Hindawi

Medycyna oksydacyjna i długowieczność

komórek Tom 2020, ID artykułu 9829176,
32 strony
https://doi.org/10.1155/2020/9829176

Artykuł przeglądowy
Ewolucja wiedzy na temat wolnych rodników i innych utleniaczy

Sergio Di Meo i Paola Venditti

Università degli Studi di Napoli Federico II Dipartimento di Biologia, Complesso, Universitario Monte Sant'Angelo, Via Cinthia,
I-80126 Napoli, Włochy

Korespondencję należy kierować na adres Paola Venditti; venditti@unina.it

Otrzymano 3 marca 2020 r.; Zaakceptowano 31 marca 2020 r.; Opublikowano 24

kwietnia 2020 r. Redaktor naukowy Marco Malaguti

Copyright © 2020 Sergio Di Meo i Paola Venditti. Jest to artykuł o otwartym dostępie rozpowszechniany na licencji Creative
Commons Attribution License, która zezwala na nieograniczone wykorzystanie, rozpowszechnianie i powielanie w dowolnym
medium, pod warunkiem, że oryginalne dzieło jest odpowiednio cytowane.

Wolne rodniki są związkami chemicznymi (atomami, cząsteczkami lub jonami) zawierającymi jeden lub więcej niesparowanych
elektronów na swoich zewnętrznych orbitalach i zazwyczaj wykazują niezwykłą reaktywność. Dowody na ich istnienie uzyskano
dopiero na początku XX wieku. Chemicy stopniowo ustalali udział wolnych rodników w reakcjach organicznych, a w połowie XX
wieku ich produkcję w układach biologicznych. Przez kilka dziesięcioleci uważano, że wolne rodniki powodują wyłącznie
szkodliwe skutki. Idea ta została poparta głównie odkryciem, że wolne rodniki tlenowe łatwo reagują ze wszystkimi
makrocząsteczkami biologicznymi, powodując ich oksydacyjną modyfikację i utratę funkcji. Co więcej, uzyskano dowody na to,
że gdy w żywym organizmie wolne rodniki nie są neutralizowane przez systemy obrony biochemicznej, rozwija się wiele stanów
patologicznych. Jednak po pewnym czasie stało się jasne, że żywe systemy nie tylko przystosowały się do współistnienia z
wolnymi rodnikami, ale także opracowały metody obracania tych toksycznych substancji na swoją korzyść, wykorzystując je w
krytycznych procesach fizjologicznych. Wolne rodniki odgrywają zatem podwójną rolę w żywych systemach: są toksycznymi
produktami ubocznymi metabolizmu tlenowego, powodując uszkodzenia oksydacyjne i dysfunkcję tkanek, a także służą jako
sygnały molekularne aktywujące korzystne reakcje na stres. Odkrycie to zmieniło również sposób, w jaki postrzegamy
przeciwutleniacze. Ich stosowanie jest zwykle uważane za pomocne w przeciwdziałaniu szkodliwym skutkom wolnych
rodników, ale czasami jest szkodliwe, ponieważ może blokować reakcje adaptacyjne indukowane przez niskie poziomy
rodników.

1. Wprowadzenie można zastąpić innymi rodnikami bez istotnej modyfikacji

Termin "rodnik" został po raz pierwszy wprowadzony przez
Guytona de Morveau w 1786 roku, a następnie użyty przez
Gay-Lussaca, Liebiga i Berzeliusa do wskazania grup
atomów, które zostały znalezione niezmienione w wielu
substancjach (patrz Solov'ev [1]). Wprowadzenie tego
terminu jest ogólnie przypisywane Liebigowi i Wöhlerowi,
którzy w 1832 r. opublikowali artykuł donoszący, że w
różnych przemianach esencji gorzkich migdałów (aldehydu
benzoesowego) i jego pochodnych zawierających chlor i
brom, rodnik, któremu przypisano wzór C14H10O2, pozostał
niezmieniony [2]. Praca
Liebiga i Wöhlera wywarły znaczący wpływ na
rozwój chemii organicznej. Po sklasyfikowaniu związków
organicznych w szereg homologiczny, rodniki zostały
uznane za grupy atomów, należące do cząsteczek związków
organicznych, które pozostają niezmienione w reakcjach
obejmujących grupę funkcyjną związków i które
tych reakcji.
Pomimo zainteresowania rodnikami i ich chemią, ich
izolacja była uważana za niemożliwą i aż do końca XIX
wieku nie znaleziono bezpośrednich dowodów na ich
niezależne istnienie. W 1840 r. Berzelius uważał, że
niemożność wyizolowania rodników nie zależała od faktu,
że nie istniały, ale od tego, że były one łączone zbyt szybko,
a metody dostępne w tamtym czasie były niewystarczające
do ich izolacji (patrz Solov'ev [1]).
Prawdopodobnie pierwszą reakcją z udziałem wolnych
rodników była reakcja przeprowadzona przez Fentona w 1894
roku [3]. Zauważył on, że gdy do niewielkiej ilości roztworu
kwasu winowego dodano kroplę rozcieńczonego roztworu
siarczanu żelazawego, a następnie kroplę nadtlenku wodoru
i na koniec nadmiar zasady żrącej, uzyskano jasny, fioletowy
kolor. Zaobserwowana zmiana została zaproponowana jako
test odróżniający dla kwasu winowego. Wolne rodniki nie
były w ó w c z a s znane, a dopiero trzy dekady później
2 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
TABELA 1: Etapy rozwoju wiedzy na temat wolnych
rodników.
Toksyczny wpływ tlenu na ośrodkowy układ nerwowy (efekt Paula Berta) Bert [61]
Toksyczność płucna tlenu (efekt Lorraina Smitha) Smith [62]
Przygotowanie rodnika trifenylometylowego, (C6H5)3C⋅ Gomberg [5]
Właściwości oksydoreduktazy ksantynowej (XOR) Schardinger [100]
Wpływ tlenu na
promieniowrażliwośćSch
wartz [44]
Izolacja wodoru atomowegoWood [11]
(⋅
Przygotowanie wolnego rodnika metylowego CH3 ) Paneth i Hofeditz [13]
Hipoteza "aktywowanego rozpuszczalnika" dla pośredniego działania promieniowania jonizującegoRisse [40]
Odkrycie wolnych rodników jako biochemicznych półproduktów w systemach biologicznychMichaelis
[29]
Pierwsze wykorzystanie promieni rentgenowskich w leczeniu rakaGrubbe [218]
Odkrycie "efektu nadtlenkowego" Kharasch i Mayo [14]
Generowanie rodnika hydroksylowegoHaber i Weiss
[27]
Sugestia związku między retinopatią a nadmiarem tlenu Campbell[64]
Udział wolnych rodników w toksyczności tlenuGerschman et
al. [68]
Obserwacja wolnych rodników w układach biologicznych za pomocą ES Commoneret al.
[69] Wykrywanie za pomocą ESR półchinonu podczas redukcji tlenkuryboflavin Beinert[31]
Znaczenie wolnych rodników w starzeniu biologicznymHarman
[70]
Tworzenie H O22 przez mikrosomalną oksydazę NADPH Gilletteet al.
[86]Ograniczenie spinu w reaktywności tlenu Taube[67]
Odkrycie dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) McCord i Fridovich [71]
"Teoria nadtlenkowa" toksyczności tlenowejMcCord et al. [74].
Wytwarzanie H O22przez mitochondria serca gołębia Loschenet al82]
Mitochondrialne tworzenie H O22w warunkach hiperbarycznych Boverisand Chance
[85]Nadtlenek jako początkowy produkt wybuchu oddechowego Babior et al.[95]
H O22 naśladuje aktywność sygnalizacyjną insulinyCzech et al. [238].
Stymulacja oksydazy NADPH przez insulinęMukherjee i Lynn [240]
Aktywacja przez⋅ rodnik OH cyklazy guanylanowejMittal i Murad
[237]
Udział rodników tlenowych w uszkodzeniu reperfuzyjnymGranger et al.
[102].
Obserwacja przez ESR produkcji ROS podczas ćwiczeń Davies et
al.[199]Tworzenie nadtlenoazotynu z tlenku azotu i ponadtlenku Bloughi Zafiriou [129]
Definicja "stresu oksydacyjnego" Sies [157]
Wzrost peroksydacji lipidów w wątrobie szczura z nadczynnością tarczycyFernández i wsp.
Identyfikacja bakteryjnego genu oxyRChristman et al. [260]
Ignarro et al. [121]; Khan and
Identyfikacja czynnika relaksującego pochodzącego ze śródbłonka (EDRF) w NO⋅
Furchgott [122]; Palmer et al. [123]
czyszczanie syntazy tlenku azotu (NOS) i Snyder125]Związek
między wolnymi rodnikami a zmęczeniem mięśni Reid i
wsp249]Trening spowalnia procesy peroksydacyjne podczas ostrego wysiłku i Di Meo [331] Odkrycie
Nrf2 Itoh i wsp. [265]
Trening zmniejszył aktywność wolnych rodnikówVenditti et al. [337].
Mechanizmy, za pomocą których ROS inicjują sygnalizację komórkową Thannickali Fanburg
[295]Suplementacja przeciwutleniaczami zapobiega indukowanym przez trening przydatnym adaptacjom komórek mięśniowych
Gomez-Cabrera et
al.[339]Generowanie ROS promuje zdrowe starzenie się i Schmeisser[254]
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
Zaangażowanie
komórek rodnika hydroksylowego (⋅ OH) zostało
zaproponowane przez Habera i Wilstättera [4]. Obecnie
procesy utleniania wykorzystujące aktywację H O22 przez
sole żelaza, klasycznie określane jako
Odczynnik Fentona jest bardzo skuteczny w niszczeniu
wielu niebezpiecznych zanieczyszczeń organicznych w
wodzie. Ponadto reakcja Fentona odgrywa bardzo ważną
rolę w biologii i medycynie wolnych rodników.
3
Jednak droga do uznania możliwości niezależnego
istnienia wolnych rodników i ich fundamentalnego
znaczenia dla żywych systemów była długa i nie
pozbawiona przeszkód. Niniejszy przegląd ma na celu
prześledzenie tej drogi poprzez podkreślenie kroków, które
wniosły fundamentalny wkład w zrozumienie roli
odgrywanej przez wolne rodniki w systemach biologicznych
(Tabela 1).
2 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
2. Izolacja wolnych rodników
TABELA 1: Etapy rozwoju wiedzy
rodników.
Dopiero na początku ubiegłego wieku znaleziono dowody na
to, że izolacja organicznych wolnych rodników o
mierzalnym czasie życia była możliwa po przygotowaniu
trifenylo-
rodnik metylowy, (C6H5)3C⋅ , przeprowadzony przez
Gomberga [5].
W związku tym, otrzymanym podczas próby syn-
W przypadku węglowodorowego heksafenyloetanu, (C6H5)3-
C-C- (C6H5)3, węgiel centralny jest trójwartościowy, ponieważ
jest połączony z trzema podstawnikami zamiast czterech i
posiada niewspółdzielony elektron. Wolne rodniki typu
trifenylometylowego są stabilne tylko w niektórych
rozpuszczalnikach organicznych; są one szybko niszczone
przez nieodwracalne reakcje w obecności powietrza, wody
lub silnych kwasów.
Wkrótce potem przygotowano cały szereg innych
analogicznych związków z podstawnikami arylowymi, a
wniosek Gomberga, że heksafenyloetan dysocjuje na dwa
wolne rodniki, został najwyraźniej potwierdzony przez
przeprowadzenie oznaczeń masy cząsteczkowej [6, 7].
Interesujące jest to, że odkrycie to dotyczyło stabilnych
wolnych rodników. Ogólnie rzecz biorąc, większość
wolnych rodników jest niezwykle reaktywna i w
konsekwencji krótkotrwała. Duża reaktywność chemiczna
wolnych rodników jest związana z dostępną energią łączenia
nieparzystych elektronów i ich reakcji, gdy tylko jest to
możliwe, co skutkuje kompletowaniem par elektronowych.
Przyczyna względnej stabilności trifenylometylu i jego
analogów, która sprzyjała ich izolacji, nie była łatwym
problemem do rozwiązania dla chemików teoretyków.
Jednak zastosowanie mechaniki falowej do chemii
organicznej doprowadziło do rozszerzenia koncepcji
rezonansu w skomplikowanych cząsteczkach i zdano sobie
sprawę, że domena nieparzystego elektronu
trifenylometylowego, podobnie jak domena aromatycznego
sekstetu benzenu, może rozciągać się na duży obszar
przestrzeni wewnątrzcząsteczkowej. W konsekwencji
znacznie mniej energii wewnętrznej jest związane z wolnym
elektronem walencyjnym w złożonej cząsteczce
trifenylometylowej niż w prostszych związkach.
funtów. Jednak stosunkowo stabilny gatunek, taki jak
trifenylometyl, nie jest powszechnie spotykany, a
technologia w
w tamtym roku nie mógł poradzić sobie z przejściowymi
jednostkami o bardzo krótkim czasie życia, więc badania
nad wolnymi rodnikami musiały poczekać na dalszy rozwój.
W wielu kręgach ogłoszenie przez Mojżesza
Gomberga wolnych rodników typu triarylometylowego
było witane, nawet jeszcze w 1930 roku, z niedowierzaniem
lub przynajmniej brakiem zainteresowania. Jeszcze w 1915
roku von Richter pisał: "Założenie o istnieniu wolnych
rodników, zdolnych do samodzielnego istnienia i
odgrywania szczególnej roli w reakcjach chemicznych,
zostało już dawno odrzucone" [8]. Dekadę później Porter, w
Berkeley, powiedział: "Negatywne wyniki stopniowo
ugruntowały doktrynę, że wolny rodnik węglowy jest
niezdolny do samodzielnego istnienia" [9], mimo że
dowodów na istnienie wolnych rodników wciąż
przybywało.
Chociaż pomiary gęstości par gazów w wysokich
komórek
jakonawidmo
emisyjne formy atomowej, a nie molekularnej
temat wolnych
wodoru [10].
W 1922 roku Wood [11] po raz pierwszy wyizolował i
opisał właściwości wodoru atomowego, który
wyprodukował w rurze wyładowczej. Właściwości
chemiczne wodoru atomowego zostały dokładniej zbadane
przez Bonhoeffera w 1924 roku [12].
Następnie Paneth i Hofeditz [13] wytworzyli wolny
rodnik metylowy (⋅ CH3), poprzez pirolizę tetrametyloołowiu,
stosując adaptację systemu użytego przez Bonhoeffera do
badania
wodór atomowy.
W kolejnych latach rozległe i staranne prace Gomberga
i innych autorów, którzy kontynuowali jego dziedzinę, wraz
z pracami nad wolnymi rodnikami w fazie gazowej
zapoczątkowanymi przez Panetha, doprowadziły do
zgromadzenia dowodów eksperymentalnych na istnienie
stabilnych, jak i krótkotrwałych wolnych rodników, dzięki
czemu wolne rodniki zyskały poważany status w kręgach
chemicznych.
3. Wolne rodniki w reakcjach chemicznych
Biorąc pod uwagę znaczący postęp dokonany w dziedzinie
izolacji wolnych rodników, nie jest zaskakujące, że chemicy
zaczęli wprowadzać hipotezy wolnorodnikowe do swoich
mechanizmów reakcji. W 1933 roku Kharasch i Mayo [14]
powołali się na wolnorodnikowy mechanizm addycji
bromowodoru do olefin, który został następnie zastosowany
do innych układów chemicznych.
Przed 1933 rokiem orientacja addycji bromku wodoru
do alkenów była przedmiotem wielu kontrowersji. Czasami
addycja odbywała się zgodnie z regułą Markownikowa
[15], która zakładała, że kwasowy proton przyłącza się do
mniej podstawionego węgla wiązania podwójnego. Wynika
to z faktu, że karbokation otrzymany w wyniku tej addycji
jest stabilizowany przez obecność odpychających elektrony
grup alkilowych:
+ Br−
CH3
– CH = CH2 + H+ ⟶ CH3 – C- CH3 ⟶ CH3 (1)
temperaturach wskazywały, że cząsteczki dwuatomowe mogą
dysocjować na wolne atomy, możliwość niezależnego
istnienia, w normalnych temperaturach, wolnych atomów,
takich jak wodór, tlen lub chlor, nie była brana pod uwagę aż
do 1913 roku, kiedy Bohr wykazał, że spec- trum emitowane
z rury wyładowczej wodoru może być inter- pretowane.
Medycyna oksydacyjna
- CHBr -i CH
długowieczność 5
3
komórek

