Rabindra Sangeet CC 1.1

C
Cent
tre
e fo
or Dist
D tan
nce &
O
Onli
ine Edu
uca
atio
on
RABIINDRA BHARAT
B TI UNIVE
ERSITY
Self-Learning Materia
M als
for
M (RABINDRA SAN
M.A. NGEEET)
(U
Under CB
BCS)
Sem
mester C..C Unitt
1 1..1 1‐4
4
Rabind
draBhavan, EEE 9 & 10, Secto
or – II, Salt Lake City, Kolkatta – 700091, Phone ‐ (033)) 23584014/ 4016/
4 4018
Websitte: www.rbudde.in, E‐mail: director.cdoee@rbu.ac.in
COURSE CONTRIBUTORS
NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION

Prof Sucheta Chaudhuri Former Professor (Rabindra Rabindra Bharati University,
Sangeet) Kolkata.
Prof Indrani Ghosh Professor (Rabindra Sangeet) Rabindra Bharati University,
Kolkata.
Dr. Samita Mukherjee Assistant Professor (Rabindra Centre for Online and Distance
Sangeet) Education, Rabindra Bharati
University, Kolkata
COURSE EDITORS

Prof Indrani Ghosh Professor (Rabindra Sangeet) Rabindra Bharati University,
Kolkata.
EDITORIAL ASSISTANCE

Dr Ruma Mitra Assistant Professor (Rabindra Centre for Online and Distance
University, Kolkata
Dr. Samita Mukherjee Assistant Professor (Rabindra Centre for Online and Distance
University, Kolkata
March, 2021 © Rabindra Bharati University
All rights reserved. No part of this SLM may be reproduced in any form, by mimeograph or any other means, without
permission in writing from the Rabindra Bharati University, Kolkata.
Printed and published on behalf of the Rabindra Bharati University, Kolkata by the Registrar, Rabindra Bharati
University.
Printed at East India Photo Composing Centre, 69 Sisir Bhaduri Sarani, Kolkata-6
¬ı˛¬ıœf¸eœÓ¬ [¤˜.¤.]
CBCS (Semester-I)
C.C 1.1 (Theory)
Credit-03 Marks : 50
ø˙äÓ¬M3 › Œ¸Ãμ˚«Ó¬M3¬, ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ø‰¬ôL√± › ¸—·œÓ¬ ˙«Ú
Theory of Art and Aesthetics and Tagore’s Philosophy of Music
Unit-1 . ø˙äÓ¬M3 ¤¬ı— ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ 4
 ø˙Àä¬ı˛ ¸—:± › ¶§¬ı˛+¬Û 5
 ø˙Àä¬ı˛ ˘é¬Ì±¬ı˘œ 6
 ø˙Àä¬ı˛ ÊÚ… ø˙ä ’Ô¬ı± Î¬◊ÀV˙…˜”˘fl¬ ø˙ä 7
Unit-2 . ø˙äÓ¬M3 ¸•ÛÀfl«¬ ø¬ıøˆ¬iß ˜Ó¬¬ı± 10
 ’Ú≈fl‘¬øÓ¬¬ı± 10
 ¬ı˛+¬ÛÕfl¬¬ı˘…¬ı± 11
 √õ∂fl¬±˙¬ı± 12
 ø˙Àä ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬± 13
 ø˙ä Δ¬ı¬ı˛±·… 14
 ø˙ä › fl¬äÚ± 15
 ø˙ä › ¸≈μ¬ı˛ 16
Unit-3 . ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ø‰¬ôL√± ¢∂ÀLö¬ı˛ ’ôL√·«Ó¬ √õ∂¬ıg 19
 ¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ı 21
 ¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬± 22
 ’ôL√¬ı˛ ¬ı±ø˝¬ı˛ 25
 ¸—·œÓ¬ 26
 ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê 27
 ’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬ 29
 ø˙é¬± › ¸—¶‘®øÓ¬ÀÓ¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Ú 30
Unit-4 . fl¬Ô± › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ’±À˘±‰¬Ú± 34
 ¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú [˝±¬ı˛±˜øÌ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±] 36
 Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¬ıMê¬ı… 37
 ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô › ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¸•Ûøfl«¬Ó¬ ’±À˘±‰¬Ú± 39
Unit-1
M.A. in Rabindra Sangeet
CBCS (Semester-I)
C.C 1.1 (Theory)
Credit : 03 Marks-50
ø˙äÓ¬M3 › Œ¸Ãμ˚«Ó¬M3¬, ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ø‰¬ôL√± › ¸—·œÓ¬ ˙«Ú
Theory of Art and Aesthetics and Tagore’s
Philosophy of Music
 ø¬ı¯∏˚˛ fl¬±Í¬±À˜±
 Î¬◊ÀV˙…
 ˆ”¬ø˜fl¬±
 ø˙äÓ¬M3 ¤¬ı— ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ
 ø˙Àä¬ı˛ ¸—:± › ¶§¬ı˛+¬Û
 ø˙Àä¬ı˛ ˘é¬Ì±¬ı˘œ
 ø˙Àä¬ı˛ ÊÚ… ø˙ä ’Ô¬ı± Î¬◊ÀV˙…˜”˘fl¬ ø˙ä
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
Î¬◊ÀV˙…
¤˝◊ ¤fl¬fl¬øÈ¬ ¬ÛÎ¬ˇÀ˘ øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘ Ê±Ú± ˚±À¬ıñ
 ø˙äÓ¬M3 ¤¬ı— ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏À˚˛ Ò±¬ı˛Ì±
 ø˙Àä¬ı˛ ¸—:± ¤¬ı— ø˙Àä¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û
 ø˙Àä¬ı˛ ˘é¬Ì±¬ı˘œ ¸•ÛÀfl«¬ ’±À˘±‰¬Ú±
 ø˙Àä¬ı˛ ÊÚ… ø˙ä ¤¬ı— Î¬◊ÀV˙…˜”˘fl¬ ø˙ä ø¬ı¯∏À˚˛ Ò±¬ı˛Ì±
[¬3¬]
ˆ”¬ø˜fl¬±
ÚμÚÓ¬M3 ¬Û±ÀÍ¬¬ı˛ Î¬◊ÀV˙…, ˘é¬… √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ¤fl¬±øÒfl¬ ø¬ı¯∏˚˛ ¬ı˛¬ıœfˆ¬±¬ı˛Ó¬œ ø¬ıù´ø¬ı…±˘À˚˛¬ı˛ ¬ı˛¬ıœf¸—·œÓ¬ ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛ ¶ß±Ó¬Àfl¬±M¬ı˛
ô¶∏À¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê ˝À˚˛ÀÂ√º Œfl¬ÚÚ± ˝◊À¶öøÈ¬' ø¬ı¯∏˚˛øÈ¬¬ı˛ ˚Ô±˚Ô ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«øMê ¤¶öÀ˘ ˚ÀÔ©Ü ¸˜œ‰¬œÚº fl¬±¬ı˛Ì, ¸—·œÀÓ¬
¬ı± Œ˚Àfl¬±Ú› fl¬˘±˚˛ ¬ı…¬ı˝±ø¬ı˛fl¬ ’øÒfl¬±¬ı˛ ’Ê«Ú Ú± fl¬À¬ı˛› ±˙«øÚfl¬¬ı˛± ˚ø ˝◊À¶öøÈ¬' øÚÀ˚˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú Ó¬±˝À˘
˚“±¬ı˛± ø˙äœ ’Ô«±» √õ∂Ó¬…é¬ˆ¬±À¬ı ¶⁄©Ü± › ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ’Ú≈˙œ˘Úfl¬±¬ı˛œ Ó“¬±¬ı˛± Œ¸Ãμ˚«˙Ú ø¬ı¯∏À˚˛ ¤Àfl¬¬ı±À¬ı˛ ’Ú¬ıø˝Ó¬ Ô±fl¬À¬ıÚ Œ¸øÈ¬
fl¬±˜… Ú˚˛º Ó¬À¬ı ˝◊À¶öøÈ¬' ¤˝◊ ˙±¶aøÈ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬ ±˙«øÚfl¬ › ø˙äœ Î¬◊ˆ¬À˚˛¬ı˛ ‘ø©Üˆ¬øe øfl¬Â√≈ øˆ¬iß ˝›˚˛±˝◊ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬º ¤fl¬Ô± ¸Ó¬…
±˙«øÚfl¬ Ó¬M3¸g±Úœ › ø˙äœ Œ¸Ãμ˚«¶⁄©Ü±º Ó¬fl«¬˙±À¶a ¬Û±¬ı˛˙œ« ±˙«øÚÀfl¬¬ı˛ ˝±ÀÓ¬ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ ¬ı≈øX¬ı˛ √õ∂œ¬Û, ’¬Û¬ı˛øÀfl¬ ø˙äœ ›
ø˙ä ¬ı˛ø¸fl¬À¬ı˛ ¸•§˘ ˝˘ ¬ı˛À¸¬ı˛ Œ¬ı±Òº Œ¸Ãμ˚« ±˙«øÚfl¬ (Aesthetician) Œ˚‡±ÀÚ Œ¸ÃμÀ˚«¬ı˛ Ó¬±øM3fl¬˜±S, ø˙äœ Œ¸‡±ÀÚ
¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ¸±Òfl¬, ’Ô«±» ¶§˚˛— ¤fl¬ÊÚ Aestheteº √õ∂Ó¬…é¬ Œ¸ÃμÀ˚«¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± ‘©Ü±ôL√ ¸±˜ÀÚ Ú± Œ¬ı˛À‡› Œ¸ÃμÀ˚«¬ı˛ ’±¬Û±Ó¬
øÚ¬ı˛±˘•§ Ò±¬ı˛Ì±øÈ¬Àfl¬ (concept of beauty) øÚÀ˚˛ ±˙«øÚfl¬ Ó¬ÀM3¬ı˛ Ê·ÀÓ¬ √õ∂À¬ı˙ fl¬À¬ı˛ Ô±Àfl¬Úº ’¬Û¬ı˛øÀfl¬ ø˙äœ¬ı˛ ¶§ˆ¬±¬ı
˝˘ øÓ¬øÚ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ Ê·ÀÓ¬, ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ Ê·ÀÓ¬ ’±¬ÛÚ˝±¬ı˛± ˜±ÀÓ¬±˚˛±¬ı˛±º øfl¬c ¬ı˛À¸¬ı˛ ¸±ÒÚ±¬ı˛ ¸Àe ¸Àe ¬ı≈øX¬ı˛ ’Ú≈˙œ˘Ú› ’¬ı˙…
√õ∂À˚˛±ÊÚº Œfl¬ÚÚ± ¬ı≈øX › ¬ı˛¸À¬ı±Ò ¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛ ¬Û¬ı˛¶ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬Û”¬ı˛fl¬, ¬Ûø¬ı˛¬ÛLöœ Ú˚˛º Œ¸ÊÚ… ø˙ä˙±¶a ¤¬ı— ÚμÚÓ¬M3 ø¬ı¯∏˚˛øÈ¬¬ı˛
¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ’±À˘±‰¬Ú± ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı √õ∂À˚˛±ÊÚº Œ¸˝◊ ¸Àe ø˙Àä¬ı˛ ¸—:±, ¶§¬ı˛+¬Û, Î¬◊ÀV˙… ¤¬ı— ˘é¬Ì±¬ı˘œ › ¤fl¬ ¤fl¬øÈ¬
&èQ¬Û”Ì« ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛º
ø˙äÓ¬M3 ¤¬ı— ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ (Relation between theory of

Art and Aesthetics)
√õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏« ¤¬ı— ˝◊Î¬◊À¬ı˛±À¬Û, √õ∂Ò±ÚÓ¬– ¢∂œÀ¸ ø˙ä˙±¶a ¤¬ı— ÚμÚÓ¬M3 ø¬ı¯∏À˚˛ ‰¬‰«¬± ˝À˚˛ Ô±fl¬À˘› ¤À¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬
¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ’±À˘±‰¬Ú± ‡≈¬ı Œ¬ı˙œ ˝˚˛ øÚº ’ÀÚfl¬ ¸˜˚˛ ¤È¬± ˜ÀÚ ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Œ˚ ≈øÈ¬ ø¬ı¯∏˚˛ ¸˜±Ô«fl¬º
ø˙äÓ¬M3 ¤¬ı— ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ ¬ı≈Á¬ÀÓ¬ ˝À˘, ¤˝◊ ≈˝◊ ø¬ı¯∏˚˛ ’±˘±±ˆ¬±À¬ı Œ¬ı±Á¬± √õ∂À˚˛±ÊÚº ø˙äÓ¬M3 ¬ı±
ø˙ä˙±¶a ø¬ı¯∏˚˛øÈ¬ ˝˘ ø˙ä¸‘ø©Ü¬ı˛ √õ∂øSê˚˛±¬, ø˙ä¬ıd, ø˙äœ ¤¬ı— ø˙äœ¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß ˜±Úø¸fl¬ ’¬ı¶ö±ôL√¬ı˛ ¸•Ûøfl«¬Ó¬ ’±À˘±‰¬Ú±º
’¬Û¬ı˛¬ÛÀé¬ ÚμÚÓ¬M3 ø¬ı¯∏˚˛øÈ¬ ø˙äÊøÚÓ¬ ’Ô¬ı± ø˙ä-¬Û±ÀÍ¬¬ı˛ Ù¬˘¶§¬ı˛+¬Û Œ˚ ¬ı˛¸±ˆ¬±¸ ¬ı± ’±Úμ Œ‰¬Ó¬Ú± ˙«fl¬, Œ|±Ó¬± ¬ı± ¬Û±Í¬Àfl¬¬ı˛
˜ÀÚ ¸?±Ó¬ ˝˚˛, Ó¬±Àfl¬ Œfl¬f fl¬À¬ı˛ ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ Ô±Àfl¬º
¸≈Ó¬¬ı˛±— Œ‡± ˚±À2Â Œ˚ ø˙äÓ¬ÀM3¬ı˛ ¸—:± › ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ ¸—:± ≈øÈ¬ ¬Û‘Ôfl¬ˆ¬±À¬ı ’±˜±À¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬ ˝˚˛º ø˙ä¸‘ø©Ü
ŒÔÀfl¬ Œ˚ ¬ı˛À¸¬ı˛ Î¬◊À^fl¬ ˝À2Â, Ó¬± Œ˚ ˜≈˝”Ó«¬ ŒÔÀfl¬ ˙«fl¬ ¬ı± Œ|±Ó¬± ’±˝¬ı˛Ì fl¬¬ı˛ÀÂ√Ú, Œ¸˝◊ ˜≈˝”Ó«¬ ŒÔÀfl¬˝◊ qè ˝À2Â ÚμÚÓ¬±øM3fl¬
ø¬ıÀù≠¯∏Ìº ¸≈Ó¬¬ı˛±— ø˙ä˙±¶a ¤¬ı— ÚμÚÓ¬M3 ≈øÈ¬ ¬Û‘Ôfl¬ ø¬ı¯∏˚˛ ˝À˚˛› ¤Àfl¬ ’¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ¸Àe ¸—˚≈Mêº
ø˙ä ˝˘ ø¬ıÀ˙¯∏ ¸‘ø©Ü, Ó¬± ¶§ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì Ú˚˛, ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú Úμ˘±˘ ¬ı¸≈º ø˙ä ˝˘ ø˙äœ¬ı˛ Ò…±Ú ¬ı± ø‰¬ôL√±º ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«
’±˜¬ı˛± Ò…±Úœ ¬ı≈X˜”øÓ«¬ ŒÀ‡ ’±¸øÂ√, ˚± ¬ıU ˆ¬±¶®À˚«¬ı˛ Œ‡±±˝◊ fl¬¬ı˛± ˜”øÓ«¬º Œ˚øÈ¬ ¤fl¬ √õ∂fl‘¬Ó¬ ø˙ä ¬Û˚«±À˚˛ Î¬◊MœÌ« ˝À˚˛ÀÂ√º
[¬4¬]
˙«fl¬ ˚‡Ú Œ¸˝◊ Ò…±Úœ ¬ı≈X˜”øÓ«¬ Œ‡¬ı±¬ı˛ ¸˜˚˛ ’Ô¬ı± ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« ¸˜À˚˛ ¤fl¬ ø¬ıÀ˙¯∏ Œ‰¬Ó¬Ú±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ’±2Âiß ˝Ú, Ó¬‡Ú˝◊ qè
˝˚˛ Ú±μøÚfl¬ √õ∂øSê˚˛±º ¸≈Ó¬¬ı˛±— Œ‡± ˚±À2Â Œ˚ ø˙äÓ¬M3 ¤¬ı— ÚμÚÓ¬M3 ¤fl¬øÈ¬ ’¬Û¬ı˛øÈ¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬Û”¬ı˛fl¬ ø¬ı¯∏˚˛, ˚ø› ¸˜±Ô«fl¬ Ú˚˛º
ø˙äÀfl¬ Úμ˘±˘ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ëÂ√μíº ˆ¬±¬ı, ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬, ¬ı˛+¬Û, ¬ı˛„, ·øÓ¬ Â√øμÓ¬ ˝À˘ Ó¬À¬ı˝◊ ÚμÚœ˚˛Ó¬± ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛º ÚμÚœ˚˛Ó¬±
¬ı˘ÀÓ¬ Ú±μøÚfl¬ ˜”˘…À¬ı±ÒÀfl¬ Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝À˚˛ÀÂ√º ¸≈Ó¬¬ı˛±— ’±˜¬ı˛± Œø‡ Œ˚ ø˙äœ ˚‡Ú Œfl¬±ÀÚ± ø˙ä ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛Ú, Ó¬‡Ú Œ¸øÈ¬
˝˚˛ √õ∂±Ôø˜fl¬ ¬Û˚«±˚˛º ø¬ZÓ¬œ˚˛ ¬Û˚«±À˚˛ qè ˝˚˛ ¬ı˛¸¸‘ø©Üñ˚‡Ú Œ¸˝◊ ø˙ä¬ıd ’±¬ı˛ ø˙äœ¬ı˛ øÚÊ¶§ ˆ¬±G±À¬ı˛ Ô±Àfl¬ Ú±, Ó¬‡Ú
Ó¬± ø¬ıÀù´¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ Â√øÎ¬ˇÀ˚˛ ˚±˚˛º ø˙ä¸‘ø©Ü¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ˚ ¸≈μ¬ı˛ Ù≈¬ÀÈ¬ ›ÀÍ¬ Ó¬±¬ı˛˝◊ Œ‰¬Ó¬Ú± ÚμÓ¬ÀM3¬ı˛ √õ∂±Ôø˜fl¬ ˙Ó«¬º ¤ˆ¬±À¬ı˝◊ ø˙ä˙±¶a
¤¬ı— ÚμÚÓ¬M3 ¤Àfl¬ ’¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ˝±Ó¬ ÒÀ¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì« ’‡G ¸‘ø©Ü¬ı˛ ’±ÚμÓ¬M3 ˜±Ú¬ı¸˜±ÊÀfl¬ Î¬◊¬Û˝±¬ı˛ øÀ˚˛ÀÂ√º
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ø˙ä˙±¶a › ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ˚ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬, Ó¬± Î¬◊±˝¬ı˛Ì ¸˝À˚±À· ø¬ı¬ı‘Ó¬ fl¬¬ı˛º
ø˙Àä¬ı˛ ¸—:± › ¶§¬ı˛+¬Û

ø˙ä ø¬ı¯∏˚˛øÈ¬ ˜ÀÚ¬ı˛ ¸ˆ¬…Ó¬±¬ı˛ Î¬◊ÀiúÀ¯∏¬ı˛ ¸Àe ¸Àe ¬ı˛+¬Û ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ’Ô«±» ˚Ó¬øÚ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¸ˆ¬…Ó¬±¬ı˛ √õ∂fl‘¬Ó¬ ø¬ıfl¬±˙
‚ÀÈ¬ øÚ, Ó¬Ó¬øÚ Œ¸ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ ¸Àe ˚≈X fl¬À¬ı˛ qÒ≈˜±S Êœ¬ıÚÒ±¬ı˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… ¬ı…±¬Û‘Ó¬ øÂ√˘º øfl¬c ˚À¬ı ŒÔÀfl¬ ˜±Ú≈¯∏ Ó¬±¬ı˛ Êœ¬ıÚÒ±¬ı˛ÀÌ¬ı˛
¸˜¸…± øfl¬Â√≈È¬± ”¬ı˛ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛˘, Ó¬‡Ú ŒÔÀfl¬˝◊ Œ¸ Êœ¬ıÚ ¤¬ı— Ê·ÀÓ¬¬ı˛ Œ¸ÃμÀ˚«¬ı˛ øfl¬øÈ¬ ¸•§Àg ’¬ıø˝Ó¬ ˝ÀÓ¬ Ô±fl¬˘º
ø˙ä ˙søÈ¬¬ı˛ ˝◊—À¬ı˛øÊ √õ∂øÓ¬˙s ‘art’, ˚± ¢∂œfl¬ ˆ¬±¯∏±, ŒÔÀfl¬ ¬ı˛+¬Û±ôL√ø¬ı˛Ó¬ ˘±øÓ¬Ú ˙s ‘ars’ ŒÔÀfl¬ ¤À¸ÀÂ√º ˚≈À· ˚≈À·
ø˙ä ø¬ı¯∏À˚˛ Ú±Ú± ˜Ó¬ ΔÓ¬¬ı˛œ ˝À˚˛ ¤À¸ÀÂ√º ø˙äÓ¬±øM3fl¬·Ì ø¬ıøˆ¬ißˆ¬±À¬ı ø˙äÀfl¬ ¬ı…±‡…± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Â√ø¬ı, ·±Ú, fl¬ø¬ıÓ¬±, Ú±È¬fl¬
’Ô¬ı± ¬ı‘˝M¬ı˛ ’ÀÔ« ø˙Àä¬ı˛ Ú±Ú±ø¬ıÒ ˙±‡± ¸•§Àg ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ øÚÌ«À˚˛¬ı˛ Œ‰¬©Ü± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Ó¬±¬ı˛± √õ∂Ò±ÚÓ¬ ≈øÈ¬ ø¬ı¯∏À˚˛
¤fl¬˜Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√Úº √õ∂Ô˜Ó¬– Ó¬±À¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ø˙ä ˝À2Â ˜±ÚÀ¬ı¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ Œ˚ ¤fl¬øÈ¬ øÚ¬ı˛ôL√¬ı˛ Ó¬±ø· ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ Ó¬±¬ı˛˝◊ ¬ı±ø˝…fl¬
¬ı˛+¬Û±˚˛Ìº ø¬ZÓ¬œ˚˛Ó¬– ø˙ä ˜±Ú≈¯∏Àfl¬ ¸Ó¬…, ¸≈μ¬ı˛ ¤¬ı— ˜eÀ˘¬ı˛ fl¬±Â√±fl¬±øÂ√ øÚÀ˚˛ ˚±˚˛º
ø˙Àä¬ı˛ Œ˚ √õ∂Ò±Ú Ò±¬ı˛±&ø˘ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√, Œ¸ ¸•§Àg ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛À˘ ø˙ä ¸•§Àg ¤fl¬øÈ¬ ¸±Ò±¬ı˛Ìœfl‘¬Ó¬ ¬ı˛+¬Û ‡≈“ÀÊ ¬Û±›˚˛±
˚±À¬ıº ’ÇÚø˙ä ¬ı± ø‰¬Sfl¬˘± √õ∂¸Àe √õ∂‡…±Ó¬ ø˙ä&è ’¬ıÚœfÚ±Ô Ó¬±¬ı˛ ëëˆ¬±¬ı˛Ó¬ø˙Àä¬ı˛ ¯∏Î¬ˇeíí ¢∂ÀLö ¤fl¬øÈ¬ √õ∂±‰¬œÚ Œù≠±fl¬
Î¬◊X‘Ó¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úñ
¬ı˛+¬ÛÀˆ¬±– √õ∂˜±Ì±øÚ ˆ¬±¬ı˘±¬ıÌ…À˚±ÊÚ˜ƒº
¸±‘˙…— ¬ıøÌ«fl¬±ˆ¬e ˝◊øÓ¬ ø‰¬S— ¯∏Î¬ˇefl¬˜ƒºº
’Ô«±» ’¬ıÚœfÚ±Ô ø˙äø¬ı¯∏À˚˛ ¤˝◊ √õ∂±‰¬œÚ ¸—:±Àfl¬ Œ˜ÀÚ øÚÀ˚˛ÀÂ√Úº ø‰¬Sø˙Àä¬ı˛ Œ˚ Â√˚˛øÈ¬ ’e ’Ô«±» ¬ı˛+¬ÛÀˆ¬, √õ∂˜±Ì,
ˆ¬±¬ı, ˘±¬ıÌ…, ¸±‘˙… ¤¬ı— ¬ıøÌ«fl¬±ˆ¬eñ¤˝◊ Â√˚˛øÈ¬ ø¬ıø˙©Ü ¬ı˛+À¬Û ¸ø7¬¬¬Ó¬ ˝À˘ ¤fl¬øÈ¬ ø‰¬Sfl¬˘± ’±˜±À¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¸≈μ¬ı˛ˆ¬±À¬ı
Î¬◊¬Û¶ö±ø¬ÛÓ¬ ˝˚˛º
¤¬ı˛¬ÛÀ¬ı˛ ’±ø¸ fl¬±¬ı…√õ∂¸Àeº øˆ¬À"±¬ı˛œ˚˛ ˚≈À·¬ı˛ √õ∂‡…±Ó¬ ¸˜±À˘±‰¬fl¬ › fl¬ø¬ı ˜…±Ô≈… ’±¬ı˛Úã (Mathew Arnold) ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú,
“Poetry is the criticism of life”º ’Ô«±» ¤˝◊ ¸—:±¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ’±˜¬ı˛± Ê±ÚÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛øÂ√ Œ˚ fl¬ø¬ıÓ¬± qÒ≈ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¸Àe
[¬5¬]
’e±øeˆ¬±À¬ı ÊøÎ¬ˇÓ¬ Ú˚˛, fl¬ø¬ıÓ¬± ˝À2Â Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¤fl¬ ø¬ıÀ˙¯∏ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ¸˜-’±À˘±‰¬Ú±º √õ∂‡…±Ó¬ ¢∂œfl¬ ±˙«øÚfl¬ ’…±ø¬ı˛àÈ¬˘
(Aristotle) ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú Ê·ÀÓ¬¬ı˛ ‘˙…¬ı˛+¬Û ’Ô¬ı± ˜±Ú¬ı˜ÀÚ¬ı˛ ’øˆ¬:Ó¬±¬ı˛ √õ∂øÓ¬Ù¬˘Ú ø˙Àä ’¬ı˙…˝◊ ˝À¬ı, øfl¬c fl¬ø¬ı ¬ı± ø˙äœ
Œ˚˜Úˆ¬±À¬ı Ó“¬±¬ı˛ ’ôL√¬ı˛ˆ¬±¬ıÚ± ŒÙ¬±È¬±ÀÓ¬ ‰¬±Ú ŒÓ¬˜Úˆ¬±À¬ı Ó¬± ø˙Àä¬ı˛ ˜ÀÒ… øÀ˚˛ ø¬ıfl¬ø˙Ó¬ ˝À˚˛ Î¬◊Í¬À¬ıº
ø˙Àä¬ı˛ ’±¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ˙±‡± Ú±È¬Àfl¬¬ı˛ ø¬ı¯∏À˚˛ ¬ı˘ÀÓ¬ Œ·À˘ ¬ı˘ÀÓ¬ ˝˚˛ ’±‰¬±˚« ˆ¬¬ı˛Ó¬ Œ˚ Œù≠±Àfl¬ Ú±È¬…¸‘ø©Ü¬ı˛ fl¬Ô± ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú,
Ó¬±ÀÓ¬ fl¬À˚˛fl¬øÈ¬ ø¬ı¯∏˚˛ ¬Ûø¬ı˛¶£≈¬È¬ ˝À˚˛ÀÂ√º √õ∂Ô˜Ó¬– øÓ¬øÚ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, øSÀ˘±Àfl¬¬ı˛ ’øÒ¬ı±¸œÀ¬ı˛ ÊÚ… ¤˝◊ Ú±È¬… ø˙äfl¬˘±¬, ø¬ZÓ¬œ˚˛Ó¬–
øÓ¬øÚ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, Ú±È¬… ˝À2Â Œ˘±fl¬¬ı‘øM¬ı˛ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì, ’Ô«±» ¬ı…øMê-˜±Ú≈¯∏ ¤¬ı— ¸±˜±øÊfl¬-˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ øSê˚˛±fl¬À˜«¬ı˛ √õ∂øÓ¬¬ı˛+¬Ûº Ó‘¬Ó¬œ˚˛Ó¬–
Î¬◊M˜, ˜Ò…˜ ¤¬ı— ’Ò˜ñ¸¬ı«ô¶∏À¬ı˛¬ı˛ ˜±Ú≈¯∏ ¤˝◊ Ú±ÀÈ¬… ¸—˚≈Mê Ô±fl¬À¬ı¬, ‰¬Ó≈¬Ô«Ó¬–, ¤øÈ¬ ˝À¬ı ˜±Ú¬ı˜ÀÚ¬ı˛ ëˆ¬±¬ı±Ú≈fl¬œÓ«¬Úí ¤¬ı—
¬Ûø¬ı˛À˙À¯∏ ¬ıÀ˘ÀÂ√Úñ
Ú Ó¬ƒ:±Ú— Ú Ó¬ø2Âä— Ú ¸± ø¬ı…± Ú ¸± fl¬˘±º
Ú Ó¬» fl¬˜«Úƒ Ú Œ˚±À·±˝À¸Ã Ú±È¬Àfl¬ ˚iß‘˙…ÀÓ¬ºº
ñ’Ô«±» ¤˜Ú øfl¬Â√≈ ¬ı±ô¶∏À¬ı ŒÚ˝◊ ˚± Ú±È¬…ø˙Àä¬ı˛ ’øÒ·Ó¬ ˝À¬ı Ú±º
ø˙Àä¬ı˛ ’Ú…Ó¬˜ ¬ı‘˝» ˙±‡± ¸eœÓ¬Àfl¬ ’±˜¬ı˛± Ú±ƒø¬ı…± ¬ıÀ˘ Ê±øÚ ¤¬ı— ¬ı‘˝ÀV˙œ ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬± ˜Ó¬e ˜≈øÚ Ú±Àfl¬ ¬ıËp¬¶§¬ı˛+À¬Û¬ı˛
¸Àe ¤fl¬±R fl¬À¬ı˛ ŒÀ‡ÀÂ√Úº ¸≈Ó¬¬ı˛±— ¸eœÓ¬ ˝˘ ¬ıËp¬ø¬ı…±º Ú‘Ó¬… ·œÓ¬ › ¬ı±À…¬ı˛ ø˜ø˘Ó¬ ø¬ıfl¬±˙Àfl¬ ’±˜¬ı˛± ¸eœÓ¬ ¬ıÀ˘
Ô±øfl¬º ø¬ıø˙©Ü ˝◊Î¬◊À¬ı˛±¬Ûœ˚˛ ¬ÛøGÓ¬ Î¬◊˝◊ø˘˚˛±˜ƒ¸ƒ (Williams) ¸eœÓ¬ ¸•§Àg ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, “Music is the art or science of
singing, with music and dacning, it is sung in chorus or harmony”º ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ø‰¬ôL√±Ò±¬ı˛±˚˛ ø˙ä¬ıd ˝À2Â ¸‘ÊÚœ-
√õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ø¬ıfl¬±À˙¬ı˛ Ù¬˘¶§¬ı˛+¬Û, ’Ô«±» ˜±Ú¬ı˜Ú Ó¬±¬ı˛ øÚÊ¶§ fl¬äÚ±˙øMê¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ¤¬ı— √õ∂øÓ¬ˆ¬± Ú±˜fl¬ ø¬ıÀ˙¯∏ ¬ı≈…»¬ÛøM¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ¤˜Ú
øfl¬Â√≈ ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛À¬ı, ˚± ˜±Ú¬ıø‰¬ÀM ¸≈μ¬ı˛ ¬ıd¬ı˛ ’Ú≈Ò…±Ú ¤ÀÚ ŒÀ¬ı ¤¬ı— ’¬ıÀ˙À¯∏ ¬ı˛¸ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙Ú fl¬¬ı˛À¬ıº
ø˙Àä¬ı˛ ˘é¬Ì±¬ı˘œ
ø˙Àä¬ı˛ ø¬ıø˙©Ü ˘é¬Ì ¬ı˘ÀÓ¬ ’±˜¬ı˛± øÓ¬ÚøÈ¬ ø¬ı¯∏˚˛ Î¬◊¬Û¶ö±¬ÛÚ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛º √õ∂Ô˜Ó¬– ø˙Àä¬ı˛ ¸—:±ÊøÚÓ¬ ˘é¬Ì, ø¬ZÓ¬œ˚˛Ó¬–
ø˙Àä¬ı˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬·Ó¬ ˘é¬Ì, Ó‘¬Ó¬œ˚˛Ó¬– ø˙Àä¬ı˛ Î¬◊ÀV˙…˜”˘fl¬ ˘é¬Ìº ¤Â√±Î¬ˇ±› ø˙Àä¬ı˛ øfl¬Â√≈ ø¬ıÀ˙¯∏ ˘é¬Ì ’±ÀÂ√, ˚± øÚÀ•ß ¬ıøÌ«Ó¬
˝À2Âº
1º ø˙ä ¤˜Ú ¤fl¬øÈ¬ ø¬ı¯∏˚˛ ˚±¬ı˛ ¸•§Àg Œfl¬±ÀÚ±øÚ˝◊ ¸≈øÚø(Ó¬ˆ¬±À¬ı Œfl¬±ÀÚ± ¸—:± Œ›˚˛± ¸y√√¬ı ˝À˚˛ ›ÀÍ¬ øÚº ˚≈À·
˚≈À· Œ˙fl¬±À˘ ˜±Ú¬ı¸˜±ÀÊ¬ı˛ ˜”˘…À¬ı±ÀÒ¬ı˛ øˆ¬øMÀÓ¬ ¤¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì± ¬ıÀ˘ÀÂ√º ¤Àfl¬˝◊ ’±˜¬ı˛± ‘elusiro character of
art’ ¬ı˘ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛º
2º ø˙ä √õ∂Ó¬…é¬ Êœ¬ıÚÀ¬ı±ÀÒ¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì±¬ı˛ ¸Àe ›Ó¬À√õ∂±Ó¬ˆ¬±À¬ı ÊøÎ¬ˇÓ¬º (Realistic)

3º Êœ¬ıÚ ˝À2Â ¤fl¬√õ∂fl¬±¬ı˛ ˜±˚˛±¬ı±œ ¬ı˛+¬Û±ôL√¬ı˛, ø˙ä Œ¸˝◊ ˜±˚˛±¬ı˛+¬Û ¬Û«ÀÌ¬ı˛ √õ∂øÓ¬ø¬ı•§º
4º ø˙äœ √õ∂øÓ¬øÀÚ¬ı˛ Êœ¬ıÚ ŒÔÀfl¬ ”À¬ı˛ ¸À¬ı˛ Ô±fl¬À¬ıÚ, ¬ı±Ú±À¬ıÚ øÚÊ¶§ fl¬äÀ˘±fl¬º
5º ø˙äœ øÚÀÊ Œ˚ Êœ¬ıÚ˝◊ ˚±¬ÛÚ fl¬èÚ, Ó“¬±¬ı˛ ø˙ä˙«Ú ˝À¬ı ¤fl¬˜±S ø˙ä ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛±, ˚± ’¶®±¬ı˛ ›˚˛±˝◊ã (Oscar
Wilde) ¬ı±¬ı˛—¬ı±¬ı˛ ¬ıÀ˘ÀÂ√Úº
[¬6¬]
6º ø˙Àä¬ı˛ ˘é¬Ì øÚÌœ«Ó¬ ˝À¬ı ¸±Ò±¬ı˛Ì ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ :±ÀÚ¬ı˛ ¸Àe √õ∂Ó¬…é¬ ¸—À˚±· ¶ö±¬ÛÀÚº (direct communication)
7º ˝◊˜±Ú≈À˚˛˘ fl¬±ÀKÈ¬¬ı˛ (Immanuel Kant)-¤¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì±˚˛ ø˙ä ˜±Ú¬ı˜ÀÚ¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ √õ∂:±ÊøÚÓ¬ ø¬ıÀ˙¯∏ Î¬◊ißÓ¬ ô¶∏À¬ı˛¬ı˛
Ò…±Úfl¬äÚ±ñ˝◊Ó¬±˘œ˚˛ ±˙«øÚfl¬ ŒSê±À‰¬¬ı˛ (Croce) ¬ıMê¬ı…› ’ÀÚfl¬È¬± Ó¬±˝◊º |œ’¬ı˛ø¬ıμ ’±˜±À¬ı˛ ‘supramental
state of mind’ ¸•§Àg ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ˝˚˛Ó¬ ¤fl¬˝◊ˆ¬±À¬ıº
8º ˝◊Î¬◊À¬ı˛±¬Ûœ˚˛ ø‰¬ôL√±ÀÓ¬› art-Œfl¬ illusion ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√ Œfl¬±ÀÚ± Œfl¬±ÀÚ± ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬±¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛º
9º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ˜ÀÚ fl¬¬ı˛ÀÓ¬Ú, ø˙ä ˘œ˘±¬ı˛ √õ∂fl¬±˙º
10º √õ∂‡…±Ó¬ ˝◊—À¬ı˛Ê ±˙«øÚfl¬ ¸…±˜≈À˚˛˘ ’±À˘fl¬Ê±`¬±¬ı˛ (Samunel Alexander) ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, ‘The beautiful is illusory’,
but that ‘it differs from illusion in that it is not erroneous’ñ’Ô«±» ø˙ä Œ˚ ¸≈μ¬ı˛ ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛, Ó¬± ’±¬Û±Ó¬
˜±˚˛± ˜ÀÚ ˝À˘› ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜ÀÚ Ó¬± w±ôL√ √õ∂øÓ¬¬Ûiß ˝˚˛ Ú±º
11º Ê±˜«±Ú fl¬ø¬ı-±˙«øÚfl¬ ø˙˘±¬ı˛ (Schiller) ø˙ä ˘é¬ÀÌ¬ı˛ ˜ÀÒ… ˜±ÚÀ¬ı¬ı˛ ˘œ˘± ¤¬ı— ¤fl¬˝◊ ¸Àe ˙øMê Î¬◊Vœ¬ÛÀÚ¬ı˛
√õ∂fl¬±˙ Œ‡ÀÓ¬ Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√Úº
12º ’¬ıÚœfÚ±Ô ø˙äÀfl¬ ˙øMê¬ı˛ ’±Ò±¬ı˛ ˜ÀÚ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ¤¬ı— Œˆ¬±·¬ı±Àfl¬ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
ø˙Àä¬ı˛ ÊÚ… ø˙ä ’Ô¬ı± Î¬◊ÀV˙…˜”˘fl¬ ø˙ä

