Warunki prawdziwości okresów warunkowych

Joanna Luc
25 października 2020

Rysunek 1: Świat faktyczny i inne możliwe światy.

Naszym celem jest podanie warunków prawdziwości dla okresów warunkowych w formalizmie możliwych światów.
Termin „możliwy świat” może być rozumiany metafizycznie, jako realny świat różny od tego, w którym faktycznie
żyjemy (tak o tym myśli np. David Lewis), ale może być też rozumiany bardziej technicznie. W tym drugim
znaczeniu formalizm możliwych światów to jedynie logiczne narzędzie służące do precyzyjnego mówienia o zdaniach
zawierających operatory „ jest możliwe, że ...” i „ jest konieczne, że...” (a także o omawianych tutaj okresach
warunkowych). Dla naszych celów oczywiście to czysto formalne rozumienie możliwych światów jest wystarczające.

Jest kwestią sporną, co uznawać za możliwy świat, a co nie (tzn. jakie jest kryterium bycia możliwym). Tutaj
będę zakładać, że wszystko, co niesprzeczne, jest też możliwe (jest to tzw. logiczna możliwość). Nie ma to dla nas
wielkiego znaczenia, gdyż i tak przy rozważaniu okresów warunkowych nie interesują nas wszystkie możliwe światy,
a jedynie te „dostatecznie podobne” do świata faktycznego („dostatecznie bliskie” światowi faktycznemu).

Na powyższej ilustracji czerwony punkt oznacza świat faktyczny, zaś czarne punkty oznaczają inne możliwe światy.
Odległość czarnych punktów od czerwonego zależy od podobieństwa reprezentowanych przez nie możliwych światów
do świata faktycznego (im są bliżej, tym są bardziej podobne, a im są dalej, tym są mniej podobne). Dla celów
ilustracyjnych zakładamy, że nasz rysunek przedstawia wszystkie możliwe światy (oczywiście tak naprawdę jest ich
znacznie więcej).

Rozważmy okres warunkowy A € B (tj. gdyby zachodziło A, to zachodziłoby B), gdzie A i B to pewne zdania,
zaś symbol € oznacza „gdyby zachodziło..., to zachodziłoby...”. Zdanie A nazywamy poprzednikiem, zaś zdanie B
nazywamy następnikiem okresu warunkowego. Aby znaleźć wartość logiczną tego okresu warunkowego (w świecie
faktycznym), musimy wziąć pod uwagę nie tylko to, co dzieje się w samym świecie faktycznym (czy zachodzi tam
A i B), ale też to, co dzieje się w innych możliwych światach – ale nie wszystkich, lecz jedynie tych dostatecznie
bliskich faktycznemu. Zbiór takich światów jest oznaczony na rysunku czerwoną linią przerywaną. Wyznaczany jest
on przez wybór odległości r, którą traktujemy jako granicę między światami dostatecznie bliskimi i niedostatecznie
bliskimi; wszystkie światy znajdujące się od świata faktycznego w odległości mniejszej lub równej r należą do tego
zbioru, a pozostałe nie należą.

Jak znaleźć wartość logiczną A € B? Rozważamy wszystkie światy ze zbioru światów dostatecznie bliskich fak-
tycznemu. Okres warunkowy A € B jest prawdziwy wtedy i tylko wtedy, gdy w każdym świecie „dostatecznie
bliskim” światowi faktycznemu, w którym zachodzi A, zachodzi też B.

1
Proszę zwrócić uwagę na to, że dla wartości logicznej A € B nie ma znaczenia:
• co dzieje się w światach możliwych, które nie są dostatecznie bliskie faktycznemu (na rysunku oznaczone
czarnymi kropkami na zewnątrz okręgu nasrysowanego czerwoną linią przerywaną),

• co dzieje się w światach, które są dostatecznie bliskie faktycznemu, ale nie zachodzi w nich A (w szczególności,
nie ma znaczenia, czy w tych światach zachodzi B, czy nie zachodzi).
Wybór odległości r (oddzielającej światy dostatecznie bliskie faktycznemu od światów niedostatecznie bliskich)
oraz kryteria podobieństwa możliwych światów to kwestie dyskusyjne. Ale często w konkretnym kontekście jest
dość intuicyjne, co się powinno liczyć jako świat dostatecznie podobny do faktycznego, a co już nie. W naszych
rozważaniach będziemy zawsze zakładali, iż wartość r jest taka, że pośród światów bliskich faktycznemu znajdzie
się przynajmniej jeden świat (inny niż świat faktyczny), w którym zachodzi poprzednik okresu warunkowego (czyli
w którym prawdą jest A).