Jednak w innych przypadkach addycja zachodziła w

odwrotny sposób, ponieważ wodór dodawał się do
najbardziej podstawionego węgla. Zagadka ta została
rozwiązana w 1933 r. dzięki badaniom Kharascha i Mayo,
którzy wyjaśnili, w jaki sposób można osiągnąć orientację
anty-Markovnikowa poprzez addycję wolnych rodników
[14]. Czynnikami mogącymi wyjaśnić ten proces okazały
się nadtlenki organiczne obecne w alkenach - nadtlenki,
które powstały w wyniku działania tlenu atmosferycznego
na alkeny. Rzeczywiście, Kharasch i Mayo odkryli, że gdy
alkeny zawierające nadtlenki lub nadtlenek wodoru
reagowały z bromowodorem, następowała addycja
bromowodoru anty-Markownikoff. W związku z tym
zaproponowali, że anty-Markownikoff addycja HBr była
spowodowana obecnością nadtlenków i nazwali to
"efektem nadtlenkowym", który miał zachodzić poprzez
reakcję addycji łańcucha wolnych rodników, w której
pośredni rodnik skoncentrowany na węglu był
stabilizowany przez sąsiednie grupy alkilowe:
4 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
TABELA 2: Naukowcy w dziedzinie wolnych rodników i przeciwutleniaczy nagrodzeni Nagrodą Nobla.

Fritz Haber1918 ChemiaDla procesu syntezy amoniaku

Za odkrycia dotyczące biologicznych procesów spalania, ze szczególnym
Albert Szent-Györgyi1937 Medycyna
uwzględnieniem
odniesienie do witaminy C i katalizy kwasu fumarowego
Za badania w dziedzinie przyciągania molekularnego i jego
Linus C. Pauling 1954 Chemia
zastosowań do wyjaśniania struktury substancji złożonych.
Nikolaj N. Semënov 1956 Chemia Za badania nad mechanizmami reakcji chemicznych
Cyril N Hinshelwood 1956 Chemia Za badania nad mechanizmami reakcji chemicznych
Za wkład w poznanie struktury elektronowej i geometrii cząsteczek,
Gerhard Herzberg 1971 Chemia
w szczególności wolnych rodników
Louis J Ignarro 1998 Medycyna Odkrycie NO⋅ jako cząsteczki sygnałowej
Ferid Murad 1998 Medycyna Odkrycie NO⋅ jako cząsteczki sygnałowej
Robert F. Furchgott 1998 Medycyna Odkrycie NO⋅ jako cząsteczki sygnałowej

⋅
2HBr zaobserwowano, że niektóre cząsteczki, zidentyfikowane
R - O - O - R ⟶ 2R - O ⟶ 2R - OH + 2Br⋅ empirycznie, mogą spowolnić degradację i umożliwić
optymalizację
-
– CH = CH (2) proces wulkanizacji. Moureau i Dufraisse [21] jako pierwsi
CH3 -
⋅
- 2 + Br ⟶ C H - CH2
CH3
HBr ⋅ zaproponowali integracyjną teorię, która powinna
wyjaśniać skuteczność prawie nieskończenie małych ilości
wulkanizacji.
Br ⟶ CH3 - CH2 - CH2-Br + Br
pierwszy
Kharasch zasugerował również, że rodnikowe produkty czas w XIX wieku w przemyśle gumowym, kiedy to
pośrednie i reakcje łańcuchowe mogą odgrywać ważną rolę
w wielu reakcjach organicznych, a w kolejnych latach udało
mu się opracować reakcje syntezy, w tym sulfo- nację [16],
chlorowanie [17] i karboksylację [18] węglowodorów i
parafiny.
Jego praca utorowała drogę do rozwoju materiałów
syntetycznych, od gumy po tworzywa sztuczne.
Konwencjonalna polimeryzacja kondensacyjna była nadal
s t o s o w a n a do produkcji nylonu i innych produktów.
Jednak polimeryzacja wolnorodnikowa miała zalety, takie
jak wysoka tolerancja na zanieczyszczenia chemiczne i
ekstremalne temperatury oraz możliwość stosowania z
szeroką gamą monomerów (cząsteczek organicznych).
Obecnie wolne rodniki są wykorzystywane do produkcji
niemal połowy używanych przez nas polimerów -
materiałów stosowanych we wszystkim, od opakowań do
żywności po farby, kleje, folie, wykładziny, rury i wiele
innych.
W tym kontekście istotne są prace Semenova, którego
badania dotyczą kinetyki chemicznej i procesów spalania
[19]. Wynikiem tych badań jest pewność, że wiele reakcji
chemicznych jest wspomaganych przez wolne rodniki, które
są wytwarzane podczas procesu. Prace Semenova
otworzyły również nową drogę do zrozumienia związku
między reaktywnością a strukturą cząsteczek wchodzących
w reakcję chemiczną i stworzyły możliwość racjonalnej
regulacji szybkości i kierunku zmian chemicznych. To z
kolei miało głębokie konsekwencje dla poprawy
skonsolidowanych procesów przemysłowych i rozwoju
nowych procesów, na przykład w dziedzinie polimeryzacji i
bezpośredniego utleniania, a także krakingu węglowodorów.
Co ciekawe, niektóre koncepcje Semenowa dotyczące reakcji
łańcuchowych zostały również sformułowane przez
znanego angielskiego chemika kinetyka C.N. Hinshelwooda
[20], który w 1956 roku otrzymał Nagrodę Nobla w
dziedzinie chemii wspólnie z Semenowem (Tabela 2).
Warto zauważyć, że przeciwutleniacze zostały użyte po raz
Medycyna
materiału oksydacyjna i długowieczność
w opóźnianiu lub przyspieszaniu procesów 5
komórek
utleniania.
Zasugerowano również [22], że Cummings i Mattill
[23], którzy w 1931 r. z r e a l i z o w a l i pomysł funkcji
witaminy E jako przeciwutleniacza lipidowego in vivo, być
może zostali zainspirowani pracą nad autooksydacją
wykonaną przez Moureau i Dufraisse [21].
Jeśli chodzi o przeciwutleniacze, kamieniem milowym
w ewolucji wiedzy była praca Alberta Szent-Györgyi, który
w latach trzydziestych wyizolował silnie redukującą
substancję, którą nazwał "kwasem heksuronowym" [24], a
która następnie została zidentyfikowana jako witamina C
[25].
Ten sam badacz i jego współpracownicy badali
przeciwutleniający wpływ polifenoli występujących w
roślinach regulujących przepuszczalność naczyń
krwionośnych i zaproponowali nazwę witamina P
[26], ale nie wytrzymał krytyki braku zespołu niedoboru,
jako fundamentalnego dla definicji witaminy funkcyjnej.
Kolejnym znaczącym wkładem w chemię wolnych
rodników była koncepcja zawarta w ostatniej pracy
Habera
[27], że wysoce reaktywny rodnik hydroksylowy może
powstawać w wyniku interakcji między ponadtlenkiem (O⋅ 2
) i nadtlenkiem wodoru (H2O2):

H2O2+O2⋅- ⋅
⟶ O2 + OH + OH− (3)

Autorzy uznali, że reakcja ta jest niekorzystna

termicznie w układach biologicznych, ma stałą szybkości
drugiego rzędu równą zero w roztworze wodnym i
wymagałaby pewnego rodzaju katalizatora. W związku z
tym omówili potrzebę katalizatora w postaci jonów metali i
pokazali, że reakcję netto tworzącą rodnik hydroksylowy
m o ż na p o dz ie l i ć na dwie reakcje
chemiczne (równania (4) i (5)).
Pierwsza z nich przewiduje, że nadtlenek wodoru jest
redukowany w centrum żelaza z wytworzeniem wolnego
rodnika hydroksylowego. Reakcja ta jest powszechnie
określana jako reakcja Fentona
6 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
chociaż Fenton nigdy go nie napisał: półprodukt był wolnym rodnikiem.

H2O2 + Fe2+ ⟶ Fe3+ +⋅ OH + OH− (4)

Drugi wskazuje, że nadtlenek przetwarza utlenione

żelazo do postaci żelaznej:

O2⋅-
+ Fe3+ ⟶ Fe2+ + O2 (5)

Interesujące jest to, że chociaż przeprowadzono wiele

badań w celu określenia natury gatunków zaangażowanych
w reakcję Fentona, natura tych gatunków jest nadal
przedmiotem dyskusji. W rz ecz ywistości, popularna
teoria, stworzona przez Habera-Weissa, obejmująca
⋅powstawanie rodników OH, zostało zakwestionowane

przez badania sugerujące alternatywną interpretację reakcji

Fentona.
w tym tworzenie jonu ferrylowego jako aktywnej formy
utleniającej [28].
Badania chemiczne z udziałem wolnych rodników trwały
przez wiele lat, zanim rozpoznano, że takie reaktywne
specyfiki są wytwarzane w układach biologicznych. W tym
momencie szybko zdano sobie sprawę, że reakcja Habera-
Weissa może stanowić główny mechanizm generowania
wysoce reaktywnego rodnika hydroksylowego w układach
biologicznych.