˚Ó¬øÚ ŒÔÀfl¬ ø˙ä‰¬‰«¬± ˝À2Â ˜±Ú≈¯∏ √õ∂±˚˛ Ó¬Ó¬øÚ ŒÔÀfl¬ ø˙Àä¬ı˛ Î¬◊ÀV˙… ¤¬ı— √õ∂À˚˛±ÊÚ ø¬ı¯∏À˚˛ Ú±Ú± ø‰¬ôL√± ˆ¬±¬ıÚ± fl¬À¬ı˛ÀÂ√º
’±˜¬ı˛± ¬Û”À¬ı« ŒÀ‡øÂ√ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏« √õ∂±‰¬œÚ Δ¬ıøfl¬ ˚≈À·¬ı˛ Ÿ¬ø¯∏¬ı˛± ø˙ä‰¬‰«¬±¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ˜±Ú¬ı±R±¬ı˛ Î¬◊ißøÓ¬¸±ÒÚ fl¬¬ı˛±˚˛ ¸À‰¬©Ü ˝À˚˛ÀÂ√Úº
’¬ıÚœfÚ±Ô Ó“¬±¬ı˛ ë¬ı±À·ù´¬ı˛œí √õ∂¬ıg˜±˘±˚˛ ¤fl¬øÈ¬ Î¬◊X‘øÓ¬ øÀ˚˛ Œ¬ı±Á¬±ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Ú Œ˚ ø˙ä øÚÂ√fl¬ ’±ÚÀμ¬ı˛ ¬ıd Ú˚˛º ø˙ä
˝À2Â Êœ¬ıÚ › Ê·ÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe ø˙äœ¬ı˛ ’À‚±ø¯∏Ó¬ ˚≈Xº ¸≈Ó¬¬ı˛±— Œ‡± ˚±À2Â √õ∂±‰¬… ¬ı± ¬Û±(±ÀÓ¬… ø˙ä ø¬ı¯∏˚˛ øÚÀ˚˛ ˚“±¬ı˛± ø‰¬ôL√±
ˆ¬±¬ıÚ± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, Ó“¬±¬ı˛± qÒ≈ Œ˚ ¸˜±Ê › ¸—¸±À¬ı˛¬ı˛ fl¬Ô± ø˙Àä¬ı˛ ¸Àe ˚≈Mê fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Ó¬±˝◊ Ú˚˛, ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ’±Ò…±øRfl¬ ø¬ıfl¬±À˙¬ı˛
¸Àe ø˙äÀfl¬ ˚≈Mê fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, ’Ô«±» ø˙Àä¬ı˛ Œ˚ ¤fl¬øÈ¬ Î¬◊ÀV˙… ’±ÀÂ√, ¤fl¬Ô± Ó“¬±¬ı˛± øÚø(Ó¬ˆ¬±À¬ı ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
’±¬ı±¬ı˛ ¤fl¬˝◊ ¸Àe ’±˜¬ı˛± Œ‡ÀÓ¬ ¬Û±ø2Â Œ˚‡±ÀÚ ø˙Àä¬ı˛ ¬ı˛¸¬ıdÀfl¬˝◊ ø˙ä ø¬ı¯∏À˚˛ ‰¬¬ı˛˜ ¤¬ı— ¬Û¬ı˛˜ ’øˆ¬:±Ú¬ı˛+À¬Û ÒÀ¬ı˛
ŒÚ›˚˛± ˝À˚˛ÀÂ√, ’Ô«±» ¸˜±Ê ¸—¸±À¬ı˛ ø˙ä ¬ı± ø˙ä ¬ıd¬ı˛ √õ∂Ó¬…é¬ Œ˚±·±À˚±· Ó¬Ó¬È¬± ŒÚ˝◊ ˚Ó¬È¬± ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ ø˙äœ¬ı˛ ¸Àe ¬ı±
Œ|±Ó¬±¬ı˛ ¸Àe ¬ı± ˙«Àfl¬¬ı˛ ¸Àe √õ∂Ó¬…é¬ ¸—À˚±·º ø˙äœ ˚ø qÒ≈˜±S øÚÀÊ¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ ’Ú≈ˆ¬±¬ıÚ± øÀ˚˛ ¤fl¬øÈ¬ ’±Úμ˜˚˛ ’Ô¬ı±
¤fl¬øÈ¬ fl¬èÌ¬ı˛À¸¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙ ΔÓ¬¬ı˛œ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ó¬±˝À˘˝◊ ø˙Àä¬ı˛ ¸±Ô«fl¬Ó¬±º
¸≈Ó¬¬ı˛±— Î¬◊¬Ûø¬ı˛ø~ø‡Ó¬ ’±À˘±‰¬Ú± ŒÔÀfl¬ ’±˜¬ı˛± ø˙Àä¬ı˛ ≈øÈ¬ Ò±¬ı˛±¬ı˛ ¸Àe ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˘±˜º √õ∂Ô˜øÈ¬ÀÓ¬ ø˙Àä¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ¬ı±Àfl¬
¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√, ¤¬ı— ø¬ZÓ¬œ˚˛øÈ¬ÀÓ¬ ø˙Àä¬ı˛ ÊÚ… ø˙ä ¤˝◊ Ó¬M3fl¬Ô± √õ∂‰¬±ø¬ı˛Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º
ÿÚø¬ı—˙ ˙Ó¬±sœÀÓ¬ ¤À¸ ’±˜¬ı˛± ø¬ıø˙©Ü ˝◊—À¬ı˛Ê ¸±ø˝øÓ¬…fl¬ ’¶®±¬ı˛ ›˚˛±˝◊ã (Oscar Wilde)-¤¬ı˛ ¬ıMê¬ı… ¬Û±˝◊, Œ˚‡±ÀÚ
øÓ¬øÚ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, ø˙Àä¬ı˛ fl¬±Ê ˝À2Â ¸≈μ¬ı˛ ¬ıd øÚ˜«±Ì fl¬¬ı˛±, ¤Â√±Î¬ˇ± Ó¬±¬ı˛ ’±¬ı˛ Œfl¬±Ú ±ø˚˛Q ŒÚ˝◊¬, ’Ô«±» ø˙Àä¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± ¸±˜±øÊfl¬
ˆ”¬ø˜fl¬± øÓ¬øÚ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛Ú øÚº ø˙Àä¬ı˛ ¸Àe ¤fl¬˜±S ˚≈Mê ø¬ı¯∏˚˛ ˝À2Â Œ¸Ãμ˚«º ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ Î¬◊¬Û˘øt ŒÔÀfl¬ ø˙Àä¬ı˛ Êiú ¤¬ı—
¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ √õ∂fl¬±À˙˝◊ ø˙Àä¬ı˛ Œ˙¯∏º
[¬7¬]
√õ∂‡…±Ó¬ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬ È¬˘à˚˛ (Tolstoy) ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ø˙äÀfl¬ ¬ı…øMê ¤¬ı— ˜±Ú¬ıÓ¬±¬ı˛ øˆ¬øMÀÓ¬ ¸˜ô¶∏ ¸˜±ÀÊ¬ı˛ Î¬◊ißøÓ¬ ø¬ıÒ±Ú
fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À¬ıº ’¬Û¬ı˛¬ÛÀé¬ ¬ı±Ú«±Î«¬ ˙ (Bernerd Shaw) ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ø˙ä ‰¬‰«¬± ’¬ı˙…˝◊ ˜±Ú≈¯∏Àfl¬ Î¬◊ißÓ¬Ó¬¬ı˛ ¬Û˚«±À˚˛ Œ¬ÛÃ“ÀÂ√ Œ¬ı±¬ı˛
±ø˚˛Q ¢∂˝Ì fl¬¬ı˛À¬ıº ¸≈Ó¬¬ı˛±— ’±˜¬ı˛± Œ‡ÀÓ¬ ¬Û±ø2Â Œ˚ ø˙Àä¬ı˛ ÊÚ… ø˙ä ¤¬ı— ¸˜±ÀÊ¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÀÚ ø˙ä ¤ ≈øÈ¬ ø‰¬ôL√±Ò±¬ı˛±¬ı˛
˜ÀÒ…˝◊ Œ¬ı˙ øfl¬Â√≈ ¸Ó¬…¬ıd øÚø˝Ó¬ ’±ÀÂ√º ˝˚˛Ó¬ Œ¸˝◊ ø˙äfl¬˘± Œ|á¬ ˚±¬ı˛ ˜ÀÒ… øÀ˚˛ ¤fl¬˝◊ ¸˜À˚˛ ’±˜¬ı˛± ¬ı…øMê·Ó¬ ’±Úμ
› ’±RqøX¬ı˛ ¬ÛÀÔ ˚±¬ı ¤¬ı— ¸±˜ø¢∂fl¬ˆ¬±À¬ı ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ qˆ¬ fl¬±ÀÊ ˚± øÚÀ˚˛±øÊÓ¬ ˝À¬ıº
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ø˙Àä¬ı˛ ¸—:± › ¶§¬ı˛+¬Û ø¬ıøˆ¬iß ˜Ó¬¬ı±À¬ı˛ øÚø¬ı˛À‡ øÚÒ«±¬ı˛Ì fl¬¬ı˛º
[¬8¬]
Unit-2
CBCS (Semester-I)
C.C 1.1 (Theory)
ø˙äÓ¬M3 ¸•ÛÀfl«¬ ø¬ıøˆ¬iß ˜Ó¬¬ı±
 ø¬ı¯∏˚˛ fl¬±Í¬±À˜±
 Î¬◊ÀV˙…
 ˆ”¬ø˜fl¬±
 ø˙äÓ¬M3 ¸•ÛÀfl«¬ ø¬ıøˆ¬iß ˜Ó¬¬ı±
 ’Ú≈fl‘¬øÓ¬¬ı±
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
 ¸eœÀÓ¬ ¬ı˛+¬ÛÕfl¬¬ı˘…¬ı±
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
 √õ∂fl¬±˙¬ı± › ŒSê±À‰¬
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
 ø˙Àä ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬±
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
 ø˙ä Δ¬ı¬ı˛±·…
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
 ø˙ä › fl¬äÚ±
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
 ø˙ä › ¸≈μ¬ı˛
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
[¬9¬]
Î¬◊ÀV˙…
 ø˙äÓ¬M3 ¸•ÛÀfl«¬ ø¬ıøˆ¬iß ˜Ó¬¬ı±
 ’Ú≈fl‘¬øÓ¬¬ı±
 ¬ı˛+¬ÛÕfl¬¬ı˘…¬ı±
 õ∂fl¬±˙¬ı±
 ø˙Àä ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬±
 ø˙ä Δ¬ı¬ı˛±·…
 ø˙ä › fl¬äÚ±
 ø˙ä › ¸≈μ¬ı˛
ˆ”¬ø˜fl¬±
˚≈· ˚≈· ÒÀ¬ı˛ ø˙äœ¬ı˛± Ó“¬±À¬ı˛ ø˙ä ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ø¬ıøˆ¬iß ø˙äÓ¬±øM3fl¬ øfl¬ ŒÔÀfl¬ ø¬ı‰¬±¬ı˛-ø¬ıÀù≠¯∏ÀÌ¬ı˛ ¬Z±¬ı˛±, Œõ≠ÀÈ¬±, ¤ø¬ı˛àÈ¬˘,
ŒSê±À‰¬, È¬˘à˚˛, ¬ı˛“˜± ¬ı˛“˘± ŒÔÀfl¬ qè fl¬À¬ı˛ fl¬±KÈ¬ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ±˙«øÚÀfl¬¬ı˛± ¤ ¸•§Àg Ó“¬±À¬ı˛ ˜Ó¬±˜Ó¬ Œ¬Û±¯∏Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Ó“¬±À¬ı˛
øÚÊ¶§ ‘ø©Üˆ¬eœ ŒÔÀfl¬º ø˙Àä¬ı˛ ¸Àe fl¬äÚ± › Δ¬ı¬ı˛±À·…¬ı˛ ¸•Ûfl«¬› ’ø¬ıÀ2Â…º ’±¬ı±¬ı˛ ø˙Àä¬ı˛ ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬±¬ı˛ øfl¬øÈ¬¬ı˛ ˚Ô±Ô«Ó¬±
√õ∂˜±Ì fl¬¬ı˛À˘ Œ‡± ˚±˚˛ ø˙ä ¸¬ı«ÊÚ ’øÒ·˜…º Ê±·øÓ¬fl¬ ¸fl¬˘ øfl¬Â√≈Àfl¬ ’¢∂±˝… fl¬À¬ı˛ ¬Û¬ı˛˜ ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ¸±ÒÚ±˚˛ Ó¬iú˚˛ ˝À˚˛
Œ˚ ø˙ä ¸‘ø©Ü ˝˚˛ Ó¬± Œ˜Ãø˘fl¬º ¤˝◊ ø˙ä ¸‘ø©Ü ˝›˚˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ Ó¬± ’±¬ı˛ ø˙äœ¬ı˛ ¬ı…øMê·Ó¬ Ô±Àfl¬ Ú±, ˝À˚˛ ˚±˚˛ ¸¬ı«ÊÀÚ¬ı˛, ¸¬ı«fl¬±À˘¬ı˛º
ø˙äÓ¬M3 ¸•ÛÀfl«¬ ø¬ıøˆ¬iß ˜Ó¬¬ı±

ø¬ıøˆ¬iß ¸˜À˚˛ ø˙äÓ¬M3 ¸•§Àg ±˙«øÚfl¬·Ì ø¬ıøˆ¬iß ˜Ó¬¬ı± ¶ö±¬ÛÚ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
’Ú≈fl‘¬øÓ¬¬ı± ¬ı± Mimesis theory (Theory of Imitation)
ø˙ä ˝˘ Ê·» › Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ìñ¤˝◊ ˜Ó¬¬ı± ˝˘ ’Ú≈fl‘¬øÓ¬¬ı±º ¢∂œfl¬ ±˙«øÚfl¬ Œõ≠ÀÈ¬± ¤˝◊ ˜Ó¬¬ı±À¬ı˛ √õ∂¬ıMê±º Ó“¬±¬ı˛
˜ÀÓ¬ ˆ¬±¬ı ¬ı± Idea ¤fl¬˜±S ¸Ó¬…, ¤¬ı— ¤˝◊ ¬Ûø¬ı˛‘˙…˜±Ú Ê·» Œ¸˝◊ ˆ¬±À¬ı¬ı˛˝◊ √õ∂øÓ¬Ù¬˘Ú ¬ı± ’Ú≈fl‘¬øÓ¬º ø˙ä › ¸±ø˝Ó¬… Œ¸˝◊
’Ú≈fl¬¬ı˛ÀÌ¬ı˛ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛º Œõ≠ÀÈ¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ø˙ä ¸±ø˝Ó¬… ¤˝◊ˆ¬±À¬ı ˜±Ú≈¯∏Àfl¬ √õ∂Ó¬±¬ı˛Ì± fl¬À¬ı˛, ˜±Ú≈¯∏Àfl¬ w±ôL√¬ÛÀÔ ‰¬±ø˘Ó¬ fl¬À¬ı˛,
˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¬ı≈øX¬ı‘øM¬ı˛ ’¬ı˜Ú ‚øÈ¬À˚˛ ˝◊øf˚˛¬ı‘øM&ø˘Àfl¬ Ê±¢∂Ó¬ fl¬À¬ı˛º Ó¬±˝◊ Œõ≠ÀÈ¬± Ó“¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛fl¬øäÓ¬ ¬ı˛±©Üò (Republic) ŒÔÀfl¬ fl¬ø¬ı
[¬10¬]
› ø˙äœÀ¬ı˛ øÚ¬ı«±¸Ú Œ‰¬À˚˛øÂ√À˘Ú, Œfl¬ÚÚ± Ó¬±¬ı˛± ’Ú≈fl¬¬ı˛ÀÌ¬ı˛ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛º ˆ¬±¬ı √õ∂¬ıÌÓ¬±Àfl¬ √õ∂|˚˛ Œ˚˛ ¤˜Ú ¸≈¬ı˛ › fl¬±¬ı…Àfl¬
øÓ¬øÚ ¬ıÊ«Ú fl¬¬ı˛±¬ı˛ øÚÀ«˙ øÀ˚˛ÀÂ√Úº
’¬Û¬ı˛øÀfl¬ Œõ≠ÀÈ¬±¬ı˛ ø˙¯∏… ’…±ø¬ı˛àÈ¬˘ƒ ø˙äÀfl¬ ’Ú≈fl¬¬ı˛ÀÌ¬ı˛ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì ¬ıÀ˘ ˜±ÚÀ˘› Ó¬± ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¬ÛÀé¬ é¬øÓ¬fl¬¬ı˛ ¬ıÀ˘ ˜ÀÚ
fl¬À¬ı˛Ú øÚº Ó“¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ø˙ä Ê·Ó¬ › Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ Œ˜øfl¬ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì Ú˚˛, ’±˙«±ø˚˛Ó¬ ˜”˘…¬ı±Ú ’Ú≈fl¬¬ı˛Ìº ø˙äœ¬ı˛ Œ‰¬Ó¬Ú±˚˛ Ê·Ó¬
› Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ Œ˚ √õ∂øÓ¬Ù¬˘Ú, Ó¬±¬ı˛ Ú¬ıÓ¬¬ı˛ › ’øˆ¬Ú¬ıÓ¬¬ı˛ ¬ı˛+¬Û±˚˛Ì ˝À2Â ø˙äº ˜±Ú≈¯∏ Êœ¬ıÀÚ ˚± ¬Û±˚˛ Ú±, Ó¬± ¬Û±˚˛ ø˙Àä ›
¸±ø˝ÀÓ¬… ¬Û”Ì«Ó¬¬ı˛ › ¸≈μ¬ı˛Ó¬¬ı˛ ¬ı˛+À¬Ûº ’…±ø¬ı˛àÈ¬À˘¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ø˙ä Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬Û”¬ı˛fl¬º Ó“¬±¬ı˛ ˜Ó¬¬ı±Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ Classicism
Romanticism-¤¬ı˛ ø¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬ √õ∂øÓ¬øSê˚˛±º Œ¬ı˛±˜±øKÈ¬fl¬¬ı˛± ’Ú≈fl‘¬øÓ¬¬ı±Àfl¬ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛Ú øÚº Ó“¬±À¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ø˙ä ¬ı±ô¶∏¬ı Êœ¬ıÀÚ¬ı˛
’Ú≈fl‘¬øÓ¬ Ú˚˛, ø˙äœ¬ı˛ ’±À¬ı· ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ › fl¬äÚ±¬ı˛ ¬ı˛+¬ÛøÚø˜«ÀÓ¬º
’Ú≈fl‘¬øÓ¬¬ı± ¬ı±ô¶∏¬ı¬ı±À¬ı˛ ¸±ø˜˘º Œ¬ı˛±˜±øKÈ¬fl¬Ó¬±¬ı˛ ¸±ø˜˘ fl¬äÚ±¬ı±º ¤˝◊ ≈˝◊À˚˛¬ı˛ ¸˜i§˚˛ ¸±ÒÀÚ ø˙ä Ú¬ı¬ı˛+¬Û ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛º
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
1º ø˙Àä ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì¬ı± Ó¬ÀM3 Œõ≠ÀÈ¬± › ’…±ø¬ı˛àÈ¬˘ƒ-¤¬ı˛ ˜Ó¬¬ı± ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛º
 ¸eœÀÓ¬ ¬ı˛+¬ÛÕfl¬¬ı˘…¬ı± (Configurationism in Music)

