न्यिावात्तदकमारो्य तेि त्तलङ्गितू ेि धमू ािावाद्यत्तिष्टस्य प्रसञ्जिं त्तह
तके ि त्तक्रयते । तर प्रसञ्जकस्याहायथत्तलङ्गस्य प्रसञ्जिीयेि व्यात्तप्तरे ष्टव्या । तर्ा
प्रत्तततकै रप्रत्ततघातः। प्रसञ्जिीयत्तवपयथये पयथवसािम् , एवं चेदवे ं स्याद,् िचैवत्तमत्तत ।
प्रसञ्जिीयस्य चात्तिष्टत्वं प्रत्तसद्म् । अििक ु ू लत्वं प्रत्ततपिासाधकत्वत्तमत्तत ।
अङ्गवैकल्ये च तकाथिासत्वं िवत्तत। व्या्त्यिावे यर्ा 'यद्यत्त्िमत्त्वं ि स्यात् तत्तहथ

पवथतत्वमत्तप ि स्यात्तदत्तत । तकथ प्रत्ततहतौ यर्ा 'यदीयं मेघोन्ित्ततवृत्तष्टमती ि स्यात् तत्तहथ
त्तित्तबडात्तप ि स्यात्तदत्तत तकथ स्य 'यदीयं वृत्तष्टमती स्यात् तत्तहथ वातोद्रेकवती ि स्यात्तदत्तत
तके ि प्रत्ततहत्ततः। त्तवपयथयपयथवसािािावे यर्ा 'शब्दोऽत्तित्यः कृ तकत्वाद'् इत्तत
मीमांसकं प्रत्तत प्रयोगे 'यद्यत्तित्यो ि स्यात् तत्तहथ कृ तकोऽत्तप ि स्यात्तदत्तत तकथ ः । तर
कृ तकश्चायत्तमत्तत पयथवसायत्तयतंु ि शक्यते, मीमासं कपिे शब्दस्य कृ तकत्वािावात् ।
इष्टत्वम्यरैव, कृ तकत्वािावस्य तं प्रतीष्टत्वात् । अिक ु ू लत्वे यर्ा 'अिमु ेयं कमथ
कमत्वाद् आत्तदत्यकमथवद'् इत्यरान्यर्ा कमैव ि त्तसध्येत्तदत्तत तकथ ः। स च
प्रत्यिवात्तदिाम्यिक ु ू लः। तैरत्तप प्रत्यित्वं साधत्तयत्वान्यर्ा कमैव ि स्यात्तदत्तत वक्तंु
शक्यत्वात्तदत्तत । आत्माश्रयादयश्च दोषास्तकथ एवान्तिथतू ाः अत्तिष्टप्रसङ्गरूपत्वात् ।
स्वेिैव स्वस्य त्तसत्तद्याथ तदात्माश्रयदषू िम् ।
अिेिान्यस्ततश्चायत्तमत्यन्योन्याश्रयं िवेत् ॥ १२ ॥
अिेिान्यस्ततश्चान्यस्ततोऽसात्तवत्तत चक्रकम् ।
अतीतास्पृष्टमन्यान्यग्रहिं त्विवत्तस्र्त्ततः ॥ १३ ॥
गौरवं लाघवं चेत्तत तको सावथत्तरकाविु ौ ।

गौरवं कल्पिात्तधक्यं लाघवं त्वल्पकल्पिा ॥ १४ ॥
दोषप्रसङ्गरूपत्वं गौरवस्यैव त्तवद्यते ।

साध्ये गिु कर्ािारा लाघवस्य प्रसङ्गता ॥ १५॥
साध्यािावािवु ादेि दोषः साध्ये गिु ोऽत्तप वा।

यरािक
ु ू लतकोऽसौ साध्यत्तसद्ाविग्रु हात् ॥ १६ ॥
साध्यस्यैवािवु ादेि यदत्तिष्टप्रसञ्जिम् ।
स तकथ ः प्रत्ततकूलः स्र्ात् साध्यत्तसत्तद्त्तिरोधिात॥् १७॥ इत्तत ।
स चायं तको व्यात्तप्तग्रहिवेलायामिमु ािोत्र्ािसमये वा व्यत्तिचारशङ्कां

त्तिरस्य व्यात्तप्तं शोधयन्ििमु ािस्यािग्रु ाहको िवत्तत । ििु यद्यत्त्ििथ स्यात् तत्तहथ धमू ोऽत्तप
ि स्यात्तदत्यिेिैव तके ि व्यत्तिचारशङ्का ि त्तिवतथत,े अ्न्यिावेऽत्तप धमू ः त्तकं ि
स्यात्तदत्तत शङ्कायाः पिु र्यिपायात् । सत्यम् । अत एव शङ्काव्याघातपयथन्तं
तकथ मागेिवै गन्तव्यत्तमत्तत तात्तकथकाः। इह च यद्य्न्यिावेऽत्तप धमू ः स्यात,् तत्तहथ कारिं
त्तविात्तप कायथजििमङ्गीकृ तं स्यात्तदत्तत तके प्रयक्त ु े तदत्तप त्तकं ि स्यात्तदत्तत शङ्का ि
लोकत्तवदामङ्कुरत्तत । ििु तर्ात्तप धमू स्यात्त्िः कारित्तमत्तत कुतो त्तििीयत इत्तत शङ्का
िापैत्तत । मैवम् । यद्यत्त्िः कारिं ि स्यात् तत्तहथ कारिान्तरािपु लम्िि धमू स्य
त्तिष्कारित्वमेव प्रसजेत्तदत्तत तके सत्तत समस्तत्तवजयात् । तदेवं तके व्यात्तिचारशङ्कायां
सवथतो त्तिरुद्ायामपु ाध्यन्तरशङ्काकर्ात्तप त्तवधतू ैव । ततश्चादृश्योपात्तधशङ्का सवथर्ा
दवु ाथरेत्तत चावाथकदवु ाथदोऽत्तप त्तिवाथत्तसत इत्तत ।
अर्वोपात्तधशकै व तत्तिष्कास्यते स्फुटम् ।
उपात्तधमाथियो्यो वा तदयो्योऽर्वा िवेत् ॥ १८॥
अयो्यश्चेन्ि शङ्कर्ेत यो्यश्चेत् त्तकं ि दृश्यते।

अिमु ािात्तदगम्यश्चेत्तल्लङ्गात्तदः त्तकं ि दृश्यते ॥ १९ ॥ इत्यात्तद । ततश्च
शङ्काव्याघातपयथन्तमेवं सवाथिमु ास्वत्तप।

तकथ जालं प्रयोक्तव्यमत्यल्पं चेदमच्ु यते ॥ २०॥

यतः प्रत्यिशाब्दात्तदप्रमािान्यत्तखलान्यत्तप ।
तकथ त्तविा ि जीवत्तन्त प्रत्यिे तावदीक्ष्यताम् ॥२१॥
अयं घट इत्तत प्रत्यिं त्तह सगु तकत्तर्तपरमािगु ोचरतापरािोत्तदिा

तके िािगु हृ ीतमेवावयत्तवगोचरं िवत्तत । यत्तद परमाित्तु वषयता स्यात् , तत्तहथ एकत्वेि
महत्त्वेि चाविासो िस्यात्तदत्तत तकथ ः । तर्ा अयं गौररत्तत प्रत्यिमत्तप
यद्यत्यन्तत्तिन्ित्तवषयं स्यात् तह-दगं ोत्वे इत्तत प्रतीत्ततः स्यात्तदत्तत
तके िािगु हृ ीतमेवािेदस्यात्तप ग्राहकं िवतीत्यात्तद । एवं शाब्देऽत्तप ब्रमू ः ।
अध्ययित्तवत्तधरे व तावद् यत्तद स्वगथफलः स्यात् तत्तहथ दृष्टार्थत्वे सम्िवत्यदृष्टग्रहिाद्
गौरवं स्यात्तदत्तत तकाथिग्रु हेिार्थज्ञािफलेबोधको िवत्तत । यद्यर्थज्ञािफलः स्यात् तत्तहथ
त्तवत्तधवैयथ्यथ स्यात्तदत्तत प्रत्ततकूलतकथ श्च तर तर त्तिरसिीयः। तर्ा
“उपिीय तु यः त्तशष्यं वेदमध्यापयेद् त्तिजः।
सकल्पं सरहस्यं च तमाचायथ प्रचिते॥” (मि.ु अ. २.श्लो.१४०) इत्तत स्मृत्ततः।
यद्यध्यापित्तवत्तधः स्यात् तत्तहथ 'तु यो त्तिजस्तमाचायथ प्रचित'