4. Wolne rodniki w układach biologicznych

Powszechnie uważa się, że płodna praca Leonor Michaelis
była odpowiedzialna za zainteresowanie wolnymi
rodnikami jako naturalnie występującymi biochemicznymi
związkami pośrednimi w układach biologicznych. W
badaniach rozpoczętych w latach 30. Michaelis
zaobserwował, że krzywe potencjałów utleniania-redukcji,
uzyskane przez dodanie rosnących ilości utleniacza do
hydrochinonu, początkowo wykazywały utratę elektronu, a
następnie, w kolejnym etapie, utratę kolejnego elektronu
[29]. Uważał on, że utrata pierwszego elektronu odpowiada
utworzeniu wolnego rodnika półchinonu. Drugi elektron
został oddany przez półchinon z utworzeniem całkowicie
utlenionej formy, chinonu.
Ponieważ rodniki pośrednie są bardzo niestabilne i
szybko tracą drugi elektron, ich stężenie w środowisku
reakcji jest bardzo niskie, więc ich identyfikacja jest bardzo
trudna lub wręcz niemożliwa. Dlatego nie zawsze jest
możliwe rozróżnienie reakcji utleniania, które przebiegają w
jednym etapie i obejmują rodniki, od tych, które przebiegają
poprzez przeniesienie dwóch elektronów na raz, opierając
się wyłącznie na powstałych produktach. Jednak Michaelis
sformułował teorię, że wszystkie utleniania cząsteczek
organicznych, które obejmują wymianę dwóch elektronów,
przebiegają przez dwa kolejne etapy, przy czym etap
pośredni jest tworzony przez wolny rodnik [30].
Dziś wiemy, że teoria ta jest niedokładna, ponieważ
istnieją reakcje biochemiczne w reakcjach utleniania z
utratą dwóch elektronów, które zachodzą w jednym etapie i
które nie obejmują wolnych rodników. Pomysły Michaelisa
dały jednak początek badaniom, które wykazały, że w
enzymatycznych reakcjach utleniania-redukcji cząsteczek
biologicznych można czasami zidentyfikować jakiś
odczynnik pośredni, nawet jeśli nie było dowodów na to, że
Medycyna oksydacyjna i długowieczność stosunkowo niedawna, a większość naszej wiedzy na temat7
Jednak począwszy od 1954 r., przy użyciu czułych
komórek
metod wykrywania wolnych rodników, takich jak biologicznych skutków promieniowania została
elektronowy rezonans spinowy (ESR), który wykorzystuje zgromadzona po II wojnie światowej. W rzeczywistości
paramagnetyzm wolnych rodników, niektórzy badacze wiele z tego, co dziś wiemy na temat związku między
wykazali, że w niektórych układach enzym-substrat można promieniowaniem jonizującym i
zidentyfikować paramagnetyczny związek pośredni.
Jednym z obszarów, w których ESR został prawidłowo
wykorzystany, było badanie utleniania enzymatycznego. W
takich reakcjach elektron jest najpierw usuwany przez
enzym z substratu, a następnie przenoszony na koenzym.
Ważnym przykładem jest tworzenie półchinonu podczas
redukcji tlenku ryboflawiny (witamina B2), który stanowi
koenzymy flawinowe, mononukleotyd flawinowy (FMN) i
dinukleotyd flawinoadeninowy, zaangażowane w wiele
reakcji utleniania-redukcji [31].
Później wykazano, że wolne rodniki są znacznie
bardziej rozpowszechnione w systemach biologicznych niż
wcześniej zakładano. Wolne rodniki występowały nie tylko
w procesach utleniania i redukcji, ale także w wielu
reakcjach o znaczeniu biologicznym, takich jak reakcje
fotochemiczne, fotosynteza i bioluminescencja.
Droga, która doprowadziła do powstania i
zaakceptowania przez społeczność naukową idei, że wolne
rodniki są stale tworzone w komórce jako produkty
uboczne normalnych reakcji metabolicznych, może być
zapoczątkowana przez odkrycie mechanizmów leżących u
podstaw skutków toksyczności tlenu i promieniowania
jonizującego.

5. Skutki promieniowania
Istnieją dowody na to, że fizyczne lub chemiczne
perturbacje środowiskowe, z których emisja
promieniowania jest prawdopodobnie głównym
czynnikiem, mogą wywoływać skutki patologiczne poprzez
mechanizmy wolnorodnikowe.
W 1895 roku niemiecki fizyk Röentgen odkrył "nowy
rodzaj promieni", które mogły zaczerniać klisze
fotograficzne zamknięte w światłoszczelnym pudełku [32].
Promienie te nazwał promieniami X, co oznaczało
nieznane promienie. W 1896 roku Antoine Henri
Becquerel odkrył radioaktywność [33]. W tym samym
roku Pierre i Marie Curie odkryli i wyizolowali rad [34].
Potencjalne zagrożenia związane z promieniowaniem
lub materiałami radioaktywnymi nie zostały odpowiednio
docenione na początku ich odkrycia, chociaż istniały
dowody na to, że promieniowanie powoduje uszkodzenia
biologiczne. W rzeczywistości pierwsze przypadki obrażeń
u ludzi odnotowano w literaturze zaledwie kilka miesięcy
po oryginalnym artykule Röentgena ogłaszającym
odkrycie promieni rentgenowskich (zob. przegląd Sansare i
in. [35]). Co więcej, już w 1904 r. odnotowano pierwszy
przypadek zgonu z powodu raka meta- statycznego
wywołanego ekspozycją na promieniowanie
rentgenowskie.
Wczesne dowody na istnienie szkodliwych skutków
narażenia ludzi na promieniowanie w dużych ilościach
pojawiły się w latach 20. i 30. ubiegłego wieku i opierały się
na doświadczeniach radiologów, górników narażonych na
radioaktywność unoszącą się w powietrzu pod ziemią, osób
pracujących w przemyśle radowym i innych specjalnych
grup zawodowych. Jednak długoterminowe znaczenie
biologiczne mniejszych, powtarzających się dawek
promieniowania nie było powszechnie doceniane aż do
8 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
raka wynika z badań przeprowadzonych na ludziach, którzy
przeżyli wybuchy bomb atomowych w Hiroszimie i
Nagasaki. Ponieważ były to bardzo szczególne warunki
ekspozycji, przez długi czas trudno było zrozumieć, czy
wnioski te można zastosować nawet przy najbardziej
powszechnych poziomach ekspozycji. W ostatnich latach
kilka badań potwierdziło, że nawet niskie poziomy
narażenia mogą powodować transformację komórek, która
prowadzi do rozwoju raka. Kwantyfikacja tego ryzyka jest
jednak bardzo złożona: zależy od kilku czynników, w tym
dawki, na którą jest się narażonym i czasu trwania
ekspozycji, rodzaju promieniowania, napromieniowanych
obszarów ciała oraz wieku, w którym osoba weszła w
kontakt z promieniowaniem.
W pierwszej części ubiegłego wieku poczyniono również
znaczne postępy w zrozumieniu skutków promieniowania
jonizującego na poszczególne składniki układów
biologicznych oraz podstawowych mechanizmów leżących
u podstaw takich skutków.
Wczesne badania dotyczące działania promieniowania
na enzymy doprowadziły do wniosku, że promienie X i γ
wpływają na enzymy tylko wtedy, gdy dawka jest ogromna
[36]. Jednak w 1940 roku Dale odkrył, że przyczyną tych
niepowodzeń było użycie dużych ilości enzymu i
nieczystych preparatów [37]. Rzeczywiście, zmniejszając
stężenie enzymu, karboksypeptydazy, uzyskał inhibicję przy
stosunkowo niskich dawkach promieniowania
rentgenowskiego. Późniejsze badania wykazały, że gdy
rozcieńczone roztwory enzymów napromieniowano
promieniami X, enzymy wymagające grup -SH do
aktywności enzymatycznej były bardziej podatne na
inhibicję niż enzymy, które nie wymagały grup -SH do
aktywności [38]. Co więcej, enzymy te mogą być
reaktywowane przez dodanie glu-tationu. Zasugerowano
zatem, że hamowanie enzymów sulfhydrylowych było
spowodowane utlenianiem grup sulfhydrylowych, podczas
gdy hamowanie enzymów niesulfhydrylowych, które
wymagały większych ilości promieniowania
rentgenowskiego, przypisywano denaturacji białek.
Mechanizm działania grup -SH wyjaśniono zgodnie z
sugestią Weissa [39], polegającą na uwalnianiu wolnych
rodników w wyniku oddziaływania promieniowania
rentgenowskiego z cząsteczkami wody. W rzeczywistości
promieniowanie jonizujące może bezpośrednio uszkadzać
różne biologicznie istotne makrocząsteczki, takie jak DNA,
lipidy mem- branowe i białka, poprzez jonizacje, które
tworzą miejsca utraty elektronów (kationy rodnikowe),
zyski elektronów (aniony rodnikowe) i wzbudzenia. Jednak
działanie promieniowania jonizującego może być również
pośrednie, obejmując pierwotną formę promieniowania
jonizującego.
H⋅ i⋅ OH, z późniejszą for- macją
Wolne rodniki, takie jakHO2⋅
H2O2, tlenu atomowego i , które reagują z
makrocząsteczek.
To pośrednie działanie zostało już zasugerowane przez
Risse [40] w jego
Hipoteza "aktywowanego rozpuszczalnika", rozwinięta
później przez Fricke'a [41], została wznowiona przez Dale'a,
który postulował, że cząsteczki enzymu karboksypeptydazy
nie podlegają bezpośredniemu wpływowi.
przez promieniowanie jonizujące, ale pośrednio przez
zderzenie
z nietrwałym produktem powstałym w wyniku jonizacji
komórek
promieniowanie uszkadza DNA albo bezpośrednio przez
deponowanie energii w DNA, co powoduje wyrzucenie
elektronów prowadzące do powstania wolnego rodnika (R),
albo pośrednio przez jonizację prowadzącą do powstania
rodników hydroksylowych i pośrednio przez reakcje z
rodnikami wytwarzanymi przez jonizację cząsteczek H O.2
Postawiono również hipotezę, że pośredniczone przez
wolne rodniki kowalencyjne modyfikacje prowadzące do
oksydacyjnego uszkodzenia krytycznych biomolekuł podczas
i bezpośrednio po napromieniowaniu powodują większość,
jeśli nie wszystkie, biologiczne skutki promieniowania
jonizującego. Najbardziej przekonujące dowody na poparcie tej
hipotezy pochodzą z obserwacji, że manipulacje
przeciwutleniaczami (tj. tiolami, zmiataczami rodników
hydroksylowych i systemami enzymów metabolizujących
wodoronadtlenki) w czasie napromieniania wydają się
zmieniać reakcje wolnych rodników (i reaktywnych form tlenu),
prowadząc do zmian w uszkodzeniach oksydacyjnych, a także
zmian w biologicznych skutkach IR [38, 42, 43].
Warto zauważyć, że promieniowrażliwość tkanek jest
silnie zależna od stężenia tlenu, zjawiska zwanego efektem
tlenowym. Efekt ten został po raz pierwszy wykazany przez
Schwartza w 1909 roku [44]. Wykorzystując
promieniowanie X i γ, wykazał, że silny nacisk wywierany
na skórę podczas napromieniowania znacznie zmniejsza
późniejszą reakcję w porównaniu z napromieniowaniem w
normalnych warunkach. Później Jolly stwierdził
zmniejszone uszkodzenie napromieniowanej grasicy świnki
morskiej i szczura, gdy dopływ krwi został zamknięty przez
podwiązanie [45], a Mottram zaobserwował podobną
ochronę przed uszkodzeniem popromiennym przez
zamknięcie dopływu krwi do ogona szczura przez
podwiązanie połączeń naczyniowych [46]. Odkrycia te
zostały później potwierdzone przez innych badaczy, którzy
wykorzystali różne gatunki zwierząt i tkanki [47].
Przez długi czas hipoteza wiązania tlenu, opracowana
pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku, była powszechnie
uważana za najbardziej satysfakcjonujące wyjaśnienie efektu
tlenowego [48]. Kluczowe dla tej hipotezy było przekonanie,
że większość uszkodzeń DNA spowodowanych
promieniowaniem rentgenowskim można naprawić, ale
naprawa jest trudniejsza lub niemożliwa, gdy jest
spowodowana przez produkt rodnika i cząsteczki tlenu, tak
że ilość stabilnych uszkodzeń DNA i zakres śmiertelności
od danej dawki wzrastają [48]. W rzeczywistości faktyczna
rola tlenu w mechanizmie inaktywacji stanowi wciąż
otwarty problem; w szczególności w y k a z a n o , że
hipoteza wiązania tlenu nie może być uważana za bardziej
możliwą do utrzymania, a z drugiej strony argumentowano,
że efekt tlenu może być ledwie prostą sekwencją większej
reaktywności rodników tlenowych [49]. Takie wyjaśnienie
efektu tlenowego opiera się na możliwości
że pierwotne rodniki, H⋅ i e− reagują
aq z O2, generując
HO2⋅
i O2⋅-, odpowiednio:
H⋅ + O2 ⟶ HO⋅ 2
(6)
eaq 2
wody [31].
Medycyna
Znacząceoksydacyjna i długowieczność
konsekwencje różnych rodzajów uszkodzeń
komórek
DNA wywołanych promieniowaniem pokazują, że DNA jest
głównym celem biologicznych skutków promieniowania.
Na początku badano uszkodzenia DNA wywołane
promieniowaniem w dwóch różnych warunkach,
napromieniowując cząsteczkę DNA bezpośrednio lub w
rozcieńczonym roztworze wodnym. Badania te pozwoliły
ustalić, że podobnie jak w przypadku białek,
p r o m i e n i o w a n i e jonizujące
- + O2 ⟶ O⋅− 9
Powinno to prowadzić do generowania nowych
wolnych rodników, które wzmacniają efekt
promieniowania. Z drugiej strony, nie można wykluczyć, że
wolny rodnik wygenerowany z cząsteczki biologicznej, w
wyniku bezpośredniego działania lub ekstrakcji jednego z
nich, może zostać uwolniony z cząsteczki biologicznej.
wodoru przez⋅ OH, może wiązać się z O2 tworząc rodnik
peroksylowy, który może naprawić uszkodzenie w
stosunkowo nienaprawialny sposób
10 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
który jednak nie opublikował swoich odkryć aż do 1777 roku
i wyodrębnić jeden wodór z innej cząsteczki, powodując
[59].
reakcję łańcuchową.
Priestley był jednym z pierwszych, którzy zasugerowali,
Warto również zauważyć, że podczas gdy klasyczne
że mogą istnieć negatywne skutki tego "czystego powietrza",
modele toksyczności promieniowania identyfikują
gdy zaobserwował, że świeca wypala się szybciej w tlenie niż
uszkodzenie DNA jako uniwersalną krytyczną zmianę w
w powietrzu i zastanawiał się, czy "siły zwierząt nie
komórkach [50], badania potwierdzają obecnie, że
wyczerpują się zbyt szybko w tym czystym powietrzu" [58].
przetrwanie wielu organizmów zależy od poziomu
oksydacyjnych uszkodzeń białek spowodowanych podczas
napromieniowania [51, 52], co ogranicza funkcjonalność i
wydajność enzymów, w tym tych potrzebnych do naprawy i
replikacji DNA.
Obecność tlenu zwiększa również uszkodzenia lipidów.
Rzeczywiście, nienasycone lipidy mogą podlegać procesowi
znanemu jako peroksydacja lipidów, reakcja łańcuchowa
zapoczątkowana przez tlen.
przez reaktywne wolne rodniki, takie jak⋅ OH, które w
obecności tlenu prowadzą do powstawania nadtlenków
lipidów i innych wolnych rodników.
[53]. Peroksydacja lipidów błonowych zmienia ich strukturę
i zakłóca funkcjonowanie błon. Badania rozpoczęte w latach
sześćdziesiątych XX wieku wykazały, że kilka
chlorowcowanych węglowodorów wywiera toksyczny wpływ
poprzez stymulowanie peroksydacji lipidów i położyły nacisk
na biologiczną rolę reakcji wolnorodnikowych [54-56].
Jednakże, chociaż wykrywanie końcowych produktów
peroksydacji lipidów jest częściej cytowanym dowodem na
rolę wolnych rodników w chorobach ludzkich lub
uszkodzeniach tkanek przez toksyny, peroksydacja lipidów nie
została dobrze wykorzystana do zrozumienia biologicznych
skutków promieniowania. Prawdopodobnie stało się tak
dlatego, że wzrost uszkodzeń białek i DNA jest często
ważniejszym zdarzeniem powodującym uszkodzenie
komórek niż peroksydacja lipidów błonowych, która często
jest późnym zdarzeniem towarzyszącym, a nie powodującym
ostateczną śmierć komórki.