√õ∂±À‰¬… ¬ı± ¬Û±(±ÀÓ¬… ¸eœÓ¬Ó¬±øM3fl¬·Ì ≈˝◊ˆ¬±À· ø¬ıˆ¬Mêº ¤fl¬˘ ˜ÀÚ fl¬À¬ı˛Ú ¸eœÓ¬ Ê·Ó¬Êœ¬ıÚ-√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ ¸Àe ‚øÚá¬ˆ¬±À¬ı
˚≈Mêº ’±¬ı˛ ¤fl¬ À˘¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ¸eœÓ¬ ¤˜Ú ¤fl¬ ø¬ıqX Œ¸ÃμÀ˚«¬ı˛ ’øÒfl¬±¬ı˛œ ˚± Ó¬±¬ı˛ øÚÊ¶§ Ò√ıøÚ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ¬ı±˝◊À¬ı˛ ’±¬ı˛ øfl¬Â√≈¬ı˛
¸Àe ˚≈Mê Ú˚˛º Ó“¬±À¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ·øÓ¬˙œ˘ ¶§¬ı˛¸˜i§À˚˛¬ı˛ ’¬Û¬ı˛+¬ÛÓ¬±˝◊ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¤fl¬˜±S Œ¸Ãμ˚«º ˜±Úø¸fl¬ ˆ¬±¬ı±À¬ı· fl¬±À¬ı…¬ı˛ ¬ı…±¬Û±¬ı˛,
√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬¬ı˛+¬Û ¬ı˛+¬Û±˚˛Ì ¬ı± Ú¬ı¬ı˛+¬Û±˚˛Ì ø‰¬Sfl¬˘±¬ı˛ fl¬±Êñ¸eœÓ¬ ¸‘ø©Ü › |¬ıÀÌ¬ı˛ Œé¬ÀS ¤¸¬ı ’¸eÓ¬ › ’¬ı±ôL√¬ı˛º
1854 ‡‘©Ü±Às ’ø¶Üò˚˛±¬ı˛ ¸eœÓ¬Ó¬±øM3fl¬ Edward Hanslick √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛À˘Ú Ó“¬±¬ı˛ ¢∂Löñ‘The Beautiful in Musicº
¤˝◊ ¢∂ÀLö˝◊ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¬ı˛+¬ÛÕfl¬¬ı˘…¬ı±À¬ı˛ √õ∂Ô˜ √õ∂±Ì√õ∂øÓ¬á¬±º ˝…±Úƒ¸ƒø˘fl¬ ¬ı˘À˘Ú Œfl¬±ÀÚ± øÚø«©Ü ˆ¬±¬ı±À¬ı· ¬ı± ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬Àfl¬ Î¬◊¬Û¶ö±¬ÛÚ
fl¬¬ı˛± ¸eœÀÓ¬¬ı˛ fl¬±Ê Ú˚˛º √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ fl¬±Â√ ŒÔÀfl¬ ¸eœÓ¬ øfl¬Â√≈ ¬Û±˚˛ Ú±º ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ¸≈¬ı˛fl¬±À¬ı˛¬ı˛ ’±¬ÛÚ ¸‘ø©Üº ¸eœÀÓ¬¬ı˛ √õ∂fl‘¬Ó¬
Œ¸Ãμ˚«øÈ¬ ˝˘ ¸≈¬ı˛ › Â√μ øÀ˚˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ‰¬˘˜±Ú ¬ı˛+¬Û (“Sound in motion”)º Î¬◊¬Û¬ı˛c, øÓ¬øÚ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ¸eœÓ¬ |¬ıÀÌ¬ı˛
¸˜˚˛ ¤¬ı— ¸eœÀÓ¬¬ı˛ Œ¸Ãμ˚«Àfl¬ ø¬ıÀù≠¯∏ÀÌ¬ı˛ ¸˜˚˛ ’±˜±À¬ı˛ ˝+˚˛¬ı‘øMÀfl¬ √õ∂|˚˛ Ú± øÀ˚˛ ’±˜±À¬ı˛ ¸±eœøÓ¬fl¬ ¬ı≈øX¬ı‘øMÀfl¬ ¸øSê˚˛
¬ı˛±‡ÀÓ¬ ˝À¬ı ˚±ÀÓ¬ ¶§À¬ı˛¬ı˛ |n∏øÓ¬˜±Ò≈À˚« ’±˜¬ı˛± ¶Û˙«fl¬±Ó¬¬ı˛ ˝À˚˛ Ú± ¬ÛøÎ¬ˇ ¤¬ı— ‰¬˘˜±Ú ¶§¬ı˛¸˜”À˝¬ı˛ √õ∂øÓ¬øÈ¬ ˜≈˝”Ó«¬Àfl¬ ’±˜¬ı˛±
’±˜±À¬ı˛ ¸±eœøÓ¬fl¬ Ò…±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ¢∂˝Ì fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛º ¤øÈ¬˝◊ ¬ı˛+¬ÛÕfl¬¬ı˘…¬ı±À¬ı˛ √õ∂Ò±Ú ¬ıMê¬ı…º
˝…±Ú¸ƒø˘Àfl¬¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ¸eœÓ¬ ø˙ä fl¬‡ÀÚ±˝◊ abstract art Ú˚˛º ¸eœÓ¬ Ó¬±¬ı˛ absolute ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ¬ı±˝◊À¬ı˛ ¬ı± Configuration-
¤¬ı˛ ¬ı±˝◊À¬ı˛ ’Ú… øfl¬Â√≈¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛±˚˛± fl¬À¬ı˛ Ú±º ¸eœÓ¬ non-referential ’Ô«±» autonomous art ¬ıÀ˘ ¬ı˛+¬ÛÕfl¬¬ı˘…¬ı±Àfl¬ ’Ú…
¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±˚˛ absolutism-› ¬ı˘± ˚±˚˛º
˝…±Úƒ¸ƒø˘fl¬ fl¬±¬ı…ø˙ä › ¸≈¬ı˛ø˙Àä¬ı˛ ø˜˘ÚÀfl¬ ’¸¬ıÌ« ø˜˘Ú ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú (“morganatic union”)º Œ¸Ãμ˚« ±˙«øÚfl¬ Susanne
K. Langer Ó“¬±¬ı˛ “Feeling and Form” ¢∂ÀLö ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ·±ÀÚ¬ı˛ fl¬±¬ı…¸•Û ˚Ó¬˝◊ Î¬◊2‰¬ ô¶∏À¬ı˛¬ı˛ Œ˝±fl¬, ·±Ú ø˜|ø˙ä Ú˚˛,
·±Ú Œ˙¯∏ ¬Û˚«ôL√ ¸eœÓ¬º “Song is not a compromise between poetry and music, song is music.”
[¬11¬]
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ˚ø› Ó“¬±¬ı˛ ·±ÀÚ ¬ı±Ìœ¬ı˛ ¸Àe ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ø˜˘Ú¸±ÒÀÚ¬ı˛ fl¬Ô± ¬ıU¬ı±¬ı˛ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, Ó¬¬ı≈› Ó“¬±¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß ¸˜À˚˛¬ı˛ Ò…±Ú-
Ò±¬ı˛Ì±, Î¬◊øMê ¬ı˛+¬Û¬ı±À¬ı˛ ¬ÛÀé¬˝◊ ˚±˚˛º
ëë·±ÀÚ ˚‡Ú fl¬Ô± Ô±Àfl¬ Ó¬‡Ú fl¬Ô±¬ı˛ Î¬◊ø‰¬Ó¬ ˝˚˛ Ú± Œ¸˝◊ ¸≈À˚±À· ·±ÚÀfl¬ Â√±Î¬ˇ±˝◊˚˛± ˚±›˚˛±, Œ¸‡±ÀÚ Œ¸ ·±ÀÚ¬ı˛˝◊ ¬ı±˝Ú˜±Sº
·±Ú øÚÀÊ¬ı˛ ‹ù´À˚«˝◊ ¬ıÀÎ¬ˇ±, ¬ı±Àfl¬…¬ı˛ ±¸Q Œ¸ Œfl¬Ú fl¬ø¬ı˛ÀÓ¬ ˚±˝◊À¬ı∑íí [ëë·±Ú ¸•§Àg √õ∂¬ıgíí]
ëë¬ı˛±ø·Ìœ Œ˚‡±ÀÚ qÒ≈˜±S ¶§¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û˝◊ ’±˜±À¬ı˛ ø‰¬MÀfl¬ ’¬Û¬ı˛+¬Ûˆ¬±À¬ı Ê±¢∂Ó¬ fl¬ø¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Œ¸˝◊‡±ÀÚ˝◊ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ Î¬◊»fl¬¯∏«ííº
[ëë·±Ú ¸•§Àg √õ∂¬ıgíí]
ëë¸≈¬ı˛ ¬Û±Ô«È¬±˝◊ ¤fl¬È¬± Œ¬ı·º Œ¸ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±¬ÛøÚ ¶ÛøμÓ¬ ˝À2Âº fl¬Ô± Œ˚˜Ú ’ÀÔ«¬ı˛ Œ˜±Mê±ø¬ı˛ fl¬¬ı˛¬ı±¬ı˛ ÊÀÚ…,
¸≈¬ı˛ ŒÓ¬˜Ú Ú˚˛, Œ¸ ’±¬ÛÚ±Àfl¬˝◊ ’±¬ÛøÚ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ºíí [ëëÂ√Àμ¬ı˛ ’Ô«íí]
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
1º ¬ı˛+¬ÛÕfl¬¬ı˘…¬ı±À¬ı˛ ˜”˘ ¬ıMê¬ı… øfl¬∑ Ó¬±¬ı˛ ¸Àe ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸eœÓ¬ø‰¬ôL√± fl¬Ó¬È¬± ¸eøÓ¬¬Û”Ì« ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛º
√õ∂fl¬±˙¬ı± › ŒSê±À‰¬
√õ∂fl¬±˙¬ı±À¬ı˛ ˜”˘ ¬ıMê¬ı… ˝˘, ø˙Àä¬ı˛ ¸±Ô«fl¬Ó¬± √õ∂fl¬±˙fl¬±À˚«º ø˙ä ’±˜±À¬ı˛ Œ¸Ãμ˚«À¬ı±ÒÀfl¬ ø¬ıøˆ¬iß ˜±Ò…À˜ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛º
Benedetto Croce ¬ıÀ˘Ú √õ∂fl¬±˙øSê˚˛±¬ı˛ ¸Ù¬˘Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ…˝◊ Œ¸Ãμ˚« øÚø˝Ó¬ ’±ÀÂ√ ¤¬ı— √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ’é¬˜Ó¬± › ’¬Û”Ì«Ó¬±˝◊
’¸≈μ¬ı˛º “...... it seems now both permissible and advisable to define beauty as successful expression or
rather, as expression and nothing more, because expression when it is not successful is not expression.”
ŒSê±À‰¬¬ı˛ √õ∂fl¬±˙¬ı±À¬ı˛ ¸±¬ı˛ fl¬Ô± ¤˝◊ Œ˚, øÓ¬øÚ ˜ÀÚ fl¬À¬ı˛Ú Ú±ÚμøÚfl¬ øSê˚˛± (the aesthetic work) ø˙ä ¬ı˛+¬Û±˚˛ÀÌ¬ı˛ ¬ı…±¬Û±¬ı˛
Ó¬±¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« √õ∂˚≈øMê·Ó¬ ô¶∏¬ı˛ (mechanical and passive fact), ˚±¬ı˛ ÚœøÓ¬øÚ˚˛˜ øˆ¬iß Ê±ÀÓ¬¬ı˛º √õ∂Ô˜øÈ¬ ¬ı…Ó¬œÓ¬ ø¬ZÓ¬œ˚˛øÈ¬
øÚ¬ı˛Ô«fl¬º Ó¬±˝◊ ŒSê±À‰¬¬ı˛ ø¸X±ôL√ñ“Practice follows, it does not precede theory; expression is free inspiration.”
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
1º ŒSê±À‰¬¬ı˛ √õ∂fl¬±˙¬ı± øÚÀÊ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬ı…Mê fl¬¬ı˛º
ø˙Àä ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬±
ø˙äÓ¬ÀM3¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß Ò±¬ı˛±¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ’±˜¬ı˛± ¤fl¬øÈ¬ ø·ôL√ Œ¬ı˛‡±˚˛ Œ¬ÛÃ“Â√ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛, ˚± ˝˘ ø˙Àä¬ı˛ ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬± ¬ı± universalily
of artº Œ‡± ˚±À2Â Œ˚ ø˙Àä¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß ˜Ó¬¬ı±&ø˘ Œfl¬±Ô±› ¬ı± ¤Àfl¬ ’¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ¸Àe ¸±˜?¸…¬Û”Ì«, ’±¬ı±¬ı˛ Œfl¬±Ô±› ¬ı± ¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛
[¬12¬]
ø¬ıÀ¬ı˛±Òœº øfl¬c ˚±˝◊ Œ˝±fl¬ Ú± Œfl¬Ú, ¸¬ı˝◊ Œ¸˝◊ ø‰¬¬ı˛fl¬±˘œÚ ˜±Ú¬ı˜ÚÀfl¬ ¸c©Ü fl¬À¬ı˛ ’±¸ÀÂ√º ’Ô«±» ø˙ä ¤˝◊¸¬ı Ó¬M3Àfl¬ ’±|˚˛
fl¬À¬ı˛ Œ˚ˆ¬±À¬ı √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ Œ˝±fl¬ Ú± Œfl¬Ú ˜±Ú¬ı˜Ú Ó¬±Àfl¬ Œfl¬±ÀÚ±-Ú±-Œfl¬±ÀÚ±ˆ¬±À¬ı ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ¤ ŒÔÀfl¬ ’±˜¬ı˛± ≈øÈ¬ ø¬ı¯∏˚˛
’Ú≈Ò±¬ıÚ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛º √õ∂Ô˜Ó¬– ø˙äÓ¬M3 ˚±˝◊ Œ˝±fl¬ Ú± Œfl¬Ú, Œ˚ˆ¬±À¬ı˝◊ ¤¬ı˛ √õ∂fl¬±˙ˆ¬øe ’±˜±À¬ı˛ ¸±˜ÀÚ Î¬◊¬Û¶ö±ø¬ÛÓ¬ Œ˝±fl¬
Ú± Œfl¬Ú, Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤fl¬È¬± ¸±Ò±¬ı˛Ìœfl‘¬Ó¬ ¸˝Ê ¸Ó¬… ¬ıd ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ ˚±Àfl¬ ’±˜¬ı˛± ¸±ø¬ı«fl¬ ¬ı˛+¬Û øÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛º ø¬ZÓ¬œ˚˛Ó¬– Œ˚ ˜±Ú¬ı˜ÀÚ¬ı˛
fl¬±ÀÂ√ ø˙ä¬ıd √õ∂fl¬±˙˜±Ú ˝À¬ı Œ¸˝◊ ˜±Ú¬ı˜ÀÚ› ¤˜Ú ¤fl¬È¬± ¬ı…±ø5 ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ ˚±¬ı˛ Ù¬À˘ ø˙Àä¬ı˛ ¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛ ø¬ıÀ¬ı˛±Òœ ˆ¬±¬ıÒ±¬ı˛±Àfl¬›
Œ˚ ¤fl¬È¬± ¸±ø¬ı«fl¬ Œ‰¬Ó¬Ú±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ¢∂˝Ìœ˚˛ ¬ıÀ˘ ˜ÀÚ fl¬À¬ı˛ÀÂ√ ’Ô«±», ¤fl¬øÀfl¬ ø˙äÓ¬M3 › ø˙ä √õ∂fl¬±˙ ¤¬ı— ’Ú…øÀfl¬ ˜±Ú¬ı˜ÀÚ¬ı˛
¢∂˝Ìœ˚˛ ¸M3±ñ¤ ≈øÈ¬¬ı˛ Œ˚±·¸±ÒÚ fl¬À¬ı˛ øÀ2Â Œ˚ ø˙äœ˜Ú, Ó¬± ¤fl¬øÈ¬ ¸±Ò±¬ı˛Ì ‹fl¬…¸”ÀS ¢∂øÔÓ¬ ˝À˚˛ ’±ÀÂ√º Ó¬± Ú± ˝À˘
ø˙ä¬ıd ˜±Ú¬ı¸ˆ¬…Ó¬±¬ı˛ Î¬◊ÀiúÀ¯∏¬ı˛ é¬Ì ŒÔÀfl¬ ¤Ó¬øÚ ¬Û˚«ôL√ ˜±Ú≈¯∏Àfl¬ ’±Úμ, Œ¬ıÚ±, ø¬ı¯∏± √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ø¬ıøˆ¬iß ’øˆ¬¬ı…øMêÀfl¬ ’±õ≠≈Ó¬
fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛Ó¬ Ú±º ¤˝◊ ¸±ø¬ı«fl¬ Œ‰¬Ó¬Ú±˝◊ ˜Ú≈¯∏…Ò˜« ¤¬ı— ˜Ú≈¯∏… √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ¬Û¬ı˛˜ ’±Ò±¬ı˛º
’Ú…øÀfl¬ ø˙äÓ¬M3 ˚±˝◊ Œ˝±fl¬, ø˙Àä¬ı˛ √õ∂fl¬±˙ˆ¬øe Ó¬±Àfl¬ Œ˚øÀfl¬˝◊ øÚÀ˚˛ ˚±fl¬, ø˙Àä¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤˜Ú ¤fl¬øÈ¬ ¸±ø¬ı«fl¬ ¸¬ı«ÊÚ¢∂±˝…
’±À¬ıÚ ’±ÀÂ√ ˚± ¬ı˛ø¸fl¬ ø‰¬MÀfl¬ ’±ø¬ı©Ü fl¬À¬ı˛º ø˙äœ¬ı˛ Œ˚ Œ˜Ãø˘fl¬ ’±À¬ıÚ, Ó¬± ˚ø ¬ı˛ø¸fl¬ø‰¬ÀM Œ¬ÛÃ“ÀÂ√±˚˛, Ó¬±˝À˘ Œ‡±
˚±À¬ı Œ¸˝◊ ’±À¬ıÚ ¸¬ı«ÊÚœÚº Œfl¬Ú Ú± ø˙Àä¬ı˛ ˜”˘ ’±Ò±¬ı˛ Œ¸˝◊ ø‰¬¬ı˛ôL√Ú ˜±Ú¬ı ˜Ú, Œ¸˝◊ √õ∂±‰¬œÚ ø¬ıù´ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ ˘œ˘±ˆ”¬ø˜º
Ó¬±˝À˘ Œ‡± ˚±À2Â, ¤˝◊ Œ˚ ø˙ä √õ∂fl¬±˙, Ó¬± ˜±Ú≈¯∏Àfl¬ ¤fl¬øÈ¬ ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı ’±2Âiß fl¬À¬ı˛º ¤˝◊ ’±2Âiß fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬
√õ∂fl¬±¬ı˛Àˆ¬ Ô±fl¬ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛, øfl¬c ¬ıÎ¬ˇ ø˙äœ Œfl¬±ÀÚ± Ú± Œfl¬±ÀÚ±ˆ¬±À¬ı ˜±Ú≈¯∏Àfl¬ Œ˜±ø˝Ó¬ fl¬À¬ı˛, ø¬ı‰¬ø˘Ó¬ fl¬À¬ı˛º Œ¸ ¤fl¬øÈ¬ ˆ¬±À˘±
·±Ú Œ˙‡¬ı±¬ı˛ ’±À·¬ı˛ Œ˚ ˜±Úø¸fl¬ ’¬ı¶ö±˚˛ Ô±Àfl¬, ¬ÛÀ¬ı˛ Ó¬±¬ı˛ ˜±Úø¸fl¬ ’¬ı¶ö±ôL√¬ı˛ ˝˚˛º ¤˝◊ √õ∂øSê˚˛±¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛
˜ÀÒ… ¤fl¬øÈ¬ ˆ¬±¬ı ¸=±ø¬ı˛Ó¬ ˝˚˛ñ¤˝◊ ˆ¬±¬ı ’¬ıÀ˙À¯∏ Ó¬±Àfl¬ ë¬ı˛¸í ’±¶§±ÀÚ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛º ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬ÀM3 ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√ ë¬ı˛¸í-
˝◊ Œ|á¬, Î¬◊¬Û±±Úº ¶§˚˛— ¬ıËp¬˝◊ ¬ı˛¸º ¤˝◊ ë¬ı˛¸í ¸¬ı«ÊÚœÚº ¤‡±ÀÚ Œ˙fl¬±À˘¬ı˛ ·øG ŒÚ˝◊º Œ˙fl¬±˘ øÚ¬ı˛À¬Ûé¬ ø˙Àä¬ı˛ ¤˝◊
¸M±˝◊ ø˙Àä¬ı˛ ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬±¬ı˛ √õ∂Ò±Ú ˘é¬Ì, Œ˚ ˘é¬ÀÌ¬ı˛ ¸”S¬Û±Ó¬ ¬ı˛¸±¶§±ÀÚ¬ı˛ ˜Ò… ø˚˛ ’±˜¬ı˛± Œ¬ÛÀ˚˛ Ô±øfl¬º
ø˙ä¬ıd, ø˙äœ, ø˙äœ¬ı˛ √õ∂fl¬±˙ ¤¬ı— Î¬◊¬Û¶ö±¬ÛÚ± ¤¬ı— ˜±Ú¬ıø‰¬M ¬ı± ¬ı˛ø¸fl¬ø‰¬M ¤˝◊ Œ˚ √õ∂øSê˚˛±&ø˘¬ı˛ ô¶∏¬ı˛Àˆ¬ñ¤¬ı˛± ¤fl¬øÈ¬
¸¬ı«ÊÚ¢∂±˝… ¤fl¬±R ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸˜Ò˜œ« ˝À˚˛ ˚±˚˛º ¤˝◊ ¸˜Òø˜«Ó¬± ˚ø Ú± Ô±Àfl¬, ø˙äœ ¤¬ı— ø˙ä¬ı˛ø¸fl¬ ˚ø ¤fl¬˝◊ ’±¸ÀÚ
¬ı¸ÀÓ¬ Ú± ¬Û±À¬ı˛Ú, ø˙äœ¬ı˛ Œ‰¬±‡ ˚ø ø˙ä¬ı˛ø¸Àfl¬¬ı˛ Œ‰¬±‡ ŒÔÀfl¬ ¬Û‘Ôfl¬ ˝À˚˛ ˚±˚˛ Ó¬À¬ı ø˙ä Ó¬±¬ı˛ ¸±Ô«fl¬Ó¬± ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ Ú±º
¸≈Ó¬¬ı˛±— ø˙äœ ¤¬ı— ø˙ä¬ı˛ø¸Àfl¬¬ı˛ ¸˝˜ø˜«Ó¬±˝◊ ø˙Àä¬ı˛ ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬±¬ı˛ ’Ú… ¤fl¬øÈ¬ ¬ıÎ¬ˇ fl¬±¬ı˛Ìº ¤˝◊ ¤fl¬±Rœfl¬¬ı˛Ì √õ∂ÀÓ¬…fl¬øÈ¬ ¸±Ô«fl¬
ø˙Àä¬ı˛ Œé¬ÀS ’±¬ı˙…fl¬œ˚˛ ˙Ó«¬º
ø˙ä ’ÀÚfl¬ ’ÀÔ«˝◊ ˝˚˛ÀÓ¬± ¬ı…øMêÀfl¬øffl¬, øfl¬c Œ¸˝◊ ¬ı…øMê ˚‡Ú ø˙äfl¬À˜« øÚ˚≈Mê ˝À˚˛ ¤fl¬øÈ¬ Ò…±ÀÚ ’±ø¬ı©Ü ˝Ú, Ó¬‡Ú
øÓ¬øÚ ¤fl¬ øÚø¬ı«À˙¯∏ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ¸g±ÀÚ ¬ı…±¬Û‘Ó¬ ˝Úº Œ¸˝◊ øÚø¬ı«À˙¯∏ ¬ı˛+¬Û¸g±Úœ ¸‘ø©Ü¬ı˛ ¬Z±¬ı˛±˝◊ øÓ¬øÚ ¸¬ı«fl¬±À˘¬ı˛ ¸¬ı«À˘±Àfl¬¬ı˛ fl¬±ÀÂ√
Œ¬ÛÃ“Â√ÀÓ¬ Œ‰¬©Ü± fl¬À¬ı˛Úº ¬ı˛ø¸fl¬ø‰¬M› ¸˜ˆ¬±À¬ı Œ˙fl¬±˘ øÚ¬ı˛À¬Ûé¬ ¤fl¬øÈ¬ ‘ø©Üˆ¬eœ ’Ê«Ú fl¬À¬ı˛º Ó¬‡Ú˝◊ ¤˝◊ ø˜˘Ú¸±ÒÚ ¸y√√¬ıº
¤˝◊ ø˜˘ÀÚ¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛˝◊ ·ÀÎ¬ˇ ›ÀÍ¬ ¤fl¬ ’±Rœ˚˛Ó¬± ¬ı± ’±øRfl¬Ó¬±º ø˙Àä ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬±¬ı˛ ’Ú… ¤fl¬øÈ¬ fl¬±¬ı˛Ì ¤˝◊ ’±øRfl¬Ó¬±¬ı˛
¸”Sº
Œ˙À¯∏ Œ‡± ˚±À2Â ø˙Àä¬ı˛ ¤˝◊ ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬± fl¬À˚˛fl¬øÈ¬ ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ øÚˆ«¬¬ı˛˙œ˘º √õ∂Ô˜Ó¬– ø˙äÀfl¬ ¸¬ı«S·±˜œ ˝ÀÓ¬ ˝À¬ı,
˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬ ˚Ó¬˝◊ øˆ¬ißÒ˜œ« Œ˝±fl¬ ¤˜Ú ¤fl¬øÈ¬ ¸±Ò±¬ı˛Ìœfl‘¬Ó¬ ˆ¬±¬ı¬ı˛+¬Û ø˙ä ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙Ú fl¬¬ı˛À¬ı ˚± èø‰¬Àˆ¬À› ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛
˜ÀÚ ’±À¬ıÚ Ê±·±ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛À¬ıº ø˙ä ’±˜±À¬ı˛ ’±Úμ ’±¶§±ÀÚ¬ı˛ ¸≈À˚±· fl¬À¬ı˛ ŒÀ¬ıº Œ|±Ó¬± ¬ı± ˙«fl¬ ˚ø ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ˆ¬±À¬ı
[¬13¬]
˜±Úø¸fl¬ ’¬ı¸±À Œˆ¬±À·Ú Ó¬¬ı≈› øÓ¬øÚ ¸±Ô«fl¬ ø˙ä ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ¸—¶ÛÀ˙« ¤À˘ ’±ÚøμÓ¬ ˝À¬ıÚº ø˙äœÀfl¬ Ó¬±¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ¸˜˚˛
Œ˙ fl¬±À˘¬ı˛ ·GœÀfl¬ ’øÓ¬Sê˜ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À¬ıº ø‰¬Sø˙Àä ¬ı± fl¬±À¬ı… Œ˚¸¬ı √õ∂Ó¬œfl¬ ’±|˚˛ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ Ô±Àfl¬ Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ’¬ı˙…˝◊
¤fl¬øÈ¬ ¸±ø¬ı«fl¬ ’±À¬ıÚ Ô±Àfl¬º ¤˝◊ ¸fl¬˘ √õ∂Ó¬œÀfl¬¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ø˙äœ¬ı˛± ¸˝ÀÊ˝◊ ¤fl¬ ¸±ø¬ı«fl¬ ’±À¬ıÚ ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Úº ’¬ı˙…
¤˝◊ ¸”ÀS ’±˜±À¬ı˛ Œ|±Ó¬± ¬ı± ˙«fl¬ ¬ı± ¬ı˛ø¸fl¬ø‰¬ÀM¬ı˛ fl¬±ÀÂ√› ’±À¬ıÚ Ê±Ú±ÀÓ¬ ˝À¬ıº Ó“¬±À¬ı˛ øfl¬ ŒÔÀfl¬› √õ∂À˚˛±ÊÚ ø˙Àä¬ı˛
¸±ø¬ı«fl¬ ’±À¬ıÚÀfl¬ ˝+˚˛ øÀ˚˛ ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¬¬ı˛¬ı±¬ı˛ ˜±Úø¸fl¬ fl¬äÚ±º Ó¬¬ı≈› ø˙äœ › Œ|±Ó¬± ¬ı± ˙«fl¬ ¬ı± ¬Û±Í¬fl¬ñ¤˝◊ ≈˝◊ Œ|Ìœ¬ı˛
˜ÀÒ… ¸˝˜ø˜«Ó¬±˝◊ ø˙Àä ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬±¬ı˛ ’Ú…Ó¬˜ ¸”Sº
˜˝±Ú ø˙Àä¬ı˛ ’±À¬ıÚ ¸¬ı«ÊÚœÚ ¤fl¬Ô± øÍ¬fl¬º ŒÓ¬˜øÚ Œ|±Ó¬± ¬ı± ˙«fl¬ ¬ı± ¬Û±Í¬fl¬Àfl¬› Œ¸˝◊ ¬ı˛¸À˘±Àfl¬¬ı˛ Ó¬œÔ«˚±Sœ ˝ÀÓ¬
Œ·À˘ øÚÀÊÀfl¬ ·ÀÎ¬ˇ Ó≈¬˘ÀÓ¬ ˝À¬ı, ø˙øé¬Ó¬ fl¬À¬ı˛ øÚÀÓ¬ ˝À¬ı, Ú± ˝À˘ ø˙äœ ¤¬ı— ø˙ä¬ı˛ø¸Àfl¬¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸˝˜ø˜«Ó¬± ‚È¬À¬ı Ú±º
¸˝˜ø˜«Ó¬± Ú± ‚È¬À˘ ø˙Àä¬ı˛ ¸øÍ¬fl¬ ’±À¬ıÚ ¬ı…Ô« ˝À¬ıº
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
1º ø˙Àä¬ı˛ ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬± ¬ı˘ÀÓ¬ ˚± Œ¬ı±Á¬, øÚÀÊ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬ı…Mê fl¬¬ı˛º
ø˙ä Δ¬ı¬ı˛±·…
˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¬ıdÊœ¬ıÀÚ Œ˚˜Ú øÚ¬ı˛±¸øMê¬ı˛ ’¬Ûø¬ı˛À˜˚˛ ˜”˘… ’±ÀÂ√, Ó¬±¬ı˛ ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ Ê·ÀÓ¬› Œ¸ ŒÓ¬˜øÚ ¸•ú±øÚÓ¬, ¸˜±‘Ó¬º
øÂ√ißfl¬Lö± ø¬ı¯∏À˚˛ ø¬ı¬ı˛±·œ ¬ı˛±Ê¬Û≈S ¬ıμÚœ˚˛ ˝À˘Ú ¸±¬ı˛± ø¬ıù´ÊÚ±¬ı˛º Œfl¬ÚÚ± Œˆ¬±·-˘±˘¸±¬ı˛ Œflv¬ ¬ÛøÇ˘Ó¬±˚˛ Ó¬±¬ı˛ qˆ¬‘ø©Ü
’¸˜±2Âiß, Œ˘±ˆ¬, é≈¬^ ¶§±Ô«·øG¬ı˛ ˜ÀÒ… Ó¬±¬ı˛ ˜Ú≈¯∏…ÀQ¬ı˛ ¸œ˜±˝œÚ ø¬ıô¶∏±¬ı˛Àfl¬ ’±¬ıX fl¬À¬ı˛øÚº Œ¸˝◊ øÚÀ˘«±ˆ¬ ¬Û≈è¯∏ ¬Û¬ı˛˜
øÚø˘«5Ó¬±˚˛ ’±¬ÛÚ±Àfl¬ √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ fl¬À¬ı˛Ú ¸¬ı«Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ…º Œ¸˝◊ √õ∂øÓ¬á¬±˚˛ Ó“¬±¬ı˛ ˜≈øMê, Ó“¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì«Ó¬±º
ø˙Àä Δ¬ı¬ı˛±·…› ¤˝◊ ’Ú±¸øMê¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ø‰¬ø˝êÓ¬º ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ¸Àe Œ¸Ãμ˚«-Ò…±Úœ¬ı˛ ¤fl¬±R ˝›˚˛± Î¬◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛º Ó¬±À¬ı˛ ¶§±eœfl¬¬ı˛Ì
ø˙ä˜‘Ó≈¬… ‚È¬±˚˛º ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ‰¬±¬ı˛¬Û±À˙ ¤fl¬È¬± ”¬ı˛ÀQ¬ı˛ Œ¬ıÎ¬ˇ± Ô±Àfl¬¬, Œˆ¬±À·¬ı˛ ¬ıd › Œˆ¬±Mê±¬ı˛ Δ¬ZÓ¬ ¸M±Àfl¬ ’¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬¬ı˛À˘ ø˙äÀ˘±Àfl¬
ø¬ı¬Û˚«˚˛ ‚ÀÈ¬º ’øÓ¬ ΔÚfl¬È¬…, ¤fl¬±RÓ¬±ñ¤¬ı˛± ¬ı˛À¸±¬ÛÀˆ¬±À·¬ı˛ √õ∂øÓ¬‰¬±¬ı˛œº Œ¸Ãμ˚« ¬ı˛¸±¶§±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ˘±˘¸± ŒÚ˝◊, ÊøÎ¬ˇÀ˚˛
Ò¬ı˛¬ı±¬ı˛ ¬ı±¸Ú± ŒÚ˝◊º ˚‡Ú Œ¸˝◊ ’±fl¬ÀÎ¬ˇ Ò¬ı˛±¬ı˛ ’±ø˜ √õ∂¬ı‘øMÈ¬± ˜±Ô± ‰¬±Î¬ˇ± øÀ˚˛ ›ÀÍ¬, Ó¬‡Ú ’±¬ı˛ ’±ÚμÀ˘±Àfl¬ ø˙ä¬ı˛ø¸fl¬
Î¬◊æ±ø¸Ó¬ Δ‰¬Ó¬Ú… ˝À˚˛ ›ÀÍ¬Ú Ú±º ¸±Ò±¬ı˛Ì ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜Ó¬ Ó“¬±¬ı˛ ¸=˚˛ √õ∂¬ı‘øMÈ¬± ˚‡Ú fl¬±Ê fl¬À¬ı˛ Œ˘±ˆ¬œ¬ı˛ ˘±˘±ø¸Mê ¬ı˛¸Ú±˚˛,
Ó¬‡Ú ’±¬ı˛ ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ¶§± Œ˜À˘ Ú±º ’±¸Mê ø‰¬ÀM ¸≈μ¬ı˛ øÚ¬ı«±ø¸Ó¬º
ø˙ä&è ’¬ıÚœfÚ±Ô ¬ıÀ˘ÀÂ√Úñø¬ı˘±¸œ¬ı˛ ‘ø©Ü ¶§±ÀÔ«¬ı˛ ¸Àe øÚø¬ıÎ¬ˇˆ¬±À¬ı ÊøÎ¬ˇÀ˚˛ ŒÔÀfl¬ ¸‘ø©Ü¬ı˛ ˚Ô±Ô« Œ˙±ˆ¬±, Œ¸Ãμ˚«
› ¬ı˛À¸¬ı˛ ø¬ı¯∏À˚˛ ˜±Ú≈¯∏Àfl¬ ¬ı±ô¶∏ø¬ıfl¬˝◊ ’gfl¬±À¬ı˛ ¬ı˛±À‡ ’ÀÚfl¬‡±øÚ, ’±¬ı˛ ˆ¬±¬ı≈fl¬-¤¬ı˛ ‘ø©Ü fl¬±Ê Œˆ¬±˘± ŒÂ√À˘À¬ı˘±¬ı˛ ‘ø©Ü-¸‘ø©Ü¬ı˛
’¬Û¬ı˛+¬Û ¬ı˛˝À¸…¬ı˛ ‡≈¬ı ·ˆ¬œ¬ı˛ øfl¬È¬±˚˛ øÚÀ˚˛ ‰¬À˘ ˜±Ú≈¯∏Àfl¬º fl¬±ÀÊ˝◊ ˆ¬±¬ı≈Àfl¬¬ı˛ Œ˙±Ú±-Œ‡±-¬ı˘±-fl¬›˚˛±¬ı˛ ˜ÀÒ… ø˙q¸≈˘ˆ¬ ¤˜ÚÓ¬¬ı˛
¸¬ı˛˘Ó¬± › fl¬äÚ±¬ı˛ √õ∂¸±¬ı˛ Ô±Àfl¬º ˆ¬±¬ı≈Àfl¬¬ı˛ ‘ø©Ü ¤Ó¬ ’¬Û¬ı˛+¬Û ’¸±Ò±¬ı˛Ìˆ¬±À¬ı ŒÀ‡ Œ˙±ÀÚ, Œ‡±˚˛ Œ˙±Ú±˚˛, Œ˚ fl¬±ÀÊ¬ı˛
˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Œ‡± Œ˙±Ú± ˝◊Ó¬…±ø¬ı˛ ¸Àe Ó≈¬˘Ú± fl¬À¬ı˛ Œ‡À˘ ˆ¬±¬ı≈Àfl¬¬ı˛ Œ‰¬±À‡ Œ‡± Â√ø¬ı fl¬ø¬ıÓ¬± ¸˜ô¶∏˝◊ Œ˝“˚˛±˘œ ¬ı± ŒÂ√À˘˜±Ú≈¯∏œ¬ı˛
˜ÀÓ¬±˝◊ ˘±À·º ø˙äœ fl¬±Ê Œˆ¬±˘±ÀÚ± ¶§±Ô«·g˙”Ì… ˙«Úˆ¬eœ¬ı˛ ’øÒfl¬±¬ı˛œ ˝À¬ı, Ó¬À¬ı˝◊ Ú± ø˙ä¸‘ø©Ü ¸y√√¬ı ˝À¬ıº qÒ≈ ¸‘ø©Ü Œfl¬Ú,
[¬14¬]
ø˙ä ¬ı˛À¸±¬ÛÀˆ¬±·› ¸y√√¬ı ˝˚˛ Ú± ¤˝◊ Δ¬ı¬ı˛±·…È≈¬fl≈¬¬ı˛ ’ˆ¬±À¬ıº ø˙ä¬ı˛ø¸Àfl¬¬ı˛ ¬ı…øMê¶§±Ô« ¬ı± ¸˜±Ê¶§±Ô« ˚‡Ú ø˙äfl¬À˜«¬ı˛ ¸Àe
ÊøÎ¬ˇÀ˚˛ Ô±Àfl¬, Ó¬‡Ú ’±¬ı˛ Ó¬±¬ı˛ ˆ¬±À·… ¬ı˛À¸¬ı˛ ’±¶§±Ú ‚ÀÈ¬ Ú±º Œfl¬ÚÚ± ¬ı˛¸±¶§±ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… Œ˚ ˜±Úø¸fl¬ ”¬ı˛QÈ≈¬fl≈¬ ’¬Ûø¬ı˛˝±˚«,
Ó¬±¬ı˛ ¸g±Ú Œ˜À˘ Ú± ø˙ä¬ı˛ø¸Àfl¬¬ı˛ ‘ø©ÜÀÓ¬º ’¬Ûø¬ı˛2Âiß ¶§±Ô«‘ø©Ü ø˙ä ¬ı˛À¸±¬ÛÀˆ¬±À·¬ı˛ ’ôL√¬ı˛±˚˛º
Œfl¬±ÀÚ± Î¬◊ÀV˙… ¬ı± Œfl¬±ÀÚ± ¶§±Ô« ˚ø ø¸X fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝˚˛ ø˙äœÀfl¬ Ó¬±¬ı˛ ø˙äfl¬À˜«¬ı˛ ˜±Ò…À˜, Ó¬À¬ı Œ¸ ¶§±Ô«ø¸øX ‚ÀÈ¬ ø˙Àä¬ı˛
’¬Û˜‘Ó≈¬… ‚øÈ¬À˚˛º Œ˚‡±ÀÚ ø˙äœ¬ı˛ ‘ø©Ü ¶§±Ô«¸˜±2Âiß Œ¸‡±ÀÚ ˚Ô±À˚±·… ˜±Úø¸fl¬ ”¬ı˛QÈ≈¬fl≈¬¬ı˛ ’ˆ¬±¬ı ‚ÀÈ¬º ø˙äœ Ó¬±¬ı˛ ’±2Âiß
‘ø©Ü øÀ˚˛ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì« ¸M±È≈¬fl≈¬Àfl¬ Ò¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú± Œ¬ı±øÒ¬ı˛ ’±À˘±˚˛º √õ∂À˚˛±ÊÀÚ¬ı˛ ’±Î¬ˇ±À˘ ˝±ø¬ı˛À˚˛ ˚±˚˛ ø˙äœ¬ı˛ Œ‡±
ø˙ä ¬ı˛+¬ÛÈ≈¬fl≈¬, Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì« √õ∂fl¬±˙ ˝˚˛ Ú± ¬ı˛¸ø˘o≈¬ı˛ √õ∂Ó¬…é¬Ó¬±˚˛º ˜Úœ¯∏œ È¬˘àÀ˚˛¬ı˛ ø˙ä‘ø©ÜÀfl¬ ¤fl¬øÚ ¤˜øÚ fl¬À¬ı˛˝◊ ’±2Âiß
fl¬À¬ı˛øÂ√˘ øÚø‡˘ ø¬ıÀù´¬ı˛ fl¬˘…±Ìfl¬±˜Ú±º Ó“¬±¬ı˛ ¸˜±ÊÀ‰¬Ó¬Ú±, Ó“¬±¬ı˛ ø˙äÀ¬ı±Ò, Ó“¬±¬ı˛ ø˙ä‘ø©ÜÀfl¬ √õ∂2Âiß fl¬À¬ı˛øÂ√˘º Œ·±á¬œ ¶§±Ô«¬ı≈øX
ø˙äœ È¬˘à˚˛Àfl¬ ¬ÛÔw©Ü fl¬À¬ı˛øÂ√˘º Ó¬±˝◊ Œø‡ øÓ¬øÚ Ó“¬±¬ı˛ ø˙ä˙«ÀÚ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¸±˜ø¢∂fl¬ √õ∂À˚˛±ÊÚÀfl¬ ¸±¬ı˛Ôœ fl¬À¬ı˛ ø˙Àä¬ı˛ ¸±¬ı«Àˆ¬Ã˜
’øÒfl¬±¬ı˛Àfl¬ ‡¬ı« fl¬¬ı˛À˘Úº ˜˝±±˙«øÚfl¬ fl¬±KÈ¬ ø˙Àä¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚÈ≈¬fl≈¬Àfl¬ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ ¬ı˘À˘Ú Œ˚, ¤ √õ∂À˚˛±ÊÚ ˝˘ ’√õ∂À˚˛±ÊÀÚ¬ı˛
√õ∂À˚˛±ÊÚñ’√õ∂À˚˛±ÊÀÚ¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ Δ¬ı¬ı˛±À·…¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ÛLöœ Ú˚˛º
¶§˚˛— ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤˝◊ Δ¬ı¬ı˛±À·…¬ı˛ Ó¬M3È≈¬fl≈¬ ¬ı≈ÀÁ¬øÂ√À˘Úñëë¤˜øÚ fl¬À¬ı˛ Δ¬ıSêÀ˜ Δ¬ı¬ı˛±·œ¬ı˛ Ó¬M3fl¬Ô±È¬± ¬ı≈ÀÁ¬ øÚÀ˚˛øÂ√º ˚±¬ı˛±
ø¬ı¯∏˚˛œ Ó¬±¬ı˛± ø¬ıMÀfl¬ ¬ı± øÀ˚˛ ø¬ıÀ˙¯∏Àfl¬ Œ‡“±ÀÊº ˚±¬ı˛± Δ¬ı¬ı˛±·œ, Ó¬±¬ı˛± ¬ÛÀÔ ‰¬˘ÀÓ¬ ‰¬˘ÀÓ¬˝◊ ø¬ıÀù´¬ı˛ ¸Àe ø˜ø˘À˚˛ ø¬ıÀ˙¯∏Àfl¬
ø‰¬ÀÚ ŒÚ˚˛º Î¬◊¬Ûø¬ı˛ ¬Û±›Ú± Â√±Î¬ˇ± Ó¬±À¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± ¬ı“±Ò± ¬Û±›Ú±˝◊ ŒÚ˝◊º ø¬ıù´ √õ∂fl‘¬øÓ¬ ¶§˚˛— Œ˚, ¤˝◊ ˘é¬…˝œÚ Δ¬ı¬ı˛±·œ, ‰¬˘ÀÓ¬
‰¬˘ÀÓ¬˝◊ Ó¬±¬ı˛ ˚± øfl¬Â√≈ ¬Û±›˚˛±º ø¬ıÀù´¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤fl¬È¬± øfl¬ ’±ÀÂ√ Œ¸È¬± Ó¬±¬ı˛ ¶ö±¬ı¬ı˛ ¬ıd¬ı˛ ’Ô«±» ø¬ı¯∏˚˛ ¸•ÛøM¬ı˛ øfl¬ Ú˚˛º Œ˚È¬±
Ó¬±¬ı˛ ‰¬˘ø‰¬ÀM¬ı˛ øÚÓ¬… √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ øfl¬º Œ¸‡±ÀÚ ’±À˘±Â√±˚˛± ¸≈¬ı˛, Œ¸‡±ÀÚ Ú‘Ó¬…, ·œÓ¬, ¬ıÌ«, ·g, Œ¸‡±ÀÚ ’±ˆ¬±¸ ˝◊øeÓ¬, Œ¸‡±ÀÚ
ø¬ıù´ ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛ ¤fl¬Ó¬±¬ı˛±¬ı˛ Á¬—fl¬±¬ı˛ ¬ÛÀÔ¬ı˛ ¬ı“±Àfl¬ ¬ı“±Àfl¬ Œ¬ıÀÊ ›ÀÍ¬º Œ¸‡±ÀÚ ¤˝◊ Δ¬ı¬ı˛±·œ¬ı˛ Î¬◊M¬ı˛œÀ˚˛¬ı˛ Œ·è˚˛± ¬ı˛„ ¬ı±Ó¬±À¸ ¬ı±Ó¬±À¸
ŒÏ¬Î¬◊ Œ‡ø˘À˚˛ Î¬◊ÀÎ¬ˇ ˚±˚˛º ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ øˆ¬Ó¬¬ı˛fl¬±¬ı˛ Δ¬ı¬ı˛±·œ› ’±¬ÛÚ fl¬±À¬ı…, ·±ÀÚ, Â√ø¬ıÀÓ¬ Ó¬±¬ı˛› Ê¬ı±¬ı øÀÓ¬ øÀÓ¬ ¬ÛÀÔ ‰¬À˘
ŒÓ¬˜øÚ Ó¬±¬ı˛˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ Ú±À‰¬¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ¬ı˛À¸¬ı˛ ˆ¬øeÀÓ¬º ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜ÀÒ…fl¬±¬ı˛ ø˙äœÈ¬± ˝˘ Δ¬ı¬ı˛±·œº Ó¬±˝◊ ŒÓ¬± ø˙Àä¬ı˛ ’±Úμ¬ı˛À¸
Œ·è˚˛± ¬ı˛À„¬ı˛ ŒÙ¬Ú±º Œ¸ ¬ı˛À¸ ’±ÀÂ√ ŒÚ˙± Ó¬¬ı≈ Ó¬±¬ı˛ ’±¸øMê ŒÚ˝◊ Œfl¬±Ô±›º
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
1º ø˙ä Δ¬ı¬ı˛±·… ¬ı˘ÀÓ¬ øfl¬ Œ¬ı±Á¬ ¸ø¬ıô¶∏±À¬ı˛ ø˘ø¬Û¬ıX fl¬¬ı˛º
ø˙ä › fl¬äÚ±
Œ˚ Œfl¬±ÀÚ± ø˙ä¸‘ø©Ü˝◊ ø˙äœ¬ı˛ fl¬äÚ± ŒÔÀfl¬ ¸?±Ó¬º ø˙ä¬ıd ø˙äœ¬ı˛ fl¬äÚ±Ê±Ó¬ ¤fl¬ ’¬Û”¬ı« ¬ıdº ’¬Û”¬ı« ’Ô«±» ˚± ¬Û”À¬ı«
’±¬ı˛ fl¬‡ÀÚ± ˝˚˛øÚº √õ∂ÀÓ¬…fl¬ ø˙ä¬ıd˝◊ ø˙äœ¬ı˛ fl¬äÚ±¬ı˛ ¬ı˛À„ ø˜À˙ ¤fl¬ ’ÚÚ… ¬ı˛+¬Û Ò±¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛º ø˙äœ ø˙ä¸‘ø©Üfl¬±À˘ fl¬äÚ±˚˛
Œ˚ ¸ÀÓ¬…¬ı˛ ˜≈À‡±˜≈ø‡ ˝Ú Œ¸˝◊ ¸Ó¬…Àfl¬˝◊ Ó¬±¬ı˛ ¸‘ø©Ü¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı˛+¬Û ŒÚº ¤fl¬˝◊ ¬ıd øˆ¬iß øˆ¬iß ø˙äœ¬ı˛ fl¬äÚ±¬ı˛ ¬ı˛À„ øˆ¬iß øˆ¬iß
¬ı˛+¬Û Ò±¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ ¤¬ı— ’±˜±À¬ı˛ øˆ¬iß øˆ¬iß ¸ÀÓ¬…¬ı˛ ˜≈À‡±˜≈ø‡ “±Î¬ˇ fl¬¬ı˛±˚˛º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ë·œÓ¬±?ø˘ ’±¬ı˛ ¬Û±¬ıÀ˘± ø¬ÛÀfl¬±À¸±¬ı˛
’øÇÓ¬í ø‰¬ÀS¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±˜¬ı˛± ¤fl¬˝◊ ¸Ó¬…Àfl¬ ’¬ıÀ˘±fl¬Ú fl¬ø¬ı˛ Ú±º ø˙äœ¬ı˛ fl¬äÚ±˙øMê ’¸y√√¬ıÀfl¬› ¸y√√À¬ı¬ı˛ ¸œ˜±Ú±˚˛ ¤ÀÚ ˝±øÊ¬ı˛
[¬15¬]
fl¬À¬ı˛º ø˙äœ¬ı˛ ¤˝◊ fl¬äÚ±ø|Ó¬ ˙øMêÀfl¬ ˙±¶afl¬±À¬ı˛¬ı˛± ¬ı˘À˘Ú, ë’¬Û”¬ı« ¬ıd øÚ˜«±Ì é¬˜±√õ∂:±íº ø˙Àä¬ı˛ Î¬◊ÀV˙… ˚ø› ¬ı˛¸¸‘ø©Ü
¬ı± ’±Úμ¸‘ø©Ü, Ó¬¬ı≈› ø˙äœ¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ fl¬äÚ±ˆ¬±¬ıÚ±¬ı˛ ø¬ıø˙©ÜÓ¬± ø¬ıøˆ¬iß ø˙äøSê˚˛±¬ı˛ ¬ı˛+¬ÛÀfl¬ øˆ¬ißÓ¬¬ı˛ ¬ı˛+¬Û ±Ú fl¬À¬ı˛º
ø˙Àä¬ı˛ ¤˝◊ Δ¬ıø˙©Ü… Ê±Ó¬ ˝˚˛ ø˙äœ¬ı˛ fl¬äÚ± ŒÔÀfl¬º ¬ıdÓ¬ Œ˚ Œfl¬±ÀÚ± ¶ö±˚˛œ ø˙ä¸‘ø©Ü¬ı˛ ’ôL√¬ı˛±À˘ fl¬±Ê fl¬À¬ı˛ ø˙äœ¬ı˛
ëfl¬äÚ±√õ∂øÓ¬ˆ¬±íº fl¬äÚ±√õ∂¬ı‘øM ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ¸˝Ê±Ó¬ √õ∂¬ı‘øMº ’øÓ¬ Δ˙˙¬ıfl¬±˘ ŒÔÀfl¬˝◊ ˜±Ú≈¯∏ fl¬äÚ±√õ∂¬ıÌ ˝À˚˛ Ô±Àfl¬, Œfl¬Î¬◊
Œ¬ı˙œ Œfl¬Î¬◊ fl¬˜, ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì √õ∂¬ı‘øM¬ı˛ ˜ÀÓ¬± fl¬äÚ±√õ∂¬ı‘øM› ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¸˝Ê±Ó¬º Œ˚ Œfl¬±ÀÚ± ø¬ı¯∏˚˛ ¬ı± ¬ıdÀfl¬ ’¬ı˘•§Ú fl¬À¬ı˛ ˚‡Ú
Œfl¬±ÀÚ± ø˙äœ Ó“¬±¬ı˛ ø˙ä ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Ú Ó¬‡Ú øÓ¬øÚ Ó¬±¬ı˛ fl¬äÚ±˙øMêÀfl¬˝◊ fl¬±ÀÊ ˘±ø·À˚˛ ø¬ı¯∏˚˛øÈ¬Àfl¬ Ó“¬±¬ı˛ øÚÀÊ¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¬ı˛+¬Û ŒÚº
ø˙ä¸‘ø©ÜÀÓ¬ ¸¬ı ¬ıd ¬ı± ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛˝◊ ¬ı˛+¬Û±ôL√¬ı˛ ‚ÀÈ¬º ’Ô«±» ¬ı±ô¶∏¬ıÊ·ÀÓ¬ ¬ı± Êœ¬ıÀÚ ˚± Œ‡øÂ√, ˚± qÚøÂ√ Ó¬±¬ı˛˝◊ U¬ıU √õ∂øÓ¬Ù¬˘Ú
ø˙Àä ‚ÀÈ¬ Ú±º ’…±ø¬ı˛àÈ¬˘ƒ ¬ıÀ˘øÂ√À˘Úñø˙Àä ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì ˝À˘› Ó¬± ¬ıdÓ¬ ˚± ¸y√√¬ı ˝À˚˛ÀÂ√ Ó¬±¬ı˛˝◊ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì Ú˚˛, ¬ı¬ı˛— ø˙ä
¸y√√±À¬ı…¬ı˛› Î¬◊¬Û¶ö±¬ÛÚ±º ¤˝◊ ¸y√√±¬ı… ¬ı˛+¬ÛøÈ¬ ø˙Àä √õ∂øÓ¬Ù¬ø˘Ó¬ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ø·À˚˛ ø˙ä fl¬äÚ±¬ı˛ ’±|˚˛ ŒÚ˚˛º
fl¬äÚ± ø˙ä¬ıd¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛Àfl¬ ¬ı˛+¬Û±ôL√ø¬ı˛Ó¬ fl¬À¬ı˛ Ó¬±Àfl¬ ¶§±Ó¬La… Œ˚˛º ¤fl¬˝◊ ¬ıd ¬ı± ø¬ı¯∏˚˛ øÚÀ˚˛ ˚≈À· ˚≈À· fl¬Ó¬ ˆ¬±¶®˚«, ø‰¬S,
fl¬Ó¬ ¶ö±¬ÛÀÓ¬…¬ı˛ ¸‘ø©Ü ˝À˚˛ÀÂ√º ø¬ı¯∏˚˛ ¤fl¬ ˝À˘› øˆ¬iß øˆ¬iß ø˙äœ¬ı˛ fl¬äÚ±˚˛ Ó¬± øˆ¬iß øˆ¬iß ’±fl¬±¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√º
fl¬äÚ±¬ı˛ fl¬Ô± ¬ı˘ÀÓ¬ ø·À˚˛ ’…±ø¬ı˛àÈ¬˘ƒ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, “Imagination is a feeble sort of sensation, and, there will
always be in the mind of a man who remembles or expects something as image or picture of what he
remembles or expects.”
fl¬ø¬ı ›˚˛±Î«¬¸›˚˛±Ô« ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, fl¬ø¬ıÓ¬± ˝À2Â “emotions recollected in tranquility”-¬ı˛ √õ∂fl¬±˙º ¤˝◊ emotions-¤¬ı˛ √õ∂±Ôø˜fl¬
ô¶∏À¬ı˛ fl¬äÚ± ¬ı±¸ fl¬À¬ı˛º
Œfl¬±˘ø¬ı˛Ê-˝◊ √õ∂Ô˜ fl¬äÚ± ø¬ı¯∏˚˛øÈ¬Àfl¬ ¤fl¬øÈ¬ ±˙«øÚfl¬ √õ∂Ó¬œøÓ¬ÀÓ¬ Œ¬ÛÃ“ÀÂ√ ŒÚº øÓ¬øÚ˝◊ √õ∂Ô˜ øÚÂ√fl¬ fl¬äÚ± (fancy) ŒÔÀfl¬
√õ∂fl‘¬Ó¬ fl¬äÚ±¬ı˛ (imagination) ¬Û±Ô«fl¬… øÚ¬ı˛+¬ÛÌ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Œ˚ Œfl¬±ÀÚ± ø˙äœ¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ fl¬äÚ± ø¬ı¯∏øÈ¬ qÒ≈ ΔÊø¬ıfl¬ Ú˚˛, ±˙«øÚfl¬º ¸±Ò±¬ı˛Ì
˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ fl¬äÚ± ëøÚÂ√fl¬ fl¬äÚ±í-¬ı˛ ô¶∏À¬ı˛˝◊ ŒÔÀfl¬ ˚±˚˛º Œ˚ Œfl¬±ÀÚ± ¬ıÎ¬ˇ ø˙äœ ΔÊø¬ıfl¬ ¬ı˛+¬ÛøÈ¬Àfl¬ fl¬äÚ±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ¤fl¬øÈ¬ ˙±ù´Ó¬
¸Ó¬…¬ıdÀÓ¬ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ fl¬À¬ı˛Úº ø˙äœ¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ fl¬äÚ± ¤fl¬øÈ¬ ø¬ıÀ˙¯∏ ˙øMê ¤¬ı— Œ¸‡±ÀÚ ø˙äœ¬ı˛ ’±R·Ó¬ Œ√õ∂¬ı˛Ì±˝◊ fl¬±˚«fl¬¬ı˛º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô
Ó¬±˝◊ ¬ı˘À˘Ú, ëŒ·±˘±À¬Û¬ı˛ øÀfl¬ Œ‰¬À˚˛ ¬ı˘˘≈˜ ¸≈μ¬ı˛ñ¸≈μ¬ı˛ ˝˘ Œ¸íº ¤ˆ¬±À¬ı˝◊ ø˙ä ¤˘ fl¬äÚ±˙øMê¬ı˛ ˝±Ó¬ ÒÀ¬ı˛º
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
1º ø˙ä¸‘ø©Ü¬ı˛ ¸Àe fl¬äÚ±¬ı˛ ¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏À˚˛ ¸—Àé¬À¬Û Œ˘‡º
ø˙ä › ¸≈μ¬ı˛
˜±Ú≈¯∏ ¶§ˆ¬±¬ıÓ¬˝◊ ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ¬Û”Ê±¬ı˛œº ¬ıdÓ¬ ¸≈μ¬ı˛ ¬ı˘ÀÓ¬ ¸±Ò±¬ı˛Ìˆ¬±À¬ı ’±˜¬ı˛± ø¬ı¯∏˚˛ ¬ı± ¬ıd¬ı˛ ¬ı±ø˝…fl¬ ¬ı˛+¬ÛÀfl¬˝◊ ¬ı≈øÁ¬º øfl¬c
ø˙äÓ¬±øM3Àfl¬¬ı˛ ‘ø©Üˆ¬eœ øÚÀ˚˛ ë¸≈μ¬ı˛í fl¬Ô±øÈ¬Àfl¬ ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¬¬ı˛À˘ ¤¬ı˛ Ó¬±»¬Û˚« Œ˚ fl¬Ó¬ ·ˆ¬œ¬ı˛ ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ó¬± Œ¬ı±Á¬± ˚±˚˛º
ø˙Àä¬ı˛ ¸Àe ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ’e±eœ ¸•Ûfl«¬ ’±ÀÂ√º fl¬±¬ı˛Ì ø˙ä¬ıd ’±˜±À¬ı˛ ˜ÀÚ Œ¸Ãμ˚«À¬ı±Ò Ó¬Ô± ¬ı˛À¸¬ı˛ ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛º
Œ¸˝◊ ¬ı˛¸ ŒÔÀfl¬˝◊ ’±˜¬ı˛± ’±Úμ ˘±ˆ¬ fl¬ø¬ı˛º √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¤¬ı— ¬Û±(±Ó¬… ø˙äÓ¬ÀM3¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ Œ¸Ãμ˚« Ó¬Ô± ¸≈μ¬ı˛Àfl¬
[¬16¬]
ø¬ıøˆ¬ißˆ¬±À¬ı ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ¤˝◊ ø¬ıÀù≠¯∏Ì ŒÔÀfl¬ ¤fl¬È¬± fl¬Ô± ¬Ûø¬ı˛©®±¬ı˛ Œ˚ Œ¸Ãμ˚«À¬ı±Ò ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Œ‰¬Ó¬Ú±¬ı˛ ¬ıd ¤¬ı—
˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Œ‰¬Ó¬Ú±ÀÓ¬˝◊ Ó¬± ’±À¬ıÚ fl¬À¬ı˛º
¬ıdÓ¬ ø˙Àä ’¸≈μ¬ı˛ ¬ıÀ˘ øfl¬Â√≈ ŒÚ˝◊, fl¬±¬ı˛Ì ø˙Àä¬ı˛ Œé¬ÀS ë¸≈μ¬ı˛í fl¬Ô±øÈ¬ ¸≈ø˜øÓ¬ ¤¬ı— ¸±˜?¸…¬Û”Ì« ø¬ı¯∏˚˛ ¬ı± ¬ıdÀfl¬
Œ¬ı±Á¬±ÀÓ¬ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ø˙Àä ¤˝◊ ¸≈ø˜øÓ¬ ¤¬ı— ¸±˜?¸… ‡≈¬ı˝◊ &èQ¬Û”Ì«º ’±˜¬ı˛± Ê±øÚ ø˙ä ˝˘ √õ∂fl¬±˙º ¤˝◊ √õ∂fl¬±˙
˚Ó¬ ¸±˜?¸…¬Û”Ì« ¤¬ı— ¸—˚Ó¬ ˝À¬ı Ó¬Ó¬˝◊ Ó¬± ¸±Ô«fl¬ ø˙ä¬ı˛+¬Û Ò±¬ı˛Ì fl¬¬ı˛À¬ı, ¤fl¬øÈ¬ ’‡G ¸Ó¬…¬ı˛+À¬Û √õ∂øÓ¬ˆ¬±Ó¬ ˝À¬ıº ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô
¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, ëë’±È«¬ øÊøÚ¸È¬±ÀÓ¬ ¸—˚À˜¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ ¸fl¬À˘¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ Œ¬ı˙œ, fl¬±¬ı˛Ì ¸—˚˜˝◊ ’ôL√¬ı˛À˘±Àfl¬ √õ∂À¬ıÀ˙¬ı˛ ø¸—˝¬Z±¬ı˛ºíí ¸≈Ó¬¬ı˛±—
¸—˚Ó¬ √õ∂fl¬±˙˝◊ ø˙ä ¤¬ı— ø˙ä ˜±S˝◊ ¸≈μ¬ı˛º ø˙ä ¤¬ı— ¸≈μ¬ı˛ ¸˜±Ô«fl¬º fl¬ø¬ı fl¬œÈƒ¬¸ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, Beauty is truth truth beautyº
ëë¸Ó¬… ¤¬ı— ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ¸˜œfl¬¬ı˛Ì ¸y√√¬ı ˝˚˛ fl¬ø¬ı¬ı˛ Ò…±Ú‘ø©ÜÀÓ¬, ëëΔÚøμÚ Êœ¬ıÀÚ ˚± ‚ÀÈ¬ Ó¬±¬ı˛ øÙ¬ø¬ı˛øô¶∏ øÀ˘˝◊ ‰¬¬ı˛˜ ¸Ó¬… ¬ı˘±
˝˚˛ Ú± ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ’±ø¬ıˆ«¬±¬ı› ‚ÀÈ¬ Ú±º.....’±È«¬ ˚ø ¬ıdÊœ¬ıÀÚ¬ı˛ √õ∂øÓ¬ø˘ø¬Û ˝Ó¬ Ó¬± ˝À˘ ¬ı…?Ú±¬ı˛ ¶ö±Ú ø˙Àä
Ô±fl¬Ó¬ Ú±ºíí
Î¬ÚμÚÓ¬M3 Î¬– ¸≈Òœ¬ı˛ fl≈¬˜±¬ı˛ Úμœ¬ˇ
Œ˚ Œfl¬±ÀÚ± ø˙Àä¬ı˛˝◊ Î¬◊ÀV˙… ˝˘ ¸≈μ¬ı˛ ¤˜Ú øfl¬Â√≈ ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛±, ˚±¬ı˛ ’±À¬ıÚ ’±˜±À¬ı˛ ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ Ú˚˛, ’±À¬ıÚ
ø¬ıqX Ò…±ÀÚ¬ı˛ ¬ı‘øM¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ñ’±˜±À¬ı˛ fl¬äÚ±¬ı˛ fl¬±ÀÂ√º ¸eœÀÓ¬¬ı˛ Œé¬ÀS› ¤˝◊ ¤fl¬˝◊ fl¬Ô± √õ∂À˚±Ê…º ¸≈¬ı˛fl¬±À¬ı˛¬ı˛ fl¬äÚ±ÀÓ¬˝◊
¸eœÀÓ¬¬ı˛ Êiú ¤¬ı— Œ|±Ó¬±¬ı˛ fl¬äÚ±¬ı˛ Î¬◊ÀVÀ˙…˝◊ Ó¬± ¬ı˛ø‰¬Ó¬º ëë¸≈μ¬ı˛ ¬ıd¬ı˛ √õ∂Ó¬…é¬ Ò±¬ı˛Ì± √õ∂Ô˜Ó¬– ‘ø©Ü¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛˝◊ øfl¬c
|¬ıÌ ˝◊øf˚˛ Œ˚‡±ÀÚ ¸≈μ¬ı˛Àfl¬ ‡≈“ÀÊ ¬Û±˚˛ Œ¸‡±ÀÚ˝◊ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¸•Ûfl«¬ ’±˜¬ı˛± ’±ø¬ı©®±¬ı˛ fl¬ø¬ı˛º õ≠øÈ¬Ú±¸ (Plotinus) ¬ıÀ˘øÂ√À˘Ú,
“Beauty appeals mainly to the sight, but also to the hearing among compositions of words : it is also
in all music, for both melodies and rythms are beautiful.”
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ √õ∂ùü
1º ø˙äÓ¬ÀM3 ë¸≈μ¬ı˛í fl¬Ô±øÈ¬ fl¬œ ’Ô« ¬ı˝Ú fl¬À¬ı˛ ¬ı≈øÁ¬À˚˛ Œ˘‡º
 øÚ¬ı«±ø‰¬Ó¬ ¸˝±˚˛fl¬ ¢∂Lö¬Û?œ˚Ó¬Ô…¬Û?œ