इत्यंशेिैकवाक्यता ि स्यात्तदत्तत तके िाचायथलििपरता त्तिश्चीयतेऽस्याः स्मृतेः । तर्ा-
'अक्ताः शकथ रा उपदधाती'त्यर यत्तद घृतेिाञ्जिं ि स्यात् , तत्तहथ 'तेजो चै घृतत्तमत्तत
वाक्यशेषो त्तवरुध्यत इत्तत तकाथद् घृताञ्जिपरता साध्यत इत्तत ।
एवं सवथर तकौंघैरर्ाथिासत्तिरासतः।

वाक्यार्थस्र्ापिी सवाथ मीमांसा तरूत्तपिी ॥ २२ ॥

उक्तं च मििु ा
"आषथ धमोपदेशं च वेदशास्त्रात्तवरोत्तधिा।
यस्तके िािसु न्धिे स धमथ वेद िेतरः॥” (अ. १२.श्लो. १०६) इत्तत ।
एवमपु मािार्ाथपत्त्यिावेष्वत्तप तर तर तकाथपेििमत्तू हतव्यम् ।
तस्मात् सवथप्रमािािां तकोऽिग्रु ाहकः त्तस्र्तः ।

साध्ये त्तवपयथयाशङ्कात्तवच्छे दस्तदिग्रु हः ॥ २३॥
अस्यात्तवज्ञाततत्त्वोऽर्थः सत्तन्द्धो त्तवषयो मतः ।

हेतरु ारोत्तपतं त्तलङ्गं फलं तत्त्वार्थत्तििथयः ॥ २४ ॥
तदेवं तत्त्वत्तसद्यर्थमन्यर्ात्तिष्टविथिे ।
प्रसरत्यसदारोपतत्साधिपरम्परा ॥२५॥
तर चारोपवादेऽत्तप त्तसद्ान्तत्वभ्रमः क्वत्तचत् ।

वेदश्चेदीश्वराधीिस्तहीशोऽत्तप ि त्तसध्यत्तत ॥ २६ ॥
इत्यक्त
ु ावीश्वरािावः त्तसद्ान्त इत्तत मन्यते ।
असम्िाव्यस्य चारोपादसन्तोषः क्वत्तचद् िवेत् ॥२७॥
अपकषाथप्रत्ततष्ठश्चेत् परमािस्ु तर्ासत्तत ।

अिन्तावयवारम्िान्मेरुतषथपयोिथयोः ॥ २८॥

स्यात् तल्ु यपररमाि(त्व)त्तमत्याधत्तु क्तयथर्ा िवेत् ।

तर चास्य प्रमािस्य तकोऽयं तस्य त्तसद्ये ॥ २९ ॥
अन्यदक्त
ु त्तमत्तत व्यक्तं त्तवत्तवञ्चि् िैव मह्य
ु त्तत ।
तस्मात् तकथ प्रकारोऽयं प्रसङ्गप्रात्तपतोऽत्तप सि् ॥ ३०॥
अत्यन्तमपु कारीत्तत त्तवस्तरात् प्रस्ततु ो मया ॥ ३०१ ॥ इत्तत । तदेवं तकथ सहायेि
ियू ोदशथिेिैव त्तिरुपात्तधकसम्बन्धोत्तवधायथते ।
ियू ोदशथितः शक्या दृश्योपात्तधत्तिरात्तक्रया।

अदृश्योपात्तधशङ्का तु तरे व त्तिरस्यते ॥ ३१३ ॥ इत्तत त्तविागः । अतः त्तसद्ा
व्यात्तप्तः । बौद्ास्तु तादात्म्यतदत्ु पत्तिभ्यामेव व्यात्ततत्तसत्तद्ररत्याहुः । यर्ा--
त्तशंशपात्वस्य वृित्वेि व्याप्तौ तादात्म्यं, धमू स्यात्त्ििा व्याप्तौ तदत्ु पत्ति. ररत्तत । तन्ि ।
कृ त्तिकोदयरोत्तहण्यासत्त्योाप्तौ तदिु यािावात् । तस्माद् त्तिरुपात्तधकत्वावधारिादेव
व्यात्तप्तत्तसत्तद्ः ।
व्यात्तप्तत्तिथयमः प्रत्ततवन्धोऽव्यत्तिचारस्तर्ात्तविािावः।
व्या्यं पिु त्तियथ म्यं गमकं त्तलङ्गं च साधिं हेतःु ॥३२॥
इत्यिु योः पयाथया इत्तत तस्य तु दशथिं त्तरत्तवधम् ॥३३॥
व्यात्तप्तग्रहिवेलायां धमू दशथिं प्रर्मम् । पवथतोपान्तगतस्य धमू दशथिं त्तितीयम्

। ततश्च व्यात्तप्तस्मरिािन्तरं तादृशो धमू ोऽरास्तीत्तत यदिसु न्धािं, तत् तृतीयम् । तदर
व्या्यदशथिमत्तिमत,ं तदिन्तरमेव वत्तिज्ञािस्योत्पिेररत्तत । असत्तन्िकष्टपदेि पिु ः

त्तकमच्ु यते । अपररत्तच्छन्ित्तमत्तत ब्रमू ः । तदक्त

ु म_् __ "असत्तन्िकृ ष्टवाचा च ियमर
त्तजहात्तसतम्
ताद्रू्टोि पररत्तच्छत्तिस्तत्तिपयथयतोऽत्तप वा ॥" इत्तत। पवू थ सत्त्वेि पररत्तच्छन्िे
ह्य्न्यादौ पिु रिमु ािमिवु ादः स्याद,् असत्त्वेि पररच्छे दे च बात्तधतत्वेिाप्रामाण्यमेवेत्तत
तदिु यत्तिवतिार्थमसत्तन्िकृ ष्टपदत्तमत्तत । अर चावाथकाः- अत्त्ित्तवशेषस्यािमु ेयत्वे
व्या्त्यत्तसत्तद्ः । अत्त्िसामान्यस्यैव धमू सामान्येि व्याप्तेः । सामान्यस्यािमु ेयत्वे तु तस्य
पवू थमेव पररत्तच्छन्ित्वात् त्तसद्साध्यत्वम् । तर्ाचासत्तन्िकृ ष्टपदम्ययक्तु म् । तदक्त
ु म् -
"अिमु ािङ्गपङ्के ऽत्तस्मि् त्तिम्िा वात्तददत्तन्तिः।
त्तवशेषऽे िगु मािावः सामान्य त्तसद्साध्यता ॥"
इत्तत । अरोच्यते । ि तावत् सामान्ययोरे व के वलयोात्तप्तत्तसत्तद्ः । तर्ात्तह सत्तत

धमू त्वेि वत्तित्वं स्वतः सम्बद्त्तमत्तत व्यात्तप्तग्रहः स्यात् । तर्ाच वत्तित्वजात्ततसम्बन्धाद्
धमू त्वमेव वत्तिः स्यात् । अतो त्तवशेषिारे िवै सामान्ययोव्याथत्तप्तः त्तसध्यत्तत । त्तवशेषश्च
तर तर त्तवत्तिन्ित्वान्ि त्तियतो त्तिरूपत्तयतंु शक्यत
इत्यत्तियतत्तवशेषात्तलङ्त्तगतयोव्याथत्तप्तररत्तत त्तस्र्त्ततः । ततश्च पवथतवत्तततया दृष्टो
धमू ोऽत्तियतत्तवशेषात्तलङ्त्तगतमत्त्िं पवथतेऽिमु ापयत्तत । इह च
यद्य्यत्तियतत्तवशेषात्तलङ्त्तगतमत्त्िसामान्य व्यात्तप्तवेलायामेव गृहीतं, तदेव चािमु ेय,ं
तर्ापीदािी पवथतेऽत्त्िरस्तीत्तत देशकालत्तवशेषस्या्यिमु ीयमाित्वात् तस्य च
पवू थमप्राप्तत्वात् त्तसद्साध्यत्वस्यािवकाश एव ।
व्यात्तप्तश्च पिधमथत्वमिमु ाङ्गं ियं त्तवदःु ।
व्या्त्या यक्त
ु प्रकारे ि वत्तिसामान्यवेदिम् ॥ ३४ ॥
धमू स्य शेलत्तिष्ठत्वरूपा या पिधमथता ।