6. Toksyczność tlenu
Dla dużej części istot żywych tlen jest cząsteczką niezbędną
do przetrwania, będącą podstawą biologicznych procesów
utleniania, które zaspokajają większość potrzeb
energetycznych organizmów tlenowych. Chociaż tlen jest
niezbędny dla tych organizmów, może również działać jako
czynnik toksyczny i stanowić zagrożenie dla ich istnienia.
Ten sprzeczny aspekt życia tlenowego został zdefiniowany
przez Daviesa jako "paradoks życia tlenowego" [57].
Wszystkie organizmy mogą przetrwać w obecności tlenu,
ponieważ przystosowując się do utleniającej atmosfery
ziemskiej, rozwinęły elastyczny system obrony
antyoksydacyjnej. Jednak system ten jest odpowiedni tylko
dla ciśnienia tlenu w atmosferze (około 156 mmHg) i
powszechnie wykazano, że narażenie na ciśnienie tlenu
wyższe niż atmosferyczne powoduje poważne uszkodzenia.
Historycznie rzecz biorąc, doniesienia o szkodliwym
wpływie tlenu pojawiły się wkrótce po odkryciu i
oczyszczeniu tego gazu pod koniec XVIII wieku, co
pozwoliło naukowcom wystawiać zwierzęta na działanie
atmosfery wzbogaconej tlenem.
Zazwyczaj pierwszeństwo w odkryciu tlenu przypisuje
się Priestleyowi, który nazwał go "powietrzem
dephlogisticated" [58], nawet chociaż tlen został odkryty w
1772 roku przez Carla W. Scheele, szwedzkiego aptekarza,
Medycyna oksydacyjna i długowieczność był bezpośrednią przyczyną objawów toksyczności tlenu na11
Z drugiej strony, toksyczność tlenu atmosferycznego
komórek nienaruszonym zwierzęciu.
była już wykorzystywana przez naszych przodków do
celów terapeutycznych, takich jak leczenie miejsc
zakażonych bakteriami beztlenowymi poprzez wystawienie
ich na działanie powietrza.
Natychmiast po ogłoszeniu teorii spalania oddychania,
w literaturze odnotowano znaczną liczbę badań
związanych z kwestią toksyczności tlenu. Według różnych
autorów, oddychanie czystym tlenem przyniosło określone
efekty. Wymiana oddechowa została zwiększona, krążenie
przyspieszyło, wystąpiło przekrwienie płuc, a nawet stan
zapalny i śmierć. Teoria głosiła, że dodanie tlenu
zwiększyło spalanie w płucach i w ten sposób wywołało te
patologiczne zmiany. Wynik ten został zakwestionowany
przez Regnaulta i Reiseta w ich klasycznym badaniu [60].
Wykazali oni, że po wystawieniu zwierząt na działanie
atmosfery bogatej w tlen nie nastąpił wzrost utleniania i
nie wystąpiły żadne zmiany patologiczne.
Pierwszy ważny wkład w dziedzinie tlenu
Toksyczność była dziełem Paula Berta, który w 1878 roku
po raz pierwszy wykazał drgawki u skowronków
wystawionych na działanie powietrza o ciśnieniu 15-20
ATA (atmosfera absolutna) [61], a toksyczny wpływ tlenu
na ośrodkowy układ nerwowy jest stąd nazywany "efektem
Paula Berta". Co więcej, w dużej serii eksperymentów
wykazał, że wpływ na wszystkie żywe organizmy
wynikający ze zmian ciśnienia barometrycznego jest
całkowicie wynikiem napięć, przy których tlen jest
utrzymywany w różnych atmosferach. Wystawiając
zwierzę na działanie czterech atmosfer tlenu, wywołuje się
taki sam efekt, jak ten spowodowany 20-krotnym
w z r o s t e m ciśnienia barometrycznego powietrza
[61].
W 1899 roku J Lorain Smith, próbując odtworzyć
"efekt Berta", zauważył śmiertelne zapalenie płuc u szczurów
po 4 dniach ekspozycji na 73% tlenu przy 1 ATA [62].
Oznaczało to odkrycie płucnej toksyczności tlenu, zwanej
"efektem Lorraina Smitha".
Objawy toksyczności tlenu są wykrywalne w różnych
tkankach, nawet jeśli najbardziej niepokojące są te z
ośrodkowego układu nerwowego i płuc, które można
uznać za prawdziwe narządy docelowe.
Jednak gdy po 1940 roku u wcześniaków stwierdzono
rozprzestrzenianie się zespołu zwanego obecnie
"retinopatią wcześniaczą", zespół ten nie był związany z
toksycznością tlenu. Retinopatia charakteryzowała się
tworzeniem nowych nieprawidłowych naczyń
krwionośnych na obwodzie siatkówki i mogła prowadzić do
ślepoty z powodu odwarstwienia siatkówki. Co więcej, im
krótszy czas ciąży i waga noworodka przy urodzeniu, tym
większe ryzyko. Retinopatia początkowo opisana przez
Terry'ego w 1942 roku jako retrolental fibroplasia [63] była
główną przyczyną ślepoty u dzieci w Stanach
Zjednoczonych. Dopiero w 1951 roku zasugerowano, że
retinopatia była spowodowana nadmiarem tlenu w
inkubatorach, w których umieszczano wcześniaki w celu
promowania ich rozwoju [64].

6.1. Mechanizmy toksyczności tlenu. Pierwszą hipotezą

postawioną w celu wyjaśnienia toksycznego działania tlenu
było to, że hamuje on enzymy komórkowe. Istniało kilka
przykładów inaktywacji enzymatycznej związanej z tlenem
w organizmach beztlenowych [65]. Jednak niechętnie
stwierdzano, że inhibicyjny wpływ tlenu na metabolizm
12 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
Haugaard, który dokonał przeglądu odpowiedniej ekspozycji na tlen hiperbaryczny, na synergizmie między
literatury w 1968 roku [66], podał dwa powody, dla których promieniowaniem i hiperbarycznym O2 w zmniejszaniu
hipoteza ta nie zyskała szerszej akceptacji. Po pierwsze, przeżywalności narażonych myszy, a także na obserwacjach,
szybkość, z jaką enzymy były inaktywowane in vitro, była że substancje o różnym składzie chemicznym
zbyt wolna, aby wyjaśnić szybkość efektów toksycznych u
nieuszkodzonych zwierząt. Co więcej, w komórkach
tlenowych większość enzymów jest całkowicie niewrażliwa
na tlen, a ich inaktywacja jest dość niska.
Pomimo bycia wolnym rodnikiem, O2 nie wykazuje
wysokiej reaktywności. Reakcje, w które jest zaangażowany,
zwykle nie zachodzą w zwykłych temperaturach lub przy
braku katalizatorów, chociaż jego wysoka moc utleniania
sprawia, że większość substancji o znaczeniu biologicznym
jest termodynamicznie niestabilna w jego obecności. Ta
pozorna sprzeczność jest wyjaśniona przez konfigurację
elektronową O2 w stanie podstawowym, która ma dwa
elektrony o równoległych spinach na dwóch najbardziej
zewnętrznych orbitalach. Z tego powodu w procesach
utleniania konieczne byłoby udostępnienie przez cząsteczki,
które mają z o s t a ć utlenione, dwóch elektronów o spinie
równoległym do siebie i przeciwnych do niesparowanych
elektronów tlenu. Ponieważ cząsteczki stabilnych związków
organicznych zawierają elektrony walencyjne o przeciwnym
spinie, konieczność przeprowadzenia inwersji spinu przed
przyjęciem elektronów na orbitale tlenu spowalnia lub
wyklucza reakcję z takimi cząsteczkami, zjawisko zwane
ograniczeniem spinu [67].
Ponieważ energia niezbędna do procesów życiowych w
organizmach tlenowych pochodzi z reakcji utleniania, w
których zużywany jest tlen, oczywiste jest, że w takich
organizmach działają procesy, dzięki którym ograniczenie
wirowania jest w pewien sposób eliminowane, co w
konsekwencji zwiększa reaktywność tlenu.
Możliwe jest dostarczenie wystarczającej ilości energii
do tlenu, aby podnieść jeden z jego równolegle wirujących
elektronów na wyższy orbital, a tym samym odwrócić jego
spin. Taki stan wzbudzony tlenu jest określany jako tlen
singletowy, a w przypadku tlenu singletowego ograniczenie
spinu zostało wyeliminowane i jest on znacznie bardziej
reaktywny niż tlen w stanie podstawowym [67].
Energia światła widzialnego jest wystarczająca do
przekształcenia tlenu w stanie podstawowym w tlen
singletowy, ale tlen nie absorbuje światła widzialnego.
Barwniki takie jak błękit metylenowy lub róż bengalski
absorbują światło widzialne, a następnie, w zderzeniu z
tlenem, mogą przenosić energię z tego światła na tlen. Jest
to jedna z podstaw fotosensybilizowanego utleniania.
Istnieje sposób, w jaki można obejść ograniczenie spinu, a
mianowicie poprzez dodawanie elektronów do t l e n u
pojedynczo w tempie, które pozwala na i n w e r s j ę spinu
elektronowego między zderzeniami. Jednowartościowa
ścieżka redukcji tlenu wymaga generowania produktów
pośrednich redukcji tlenu, które są reaktywne i mogą
uszkadzać cząsteczki biologiczne.
Na tej podstawie ważnym punktem zwrotnym w
zrozumieniu mechanizmu toksyczności było opublikowanie
w 1954 roku przez Gerschmana i współpracowników
artykułu zawierającego hipotezę, że zatrucie tlenem i
uszkodzenie popromienne mają co najmniej jedną wspólną
podstawę działania, prawdopodobnie poprzez tworzenie
utleniających wolnych rodników [68]. Hipoteza ta opierała
się na podobieństwach skutków napromieniowania i
Medycyna oksydacyjna i długowieczność przyjmowana przez niektórych sceptycznie. Nie wszyscy13
natura, o której wiadomo, że zwiększa odporność na
komórek
napromieniowanie, wykazywała działanie ochronne przed byli gotowi zaakceptować, że SOD jest wyłącznie enzymem
zatruciem tlenem. biologicznym i woleli postrzegać ją bardziej jako białko
W tym samym roku Commoner i wsp. dokonali transportujące miedź.
pierwszej obserwacji wolnych rodników w układach
biologicznych przy użyciu metod elektronowego
rezonansu paramagnetycznego [69].
Dwa lata później Harman postawił hipotezę, że rodniki
tlenowe mogą powstawać jako produkty uboczne reakcji
enzymatycznych in vivo. Zaproponował, że śladowe ilości
żelaza katalizują reakcje oksydacyjne in vivo, a
peroksydacyjne reakcje łańcuchowe są możliwe przez
analogię do zasady chemii polimerów in vitro. Harman
sugerował również, że wolne rodniki są wytwarzane
podczas oddychania tlenowego w uszkodzeniach
komórkowych, mutagenezie, raku i degeneracyjnym
procesie starzenia biologicznego [70].
Teoria ta doprowadziła następnie do istotnego
następstwa dotyczącego roli przeciwutleniaczy: jeśli reakcje
utleniania są łańcuchem, jedna cząsteczka, która
przechwytuje inicjator lub propagator rodnika, zapobiega
całemu łańcuchowi. Wynika z tego, że tylko reakcje
rodników, które wyzwalają łańcuchy, mogą być
przedmiotem funkcjonalnie ważnego hamowania przez
przeciwutleniacze: koncepcja, choć prosta, jest dziś bardzo
często zapominana.