1º ’¬ıÚœfÚ±Ô Í¬±fl≈¬¬ı˛, ¬ı±À·ù´¬ı˛œ ø˙ä √õ∂¬ıg±¬ı˘œ, ¬ı˛+¬Û±, fl¬ø˘fl¬±Ó¬± 1369º
2º ’ø˜˚˛¬ı˛?Ú ¬ıÀμ…±¬Û±Ò…±˚˛, ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ø˙ä˙«Ú, Œ ¬ı≈fl¬ Œà±¬ı˛, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1975º
3º ø˝¬ı˛∞¨˚˛ ¬ıÀμ…±¬Û±Ò…±˚˛, ¬ı˛¬ıœf ø˙äÓ¬M3, ¬ı˛¬ıœfˆ¬±¬ı˛Ó¬œ, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1377º
4º ¸≈À‰¬Ó¬± Œ‰¬ÃÒ≈¬ı˛œ, ¸—·œÓ¬ › ÚμÚÓ¬M3, ’±Úμ ¬Û±¬ıø˘˙±¸«, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1988º
5º Œ¸Ãμ˚«˙«Ú . √õ∂±Ôø˜fl¬ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛, ¸≈¬ıÌ«À¬ı˛‡±, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1408º
6º Œ¬ıøÚÀÎ¬ÀÈ¬± ŒSê±À‰¬, ø˙äÓ¬M3, ¬ı˛¬ıœfˆ¬±¬ı˛Ó¬œ, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1376º
[¬17¬]
7º ¸≈À¬ı˛fÚ±Ô ±˙&5, Œ¸Ãμ˚«Ó¬M3, ø˜S±˘˚˛, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1357º
8º ¸±ÒÚfl≈¬˜±¬ı˛ ˆ¬A±‰¬±˚«, ’Ú≈¬ı± ¢∂Lö, ¤Î≈¬˚˛±Î«¬ ˝…±kø˘fl¬, øÊ:±¸±, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1969º
9º ˙±e«À¬ı, ¸—·œÓ¬ ¬ı˛P±fl¬¬ı˛ [¸≈À¬ı˛˙‰¬f ¬ıÀμ…±¬Û±Ò…±˚˛ ’Ú≈øÓ¬] ¬ı˛¬ıœfˆ¬±¬ı˛Ó¬œ, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1379º
10º Plato’s The Republic (Tr. Paul Shorey) Hasward, 1946º
11º Problems of Aesthetics, Macmillon, New York, 1959º
12º Î¬– ¸≈Òœ¬ı˛ fl≈¬˜±¬ı˛ Úμœ, ÚμÚÓ¬M3º
13º ’èÌ ˆ¬A±‰¬±˚«, ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ ¸”Sº
14º Î¬– ¸±ÒÚ fl≈¬˜±¬ı˛ ˆ¬A±‰¬±˚«, ¸—·œÀÓ¬ ¸≈μ¬ı˛º
15º Î¬– ¸±ÒÚ fl≈¬˜±¬ı˛ ˆ¬A±‰¬±˚«, ø˙äÓ¬M3º
 Î¬◊M¬ı˛ √õ∂±ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ø˙Àä¬ı˛ ˘é¬Ì fl¬œ∑ ¤˝◊ √õ∂¸Àe ˜˝±fl¬±À¬ı…¬ı˛ ˘é¬ÀÌ¬ı˛ ¸—øé¬5 ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛º
2º ëˆ¬±¬ı˘±¬ıÌ…À˚±ÊÚ˜í ø˙ä¸‘ø©Ü¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛À√õ∂øé¬ÀÓ¬ ¤øÈ¬¬ı˛ ¬Û”Ì«±e ¬ı…±‡…± fl¬¬ı˛º
3º ø˙ä¸‘ÊÀÚ¬ı˛ Î¬◊ÀV˙… ¸•§Àg ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛º
4º ø˙ä øfl¬ˆ¬±À¬ı Êœ¬ıÚÀfl¬ √õ∂ˆ¬±ø¬ıÓ¬ fl¬À¬ı˛∑ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ΔÚøμÚ Êœ¬ıÚ˚±S±¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ ø˙ä fl¬œ √õ∂ˆ¬±¬ı ŒÙ¬˘ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ’±À˘±‰¬Ú±
fl¬¬ı˛º
5º ø˙ä ¬ı˘ÀÓ¬ fl¬œ Œ¬ı±Á¬∑ ø˙ä fl¬œ Êœ¬ıÚ ŒÔÀfl¬ ¸•Û”Ì« ¶§Ó¬La∑ ¤˝◊ √õ∂¸Àe ¸±ø¬ı«fl¬Ó¬±¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛º
6º ø˙äÕ¬ı¬ı˛±·… › ·±˝«¶ö… Δ¬ı¬ı˛±À·…¬ı˛ Ó≈¬˘Ú±˜”˘fl¬ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛º
7º ø˙äÓ¬M3 › ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ Î¬◊ˆ¬À˚˛¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•ÛÀfl«¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ±›º
8º ø˙Àä¬ı˛ › ø˙äÓ¬ÀM3¬ı˛ ¸—:± øÚÀ«˙ fl¬¬ı˛º ø˙äÓ¬ÀM3¬ı˛ ’±À˘±‰¬… ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛øÒ øÚÒ«±¬ı˛Ì fl¬¬ı˛º
9º ’Ú≈fl‘¬øÓ¬ı±, ¬ı˛+¬ÛÕfl¬¬ı˘…¬ı± › √õ∂fl¬±˙¬ı±À¬ı˛ ˜≈‡… √õ∂øÓ¬¬Û±…&ø˘ Î¬◊¬Û¶ö±¬ÛÚ fl¬À¬ı˛± ¤¬ı— √õ∂øÓ¬øÈ¬¬ı˛ ˚±Ô±Ô«… ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¬¬ı˛º
[¬18¬]
Unit-3
CBCS (Semester-I)
C.C 1.1 (Theory)
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ø‰¬ôL√± ¢∂ÀLö¬ı˛ ’ôL√·«Ó¬ √õ∂¬ıg
 ø¬ı¯∏˚˛ fl¬±Í¬±À˜±
 Î¬◊ÀV˙…
 ˆ”¬ø˜fl¬±
 ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ø‰¬ôL√± ¢∂ÀLö¬ı˛ ’ôL√·«Ó¬ √õ∂¬ıg . ¸eœÓ¬ › ˆ¬±¬ı
 ¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ
 ’ôL√¬ı˛-¬ı±ø˝¬ı˛
 ¸—·œÓ¬
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ
 ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê
 ’±˜±À¬ı˛ ¸eœÓ¬
 ø˙é¬± › ¸—¶‘®øÓ¬ÀÓ¬ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Ú
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ
 Î¬◊ÀV˙…
 ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ÚμÚÓ¬M3ñ¬ı˛¬ıœf‘ø©ÜÀÓ¬,
[¬19¬]
 ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ë¸—·œÓ¬ø‰¬ôL√±í ¢∂ÀLö¬ı˛ øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ √õ∂¬ıgñ¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ı, ¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±, ’ôL√¬ı˛ ¬ı±ø˝¬ı˛, ¸—·œÓ¬,
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê, ’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬
 ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸Àe ø˘œ¬Ûfl≈¬˜±¬ı˛ ¤¬ı— Ò”Ê«øÈ¬√õ∂¸±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ’±˘±¬Û-’±À˘±‰¬Ú±
ˆ”¬ø˜fl¬±
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬-ø‰¬ôL√± Œ˚˜Ú ¬ı…±¬Ûfl¬ ŒÓ¬˜Ú˝◊ Δ¬ıø‰¬S…˜˚˛º øÓ¬øÚ ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤˜Ú ¤fl¬øÈ¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙
Œ¬ÛÀ˚˛øÂ√À˘Ú ˚± Ó“¬±Àfl¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ :±Ú ’±˝¬ı˛Ì fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ø¬ıÀ˙¯∏ ¸˝±˚˛Ó¬± fl¬À¬ı˛øÂ√˘º
Ó¬èÌ ¬ı˚˛À¸˝◊ ¸—·œÀÓ¬ ’ÚÚ…¸±Ò±¬ı˛Ì ¬ı≈…»¬ÛøM ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ øÓ¬øÚ fl¬œ ·ˆ¬œ¬ı˛ ’±Rø¬ıù´±À¸¬ı˛ ¸Àe ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬
ø‰¬ôL√±-ˆ¬±¬ıÚ± qè fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ˚ÔÚ Ó“¬±¬ı˛ ¬ı˚˛¸ ˜±S˝◊ fl≈¬øÎ¬ˇº
Œ˜±È¬±˜≈øÈ¬ˆ¬±À¬ı Œ‡± ˚±˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•§Àg Ó“¬±¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì± øÓ¬ÚøÈ¬ ’¬ı¶ö±ÀÚ¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ¬Ûø¬ı˛ÌøÓ¬ ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ø¬ıøˆ¬iß ¬ı˚˛À¸
øÓ¬øÚ ø¬ıøˆ¬iß Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ øÚ¬ıg ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Œ˚‡±ÀÚ ø¬ıøˆ¬iß Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ¬ıMê¬ı… ¶ö±Ú Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√º
1881 ¸±À˘ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ Ó“¬±¬ı˛ øÓ¬ÚøÈ¬ √õ∂¬ıg ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˚˛º ¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ı, ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Î¬◊»¬ÛøM › Î¬◊¬ÛÀ˚±ø·Ó¬± ¤¬ı—
¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±º ¤˝◊ øÓ¬ÚøÈ¬ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ¬ıMê¬ı… ø¬ı¯∏˚˛ øÓ¬Ú Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛º
¤¬ı˛ ˜ÀÒ… ë¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ıí √õ∂¬ıgøÈ¬ ¸—·œÓ¬ ˙«ÀÚ¬ı˛ √õ∂Ô˜ ˜Ó¬øÈ¬ ·ÀÎ¬ˇ Ó≈¬˘ÀÓ¬ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛ÀÂ√º 1912 ¸±À˘ ¬ı˛ø‰¬Ó¬
˝À˚˛ÀÂ√ ë’ôL√¬ı˛ ¬ı±ø˝¬ı˛, ¸—·œÓ¬ › ·±Ú ¸•§Àg √õ∂¬ıgíñ¤˝◊ øÓ¬ÚøÈ¬ √õ∂¬ıgº
¤¬ı˛ ˜ÀÒ… ë·±Ú ¸•§Àg √õ∂¬ıgí ¤˝◊ é≈¬^ øÚ¬ıgøÈ¬ › 1917 ¸±À˘ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê √õ∂¬ıgøÈ¬ fl¬ø¬ı¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬
ø¬ZÓ¬œ˚˛ ˜Ó¬øÈ¬ ·ÀÎ¬ˇ Ó≈¬˘ÀÓ¬ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛ÀÂ√º
1921 ¸±À˘ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√ ë’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬í √õ∂¬ıgøÈ¬º ¤˝◊ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ˜±Ò…À˜ fl¬ø¬ı¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ±˙«øÚfl¬
˜Ó¬øÈ¬ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º ’¬ıÀ˙À¯∏ 1937 ¸±À˘ ˚‡Ú fl¬Ô± › ¸≈¬ı˛ √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Ú Ó¬‡Ú Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ˜ÀÓ¬¬ı˛˝◊ ¬Û≈ÚèÀ~‡ ¬Û±›˚˛±
˚±˚˛º
√õ∂Ô˜ ¬ı˚˛À¸ ¸œ˜±¬ıX ’øˆ¬:Ó¬±¬ı˛ øˆ¬øMÀÓ¬ fl¬ø¬ı Œ˚ ˜Ó¬øÈ¬Àfl¬ √õ∂øÓ¬á¬± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú Œ¸‡±ÀÚ ¸—·œÀÓ¬ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±˝◊
√õ∂Ò±Ú, ¬ı˛±·¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬± Œ·ÃÌ, ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« Êœ¬ıÀÚ ˘t ’øˆ¬:Ó¬±¬ı˛ øˆ¬øMÀÓ¬ Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚È¬˘º
¬Û=±À˙±MœÌ« fl¬ø¬ı ¬ı˘À˘Ú ¸≈¬ı˛ Œ˚‡±ÀÚ ˆ¬±¬ı ŒÔÀfl¬ ø¬ıø2Âiß ˝À˚˛ ¸•Û”Ì« ’±RøÚˆ«¬¬ı˛˙œ˘ ˝˚˛ Œ¸‡±ÀÚ˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Î¬◊»fl‘¬©Ü
¬ı˛+¬ÛøÈ¬ √õ∂fl¬È¬ ˝˚˛º ¬Û”À¬ı«¬ı˛ √õ∂øÓ¬¬Û±…øÈ¬ Œ˚ ˆ≈¬˘ Ó¬±› ø¬ıÚ± ø¬ZÒ±˚˛ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ øÚÀ˘Úº
¬ı˘À˘Ú, ëëŒ˚ ˜Ó¬øÈ¬ Ó¬‡Ú ¤Ó¬ ¶ÛÒ«±¬ı˛ ¸ø˝Ó¬ ¬ıø˘˚˛±øÂ√˘±˜ Œ¸ ˜Ó¬øÈ¬ Œ˚ ¸Ó¬… Ú˚˛, Œ¸ fl¬Ô± ’±Ê ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬ø¬ı˛¬ıºíí
fl¬À˚˛fl¬ ¬ı»¸¬ı˛ ¬Û¬ı˛ fl¬ø¬ı ‰”¬Î¬ˇ±ôL√ ˜Ó¬øÈ¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛À˘Ú Œ˚ ¸—·œÀÓ¬ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬± ¬ıÎ¬ˇ øfl¬ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬± ¬ıÎ¬ˇ Ó¬± ’¬ı±ôL√¬ı˛º
¸≈¬ı˛ › ¬ı±Ìœ [¬ı± ˆ¬±¬ı]-¬ı˛ ¸±˝±À˚…˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’±˙« ¬ı˛+¬ÛøÈ¬ ·ÀÎ¬ˇ ›ÀÍ¬º
[¬20¬]
ë¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ıí
1881 ¸±À˘ ˜±S fl≈¬øÎ¬ˇ ¬ı»¸¬ı˛ ¬ı˚˛À¸ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Í¬±fl≈¬¬ı˛ øÓ¬ÚøÈ¬ ¸—·œÓ¬ ¸•Ûøfl«¬Ó¬ √õ∂¬ıg ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Úº √õ∂¬ıg øÓ¬ÚøÈ¬¬ı˛
Ú±˜ ˝˘ ¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ı, ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Î¬◊»¬ÛøM › Î¬◊¬ÛÀ˚±ø·Ó¬±, ¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±º ˚ø› ¤fl¬˝◊ ¬ı»¸À¬ı˛ ø˘ø‡Ó¬ Ó¬Ô±ø¬Û
øÓ¬ÚøÈ¬ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ¬ıMê¬ı… ø¬ı¯∏˚˛ øÓ¬Ú Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛º
¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ı √õ∂¬ıgøÈ¬ fl¬ø¬ı ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Œ˚ ˆ¬±¬ıÚ±¬ı˛ øˆ¬øMÀÓ¬ Œ¸øÈ¬ ¸•Û”Ì« Œ˜Ãø˘fl¬º Ó¬èÌ ¬ı˚˛À¸˝◊ ¸—·œÀÓ¬ ’ÚÚ…
¸±Ò±¬ı˛Ì ¬ı≈»¬ÛøM ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛ ’±Rø¬ıù´±À¸¬ı˛ ¸Àe fl¬ø¬ı ¸—·œÀÓ¬ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬± ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬± ŒÔÀfl¬ Œ˚ ’ÀÚfl¬ Œ¬ı˙œ,
Œ¸ ¸•ÛÀfl«¬ ¬ıø˘á¬ ˜Ó¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
Œ¬ıÔ≈Ú Œ¸±¸±˝◊øÈ¬¬ı˛ Î¬◊À…±À· fl¬ø¬ı ¤fl¬øÈ¬ ¸ˆ¬±˚˛ ¤˝◊ √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬Û±Í¬ fl¬À¬ı˛Ú ¤¬ı— √õ∂¬ıgøÈ¬ Ú”Ó¬Ú ˆ¬±¬ıÚ±¬ı˛ ’±À˙« Î¬◊2‰¬√õ∂˙—ø¸Ó¬
˝˚˛º 19À˙ ¤ø√õ∂˘, 1881 ¸±À˘ ¤˝◊ √õ∂¬ıg ¬ÛøÍ¬Ó¬ ˝˚˛º
fl¬ø¬ı √õ∂ÔÀ˜˝◊ ¸—·œÀÓ¬ Œ˚ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬± √õ∂Ò±Ú ¤˝◊ Ò±¬ı˛Ì±˚˛ ø¬ıù´±¸œ ŒÔÀfl¬ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ¸”S¬Û±Ó¬ fl¬À¬ı˛Úº fl¬Ô±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛
˜ÀÚ¬ı˛ ˆ¬±¬ı ¸≈μ¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û √õ∂fl¬±˙ ¬Û±˚˛ Ú± Ó¬±˝◊ ¸≈¬ı˛ √õ∂À˚˛±À·¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ ˝˚˛º fl¬ø¬ı ¸—¶‘®Ó¬ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ √õ∂±‰¬œÚÓ¬± › ¸—·œÓ¬ ˙±À¶a¬ı˛
’√õ∂À˚˛±ÊÚœÓ¬±¬ı˛ fl¬Ô± Î¬◊À~‡ fl¬¬ı˛À˘Ú ¤˝◊ √õ∂¬ıÀgº
ëë’±˜±À¬ı˛ ¸—¶‘®Ó¬ ˆ¬±¯∏± Œ˚¬ı˛+¬Û ˜‘Ó¬ ˆ¬±¯∏±, ’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ˙±¶a Œ¸˝◊¬ı˛+¬Û ˜‘Ó¬ ˙±¶aº ˝◊˝±À¬ı˛ √õ∂±Ì ø¬ıÀ˚˛±· ˝˝◊˚˛±ÀÂ√,
Œfl¬¬ı˘ Œ˝˜±S ’¬ıø˙©Ü ’±ÀÂ√. ’±˜¬ı˛± Œfl¬¬ı˘ ˝◊˝±À¬ı˛ ø¶ö¬ı˛ ’‰¬=˘ Êœ¬ıÚ˝œÚ ˜≈‡˜±S Œø‡ÀÓ¬ ¬Û±˝◊¬, ø¬ıø¬ıÒ ø¬ıø‰¬S ˆ¬±À¬ı¬ı˛
˘œ˘±˜˚˛, Â√±˚˛±À˘±fl¬˜˚˛, ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú˙œ˘ ˜≈‡|œ Œø‡ÀÓ¬ ¬Û±˝◊ Ú±ºíí
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ı˛±·¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ Œé¬ÀS fl¬ø¬ı ¬ı˘À˘Ú, ëëŒfl¬˝ ˚ø ’±Ê ·±Ú fl¬À¬ı˛Ú Ó¬À¬ı Ó¬±Ú¬Û≈¬ı˛±¬ı˛ fl¬Ì«¬ÛœÎ¬ˇfl¬ ‡¬ı˛Ê ¸≈À¬ı˛¬ı˛
Êiú±Ó¬±·Ì Ó¬±˝±Àfl¬ fl¬œ ‰¬Àé¬ ¸˜±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Ú∑ Ó“¬±˝±¬ı˛± ŒÀ‡Ú ¤fl¬È¬± ¬ı˛±· ¬ı± ¬ı˛±ø·Ìœ ·±›˚˛± ˝˝◊ÀÓ¬ÀÂ√ øfl¬ Ú±¬, Œ¸
¬ı˛±· ¬ı± ¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ¬ı±œ ¸≈¬ı˛&ø˘Àfl¬ ˚Ô±¬ı˛œøÓ¬ ¸˜±¬ı˛ › ø¬ı¸•§±œ ¸≈¬ı˛&ø˘Àfl¬ ˚Ô±¬ı˛œøÓ¬ ’¬Û˜±Ú fl¬¬ı˛± ˝˝◊˚˛±ÀÂ√ øfl¬Ú±ºíí
ëë¸—·œÓ¬ ˜ÀÚ±ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ Œ|á¬ Î¬◊¬Û±˚˛, fl¬±ÀÊ˝◊ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ ˚‡Ú √õ∂Ô˜ øÚø˜«Ó¬ ˝˚˛ Ó¬‡Ú ˆ¬±¬ı√õ∂fl¬±˙˝◊ øÚ(˚˛˝◊ Ó¬±¬ı˛
Î¬◊ÀV˙… øÂ√˘ºíí Œ˚À˝Ó≈¬ fl¬Ô± ¬ıÀ˘ ˆ¬±¬ı ’¸•Û”Ì«ˆ¬±À¬ı √õ∂fl¬±˙ √õ∂Ô˜ fl¬¬ı˛± ˚±˚˛, ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ Œ¸˝◊ ˆ¬±¬ı ¸•Û”Ì« ¬ı˛+À¬Û √õ∂fl¬±˙
fl¬À¬ı˛ ’Ó¬¤¬ı ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ Î¬◊ÀV˙… ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˜±Sº
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ Œ˚ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ˝±ÀÓ¬ ˆ¬±¬ıøÈ¬Àfl¬ ¸˜¬Û«Ì fl¬¬ı˛± ˝À˚˛øÂ√˘ Œ¸˝◊ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ ø¬ıù´±¸‚±Ó¬fl¬Ó¬± fl¬À¬ı˛ ˆ¬±¬ıøÈ¬Àfl¬
˝Ó¬…± fl¬À¬ı˛ øÚÀÊ ø¸—˝±¸Ú ‡˘ fl¬À¬ı˛ ¬ıÀ¸ÀÂ√º ·±Ú qÚÀ˘˝◊ ¸¬ı±˝◊ ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬ıÀ¸ Ê˚˛Ê˚˛ôL√œ ’Ô¬ı± Œ¬ı˝±À·¬ı˛ ¬ı˛+¬Û
¬ıÊ±˚˛ ’±ÀÂ√ øfl¬Ú±, ˆ¬±À¬ı¬ı˛ øÀfl¬ fl¬±À¬ı˛± ‘ø©Ü ŒÚ˝◊º
ø¬ıÀ˙¯∏ ¤fl¬-¤fl¬øÈ¬ ¬ı˛±ø·ÌœÀÓ¬ ø¬ıÀ˙¯∏ ¤fl¬-¤fl¬øÈ¬ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ Î¬◊»¬ÛøM ˝˚˛ Œfl¬Ú ¤¬ı˛ fl¬±¬ı˛Ì ’Ú≈¸g±ÀÚ¬ı˛ øÚÀ«˙ øÀ˚˛ÀÂ√Ú fl¬ø¬ıº
¬Û”¬ı˛¬ıœ ¬ı˛±· ˜±ÀS˝◊ Œfl¬Ú ¸g…±fl¬±˘ ˜ÀÚ ’±À¸ ’±¬ı˛ Δˆ“¬À¬ı˛±ÀÓ¬˝◊ Œfl¬Ú √õ∂ˆ¬±Ó¬ ˜ÀÚ ’±À¸º ¬Û”¬ı˛¬ıœÀÓ¬› Œfl¬±˜˘ ¸≈¬ı˛ Δˆ“¬À¬ı˛±ÀÓ¬›
Ó¬±˝◊ øfl¬c ≈øÈ¬ÀÓ¬ ¬Û‘Ôfl¬ Ù¬˘ Î¬◊»¬Ûiß ˝˚˛º ¤ Œfl¬¬ı˘ √õ∂±‰¬œÚ ¸—¶®±¬ı˛ Ú˚˛º √õ∂ˆ¬±Ó¬ Œ˚˜Ú ’øÓ¬ ÒœÀ¬ı˛ Sê˜˙– Ú˚˛Ú Î¬◊iúœø˘Ó¬
fl¬À¬ı˛ ¸g…± ŒÓ¬˜Ú ’øÓ¬ ÒœÀ¬ı˛ Sê˜˙– Ú˚˛Ú øÚ˜œø˘Ó¬ fl¬À¬ı˛º ’Ô«±» Œ˚ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı…¬ıÒ±Ú ’ä, Œ˚ ¸≈¬ı˛&ø˘ ’øÓ¬ ÒœÀ¬ı˛
¬Û¬ı˛¶ÛÀ¬ı˛¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ ø˜ø˘À˚˛ ˚±˚˛, Œ¸˝◊&ø˘ Œfl¬±˜˘ ¸≈¬ı˛, ¸g…± › √õ∂ˆ¬±ÀÓ¬ Œ¸˝◊ ¸≈¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚº
¤fl¬øÈ¬ÀÓ¬ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ø¬ıfl¬±˙ ˝À¬ı, ’¬Û¬ı˛øÈ¬ÀÓ¬ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ øÚ˜œ˘Ú ˝À¬ıº Δˆ¬¬ı˛¬ı › ¬Û”¬ı˛¬ıœÀÓ¬ Œ¸˝◊ ø¬ıøˆ¬ißÓ¬± ¬ı˛øé¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º
[¬21¬]
≈–À‡¬ı˛ ¬ı˛±ø·Ìœ ≈–À‡¬ı˛ ¬ı˛±øS¬ı˛ ˜Ó¬ ÒœÀ¬ı˛ ‰¬À˘ ’±¬ı˛ ¸≈À‡¬ı˛ ¬ı˛±ø·Ìœ ¸≈À‡¬ı˛ ø¬ıÀ¸¬ı˛ ˜Ó¬ ^n∏Ó¬ ¬ÛÀé¬À¬Û ‰¬À˘º ’±˜±À¬ı˛
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˆ¬±¬ı˝◊ ˝˘ SêÀ˜ Î¬◊O±Ú ¬ı± SêÀ˜ ¬ÛÓ¬Úº
fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘Ú,
ëë¸—·œÓ¬ Œfl¬Ã˙˘ √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ¶ö±Ú ÚÀ˝, ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ¶ö±Ú¬, ˚Ó¬‡±øÚÀÓ¬ ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛ Ó¬Ó¬‡±øÚ˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛
’ôL√·«Ó¬¬, ˚±˝± øfl¬Â√≈ Œfl¬Ã˙˘ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ Ó¬±˝± ¸—·œÓ¬ ÚÀ˝, Ó¬±˝±¬ı˛ ’Ú… Ú±˜ºíí [¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ı]
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬,
ëë˜”˘Ó¬±Ú, Œfl¬±¬ı˛± √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ŒÓ¬± ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ fl‘¬øS˜ ¬ı˛±ø·Ìœ øfl¬c ’±˜±À¬ı˛ ¸≈‡-≈–À‡¬ı˛ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ fl‘¬øS˜ ÚÀ˝º ’±˜±À¬ı˛
¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ fl¬Ô±¬ı±Ó«¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ¸˝◊ ¸fl¬˘ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ √õ∂2Âiß Ô±Àfl¬º fl¬Ó¬fl¬&À˘± ’Ô«˙”Ú… Ú±˜ ¬Ûø¬ı˛Ó¬…±· fl¬ø¬ı˛˚˛± ø¬ıøˆ¬iß ˆ¬±À¬ı¬ı˛
Ú±˜ ’Ú≈¸±À¬ı˛ ’±˜±À¬ı˛ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß Ú±˜fl¬¬ı˛Ì fl¬¬ı˛± ˝Î¬◊fl¬ºíí [¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ı]
Œ˚À˝Ó≈¬ Ó¬±˘› ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’e Ó¬±˝◊ øÓ¬øÚ ¬ı˘À˘Ú Ó¬±À˘¬ı˛› ˆ”¬ø˜fl¬± ˆ¬±¬ı√õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ’e ø˝¸±À¬ı˝◊º
’±˘±¬ÛÀfl¬ ¬ı˘À˘Ú ˆ¬±¯∏±˝œÚ ¸—·œÓ¬º fl¬±ÀÊ˝◊ Œ˚ ¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ ’±˘±¬ÛøÈ¬ √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ qÒ≈ Œ¸˝◊ ¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ¸≈¬ı˛&ø˘Àfl¬
fl¬F ŒÔÀfl¬ øÚ·«Ó¬ fl¬¬ı˛À˘˝◊ ˝À¬ı Ú± ’±˘±¬ÛøÈ¬ ˚±ÀÓ¬ ¶§À¬ı˛¬ı˛ ¸Àe ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±À˙› ¸˜±Ú ˜˚«±±˚˛ √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛, Œ¸È¬±›
Œ‡± √õ∂À˚˛±ÊÚº
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ø˝μ≈¶ö±Úœ ¸—·œÀÓ¬ ˆ¬±¬ı ŒÔÀfl¬ ¸≈¬ı˛ ”À¬ı˛ ¸À¬ı˛ Œ·ÀÂ√ ¬ıÀ˘˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’¬ıÚøÓ¬ ‚ÀÈ¬ÀÂ√º
¤˜Úøfl¬ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« √õ∂¬ıÀg› ¸—·œÀÓ¬ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±Àfl¬˝◊ √õ∂Ò±Ú ø˝¸±À¬ı ŒÀ‡ÀÂ√Úº
Ó“¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬,
ëë’±˜±À¬ı˛ ŒÀ˙ ¸—·œÓ¬ ¤˜Ú˝◊ ˙±¶a·Ó¬, ¬ı…±fl¬¬ı˛Ì·Ó¬, ’Ú≈á¬±Ú·Ó¬ ˝˝◊˚˛± ¬ÛøÎ¬ˇ˚˛±ÀÂ√, ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬Ó¬± ˝˝◊ÀÓ¬ ¤Ó¬ ”À¬ı˛ ‰¬ø˘˚˛±
ø·˚˛±ÀÂ√ Œ˚ ’Ú≈ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ¸ø˝Ó¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ø¬ıÀ2Â ˝˝◊˚˛±ÀÂ√, Œfl¬¬ı˘ fl¬Ó¬fl¬&ø˘ ¸≈¬ı˛ ¸˜ø©Ü¬ı˛ fl¬«˜ ¤¬ı— ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ Â√fl¬ ›
fl¬±Í¬±À˜± ’¬ıø˙©Ü ¬ı˛ø˝˚˛±ÀÂ√, ¸—·œÓ¬ ¤fl¬øÈ¬ ˜‘øMfl¬±˜˚˛œ √õ∂øÓ¬˜± ˝˝◊˚˛± ¬ÛøÎ¬ˇ˚˛±ÀÂ√º Ó¬±˝±ÀÓ¬ ˝+˚˛ Ú±˝◊, √õ∂±Ì Ú±˝◊ºíí
[¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Î¬◊»¬ÛøM › Î¬◊¬ÛÀ˚±ø·Ó¬±]
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ¸—·œÓ¬Àfl¬ ˚ø Œfl¬¬ı˘ ˜ÀÚ±˝±ø¬ı˛Ìœ ø¬ı…± ¬ıÀ˘› Ò¬ı˛± ˝˚˛ Ó¬¬ı≈ ¬ı˘ÀÓ¬ ˝À¬ı ’±˜±À¬ı˛ Œ˙œ˚˛ ’Ú≈ˆ¬±¬ı˙”Ú…
¸—·œÓ¬ øÚfl‘¬©Ü Œ|Ìœ¬ı˛º fl¬±ÀÊ˝◊ Œ˚‡±ÀÚ ¸≈¬ı˛ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ¸Àe ˚≈Mê ¤¬ı— ˆ¬±¬ıÀfl¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛ Œ¸‡±ÀÚ˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛
Î¬◊»fl¬¯∏º«
¬ı˛¬ıœf ø¬ıÀ˙¯∏:¬ı˛± ¬ıÀ˘Ú, ¸±¬ı˛± Êœ¬ıÚ ÒÀ¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˚Ô±˚Ô ˆ¬±¬ıÀfl¬ √õ∂øÓ¬á¬± fl¬¬ı˛±˝◊ øÂ√˘ fl¬ø¬ı¬ı˛ ¸±ÒÚ±º Ó¬±˝◊ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô
¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ Œ˚¸¬ı ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ √õ∂¬ıg ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Ó¬±¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ fl¬ø¬ı¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ˙«Ú √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ˚±Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ë¸—·œÓ¬ ˙«Úíº ¤¬ı˛ √õ∂Ô˜ Ò±¬ÛøÈ¬ ˝˘ fl¬ø¬ı¬ı˛ ë¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ıí √õ∂¬ıgº
¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ë ¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±í √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú 1881 ¸±À˘ 20 ¬ı»¸¬ı˛ ¬ı˚˛À¸º fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¸Àe ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬Û±Ô«fl¬…
Œfl¬±Ô±˚˛ ¬ı± fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¸Àe ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ø˜˘ ¬ı± ¸±˜?¸… Œfl¬±Ô±˚˛ fl¬ø¬ı Ó¬± ˚≈øMêø¸Xˆ¬±À¬ı ¬ıÌ«Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
[¬22¬]
fl¬ø¬ıÓ¬± Œ˚ ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬¬ı˛˝◊ ˆ¬±¯∏± Ó¬± ˚“±¬ı˛± fl¬ø¬ıÓ¬± ¬Û±Í¬ fl¬À¬ı˛Ú Ó“¬±¬ı˛±› Ê±ÀÚÚ, ˚“±¬ı˛± fl¬ø¬ıÓ¬± ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Ú Ó“¬±¬ı˛±›
Ê±ÀÚÚº fl¬ø¬ı Œ¸˝◊ ˜Ó¬˝◊ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Œ˚ fl¬±À¬ı…¬ı˛ Œé¬ÀS ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˝+˚˛¬ı‘øM ’±À¬ı˛±ø¬ÛÓ¬ ˝˚˛ ’ÀÚfl¬ Œ¬ı˙œ ’±¬ı˛ Œ¸˝◊ fl¬±¬ı˛ÀÌ
Ó¬±¬ı˛ ’±Úμ±ÀÚ¬ı˛ é¬˜Ó¬±› Œ¬ı˙œº
fl¬ø¬ı ¬ı…±‡…± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, ¬Û±Í¬fl¬ ˚‡Ú fl¬ø¬ıÓ¬± ¬ÛÀÎ¬ˇÚ Ó¬‡Ú Ó¬±Àfl¬ qÒ≈˜±S fl¬Ô±¬ı˛ ¸˜ø©Ü ¬ı˛+À¬Û Ú± ŒÀ‡ Ó¬±¬ı˛ ¸Àe ˆ¬±À¬ı¬ı˛
¸•§g ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛Úº ¸—·œÓ¬› ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ Ú˚˛, ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœº
˚≈øMê¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ·… ’±˜±À¬ı˛ ø¬ıù´±¸ fl¬¬ı˛±˚˛, ’±¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ¬Û±Í¬fl¬Àfl¬ Î¬◊À^fl¬ fl¬¬ı˛±˚˛º ø¬ıù´±À¸¬ı˛ ø˙fl¬Î¬ˇ ˜±Ô±˚˛ ’±¬ı˛
Î¬◊À^Àfl¬¬ı˛ ø˙fl¬Î¬ˇ ˝+À˚˛º Ó¬±˝◊ ≈˝◊-¤¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬Û±Ô«fl¬… Ô±Àfl¬º
ΔÚ˚˛±ø˚˛Àfl¬¬ı˛ ˝±ÀÓ¬ ˚≈øMê¬ı˛ fl≈¬Í¬±¬ı˛, ¬ı±¢¨œ¬ı˛ ˝±ÀÓ¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ‰¬±ø¬ıº ΔÚ˚˛±ø˚˛fl¬ Œfl¬±À¬Û¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ Œfl¬±¬Û ¬ı¸±À2ÂÚ øfl¬c ˝+À˚˛¬ı˛
¬Z±¬ı˛ ˆ¬±À„ Ú±, ’±¬ı˛ ¬ı±¢¨œ Œfl¬±Ô±˚˛ ¤fl¬È≈¬ ‰¬±ø¬ı ‚≈ø¬ı˛À˚˛ øÀ˘Ú, ¬Z±¬ı˛ ‡≈À˘ Œ·˘º Î¬◊ˆ¬À˚˛¬ı˛ ’¶a ’±˘±±º
Œ·±˘±À¬Û¬ı˛ Œ¸Ãμ˚« ø˚øÚ Î¬◊¬ÛÀˆ¬±· fl¬¬ı˛ÀÂ√Ú øÓ¬øÚ Œ¸øÈ¬ ¤˜Úˆ¬±À¬ı √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛À¬ıÚ ˚±ÀÓ¬ ’¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÚ› Œ¸˝◊ Œ¸Ãμ˚«ˆ¬±À¬ı¬ı˛
Î¬◊À^fl¬ ‚ÀÈ¬, ¤˝◊ √õ∂fl¬±˙Àfl¬˝◊ ¬ıÀ˘ fl¬ø¬ıÓ¬±º
˜±Ú≈¯∏ ’±Úμ ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬± ¬Û±Í¬ ¤¬ı— ¸—·œÓ¬ |¬ıÌ Î¬◊ˆ¬˚˛Àé¬ÀS˝◊º ˜±Ú≈¯∏ ’±Úμ ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ ˚Ó¬‡±øÚ ¬ı≈øX¬ı‘øM¬ı˛
¬Z±¬ı˛± Ó¬±¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ’ÀÚfl¬ Œ¬ı˙œ ’Ú≈ˆ¬¬ı ¬ı‘øM¬ı˛ ¬Z±¬ı˛±º Ó¬±˝◊ ¬Û±(±ÀÓ¬…¬ı˛ ÚμÚÓ¬±øM3fl¬¬ı˛± Î¬◊ˆ¬˚˛ Œé¬ÀS˝◊ ¤fl¬øÈ¬ fl¬Ô± ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ‘aesthetic
emotion’ ˚± øfl¬Ú± ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬¬ı˛ ¸À·±Sº ’Ú…±Ú… ø˙Àä¬ı˛› ¤fl¬˝◊ ˆ¬±¯∏± Ó¬À¬ı ¤Ó¬È¬± Œ¬ı˙œ ˆ¬±¬ı øÚˆ«¬¬ı˛ Ú˚˛º
fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘Ú, fl¬ø¬ıÓ¬± › ¸—·œÓ¬ Î¬◊ˆ¬À˚˛¬ı˛ Œé¬ÀS˝◊
ëë’Ú≈ˆ”¬øÓ¬¬ı˛ ˆ¬±¯∏± Â√Àμ±¬ıXº ¬Û”øÌ«˜±¬ı˛ ¸˜≈À^¬ı˛ ˜Ó¬ Ó¬±À˘ Ó¬±À˘ Ó¬±˝±¬ı˛ ˝+À˚˛¬ı˛ Î¬◊O±Ú ¬ÛÓ¬Ú ˝˝◊ÀÓ¬ Ô±Àfl¬, Ó¬±À˘ Ó¬±À˘
Ó¬±˝±¬ı˛ ‚Ú ‚Ú øÚù´±¸ ¬ÛøÎ¬ˇÀÓ¬ Ô±Àfl¬º øÚù´±À¸¬ı˛ Â√Àμ, ˝+À˚˛¬ı˛ Î¬◊O±Ú ¬ÛÓ¬ÀÚ¬ı˛ Â√Àμ Ó¬±˝±¬ı˛ Ó¬±˘ øÚ˚˛ø˜Ó¬ ˝˝◊ÀÓ¬ Ô±Àfl¬ºíí
[¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±]
qÒ≈ Œ¸˝◊ fl¬±¬ı˛ÀÌ˝◊ ‰”¬Î¬ˇ±ôL√ ˚≈øMê¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ·…, ‰”¬Î¬ˇ±ôL√ ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ¬Û…º
fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘Ú ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ≈øÈ¬ Î¬◊¬Ûfl¬¬ı˛Ì ’±ÀÂ√ñfl¬Ô± › ¸≈¬ı˛º fl¬Ô±› ˚Ó¬‡±øÚ ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ ¸≈¬ı˛› √õ∂±˚˛ Ó¬Ó¬‡±øÚ˝◊
fl¬À¬ı˛º ’ÀÚfl¬ Œé¬ÀS ¸≈À¬ı˛¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛˝◊ fl¬Ô±¬ı˛ ˆ¬±¬ı øÚˆ«¬¬ı˛ fl¬À¬ı˛º fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ fl¬Ô±¬ı˛ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ √õ∂±Ò±Ú…, ¸—·œÀÓ¬ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ √õ∂±Ò±Ú…º
fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ fl¬Ô± Œ¬ıÀÂ√ øÚÀ˚˛ ¸≈μ¬ı˛ fl¬À¬ı˛ ø¬ıÚ…±¸ fl¬¬ı˛± ˝˚˛ Œ¸Ãμ˚« ¸‘ø©Ü¬ı˛ ÊÚ…, ¸—·œÀÓ¬ ¸≈¬ı˛ Œ¬ıÀÂ√ øÚÀ˚˛ Œ¸Ãμ˚« ¸‘ø©Ü
fl¬¬ı˛± ˝˚˛º
fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ Œ˚˜Ú Â√μ ’±ÀÂ√, ¸—·œÀÓ¬› Â√μ ’±ÀÂ√º Ó¬±À˘ Ó¬±À˘ Ó¬±¬ı˛ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˘œ˘± øÚ˚˛ø˜Ó¬ ˝˚˛º fl¬ÀÔ±¬Ûfl¬ÔÀÚ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛
¸≈˙‘∫˘ Â√μ ŒÚ˝◊, fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ Â√μ ’±ÀÂ√º ŒÓ¬˜Ú˝◊ fl¬ÀÔ±¬Ûfl¬ÔÀÚ¬ı˛ ¸≈À¬ı˛ ¸≈˙‘∫˘ Ó¬±˘ ŒÚ˝◊, ¸—·œÀÓ¬ Ó¬±˘ ’±ÀÂ√º ¸—·œÓ¬
› fl¬ø¬ıÓ¬± Î¬◊ˆ¬À˚˛ ˆ¬±¬ı√õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ≈øÈ¬ ’e ˆ¬±·±ˆ¬±ø· fl¬À¬ı˛ øÚÀ˚˛ÀÂ√º
fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘Ú, fl¬ø¬ıÓ¬± ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ Œé¬ÀS ˚Ó¬È¬± Î¬◊ißøÓ¬ ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√ ¸—·œÓ¬ Ó¬Ó¬È¬± fl¬À¬ı˛øÚº fl¬±¬ı˛Ì qÒ≈˜±S fl¬Ô±˚˛ ˚ÀÔ©Ü
ø˜©ÜÓ¬± ŒÚ˝◊ ¬ıÀ˘ fl¬ø¬ıÓ¬±Àfl¬ √õ∂±ÀÌ¬ı˛ ±À˚˛ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ‰¬‰«¬± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º øfl¬c ¸—·œÀÓ¬ ¸≈À¬ı˛¬ı˛˝◊ ¤fl¬È¬± øÚÊ¶§ ’±fl¬¯∏«ÀÌ¬ı˛ é¬˜Ó¬±
’±ÀÂ√, ˆ¬±¬ı˙”Ú… ¤fl¬øÈ¬ ¸≈¬ı˛› ˚Ô±˚Ô ·±˝◊À˘ Ó¬± ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Œ¬ı±ÒÀfl¬ ’±¬ı˛±˜ ŒÊ±·±˚˛, Ó¬±˝◊ Ó¬±Àfl¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¤Ó¬‡±øÚ
ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ¬Z±¬ı˛¶ö ˝ÀÓ¬ ˝˚˛ Ú±º Œ¸˝◊ÊÚ…˝◊ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¤˜Ú Î¬◊ißøÓ¬ › ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¤˜Ú ’¬ıÚøÓ¬º fl¬ø¬ı ¤¬ı˛ fl¬±¬ı˛Ì ø˝¸±À¬ı ¬ı˘ÀÂ√Ú
¸—·œÀÓ¬ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ √õ∂øÓ¬ ŒÓ¬˜Ú ˜ÀÚ±À˚±· Œ›˚˛± ˝˚˛øÚ, Ó¬±˝◊ ¸≈¬ı˛ ø¬ıÀ^±˝œ ˝À˚˛ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ ’±øÒ¬ÛÓ¬… ø¬ıô¶∏±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º
[¬23¬]
fl¬ø¬ı ¬ı˘À˘Ú,
ëëfl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ ¬ı±˚˛≈¬ı˛ Ú…±˚˛ ¸”Ñ › √õ∂ô¶∏À¬ı˛¬ı˛ Ú…±˚˛ ¶ö≤˘, ¸˜≈˚˛ ˆ¬±¬ı˝◊ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˚±˚˛, øfl¬c ¸—·œÀÓ¬ ¤‡ÀÚ± Ó¬±˝± fl¬¬ı˛±
˚±˚˛ Ú±ºíí
Ê±˜«±Ú Ú±È¬…fl¬±¬ı˛ › ø˙äÓ¬±øM3fl¬ Œ˘ø¸— Ó“¬±¬ı˛ Laocoon ¢∂ÀLö ø¬ıô¶∏‘Ó¬ˆ¬±À¬ı ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ø‰¬Sfl¬˘±, ˆ¬±¶®˚« › fl¬±¬ı…
¸•ÛÀfl«¬º ’±¬ı˛ ·±ÚÀfl¬ fl¬±À¬ı…¬ı˛ ’ôL√·«Ó¬ ¬ıÀ˘ ÒÀ¬ı˛ øÚÀ˚˛ÀÂ√Úº
˜…±Ô≈ ’±Ì«ã ¤˝◊ ¢∂Lö ¬ÛÀÎ¬ˇ ¤fl¬øÈ¬ fl¬ø¬ıÓ¬± ø˘‡À˘Ú
‘Epilogue to Lessing’s Laocoon’
¤˝◊ fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ øÓ¬øÚ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ø‰¬S √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ ‘˙…¬ıd¬ı˛ ¤fl¬ ˜≈˝”ÀÓ«¬¬ı˛ ¬ı˛+¬Û, ¸—·œÓ¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ ˜±Ú¬ı ˜ÀÚ¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ˜±S
øÚ¬ı«±ø‰¬Ó¬ ˆ¬±¬ı, øfl¬c fl¬±¬ı… √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ ˜±Ú¬ı ˜ÀÚ¬ı˛ ·øÓ¬˙œ˘ ˆ¬±¬ıÀfl¬º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô fl¬Ô± √õ∂¸Àe Ó“¬±¬ı˛ √õ∂¬ıÀg ¬ı± ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ ¤˝◊ fl¬ø¬ıÓ¬±øÈ¬¬ı˛ fl¬Ô± ¤ÀÚÀÂ√Ú, Œ¸‡±ÀÚ ø‰¬S, ¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛
√õ∂ˆ¬±¬ı ¬ı…Mê ˝À˚˛ÀÂ√º
Mathew Arnold ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ·˜…˜±Ú ˙¬ı˛œ¬ı˛, √õ∂¬ı˝˜±Ú ˆ¬±¬ı, ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬˜±Ú ’¬ı¶ö± ¸¬ı˝◊ fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ ¬ı…Mê ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º øfl¬c
‰¬˘Ú˙œ˘ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ √õ∂ÀÓ¬…fl¬ Â√±˚˛±À˘±fl¬ ¸—·œÀÓ¬ √õ∂øÓ¬ø¬ıø•§Ó¬ ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±, ¸—·œÓ¬ ¤fl¬øÈ¬ ¶ö±˚˛œ ø¶ö¬ı˛ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ¬ı…±‡…± fl¬À¬ı˛
˜±Sº
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ÛÀé¬› ·øÓ¬˙œ˘ ˆ¬±¬ıÀfl¬ ’Ú≈¸¬ı˛Ì fl¬¬ı˛± ¤Àfl¬¬ı±À¬ı˛ ’¸y√√¬ı Ó¬± Ú˚˛, Ó¬À¬ı ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¤‡Ú› Œ¸
¬ı˚˛¸ ˝˚˛øÚº
¸¬ı Œ˙À¯∏ fl¬ø¬ı ¬ı˘À˘Ú, fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ Œ˚ ¶§±ÒœÚÓ¬± ’±ÀÂ√ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œ˚Ú Œ¸˝◊ ¶§±ÒœÚÓ¬± Ô±Àfl¬, fl¬±¬ı˛Ì ¸—·œÓ¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛
ˆ¬±˝◊º Œ˚˜Ú ¸g…±¬ı˛ ø¬ı¯∏À˚˛ fl¬ø¬ıÓ¬± ¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ Œ·À˘ fl¬ø¬ı Œ˚˜Ú ¸g…±¬ı˛ ˆ¬±¬ı fl¬äÚ± fl¬À¬ı˛Ú › Ó“¬±¬ı˛ √õ∂øÓ¬ fl¬Ô±˚˛ ¸g…±
˜”øÓ«¬˜Ó¬œ ˝À˚˛ ›ÀÍ¬, ŒÓ¬˜øÚ ¸g…±¬ı˛ ø¬ı¯∏À˚˛ ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ Œ·À˘ Œ‰¬±‡ fl¬±Ú ¬ı≈“ÀÊ ¬Û”¬ı˛¬ıœ ¬ı˛±· ·±˝◊À˘˝◊ ˝À¬ı Ú±, ¸g…±¬ı˛
ˆ¬±¬ıøÈ¬› fl¬äÚ± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À¬ıº
ëëÓ¬±˝± ˝˝◊À˘ ’¬ı¸±Ú ø¬ıÀ¸¬ı˛ Ú…±˚˛ Ó¬±˝±¬ı˛ ¸≈¬ı˛› ’±¬ÛÚ±-’±¬ÛøÚ Ú±ø˜˚˛± ’±ø¸À¬ı, ˜≈ø˚˛± ’±ø¸À¬ı, Ù≈¬¬ı˛±˝◊˚˛± ’±ø¸À¬ıº
√õ∂ÀÓ¬…fl¬ ·œøÓ¬fl¬ø¬ı¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ·±ÀÚ¬ı˛ Ú”Ó¬Ú ¬ı˛±Ê… ’±ø¬ı©®±¬ı˛ ˝˝◊ÀÓ¬ Ô±øfl¬À¬ıº Ó¬±˝± ˝˝◊À˘ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬ı±{úœøfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ fl¬±ø˘±¸ Êiú¢∂˝Ì
fl¬ø¬ı˛À¬ıÚºíí [¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±]
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ¸—·œÓ¬ ¸•§Àg ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ √õ∂Ô˜ ˜Ó¬øÈ¬ øÚÀÊ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ Œ˘‡º
2º fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¸Àe ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬Û±Ô«fl¬… ¬ı± ø˜˘ Œfl¬±Ô±˚˛ Ó¬± fl¬ø¬ı¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬ı˘º
[¬24¬]
’ôL√¬ı˛-¬ı±ø˝¬ı˛
˝◊Î¬◊À¬ı˛±¬Û ˚±S±fl¬±À˘ ’±¬ı˛¬ı¸˜≈À^ Ê±˝±ÀÊ ¬ıÀ¸ 1912 ¸±À˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ’ôL√¬ı˛-¬ı±ø˝¬ı˛ Ú±À˜ √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Úº
¸˜≈À^ ŒÏ¬Î¬◊ øÀ˚˛ÀÂ√, ¬Ûø(˜ øfl¬ ŒÔÀfl¬ Œ¬ıÀ· ¬ı±Ó¬±¸ ¬ı˝◊ÀÂ√º fl¬±Ú Œ¬ÛÀÓ¬ fl¬ø¬ı Ó¬¬ı˛Àe¬ı˛ fl¬˘-fl¬˘ ˙s qÚÀÂ√Úº qÚÀÓ¬
qÚÀÓ¬ Ó“¬±¬ı˛ ˜ÀÚ ˝˘ Œfl¬±Úƒ ¤fl¬øÈ¬ ’‘˙… ˚ÀLa ·±Ú Œ¬ıÀÊ Î¬◊ÀÍ¬ÀÂ√º ·ˆ¬œ¬ı˛ ¤¬ı— ø¬ı˘ø•§Ó¬º fl¬ø¬ı ˜ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ˚ ¸≈¬ı˛ ’Ú≈ˆ¬¬ı
fl¬¬ı˛øÂ√À˘Ú, Ó¬± fl¬ÀF ’±Ú±¬ı˛ Œ‰¬©Ü± fl¬¬ı˛À˘Ú øfl¬c Œ¸ Œ‰¬©Ü± Œ˚Ú ¤fl¬È¬± ŒÃ¬ı˛±R…, ¤ÀÓ¬ ¬ıÎ¬ˇ ¸≈¬ı˛øÈ¬¬ı˛ ’Ô«±» ˝+À˚˛¬ı˛ ¸≈¬ı˛øÈ¬¬ı˛
Œ˚Ú ˙±øôL√ Ú©Ü fl¬¬ı˛± ˝À2Â, fl¬ø¬ı ‰≈¬¬Û fl¬À¬ı˛ Œ·À˘Úº
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÚ ˝˘ ¸˜≈À^¬ı˛ øÚù´±À¸ øÚù´±À¸ ˚± Î¬◊2Â3ø¸Ó¬ ˝À2Â Ó¬±¬ı˛ ¬ı±˝◊À¬ı˛ ˙s, ’ôL√À¬ı˛ ·±Úº
¤˝◊ ˆ¬±¬ıÚ±¬ı˛ ˜Ò… ŒÔÀfl¬ fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÚ Œ˚ ±˙«øÚfl¬ Ó¬ÀM3¬ı˛ Î¬◊˚˛ ˝˘ Œ¸øÈ¬ fl¬ø¬ı √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛À˘Ú ¤˝◊ˆ¬±À¬ıñëë¬ı±ø˝À¬ı˛¬ı˛ ¸Àe
øˆ¬Ó¬À¬ı˛¬ı˛ ¤fl¬È¬± Œ˚±· ’±ÀÂ√ ¬ıÀÈ¬, øfl¬c Œ¸ Œ˚±· ’Ú≈¬ı˛+¬ÛÓ¬±¬ı˛ Œ˚±· ÚÀ˝, ¬ı¬ı˛= Œø‡ÀÓ¬ ¬Û±˝◊ Œ¸ Œ˚±· ¸•Û”Ì« Δ¬ı¸±‘À˙…¬ı˛
Œ˚±·º
≈˝◊ ø˜ø˘˚˛± ’±ÀÂ√, øfl¬c ≈˝◊À˚˛¬ı˛ ˜ÀÒ… ø˜˘ Œ˚ Œfl¬±Úƒ‡±ÀÚ Ó¬±˝± Òø¬ı˛¬ı±¬ı˛ ŒÊ± Ú±˝◊º Ó¬±˝± ’øÚ¬ı«‰¬Úœ˚˛ ø˜˘, Ó¬±˝± √õ∂Ó¬…é¬
√õ∂˜±ÌÀ˚±·… ø˜˘ ÚÀ˝ºíí [’ôL√¬ı˛-¬ı±ø˝¬ı˛]
fl¬ø¬ı ¤¬ı˛ ’Ô« ‡≈¬ı ¸≈μ¬ı˛ˆ¬±À¬ı ¬ı…±‡…± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Δˆ“¬À¬ı˛± ¬ı± ŒÈ¬±øÎ¬ˇÀÓ¬ ¸fl¬±˘À¬ı˘±¬ı˛ ¬ı˛±ø·ÌœøÈ¬Àfl¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝˚˛ øfl¬c
Œ¸˝◊ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸fl¬±˘À¬ı˘±¬ı˛ Ú¬ıÊ±¢∂Ó¬ ¸—¸±À¬ı˛¬ı˛ Ò√ıøÚ¬ı˛ Œfl¬±Ú› Úfl¬˘ øfl¬c Œ‡ÀÓ¬ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛ Ú±º ’±¸À˘ ¬ı±˝◊À¬ı˛¬ı˛
√õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ’ôL√¬ı˛±À˘ Œ˚ ¤fl¬øÈ¬ ·ˆ¬œ¬ı˛Ó¬¬ı˛ ’ôL√À¬ı˛¬ı˛ √õ∂fl¬±˙ ’±ÀÂ√, ≈˝◊-¤¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±¬Û±Ó¬ ‘ø©ÜÀÓ¬ Œfl¬±Ú› ø˜˘ ŒÚ˝◊º Δˆ“¬À¬ı˛±
¬ı± ŒÈ¬±øÎ¬ˇ Œ¸˝◊ ø¬ıÀ˙¯∏QøÈ¬Àfl¬˝◊ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÂ√º
ø˙äœ Ó“¬±¬ı˛ ø˙ä ¸‘ø©Ü¬ı˛ fl¬±À˘ ø¬ıù´ ŒÔÀfl¬ Î¬◊¬Û±±Ú ¸—¢∂˝ fl¬À¬ı˛Úº Œ¸˝◊ Î¬◊¬Û±±ÀÚ¬ı˛ ¸Àe ø˜ø|Ó¬ ˝˚˛ ø˙äœ¬ı˛ ¬ı≈øX ¤¬ı—
fl¬äÚ±º Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ø˙äœ ˚‡Ú ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ˜±Ò…À˜ Ó¬±Àfl¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛Ú, Ó¬‡Ú Œ¸˝◊ ø˙ä ¸‘ø©Ü ˝˚˛ ¸≈μ¬ı˛º øfl¬c Î¬◊¬Û±±ÀÚ¬ı˛ ¸Àe
Ó¬±¬ı˛ Œfl¬±Ú› ø˜˘˝◊ Ô±Àfl¬ Ú±º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤˝◊ fl¬Ô±˝◊ ¬ı˘ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Úº øfl¬c ø˙äÓ¬±øM3fl¬ Œõ≠ÀÈ¬± ø˙äÀfl¬ ’Ú≈fl¬¬ı˛ÀÌ¬ı˛ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ˚ø› Ó¬± ’ÀÚfl¬
¬ı‘˝» ’ÀÔ«º fl¬±ÀÊ˝◊ ¤Àé¬ÀS fl¬ø¬ı ˚± ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú √õ∂ÀÓ¬…fl¬ ø˙ä¸‘ø©Ü¬ı˛ Œé¬ÀS Œ¸fl¬Ô±˝◊ ¸Ó¬…º ø˙äœ ¬ı±˝◊À¬ı˛¬ı˛ Î¬◊¬Û±±ÀÚ¬ı˛ ¸Àe
¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛ Ó¬±Àfl¬ ’ôL√¬ı˛e ˜ø˝˜±˚˛ ’±2Â±øÓ¬ fl¬À¬ı˛ Ó¬À¬ı˝◊ Ó¬± √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛Ú, fl¬±¬ı˛Ì ø˙ä¸‘ø©Ü¬ı˛ Î¬◊¬Û±±Ú ¤fl¬ ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º
øfl¬c Ó¬±¬ı˛ √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ¬ı˛fl¬˜ÀÙ¬¬ı˛ Ô±Àfl¬ ¬ıÀ˘˝◊ ø˙ä¸‘ø©Ü ¤Ó¬ Δ¬ıø‰¬S…˜˚˛º
fl¬ø¬ı ¬ı˘À˘Ú, ’±˜¬ı˛± Œ‰¬±À‡¬ı˛ Ê˘ ŒÙ¬À˘ fl“¬±ø ’±¬ı˛ ˝±ø¸ øÀ˚˛ ’±Úμ √õ∂fl¬±˙ fl¬ø¬ı˛º øfl¬c ≈–À‡¬ı˛ ·±ÀÚ fl¬±iß±Àfl¬ ’±|˚˛
fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ Ú± ¬ı± ’±ÚÀμ¬ı˛ ·±ÀÚ ˝±ø¸¬ı˛ ’±|˚˛ ŒÚ›˚˛± ˚±˚˛ Ú±º
¸≈À¬ı˛ › fl¬ÀF ŒÊ±¬ı˛ øÀ˚˛, ŒÁ“¬±fl¬ øÀ˚˛ ˝+˚˛±À¬ıÀ·¬ı˛ Úfl¬˘ fl¬¬ı˛À˘ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛Ó¬±Àfl¬ ¬ı±Ò± Œ›˚˛± ˝˚˛, ¸˜≈À^¬ı˛
ŒÊ±˚˛±¬ı˛ ˆ“¬±È¬±¬ı˛ ˜Ó¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ øÚÀÊ¬ı˛ ¤fl¬È¬± ›Í¬±Ú±˜± ’±ÀÂ√, Ó¬±Àfl¬˝◊ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À¬ıº
√õ∂fl‘¬øÓ¬ ŒÔÀfl¬ Î¬◊¬Û±±Ú ’±˝¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ ˚Ô±˚Ôˆ¬±À¬ı Œ¸˝◊ Î¬◊¬Û±±ÚÀfl¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ÊÚ… ¤fl¬øÀfl¬ √õ∂À˚˛±ÊÚ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛Ó¬±
’¬Û¬ı˛øÀfl¬ ¸—˚˜ ¸±ÒÚ±º
[¬25¬]
ø˙äœÀfl¬ øfl¬Â√≈ ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À˘ ’ôL√À¬ı˛¬ı˛ ¸—˚˜ √õ∂À˚˛±ÊÚ ˚±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ø˙äœ ø˙äÀfl¬ ’±¬ÛÚ ˜ø˝˜±˚˛ ˆ¬±¶§¬ı˛ fl¬À¬ı˛ Ó≈¬˘ÀÓ¬
¸é¬˜ ˝À¬ıÚ, ’ôL√¬ı˛ › ¬ı±˝◊À¬ı˛¬ı˛ Δ¬ı¸±‘À˙…¬ı˛ Œ˚±À·˝◊ ¤øÈ¬ ¸y√√¬ı ˝À¬ıº ’±¬ı˛ ¸—˚À˜¬ı˛ ˜±Ò…À˜› Ó¬± ¸y√√¬ı ˝À¬ıº fl¬±¬ı˛Ì ëë’±È«¬
øÊøÚ¸È¬±ÀÓ¬ ¸—˚À˜¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ ¸fl¬À˘¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ Œ¬ı˙œº fl¬±¬ı˛Ì ¸—˚˜˝◊ ’ôL√¬ı˛À˘±Àfl¬ √õ∂À¬ıÀ˙¬ı˛ ø¸—˝¬Z±¬ı˛ºíí [’ôL√¬ı˛-¬ı±ø˝¬ı˛]
Ó¬±˝◊ fl¬ø¬ı¬ı˛ Î¬◊¬ÛÀ˙ ¬ı± ˝◊2Â± øÓ¬øÚ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ Œ˙¯∏ ˘±˝◊ÀÚ ¬ı…Mê fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
ëë˚±˝± Œ‰¬±À‡ Œø‡ÀÓ¬øÂ√ Ó¬±˝±Àfl¬˝◊ Úfl¬˘ fl¬ø¬ı˛À¬ı Ú±, øfl¬•§± Ó¬±˝±¬ı˛˝◊ Î¬◊¬Û¬ı˛ ‡≈¬ı Œ˜±È¬± Ó≈¬ø˘¬ı˛ ±· ¬ı≈˘±˝◊˚˛± Ó¬±˝±Àfl¬˝◊ ’øÓ¬˙˚˛
fl¬ø¬ı˛˚˛± Ó≈¬ø˘˚˛± ’±˜±ø·Àfl¬ ŒÂ√À˘ ˆ≈¬˘±˝◊À¬ı Ú±ºíí [’ôL√¬ı˛-¬ı±ø˝¬ı˛]
¸—·œÓ¬
1912 ¸±À˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ˝◊—˘À`¬ Œ¬ÛÃ“ÀÂ√ √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Úº ¤˝◊ √õ∂¬ıg Œ˚À˝Ó≈¬ fl¬ø¬ı ˝◊—˘À`¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Ú, Ó¬±˝◊ ¤‡±ÀÚ
fl¬ø¬ı øfl¬Â√≈È¬± ¸À‰¬Úˆ¬±À¬ı˝◊ √õ∂±‰¬…¸—·œÓ¬ ¤¬ı— ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ‰¬ø¬ı˛S, ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙Ú± ¤¬ı— &Ì·Ó¬ øfl¬ øÚÀ˚˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
fl¬ø¬ı ˝◊—˘À`¬ Œ¬ÛÃ“Â√±ÀÚ±¬ı˛ fl¬À˚˛fl¬ ¸5±˝ ¬ÛÀ¬ı˛˝◊ øSêà˘ ¬Û…±˘±À¸¬ı˛ ·œÓ¬˙±˘±˚˛ ˝…±À`¬˘ Î¬◊»¸À¬ı¬ı˛ ’±À˚˛±ÊÚ ˝À˚˛øÂ√˘º
√õ∂ø¸X ¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬± ˝…±À`¬˘ Ê±˜«±Ú øÂ√À˘Ú, øfl¬c ˝◊—˘À`¬˝◊ ’øÒfl¬±—˙ Êœ¬ıÚ˚±¬ÛÚ fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº ¬ı±˝◊À¬ıÀ˘¬ı˛ Œfl¬±Ú Œfl¬±Ú
’—˙ ˝◊øÚ ¸≈À¬ı˛ ¬ıø¸À˚˛øÂ√À˘Ú, Œ¸˝◊ ·œÓ¬&ø˘ ¬ıU˙Ó¬ ˚La-Œ˚±À· ¬ıU˙Ó¬ fl¬F-Œ˚±À· ˝…±À`¬˘ Î¬◊»¸À¬ı ·±›˚˛± ˝Ó¬º ‰¬±¬ı˛ ˝±Ê±¬ı˛
˚Laœ › ·±˚˛Àfl¬ ø˜À˘ Œ¸˝◊ Î¬◊»¸¬ı Œ¸˝◊¬ı±¬ı˛ ¸•Ûiß ˝À˚˛øÂ√˘º
fl¬ø¬ı ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ˆ¬±À¬ı˝◊ ¤‡±ÀÚ ˚ÀLa¬ı˛ fl≈¬˙˘Ó¬± Œ‡ÀÓ¬ Œ¬ÛÀ˚˛øÂ√À˘Ú ¤¬ı— ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛Ó¬± ¶§ˆ¬±¬ıÓ¬˝◊ ’ä ¬ıÀ˘ Ó“¬±¬ı˛ ˜ÀÚ
˝À˚˛øÂ√˘º Ó¬À¬ı ¸˜¢∂ ˝◊›À¬ı˛±À¬Û¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬˝◊ Œ˚ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛Ó¬± fl¬˜ Œ¸ fl¬Ô± fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘ÚøÚº fl¬±¬ı˛Ì ¸˜¢∂ ˝◊›À¬ı˛±À¬Û¬ı˛ ¸—·œÓ¬
ŒÓ¬± Ó“¬±¬ı˛ Ê±Ú± øÂ√˘ Ú± Ó¬±˝◊ fl¬ø¬ı ¤fl¬øÈ¬ ¸≈μ¬ı˛ ¬ı±fl¬… ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú,
ëëÙ≈¬À˘¬ı˛ √õ∂øÓ¬ Œ˜Ã˜±øÂ√¬ı˛ ’±¢∂˝ Œø‡À˘˝◊ ¬ı≈Á¬± ˚±˝◊À¬ı Ù≈¬À˘ ˜Ò≈ ’±ÀÂ√, Œ¸ ˜Ò≈ ’±˜±¬ı˛ Œ·±‰¬¬ı˛ Ú± ˝˝◊ÀÓ¬› ¬Û±À¬ı˛ºíí
[¸—·œÓ¬]
¤‡±ÀÚ Ù≈¬˘ ˝˘ ˝◊Î¬◊À¬ı˛±À¬Û¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ’±¬ı˛ Œ˜Ã˜±øÂ√ ˝◊›À¬ı˛±À¬Û¬ı˛ Œ|±Ó¬±º
fl¬ø¬ı¬ı˛ ¬ıMê¬ı…Àfl¬ ’Ú≈¸¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¤¬ı— ˝◊Î¬◊À¬ı˛±À¬Û¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ¬Û±Ô«Àfl¬…¬ı˛ ¸œ˜±À¬ı˛‡± È¬±Ú± Œ˚ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛º
[1] ˝±˜«øÚ ¬ı± ¶§¬ı˛¸—·øÓ¬ ˝◊Î¬◊À¬ı˛±¬Ûœ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ √õ∂Ò±Ú ¬ıdº ’±¬ı˛ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ˝◊ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈‡… ’¬ı˘•§Úº
[2] ˝◊Î¬◊À¬ı˛±¬Û ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ø¬ıø‰¬ÀS¬ı˛ øÀfl¬ ‘ø©Ü Œ¬ı˛À‡ÀÂ√, ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ı¯∏« ¤Àfl¬¬ı˛ øÀfl¬º
[3] ø‰¬¬ı˛Ò±¬ı˜±Ú ø¬ıø‰¬ÀS¬ı˛ ¸Àe Œ˚±· øÀ˚˛ Ó¬±˘ Œ¬ı˛À‡ ‰¬˘± ˝◊›À¬ı˛±À¬Û¬ı˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬ ’±¬ı˛ ø‰¬¬ı˛øÚô¶∏t ¤Àfl¬¬ı˛ øÀfl¬ fl¬±Ú Œ¬ÛÀÓ¬
˜Ú Œ¬ı˛À‡ øÚÀÊÀfl¬ ˙±ôL√ fl¬¬ı˛±˝◊ √õ∂±À‰¬…¬ı˛ ¶§ˆ¬±¬ıº
[4] ¬Û±(±Ó¬…¸—·œÓ¬ Œ˚Ú øÀÚ¬ı˛À¬ı˘±¬ı˛ ·±Ú ’±¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ Œ˚Ú ¬ı˛±øSfl¬±À˘¬ı˛ ·±Úº
[5] ˝◊›À¬ı˛±À¬Û¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬ ˜±Ú≈¯∏ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ‚À¬ı˛¬ı˛ ’±À˘±, Î¬◊»¸À¬ı¬ı˛ ’±À˘±, Ú±Ú± ¬ı˛À„¬ı˛ Á¬±ÀÎ¬ˇ ˘FÀÚ ø¬ıø‰¬S fl¬À¬ı˛ Œ;À˘ÀÂ√
’±¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬ ø·ôL√ ŒÔÀfl¬ ‰“¬±À¬ı˛ ’±À˘± ¤À¸ ¬ÛÀÎ¬ˇÀÂ√º
[¬26¬]
[6] ø¬ı˘±øÓ¬ ¬ı…±À`¬¬ı˛ ¸≈À¬ı˛ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ’±À˜±-’±±À¬ı˛ ¸˜±À¬ı˛±˝ Ò¬ı˛Ìœ fl“¬±ø¬ÛÀ˚˛ Ó≈¬˘ÀÂ√º Œ˚˜Ú Œ˘±fl¬ÊÀÚ¬ı˛ ˆ¬œÎ¬ˇ, Œ˚˜Ú
˝±¸…±˘±¬Û, Œ˚˜Ú ¸±Ê¸7¬¬¬±, Œ˚˜Ú Ù≈¬˘¬Û±Ó¬± ’±À˘±Àfl¬¬ı˛ ‚È¬±, ¬ı…±À`¬¬ı˛ ¸≈À¬ı˛ Î¬◊2Â3±¸› øÍ¬fl¬ ŒÓ¬˜øÚº
’±¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ √õ∂À˜±˙±˘±¬ı˛ ø¸—˝¬Z±¬ı˛È¬± ÒœÀ¬ı˛ ÒœÀ¬ı˛ ‡≈À˘ Œ˚˛ ¤¬ı— ÊÚÓ¬±¬ı˛ ˜±Á¬‡±ÀÚ ’¸œ˜Àfl¬
’±˝3±Ú fl¬À¬ı˛ ’±ÀÚº ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¤Àfl¬¬ı˛ ·±Ú, ¤fl¬˘±¬ı˛ ·±Úñøfl¬c Ó¬± Œfl¬±ÀÌ¬ı˛ ¤fl¬ Ú˚˛ Ó¬± ø¬ıù´¬ı…±¬Ûœ ¤fl¬º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Ó“¬±¬ı˛ ’Ú…±Ú… √õ∂¬ıÀg› Œ˚˜Ú ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê, ’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ˝◊Ó¬…±ø √õ∂¬ıÀg √õ∂±‰¬… ¤¬ı— ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛
Ó≈¬˘Ú±˜”˘fl¬ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
¸—·œÓ¬ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ Î¬◊¬Û¸—˝±À¬ı˛ fl¬ø¬ı ¤fl¬øÈ¬ ’±˙± √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Œ˚ ˆ¬ø¬ı¯∏…ÀÓ¬ ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ˝◊›À¬ı˛±À¬Û ¸˜±¬ı˛ ¬Û±À¬ı
¤¬ı— ˝◊›À¬ı˛±À¬Û¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏« ¤À¸ ø˜À˘ ø˜À˙ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬ ¤fl¬øÈ¬ ø˜| Ò±¬ı˛±¬ı˛ ¸—·œÓ¬ Êiú ˘±ˆ¬ fl¬¬ı˛À¬ıº
fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú,
ëë˚˛≈À¬ı˛±¬Ûœ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe ˆ¬±À˘± fl¬ø¬ı˛˚˛± ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ˝˝◊À˘ Ó¬À¬ı˝◊, ’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬Àfl¬ ’±˜¬ı˛± ¸Ó¬… fl¬ø¬ı˛˚˛±, ¬ıÀÎ¬ˇ± fl¬ø¬ı˛˚˛±,
¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬ø¬ı˛ÀÓ¬ ø˙ø‡¬ıºí
fl¬ø¬ı¬ı˛ ’±˙± øÂ√˘ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ·±Ú ’±¬ı˛ ¬Û±(±ÀÓ¬…¬ı˛ ˝±¬ı˛˜øÚ¬ı˛ ø˜À˘ ˚±›˚˛±¬ı˛ øÚ ¤ø·À˚˛ ’±¸ÀÂ√ ’±¬ı˛ ¤˝◊ˆ¬±À¬ı˝◊ ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛
¸—·œÓ¬ ’±¬ı˛› ˜˝±Ú ˝À¬ı, ¬ı‘˝M¬ı˛ ˝À¬ıº
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ’ôL√¬ı˛ ¬ı±ø˝¬ı˛ √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô fl¬À¬ı Œfl¬±Ô±˚˛ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº ¤˝◊ √õ∂¬ıgÀÓ¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ øfl¬ ˜ÀÚ±ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÂ√º
2º ¸—·œÓ¬ √õ∂¬ıÀg ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜ÀÚ±ˆ¬±¬ı øÚÀÊ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬ı…Mê fl¬¬ı˛º
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê
ë¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMêí √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ë¸—·œÓ¬ ¸—À‚¬ı˛í ’Ú≈À¬ı˛±ÀÒ Œ¸‡±ÀÚ ¬Û±Í¬ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ÊÚ… ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº
¤˝◊ √õ∂¬ıÀg fl¬ø¬ı ≈øÈ¬ øÓ¬ÚøÈ¬ øˆ¬iß˜≈‡œ √õ∂¸e ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº √õ∂Ô˜øÈ¬ ˝˘ fl¬ø¬ı ë¸—·œÓ¬í √õ∂¬ıÀg Œ˚˜Ú ˝◊Î¬◊À¬ı˛±¬Ûœ˚˛
› ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ı¯∏œ«˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•§Àg ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, ¤‡±ÀÚ› ŒÓ¬˜øÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe ˝◊›À¬ı˛±¬Ûœ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛
’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
ø¬ZÓ¬œ˚˛øÈ¬ ˝˘ ¸—·œÀÓ¬ fl¬˘±Àfl¬Ã˙À˘¬ı˛ √õ∂À˚˛±À· ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ˆ¬±¬ı˜”øÓ«¬¬ı˛ Œ˚ ø¬ıfl¬±˙ ‚ÀÈ¬ Œ¸‡±ÀÚ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ’¬ı˘≈ø5 fl¬ø¬ıÀfl¬
fl¬©Ü Œ˚˛ ’±¬ı˛ ’Ó¬…øÒfl¬ Œfl¬Ã˙À˘¬ı˛ √õ∂À˚˛±· fl¬ø¬ıÀfl¬ é≈¬J fl¬À¬ı˛º
Ó‘¬Ó¬œ˚˛Ó¬, fl¬ø¬ı Â√μ øÚÀ˚˛ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ Ó“¬±¬ı˛ ’øˆ¬: ˜Ó¬±˜Ó¬ Ê±øÚÀ˚˛ÀÂ√Úº
[¬27¬]
fl¬ø¬ı ¬ı˘ÀÂ√Ú, fl¬±¬ı…fl¬˘± ¤¬ı— ø‰¬Sfl¬˘± ≈˝◊ ¬ı…øMêÀfl¬ øÚÀ˚˛º ¤fl¬ÊÚ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ ’±¬ı˛ ¤fl¬ÊÚ Œˆ¬±· fl¬À¬ı˛º øfl¬c ·±ÀÚ¬ı˛
øÚ˚˛˜ ’±˘±±º Œ¸‡±ÀÚ ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬± ¤¬ı— Œ|±Ó¬±¬ı˛ ˜±Á¬‡±ÀÚ ’±ÀÂ√ ›ô¶∏±º fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ëëΔS&ÀÌ…¬ı˛ ¤˜Ú ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì« ¸À•ú˘Ú
¬ıÎ¬ˇ fl¬øÍ¬Úºíí [¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê]
˝◊›À¬ı˛±À¬Û¬ı˛ √õ∂ÀÓ¬…fl¬ ·±Ú ¤fl¬øÈ¬ ø¬ıÀ˙¯∏ ¬ı…øMê, Œ˚ Ó¬±¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ’±R˜˚«±± √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛º ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬ √õ∂ÀÓ¬…fl¬
·±Ú ¤fl¬øÈ¬ ø¬ıÀ˙¯∏ Ê±Ó¬œ˚˛, Œ¸ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂Ò±ÚÓ¬ Ê±øÓ¬˜˚«±±˝◊ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛º ˝◊›À¬ı˛±¬Ûœ˚˛ ›ô¶∏±Àfl¬ ¸±¬ıÒ±ÀÚ ·±ÀÚ¬ı˛
¬ı…øMêQ ¬ıÊ±˚˛ Œ¬ı˛À‡ ‰¬˘ÀÓ¬ ˝˚˛ ’±¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬ Œ¸ ·±Ú Œfl¬±Úƒ Ê±Ó¬œ˚˛ Ó¬± Œ¬ı±Á¬±ÀÚ±¬ı˛ ÊÚ… ¬ı…øMêQ ¬ıÊ±˚˛ ¬ı˛±‡ÀÓ¬ ˝˚˛º
·±Ú ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬±¬ı˛ ±ø˚˛Q ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬ ≈˝◊ÊÀÚ ˆ¬±· fl¬À¬ı˛ øÚÀ˚˛ÀÂ√, ·±Ú›˚˛±˘± ¤¬ı— ·±˝ÀÚ›˚˛±˘±º ·±ÀÚ¬ı˛ Œ¸˝◊ ‰¬›Î¬ˇ±
¬ı˛±ô¶∏±¬ı˛ Ú±˜ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœº ¤Àé¬ÀS ’±¬ı±¬ı˛ ¸˜¸…± Œ‡± Œ˚˛, fl¬˘±Àfl¬Ã˙À˘¬ı˛ fl¬˘± ’—˙È¬± Ô±Àfl¬ ·±Úfl¬Ó«¬±¬ı˛ ˆ¬±À· ’±¬ı˛ ›ô¶∏±À¬ı˛
ˆ¬±À· ¬ÛÀÎ¬ˇ Œfl¬Ã˙˘ ’—˙È¬±º
Œfl¬Ã˙˘ øÊøÚ¸È¬± ‡± ø˝¸±À¬ı˝◊ ‰¬À˘, Œ¸±Ú± ø˝¸±À¬ı Ú˚˛º Ù¬À˘ ›ô¶∏±À¬ı˛ ˝±ÀÓ¬ ‡±À¬ı˛ ø˜À˙˘ ¬ı±Î¬ˇÀÓ¬˝◊ Ô±Àfl¬º Ó¬±˝◊
ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ Δ¬ıÍ¬fl¬œ ¸—·œÓ¬ fl¬±˘SêÀ˜ ¸≈¬ı˛¸ˆ¬± ŒÂ√ÀÎ¬ˇ ’¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¸ˆ¬±˚˛ ŒÚÀ˜ÀÂ√º
ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ ø¬ıù´¸‘ø©Ü¬ı˛ ˜ÀÒ… øÚÓ¬… ø¬ı¬ı˛±Ê˜±Úº
ëëΔˆ¬À¬ı˛“± Œ˚Ú Œˆ¬±¬ı˛À¬ı˘±fl¬±¬ı˛ ’±fl¬±À˙¬ı˛˝◊ √õ∂Ô˜ Ê±·¬ı˛Ì¬, ¬Û¬ı˛Ê Œ˚Ú ’¬ı¸iß ¬ı˛±øSÀ˙À¯∏¬ı˛ øÚ^±ø¬ı˝3˘Ó¬±¬, fl¬±Ú±Î¬ˇ± Œ˚Ú
‚Ú±gfl¬±À¬ı˛ ’øˆ¬¸±ø¬ı˛fl¬± øÚ˙œøÔÚœ¬ı˛ ¬ÛÔø¬ı¶ú‘øÓ¬¬, Δˆ¬¬ı˛¬ıœ Œ˚Ú ¸eœø¬ı˝œÚ ’¸œÀ˜¬ı˛ ø‰¬¬ı˛ø¬ı¬ı˛˝ Œ¬ıÚ±¬, ˜”˘Ó¬±Ú Œ˚Ú Œ¬ı˛Ã^Ó¬5
øÚ±ÀôL√¬ı˛ flv¬±ôL√ øÚù´±¸, ¬Û”¬ı˛¬ıœ Œ˚Ú ˙”Ì… ·‘˝‰¬±ø¬ı˛Ìœ ø¬ıÒ¬ı± ¸g…±¬ı˛ ’|n∏À˜±‰¬Úºíí [¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê]
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ √õ∂Ò±Ú ’e Ó¬±˘º Ó¬±˘ øÊøÚ¸È¬± ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ø˝¸±¬ı ø¬ıˆ¬±·º ¤¬ı˛ ¬ı˛fl¬±¬ı˛ ‡≈¬ı˝◊ Œ¬ı˙œº øfl¬c fl¬ø¬ı ˆ¬˚˛
Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√Ú, Œ˚ ¬ı˛fl¬±À¬ı˛¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ fl¬Î¬ˇ±!¬øÎ¬ˇÈ¬± Œ¬ı˙œ ˝À˚˛ Œ·À˘ ¬ı˛fl¬±¬ı˛È¬±˝◊ ˜±øÈ¬ ˝˚˛º
fl¬±À¬ı… Â√Àμ¬ı˛ Œ˚ fl¬±Ê ·±ÀÚ Ó¬±À˘¬ı˛ Œ¸˝◊ fl¬±Êº ’Ó¬¤¬ı Â√μ Œ˚ øÚ˚˛À˜ fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ ‰¬À˘, Œ¸˝◊ øÚ˚˛À˜ ·±ÀÚ ‰¬ø˘À¬ı
¤˝◊ ˆ¬¬ı˛¸± fl¬ø¬ı˛˚˛± ·±Ú ¬ı“±øÒÀÓ¬ ‰¬±ø˝˘±˜ºíí [¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê]
Ó¬±ÀÓ¬ fl¬ø¬ı ’¸≈ø¬ıÒ±˚˛ ¬ÛÀÎ¬ˇÀÂ√Ú ¤˜Ú˝◊ Ó“¬±¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì±º ·±ÚøÈ¬ ˝˘ ëfl“¬±ø¬ÛÀÂ√ Œ˝˘Ó¬± Ô¬ı˛Ô¬ı˛í ¶§¬ı˛ø¬ıÓ¬±ÀÚ ¤fl¬±˙œ ¬ı± 11
˜±S±¬ı˛ ·±Ú ¬ıÀ˘ ø˘ø¬Û¬ıX ’±ÀÂ√º
3|4|4
fl“¬±ø¬ÛÀÂ√ | Œ˝˘Ó¬± | Ô¬ı˛Ô¬ı˛ |
fl¬ø¬ı ¬ı˘ÀÂ√Ú ·±ÚøÈ¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ’±fl¬±À¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ Â√Àμ ¬ı“±Ò± øÂ√˘ 7|4, øfl¬c Œ¸˝◊ Â√Àμ Ó¬±Àfl¬ ·±ÀÚ ŒÙ¬˘± ˚±˚˛ Ú±º ’Ó¬¬Û¬ı˛
øÓ¬øÚ Ó¬±Àfl¬ 3|4 Â√Àμ ¬ı“±ÒÀ˘Ú ’±¬ı˛ ¬ı˘À˘Ú, ëëÓ¬±˘ ˚ø Ú± Œ˜À˘ Œ¸È¬± Ó¬±À˘¬ı˛˝◊ Œ±¯∏, Â√μÈ¬±ÀÓ¬ Œ±¯∏ ˝˚˛ Ú±˝◊º
¤˝◊ˆ¬±À¬ı, ¬ı±øÊÀ¬ı ¸‡œ ¬ı“±ø˙ ¬ı±øÊÀ¬ı ·±ÚøÈ¬ Â√Àμ ¬ı“±ÒÀ˘Ú √õ∂Ô˜ ≈øÈ¬ ˘±˝◊Ú 10 ˜±S± Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ŒÔÀfl¬ ¤fl¬øÈ¬ 14 ’¬Û¬ı˛øÈ¬
10º
ëëfl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ Œ˚È¬± Â√μ, ¸—·œÀÓ¬ Œ¸˝◊ÀÈ¬˝◊ ˘˚˛º ¤˝◊ ˘˚˛ øÊøÚ¸øÈ¬ ¸‘ø©Ü ¬ı…±ø¬Û˚˛± ’±ÀÂ√, ’±fl¬±À˙¬ı˛ Ó¬±¬ı˛± ˝˝◊ÀÓ¬ ¬ÛÓ¬Àe¬ı˛
¬Û±‡± ¬Û˚«ôL√ ¸˜ô¶∏˝◊ ˝◊˝±Àfl¬ ˜±ÀÚ ¬ıø˘˚˛±˝◊ ø¬ıù´¸—¸±¬ı˛ ¤˜Ú fl¬ø¬ı˛˚˛± ‰¬ø˘ÀÓ¬ÀÂ√ ’Ô‰¬ ˆ¬±ø„˚˛± ¬ÛøÎ¬ˇÀÓ¬ÀÂ√ Ú±ºíí
[¬28¬]
’Ô«±» ë˘˚˛í øÊøÚ¸øÈ¬ Ó¬±À˘¬ı˛ ŒÔÀfl¬› √õ∂À˚˛±ÊÚœ˚˛º ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê øfl¬À¸ ˝˚˛ Ó¬± √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ÊÚ… fl¬ø¬ı ¸—·œÀÓ¬¬ı˛
˘˚˛Àfl¬ &èQ øÀ˘Úº
fl¬ø¬ı ¤¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß Â√Àμ, ˜±S± ø¬ıˆ¬±À·¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± 9 ˜±S±¬ı˛ Ó¬±˘Àfl¬ √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ fl¬¬ı˛À˘Úº
¬ı…±fl≈¬˘ ¬ıfl≈¬À˘¬ı˛ Ù≈¬À˘ [fl¬ø¬ı Œø‡À˚˛ÀÂ√Ú 3|6]
Œ˚ fl“¬±ÀÚ ø˝˚˛± fl“¬±øÀÂ√ [6|3]
’“±Ò±¬ı˛ ¬ı˛ÊÚœ Œ¬Û±˝±˘ [3|3|3]
≈˚˛±¬ı˛ Œ˜±¬ı˛ ¬ÛÔ¬Û±À˙ [5|4] [¶§¬ı˛ø˘ø¬ÛÀÓ¬ ’±ÀÂ√ ¬Û≈À¬ı˛± Ú˚˛]º
¤¬ı˛ ¬Û¬ı˛ Œ‰¬ÃÓ¬±˘ ¬ı± 12 ˜±S±¬ı˛ Â√μ øÚÀ˚˛› fl¬ø¬ı Ó“¬±¬ı˛ ˜ÀÚ ø¬ZÒ± √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Ó¬À¬ı Î¬◊Mê √õ∂¬ıg ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ŒÔÀfl¬˝◊
fl¬ø¬ı ’±¬ı˛ ¤˝◊ ¸˜ô¶∏ Ó¬±˘ øÚÀ˚˛ ˜±Ô± Ú± ‚±ø˜À˚˛ ¸±Ò±¬ı˛Ì Ó¬±À˘¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ ·±ÚÀfl¬ ¬Û≈À¬ı˛±¬Û≈ø¬ı˛ ˆ¬±¬ı¬ı˛±ÀÊ… √õ∂øÓ¬á¬±
fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
fl¬±¬ı˛Ì fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú,
ëë’±˜¬ı˛± ˙±¸Ú ˜±øÚ¬ı, Ó¬±˝◊ ¬ıø˘˚˛± ’Ó¬…±‰¬±¬ı˛ ˜±øÚ¬ı Ú±º Œfl¬ÚÚ± Œ˚ øÚ˚˛˜ ¸Ó¬… Œ¸ øÚ˚˛˜ ¬ı±ø˝À¬ı˛¬ı˛ øÊøÚ¸ Ú˚˛, Ó¬±˝±
ø¬ıÀù´¬ı˛ ¬ıø˘˚˛±˝◊ Ó¬±˝± ’±˜±¬ı˛ ’±¬ÛÚ±¬ı˛º
Œ˚ øÚ˚˛˜ ›ô¶∏±À¬ı˛ Ó¬±˝± ’±˜±¬ı˛ øˆ¬Ó¬À¬ı˛ Ú±˝◊, ¬ı±ø˝À¬ı˛ ’±ÀÂ√, ¸≈Ó¬¬ı˛±— Ó¬±Àfl¬ ’ˆ¬…±¸ fl¬ø¬ı˛˚˛± ¬ı± ˆ¬˚˛ fl¬ø¬ı˛˚˛± ¬ı± ±À˚˛
¬ÛøÎ¬ˇ˚˛± ˜±øÚÀÓ¬ ˝˚˛º ¤˝◊¬ı˛+¬Û ˜±Ú±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛±˝◊ ˙øMê¬ı˛ ø¬ıfl¬±˙ ¬ıg ˝˝◊˚˛± ˚±˚˛ºíí [¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê]
·±ÚÀfl¬ Œfl¬¬ı˘ Δ¬ıÍ¬fl¬‡±Ú±¬ı˛ Œˆ¬±· ø¬ı˘±À¸ Œ¬ı“ÀÒ Ú± Œ¬ı˛À‡ ˜≈Mê ’±fl¬±À˙ ’±ÚÀμ¬ı˛ ¬ÛÀÔ Â√øÎ¬ˇÀ˚˛ øÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Ú fl¬ø¬ıº
fl¬±¬ı˛Ì fl¬ø¬ı Ê±ÀÚÚñ
ëë˚±¬ı˛± ø˙fl¬˘ ø˚˛± ¬ı“±øÒ˚˛± ¬ı˛±À‡ Ó¬±¬ı˛±˝◊ ˝±¬ı˛±˚˛, ˚±¬ı˛± ˜≈øMê¬ı˛ Œé¬ÀS Â√±øÎ¬ˇ˚˛± ¬ı˛±À‡ Ó¬±¬ı˛±˝◊ ¬ı˛±À‡ºíí
’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬
ëë’±fl¬±À˙ Œ˜À‚¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı±©Û±fl¬±À¬ı˛ Œ˚ ÊÀ˘¬ı˛ ¸=˚˛ ˝˚˛, ø¬ıqX Ê˘Ò±¬ı˛± ¬ı¯∏«ÀÌ˝◊ Ó¬±¬ı˛ √õ∂fl¬±˙º ·±ÀÂ√¬ı˛ øˆ¬Ó¬¬ı˛ Œ˚ ¬ı˛¸
Œ·±¬ÛÀÚ ¸ø=Ó¬ ˝ÀÓ¬ Ô±Àfl¬, Ó¬±¬ı˛ √õ∂fl¬±˙ ¬Û±Ó¬±¬ı˛ ¸Àe Ù≈¬À˘¬ı˛ ¸Àe ø˜ø|Ó¬ ˝À˚˛ºíí [’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬]
fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘Ú ¸—·œÀÓ¬¬ı˛› √õ∂fl¬±˙ ≈˝◊ ¬ı˛fl¬˜ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛º ¤fl¬ ˝À2Â ø¬ıqX ¸—·œÓ¬ ’±fl¬±À¬ı˛, ’±¬ı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ˝˘ fl¬±À¬ı…¬ı˛
¸Àe ø˜ø|Ó¬ ˝À˚˛º ø¬ıqX ¸—·œÓ¬ ¬ı˘ÀÓ¬ øfl¬ ¬ı≈Á¬±˚˛ Ó¬± fl¬ø¬ı ë·±Ú ¸•§Àg √õ∂¬ıgí øÚ¬ıgøÈ¬ÀÓ¬ ¬ı≈øÁ¬À˚˛ÀÂ√Úº ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, ëë¬ı˛±ø·Ìœ
Œ˚‡±ÀÚ qÒ≈˜±S ¶§¬ı˛¬ı˛+À¬Û˝◊ ’±˜±À¬ı˛ ø‰¬MÀfl¬ ’¬Û¬ı˛+¬Ûˆ¬±À¬ı Ê±¢∂Ó¬ fl¬ø¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Œ¸˝◊‡±ÀÚ˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Î¬◊»fl¬¯∏«ºíí ’Ô«±» Œ¸øÈ¬˝◊
ø¬ıqX ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œé¬Sº
˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂fl‘¬øÓ¬Àˆ¬ ’±ÀÂ√ Œ¸˝◊ Œˆ¬ ’Ú≈¸±À¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¤˝◊ ≈˝◊ ¬ı˛fl¬À˜¬ı˛ ’øˆ¬¬ı…øMê ˝˚˛º ø˝μ≈¶ö±ÀÚ ’±¬ı˛ ¬ı±—˘±ÀÀ˙
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ≈˝◊ ¬ı˛fl¬À˜¬ı˛ ’øˆ¬¬ı…øMêº ¬ı±—˘±ÀÀ˙ ¸—·œÓ¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ’Ú≈‰¬¬ı˛ Ú˚˛ øfl¬c ¸˝‰¬¬ı˛ ’Ô«±» Œ¸ ¬Û±˙±¬Û±ø˙ ‰¬À˘º øfl¬c
[¬29¬]
¬Ûø(À˜ ø˝μ≈¶ö±ÀÚ ¸—·œÓ¬ ¶§¬ı˛±ÀÊ √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬, Œ¸‡±ÀÚ ¬ı±Ìœ¬ı˛ Œfl¬±Ú› ˜”˘… ŒÚ˝◊, ¬ı±Ìœ Ó¬±¬ı˛ ëÂ√±À˚˛¬ı±Ú≈·Ó¬±íº ’Ô«±» Œ¸‡±ÀÚ
¸—·œÀÓ¬ ¬ı±Àfl¬…¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬± Ó≈¬2Âº ¸—·œÓ¬ Œ¸‡±ÀÚ ¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ¸•Û”Ì«Ó¬±˚˛ ’±¬ÛÚ±Àfl¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛º fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ø˝μ≈¶ö±Úœ ¸—·œÓ¬
¤˝◊ˆ¬±À¬ı ëø¬ıqX ¸—·œÓ¬í ·ÀÎ¬ˇ ŒÓ¬±À˘º
øfl¬c ¬ı±—˘±ÀÀ˙ ¬ı±Ìœ¬ı˛ √õ∂øÓ¬˝◊ ¬ı±„±˘œ¬ı˛ ’ôL√À¬ı˛¬ı˛ È¬±Úº øfl¬c qÒ≈ ¬ı±ÌœÀÓ¬ ŒÓ¬± ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ¬Û”Ì«Ó¬± ˝˚˛ Ú±ñ
¤˝◊ÊÚ… ¬ı±—˘±ÀÀ˙ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶§Ó¬La ¬Û—øMê Ú˚˛, ¸≈¬ı˛ › ¬ı±Ìœ ø˜ø˙À˚˛ Ó¬±¬ı˛ ’±ø¬ıˆ«¬±¬ıº
fl¬œÓ«¬ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ’¬Û¬ı˛+¬Û, øfl¬c ¸—·œÓ¬ ¤‡±ÀÚ ˚≈·˘ˆ¬±À¬ı ·Î¬ˇ±, ¬ÛÀ¬ı˛ ¸Àe ø˜˘Ú ˝À˚˛ Ó¬À¬ı˝◊ ¤¬ı˛ ¸±Ô«fl¬Ó¬±º ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛
¸Àe˝◊ Œ˚Ú Ó¬±¬ı˛ ¬ı˛±¸˘œ˘±, ¶§±Ó¬La… Œ¸ ¸˝◊ÀÓ¬˝◊ ¬Û±¬ı˛À¬ı Ú±º
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶§±Ó¬La… ˚ÀLa ¸¬ıÀ‰¬À˚˛ √õ∂fl¬±˙ ¬Û±˚˛º ’±¬ı˛ ¸˜ô¶∏ ¬ı˛fl¬˜ ¬ı±…˚La˝◊ ˚“±¬ı˛± ¬ı±Ê±Ú Ó“¬±¬ı˛± Œfl¬Î¬◊˝◊ ¬ı±—˘±¬ı˛ ÚÚº ¬ıœÌ,
¬ı˛¬ı±¬ı˛, ¸À¬ı˛±, Œ¸Ó¬±¬ı˛, ¤¸ƒ¬ı˛±Ê, ¸±À¬ı˛eœ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬¬ı˛ Ó≈¬˘Ú±˚˛ ’±˜±À¬ı˛ ¬ı˛±‡±À˘¬ı˛ ¬ı“±˙œ ¬ı± Δ¬ı¬ı˛±·œ¬ı˛ ¤fl¬Ó¬±¬ı˛± øfl¬Â√≈˝◊ Ú˚˛º
Ó¬±˝◊ fl¬ø¬ı ’±˙± √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Œ˚ ¬ı±—˘±ÀÀ˙ fl¬±À¬ı…¬ı˛ ¸˝À˚±À· ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œ˚ ø¬ıfl¬±˙ ˝À2Â, Œ¸ ¤fl¬øÈ¬ ’¬Û¬ı˛+¬Û
øÊøÚ¸ ˝À˚˛ Î¬◊Í¬À¬ıº
Ó¬±ÀÓ¬ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ √õ∂Ô±·Ó¬ ø¬ıqXÓ¬± Ô±fl¬À¬ı Ú±, ’Ô«±» ·±ÀÚ¬ı˛ Ê±Ó¬ ¬ı˛é¬± ˝À¬ı Ú±º fl¬±¬ı˛Ì ¸≈¬ı˛Àfl¬ ¬ı±Ìœ¬ı˛ ±¬ıœ Œ˜ÀÚ
‰¬˘ÀÓ¬ ˝À¬ı ’±¬ı±¬ı˛ ¬ı±ÌœÀfl¬› ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¸Àe ’±À¬Û±¸ fl¬À¬ı˛ ‰¬˘ÀÓ¬ ˝À¬ıº ¤˝◊ˆ¬±À¬ı ¬ı±—˘±ÀÀ˙ ¤fl¬ Ê±ÀÓ¬¬ı˛ fl¬±¬ı…fl¬˘± Sê˜˙–
¬ı…±¬Ûfl¬ ˝À˚˛ Î¬◊Í¬À¬ıº
fl¬ø¬ı Ó“¬±¬ı˛ øÚÀÊ¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ Œé¬ÀS› ¤˝◊ Ó¬ÀM3 ø¬ıù´±¸œ øÂ√À˘Úº Ó¬±˝◊ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, ëë’ôL√Ó¬ ’±˜±¬ı˛ øÚÀÊ¬ı˛ fl¬ø¬ıÀQ¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±À¸
Œ‡ÀÓ¬ ¬Û±˝◊ñ·±Ú-¬ı˛‰¬Ú±, ’Ô«±» ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe ¬ı±Ìœ¬ı˛ ø˜˘Ú ¸±ÒÚ˝◊ ¤‡Ú ’±˜±¬ı˛ √õ∂Ò±Ú ¸±ÒÚ± ˝À˚˛ Î¬◊ÀÍ¬ÀÂ√ºíí ¤˝◊ˆ¬±À¬ı
¬ı±—˘±¬ı˛ ·±Ú ˝À˚˛ Î¬◊Í¬À¬ı ø¬ıqX ¸—·œÓ¬º [’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬]
øfl¬c fl¬ø¬ı ¤‡±ÀÚ Ó“¬±¬ı˛ ¬ıMêÀ¬ı…¬ı˛ Î¬◊¬ÛÀ¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ √õ∂±‰¬œ¬ı˛ Ó≈¬À˘ øÀ˘Ú ¤˝◊ ¬ıÀ˘ Œ˚ ¸≈¬ı˛ ¤¬ı— Ó¬±˘Àfl¬ ˜±Ê«Ú± fl¬À¬ı˛ ¬ı±Ìœ¬ı˛
¸˝‰¬¬ı˛ fl¬¬ı˛± Ó¬±¬ı˛ ¬ÛÀé¬˝◊ ¸y√√¬ı Œ˚ ¬Û¬ı˛•Û¬ı˛±·Ó¬ ¸—·œÓ¬-¬ı˛œøÓ¬Àfl¬ ’±˚˛M fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ’±¬ı˛ Œ¸˝◊øÈ¬ Œ˚ ’±˚˛M fl¬À¬ı˛ÀÂ√ Ó¬±¬ı˛˝◊ øÚ˚˛À˜¬ı˛
¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ¸±ÒÀÚ¬ı˛ ˚Ô±Ô« ’øÒfl¬±¬ı˛º
ëë¶§±Ó¬La… Œ˚‡±ÀÚ Î¬◊2Â‘∫˘Ó¬±, Œ¸‡±ÀÚ fl¬˘±ø¬ı…±¬ı˛ ¶ö±Ú ŒÚ˝◊º ¤˝◊ÊÚ… øÚÀÊ¬ı˛ ¸‘ÊÚ ˙øMêÀfl¬ Â√±Î¬ˇ± øÀÓ¬ Œ·À˘˝◊, ø˙é¬±
› ¸—˚˜ ˙øMê¬ı˛ Œ¬ı˙œ ¬ı˛fl¬±¬ı˛ ˝˚˛ºíí [’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬]
ëë¸±ø˝ÀÓ¬…, ¸—·œÀÓ¬, ¸¬ı«√õ∂fl¬±¬ı˛ fl¬˘±ø¬ı…±˚˛ √õ∂±Ì˙øMê ’±¬ÛÚ ’˜¬ı˛Ó¬±Àfl¬ Ù¬ø˘À˚˛ ŒÓ¬±À˘ºíí [’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬]
ø˙é¬± › ¸—¶‘®øÓ¬ÀÓ¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Ú