तया पवथतसम्बन्धो वह्वेर्यवगम्यते ॥ ३५॥
इत्तत । गरुु स्त्वाह-धमू वतो देशस्य वत्तिमत्त्वम्यस्तीत्तत व्यात्तप्तवेलायामेव

गृहीतत्वाद् धमू वत्त्वमेव पवथतस्येदािीमपवू थ ग्रहीतव्यम् । अत्त्िमत्त्वंतु तस्य
पवू थगहृ ीतमेवावगम्यत इत्तत । तदयक्त ु म।् धमू वत्त्वं तावत् पवथतस्येदािीमेव गृह्यत इत्यक्त
ु म्
। अतः कर्ं धमू वत्त्वप्रात्तप्तं त्तविार वत्तिमत्त्वप्रात्तप्तः पवू थमासीत्तदत्यत्तवचारयतो
गरु ोरयमन्ु माद इत्तत । अतः त्तसद्मसत्तन्िकृ ष्टज्ञािस्यािमु ाित्वम् । अर च
प्रमािोक्तप्रकारे ि प्राकट्यरूपाित्तु मत्ततकरित्वादेव ज्ञािस्यािमु ाित्वमक्त ु म् ।
ज्ञािरूपाित्तु मत्ततकरित्वाच्च धमू ादेर्यिमु ाित्वमस्त्येवेत्तत । तच्चािमु ािं त्तरत्तवधम्
अन्वयव्यत्ततरे त्तक के वलान्वत्तय के वलव्यत्ततरे त्तक चेत्तत । िेधा त्तह व्यात्तप्तः
अन्वयव्यात्तप्तव्यथत्ततरे कव्यात्तप्तश्चेत्तत । तर साधिस्य सद्भावे साध्यस्यात्तप
सद्भावोऽन्वयव्यात्तप्तः । साध्यस्यािावे साधिस्या्यिावो व्यत्ततरे कव्यात्तप्तः । व्यत्ततरे के
च व्या्यव्यापकिावोऽन्वयाद् त्तवपरीतो िवत्तत । अ्न्यिावो ह्यर व्या्यः । धमू ािावश्व
व्यापक इत्तत ।
अ्िेिाथवस्य ियू स्त्वात् तदिावोऽल्पतां व्रजेत् ।
धमू िावस्य चाल्पत्वात् तदिावो महिरः ॥ ३६॥
इत्तत वैपरीत्यस्योपपत्तिः । तर यस्योियत्तवधा व्यात्तप्तरत्तस्त तदन्वयव्यत्ततरे त्तक ।
यर्ा धमू ािमु ािात्तद । तर त्तह धमू स्या्न्यन्वयो महािसादौ दृश्यते । अ्न्यिावे
धमू ािावश्च महाहदादौ दृश्यते । तेिान्वयव्यत्ततरे त्तकत्वम।् यस्य पिु रन्वयव्यात्तप्तरे वात्तस्त,
तत् के वलान्वत्तय । यर्ा-- ज्ञािं ज्ञािान्तरप्रकाश्यं वस्तत्ु वा. . द् घटवत्तदत्यात्तद । अर त्तह
ज्ञािप्रकाश्यत्वािावे वस्तत्ु वािावो ि क्वत्तचदत्तप दशथत्तयतंु शक्यः, सवेषाम्यर्ाथिां
ज्ञािप्रकाश्यत्वात् । अतो व्यत्ततरे कव्या्त्यिावः । यस्य तु व्यत्ततरे कव्यात्तप्तरे वात्तस्त, तत्
के वलव्यत्ततरे त्तक । यर्ा-सवथ ज्ञािं स्वप्रकाशं ज्ञाित्वाद, यस्य स्वप्रकाशत्वं िात्तस्त तस्य
ज्ञाित्वमत्तप िात्तस्त, यर्ा घटस्येत्तत । अर त्तह यस्य स्वप्रकाशत्वं तस्य ज्ञाित्वम्यस्तीत्तत
कत्तचद् दशथत्तयतमु शक्यत्वादन्वयव्यात्तप्तिाथत्तस्त । स चायं के वलव्यत्ततरे की

हेतरु ावीतहेतरु रत्तत चोच्यते ।
तं च कौमाररलाः प्रायो िेच्छत्तन्त व्यत्ततरे त्तकिम् ।
तत्स्र्ािे चात्तित्तषञ्चत्तन्त पञ्चमी प्रत्तमत्ततं पिु ः॥३७॥
क्वत्तचत् प्रत्तसद्मन्यर साध्यते ह्यिमु ाितः ।

स्वप्रकाशत्वधमो त्तह त्तसद्ो िान्यर कुरत्तचत् ॥ ३८॥
तेि तत्साधिे पिो ह्यप्रत्तसद्त्तवशेषिः ।

एवञ्च दष्टु पिोऽयं व्यत्ततरे की त्तिवायथताम् ॥ ३९॥
यच्चािक
ु ू लतके सत्यप्रत्तसद्त्तवशेषिः।
ि दोष इत्तत िाषन्ते तात्तकथकास्तदसङ्गतम् ॥ ४०॥
तको त्तह िाप्रत्तसद्ार्थ क्वत्तचत् साधत्तयतंु िमः।

अतोऽप्रत्तसद्तादोषस्तकें सत्यत्तप दस्ु त्यजः॥४१॥ इत्तत ।
ििु वेद्यत्वं क्वत्तचदत्यन्तं िात्तस्त धमथत्वाद् यर्ा घटत्वं पटात्तदत्तष्वत्यिेिे

प्रमािेि वेद्यत्वत्तं वरहरूपे स्वयंप्रकाशत्वे सामान्यतः प्रत्तसद् पिु त्तवथशेषिे पि साध्यत
इत्तत िाप्रत्तसद्त्तवशेषित्वं पिस्य । तदक्त ु ं-
“सामान्यतोऽिमु ािेि प्रत्तसद्ेऽत्तप त्तवशेषिे ।
कर्ं कर्य पिोऽयमप्रत्तसद्त्तवशेषिः ॥" इत्तत । अस्तु वा तयेवम् ।
अत एव त्तचदािन्दः के वलव्यत्ततरे त्तकिम् ।

िैव सािात्तन्िराचके िात्तप सािािुपाददे ॥ ४२ ॥

तस्मात् सामान्यतः त्तसत्तद्हीिाश्चेद व्यत्ततत्तक्रिः ।
सवथर्ा वारिीया इत्येतत् तावद व्यवत्तस्र्ति् ॥४३॥
इह च स्वप्रकाशत्वे िात्तस्त सामान्यतोऽिमु ा।

वस्तत्ु वादेत्तह धमथस्य िात्यन्तं िात्तस्तता क्वत्तचत् ॥४४॥ इत्तत ।
अर चान्वयव्यत्ततरे त्तकहेतोः पञ्च रूपात्ति --- पिधमथत्वं, सपिे सत्त्व,ं
त्तवपिाद् व्यावृित्वम् , अबात्तधतत्तवषयत्वम्, असत्प्रत्ततपित्वं चेत्तत । तर
त्तजज्ञात्तसतसाध्यः पवथतात्तदः पिः । तत्तन्िष्ठत्वं हेतोः पिधमथत्वम् । त्तित्तश्चतसाध्यो
महािसात्तदः सपिः। तर वतथमाित्वं सपिे सत्त्वम् । त्तित्तश्चतसाध्यािावो
महादात्तदत्तवपिः । तरावतथमाित्वं त्तवपिाद् व्यावृत्तिः।
साध्यस्याबात्तधतत्वमबात्तधतत्तवषयत्वम् । प्रत्ततहेत्विावोऽसत्प्रत्ततपित्वत्तमत्तत ।
के वलान्वत्तयिस्तु त्तवपिाद् व्यावृत्तििाथत्तस्त, त्तवपिािावात् । अतस्तस्य चत्वारर रूपात्ति
। के वलव्यत्ततरे त्तकिः सपिे सत्त्वं िात्तस्त, सपिािावात् । यत्तद तु सपिे सत्यत्तप
पिमारवृत्तिहेतःु स्यात,् तीसाधारिो िाम हेत्वािास एव स्यात् । यर्ा 'त्तित्या िःू
गन्धवत्त्वात्तदत्तत । अर त्तह त्तित्यत्वेि सपिितू ािामाकाशादीिां सद्भावेऽत्तप िमू ारवृत्ति
गन्धवत्त्वम् । अतोऽसत्तत सपिे पिमारवृत्तिः के वलव्यत्ततरे कीत्तत लियत्तन्त तात्तकथकाः।
पिमारत्तस्र्तं त्तसध्येत् पिमारस्र्हेतिु ा ।
अन्यर त्तस्र्तमाक्रष्टु ं तद्गतस्यैव पाटवम् ॥४५॥ इत्तत ।
अतः सपिे सत्त्वािावाच्चतरू