7. Odkrycie dysmutazy ponadtlenkowej

Pomysł Harmana nie przyciągnął uwagi większości
naukowców zajmujących się biologią, aż do odkrycia
enzymu dysmutazy ponadtlenkowej (SOD) przez
McCorda i Fridovicha [ 7 1 ]. Pod koniec lat 60. autorzy ci
badali zależną od tlenu redukcję cytochromu c przez
oksydazę ksantynową [72]. Oczekiwano, że tlen będzie
raczej utleniał cytochrom c niż ułatwiał redukcję, więc
McCord i Fridovich zasugerowali, że ksantyna
g e n e r o w a ł a niestabilną zredukowaną formę tlenu,
przypuszczalnie anion ponadtlenkowy, i że ten rodnik był
czynnikiem, który bezpośrednio redukował cytochrom c.
Ponieważ niektóre białka hamowały redukcję cytochromu
c przez oksydazę ksantynową, zdali sobie sprawę, że efekty
hamujące były spowodowane nowym białkiem
zanieczyszczającym inne badane białka, które katalizowało
dysmutację ponadtlenku. Oczyścili z erytrocytów bydlęcych
białko, które hamowało redukcję cytochromu c. Białko to
zostało wcześniej oczyszczone jako białko wiążące miedź
[73], ale McCord i Fridovich wykazali, że białko to było
skutecznym zmiataczem nadtlenku, identyfikując w ten
sposób pierwszy enzym działający na substrat wolnych
rodników [71].
Podobne enzymy zostały wkrótce odzyskane z
szerokiego zakresu
bakterii tolerujących powietrze, ale, co istotne, było ich
niewiele u beztlenowców [74].
Białkowy katalizator antyoksydacyjny, którego
substratem był mały nieorganiczny wolny rodnik, był czymś
nowym dla biochemii w tamtym czasie, ale paradoksalnie
obserwacja powszechnej dystrybucji rodziny enzymów
SOD w komórkach była główną wskazówką szerokiego
występowania aktywności wolnych rodników w
organizmie.
Pomimo tego, początkowo rola SOD była
14
W tych sprzecznych opiniach ważną rolę odgrywał
pogląd, że rodniki są zbyt reaktywne i niekontrolowane, aby
uczestniczyć w jakiejkolwiek reakcji z udziałem enzymu.
Jednak odkrycie dysmutazy ponadtlenkowej
uświadomiło istnienie rodników w żywych systemach i
doprowadziło do powstania "teorii ponadtlenkowej", która
przewidywała, że toksyczność O2 była spowodowana
generowaniem anionorodnika ponadtlenkowego [74]. Co
ciekawe, późniejsze obserwacje przeprowadzone w celu
modyfikacji aktywności SOD wykazały, że nadtlenek był
przynajmniej częściowo odpowiedzialny za mechanizmy
prowadzące do dobrze znanego wpływu tlenu na
radiosensybilizację [75].
Późniejsze badania wykazały, że nadtlenek jest
umiarkowanie reaktywnym rodnikiem, który w warunkach
fizjologicznych zachowuje się raczej jako łagodny reduktor
niż czynnik utleniający. Wynika to z faktu, że nadtlenek
występuje naturalnie jako mały anion, który jest bardziej
skłonny do oddania swojego elektronu niż do przyjęcia
drugiego elektronu z innej cząsteczki biologicznej.
Ograniczona reaktywność chemiczna nadtlenku wywołała
znaczne kontrowersje dotyczące roli nadtlenku w
toksyczności komórkowej [76].
Jednak ponadtlenek może być uważany za "pierwotny"
rodzaj utleniacza, którego generowanie może prowadzić do
powstawania bardziej reaktywnych "wtórnych rodzajów
utleniacza" [77].
Aby wyjaśnić, w jaki sposób nadtlenek może generować
silniejszy utleniacz, zaproponowano katalizowaną żelazem
formację rodnika hydroksylowego z nadtlenku wodoru.
Rzeczywiście, nadtlenek może ulegać dysmutacji
katalizowanej przez SOD, wytwarzając nadtlenek wodoru:
2O ⋅-
SOD
O +H O (7)
2--⟶ 2 22
Reaktywność nadtlenku wodoru jest ograniczona przez
stabilność jego wiązania tlen-tlen. Jednakże, w obecności
zredukowanych metali przejściowych (np. Fe2+ lub Cu+ ),
może on zostać przekształcony w rodnik hydroksylowy
(reakcja Fentona) (równanie
(4)). Z drugiej strony, rodnik hydroksylowy ma wysoką
reaktywność, co czyni go bardzo niebezpiecznym
rodnikiem o bardzo krótkim okresie półtrwania in vivo
wynoszącym około 10−9 s [78].
Rodnik hydroksylowy utlenia większość cząsteczek
organicznych na poziomie
ograniczone szybkości dyfuzji, ale jego najbardziej znaczący
wpływ jest prawdopodobnie na DNA, ponieważ nawet
pojedyncze uszkodzenie DNA jest potencjalnie mutagenne
lub śmiertelne.
Ze względu na swoją silną zdolność utleniania i
znaczenie w indukowanych promieniowaniem
uszkodzeniach cząsteczek biologicznych, rodnik
hydroksylowy został powszechnie uznany za główną
toksynę wytwarzaną in vivo.
W ostatnim ćwierćwieczu XX wieku społeczność
naukowa zaczęła akceptować fundamentalną zasadę, że
wiele z tych samych wolnych rodników, które powstały w
wyniku interakcji promieniowania jonizującego z
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
silne utleniacze, uczestniczą w reakcjach
wolnorodnikowych. Aby uwzględnić zarówno rodniki, jak i
nierodniki, wprowadzono bardziej ogólny termin
"reaktywne formy tlenu" (ROS) [79]. Później, gatunki
zawierające azot, takie jak
jako tlenek azotu (NO⋅ ) i nadtlenoazotyn (ONOO- ), były
wykazano, że są cząsteczkami biologicznymi i nazwano je
reaktywnymi
gatunki azotu (RNS) [80].
Pogląd, że ROS są generowane w systemach
biologicznych został również poparty przez znalezienie
komórkowych źródeł takich gatunków. Mitochondrialna
produkcja H O22 została po raz pierwszy zaobserwowana w
1966 roku przez Jensena, który stwierdził, że niewrażliwe na
antymycynę utlenianie dinukleotydu
nikotynoamidoadeninowego (NADH) i bursztynianu przez
cząsteczkę submitochondrialną serca bydlęcego było
połączone z produkcją H O22 [81]. Wkrótce potem po raz
pierwszy wykazano, że w warunkach tlenowych H O22 był
wytwarzany przez mitochondria serca gołębia w obecności
bursztynianu [82]. Odkrycie, że mitochondria zawierają
własną SOD, MnSOD [83], a następnie wykrycie
mitochondrialnego wytwarzania anionorodnika
ponadtlenkowego [84] potwierdziło, że H O22 generowany
w mitochondriach powstaje w wyniku dysmutacji
anionorodnika ponadtlenkowego.
(O2⋅-) i biologiczne znaczenie mitochondriów
O2⋅− . Od tego czasu rozwinęła się ogromna literatura na
temat źródeł i konsekwencji produkcji mitochondrialnej.
reaktywnych form tlenu. W szczególności odkrycie, że
transfer elektronów wzdłuż wewnętrznych nośników
pamięci mitochondrialnej jest związany z powstawaniem
reaktywnych form tlenu, sugeruje zaangażowanie
mitochondriów w procesy degeneracyjne związane z
wieloma chorobami i starzeniem się.
W tym względzie warto zauważyć, że szczegółowe
badanie
materiałem biologicznym, powstało również jako produkty
uboczne metabolizmu oksydacyjnego.
8. Reaktywne formy tlenu
Warto zauważyć, że do połowy lat 70. literatura odnosiła się
niemal wyłącznie do wolnych rodników. Później okazało się,
że nie tylko wolne rodniki, ale także produkty nierodnikowe,
takie jak H O22 lub kwas podchlorawy (HOCl), które są
również
Medycyna oksydacyjna
Oceniając i długowieczność
zmiany w tworzeniu się H O22 w różnych 15
komórek
warunkach metabolicznych, wykazano znaczny wzrost
takiego tworzenia i jego natychmiastowy początek w
warunkach hiperbarycznych [85], zapewniając w ten
sposób wyjaśnienie na poziomie molekularnym "zatrucia
O2 ".
Chociaż mitochondria są odpowiedzialne za ciągłą
produkcję reaktywnych form tlenu, nie są one jedynym ich
źródłem ani na poziomie organizmu, ani na poziomie
komórkowym. W rzeczywistości już w latach 70-tych
pojawiły się dowody na to, że wytwarzanie aktywnych
form tlenu może również występować jako produkt
uboczny innych reakcji biologicznych w innych
organellach komórkowych.
Na przykład od dawna wiadomo było, że mikrosomy
wątroby zawierają układ enzymatyczny, oksydazę NADPH
(TPNH), która katalizuje utlenianie NADPH tlenem, dając
NAD+ i nadtlenek wodoru [86]. W późniejszych latach
wynik ten został wielokrotnie potwierdzony, a
powstawanie H O22 uważano za związane z systemem
monooksygenacji ksenobiotyków, ponieważ wstępne
traktowanie zwierząt fenobarbitalem zwiększało szybkość
powstawania H O22 [87], a inhibitory cytochromu P450
wpływały na produkcję H O22 [88].
Uznano również, że zależny od NADPH łańcuch
redoks mikrosomów generuje nadtlenek wodoru i rodniki
ponadtlenkowe [89], przy czym te ostatnie mogą być
prekursorami tych pierwszych. Co więcej, powstawanie
nadtlenku wiązało się z autooksydacją specyficznej dla
NADP dehydrogenazy flawoproteinowej (reduktazy
NADPH-cytochromu c) [88] i dysocjacją oksykompleksu
cytochromu P450 [90].
Inne przykłady organelli komórkowych, które
wykazują wysoką aktywność oksydacyjną, obejmują
peroksysomy, które
16 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
zawierają oksydazy, które redukują tlen do nadtlenku Powyższe dyskusje koncentrowały się na tlenie i gatunkach
wodoru kosztem utleniania substratu RH2 , oraz duże ilości pochodnych tlenu. Istnieją jednak inne istotne rodniki,
katalazy (CAT), enzymu zdolnego do redukcji nadtlenku
tlenek azotu, NO⋅ i jego pochodne.
wodoru do wody [91]. Pomysł, że peroksysomy generują
ROS jako integralną cechę ich normalnego metabolizmu,
został dodatkowo zilustrowany faktem, że peroksysomy w
wątrobie szczura mogą być odpowiedzialne aż za 20%
zużycia tlenu i 35% produkcji H O22 [92]. W 1961 r. Iyer i
wsp. [93] wykazali, że wybuch oddechowy fagocytów
powoduje wytwarzanie nadtlenku wodoru; w 1964 r. Rossi i
Zatti [94] poprawnie zaproponowali, że oksydaza NADPH
jest odpowiedzialna za wybuch oddechowy; aw 1973 r.
Babior i wsp. [95] poinformowali, że początkowym
produktem oksydazy wybuchu oddechowego był nadtlenek,
a nie nadtlenek wodoru. Oksydaza NADPH fagocytów była
pierwszym zidentyfikowanym przykładem systemu, który
generuje ROS nie jako produkt uboczny, ale raczej jako
podstawową funkcję.
system enzymatyczny.
Kolejnymi krokami była identyfikacja białek
odpowiedzialnych za produkcję ROS w fagocytach [96] oraz
sklonowanie genu kodującego podjednostkę katalityczną
oksydazy NADPH fagocytów, powszechnie określanej jako
gp91phox [97], która w nowej terminologii NOX została
nazwana NOX2. Równolegle z postępem w kierunku
zrozumienia oksydazy NADPH fagocytów, szereg
obserwacji sugerował, że systemy enzymatyczne, takie jak
oksydaza NADPH fagocytów, istnieją w wielu innych typach
komórek (patrz przegląd Bedard i Krause [98]). Stwierdzono,
że kilka rozpuszczalnych składników komórkowych, w tym
tiole, hydrochinony, katecholaminy i flawiny, może ulegać
reakcjom redoks i przyczyniać się do wewnątrzkomórkowej
produkcji ROS [99]. Do tego należy dodać kilka enzymów
cytotoksycznych, które wytwarzają ROS podczas swojej
aktywności katalitycznej. Wśród enzymów produkujących
ROS, badacze zwrócili uwagę na
zwrócić szczególną uwagę na oksydazę ksantynową (XOR).
XOR jest flawoenzymem, który był intensywnie badany
pod kątem jego właściwości biochemicznych i
strukturalnych od 1902 roku [100]. Enzym katalizuje
utlenianie hipoksantyny do ksantyny i ksantyny do kwasu
moczowego przy użyciu NADP+ lub O2 jako akceptora
elektronów. Enzymy ssaków występują w formie zależnej
od NAD+ (dehydrogenaza ksantynowa (XDH)) w świeżo
przygotowanych próbkach z narządów w normalnych
warunkach, tj. wykazują wysoką aktywność reduktazy
ksantyny/NAD+ , nawet w obecności O2 [101]. W
oksydacyjnie uszkodzonych tkankach XDH jest
przekształcana, w wyniku proteolizy lub utleniania grup
tiolowych cysteiny, w oksydazę ksantynową (XO) [101],
która, działając na swoje substraty, jest w stanie przenosić
elektrony na tlen cząsteczkowy, generując nadtlenek [72].
Kilka lat później zaproponowano, że oksydanty pochodzące
z oksydazy ksa n t y n o w e j pośredniczą w
uszkodzeniu mikronaczyniowym związanym z reperfuzją
niedokrwionego jelita [102], a następnie pomysł ten został
rozszerzony na kilka narządów
i systemów [103].