1936 ¸±À˘ fl¬˘fl¬±Ó¬±˚˛ ø˙é¬± ¸5±˝ ¬Û±ø˘Ó¬ ˝˚˛º Œ¸˝◊ ¸˜À˚˛ fl¬ø˘fl¬±Ó¬± ø¬ıù´ø¬ı…±˘À˚˛¬ı˛ ø¸ÀÚÈ¬ ˝À˘ √õ∂Ô˜ øÚ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô
ëø˙é¬± › ¸—¶‘®øÓ¬ÀÓ¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Úí √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬Û±Í¬ fl¬À¬ı˛Úº
[¬30¬]
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬, ø˙é¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Ú øfl¬Â√≈ ˜±Ú≈¯∏ Œ˜ÀÚ øÚÀ˘› ’±Ê› √õ∂fl‘¬©Ü¬ı˛+À¬Û Œ˙¬ı±¸œ Ó¬±Àfl¬ ’ôL√¬ı˛ ŒÔÀfl¬
¢∂˝Ì fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛øÚº
¤˝◊ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ √õ∂Ô˜ ø¬ı¯∏˚˛¬ıd ˝˘ Œ¸fl¬±À˘¬ı˛ Êœ¬ıÚ˚±S±˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¸˜±¬ı˛¬Û¬ı« øÍ¬fl¬ fl¬Ó¬È¬± ø¬ıô¶∏‘Ó¬ øÂ√˘º
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ¬ı±„±˘œ¬ı˛ ’Ó¬œÓ¬ Êœ¬ıÀÚ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’±¬ı˛ øÂ√˘º Ó¬‡Úfl¬±¬ı˛ ø¬ıø˙©Ü ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛ ·±Ú Œ˙±Ú±¬ı˛ ¸˜À˚˛ ë¸À˜í
˜±Ô± ˚Ô± ¸˜À˚˛ Ú±Î¬ˇ±ÀÓ¬ ˝Ó¬ ¬ı± ›ô¶∏±Àfl¬ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ ·±˝◊¬ı±¬ı˛ ’Ú≈À¬ı˛±Ò fl¬¬ı˛À˘ Ó¬± ¬ı˛œøÓ¬ ’Ú≈˚±˚˛œ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝Ó¬ Ó¬± Ú±˝À˘
Œ˚Ú ¬ı—˙˜˚«±±˚˛ ±· ¬ÛÎ¬ˇÓ¬º
¸—·œÀÓ¬ Œ·Ã¬ı˛¬ı ¬ı˛é¬± fl¬¬ı˛±, ÒÚœ¬ı˛± Ó“¬±À¬ı˛ ¸±˜±øÊfl¬ fl¬Ó«¬¬ı… ¬ıÀ˘ ˜ÀÚ fl¬¬ı˛Ó¬º ’±¬ı˛ ¤˝◊ˆ¬±À¬ı˝◊ ¸—·œÓ¬ ë¸•ú±ÚÊÚfl¬
ø¬ı…±í ¬ı˛+À¬Û ’øˆ¬ø˝Ó¬ ˝Ó¬º
Ó¬‡Úfl¬±¬ı˛ øÀÚ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ≈øÈ¬ Ò±¬ı˛±¬ı˛ √õ∂‰¬˘Ú øÂ√˘º √õ∂Ô˜Ó¬– Î¬◊2‰¬±e ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ı…˚˛¸±Ò… ‰¬‰«¬±¬ı˛ Œé¬S øÂ√˘ ÒÚœÀ˘±Àfl¬¬ı˛
Δ¬ıÍ¬fl¬‡±Ú±, Œ˚¸¬ı ÒÚœÀ¬ı˛ ‚À¬ı˛ ¬ı‘øMÀˆ¬±·œ ·±˚˛fl¬ øÂ√˘, Ó¬±À¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ qÒ≈ ‚À¬ı˛¬ı˛ Œ˘±fl¬ Ú˚˛ ¬ı±˝◊À¬ı˛¬ı˛ Œ˘±fl¬› ø˙é¬± Œ¬ÛÓ¬º
¤&ø˘Àfl¬ fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ŒÂ√±È¬ ŒÂ√±È¬ fl¬À˘Êº
Î¬◊±˝¬ı˛Ì¶§¬ı˛+¬Û Ó“¬±À¬ı˛ ŒÊ±Î¬ˇ±¸“±Àfl¬±¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ ˚≈ˆ¬ÀA¬ı˛ Ô±fl¬±¬ı˛ fl¬Ô± fl¬ø¬ı ¬ıÌ«Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¬ı±˝◊À¬ı˛¬ı˛ Œ˘±fl¬ ’±¸Ó¬ ’ÀÚfl¬,
Œfl¬Î¬◊ ø˙‡Ó¬ ˜‘ÀÇ¬ı˛ Œ¬ı±˘ ’±¬ı±¬ı˛ Œfl¬Î¬◊ ø˙‡Ó¬ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ’±˘±¬Ûº ¤˝◊ˆ¬±À¬ı ø¬ı…±Àfl¬ ¬ı˛é¬± fl¬¬ı˛±› ˝Ó¬, Â√øÎ¬ˇÀ˚˛ Œ›˚˛±›
˝Ó¬º
ø¬ZÓ¬œ˚˛Ó¬– øÂ√˘ ¬ı±—˘± Œ˘±fl¬¸—·œÀÓ¬¬ı˛ √õ∂‰¬˘Ú, fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ Œ˘±fl¬¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¤Ó¬ Δ¬ıø‰¬S ’±¬ı˛ Œfl¬±Ô±› ŒÚ˝◊º
˚±S±, ¬Û“±‰¬±ø˘, fl¬Ôfl¬Ó¬±, fl¬ø¬ı¬ı˛ ·±Ú, fl¬œÓ«¬Ú ˝◊Ó¬…±ø ·±Ú ˜≈‡ø¬ı˛Ó¬ fl¬À¬ı˛ Œ¬ı˛À‡øÂ√˘ ¸˜ô¶∏ Œ˙Àfl¬º
fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘Ú, ¬ı±—˘± ¸±ø˝ÀÓ¬… ·±Ú ˚‡Ú Ó¬‡Ú √õ∂À¬ı˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º fl¬ø¬ı øÚÀÊ¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœ¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’¬ı¶ö±¬ı˛ fl¬Ô± ¬ıÀ˘ÀÂ√Úº
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˆ¬±˝◊À˚˛¬ı˛± Ó¬M3 ’±À˘±‰¬Ú±, fl¬±¬ı…¬ı˛¸, Ú±È¬…¬ı˛¸, ø‰¬Sfl¬˘± ¸fl¬˘˝◊ Î¬◊¬ÛÀˆ¬±· fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, ’±¬ı˛ ¸˜ô¶∏ øfl¬Â√≈ Â√±øÎ¬ˇÀ˚˛ Î¬◊ÀÍ¬øÂ√˘
¸—·œÓ¬º
¬ı±„±˘œ¬ı˛ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ ·œøÓ¬˜≈*Ó¬± ’±¬ı˛ ·œÓ¬˜≈‡¬ı˛Ó¬± Ó“¬±À¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ Œfl¬±Ú› ¬ı±Ò± ¬Û±˚˛øÚº
ø¬ı¯≈û¬ı˛±˜ ‰¬Sê¬ıÓ¬œ« ÒËn∏¬Ûœ ·±ÀÚ¬ı˛ ø¬ı‡…±Ó¬ ·±˚˛fl¬ øÂ√À˘Úº Ó¬Ô±ø¬Û øÓ¬øÚ Œ˚¸¬ı ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú, Ó¬± ¬ı˛±·¸—·œÓ¬
ŒÔÀfl¬ ¸•Û”Ì« ¶§Ó¬Laº
√õ∂fl‘¬Ó¬¬ÛÀé¬ fl¬ø¬ı ¬ı˘ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Ú ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ Â√“±À‰¬ ΔÓ¬¬ı˛œ Œ˚ Œ‡˚˛±˘ Ó¬±ÀÓ¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ’±R± ¸c©Ü Ô±Àfl¬øÚ Ó¬±˝◊ ¬ı±Ìœ¬ı˛
¸±˝‰¬À˚« ·±Ú ΔÓ¬¬ı˛œ ˝À˚˛ÀÂ√ ¤˜Ú ˚± ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜ÚÀfl¬ ˝¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛º Œ¸˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜”˘…˝◊ Œ¬ı˙œº
˜±Ú≈¯∏ ’øÚ¬ı«‰¬Úœ˚˛Àfl¬ Î¬◊¬Û˘øt fl¬À¬ı˛ÀÂ√ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜±Ò…À˜, Ú±È¬Àfl¬¬ı˛ ˜±Ò…À˜, fl¬ø¬ıÓ¬±, ·ä ¸¬ı øfl¬Â√≈¬ı˛ ˜±Ò…À˜º Ó¬±˝◊ ø‰¬ÀM¬ı˛
¬Û”Ì«Ó¬±¬ı˛ ÊÚ… fl¬Ô±˚˛, ¸≈À¬ı˛, Œ¬ı˛‡±˚˛, Â√Àμ ˜±Ú≈¯∏ øÚÀÊ¬ı˛ ’±ÚÀμ¬ı˛ ¸±é¬…Àfl¬ ¶§±é¬ø¬ı˛Ó¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ¤‡±ÀÚ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ¶ö±Ú
˜≈‡… Ú˚˛º ¸¬ı øfl¬Â√≈ ø˜ø˘À˚˛ ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±˙˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜≈‡… Î¬◊ÀV˙… ¤¬ı— ’¬ı˘•§Ú ¤øÈ¬˝◊ fl¬ø¬ı Œ¬ı±Á¬±ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Úº
[¬31¬]
1935 ¸±À˘ ¤˝◊ ˆ¬±¯∏Ì √õ∂±ÀÚ¬ı˛ fl¬±À˘ fl¬ø¬ı Î¬◊¬Û¸—˝±À¬ı˛ ¬ı˘À˘Ú, ëë’±˜±À¬ı˛ ŒÀ˙¬ı˛ ø˙é¬±ø¬ıˆ¬±· fl¬˘±ø¬ı…±¬ı˛ ¸•ú±ÚÀfl¬
ø˙øé¬Ó¬ ˜ÀÚ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ fl¬À¬ı˛ ŒÀ¬ıÚ ¤˝◊ øÚÀ¬ıÚ Î¬◊¬Ûø¶öÓ¬ fl¬¬ı˛¬ı±¬ı˛ ’øˆ¬√õ∂±À˚˛ ¤˝◊ ˆ”¬ø˜fl¬±˜±S ’±Ê √õ∂dÓ¬ fl¬À¬ı˛ ¤ÀÚøÂ√º ’±¬ı˛
˚± øfl¬Â√≈ ’±˜±¬ı˛ fl¬¬ı˛¬ı±¬ı˛ ’±ÀÂ√ Œ¸ Ú±Ú± ’¸±˜Ô« ¸ÀM3› ’±˜±¬ı˛ ø¬ı…±˘À˚˛ ’±ø˜ √õ∂¬ıøÓ«¬Ó¬ fl¬À¬ı˛øÂ√ºíí
fl¬ø¬ı¬ı˛ ø¬ı…±˘˚˛ ’ÀÔ« fl¬ø¬ı¬ı˛ ’øÓ¬ø√õ∂˚˛ ˙±øôL√øÚÀfl¬Ó¬Úº
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ¸—·œÓ¬ ¸•§Àg ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ˜Ó¬øÈ¬ Ó“¬±¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ Œfl¬±Ú ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ øÚÀÊ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ Œ˘‡º
2º ë’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬í √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬˙«ÀÚ¬ı˛ Œfl¬±Ú ˜Ó¬∑ ¤˝◊ ˜Ó¬øÈ¬ÀÓ¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¸—·œÓ¬ ¸•§Àg øfl¬
˜ÀÚ±ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
3º Œfl¬±Ú ¸˜˚˛ Œfl¬±Ô±˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ëø˙é¬± ¸—¶‘®øÓ¬Àfl¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Úí √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬Û±Í¬ fl¬À¬ı˛Úº ¤˝◊ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ¸˜±ÀÊ
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Ú ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øfl¬ Œ¬ı±Á¬±ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Úº
[¬32¬]
Unit-4
CBCS (Semester-I)
C.C 1.1 (Theory)
fl¬Ô± › ¸≈¬ı˛ . ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ’±À˘±‰¬Ú±
 ø¬ı¯∏˚˛ fl¬±Í¬±À˜±
 Î¬◊ÀV˙…
 ˆ”¬ø˜fl¬±
 fl¬Ô± › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ’±À˘±‰¬Ú±
 ¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú
 Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¬ıMê¬ı…
 ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô › ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¸•Ûøfl«¬Ó¬ ’±À˘±‰¬Ú±
 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ
Î¬◊ÀV˙…
 fl¬Ô± › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬
 ¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú
 Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜ôL√¬ı…
 ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô › ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¸•Ûøfl«¬Ó¬ ’±À˘±‰¬Ú±
ˆ”¬ø˜fl¬±
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¸•§gœ˚˛ ø‰¬ôL√±ˆ¬±¬ıÚ± øÂ√˘ ¬ı…±¬Ûfl¬ › Δ¬ıø‰¬S…˜˚˛º Ó¬èÌ ¬ı˚˛¸ ŒÔÀfl¬˝◊ ø¬ıøˆ¬iß √õ∂¬ıg, ¬ÛS±¬ı˘œ, ¸—·œÓ¬
¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ Ó¬± √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º ¸—·œÓ¬ ¸•§gœ˚˛ Œ¸˝◊ ¸fl¬˘ ø‰¬ôL√±ˆ¬±¬ıÚ±Àfl¬ ¬Û˚«±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛À˘ Œ‡± ˚±˚˛ Ó“¬±¬ı˛
[¬33¬]
¸—·œÓ¬ˆ¬±¬ıÚ± ˜”˘Ó¬ øÓ¬ÚøÈ¬ ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ øÂ√˘, ˚± ë¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ıí, ë¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMê › ëfl¬Ô± › ¸≈À¬ı˛¬ı˛í ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬
¸•ÛÀfl«¬¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ √õ∂fl¬±˙ ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛øÂ√˘º ¤˝◊ ¸fl¬˘ ¸—·œÓ¬ ¸•§gœ˚˛ ø‰¬ôL√±ˆ¬±¬ıÚ± ë¸—·œÓ¬ ø‰¬ôL√±í ¢∂ÀLö ¸—fl¬ø˘Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º
¤Â√±Î¬ˇ± ¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú ø¬ı¯∏À˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜Úˆ¬±¬ı ¤˝◊ ¢∂LöøÈ¬ÀÓ¬ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô › ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬
’±À˘±‰¬Ú±› ¤˝◊ ¢∂ÀLö ¸—fl¬ø˘Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º
fl¬Ô± › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ’±À˘±‰¬Ú±

¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬-ø‰¬ôL√± Œ˚˜Ú ¬ı…±¬Ûfl¬ ŒÓ¬˜Ú˝◊ Δ¬ıø‰¬S˜˚˛º øÓ¬øÚ ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤˜Ú ¤fl¬øÈ¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙
Œ¬ÛÀ˚˛øÂ√À˘Ú ˚± Ó“¬±Àfl¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ :±Ú ’±˝¬ı˛Ì fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ø¬ıÀ˙¯∏ ¸˝±˚˛Ó¬± fl¬À¬ı˛øÂ√˘º
Ó¬èÌ ¬ı˚˛À¸˝◊ ¸—·œÀÓ¬ ’ÚÚ…¸±Ò±¬ı˛Ì ¬ı≈…»¬ÛøM ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ øÓ¬øÚ fl¬œ ·ˆ¬œ¬ı˛ ’±Rø¬ıù´±À¸¬ı˛ ¸Àe ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬
ø‰¬ôL√±ˆ¬±¬ıÚ± qè fl¬¬ı˛À˘Ú ˚‡Ú Ó“¬±¬ı˛ ¬ı˚˛¸ ˜±S˝◊ fl≈¬øÎ¬ˇº Œ˜±È¬±˜≈øÈ¬ˆ¬±À¬ı Œ‡± ˚±˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•§Àg Ó“¬±¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì± øÓ¬ÚøÈ¬ ’¬ı¶ö±¬ı˛
˜Ò… øÀ˚˛ ¬Ûø¬ı˛ÌøÓ¬ ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º
1881 ¸±À˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ë¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ıí Ú±À˜ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ √õ∂Ô˜ √õ∂¬ıgøÈ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Úº Œ¸‡±ÀÚ Ó“¬±¬ı˛ ¬ıMê¬ı…
øÓ¬øÚ ŒÊ±¬ı˛±À˘± ˆ¬±¯∏±˚˛ ø¬ıøˆ¬iß Î¬◊±˝¬ı˛ÀÌ¬ı˛ ˜±Ò…À˜ Œø‡À˚˛ÀÂ√Ú Œ˚ ¸—·œÀÓ¬ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±˝◊ √õ∂Ò±Ú ’±¬ı˛ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±
Œ·ÃÌº øfl¬c ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« Êœ¬ıÀÚ ˘t ’øˆ¬:Ó¬±¬ı˛ øˆ¬øMÀÓ¬ Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚È¬±Úº
¬Û=±À˙±Ó¬œÌ« fl¬ø¬ı ¬ı˘À˘Ú ¸≈¬ı˛ Œ˚‡±ÀÚ ˆ¬±¬ı ŒÔÀfl¬ ø¬ıø2Âiß ˝À˚˛ ¸•Û”Ì« ’±RøÚˆ«¬¬ı˛˙œ˘ ˝˚˛ Œ¸‡±ÀÚ˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Î¬◊»fl‘¬©Ü
¬ı˛+¬ÛøÈ¬ √õ∂fl¬È¬ ˝˚˛º
1992 ¸±À˘ ë·±Ú ¸•§Àg √õ∂¬ıgí Ú±À˜ ¤˝◊ øÚ¬ıgøÈ¬ÀÓ¬ Œ‚±¯∏Ì± fl¬¬ı˛À˘Ú ëë·±Ú øÚÀÊ¬ı˛ ‹ù´À˚«˝◊ ¬ıÀÎ¬ˇ±, ¬ı±Àfl¬…¬ı˛ ±¸Q
Œ¸ Œfl¬Ú fl¬ø¬ı˛ÀÓ¬ ˚±˝◊À¬ı∑ ¬ı±fl¬… Œ˚‡±ÀÚ Œ˙¯∏ ˝˝◊˚˛±ÀÂ√ Œ¸˝◊‡±ÀÚ˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ ’±¬ı˛y√º Œ˚‡±ÀÚ ’øÚ¬ı«‰¬Úœ˚˛ Œ¸˝◊‡±ÀÚ˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛
√õ∂ˆ¬±¬ıº
¬ı±fl¬… ˚±˝± ¬ıø˘ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú± ·±Ú Ó¬±˝±˝◊ ¬ıÀ˘ºíí
ëë¬ı˛±ø·Ìœ Œ˚‡±ÀÚ qX˜±S ¶§¬ı˛+À¬Û˝◊ ’±˜±À¬ı˛ ø‰¬MÀfl¬ ’¬Û¬ı˛+¬Ûˆ¬±À¬ı Ê±¢∂Ó¬ fl¬ø¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Œ¸˝◊‡±ÀÚ˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Î¬◊»fl¬¯∏«ºíí
fl¬Ô±ø¬ı˝œÚ ’¬Û¬ı˛+¬Û ¸≈¬ı˛¸‘ø©Ü¬ı˛ Ú±˜ øÀ˘Ú ëø¬ıqX ¸—·œÓ¬íº
ø¬ıqX ë¸—·œÀÓ¬í-¬ı˛ √õ∂øÓ¬ ŒÊ±¬ı˛ øÀ˚˛ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ’øÚ¬ı«‰¬Úœ˚˛ ¬ı˛+¬ÛøÈ¬Àfl¬ fl¬ø¬ı ˜”˘… øÀ˘Ú ’±¬ı˛ fl¬Ô±ø¬ı˝œÚ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¤fl¬È¬±
’±˘±± ‹ù´˚« ’±ÀÂ√ ¤øÈ¬ ¸¬ı±¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ Ò¬ı˛± Ú± ¬ÛÎ¬ˇÀ˘› ¸˜Á¬±¬ı˛ ø˚øÚ Ó“¬±¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ Œ˚ ¤øÈ¬ ¬Û¬ı˛˜ ¢∂˝Ìœ˚˛ Œ¸øÈ¬ ¶§œfl¬±¬ı˛
fl¬À¬ı˛ øÚÀ˘Úº ¤˝◊ ëø¬ıqX ¸—·œÓ¬í-Œfl¬ Œfl¬f fl¬À¬ı˛˝◊ Ó“¬±¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ˜Ó¬øÈ¬ ·ÀÎ¬ˇ Î¬◊Í¬˘º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ëfl¬Ô± › ¸≈¬ı˛í √õ∂¬ıgøÈ¬ ˚‡Ú ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Ú Ó¬‡Ú Ó“¬±¬ı˛ ¬ı˚˛¸ ˝À˚˛ÀÂ√ 76º ¤È¬±˝◊ Ó“¬±¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ Œ˙¯∏
øÚ¬ıgº ¤¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ’±¬ı˛ Ó“¬±¬ı˛ ˜Ó¬ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬ÀÚ¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ ˝˚˛øÚº øÓ¬øÚ ¬ı˘À˘Ú ¸—·œÀÓ¬ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬± ¬ıÎ¬ˇ øfl¬ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±
¬ıÎ¬ˇ Ó¬± ’¬ı±ôL√¬ı˛º ¸≈¬ı˛ › ¬ı±Ìœ [ˆ¬±¬ı]-¤¬ı˛ ¸±˝±À˚…˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’±˙« ¬ı˛+¬ÛøÈ¬ ·ÀÎ¬ˇ ›ÀÍ¬º
fl¬œÓ«¬Ú ¸•ÛÀfl«¬ fl¬ø¬ı¬ı˛ Œ˚ ·ˆ¬œ¬ı˛ |X± øÂ√˘ √õ∂Ò±ÚÓ¬– Ó¬±¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ øˆ¬øM fl¬À¬ı˛˝◊ Ó“¬±¬ı˛ ¬ı±—˘± ·±ÀÚ¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ fl¬±Í¬±À˜± ΔÓ¬¬ı˛œ
˝˚˛º
[¬34¬]
øÓ¬øÚ ¬ı˘À˘Ú,
ëëfl¬œÓ«¬ÀÚ ¸—·œÓ¬ ’¬Û¬ı˛+¬Ûº øfl¬c ¸—·œÓ¬ ˚≈·˘ ˆ¬±À¬ı ·Î¬ˇ± ¬ÛÀ¬ı˛ ¸Àe ø˜˘Ú ˝À˚˛ Ó¬À¬ı˝◊ ¤¬ı˛ ¸±Ô«fl¬Ó¬±º ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛
¸Àe˝◊ Œ˚Ú Ó¬±¬ı˛ ¬ı˛±¸˘œ˘±, ¶§±Ó¬La… Œ¸ ¸˝◊ÀÓ¬˝◊ ¬Û±¬ı˛À¬ı Ú±ºíí ’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¸Àe fl¬Ô±¬ı˛ øÚø¬ıÎ¬ˇ Œ˚±· ¸y√√¬ı
˝À˚˛ÀÂ√ ¬ı±—˘±¬ı˛ fl¬œÓ«¬ÀÚ¬ı˛ Œé¬ÀSº Ó¬±˝◊ ¬ı±—˘±¬ı˛ fl¬œÓ«¬Ú Ó“¬±¬ı˛ ø√õ∂˚˛º
ëë’Ó¬¤¬ı Œ‡± ˚±À2Â fl¬œÓ«¬ÀÚ-¸≈À¬ı˛ ¬ı±Àfl¬… ’Ò«Ú±¬ı˛œù´¬ı˛ Œ˚±· ˝À˚˛ÀÂ√º Œ˚±À·¬ı˛ ¤˝◊ ≈˝◊ ¬ÛÀé¬¬ı˛ ˜ÀÒ… Œfl¬ ¬ıÎ¬ˇ Œfl¬ ŒÂ√±È¬
Œ¸ ø¬ı‰¬±À¬ı˛¬ı˛ Œ‰¬©Ü± fl¬¬ı˛± Î¬◊ø‰¬Ó¬ Ú˚˛ºíí
ëë’±˜¬ı˛± Œ˚ ·±ÀÚ¬ı˛ ’±˙« ˜ÀÚ Œ¬ı˛À‡øÂ√ Ó¬±ÀÓ¬ fl¬Ô± › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¸±˝‰¬˚«˝◊ |ÀX˚˛, Œfl¬±Ú› ¬ÛÀé¬¬ı˛˝◊ ’±Ú≈·Ó¬… Δ¬ıÒ Ú˚˛º
Œ¸‡±ÀÚ ¸≈¬ı˛ Œ˚˜Ú ¬ı±fl¬…Àfl¬ ˜±ÀÚ, ŒÓ¬˜øÚ ¬ı±fl¬…› ¸≈¬ı˛Àfl¬ ’øÓ¬Sê˜ fl¬À¬ı˛ Ú±º Œfl¬ÚÚ±, ’øÓ¬Sê˜ÀÌ¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ¸˜¢∂ ¸‘ø©Ü¬ı˛ ¸±˜?¸…
Ú©Ü fl¬¬ı˛± fl¬˘±¬ı˛œøÓ¬ø¬ıèXºíí [fl¬Ô± › ¸≈¬ı˛]
fl¬ø¬ı ¬ı≈øÁ¬À˚˛ øÀ˚˛ÀÂ√Ú Œ˚, ¬ı±fl¬… › ¸≈¬ı˛ ≈˝◊À˚˛ ø˜À˘ ˚‡Ú ¬ı˛¸¸‘ø©Ü¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛ ŒÚ˚˛, Ó¬‡Ú˝◊ ≈ÊÀÚ¬ı˛ ¬ÛÀé¬¬Û Ô±Àfl¬ ˜±¬Û±
˚±ÀÓ¬ ·øÓ¬ˆ¬e Ú± ˝˚˛º
’øÒfl¬±—˙ ÒËn∏¬Û ·±ÀÚ ¬ı±Àfl¬…¬ı˛ Í¬±¸¬ı≈Ú±øÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ’˘—fl¬±¬ı˛¬ı±U˘… ¶ö±Ú ¬Û±˚˛ Ú±, Œ˙±ˆ¬±› ¬Û±˚˛ Ú±º ¤˝◊ ¶§¬ı˛¸—˚À˜
Ó¬±¬ı˛ Œ·Ã¬ı˛¬ı ¬ı±øÎ¬ˇÀ˚˛ÀÂ√, ÒËn∏¬ÛÀ¬ı˛ ¤˝◊ ø¬ıÀ˙¯∏Qº
’±Ò≈øÚfl¬ ¬ı±—˘± ·±ÀÚ¬ı˛ Œé¬ÀS› Œ‡± ˚±À2Â Ó¬±¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ ø¬ıÀ˙¯∏Q ’±ÀÂ√º ¤˝◊ ¸—·œÀÓ¬ fl¬Ô±ø˙ä › ¸≈¬ı˛ø˙Àä¬ı˛
ø˜˘ÀÚ ¤fl¬øÈ¬ ’¬Û¬ı˛+¬Û ¸‘ø©Ü˙øMê ¬ı˛+¬Û øÚÀÓ¬ ‰¬±À2Âº ¤‡±ÀÚ ø˝μ≈¶ö±Úœ ¸—·œÓ¬ Ó¬±¬ı˛ ¶§±Ó¬La… ¬ıÊ±˚˛ ¬ı˛±‡ÀÓ¬ Ú± ¬Û±¬ı˛À˘›
fl¬Ô± › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ’Ò«Ú±¬ı˛œù´¬ı˛ Œ˚±À· ¤fl¬øÈ¬ ’±˙« ¬ı±—˘± ·±Ú ΔÓ¬¬ı˛œ ˝À˚˛ ˚±À2Âº
¤Àfl¬˝◊ fl¬ø¬ı¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ˙«ÀÚ¬ı˛ Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ˜Ó¬ ¬ı˛+À¬Û ’±‡…± Œ›˚˛± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ˜—¬Û≈ÀÓ¬ ¬ıÀ¸ 1939 ¸±À˘ ˚‡Ú fl¬ø¬ı
¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ ø˘‡ÀÂ√Ú Ó¬‡Ú› Ó“¬±¬ı˛ ¤fl¬˝◊ ˜Ó¬º
fl¬ø¬ı ¬ı˘ÀÂ√Ú,
ëëø‰¬¬ı˛øÚ˝◊ ˜±Ú≈¯∏ fl¬Ô±¬ı˛ ¸Àe ¸≈¬ı˛ ÊøÎ¬ˇÀ˚˛ ·±Ú Œ·À˚˛ ¤À¸ÀÂ√ñ¸≈¬ı˛ ¬ıÀÎ¬ˇ±, øfl¬ fl¬Ô± ¬ıÀÎ¬ˇ± ¤ Ó¬fl«¬ ›ÀÍ¬˝◊ øÚºíí [fl¬Ô±
› ¸≈¬ı˛-2]
Ò”Ê«øÈ¬√õ∂¸± ˜≈À‡±¬Û±Ò…±˚˛Àfl¬ 1932 ¸±À˘˝◊ fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ¬ı±—˘±¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œé¬ÀS ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·ÌœÀfl¬ Î¬◊À¬Ûé¬± fl¬À¬ı˛ ¸≈¬ı˛
¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛± ¸y√√¬ı Ú˚˛º
¬ıÀ˘ÀÂ√Ú,
ëë¬ı±—˘±ÀÀ˙ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬·Ó¬ ø¬ıÀ˙¯∏Q ˝À2Â ·±Ú, ’Ô«±» ¬ı±Ìœ › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ’Ò«Ú±¬ı˛œù´¬ı˛ ¬ı˛+¬Ûº øfl¬c ¤˝◊ ¬ı˛+¬ÛÀfl¬ ¸¬ı«±
√õ∂±Ì¬ı±Ú fl¬À¬ı˛ ¬ı˛±‡ÀÓ¬ ˝À˘ ø˝μ≈¶ö±Úœ Î¬◊»¸Ò±¬ı˛±¬ı˛ ¸Àe Ó¬±¬ı˛ Œ˚±· ¬ı˛±‡± ‰¬±˝◊ºíí
ø˘œ¬Ûfl≈¬˜±¬ı˛ ¬ı˛±˚˛Àfl¬ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú 1937 ¸±À˘
ëë¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¸Àe fl¬Ô±¬ı˛ ø˜˘Ú Œfl¬Î¬◊ Œ¬ı˛±Ò fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛À¬ı Ú±º ›¬ı˛± ¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛Àfl¬ ‰¬±˚˛, Œ¸˝◊ ‰¬±›˚˛±¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ˚ √õ∂¬ı˘ ˙øMê
’±ÀÂ√ Œ¸˝◊ ˙øMêÀÓ¬˝◊ ¸‘ø©Ü¬ı˛ √õ∂¬ıÓ«¬Ú±ºíí
[¬35¬]
Œ¸ÃÀ˜fÍ¬±fl≈¬¬ı˛ ˚Ô±Ô« ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ø¬ıù´ fl¬ø¬ı¬ı˛ √õ∂¸Àeñ
ëë¬ı˛¬ıœfÚ±Ô fl¬‡ÀÚ± ¬ı˛±·¬ı˛+¬Û ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛±¬ı˛ fl¬±ÀÊ ˘±À·ÚøÚº øÓ¬øÚ ¸±¬ı˛±Êœ¬ıÚ ¤fl¬øÈ¬ ¸±ÒÚ±˝◊ fl¬À¬ı˛ Œ·ÀÂ√Ú, ’±¬ı˛ Œ¸øÈ¬
˝À2Â ·±Ú ¸‘ø©Ü¬ı˛ ¸±ÒÚ±º ·±ÀÚ¬ı˛ fl¬±¬ı…±—À˙¬ı˛ ¬ı˛‰¬Úœ˚˛ ˆ¬±¬ıøÈ¬Àfl¬ ’øÚ¬ı«‰¬Úœ˚˛ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¸Àe ø˜ø˘À˚˛ ¤fl¬øÈ¬ ·±Ú ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛±˝◊ øÂ√˘
Ó“¬±¬ı˛ Î¬◊ÀV˙…ºíí [¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ·±Ú]
¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú [˝±¬ı˛±˜øÌ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±]