ू प एव व्यत्ततरे की ।

तत् त्तसद्ं दैत्तवध्यं रैत्तवध्यं चािमु ािस्य ॥ ४५ ॥
तञ्च पिु रत्तप िेधा दृष्टं सामान्यतो दृष्टं चेत्तत । तर
दृष्टैकव्यत्तक्तत्तवषयं दृष्टत्तमष्टं त्तह मादृशाम् ।

कृ त्तिकोदयमालक्ष्य रोत्तहण्यित्तु मत्ततयर्ा ॥ ४६ ॥
एवं सामान्यतो व्यात्तप्तदृष्ट्या यरािमु ीयते ।

सत्तद् सामान्यतो दृष्टं यर्ा वियिमु ात्तदकम् ॥ ४७ ॥
तात्तकथकादयस्त-ु प्रत्यियो्यार्थत्तवषयम्न्याद्यिमु ािं दृष्टम,्

अतीत्तन्द्रयार्थत्तवषयं चिरु ाद्यिमु ािं सामान्यतो दृष्टत्तमत्याहुः । तदयक्त ु म् ।
अतीत्तन्द्रयार्ाथिामिमु ातमु शक्यतया चिरु ादीिाम्यर्ाथपत्त्यवै साध्यमाित्वात् । तर्ात्तह
- व्याप्तेररत्तत शेषः ।
व्या्त्येकशरिं तावदिमु ाित्तमत्तत त्तस्र्तम् ।

तद् व्यात्तप्तदत्तशथतान्मागाथच्चत्तलतंु िमते कुतः॥ ४८ ॥
ततश्च व्यात्ततत्तवज्ञािे यादृशं वस्तु दृश्यते ।

ताडगेवािमु ातव्यं यर्ोष्िो िास्वरोऽिलः ॥ ४९ ॥

ि चातीत्तन्द्रयवस्तिू ां प्रा्दृष्टाकारयोत्तगता ।
दृश्यत्वं तेजसां दृष्टं चिषु स्तदसम्िवात् ॥ ५० ॥
अत एव त्तह सवथरा्यत्यन्तादृष्टसाधिे ।
त्तवशेषबाधकं िाम दोषं घोषत्तयतास्महे ॥ ५१ ॥
तस्माद् रूपात्तदसन्दशथिान्यर्ािपु पत्तितः।

चिरु ाद्याः प्रसाध्यन्ते ि तेष्वित्तु मत्ततमथता ॥ ५२ ॥ इत्तत ।
तच्चािमु ािं स्वार्थपरार्थिेदिे ात्तप त्तित्तवधमाहुः । यर स्वयमेव धमू ात्तदकं दृष्ट्वा

व्या्त्यात्तदत्तिरूपिेिािमु ीयते, तत् स्वार्थम् ।
यदा पिु ः स एवार्थः परवाक्येि बोध्यते ।

तदा परार्थत्तमत्याहुस्तयोरे तावती त्तिदा ॥ ५३ ॥
तर परार्ाथिमु ािवाक्यं पञ्चावयवत्तमत्तत तात्तकथकाः ।

प्रत्ततज्ञाहेतदू ाहरिोपियत्तिगमिान्यवयवाः । यर्ा - अयं पवथतोऽत्त्िमाि् , धमू वत्त्वाद,्
यो यो धमू वाि् स सोऽत्त्िमाि् यर्ा महािसः, धमू वांश्वायं, तस्मादत्त्िमािेवेत्तत । अर
परं बोधत्तयतंु पिवचिं प्रत्ततज्ञा पवथतोऽत्त्िमात्तित्तत । साधित्वावेदकं त्तलङ्गवचिं हेतःु
धमू वत्त्वात्तदत्तत । व्यात्तप्तप्रदशथिपरु स्सरं दृष्टान्तात्तिधािमदु ाहरिं यो यो धमू वाि् स
सोऽत्त्िमाि् यर्ा महािस इत्तत । त्तसद्व्यात्तप्तकस्य पिे उपियिमपु ियः धमू वांश्वायत्तमत्तत
। सहेतक ु ं पिस्य पिु वथचिं त्तिगमिं तस्मादत्त्िमात्तिाते । अर ब्रमू ः-

प्रत्ततज्ञया त्तिगमिं हेतिु ोपियस्तर्ा ।

गतार्थ इत्तत कः कुयाथत् पञ्चावयवघोषिाम् ॥ ५४ ॥
तस्मात् ्यवयवं ब्रमू ः पौिरुक्तयासहा वयम् ।
उदाहरिपयथन्तं यिोदाहरिात्तदकम् ॥ ५५ ॥
सौगतास्त्वाहुः -- यो धमू वाि् सोऽत्त्िमाि् यर्ा महािसः,
धमू वाश्च
ं ायत्तमत्येतावदक्त
ु ौ तस्मादत्त्िमात्तित्यर्ाथत त्तसध्यत्तत । अत उदाहरिोपियौ
हावेवावयवात्तवत्तत। तदत्तप साध्यांशेऽध्याहारदोषप्रसङ्गादपास्तम् ।
तदेवं पौिरुक्त्येि तर्ाध्याहारदोषतः ।
तकथ बौद्मते त्तहत्वा वयं व्यवयवे त्तस्र्ताः ॥ ५६ ॥
तरोदाहरिान्तं यर्ा ---- पवथतोऽत्त्िमाि् , धमू वत्त्वाद् , यो धमू वाि्
सोऽत्त्िमाि् यर्ा महािस इत्तत । उदाहरिात्तदकं यर्ा-- यो धमू वाि् सोऽत्त्िमाि् यर्ा
महािसः, धमू वांश्वाय,ं तस्मादत्त्िमात्तित्तत ।
अर् प्रत्ततज्ञाहेत्वोश्च दृष्टान्तस्य च दषू िम् ।
क्रमेि कथ्यतेऽस्मात्तियथद् वेद्यं वात्तदिां परु ः॥ ५७॥
तर परप्रत्ततपादिार्थ पिवचिं त्तह प्रत्ततज्ञा । त्तजज्ञात्तसतधमथत्तवत्तशष्टश्च पि
इत्यक्त ु म् । ततश्च तद्रूपपररच्छे दात् तत्तिपरीतपररच्छे दाद् वान्यराप्रत्तसद्त्वाद् वा यो ि
त्तजज्ञात्तसतो धमथस्तत्तित्तशष्टस्य ि पित्वत्तमत्तत त्तसद्त्तवशेषिो
बात्तधतत्तवशेषिोऽप्रत्तसडत्तवशेषिश्च पिािास एवेत्तत तदावेदकं वचिमत्तप प्रत्ततज्ञािास
एव । तद् यर्ा -- वत्तिरुष्ि इत्तत त्तसद्त्तवशेषिः। वत्तिरिष्ु ि इत्तत बात्तधतात्तवशेषिः ।
त्तित्यात्तदकं सवथज्ञकतृथकत्तमत्यप्रत्तसद्त्तवशेषिः, घटात्तदषु कत्तचदत्तप
सवथज्ञकतृथकत्वस्यात्तसद्त्वात।् बाधकप्रमाििेदिे बात्तधतत्तवशेषित्वावान्तरत्तवशेषो
द्रष्टव्यः । तर वत्तिरि्ु ि इत्तत प्रत्यिबाधः पवू थमक्त
ु ः । अिमु ािस्यात्तप यदा प्रबलत्वं स्पष्टं