9. Reaktywne formy azotu

Medycyna oksydacyjna i długowieczność Następnie eksperymenty biochemiczne wykazały, że17
Tlenek azotu jest pierwszym gazem jednoznacznie
komórek wszystkie nitrowaskodylazy i tlenek azotu (NO) aktywują
zidentyfikowanym jako endogennie generowany czynnik
rozpuszczalną cyklazę guanylanową [111, 112]. Jednak
sygnalizujący/efektywny komórki. Co więcej, ponadtlenek
możliwość, że NO może być syntetyzowany u ssaków i
jest uważany za podstawowy ROS, z którego pochodzą
może funkcjonować jako endogenny regulator, była
silniej utleniające się gatunki, więc tlenek azotu jest
uważana za zbyt naciąganą przez kolejną dekadę.
uważany za podstawowy RNS.
Tlenek azotu, po raz pierwszy zidentyfikowany jako Postęp został osiągnięty, gdy Furchgott i Zawadzki
gaz przez Josepha Priestleya, jest prostą cząsteczką [113] stwierdzili, że bez komórek śródbłonka komórki
składającą się tylko z jednego atomu tlenu i jednego atomu gładkie
azotu [104]. Przez długi czas po tym odkryciu
ery, NO⋅ był uważany po prostu za zanieczyszczenie
atmosferyczne. Jest on wytwarzany przede wszystkim
podczas spalania w wysokiej temperaturze
procesy, takie jak te zachodzące w silnikach samochodów,
wraz z dwutlenkiem azotu (NO⋅ ), innym wolnym 2
rodnikiem. Jest on następnie utleniany w atmosferze przez
tlen i inne wolne rodniki.
szybko przez wytwarzający ozon dwutlenek azotu.
Toksyczność dwutlenku azotu jest znaczna, w
przeciwieństwie do toksyczności tlenku azotu, która jest
ograniczona. Dwutlenek azotu odgrywa fundamentalną
rolę w powstawaniu smogu fotochemicznego, ponieważ
jest podstawowym półproduktem do produkcji całej serii
bardzo niebezpiecznych zanieczyszczeń wtórnych, takich
jak ozon, kwas azotowy, kwas azotawy, azotany alkilowe i
azotany peroksyacetylowe.
Propozycja, aby NO⋅ był cząsteczką biologiczną była
dość kontrowersyjne, ponieważ wczesne oznaki jego
obecności
w systemach biologicznych były ignorowane przez wiele
dziesięcioleci, a nawet dlatego, że leki rozszerzające
naczynia krwionośne były stosowane klinicznie przez sto
lat bez zrozumienia ich mechanizmu działania. W
rzeczywistości w tamtym czasie leki takie jak nitrogliceryna
były podawane pacjentom z chorobami serca, takimi jak
dławica piersiowa, w celu promowania rozszerzenia
naczyń krwionośnych i obniżenia ciśnienia krwi, ale nikt
nie wiedział, jak te leki działają.
Odkrycie NO⋅ jako biologicznej cząsteczki
zaangażowanej w rozszerzanie naczyń krwionośnych jest
związane z badaniami dotyczącymi cyklicznego gua-...
monofosforan nosiny (cGMP) i czynnik relaksujący
pochodzący ze śródbłonka (EDRF).
Cykliczny GMP zaczął pojawiać się jako drugi
przekaźnik w późnych latach sześćdziesiątych i wczesnych
siedemdziesiątych. Istnienie endogennie wytwarzanego
cGMP wykazano poprzez jego izolację i identyfikację z
moczu królika [105]. Później zostało to potwierdzone przez
inne badanie z tego samego laboratorium [106], które
sugerowało, że cGMP jest syntetyzowany w reakcji
katalizowanej przez cyklazę. W 1966 roku fosfodiesteraza
specyficzna dla cGMP została wyizolowana i częściowo
oczyszczona z psiego serca [107], a następnie opisano
aktywność cyklazy guanylowej [108]. W ten sposób stało
się oczywiste, że poziomy cGMP w stanie stacjonarnym w
komórkach i tkankach są określane przez równowagę
syntezy cGMP przez cyklazę guanylową i degradacji cGMP
przez fosfodiesterazy. Zwiększony poziom cGMP
wytwarzanego przez cyklazę guanylową w mięśniach
gładkich naczyń krwionośnych umożliwia rozluźnienie
naczyń krwionośnych, a tym samym zwiększenie
przepływu krwi.
W 1977 roku dwie grupy niezależnie wykazały, że
azotany organiczne indukowały zależny od dawki wzrost
poziomu cGMP w mięśniach gładkich [109, 110].
18 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
⋅
NO był postrzegany przez niektórych badaczy jako czynnik
komórki mięśniowe nie były w stanie spowodować
rozszerzenia naczyń krwionośnych. Sugerowało to, że ochronny ze względu na jego zdolność do usuwania rodnika
ponadtlenkowego.
czynnik wytwarzany przez komórki śródbłonka był
działając jako przeciwutleniacz [133, 134]. Jednak w 1990 r.
wymagany do rozluźnienia naczyń krwionośnych, działając
Beck- man i wsp. zasugerowali, że produktem reakcji
na niezidentyfikowany cel w mięśniach szkieletowych. nadtlenku i tlenku azotu jest nadtlenoazotyn, który rozkłada
Czynnik ten, nazwany później czynnikiem rozluźniającym się po protonowaniu, tworząc silne utleniacze, rodnik
pochodzącym ze śródbłonka (EDRF) [114], był szybko hydroksylowy
inaktywowany przez oksyhemoglobinę i był z natury
niestabilny w kaskadach perfuzyjnych stosowanych do
badania wazorelaksacji. Wkrótce wykazano, że ten
tajemniczy czynnik, określany jako czynnik relaksujący
pochodzący ze śródbłonka (EDRF), zwiększał syntezę
cGMP w izolowanych naczyniach krwionośnych i zwiększał
fosforylację białek w mięśniach gładkich [115, 116].
Powszechne spekulacje na temat chemicznej natury
EDRF rozwinęły się wkrótce po jego odkryciu [117, 118],
ale dopiero w 1988 r. Furchgott [119] i Ignarro i wsp. [120],
niezależnie w artykułach przedstawionych na sympozjum w
Rochester, zasugerowali, że EDRF nie jest substancją
chemiczną.
sugerując, że EDRF produkowany przez śródbłonek może
być NO⋅ . Wkrótce po sympozjum w 1986 r. trzy
laboratoria połączyły
porównali biologiczne i chemiczne właściwości EDRF i NO,
i wszyscy stwierdzili, że EDRF uwalniany w górę rzeki i NO
podawany w górę rzeki mają podobne tempo rozpadu,
podobną podatność na inhibitory, takie jak Hb i generatory
ponadtlenku, oraz podobną stabilizację przez SOD [121-
123]. Rok później Palmer i współpracownicy [124]
dokonali ważnego odkrycia, że źródłem śródbłonkowego
NO był wodór guanidyniowy L-argininy.
W 1990 roku Bredt i Snyder oczyścili syntazę tlenku
azotu (NOS), enzym odpowiedzialny za syntezę NO z
móżdżku szczura (NOS) [125]. Ponieważ ta NOS
pochodziła z móżdżku s z c z u r a , nazwano ją
neuronalną izoformą NOS (nNOS lub NOS-1). Po odkryciu
konstytutywnie wyrażanego neuronalnego NOS szybko
nastąpiła identyfikacja NOS pochodzącego ze śródbłonka
(eNOS lub NOS-3), wyrażanego konstytutywnie [126] i
indukowalnego NOS (iNOS lub NOS-2), który nie ulega
konstytutywnej ekspresji [127].
Odkrycie NO⋅ jako enzymatycznie generowanego
wolnego
rodnika było równoległe z rozpoznaniem, że może on łatwo
reagować z O ⋅-
2 [128]. Wiadomo było, że reakcja łączenia
prowadzi do proksymów [129], pierwotnie kwasu
nadtlenowego
Badany w literaturze chemicznej jako silny związek
utleniający i nitrujący [130]. Artykuł na temat niezwykłych
właściwości mieszaniny nadtlenku wodoru i kwasu
azotawego autorstwa Baeyera i Villigera z 1901 roku [131]
można uznać za pierwsze doniesienie na temat
nadtlenoazotynu. Jednak jako utleniacz, nadtlenoazotyn
przyciągał niewiele uwagi, ponieważ wytwarzał
zdumiewającą gamę produktów nawet z prostymi
substratami wyjściowymi, takimi jak fenol. W 1970 roku
kilku badaczy dokładniej scharakteryzowało chemię
nadtlenoazotynu, wykazując, że rozkłada się on tworząc
rodnik hydroksylowy i dwutlenek azotu [132].
Pod koniec lat 80-tych, kiedy odkryto NO⋅ , kon-...
na temat reaktywności ponadtlenku i jego biologicznych
właściwości.
Efekty były nadal otwarte. Dlatego nie jest zaskakujące, że
 Medycyna oksydacyjna i długowieczność azotyn jest znacznie bardziej reaktywny niż jego macierzyste19
ikomórek
dwutlenek azotu [135]: cząsteczki NO⋅ i O2⋅-.

O2⋅-
+ NIE⋅ ⟶ ONOO−
(8)
ONOO− + H+ ⟶ ONOOH ⟶ NO⋅ +⋅ OH 2

Wyniki te zostały potwierdzone przez Darley-Usmar i

współpracowników [136] przy użyciu systemów do
kogeneracji ponadtlenku i NO⋅ .
Reakcja NO⋅ z O⋅- zachodzi biologicznie nawet w 2
obecność dysmutazy ponadtlenkowej (SOD), co wskazuje, że
jest niezwykle szybki, aby prześcignąć mutację
katalizowaną przez enzym. W ten sposób tlenek azotu
może znacznie zwiększyć toksyczność nadtlenku,
przekształcając stosunkowo łagodny reduktor w co
najmniej dwa silne utleniacze. Uznanie, że
homoliza ONOOH może dać⋅ OH doprowadziło do
postulowania nowego biologicznie istotnego mechanizmu
rodnika tlenowego.
w której pośredniczą uszkodzenia molekularne, która jest
bardziej skuteczna niż powszechnie akceptowana reakcja
zredukowanego żelaza z nadtlenkiem wodoru (znana jako
reakcja Fentona lub katalizowana żelazem reakcja Habera-
Weissa).
Z drugiej strony, chociaż wiadomo było, że chemia
Fentona zachodzi in vitro, jej znaczenie w warunkach
fizjologicznych było i pozostaje kwestią dyskusyjną do dziś,
zwracając uwagę w szczególności na znikomą dostępność
"wolnego katalitycznego żelaza" z powodu jego skutecznej
sekwestracji przez różne białka wiążące metal. Jednak
organizmy przeładowane żelazem (jak w warunkach
hemochromatozy, β-talasemii i hemodializy) zawierają
większe ilości "wolnego dostępnego żelaza", co może mieć
szkodliwe skutki.