Należy zaznaczyć, że powyższe sformułowanie warunków prawdziwości dla okresów warunkowych w formalizmie
możliwych światów nie jest jedynym możliwym ani nawet jedynym funkcjonującym w literaturze. Przedstawiony
tutaj wariant semantyki okresów warunkowych wydaje mi się być najbliższy temu, co ma na myśli Nozick w
omawianym przez nas tekście, dlatego został tu wybrany.

Uwaga terminologiczna: często okresy warunkowe (ang. subjunctive conditionals) nazywa się okresami kontrfak-
tycznymi (ang. counterfactuals). Trzymając się ściśle etymologii tej drugiej nazwy, powinniśmy jednak nazywać
okresami kontrfaktycznymi tylko te okresy warunkowe, których poprzednik jest fałszywy w świecie faktycznym.
W literaturze okresami kontrfaktycznymi niekiedy nazywa się okresy kontrfaktyczne w tym właściwym sensie, ale
niekiedy nazywa się tak wszystkie okresy warunkowe.

Okresy warunkowe należy odróżnić od:

• Implikacji: A ⇒ B (A implikuje B). Wartość logiczna A ⇒ B zależy wyłącznie od wartości logicznej A i B
w świecie faktycznym. To, co się dzieje w innych światach możliwych (nawet tych bliskich faktycznemu) jest
nieistotne dla wartości logicznej A ⇒ B.
• Koniecznej implikacji: (A ⇒ B) (z konieczności A implikuje B). Wartość logiczna (A ⇒ B) zależy od
wartości logicznej A i B we wszystkich możliwych światach, nie tylko tych bliskich faktycznemu.

Poniżej znajduje się kilka przykładowych sytuacji ilustrujących, jak działają podane powyżej warunki prawdziwości
dla A € B oraz różnice między A € B a A ⇒ B i (A ⇒ B).

2
 A, B A, B A, B

A, B
A, B A, B
A, B

A, B

Rysunek 2: A ⇒ B – prawda, A € B – prawda, (A ⇒ B) – prawda.

Ponieważ w świecie faktycznym A i B są prawdziwe, to również A ⇒ B jest prawdą, bo implikacja z prawdziwym
poprzednikiem i prawdziwym następnikiem jest prawdziwa. Podobnie jest we wszystkich dostatecznie bliskich
możliwych światach, w związku z czym także A € B jest prawdą. Co więcej, w ogóle we wszystkich możliwych
światach prawdą jest i A, i B, a zatem nawet (A ⇒ B) jest w tej sytuacji prawdziwe.

A, B A, B A, B

¬A, B
A, B ¬A, ¬B
¬A, ¬B

¬A, B

Rysunek 3: A ⇒ B – prawda, A € B – prawda, (A ⇒ B) – prawda.

W powyższej sytuacji implikacja A ⇒ B znów jest prawdziwa, gdyż implikacja z fałszywm poprzednikiem jest
zawsze prawdziwa. We wszystkich dostatecznie bliskich możliwych światach, w których zachodzi A, zachodzi też B,
zatem A € B jest prawdą (światy, w których zachodzi ¬A nie są tu brane pod uwagę, bo one nie mają znaczenia
dla wartości logicznej okresu warunkowego). Również (A ⇒ B) jest prawdą, bo w każdym możliwym świecie
implikacja A ⇒ B jest prawdziwa.

A, B A, B A, ¬B

¬A, B
A, B ¬A, ¬B
¬A, ¬B

¬A, B

Rysunek 4: A ⇒ B – prawda, A € B – prawda, (A ⇒ B) – fałsz.

Różnica z poprzednią sytuacją jest tylko taka, że w jednym spośród możliwych światów zachodzi A i ¬B, co sprawia,
że (A ⇒ B) jest fałszem. Ponieważ ów świat nie jest dostatecznie bliski, wartość logiczna A € B pozostaje bez
zmian. Ponieważ ów świat nie jest światem faktycznym, wartość logiczna A ⇒ B pozostaje bez zmian.

3
 A, B A, ¬B A, B

¬A, B
A, B ¬A, ¬B
¬A, ¬B

¬A, B

Rysunek 5: A ⇒ B – prawda, A € B – fałsz, (A ⇒ B) – fałsz.

Tutaj w jednym z dostatecznie bliskich możliwych światów zachodzi A i ¬B, więc A € B jest fałszem (wystarczy
jeden świat, by sfalsyfikować okres warunkowy, o ile oczywiście jest on dostatecznie bliski). Tym bardziej (A ⇒ B)
jest fałszem (do falsyfikacji koniecznej implikacji też wystarczy jeden świat możliwy, przy czym nie musi być on
dostatecznie bliski; proszę zwrócić uwagę, że w tej sytuacji żaden ze światów innych niż dostatecznie bliskie nie
falsyfikuje (A ⇒ B)). Natomiast implikacja A ⇒ B jest dalej prawdą, bo dla wartości logicznej implikacji istotne
są tylko wartości logiczne A i B w świecie faktycznym.