िवत्तत, तदािमु ािबाधः । यर्ा 'मि इत्तन्द्रयं ि िवत्तत अितू ात्मकत्वाद् त्तदगात्तदवत्तदत्तत ।
अरेत्तन्द्रयत्वेि मिसोऽिमु ीयमाित्वान्मिोधत्तिथग्राहके िैवािमु ािेि तस्यात्तित्तन्द्रयत्वं
बात्तधतम् । एवं शीघ्रिात्तविामिमु ािािां सवथर बाधकत्वं द्रष्टव्यम् । शाब्दबाधो यर्ा --
- यागादयः स्वगथसाधिं ि िवत्तन्त त्तक्रयात्वाद् गमिवात्तदत्तत । अर 'स्वगथकामो
यजेते'त्यात्तदवाक्यैयाथगादेः स्वगथसाधित्वबोधिात् तदिावःशाब्दबात्तधतः। यर्ा वा-
स्पृश्यं िरात्तस्र् प्राण्यङ्गत्वात् शङ्खवत्तदत्तत । 'गौगथवयसदृशो ि िवत्तत प्रात्तित्वात्
परुु षवत्तदत्यरोपमािबाधः। 'देवदिो बत्तहिाथत्तस्त तरादृश्यमाित्वात्तद'त्यरार्ाथपत्तिबाधः,
अर्ाथपत्त्या बत्तहिाथवस्य साध्यमाित्वात् । 'रूपवाि् वायःु द्रव्यत्वात्
पृत्तर्वीवत्तद'त्यरािपु लम्िबाधः । अन्येऽत्तप प्रत्ततज्ञादोषाः सत्तन्त ।
यावज्जीवमहं मौिीत्यक्त
ु ौ त्तह स्वोत्तक्तबाधिम् ।
िेन्दश्चु न्द्रात्तगरा वाच्य इत्तत लोकत्तवरुद्ता ॥ ५८ ॥
शब्दादेः प्रागत्तित्यत्वमक्त
ु ं येिैव तेि त।ु
त्तित्यत्वे पिु रुक्ते स्यात् पवू थसञ्जल्पबाधिम् ॥ ५९॥ इत्तत ।
व्याप्तः साधिधमों हेतःु । अत्तसद्ो त्तवरुद्ोऽिैकात्तन्तकोऽसाधारिश्चेत्तत

चत्वारस्तदािासाः। तरात्तसद् उच्यते ।
हेतोळत्तप्तमतः पिसम्बत्तन्धत्वेि वेदिम् ।

त्तसत्तद्ररत्यच्ु यते हेतसु म्पत्तू तथस्तावतैव त्तह ॥ ६० ॥

तेषामेकतमांशस्या्यिावे स्यादत्तसद्ता।
हेतोाप्तेश्च पिस्य सम्बन्धस्य ग्रहस्य च ॥ ६१ ॥
तर हेतस्ु वरूपस्यैवात्तसद्ौ स्वरूपात्तसद्ः । यर्ा 'बद् ु ो मोहरत्तहतः
सवथज्ञत्वात्तद'त्यर सवथज्ञत्वं िाम िास्माकं क्वत्तचत् त्तसद्म् । अस्य त्तवशेषिात्तसद्ो
त्तवशेष्यात्तसद् इत्तत च िौ िेदौ िवतः । आद्यो यर्ा 'बद् ु ो धमोपदेष्टा सवथज्ञत्वे सत्तत
शरीररत्वात्तदत्तत , अन्यस्तु 'शरीररत्वे सत्तत सवथज्ञत्वात्तदत्तत । व्या्त्यिावे व्या्यत्वात्तसद्ः
। यर्ा-क्रतत्तु हसं ा अधमथः त्तहसं ावात्तदत्तत । अर सोपात्तधकत्वाद् व्या्त्यिावः । पिािावे
त्वाश्रयात्तसद्ः । यर्ा- गगिकुसमु ं सरु त्ति कुसमु त्वात्तदत्तत । हेतोः पिसम्बन्धािावे
सम्बन्धात्तसद्ः । यर्ा-शब्दोऽत्तित्यः चािषु त्वात्तदत्तत । यस्य तु पिैकदेशे सम्बन्धो
िात्तस्त, स िागात्तसद्ः । स एव पिव्या्त्यिावाद् व्या्त्यत्तसद् इत्तत च कत्तचदच्ु यते ।
यर्ा-वेदाः पौरुषेयाः उपाख्यािात्मकलात्तदत्तत । यदा तु त्तवशेषिस्य त्तवशेष्यस्य वा
पिसम्बन्धो िात्तस्त, तदा त्तवशेषिा त्तसद्त्तवशेष्यात्तसद्ौ िवतः । यर्ा- अत्तित्यं गगिं
जन्यत्वे सत्तत द्रव्यत्वात्तदत्तत, द्रव्यत्वे सत्तत जन्यवात्तदत्तत च । यर तु त्तवशेषिं
व्यावािावाद् व्यर्थमेवेत्तत सम्बन्धािह िवत्तत, स व्यर्थत्तवशेषिात्तसद्ः । यर्ा-
घटोऽत्तित्यः द्रव्यत्वे सत्तत कृ तकलात्तदत्तत । एवं कृ तकले सत्तत द्रव्यत्वात्तदत्तत
व्यर्थत्तवशेष्यात्तसद्ः । यदा तु हेतःु पिसम्बत्तन्धत्वेि ि प्रयज्ु यते,
त्तकन्त्वाश्रयान्तरसम्बत्तन्धत्वेि, तदा व्यत्तधकरिात्तसद्ः। यर्ा-- अत्तित्यो घटः तदिस्य
कृ तकलात्तदत्तत । अर ि घटात्तश्रतं कृ तकत्वं, त्तकन्तु तद्गिु ात्तश्रतत्तमत्तत व्यत्तधकरिात्तसद्ः
। यरे पिाद् व्यत्ततरे कािावेि पिसम्बत्तन्धत्वं िात्तस्त, स व्यत्ततरे कात्तसद्ः। यर्ा--
अत्तित्यं गगिं गगित्वात्तदत्तत । अर गगिस्वरूपादन्यद् गगित्वं िाम िास्तीत्तत । एषां
स्वरूपादीिामज्ञािेऽज्ञािात्तसद्ः सत्तन्द्धात्तसद्ो वा िवत्तत । यर्ादेवदिो बहुधिो
ित्तवष्यत्तत तद्ेतिु तू ादृष्टशात्तलत्वात्तदत्तत । अर तादृशादृष्टेसद्भावे प्रमािं
िास्तीत्यज्ञातत्वम् । एवम् 'अत्त्िमाि् पवथतः
धमू वत्त्वात्तद'त्यतावत्प्रयोगेऽिपु दत्तशथतव्यात्तप्तकत्वाद् व्या्त्यज्ञािात्तसद्ः। एवमेव
सत्तन्द्धत्तवशेषिात्तसद्ादयोऽ्यज्ञािात्तसद्िेदा ऊत्तहतव्याः । तात्तकथकास्त-ु पिे हेतस्ु व.

रूपािाव एव स्वरूपात्तसत्तद्ररत्तत सम्बन्धात्तसद्स्य स्वरूपात्तसद्त्वमाहुः । तदयक्त

ु म् ।
सवथज्ञवाः स्वरूपमेव क्वत्तचदत्तप िा. त्तस्त। चािषु त्वादेस्तु पिसम्बन्धमािं िास्तीत्तत
पृर्क्त्वप्रतीतेः। एते चात्तसद्िेदाः यदान्यतरस्यैव वात्तदिोऽत्तसद्ा िवत्तन्त,
तदान्यतरात्तसद्ा इत्यच्ु यन्ते । तर 'बद्
ु ो मोहरत्तहतः
सवथज्ञत्वात्तद'त्यक्त
ु ोऽस्माकमेवात्तसद्ः । एवमिु योर्यत्तसहाविु यात्तसद्ता वेत्तदतव्या ।
यर्ा ---- शशो त्तहस्रं ः त्तवषात्तित्वात्तदत्तत । अर् त्तवरुद्ः।
स च बाधक इत्येवं वात्ततथके व्यपत्तदश्यते ।