10. Uszkodzenia oksydacyjne i nitrozacyjne

W ostatnim ćwierćwieczu XX wieku, po odkryciu enzymów
dysmutazy ponadtlenkowej przez McCorda i Fri- dovicha
[71], społeczność naukowa zaczęła akceptować
podstawową zasadę, że wolne rodniki powstają jako
produkty uboczne metabolizmu oksydacyjnego. Kiedy
ROS zostały początkowo włączone do koncepcji
biomedycznych, uważano, że powodują one wyłącznie
skutki toksyczne i są związane z patologiami. W
rzeczywistości ROS chętnie oddziałują z wieloma
cząsteczkami, w tym z innymi małymi cząsteczkami
nieorganicznymi, a także z białkami, lipidami,
węglowodanami i kwasami nukleinowymi. Poprzez takie
interakcje ROS mogą nieodwracalnie zniszczyć lub zmienić
funkcję cząsteczki docelowej.
Co więcej, po wczesnym opisaniu go jako czynnika
rozluźniającego pochodzącego ze śródbłonka, NO⋅ pojawił
się nie tylko jako podstawowe urządzenie sygnalizacyjne,
ale także jako silny mediator komórek.
Stres nitrozacyjny ma wpływ na patogenezę wielu różnych
zaburzeń.
Chociaż NO⋅ jest często opisywany jako wysoce
toksyczny i reaktywny, tak nie jest, a większość
cytotoksyczności przypisywanej NO⋅ jest raczej
spowodowana nadtlenoazotynem wytwarzanym w
kontrolowanej przez dioksynację reakcji między NO⋅ i
anionem ponadtlenkowym. Rzeczywiście, chociaż w
naturze nie jest wolnym rodnikiem, nadtlenoazotyn-
20 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
Badania kinetyczne wykazały, że nadtlenoazotyn nukleotydów w Escherichia coli [149]. Reakcja redukcji
utleniał cząsteczki smoły poprzez dwa różne mechanizmy. tioredoksyny wymagała NADPH i była katalizowana przez
Po pierwsze, nadtlenoazotyn i jego protonowana forma specjalny enzym, który w pracy towarzyszącej został
kwas nadtlenoazotowy (ONOOH) wywierały bezpośrednie nazwany reduktazą tioredoksyny (TrxR) [150].
modyfikacje oksydacyjne poprzez jedno- lub Późniejsze badania wykazały, że system Trx/TrxR jest
dwuelektronowe procesy utleniania. Tylko kilka grup główną wszechobecną reduktazą disiarczkową
chemicznych bezpośrednio reagowało z nadtlenoazotynem, odpowiedzialną za utrzymanie białek w stanie
co sprzyjało selektywnym reakcjom z kluczowymi zredukowanym [151].
ugrupowaniami w białkach, takimi jak tiole [137] i centra Do niedawna uważano, że CAT i GPX są głównymi
żelazowo-siarkowe [138]. Drugi mechanizm obejmował enzymami redukującymi nadtlenki chroniącymi komórki.
nadtlenoazotyn pośrednio pośredniczący w utlenianiu Zmiana rozpoczęła się w 1994 roku, kiedy porównanie
poprzez rozkład na wysoce reaktywne rodniki. sekwencji białek doprowadziło do rozpoznania trzeciej
Rzeczywiście, rozkład nadtlenoazotynu wytwarza wysoce licznej i szeroko rozpowszechnionej grupy peroksydaz
reaktywne⋅ rodniki OH, a także dwutlenek azotu, który jest [152]. Nazwa peroksydoksyny początkowo zaproponowana
silnym utleniaczem o znacznym potencjale cytotoksycznym dla tej grupy została szybko przekształcona w obecnie
[139], używane peroksydoksyny (Prxs) [153]. Enzymy te różniły
140]. Dwutlenek azotu powstaje również, gdy się od katalaz i GPX przede wszystkim tym, że nie miały
nadtlenoazotyn reaguje z dwutlenkiem węgla. Taka reakcja specjalnego kofaktora, ale po prostu wykorzystywały reszty
prowadzi również do powstania rodnikowego anionu cysteinowe do katalizy. Co więcej, podczas gdy dla wielu
węglanowego (CO3⋅-): Prxs fizjologiczne
ONOO− + CO2 ⟶ CO⋅− + NO⋅ (9) reduktorem wydaje się być tioredoksyna [152, 153], dla
niektórych
3 2
istnieje specyficzna reduktaza peroksiredoksyny (PrxR), która
Rodnik węglanowy jest bardziej selektywny niż rodnik aktywnego glutationu z jego utlenionej formy powstałej w
hydroksylowy, ale może inicjować wiele szkodliwych reakcji reakcji GPX.
powszechnie przypisywanych rodnikowi hydroksylowemu Tioredoksyna (Trx) została odkryta w 1964 roku i
w literaturze biologicznej i być może jest równie istotny scharakteryzowana jako donor wodoru dla enzymatycznej
jako biologiczny utleniacz [141]. Ważnym aspektem redukcji ryboprotein.
toksyczności, w której pośredniczy nadtlenoazotyn, jest jego
zdolność do promowania nitrowania tyrozyny białkowej
poprzez dwutlenek azotu i anion karbonianu, uważany za
główny aspekt cytotoksyczności, w której pośredniczy
nadtlenoazotyn [142].
10.1. System antyoksydacyjny. Co ciekawe, obserwacjom
dotyczącym wolnych rodników towarzyszyło odkrycie, że
systemy biologiczne są wyposażone w zintegrowany system
obrony antyoksydacyjnej zdolny do przeciwdziałania
szkodliwym skutkom ROS i RNS.
Katalaza została po raz pierwszy zauważona w 1818 r.
przez Louisa Jacquesa Thénarda, który odkrył H O22 i
zasugerował, że jej rozpad jest spowodowany przez
nieznaną substancję [143], której w 1900 r. Oscar Loew
nadał nazwę katalaza i znalazł ją w wielu roślinach i
zwierzętach [144].
W 1957 roku Mills odkrył enzym (GPX) wykorzystujący
redukujące właściwości glutationu do ochrony ludzkich
erytrocytów przed degradacją hemoglobiny przez nadtlenek
wodoru [145].
Wcześniej Hopkins i Elliott [146] odkryli w wątrobie
nietrwały termicznie system zdolny do redukcji GSSG, a w
następnym roku Mann [147] stwierdził, że wątrobowa
redukcja GSSG była powiązana z utlenianiem glukozy
poprzez to, co później zidentyfikowano jako produkcję
NADPH w szlaku pentozofosforanowym. Enzym
bezpośrednio zaangażowany w redukcję GSSG, reduktaza
glutationowa (GR), został następnie wykazany w wątrobie
szczura przez Rall i Lehninger [148]. W ten sposób zdano
sobie sprawę, że GPX i GR są najważniejszymi enzymami w
utrzymaniu homeostazy redoks komórek, ponieważ ich
połączone działanie jest głównym czynnikiem
determinującym zawartość zredukowanego glutationu
(GSH) w tkankach, ponieważ GR służy do regeneracji
Medycyna
zawiera oksydacyjna
domenę podobnąi długowieczność
do tioredoksyny [154]. Ponieważ 21
komórek
Prx mogą również wykazywać wysoką reaktywność
katalityczną z nadtlenoazotynem, mogą być również ważne
dla obrony przed reaktywnymi formami azotu [155].

11. Stres oksydacyjny

Warto zauważyć, że w zdrowych organizmach produkcja
wolnych rodników jest niska, a systemy obrony
antyoksydacyjnej szybko usuwają ROS i RNS, zanim
spowodują one strukturalne i funkcjonalne uszkodzenie
komórki. Równowaga nie jest idealna, więc niektóre
uszkodzenia spowodowane przez ROS i RNS występują w
sposób ciągły, a uszkodzone cząsteczki muszą zostać
naprawione lub zastąpione. Dowodem na to jest
stwierdzenie ciągłych uszkodzeń oksydacyjnych in vivo u
zwierząt, w tym u ludzi. Na przykład, niskie poziomy
produktów oksydacyjnego uszkodzenia zasad są obecne w
DNA izolowanym ze wszystkich komórek tlenowych. W
zdrowych tkankach zwierzęcych i płynach ustrojowych
wykrywane są niskie poziomy karbonyli i niektórych
produktów powstałych w wyniku ataku ROS na białka.
Pigmenty starcze gromadzą się w tkankach, a specyficzne
końcowe produkty peroksydacji lipidów są obecne w
płynach ustrojowych [156]. Obserwacje te wskazują, że
systemy usuwania ROS utrzymują poziomy komórkowe
ROS w tkankach, zamiast całkowicie je usuwać. Ponadto
stwierdzono, że oprócz ekspozycji na wysokie ciśnienie
tlenu i promieniowanie jonizujące istnieje kilka różnych
stanów patofizjologicznych, w których nierównowaga
między szybkością produkcji wolnych rodników a
zdolnością komórkowych systemów obronnych staje się
większa.
W 1985 roku Sies wprowadził termin "stres
oksydacyjny", aby wskazać brak równowagi między
prooksydantami i antyoksydantami na korzyść tych
pierwszych [157]. Silny stres oksydacyjny powoduje
uszkodzenie DNA, wzrost wewnątrzkomórkowego
wolnego Ca2+ i żelaza, uszkodzenie białek (w tym
błonowych przenośników jonowych) oraz peroksydację
lipidów.
Wśród warunków, które prowadzą do powstania stresu
oksydacyjnego, można wymienić tylko kilka: toksyczność
czterochlorku węgla; uraz niedokrwienno-reperfuzyjny;
stany hipermetaboliczne, takie jak nadczynność tarczycy;
oraz aktywność fizyczna.
22 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
11.1. Toksyczność czterochlorku węgla. Od dawna wiadomo Oksydaza NADPH jest kolejnym źródłem, które
było, że wdychanie oparów tetrachlorku węgla (CCl4 ), odpowiada za ważną część ROS powstających podczas
chlorowanego węglowodoru stosowanego jako niedokrwienia i reperfuzji.
rozpuszczalnik olejów i tłuszczów, jako czynnik chłodniczy Badania nad udziałem neutrofili w uszkodzeniu
i jako środek do czyszczenia na sucho, może obniżać reperfuzyjnym dostarczyły jednych z najwcześniejszych
aktywność ośrodkowego układu nerwowego i powodować dowodów sugerujących udział NOX jako źródła ROS w
zwyrodnienie wątroby i nerek [158]. Brakowało jednak uszkodzeniu niedokrwiennym [171, 172]. Istnieje jednak
informacji na temat mechanizmów jego działania. Dopiero w kilka linii dowodów, które potwierdzają rolę
1961 roku zaproponowano, że hepatotoksyczne działanie niefagocytarnych NOX jako źródła ROS po I/R [173].
CCl4 było spowodowane wolnymi rodnikami powstającymi Mitochondria zostały uznane za główne źródło
w wyniku homolitycznego rozszczepienia wiązania produkcji ROS indukowanej przez I/R w różnych
halogenowego [159]. W 1975 r. istnienie wolnych rodników narządach. Propozycja, że łańcuch oddechowy jest
podczas metabolizmu CC14 zostało udowodnione w głównym źródłem ROS podczas reperfuzji niedokrwionego
badaniu elektronowego rezonansu spinowego [160]. mięśnia sercowego
Późniejsze badania wykazały, że redukcyjna dehalogenacja [174] zostało poparte obserwacją, że generacja rodników
CCl4 była katalizowana przez cyto- tlenowych była indukowana in vitro po reoksygenacji
chrom P450, końcowa oksydaza wątrobowego układu mitochondriów izolowanych z serc, które zostały poddane
mieszanego poddanych niedokrwieniu [175]. Uzyskano dalsze wsparcie
oksydazy [161]. Co więcej, stwierdzono, że niskie ciśnienie
parcjalne tlenu w tkance powodowało przedwczesne
utlenianie.
dominujące tworzenie rodników CC1⋅ i CHC1⋅ , podczas gdy
3 2
wysokie ciśnienie parcjalne tlenu przesuwa metabolizm zaproponowana przez Shlafera i wsp. [167], którzy
CC14 w kierunku tworzenia rodnika CC1 OO3⋅ z następczą przewidywali, że nagromadzona hipoksantyna, powstająca w
peroksydacją lipidów [162]. wyniku metabolizmu ATP, będzie reagować z ponownie
wprowadzonym tlenem w celu wytworzenia wybuchu
nadtlenku, z powodu konwersji dehydrogenazy ksantynowej
11.2. Uraz niedokrwienno-reperfuzyjny. Od dawna do oksydazy ksantynowej [170].
wiadomo, że chociaż przywrócenie przepływu krwi jest
jedyną metodą ratowania niedokrwionych tkanek, zakres
uszkodzenia często wzrasta po przywróceniu dopływu krwi.
Jednym z przykładów uszkodzenia reperfuzyjnego jest
zjawisko ogłuszenia, które zostało opisane przez
Heyndrickxa i współpracowników na psim sercu w 1975
roku [163]. Wykazali oni, że mięsień sercowy odwracalnie
uszkodzony przez niedokrwienie nie kurczy się tak
skutecznie, jak mięsień sercowy kontrolny po reperfuzji.
Stwierdzenie paradoksalnego nasilenia odpowiedzi na
uszkodzenie po reperfuzji (lub reoksygenacji)
niedokrwionej (lub niedotlenionej) tkanki doprowadziło do
wniosku, że nagłe ponowne wprowadzenie tlenu
molekularnego do tkanki pozbawionej energii (i tlenu)
powoduje unikalny rodzaj odpowiedzi na uszkodzenie,
która nie jest mani- festowana w okresie stresu
hipoksyjnego [164, 165]. Od momentu powstania koncepcja
urazu reperfuzyjnego stale zyskiwała na znaczeniu,
prawdopodobnie ze względu na implikacje tego
mechanizmu uszkodzenia tkanek w coraz większej liczbie
narządów. We wczesnych latach 80. zaproponowano ROS
jako potencjalne mediatory uszkodzenia reperfuzyjnego ze
względu na wykrycie produktów chemicznych powstających
w wyniku reakcji ROS [166]. Pomysł, że ROS mogą
odpowiadać za uraz reperfuzyjny, został szybko przyjęty,
głównie dlatego, że był zgodny z obserwacją, że interwencje,
które zwiększały wychwytywanie i/lub detoksykację ROS,
chroniły przed urazem reperfuzyjnym po niedokrwieniu
jelit [102], mięśnia sercowego [167, 168] i mięśni
szkieletowych [169].
Stres oksydacyjny wywołany w tkankach/komórkach po
niedokrwieniu/reperfuzji był związany z różnymi źródłami
ROS, w tym oksydazą ksantynową, oksydazą NADPH i
mitochondriami. Hipoteza, że oksydaza ksantynowa jest
głównym źródłem ROS, została początkowo
Medycyna
wykazując oksydacyjna
za pomocąi długowieczność
elektronowego rezonansu 23
komórek
paramagnetycznego, że wznowienie mitochondrialnej
fosforylacji oksydacyjnej po ponownym niedokrwieniu
może być źródłem promieniowania tlenowego w
nienaruszonych sercach królików [176]. Zaproponowano,
że po wznowieniu oddychania wytwarzanie ROS jest
stymulowane przez interakcję O2 z ubisemichinonem,
który gromadzi się w mitochondriach podczas
niedokrwienia z powodu zahamowania łańcucha
oddechowego [177]. Obserwacja, że wzrost czasu trwania
niedokrwienia był bezpośrednio związany ze stopniowym
wzrostem peroksydacji lipidów i spadkiem oddychania
mitochondrialnego oraz odwrotnie związany z
funkcjonalną regeneracją tkanki [178], potwierdziła
koncepcję, że wydajność serca jest silnie uwarunkowana
funkcjonalnością mitochondriów. Dalsze wsparcie
zapewniła obserwacja, że antyoksydacyjna ochrona funkcji
mitochondriów była związana ze zmniejszonym
upośledzeniem funkcji serca po niedokrwieniu-reperfuzji
[179].