A, B ¬A, B A, B

A, ¬B
A, B ¬A, ¬B
¬A, ¬B

¬A, B

Rysunek 6: A ⇒ B – fałsz, A € B – fałsz, (A ⇒ B) – fałsz.

Ponieważ w świecie faktycznym zachodzi A i ¬B, implikacja A ⇒ B jest fałszywa. Jako że świat faktyczny należy
do zbioru światów dostatecznie bliskich faktycznemu, wystarcza to także do falsyfikacji A € B (proszę zwrócić
uwagę, że we wszystkich światach dostatecznie bliskich faktycznemu, ale innych niż faktyczny, w których zachodzi
A, zachodzi też B, więc świat faktyczny jest tu jedynym przypadkiem falsyfikującym okres warunkowy). Oczywiście
jako że świat faktyczny jest także jednym ze światów możliwych, (A ⇒ B) jest w tej sytuacji fałszem (proszę
zwrócić uwagę, że w tej sytuacji żaden inny możliwy świat nie falsyfikuje (A ⇒ B)).

4
Rozważmy teraz dwa konkretne okresy warunkowe (co do których mamy skądinąd intuicję, jaka jest ich wartość
logiczna) i spróbujmy pokazać na ich przykładzie, jak działa powyższa metoda ustalania wartości logicznej okresów
warunkowych.

Przykład 1: Gdybym nie zdała matury, to nie poszłabym na studia.

Intuicyjnie jest to prawdziwy okres kontrfaktyczny. Poniżej uzasadnię, że powyższa metoda określania wartości
logicznej okresów warunkowych daje ten sam werdykt.
Naszym A jest tutaj „nie zdałam matury”, zaś naszym B jest „nie poszłam na studia”. W faktycznym świecie
zdałam maturę i poszłam na studia, więc faktyczny świat nie jest relewantny dla wartości logicznej tego okresu
warunkowego (gdyż zachodzi w nim ¬A). Musimy teraz znaleźć rozważyć zbiór możliwych światów, które są bliskie
światowi faktycznemu i wśród których są takie światy, gdzie zachodzi A, czyli gdzie nie zdałam matury. Czy w
możliwych światach podobnych do faktycznego, w których nie zdałam matury, zachodzi B, tj. czy poszłam tam
na studia? Wydaje się rozsądnym przyjąć, że skoro owe światy są podobne do faktycznego, to obowiązuje tam
prawo (obowiązujące w faktycznym świecie), zgodnie z którym na studia mogą zostać przyjęte tylko osoby po
maturze. W związku z tym w każdym z takich światów, gdzie nie zdałam matury, nie zostałam również przyjęta na
studia. Innymi słowy, w każdym dostatecznie bliskim świecie, w którym zachodzi A, zachodzi też B, czyli A € B
(„Gdybym nie zdała matury, to nie poszłabym na studia”) jest prawdą.

Przykład 2: Gdybym urodziła się we Francji, to znałabym język polski.

Intuicyjnie jest to fałszywy okres kontrfaktyczny: gdybym się urodziła we Francji, to przypuszczalnie znałabym
język francuski i ewentualnie jakiś inny popularny język (np. angielski), ale nie język polski.
Naszym A jest tutaj „urodziłam się we Francji”, zaś naszym B jest „znam język polski”. W faktycznym świecie
nie urodziłam się we Francji, lecz w Polsce, więc faktyczny świat nie jest relewantny dla wartości logicznej tego
okresu warunkowego (gdyż zachodzi w nim ¬A). Musimy teraz znaleźć rozważyć zbiór możliwych światów, które
są bliskie światowi faktycznemu i wśród których są takie światy, gdzie zachodzi A, czyli gdzie urodziłam się we
Francji. Czy w możliwych światach podobnych do faktycznego, w których urodziłam się we Francji, zachodzi B, tj.
czy znam tam język polski? Wydaje się rozsądnym przyjąć, że skoro owe światy są podobne do faktycznego, to w
szczególności nie różnią się tym, jakie języki są dominujące w poszczególnych państwach ani tym, jakie języki są
popularnym przedmiotem nauczania jako dodatkowe. Jakkolwiek być może znajdą się światy bliskie faktycznemu,
w których urodziłam się we Francji i znam język polski, to jednak w wielu takich światach nie będę znała języka
polskiego. Pamiętajmy jednak, że wystarczy jeden możliwy świat bliski faktycznemu, w którym zachodzi A i ¬B,
aby cały okres warunkowy A € B był fałszywy. Zatem wedle naszych kryteriów A € B (czyli „Gdybym urodziła
się we Francji, to znałabym język polski”) jest fałszem.