त्तिधा चासौ स्वरूपस्य त्तवशेषस्य च बाधिात् ॥६२ ॥
तर साध्यत्तवपरीतव्याप्तः साध्यस्वरूपत्तवरुद्ः । यर्ा 'शब्दो त्तित्यः
कृ तकत्वात्तदत्तत । अन्ि त्तित्यत्वत्तवपरीतेिात्तित्यत्वेि व्याप्तं कृ तकत्वत्तमत्तत त्तित्यत्वं प्रत्तत
त्तवरुद्त्वात् तस्य बाधकं िवत्तत । साध्यत्तवशेषस्य त्तवपरीतेि त्तवशेषिे व्याप्तो
त्तवशेषत्तवरुद्ः । यर्ा 'त्तित्यात्तदकं सकतृथकं कायथत्वाद् घटवत्तदत्तत । अर साध्यस्य
त्तित्यात्तदकतथरु शरीररत्वं िाम त्तवशेषः । तस्य त्तवपरीतेि शरीररत्वरूपेि त्तवशेषिे व्याप्तं
घटात्तदपु कायथत्वं दृष्टत्तमत्यशरीररत्वस्य बाधकं िवत्तत ।
अशरीररत्वबाधे च कतृथमिात्तप बाध्यते ।

प्रत्यिात् सशरीररत्वत्तवशेषे बात्तधते सत्तत ॥ ६३ ॥
अशरीररत्वमादाय स्र्ास्यामीत्तत कृ तोद्यमा ।

कतृथमिा त्तह तस्यात्तप बाधे िश्यत्तिराश्रया ॥ ६४ ॥

इत्र्ं साध्यत्तिरोत्तधत्वादेष दषू िमेव िः ।

तमीदृशमजािमस्तात्तकथके भ्योऽयमञ्जत्तलः ॥ ६५ ॥
सव्यत्तिचारोऽिैकात्तन्तकः । त्तवपिेऽत्तप वतथमाि इत्तत यावत् । स एव साधारि
इत्तत चोच्यते । यर्ी-अत्तित्यः शब्दः प्रमेयत्वात्तदत्तत । अर त्तह प्रमेयत्वं त्तित्येष्वत्तप वतथत
इत्यिैकात्तन्तकम् । यर तु त्तवपिवृत्तित्वं सत्तन्द्धं, स सत्तन्द्धािैकात्तन्तकः । यर्ा -
ित्तिका िावाः सत्त्वात्तदत्यराित्तिकत्वेऽत्तप सत्त्वस्य बाधािावाद् त्तवपिवृत्तिः
शङ्त्तकता िवत्तत । सत्तत सपिे पिमारवृत्तिरसाधारिः। यर्ा- त्तित्या िगू थन्धवत्त्वात्तदत्तत
। के त्तचत् पिु राहुः-- असाधारिोऽ्यिैकात्तन्तक एव । यर्ा खल्वन्वयस्य त्तवपिेऽत्तप
वतथिात् प्रमेयत्वस्य व्यत्ति. चाररत्वम् , एवं व्यत्ततरे कस्यात्तप स्वस्र्ािितू ं
त्तवपिमत्ततक्रम्य सवेषु सपिेष्वत्तप वतथिाद् गन्धवत्त्वस्यात्तप व्यत्तिचाररत्वमस्तीत्तत ।
सत्यं त्तकन्त्वन्वयस्यैव स्वस्र्ािादत्ततलचिम् ।

व्यत्तिचारतया ख्यातं त्तक्लष्टस्त्वदत्तु दतः क्रमः ॥ ६६ ॥
तेि साधारिस्यैव व्यत्तिचाररत्वमीररतम् ।

हेत्वािासान्तरत्वेि चासाधारि ईररतः ॥ ६७॥
यिा त्वदक्त
ु मागेि तस्यात्तप व्यत्तिचारतः ।
अिैकात्तन्तकतैवास्तु िास्माकं काचि ित्ततः ॥ ६८ ॥

तस्मात् रेधा चतधु ाथ वा हेत्वािासा व्यवत्तस्र्ताः।

पञ्चधा तात्तकथकाः प्राहुः षोढान्ये तदसङ्गतम् ॥ ६९॥
अत्तसद्त्तवरुद्ािैकात्तन्तकप्रकरिसमकालात्ययापत्तदष्टिेदिे पञ्चधेत्तत
तात्तकथकाः । अप्रयोजकः षष्ठ इत्तत के त्तचत् । अिध्यवात्तसत एव षष्ठ इत्तत िासवथज्ञः । तर
प्रत्ततहेतमु ाि् हेतःु प्रकरिसमः सत्प्रत्ततपि इत्तत चोच्यते । यर्ा - अप्रत्यिो वायःु
अरूपवत्त्वाद् मिोवत् , प्रत्यिो वायःु स्पशथवत्त्वाद,् घटवत्तदत्तत ।
सोऽयमक्त ु े ष्वेवान्तिाथवत्तयतव्यः । तर्ात्तह-तल्ु यबलं त्तवरुद्हेतिु यं तावन्ि सम्िवत्तत ।
तर्ासत्तत वस्तिु ोऽिमु ािियथबलप्रात्तपतत्तवरुद्रूपियप्रसङ्गात् । प्रबलदबु थलयोत्तवथरोधे
दबु थलस्य प्रबलापहृतत्तवषयत्वेि बात्तधतत्तवशेषित्वात्तिधं पिदषू िमेवेद,ं त्तकं
हेत्वािासान्तरकर्या । ििु
हेत्वोत्तवथशेषािवगमवेलायामात्तिमात्तिकतल्ु यबलत्वसम्िवात् तादात्तत्वकं
प्रकरिसमत्वम।् मैवम् । तदात्तप बात्तधतत्तवशेषित्वस्य सन्देहावस्र्ैव िवत,ु ि तु
जात्यन्तरमन्वेषिीयम् । अन्यर्ा सत्तन्द्धात्तसद्ादीिाम्यन्य. त्वं स्यात्तदत्तत । अर्वा
संशयहेतरु िैकात्तन्तक इत्यिैकात्तन्तकस्य लििमाश्रीयते। साधारिधमाथदसाधारिधमाथद्
त्तवप्रत्ततपिेश्च संशयो िवत्तत । यर्ा-साधारिाद् ऊध्वथत्वात् स्र्ािवु ाथ परुु षो वेत्तत,
असाधारिाच गन्धवत्त्वात् पृत्तर्वी त्तित्यात्तित्या वेत्तत, वात्तदत्तवप्रत्ततपिेश्च शब्दो
त्तित्योऽत्तित्यो वेत्तत । तर त्तवप्रत्ततपत्तिहेतक ु ः संशयः प्रत्ततसाधिप्रयोगे प्राप्त
इत्यिेकात्तन्तके ष्वेव प्रकरिसमोऽन्तिाथवत्तयतव्यः । तस्य चास्य सप्रत्ततसाधिस्यैकेिैव
हेतिु ा प्रत्ततकूलसाधिे त्तवरुद्ाव्यत्तिचारी िामावान्तरजात्ततः। यर्ा- त्तित्यात्तदकं सकतृथकं
कायथत्वाद् घटवत्तदत्यर 'त्तित्यात्तदकमीश्वरकतृथकं ि िवत्तत कायथत्वाद् घटवत्तदत्तत । अर
त्तह कायथत्वं घटात्तदषु सकतृथकत्वेिेवेश्वरकतृथकत्वािावेिा्यव्यत्तिचररतम् ।
ईश्वरकतृथकत्वािावश्च सकतृथकत्वमख ु ेिेश्वरं साधयतां तेषां त्तवरुद् एवेत्तत
त्तवरुद्ाव्यत्तिचाररत्वं कायथत्वस्य ।

एवं परोत्तदतैरेव पिहेतत्तु िदशथिैः ।

त्तवरुद्साधिेऽस्माकं त्तवरुद्ाव्यत्तिचाररता॥ ७० ॥
सवथसत्प्रत्ततपिािां त्तवरुद्ाव्यत्तिचाररताम् ।
कदात्तचदचू रु ाचायाथ ि त्वमष्ु यैव के वलम् ॥ ७१ ॥
त्तचदािन्देि तु व्यक्तमयमेव तर्ोच्यते ।

यर्ातर्ास्तु िामैतन्िािासान्तरमर िः ॥७२ ॥
तत् त्तसद्ं बात्तधतत्तवशेषिेऽिैकात्तन्तके वान्तिथतू ं सप्रत्ततसाधित्वं िाम दषू िम्