˜˝•ú ˜Ú¸≈¬ı˛Î¬◊øVÚ ë˝±¬ı˛±˜øÌí Ú±À˜ fl¬Ó¬fl¬&ø˘ ‡G ¬Û≈ô¶∏fl¬ ¸•Û±Ú± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú Œ˚&ø˘ fl¬˘fl¬±Ó¬± › Ï¬±fl¬± ŒÔÀfl¬
√õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ë˝±¬ı˛±˜øÌí ¢∂Lö ¬ı˛+À¬Û √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛º Œ¸˝◊ ¢∂ÀLö¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬± ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Ú ¬ı˛¬ıœfÚ±Ôº ˝±¬ı˛±˜øÚ ¢∂ÀLö¬ı˛
˜”˘ ø¬ı¯∏˚˛ ¬ı±Î¬◊˘ ·±Úº ¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú ¸•ÛÀfl«¬ øÂ√˘ fl¬ø¬ı¬ı˛ ¤fl¬±ôL√ |X± › ˆ¬±˘¬ı±¸±º ˆ”¬ø˜fl¬±ÀÓ¬› øÓ¬øÚ ¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú ¸•ÛÀfl«¬
Ó“¬±¬ı˛ |X±˝◊ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¤˝◊ ¢∂ÀLö¬ı˛ √õ∂fl¬±˙fl¬±˘ 1927º ˝±¬ı˛±˜øÌ¬ı˛ ¸5˜ ‡ÀG ˜Ú¸≈¬ı˛Î¬◊øVÚ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ √õ∂¸e ¤ÀÚÀÂ√Ú
¤¬ı— Ó“¬±¬ı˛ ¸•ÛÀfl«¬ ¸|X Î¬◊øMê fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú ¸•ÛÀfl«¬ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú,
ëëø˙˘±˝◊À˝ ˚‡Ú øÂ√˘±˜, ¬ı±Î¬◊˘ À˘¬ı˛ ¸Àe ’±˜±¬ı˛ ¸¬ı«±˝◊ Œ‡± ¸±é¬±» › ’±˘±¬Û-’±À˘±‰¬Ú± ˝Ó¬º ’±˜±¬ı˛ ’ÀÚfl¬
·±ÀÚ˝◊ ’±ø˜ ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛øÂ√ ¤¬ı— ’ÀÚfl¬ ·±ÀÚ ’Ú… ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ¸Àe ’±˜±¬ı˛ :±Ó¬ ¬ı± ’:±Ó¬¸±À¬ı˛ ¬ı±Î¬◊˘
¸≈À¬ı˛¬ı˛ ø˜˘Ú ‚ÀÈ¬ÀÂ√º
fl¬ø¬ı Ó“¬±¬ı˛ ’ä¬ı˚˛À¸
ëŒfl¬±Ô±˚˛ ¬Û±¬ı Ó¬±À¬ı˛
’±˜±¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ ˜±Ú≈¯∏ Œ˚À¬ı˛í ·±ÚøÈ¬ Œ˙±ÀÚÚº
fl¬Ô±&ø˘ ¸˝Ê øfl¬c ¸≈À¬ı˛¬ı˛ Œ˚±À· ¤¬ı˛ ’Ô« Œ˚Ú ’¬Û”¬ı« ŒÊ…±øÓ¬ÀÓ¬ Î¬◊8˘ ˝À˚˛ Î¬◊ÀÍ¬øÂ√˘º Î¬◊¬ÛøÚ¯∏À› ’±ÀÂ√ Œ¸˝◊¬Û≈è¯∏Àfl¬˝◊
Ê±ÀÚ±, Ú˝◊À˘ Œ˚ ˜¬ı˛ÌÀ¬ıÚ±º
Œfl¬±Ô±˚˛ ¸˝øÊ˚˛± ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛ fl¬ÀF ·±Ú ’±¬ı˛ Œfl¬±Ô±˚˛ Î¬◊¬ÛøÚ¯∏À¬ı˛ Œù≠±fl¬, ≈˝◊À˚˛¬ı˛˝◊ ˜˜«¬ı±Ìœ ¤fl¬º ë’ôL√¬ı˛Ó¬¬ı˛ ˝+˚˛˜±R±í
˝˘ ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ ë˜ÀÚ¬ı˛ ˜±Ú≈¯∏íº
¬ı±Î¬◊˘ ·±ÀÚ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¸¬ı˛˘Ó¬±, ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛Ó¬±, ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¬ı˛À¬ı˛ Œfl¬±Ú› Ó≈¬˘Ú± ˝˚˛ Ú±º Ó¬±ÀÓ¬ Œ˚˜Ú :±ÀÚ¬ı˛ Ó¬M3, ŒÓ¬˜Ú˝◊
fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¸Àe ˆ¬øMê¬ı˛¸ ø˜À˘ ø˜À˙ ø·À˚˛ÀÂ√º
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ’øÒfl¬±—˙ ’±Ò≈øÚfl¬ ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ’˜”˘…Ó¬± ‰¬À˘ Œ·ÀÂ√, ’ÀÚfl¬ Œé¬ÀS ¬ı“±Ò± Œ¬ı±À˘¬ı˛ ¬Û≈Ú¬ı˛±¬ı‘øM ‚ÀÈ¬º
Œ˚ ¸¬ı Î¬◊±¬ı˛ ø‰¬ÀM ø˝μ≈ ˜≈¸˘˜±ÀÚ¬ı˛ ø¬ıèX Ò±¬ı˛± ø˜ø˘Ó¬ ˝ÀÓ¬ Œ¬ÛÀ¬ı˛ÀÂ√ Ó“¬±¬ı˛± ¤fl¬±Ò±À¬ı˛ ˙ø¬ı˛fl¬ ¤¬ı— ·±˚˛fl¬º Œ˚˜Ú
¬ı˛±˜±Úμ, fl¬¬ıœ¬ı˛, ±≈, ¸≈¬ı˛±¸, Ú±Úfl¬ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬º
¬ı±Î¬◊˘ ¸±ø˝ÀÓ¬… ¬ı±Î¬◊˘ ¸•x±À˚˛¬ı˛› Œ¸˝◊ ¤fl¬˝◊ ¸±ÒÚ± Œ‡ÀÓ¬ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘Ú, ëë¤ øÊøÚ¸ ø˝μ≈-˜≈¸˘˜±Ú
Î¬◊ˆ¬À˚˛¬ı˛˝◊, ¤fl¬S ˝À˚˛ÀÂ√ ’Ô‰¬ Œfl¬Î¬◊ fl¬±Î¬◊Àfl¬ ’±‚±Ó¬ fl¬À¬ı˛øÚº ...... ¤˝◊ ø˜˘ÀÚ ·±Ú ŒÊÀ·ÀÂ√, Œ¸˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ ˆ¬±¯∏± › ¸≈¬ı˛
[¬36¬]
’ø˙øé¬Ó¬ ˜±Ò≈À˚« ¸¬ı˛¸º ¤˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ › ¸≈À¬ı˛ ø˝μ≈ ˜≈¸˘˜±ÀÚ¬ı˛ fl¬F ø˜À˘ÀÂ√, Œfl¬±¬ı˛±Ú-¬Û≈¬ı˛±ÀÌ Á¬·Î¬ˇ± ¬ı±ÀÒøÚº ¤˝◊
ø˜˘ÀÚ˝◊ ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ¸ˆ¬…Ó¬±¬ı˛ ¸Ó¬… ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ºíí [¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú]
fl¬ø¬ı ’±¬ı˛› ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, ëë¬ı±—˘±ÀÀ˙¬ı˛ ¢∂±À˜¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛ø‰¬ÀM Î¬◊2‰¬ ¸ˆ¬…Ó¬±¬ı˛ Œ√õ∂¬ı˛Ì± ˝◊¶≈®˘ fl¬À˘ÀÊ¬ı˛ ’À·±‰¬À¬ı˛ ’±¬ÛÚ±’±¬ÛøÚ
øfl¬¬ı˛fl¬˜ fl¬±Ê fl¬À¬ı˛ ¤À¸ÀÂ√, ø˝μ≈ ˜≈¸˘˜±ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… ¤fl¬ ’±¸Ú ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ Œ‰¬©Ü± fl¬À¬ı˛ÀÂ√ ¤˝◊ ¬ı±Î¬◊˘ ·±ÀÚ Ó¬±¬ı˛˝◊ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ¬Û±›˚˛±
˚±˚˛ºíí
¤˝◊ˆ¬±À¬ı ¬ı±Î¬◊˘ ·±ÀÚ¬ı˛ ¸≈¬ı˛, ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ, ˜˜«¶Û˙œ« ˆ¬±¬ıÚ± ¸¬ı ø˜ø˘À˚˛ ¬ı±—˘±¬ı˛ Œ˘±fl¬¸—·œÓ¬ ¤¬ı— ’Ú…±Ú… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛
˜ÀÒ… ¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú øfl¬ˆ¬±À¬ı øÚÀÊ¬ı˛ Î¬◊À~‡À˚±·… ¶ö±Ú fl¬À¬ı˛ øÚÀ˚˛ÀÂ√ Ó¬± fl¬ø¬ı ë˝±¬ı˛±˜øÌí ¢∂ÀLö¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±˚˛ ¬ı…Mê fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ¤¬ı—
¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú&ø˘ ˚Ô±Ô« ¶ö±Ú ˘±ˆ¬ fl¬¬ı˛±˚˛ ¸•Û±fl¬Àfl¬› ¸±Ò≈¬ı± Ê±øÚÀ˚˛ÀÂ√Úº
Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜ôL√¬ı…

1911 ¸±À˘¬ı˛ øÎ¬À¸•§¬ı˛ ˜±À¸ fl¬˘fl¬±Ó¬±˚˛ fl¬—À¢∂À¸¬ı˛ 27Ó¬˜ ’øÒÀ¬ı˙Ú ˝˚˛º ¤˝◊ ¸ˆ¬±˚˛ ¸ˆ¬±¬ÛøÓ¬ øÂ√À˘Ú ø¬ı¯≈ûÚ±¬ı˛±˚˛Ì
Ò¬ı˛º ¤˝◊ ’øÒÀ¬ı˙ÀÚ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ëÊÚ ·Ì ˜Ú ’øÒÚ±˚˛fl¬í ·±ÚøÈ¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˆ¬ø·Úœ fl¬Ú…± ¸¬ı˛˘± Œ¬ıœ¬ı˛ ŒÚÓ‘¬ÀQ
¸˜À¬ıÓ¬ fl¬ÀF ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬ ˝˚˛º
¤fl¬˝◊ ¸˜À˚˛ ’Ô«±» 12˝◊ øÎ¬À¸•§¬ı˛, 1911 ¸±À˘ ˝◊—À¬ı˛Ê ¸•⁄±È¬ ¬Û=˜ ÊÀÊ«¬ı˛ ø~œ ’±·˜Ú Î¬◊¬Û˘Àé¬… ¤fl¬øÈ¬ ¸±ÀÊ±
¸±ÀÊ± ¬ı˛¬ı ¬Ûø¬ı˛˘øé¬Ó¬ ˝˚˛º Ù¬À˘ ¤˝◊ fl¬Ô± √õ∂‰¬±ø¬ı˛Ó¬ ˝˚˛ fl¬ø¬ı ¤˝◊ ·±ÚøÈ¬ ‹ Î¬◊¬Û˘Àé¬…˝◊ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
¤˝◊ √õ∂¸e Ó¬‡Ú øfl¬Â√≈È¬± &èÓ¬¬ı˛ ’±fl¬±¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛øÂ√˘ ¸øÓ¬… fl¬Ô±˝◊, ¤˜Úøfl¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤˝◊ fl¬±¬ı˛ÀÌ ÊÚ¸˜Àé¬ ø¬ı¬ı‘øÓ¬
Ú± øÀ˘› ¬Û≈ø˘Úø¬ı˝±¬ı˛œ Œ¸ÚÀfl¬ ¤fl¬øÈ¬ ¬ÛS øÀ˚˛ fl¬±¬ı˛ÌøÈ¬ Œ˘À‡Ú, ¤¬ı— ¤˝◊ ¬ÛS˝◊ fl¬ø¬ı¬ı˛ Ê¬ı±¬ıøø˝¶§¬ı˛+¬Û ¶ú¬ı˛Ìœ˚˛ ˝À˚˛
’±ÀÂ√º
¸y√√¬ıÓ¬ Œfl¬±Ú› ¸z±ôL√ ¬ı˛±Ê¬Û≈è¯∏ ¬Û=˜ ÊÀÊ«¬ı˛ fl¬±¬ı˛ÀÌ fl¬ø¬ıÀfl¬ ¤fl¬øÈ¬ ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬ıÀ˘Ú, fl¬ø¬ı¬ı˛ ¤˝◊ √õ∂ô¶∏±¬ı ¬ÛÂ√μ
ŒÓ¬± ˝˚˛øÚ, ¬ı˛±·› ˝À˚˛øÂ√˘, fl¬ø¬ı Œ¸˝◊ √õ∂¬ı˘ √õ∂øÓ¬øSê˚˛±¬ı˛ fl¬±¬ı˛ÀÌ ëÊÚ ·Ì ˜Ú ’øÒÚ±˚˛fl¬í ·±ÚøÈ¬ÀÓ¬ ˆ¬±¬ı˛Ó¬ ˆ¬±·… ø¬ıÒ±Ó¬±¬ı˛
Ê˚˛ Œ‚±¯∏Ì± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¬ÛÓ¬Ú-’ˆ≈¬…˚˛-¬ıg≈¬ı˛-¬ÛLö±˚˛ ˚≈· ˚≈· Ò±ø¬ıÓ¬ ˚±Sœ¬ı˛ ø‰¬¬ı˛¸±¬ı˛øÔ ˝À˘Ú ÊÚ·ÀÌ¬ı˛ ë’ôL√˚«±˜œ ¬ÛÔ¬Ûø¬ı˛‰¬±˚˛fl¬íº
Œ¸˝◊ ˚≈· ˚≈·±ôL√À¬ı˛¬ı˛ ˜±Ú¬ı ˆ¬±·… ¬ı˛Ô‰¬±˘fl¬ Œ˚ ¬Û=˜ ¬ı± ¯∏á¬ Œfl¬±Ú› ÊÊ«˝◊ ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú Ú± Œ¸˝◊ fl¬Ô± Œ¸˝◊ ¬ı˛±Êfl¬˜«‰¬±¬ı˛œ›
Î¬◊¬Û˘øt fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº ’±¬ı±¬ı˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤fl¬Ô±› ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú Œ˚ ¤˝◊ ·±Ú fl¬—À¢∂¸ ’øÒÀ¬ı˙ÀÚ¬ı˛ ÊÚ…› ø˘ø‡Ó¬ ˝˚˛øÚº ’¬ı˙…
¤˝◊ ¬ÛS ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˚˛ 1937 ¸±À˘, Œ˚ ¸˜À˚˛ fl¬ø¬ı¬ı˛ ¤˝◊ ’¬Û¬ı˛+¬Û ¸—·œÓ¬øÈ¬ øÚÀ˚˛ ÚÓ≈¬Ú fl¬À¬ı˛ øfl¬Â√≈ ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ ¸”S¬Û±Ó¬ ‚ÀÈ¬º
1939 ¸±À˘¬ı˛ 29À˙ ˜±‰«¬ ˙±øôL√øÚÀfl¬Ó¬Ú ŒÔÀfl¬ ¸≈Ò±¬ı˛±Úœ Œ¸ÚÀfl¬ ëÊÚ·Ìí ·±ÚøÈ¬¸•ÛÀfl«¬ ¬ıÀ˘Ú,
ëëfl¬˘…±Ìœ˚˛±¸≈
Ó≈¬ø˜ Œ˚ √õ∂ùü fl¬À¬ı˛Â√ ¤ ¬ı˛fl¬˜ ’æ≥Ó¬ √õ∂ùü ¬Û”À¬ı«› qÀÚøÂ√º
¬ÛÓ¬Ú ’ˆ”¬…˚˛ ¬ıg≈¬ı˛ ¬ÛLö±˚˚≈· ˚≈· Ò±ø¬ıÓ¬ ˚±Sœ,
Œ˝ ø‰¬¬ı˛¸±¬ı˛Ôœ Ó¬¬ı ¬ı˛Ô‰¬ÀSê˚˜≈‡ø¬ı˛Ó¬ ¬ÛÔ øÚ¬ı˛±øSñ
˙±ù´Ó¬ ˜±Ú¬ı-˝◊øÓ¬˝±À¸¬ı˛ ˚≈·˚≈· Ò±ø¬ıÓ¬ ¬ÛøÔfl¬À¬ı˛ ¬ı˛Ô˚±S±¬ı˛ ø‰¬¬ı˛¸±¬ı˛øÔ ¬ıÀ˘ ’±ø˜ ‰¬Ó≈¬Ô« ¬ı± ¬Û=˜ ÊÀÊ«¬ı˛ ô¶∏¬ı fl¬¬ı˛ÀÓ¬
¬Û±ø¬ı˛, ¤¬ı˛fl¬˜ ’¬Ûø¬ı˛ø˜Ó¬ ˜”Ï¬ˇÓ¬± ’±˜±¬ı˛ ¸•§Àg ˚±¬ı˛± ¸Àμ˝ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú Ó“¬±À¬ı˛ √õ∂Àùü¬ı˛ Î¬◊M¬ı˛ Œ›˚˛± ’±R±¬ı˜±ÚÚ±ºíí
[¬37¬]
ø‰¬øÍ¬øÈ¬ ø˘ø‡Ó¬ ˝˚˛ 29À˙ ˜±‰«¬, 1939 ¸±À˘º
’Ú≈ˆ¬¬ı fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ ¤˝◊ ·±ÚøÈ¬ ¸•ÛÀfl«¬ fl¬ø¬ı¬ı˛ ’øˆ¬˜±Ú › ·ø¬ı˛˜± øÂ√˘ ˚ÀÔ©Ü Ó¬±˝◊ √õ∂øÓ¬¬ı± ¤Ó¬ ŒÊ±¬ı˛±À˘±º ¶§±ÒœÚ
ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏« ¤˝◊ ·±ÚøÈ¬ Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜˚«±± Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√º ·±ÚøÈ¬¬ı˛ √õ∂Ô˜ ô¶∏¬ıfl¬ qÒ≈ Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¬ı˛+À¬Û ·‘˝œÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º
¤˝◊ ·±ÚøÈ¬ Œ˚À˝Ó≈¬ Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ Ó¬±˝◊ Œ˚ Œfl¬±Ú ¶ö±ÀÚ Œ˚ Œfl¬±Ú› ¸˜À˚˛ ·±›˚˛± ˚±˚˛ Ú±º ’±¬ı˛ Œfl¬±Ú› ’Ú≈á¬±ÀÚ ·±›˚˛±
˝À˘ √õ∂ÀÓ¬…fl¬Àfl¬ Î¬◊ÀÍ¬ “±øÎ¬ˇÀ˚˛ ·±ÚøÈ¬Àfl¬ ˚Ô±À˚±·… ¸˜±¬ı˛ √õ∂˙«Ú fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝˚˛º
ŒÂ√±È¬ ŒÂ√±È¬ √õ∂À˙&ø˘ øÚÀ˚˛ ¸˜¢∂ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ¤˝◊ Œ˚ ‹ù´˚«˙±˘œ ¬ı˛+¬Û, ¬Û‘øÔ¬ıœ¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±À¸ Ó¬±¬ı˛ Œ˚ ¤fl¬øÈ¬ ø¬ıÀ˙¯∏ ¶ö±Ú,
˚≈À· ˚≈À· ˜˝±¬Û≈è¯∏À¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe ’Ú…±Ú… ŒÀ˙¬ı˛ ¸±—¶‘®øÓ¬fl¬ ¬ı± Ò˜œ«˚˛ ¸•§g ¶ö±¬ÛÀÚ¬ı˛ ‹fl¬±øôL√fl¬ √õ∂À‰¬©Ü±ñ¸¬ı˝◊ Œ˚Ú
¤˝◊ ·±ÚøÈ¬¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ˜”Ó«¬ ˝À˚˛ Î¬◊ÀÍ¬ÀÂ√º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô › ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¸•Ûøfl«¬Ó¬ ’±À˘±‰¬Ú±

¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Í¬±fl≈¬À¬ı˛¬ı˛ Êiú 1861 ¸±À˘ ’±¬ı˛ ’…±˘¬ı±È«¬ ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ Êiú 1879 ¸±À˘º ≈ÊÀÚ¬ı˛ ¬ı˚˛À¸¬ı˛ ˜ÀÒ… 18
¬ı»¸À¬ı˛¬ı˛ ¬Û±Ô«fl¬…º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ŒÚ±À¬ı˘ ¬Û≈¬ı˛¶®±¬ı˛ Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√Ú 1913 ¸±À˘ fl¬ø¬ı ø˝¸±À¬ı ’±¬ı˛ ’±˝◊Úà±˝◊Ú 1921 ¸±À˘ ŒÚ±À¬ı˘ ¬Û≈¬ı˛¶®±¬ı˛
Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√Ú ¤fl¬ÊÚ Δ¬ı:±øÚfl¬ ø˝¸±À¬ıº
Ó¬¬ı≈ ≈ÊÀÚ¬ı˛ Œ‡± ˝À˚˛ÀÂ√, ≈ÊÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ˝À˚˛ÀÂ√ ˙«Ú ¸•Ûøfl«¬Ó¬ ’±À˘±‰¬Ú±º ’±¬ı˛ øfl¬Â√≈ øfl¬ø=» ¸—·œÓ¬ ¸•Ûøfl«¬Ó¬
fl¬ÀÔ±¬Ûfl¬ÔÚº ˝˚˛ÀÓ¬± ˜ÀÓ¬¬ı˛ ø˜˘ ˝˚˛øÚ, øfl¬c ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ |X± ø˜ø|Ó¬ Ò±¬ı˛Ì± ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ √õ∂øÓ¬ ŒÔÀfl¬˝◊ ø·À˚˛øÂ√˘º
fl¬±¬ı˛Ì ’±˝◊Úà±˝◊Ú Ó“¬±¬ı˛ ø√õ∂˚˛Ó¬˜ ø˙¯∏… ’¬ı˛À·Ú ˜±˚˛±À¬ı˛¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú √õ∂±À‰¬…¬ı˛ ›˝◊ ˜˝±Ú ˜±Ú≈¯∏øÈ¬¬ı˛ fl¬±ÀÂ√
Ó“¬±¬ı˛ ’ÀÚfl¬ øfl¬Â√≈˝◊ Œ˙‡±¬ı˛ ’±ÀÂ√º
1930 ¸±À˘¬ı˛ 14˝◊ Ê≈˘±˝◊ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ øÚ˜LaÌ øÂ√˘ ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ ¬ı±ø˘«ÀÚ¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ fl¬±¬Û≈Ô ˙˝À¬ı˛º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¸±ÀÔ ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ ¸”S¬Û±Ó¬ ‚øÈ¬À˚˛øÂ√À˘Ú ¤˝◊ ¬ıÀ˘ Œ˚ ¬Û¬ı˛˜±Ì≈¬ı˛ Ê·ÀÓ¬ ’ÀÚfl¬ øfl¬Â√≈ ’±fl¬ø¶úfl¬,
¸fl¬À˘¬ı˛ ’±·˜Ú › øÚ·«˜Ú øÚø«©Ü ¸˜˚˛ ÒÀ¬ı˛ Ú˚˛º ˜ÀÚ ˝˚˛ ¸‘ø©Ü¬ı˛ ˜”˘ Î¬◊¬Û±±Ú&ø˘¬ı˛ ˜ÀÒ… fl¬±˚«fl¬±¬ı˛Ì ¸•Ûfl«¬ ŒÚ˝◊, ’Ú…
¤fl¬øÈ¬ ˙øMê Ó¬±À¬ı˛ øÚÀ˚˛ ¸≈˙‘∫˘ ø¬ıù´ ΔÓ¬¬ı˛œ fl¬À¬ı˛ Œ˚˛º
’±˝◊Úà±˝◊Ú ¬ı˘À˘Ú fl¬±˚«fl¬±¬ı˛Ì ¸•Ûfl«¬ ¤Àfl¬¬ı±À¬ı˛ ø¬ı±˚˛ ŒÚ˚˛ Ú± ’±¬ı˛ ¬ıÀÎ¬ˇ± ¬ıÀÎ¬ˇ± Î¬◊¬Û±±ÀÚ¬ı˛ ˙‘∫˘± ’±ÀÂ√ Ó¬À¬ı é≈¬^Ó¬˜
Î¬◊¬Û±±Ú&ø˘¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤˝◊ ˙‘∫˘± Œ‡± ˚±˚˛ Ú±º
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ’øô¶∏ÀQ¬ı˛ ·ˆ¬œÀ¬ı˛ ¤fl¬È¬± Δ¬ZÓ¬ ’±ÀÂ√, ø¬ıÀ¬ı˛±Ò ’±ÀÂ√º ¤fl¬øÀfl¬ ’¸—˚Ó¬ ’±À¬ı· ’¬Û¬ı˛øÀfl¬ ˝◊2Â±˙øMêº
......’±fl¬ø¶úfl¬Ó¬± › øÚø«©ÜÓ¬± ¤˝◊ ≈˝◊À˚˛¬ı˛ ¸˜i§À˚˛ Êœ¬ıÚ‰¬‰«¬± ø‰¬¬ı˛Ú¬ıœÚ › √õ∂±Ì¬ı±Ú ˝À˚˛ ›ÀÍ¬º
’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ¸¬ı˝◊ fl¬±˚«fl¬±¬ı˛ÀÌ¬ı˛ ’ÒœÚº Ó¬À¬ı Ó¬± ¸¬ı¸˜˚˛ Î¬◊¬Û˘øt fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ Ú±º
fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Êœ¬ıÀÚ ’ä øfl¬Â√≈ ¶§±ÒœÚÓ¬±¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ ’±ÀÂ√ Œ˚˜Ú ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬ Œ‡± ˚±˚˛º fl¬ø¬ı øÚÀÊ¬ı˛
’À·±‰¬À¬ı˛ ¤¬ı±¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ √õ∂¸Àe ‰¬À˘ ’±À¸Úº
[¬38¬]
fl¬ø¬ı ¬ı˘ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Ú ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜Ó¬ Ò¬ı˛±¬ı“±Ò± Ú˚˛, ¤‡±ÀÚ øÚø«©Ü ¸≈¬ı˛ Â√Àμ¬ı˛ øÚ˚˛˜ Œ›˚˛±
Ô±fl¬À˘› ¸—·œÀÓ¬ ’±À¬ıÀ·¬ı˛ √õ∂fl¬±˙ ‚È¬±ÀÓ¬ Œfl¬±Ú› ¬ı±Ò± ŒÚ˝◊º
’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ¤È¬± Œ¸‡±ÀÚ˝◊ ¸y√√¬ı Œ˚‡±ÀÚ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ ‘Ï¬ˇ Ò±¬ı˛±¬ı±ø˝fl¬Ó¬± ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜ÀÚ fl¬±Ê fl¬¬ı˛ÀÂ√º ˝◊›À¬ı˛±À¬Û¬ı˛
¸—·œÓ¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ Œ‰¬Ú± ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ Œ‰¬Ú± Â√fl¬ ŒÔÀfl¬ ¸À¬ı˛ ø·À˚˛ Œ˚Ú ¤fl¬øÈ¬ Œ·±¬ÛÚ ø˙Àä ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√ ˚±¬ı˛ ‹øÓ¬˝…
¤¬ı— ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ¤Àfl¬¬ı±À¬ı˛˝◊ Ó¬±¬ı˛ øÚÊ¶§º
fl¬ø¬ı fl¬œÓ«¬ÀÚ¬ı˛ fl¬Ô± Ó≈¬À˘ÀÂ√Ú Î¬◊±˝¬ı˛Ì¶§¬ı˛+¬Û ¤¬ı— ’±‡À¬ı˛¬ı˛ ¬ıÌ«Ú± øÀÓ¬ ø·À˚˛ Î¬◊2Â3ø¸Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√Ú fl¬±¬ı˛Ì Œ¸‡±ÀÚ ø˙äœ¬ı˛
¶§±ÒœÚÓ¬± ’±ÀÂ√. ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ı…±‡…±› fl¬ø¬ı øÀ˘Ú ¤¬ı— ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ Œ˜±˝˜˚˛ ˆ”¬ø˜fl¬± ΔÓ¬¬ı˛œ fl¬¬ı˛À˘Ú
¤¬ı— ¤˝◊ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ ·ˆ¬œ¬ı˛ :±Ú Ó“¬±¬ı˛ fl¬Ô±¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ¬ı…Mê ˝˘º ¬Ûé¬±ôL√À¬ı˛ ’±˝◊Úà±˝◊Ú ˝◊—¬ı˛±Êœ ·±Ú ¸•ÛÀfl«¬ Ó“¬±¬ı˛
˝Ó¬±˙± √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛Úº ¤˜Úøfl¬ Œ˚ ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ ŒÔÀfl¬ ¤˝◊ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Êiú Ó¬±Àfl¬ øÓ¬øÚ √õ∂Ô±·Ó¬ ¸œ˜±ø˚˛Ó¬ ’øˆ¬:Ó¬± ¬ıÀ˘ ¬ı…Mê
fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
fl¬œ ¤ø˙˚˛±, fl¬œ ˝◊›À¬ı˛±¬Û ø˙ä ¸•§gœ˚˛ Ò±¬ı˛Ì±¬ı˛ ¸¬ıøfl¬Â√≈˝◊ √õ∂±˚˛ ’øÚø«©Üº ¤˜Úøfl¬ ŒÈ¬ø¬ıÀ˘¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ ˘±˘ Ù≈¬˘øÈ¬› ≈ÊÀÚ¬ı˛
fl¬±ÀÂ√ ¤fl¬ Ú±› ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º
¸Ó¬… ¤¬ı— ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì± ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤¬ı— ’±˝◊Úà±˝◊Ú ≈ÊÀÚ˝◊ ¬ı˛œøÓ¬˜Ó¬ ’øˆ¬:Ó¬± √õ∂¸”Ó¬ ˚≈øMê Œø‡À˚˛ÀÂ√Ú
fl¬±¬ı˛Ì ¸Ó¬… ¤¬ı— ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ ¸Àe ˜eÀ˘¬ı˛ ¸À¬ı«±¬Ûø¬ı˛ ø˙äfl¬˘± › ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe ‚øÚá¬ Œ˚±· ¬ıÓ«¬˜±Úº
’±˝◊Úà±˝◊Ú ¬ı˘ÀÂ√Ú, [1] ø¬ıù´ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Î¬◊¬Û¬ı˛ øÚˆ«¬¬ı˛˙œ˘ ¤fl¬ ’‡G ø¬ıù´º [2] ø¬ıù´ ˜±Ú¬ı øÚ¬ı˛À¬Ûé¬ ¤fl¬ ¬ı±ô¶∏¬ı Ê·»º
There are two different conceptions about the nature of the Universe.
(1) The world as Unity dependent on humanity.
(2) The world as a reality independent of the human factor.
¤¬ı˛ Î¬◊MÀ¬ı˛ fl¬ø¬ı ¤À˘Ú ¸Ó¬… ¤¬ı— ¸≈μÀ¬ı˛¬ı˛ fl¬Ô±˚˛º øÓ¬øÚ ¬ı˘À˘Ú ’±˜±À¬ı˛ ø¬ıù´ ˚‡Ú ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¸Àe ¤fl¬ ¸˜i§˚˛ ¸”ÀS
¬ı“±Ò± ¬ÛÀÎ¬ˇ, Ó¬‡Ú˝◊ Ó¬±Àfl¬ ’±˜¬ı˛± ¸Ó¬… ¬ıÀ˘ Ê±øÚ, ¸≈μ¬ı˛ ¬ıÀ˘ ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¬ø¬ı˛º
“When our universe is in harmony with man, the eternal, we know it as truth, we feel it as beauty.
¤˝◊ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ ¸Àe› Œfl¬±Ô±› Œ˚Ú ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œ˚±· ŒÔÀfl¬ ø·À˚˛ÀÂ√º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Ó“¬±¬ı˛ ø‰¬¬ı˛fl¬±ø˘Ú Ò±¬ı˛Ì±¬ı˛ fl¬Ô±˝◊ ¬ı…Mê fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ fl¬±ÀÂ√º √õ∂±‰¬…¸—·œÓ¬, ¬Û±(±Ó¬…¸—·œÓ¬, Î¬◊M¬ı˛
ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸˜ô¶∏ øfl¬Â√≈¬ı˛ ¸•ÛÀfl«¬˝◊ fl¬ø¬ı Ó“¬±¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì± ¬Ûø¬ı˛©®±¬ı˛ˆ¬±À¬ı ¬ı≈øÁ¬À˚˛ÀÂ√Ú ’±˝◊Úà±˝◊ÚÀfl¬º
’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ŒÔÀfl¬› ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˝±¬ı˛À˜±øÚ, √õ∂±‰¬… ¸≈¬ı˛, ¬Û±(±Ó¬… ¸≈¬ı˛ ¸¬ı øfl¬Â√≈¬ı˛ ¸•ÛÀfl«¬˝◊ Ò±¬ı˛Ì± ¬Ûø¬ı˛©®±¬ı˛ øÂ√˘º
’±˝◊Úà±˝◊ÚÀfl¬ øÓ¬øÚ Ó¬± ¬ı≈øÁ¬À˚˛› øÀ˚˛ÀÂ√Úº
˚La ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ¸•ÛÀfl«¬› ’±˝◊Úà±˝◊Ú Ê±ÚÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Úº ˝±¬ı˛À˜±øÚ¬ı˛ &èQ ˚Ó¬È¬± ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ øÍ¬fl¬
Ó¬Ó¬È¬±˝◊ fl¬˜ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ fl¬±ÀÂ√º ¤˝◊ˆ¬±À¬ı˝◊ Ó“¬±À¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± ¤ø·À˚˛ ø·À˚˛øÂ√˘ ¤fl¬ ’øÚÀ«˙… ¬ÛÀÔ, ˚±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± Œfl¬Î¬◊˝◊ fl¬±Î¬◊Àfl¬
ø¬ıÀ˙¯∏ √õ∂ˆ¬±ø¬ıÓ¬ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ÚøÚº
[¬39¬]
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œ¸ÃμÀ˚«¬ı˛ ¸—:± ø˝¸±À¬ı Ó“¬±¬ı˛± ≈ÊÀÚ˝◊ ¤fl¬ ˜Ó¬ ˝À˘Ú Œ˚ ¸—·œÓ¬Àfl¬ ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¬À¬ı˛ Ó“¬±¬ı˛ Œ¸Ãμ˚« Œ‡“±Ê±
øÚ¬ı˛Ô«fl¬º ’¸y√√¬ıº ¸•Û”Ì«Ó¬±˝◊ Ó¬±¬ı˛ Œ¸Ãμ˚« ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ…˝◊ ¸≈·ˆ¬œ¬ı˛ ¸ÀÓ¬…¬ı˛ ¶ö±Úº
ø˙Àä¬ı˛ √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛˝◊ ¸Ó¬… ¸≈μ¬ı˛ › ˜eÀ˘¬ı˛ √õ∂øÓ¬á¬±º ’±¬ı˛ ¸¬ı øfl¬Â√≈ ø˜À˘ ø˜À˙ Œ˚ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ √õ∂øÓ¬á¬± Ó¬±ÀÓ¬˝◊
’±ÚÀμ¬ı˛ Î¬◊¬Û¶ö±¬ÛÚ±º
’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º fl¬Ô± › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏À˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øfl¬ ˜Ó¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
2º ë¬ı±Î¬◊˘ ·±Úí ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øfl¬ ¬ıÀ˘øÂ√À˘Úº
3º Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øfl¬ ˜ôL√¬ı… fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº
4º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô › ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ø¬ı¯∏À˚˛ Œ˚ ’±À˘±‰¬Ú± ˝À˚˛øÂ√˘ Ó¬± øÚÀÊ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ Œ˘‡º
 Î¬◊M¬ı˛ √õ∂±ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ı √õ∂¬ıgøÈ¬¬ı˛ ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬±¬ı˛ Ú±˜ ¸˝ ¬ı˛‰¬Ú±fl¬±˘ Î¬◊À~‡ fl¬¬ı˛º √õ∂¬ıgøÈ¬¬ı˛ ¬ıMê¬ı… øÚÀÊ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬ıÌ«Ú± fl¬¬ı˛º
’Ô¬ı±,
ë¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ıí øfl¬ˆ¬±À¬ı ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—‚œÓ¬ ˙«ÀÚ¬ı˛ √õ∂Ô˜ ˜Ó¬øÈ¬ ·ÀÎ¬ˇ Ó≈¬À˘ÀÂ√ Œ¸øÈ¬ ¬ı…±‡…± fl¬¬ı˛º
2º ë¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±í √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ¸±˝±À˚… ¸—·œÓ¬ › fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ Ó≈¬˘Ú±˜”˘fl¬ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛º
3º ë¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜≈øMêí √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ¸±¬ı˛˜˜« øÚÀÊ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ Œ˘‡º
4º ë¸—·œÓ¬í √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ¸±˝±À˚… √õ∂±‰¬… › ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¤fl¬øÈ¬ Ó≈¬˘Ú±˜”˘fl¬ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛º
5º ø¬ıqX ¸—·œÓ¬ øfl¬∑ ë’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬í √õ∂¬ıg ’¬ı˘•§ÀÚ Œ¸øÈ¬ ¬ı…±‡…± fl¬¬ı˛º
6º ëfl¬Ô± › ¸≈¬ı˛í ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ø¬ıøˆ¬iß ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ Î¬◊À~‡ fl¬À¬ı˛ √õ∂¬ıgøÈ¬ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛º
’Ô¬ı±,
¤fl¬øÈ¬ ’±˙« ¬ı±—˘± ·±Ú øfl¬ˆ¬±À¬ı ëfl¬Ô± › ¸≈¬ı˛í-¤¬ı˛ ’Ò«Ú±¬ı˛œù´¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ¸±˝±À˚… ·ÀÎ¬ˇ ›ÀÍ¬ Œ¸øÈ¬ ¬ı…±‡…± fl¬¬ı˛º
7º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ˙«Ú Œ˚ øÓ¬ÚøÈ¬ ’¬ı¶ö±¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√ Œ¸&ø˘ ¬ı…±‡…± fl¬¬ı˛º
’Ô¬ı±,
ë¸—·œÓ¬ › ˆ¬±¬ıí, ë’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬í ¤¬ı— ëfl¬Ô± › ¸≈¬ı˛í √õ∂¬ıgøÈ¬ øfl¬ˆ¬±À¬ı ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ˙«ÀÚ¬ı˛ øˆ¬Ó¬ ¬ı˛‰¬Ú±
fl¬À¬ı˛ÀÂ√ Œ¸øÈ¬ ¬ı…±‡…± fl¬¬ı˛º
[¬40¬]
8º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô › ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ fl¬ÀÔ±¬Ûfl¬ÔÚ ¬ıÌ«Ú± fl¬¬ı˛º
øÈ¬fl¬± Œ˘‡ .
’ôL√¬ı˛ ¬ı±ø˝¬ı˛
ø˙é¬± › ¸—¶‘®øÓ¬ÀÓ¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Ú
Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀfl«¬ fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ôL√¬ı…
¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú [˝±¬ı˛±˜øÚ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±]
√õ∂±‰¬… › ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Ó≈¬˘Ú±˜”˘fl¬ ’±À˘±‰¬Ú±
9º √õ∂¸e Î¬◊À~‡¬Û”¬ı«fl¬ ¬ı…±‡…± fl¬¬ı˛º
[fl¬] ë¸—·œÓ¬ Œfl¬Ã˙˘ √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ¶ö±Ú ÚÀ˝, ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±À˙¬ı˛ ¶ö±Ú......í
[‡] fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ ¬ı±˚˛≈¬ı˛ Ú…±˚˛ ¸”Ñ › √õ∂ô¶∏À¬ı˛¬ı˛ Ú…±˚˛ ¶ö≤˘ ¸˜≈˚˛ ˆ¬±¬ı˝◊ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˚±˚˛, øfl¬c ¸—·œÀÓ¬ ¤‡Ú› Ó¬±˝±
fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ Ú±ºíí
[·] ëfl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ Œ˚È¬± Â√μ, ¸—·œÀÓ¬ Œ¸˝◊ÀÈ¬˝◊ ˘˚˛ºí
[‚] ¶§±Ó¬La… Œ˚‡±ÀÚ Î¬◊2Â‘∫˘Ó¬±, Œ¸‡±ÀÚ fl¬˘ø¬ı…±¬ı˛ ¶ö±Ú ŒÚ˝◊º
[„] ëëø‰¬¬ı˛øÚ˝◊ ˜±Ú≈¯∏ fl¬Ô±¬ı˛ ¸Àe ¸≈¬ı˛ ÊøÎ¬ˇÀ˚˛ ·±Ú Œ·À˚˛ ¤À¸ÀÂ√, ¸≈¬ı˛ ¬ıÎ¬ˇ, øfl¬ fl¬Ô± ¬ıÎ¬ˇ ¤ Ó¬fl«¬ ›ÀÍ¬˝◊ øÚºíí
 ¸˝±˚˛fl¬ ¢∂Lö¬Û?œ
1º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Í¬±fl≈¬¬ı˛, ¸—·œÓ¬ø‰¬ôL√±, ø¬ıù´ˆ¬±¬ı˛Ó¬œº
2º Ò”Ê«øÈ¬√õ∂¸± ˜≈À‡±¬Û±Ò…±˚˛, fl¬Ô± › ¸≈¬ı˛º
3º √õ∂¬ı±¸Êœ¬ıÚ Œ‰¬ÃÒ≈¬ı˛œ, Œ¸Ãμ˚«˙«Ú, ø¬ıù´ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ, 1361º
4º √õ∂¬ı±¸Êœ¬ıÚ Œ‰¬ÃÒ≈¬ı˛œ, ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Œ¸Ãμ˚«˙«Ú, ¤. ˜≈‡±Êœ« ’…±`¬ Œfl¬±—, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1379º
5º ’Ó≈¬˘‰¬f &5, fl¬±¬ı…øÊ:±¸±, ’±˚«¸±ø˝Ó¬… ˆ¬¬ıÚ, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1335º
6º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Í¬±fl≈¬¬ı˛, ¸˜¢∂ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˘œ, ø¬ıù´ˆ¬±¬ı˛Ó¬œº
7º ø¸Ó¬±—q ¬ı˛±˚˛, ¬ı˛¬ıœf ¸±ø˝ÀÓ¬… ¸—·œÓ¬ ˆ¬±¬ıÚ±, ¸—¶‘®Ó¬ ¬Û≈ô¶∏fl¬ ˆ¬±G±¬ı˛, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1391º
8º ¸—·œÓ¬ ø‰¬ôL√±˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô, ‰¬˚˛øÚfl¬±, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±, 1997º
[¬41¬]

Rabindra Sangeet CC 1.1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rabindra Sangeet CC 1.1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

C

NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION

NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION

NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION

March, 2021 © Rabindra Bharati University

ø˙äÓ¬M3 ¤¬ı— ÚμÚÓ¬ÀM3¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛ﬂ¬ ¸•Ûﬂ«¬ (Relation between theory of

’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

ø˙Àä¬ı˛ ¸—:± › ¶§¬ı˛+¬Û

2º ø˙ä √õ∂Ó¬…é¬ Êœ¬ıÚÀ¬ı±ÀÒ¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì±¬ı˛ ¸Àe ›Ó¬À√õ∂±Ó¬ˆ¬±À¬ı ÊøÎ¬ˇÓ¬º (Realistic)

ø˙Àä¬ı˛ ÊÚ… ø˙ä ’Ô¬ı± Î¬◊ÀV˙…˜”˘ﬂ¬ ø˙ä

’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

ø˙äÓ¬M3 ¸•ÛÀﬂ«¬ ø¬ıøˆ¬iß ˜Ó¬¬ı±

’Ú≈ﬂ‘¬øÓ¬¬ı± ¬ı± Mimesis theory (Theory of Imitation)

 ¸eœÀÓ¬ ¬ı˛+¬ÛÕﬂ¬¬ı˘…¬ı± (Configurationism in Music)

 øÚ¬ı«±ø‰¬Ó¬ ¸˝±˚˛ﬂ¬ ¢∂Lö¬Û?œ˚Ó¬Ô…¬Û?œ

 Î¬◊M¬ı˛ √õ∂±ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

 ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ø‰¬ôL√± ¢∂ÀLö¬ı˛ ’ôL√·«Ó¬ √õ∂¬ıg . ¸eœÓ¬ › ˆ¬±¬ı

 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

 ø˙é¬± › ¸—¶‘®øÓ¬ÀÓ¬ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Ú

 ’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

ø˙é¬± › ¸—¶‘®øÓ¬ÀÓ¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¶ö±Ú

’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

fl¬Ô± › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ’±À˘±‰¬Ú±

¬ı±Î¬◊˘ ·±Ú [˝±¬ı˛±˜øÌ¬ı˛ ˆ”¬ø˜ﬂ¬±]

Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•ÛÀﬂ«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜ôL√¬ı…

¬ı˛¬ıœfÚ±Ô › ’±˝◊Úà±˝◊ÀÚ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ ¸•Ûøﬂ«¬Ó¬ ’±À˘±‰¬Ú±

(1) The world as Unity dependent on humanity.

(2) The world as a reality independent of the human factor.

’±R˜”˘…±˚˛ÀÌ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

 Î¬◊M¬ı˛ √õ∂±ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

You might also like