। िासवथज्ञस्तु स्वपिपरपित्तसद्ावत्तप त्तररूपो हेतःु प्रकरिसम इत्यक्त ु ा तर
दल
ु थिलब्धमेकमदु ाहरिं दशथयत्तत । यर्ा - शब्दोऽत्तित्यः पिसपियोरन्यतरत्वात्
सपिवत्तदत्तत । अर त्तह 'शब्दो त्तित्यः पिसपियोरन्यतरत्वात्तद'त्यत्तप वक्तंु शक्यत्तमत्तत ।
तत्तददमयक्त
ु म् । इह खलु पिसपियोरन्यतरत्वात्तदत्यस्यात्तित्यत्वे साध्ये
शब्दघटयोरन्यतरत्वात्तदत्यर्थः । त्तित्यत्वे तु शब्दाकाशयोरन्यतरत्वात्तदत्यर्थः । अतः
कर्मेक एव हेतःु पिियेऽत्तप समाि इत्यच्ु यते ।
शब्दसादृश्यमेवार त्तवद्यतेऽर्थस्तु त्तिद्यते ।
तस्माद् त्तवरुद्धमाथभ्यां व्यात्तप्त कस्य सम्िवेत् ॥ ७३॥
कर्ं तत्तहथ िवाि् ब्रतू े त्तवरुद्ाव्यत्तिचाररिम् ।

सत्यं ि साध्यते तर सािात् साध्यत्तवपयथयः ॥७४३॥
सकतृथकत्वं वदतात्तमष्टा हीश्वरकतृथता ।

सैवार वायथतेऽस्मात्तिरोिार्ाथत् प्रत्ततकूलता ॥ ७५३ ॥
िवास्ं त्वत्तित्यत्तित्यत्वे सािादेव त्तवरोत्तधिी ।
एके ि साधयन्िद्य हास्यतामेव यास्यत्तत ॥ ७६३ ॥ इत्तत ।
यस्तु बात्तधतत्तवषयापरपयाथयः कालात्ययापत्तदष्टो िाम हेत्वािास उक्तः

'अत्त्िरिष्ु िः अद्रं व्यत्वात्तद'त्यात्तदः, सोऽत्तप बात्तधतत्तवशेषिो िाम पिािास एव ।
ििु िो पिदोषािेवािमु न्यामहे वयम् ।
पिदृष्टान्तदोषािां हेत्वािासेषु योजिात् ॥७७॥
तर त्तसद्त्तवशेषिे तावत् –
पिः खल्वाश्रयो हेतोि च त्तित्तश्चतधमथवाि् ।
पित्वं िजते तस्मादाश्रयात्तसत्तद्रे व सा ॥७८॥
तर्ैव यत्तद दोषः स्यादप्रत्तसद्त्तवशेषिः ।

तदात्तप पितािाशादाश्रयात्तसत्तद्रुच्यताम् ॥७९॥
त्तकञ्च,
त्तकं पिदोषैः कत्तर्तैररदािी दृष्टान्तदोषा अत्तप वक्ष्यमािाः ।
अन्तगथता एव त्तह हेतदु ोषे ि हेतदु ोषादपरोऽत्तस्त दोषः ॥ ८०॥

तदेवं सवथदोषेषु हेत्वािासप्रवेत्तशषु ।

त्तिःसहायः कर्ं त्ततष्ठेत् स बात्तधतत्तवशेषिः ॥८१३॥
तस्मात्तदतरदोषवद् बात्तधतत्तवशेषिोऽत्तप हेत्वािासतयैव वक्तव्य इत्तत । अर
ब्रमू ः।
आिाससङ्करे तावत् परु ः स्फुररतदषू िम् ।
उद्भाव्यत्तमत्तत सवेषां त्तित्तवथवादं त्तह वात्तदिाम् ॥८२॥
ततश्च पिवचिे दोषः कोऽत्तप चकात्तस्त चेत् ।

पिस्यैव स वक्तव्यः त्तकं न्यायं िािमु न्यते ॥८३ ॥
पिदष्टु त्वमात्तश्रत्यैवोक्ता त्तसद्त्तवशेषिे ।

वयात्तप ह्याश्रयात्तसत्तद्ः त्तकं परु ो िात्तव तर ते ॥८३॥
एवं साध्यस्याप्रत्तसत्तद्स्तर्ा बात्तधतसाध्यता ।

पिोक्तावेव त्तििाथतीत्यत्तु चता पिदोषता ॥ ८५ ॥
इत्र्ं दृष्टान्तदोषाश्च वक्ष्यमािाः समत्तर्थताः।

यो यर स्फुररतो दोषः स तस्यैवेत्तत त्तििथयात् ॥८६॥

िावदत् पिदोषादीििगदमत्तु िः परु ा ।

तद्भत्तक्तमोत्तहता मा मा न्यायं त्यजत तात्तकथकाः ॥८७॥ इत्तत ।
तस्माद् बात्तधतत्तवशेषिः पिािास एवेत्तत ि पञ्चमो हेत्वािासोऽङ्गीकायथ

इत्तत । ये पिु रिक ु ू लतकाथिावे हेतोः प्रयोजकत्वं िास्तीत्यप्रयोजकं िाम
हेत्वािासान्तरमात्ततष्ठन्ते, तेऽत्तप व्या्यत्वात्तसद्मेव तर्ा मन्यन्ते ।
सवेष्व्यिमु ािेष्विक ु ू लत:व्यथत्तिचारशङ्कामपिस्य त्तिरुपात्तधकत्वं स्र्ापिीयम् ।
ततस्तदिावे त्तिरुपात्तधकसम्बन्धात्तिश्चयाद् व्या्त्यत्तसत्तद्रे व । सोऽयं व्या्त्यत्तसद्ो
हेतरुु पात्तधमात्तित्यन्यर्ात्तसद् इत्यप्रयोजक इत्तत परप्रयुक्तव्या्त्यपु जीवीत्तत
सत्तन्द्धव्यात्तप्तक इत्तत च व्यपत्तदश्यते, ि त्वािासान्तरत्तमत्तत । यिु िासवथज्ञेिोक्तं-
साध्यासाधकः पि एव वतथमािो हेतरु िध्यवत्तसतः । यर्ा-त्तित्या िगू थन्धवत्त्वात्तदत्तत, सवथ
ित्तिकं सत्त्वात्तदत्यात्तद च । तरात्तदमः प्रकारोऽसाधारि एव । 'सवथ ित्तिकं सत्त्वात्तद'त्यर
तु सवथस्य पिीकृ तत्वात् सपिितू ं त्तवपिितू ं वा
त्तकत्तञ्चन्िास्तीत्यन्वयव्यात्तप्तयत्ततरे कव्यात्तप्तवाथ ि वक्तंु शक्येत्तत व्या्त्यत्तसत्तद्रे वेय,ं ि
वािासान्तरत्तमत्यास्तामेतत् । तस्मादस्मदक्त ु ै व हेलािासव्यवस्र्ेत्तत । अर्
दृष्टान्तािासाः।
साध्यसाधियोात्ततप्रत्ततपत्तिस्र्लं त्तह यत् ।
तददु ाहरिं िाम दृष्टान्त इत्तत चोच्यते ॥ ८८३ ॥
तद् त्तित्तवधं साधम्यथवैधम्यथिेदात् । तर साधिस्य साध्येिान्वयोपदशथिं
साधम्यथम् । यर्ा - यो धमू वाि् सोऽत्त्िमाि् यर्ा महािस इत्तत । साध्यािावस्य
साधिािावेिान्वयोपदशथिं वैधम्यथम् । यर्ा - योऽत्त्िमाि् ि िवत्तत िासौ धमू वाि् यर्ा
पार् इत्तत । साध्यहीिः साधिहीिः उियहीिः आश्रयहीि इत्तत
साधोदाहरिािासाश्चत्वारः। तद् यर्ा - त्तित्यो ध्वत्तिः अकारित्वाद् यदकारिं

तत्तन्ित्यत्तमसर प्रागिाववत्तदत्तत साध्यहीिः, प्रध्वंसवत्तदत्तत साधिहीिः,

घटवत्तदत्यिु यहीिः, िरशृङ्गवत्तदत्याश्रयहीिः । त्तित्यत्वमरात्तविात्तशत्वमेव त्तववत्तितं,
ि *कोत्तटियरात्तहत्यम् । वैधोदाहरिािासा अत्तप साध्याव्यावृिादयश्चत्वारः। यर्ा-
~यत्तन्ित्यं ि िवत्तत ि तदकारित्तमत्यर यर्ा प्रध्वंस इत्तत साध्याव्यावृिः, यर्ा प्रागिाव
इत्तत साधिाव्यावृिः, यर्ा गगित्तमत्यिु याव्यावृिः, यर्ा िरशृङ्गत्तमत्याश्रयहीिः ।
अर चोियत्तवधोदाहरिेऽत्तप अव्या्त्यत्तिधािं त्तवपरीतव्या्त्यत्तिधाित्तमत्तत च हौ दोषौ
। तर 'अत्त्िमाि् पवथतः धमू वत्त्वाद् यर्ा महािस' इत्येतावदक्त ु े ऽव्या्त्यत्तिधाि,ं 'यो
धमू वाि् सोऽत्त्िमात्ति'त्तत व्यातेरिक्त ु त्वात् । तर्ैव 'योऽत्त्िमाि् ि िवत्तत, िासौ
धमू वात्ति'त्तत व्यात्तप्तमिक्त
ु ै व 'यर्ा महाह्लद' इत्येतावत्यक्त ु े ऽ्यव्या्त्यत्तिधािम् । यदा तु
'यो धमू वाि् सोऽत्त्िमात्ति त्तत वक्तव्ये 'योऽत्त्िमाि् स धमू वात्ति'त्यच्ु यते, तदा
त्तवपरीतव्या्त्यत्तिधािम् । योऽत्त्िमाि् ि िवत्तत, िासौ धमू वात्तित्तत वक्तव्ये यो धमू वाि्
ि िवत्तत, िासावत्त्िमात्तित्तत प्रयोगेऽत्तप द्रष्टव्यत्तमत्तत ।
अिमु ािप्रपञ्चोऽयं बहुत्तिबथहुधोत्तदतः।

त्तचदािन्दोक्तरीत्या तु मयैवत्तमह दत्तशथतः ॥ ८९॥
इत्तत मािमयोदये प्रमािपररच्छे दऽे िमु ािपरीिा
♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣♣


IV Sem-Skt-Nirukta and Mimamsa - 0

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

IV Sem-Skt-Nirukta and Mimamsa - 0

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NIRUKTA AND MIMAMSA

M.A. SANSKRIT SAHITYA

NIRUKTA AND MIMAMSA

Nirukta and Mimamsa 2

Unit II: Mimamsa: Manameyodaya - 35

Nirukta and Mimamsa 3

Nirukta and Mimamsa 4

Nirukta and Mimamsa 5

यज्ञिागा बहुत्तवधाः सत्तन्त । के चि यज्ञा एवंत्तवधा त्तवधािे िीता ये

Nirukta and Mimamsa 7

यर्ार्ाथवगमिं ि िवत्तत – 'अिवगतसंस्कारांश्च त्तिगमाि् ।' दैवतकाण्डे देवतायाः

सन्त्यिेकात्ति च । सायिात्पूवथवत्तित्वेिास्य व्याख्यायास्तर्ा त्तिरुक्तेश्च त्तवशेष

यास्कस्य प्राचीितायां िाऽर लेशतोऽत्तप सन्देहस्यावकाशः । पात्तििेरत्तप

Nirukta and Mimamsa 11

Nirukta and Mimamsa 12

प्रदिात्ति । प्राचीिकाले संत्तहतेयं गजु थरप्रान्ते एव त्तवशेषरूपेि प्रत्तसद्ा आसीत् ।

Nirukta and Mimamsa 13

मध्यकात्तलका त्तविांसो वेदिाष्यरचिायां साफल्यमा्िवु ि् । मध्यकात्तलकिाष्यकिाथरो

Nirukta and Mimamsa 14

शब्दस्य स्विाव एक एवात्तस्त यत् कयाऽत्तप त्तक्रयया कस्या्येकस्यैव वस्तिु ो बोधो

Nirukta and Mimamsa 16

परिात्तवन्या त्तक्रयया पवू थजातस्य वस्तिु ो िामकरिं िोत्तचतत्तमत्यत्तप

श्रीयास्कमनु िनवरनचिं निरुक्तं

Nirukta and Mimamsa 17

च । अत्त्िररव । इन्द्र इव । इत्तत । िेत्तत प्रत्ततषेधार्ीयो िाषायाम् । उियमन्वध्यायम् ।

Nirukta and Mimamsa 19

ऋचां त्वः पोषमास्ते पपु ष्ु वान्गायरं त्वो गायत्तत शक्वरीषु ।

इत्यृत्तत्वक्कमथिां त्तवत्तियोगमाचष्टे । ऋचामेकः पोषमास्ते पपु ष्ु वाि् । होता ।

स्याच्छीतीिावकमथिः । अर्ात्तप समच्ु चयार्े िवत्तत । पयाथया इव त्वदात्तश्विम् ।

Nirukta and Mimamsa 22

सवाथण्याख्यातजात्ति िामात्ति स्ययु ाथवत्तद्भिाथवैः संप्रयज्ु येत तावदभ्् यो िामधेयप्रत्ततलम्िः

Nirukta and Mimamsa 23

Nirukta and Mimamsa 24

यास्ककृ ते त्तिरुक्ते वैत्तदकपदािां त्तिश्शेषिे अर्थकर्िं त्तवषयः। तर आचायथः

Nirukta and Mimamsa 28

सादृश्याथे प्रयुक्तााः निपािााः।

Nirukta and Mimamsa 29

िद्रमश्न तु े िाकमेत्तत ज्ञािेि त्तवगतपापः सि् । एवं यास्काचायेि त्तिरुक्तशास्त्रस्य चत्वारर

ि तु सवेषाम् । यर्ा तिात्तदत्तिः कमाथन्तरे षु व्यापृतैः के षांचिैव तिा इत्तत िामलािः ।

Nirukta and Mimamsa 32

Nirukta and Mimamsa 33

14. आस्यम् - िेपार्थकस्य अस् धातोः त्तिष्पन्िं रूपमास्यत्तमत्तत । अस्यते त्ति्यत ।

Nirukta and Mimamsa 34

मीमासं ादशथिम् पवू ोिरमीमांसािेदिे चात्तस्त त्तिन्िं त्तित्तवधञ्च । तर

Nirukta and Mimamsa 35

मीमासं ासरू ात्ति त्तवरत्तचतवाि् । इमात्ति च सरू ात्ति पवू थमीमांसादशथिशास्त्रस्य

वाच्यत्तमत्यत्तिप्रायः । ज्ञािेि खलु त्तवषये 'ज्ञातता' िामकः कत्तश्चद्मो जन्यते । स च धमो

ज्ञािसामान्यस्यैव प्रमात्वेिाऽप्रमास्वरूपं ज्ञािमेव िात्तस्त अतः या कारिकूटात्तत्मका

'त्तरपादीिीत्ततियि'. िाम्िी कात्तचदत्तस्त टीका ग्रन्र्ाकारा या ग्रन्र्िाम्िात्तप व्यवत्तह्रयते

त्तवरत्तचतेि महािाष्येि तर्ा श्रीशङ्कराचायथत्तवरत्तचतेि शङ्करिाष्येि साम्यं खलु

Nirukta and Mimamsa 40

Nirukta and Mimamsa 41

चात्तस्त खल्वपरं िामधेयम् । एकिार्महात्मिो वंशे स्वजत्तिं लिमािो दात्तििात्यकुले

Nirukta and Mimamsa 43

पात्तििेः अष्टाध्याय्यां येि क्रमेि सरू ात्ति पत्तठतात्ति तेि क्रमेि एव

Nirukta and Mimamsa 44

तर प्रमािपररच्छे दस्े य प्रिेता पत्तण्डतकत्तवचडू ामत्तिः के रलीय्प् िारायििट्टः यस्य

मािमेयत्तविागेि वस्तिू ां त्तित्तवधा त्तस्र्त्ततः ।

पृथ्वीवृरत्तजता त्तितान्तमत्तहतेिैतेि सञ्चोत्तदतै-

यः ख्यात परुु षोिमत्तस्त्रजगत्तत प्रज्ञाकत्तवत्वात्तदत्तिः

Nirukta and Mimamsa 45

प्ु यास्तस्य सतु स्तदीयतियात् कौमारतन्राम्बधु ेः ।

तरा्ययमयत्तमत्यिु रोिरे षां कालांशािामज्ञातािामवगमाद् उिरे ििे घटात्तदसद्भावस्य