11.3. Nadczynność tarczycy. Od dawna wiadomo, że

hormony tarczycy są kluczowymi regulatorami wzrostu,
rozwoju i metabolizmu. Wiadomo również, że
podwyższony poziom krążących hormonów tarczycy wiąże
się z modyfikacjami w całym organizmie i kilku jego
obszarach. 2Najczęściej badaną modyfikacją występującą u
zwierząt z nadczynnością tarczycy jest wzrost ich
podstawowej przemiany materii (BMR) spowodowany
wzrostem tempa zużycia tlenu w tkankach docelowych.
3Powszechnie wiadomo, że podobnie jak w przypadku
innych długotrwałych efektów, kalorygeneza tarczycy jest
osiągana poprzez wpływ hormonu tarczycy na
transkrypcję genów reagujących na hormon tarczycy, w
których pośredniczą jądrowe receptory hormonu tarczycy
(TR) [180].
W latach 80. odkryto, że stan hipermetaboliczny w
nadczynności tarczycy jest związany ze wzrostem
peroksydacji lipidów w wątrobie szczura [181], sercu i
mięśniach szkieletowych [182]. Późniejsze prace wykazały,
że produkty utleniania lipidów, białek i DNA znaleziono w
kilku tkankach docelowych (patrz Di Meo i Venditti [183]
dla przeglądu). Nowsze prace wykazały stymulację
mitochondrialnego wytwarzania H O22 po leczeniu T3 w
wątrobie, sercu i mięśniach szkieletowych szczurów [184-
186].
Warto zauważyć, że długoterminowy wpływ hormonu
tarczycy na oddychanie mitochondrialne jest uzyskiwany
przez
24 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
Zwiększenie zawartości nośników elektronów, takich jak szczura [200] i w ludzkiej surowicy [201]. Ostateczne
cytochromy [187, 188] i ubichinon [189, 190] oraz ich potwierdzenie, że produkcja wolnych rodników jest
procentowa redukcja [188, 191]. Istnieją również pośrednie zwiększona przez wysoką aktywność mięśniową, uzyskano w
dowody na to, że nawet mitochondrialne stężenie eksperymentach przeprowadzonych na stymulowanych
utlenialnych nośników elektronów wzrasta w tkankach z elektrycznie mięśniach szkieletowych [202].
nadczynnością tarczycy [184, 185]. Tak więc można sobie Skurcz mięśni również wpływa na produkcję NO, co po
raz pierwszy wykazano poprzez zwiększenie uwalniania NO
wyobrazić, że wzrost mitochondrialnego generowania ROS,
z mięśni narażonych na wcześniejszą stymulację elektryczną
leżący u podstaw komórkowych uszkodzeń oksydacyjnych,
jest efektem ubocznym zmian biochemicznych [203] i NO⋅ con-
indukowanych hormonami tarczycy, dzięki którym tkanki w wydychanym powietrzu podczas aktywności fizycznej
[204].
zwierzęce zwiększają swoją zdolność metaboliczną.
Co więcej, uzyskano znaczące dowody na to, że stres
oksydacyjny tkanek leży u podstaw niektórych dysfunkcji
spowodowanych nadczynnością tarczycy, badając
zastosowanie przeciwutleniaczy, w szczególności witaminy
E, jako środków terapeutycznych w zaburzeniach
związanych z tarczycą (patrz Venditti et al. [192] dla
przeglądu).

11.4. Aktywność fizyczna. Jeśli chodzi o aktywność fizyczną,

wszyscy doświadczyliśmy, że każda forma ćwiczeń, jeśli jest
wykonywana wystarczająco energicznie, może stać się
bolesna. Ale tylko jedna forma ćwiczeń, ćwiczenia
ekscentryczne, jeśli nie jesteśmy do nich przyzwyczajeni,
pozostawia nas stiff i obolałych następnego dnia. Dzieje się
tak, ponieważ ostre ćwiczenia mogą powodować znaczne
uszkodzenia, w tym zmiany strukturalne i funkcjonalne w
mięśniach szkieletowych, a także w innych tkankach.
Według niektórych doniesień, obrzęk mitochondriów jest
wywoływany w mięśniu brzuchatym łydki szczura przez
bieganie [193], a rozległy obrzęk mitochondriów jest
wywoływany w mięśniu sercowym zarówno biegających, jak
i pływających szczurów [194]. Tak więc, wzrost całkowitej
powierzchni zajmowanej przez mitochondria i retikulum
sarkoplazmatyczne stwierdzono w mięśniu pośladkowym
średnim u koni ćwiczonych na bieżni [195].
Co więcej, stopień uszkodzenia tkanek zależy głównie od
intensywności i czasu trwania ćwiczeń [184]. Podwyższenie
poziomu kinazy kreatynowej i dehydrogenazy mleczanowej
w surowicy, powszechnie uznawane za marker uszkodzenia
tkanek, występuje u biegaczy po biegu na 80 km [196].
Uszkodzenie mięśni szkieletowych zależy również od
sposobu, w jaki mięsień jest używany, ponieważ uraz
wywołany skurczem jest znacznie poważniejszy w
przypadku skurczu ekscentrycznego niż koncentrycznego
lub izometrycznego [197].
Chociaż zaproponowano kilka czynników
metabolicznych jako mechanizmy pierwotnego uszkodzenia
podczas ostrego wysiłku fizycznego, pod koniec lat 70. XX
wieku zaproponowano, że ROS mogą być zaangażowane w
uszkodzenia, które rozwijają się w tkankach w wyniku
długotrwałych ćwiczeń aerobowych [198], mimo że do tej
pory brakowało bezpośrednich dowodów na produkcję
ROS podczas wzrostu aktywności fizycznej. Pierwszą
demonstrację, że wzrost wolnych rodników zweryfikowano
zarówno w mięśniach, jak i wątrobie szczura poddanego
wyczerpującemu biegowi, uzyskali Davies i wsp. [199] przy
użyciu elektronowego rezonansu spinowego. Następnie,
przy użyciu tej samej metody, doniesiono, że wyczerpujące
ćwiczenia wytrzymałościowe również zwiększają sygnał
związany z generowaniem wolnych rodników w sercu
Medycyna oksydacyjna i długowieczność oksydacyjnym poprzez takie procesy, jak uwalnianie jonów25
Zmiany w zawartości markerów lipidów, białek i DNA
komórek
oraz w stanie redoks po ostrych ćwiczeniach dostarczają metali, aktywacja fagocytów i zakłócenie
pośrednich informacji na temat zwiększonej produkcji mitochondrialnych łańcuchów transportu elektronów (tak,
ROS podczas ostrych ćwiczeń. że więcej elektronów niż w zdrowych tkankach).
Odkąd Dillard i jego współpracownicy wykazali, że u "ucieka" do tlenu, tworząc O2⋅- ). Wynika z tego, że prawie
osób ćwiczących na ergometrze rowerowym występuje każdy
wzrost zawartości pentanu w wydychanym powietrzu,
wskaźnika peroksydacji lipidów [198], wzrosła liczba
informacji na temat powstawania markerów uszkodzeń
oksydacyjnych po wysiłku w tkankach różnych zwierząt, w
tym ludzi [205, 206].
Ważną praktyczną konsekwencją wykazania, że wolne
rodniki są zaangażowane w uszkodzenia tkanek
spowodowane wyczerpującymi ćwiczeniami, jest
możliwość zminimalizowania wpływu takich rodników
poprzez podawanie przeciwutleniaczy, takich jak beta-
karoteny, witamina C, witamina E, glutation lub N-
acetylocysteina.
Odkąd Brady i wsp. donieśli w 1979 r., że 4-
tygodniowa dieta wzmocniona witaminą E (50 IU/kg
diety) hamowała wzrost poziomu TBARS w wątrobie
szczurów bezpośrednio po wyczerpujących ćwiczeniach
pływackich [207], hamujący wpływ przyjmowania
przeciwutleniaczy na uszkodzenia oksydacyjne wywołane
wysiłkiem fizycznym był szeroko badany. Większość
badań wykazała, że podawanie przeciwutleniaczy ma
korzystny wpływ na szkodliwe skutki intensywnych
ćwiczeń fizycznych (patrz przegląd Kawamura i Mur- aoka
[208]).
Oprócz roli ochronnej przed uszkodzeniami
spowodowanymi przez wolne rodniki podczas
wyczerpujących ćwiczeń, przeciwutleniacze mogą mieć
pozytywny wpływ na wydajność i zapobieganie zmęczeniu.
W 1994 r. Reid i wsp. wykorzystali NAC, prekursor GSH,
do zbadania wpływu wolnych rodników na zmęczenie
mięśni i stwierdzili, że dożylny wlew NAC hamował
zmęczenie mięśni piszczelowych przednich wywołane
stymulacją elektryczną o niskiej częstotliwości [209].
Badanie to było pierwszym badaniem na ludziach, które
udowodniło, że wolne rodniki mogą wywoływać
zmęczenie mięśni i że dodatkowe spożycie
przeciwutleniaczy może je odwrócić.
Na podstawie tych badań interwencje żywieniowe i
integracja przeciwutleniaczy zaczęły być często stosowane
w populacjach atletycznych w celu zmniejszenia uszkodzeń
oksydacyjnych, poprawy wydajności i przyspieszenia
regeneracji funkcji mięśni.

12. Wolne rodniki i choroby

Dzięki lepszemu zrozumieniu szkodliwych efektów ROS,
koncepcja ROS jako czynników uszkadzających komórki w
organizmach biologicznych została szeroko zaakceptowana
w teoriach starzenia się. Co więcej, rosnąca liczba
chorób/zaburzeń była stopniowo łączona bezpośrednio lub
pośrednio z ROS. Oznacza to, że podczas gdy niektóre z
tych zaburzeń są głównie spowodowane wolnymi
rodnikami, inne mogą być zaangażowane tylko wtórnie. W
tej drugiej grupie tkanki uszkodzone w wyniku różnych
procesów, takich jak urazy, substancje toksyczne i procesy
zakaźne, mogą ulegać uszkodzeniom przez wolne rodniki
szybciej niż tkanki zdrowe. Zniszczenie i zwyrodnienie
tkanek może skutkować zwiększonym uszkodzeniem
26 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
Chorobie prawdopodobnie towarzyszy zwiększone TABELA 3: Wybrane choroby/zaburzenia, w przypadku których
tworzenie reaktywnych form tlenu. sugeruje się rolę wolnych rodników.
Ochronne efekty chelatacji żelaza w kilku chorobach.
[210], dysmutaza ponadtlenkowa i katalaza w niedokrwieniu Zespół niewydolności
Podagra
i reperfuzji [170] oraz ochrona przez witaminy, takie jak oddechowej u dorosłych
Witamina C [211, 212] i przeciwutleniacze, takie jak Alergiczne zapalenie mózgu i rdzenia Hemachromatoza
probucol [213], w różnych warunkach eksperymentalnych Choroba AlzheimeraUtrata słuchu
wyraźnie wskazywały na kluczową rolę wolnych rodników Stwardnienie zanikowe boczne Nadciśnienie tętnicze
w wielu zaburzeniach. Lista chorób, w których powstawanie AzbestozaInsulinooporność
ROS było zaangażowane, była już długa w 1987 r. (zawierała AutyzmChoroba Keshan
ponad 50 chorób) [214] i miała się powiększać w kolejnych Autoimmunologiczne zapalenie
latach.
naczyńLipofus
W tabeli 3 przedstawiono kilka chorób/zaburzeń u ludzi,
w przypadku których zasugerowano rolę stresu cynoza Zespół BloomaMalaria
oksydacyjnego. Wśród tych zaburzeń uwzględniono proces Dysplazja oskrzelowo-
starzenia. Zaproponowano ponad 300 teorii wyjaśniających płucnaStwardnienie rozsiane
proces starzenia [215], ale żadna z nich nie została jeszcze OparzeniaDystrofia mięśni owa
ogólnie zaakceptowana przez gerontologów. Jednak RakMyasthenia gravis
początkowa propozycja Harmana, że wolne rodniki są Zaćma Zapalenie trzustki
przyczynowo związane z podstawowym procesem starzenia Przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie błony śluzowej
się żołądkaChoroba
[70] zyskuje coraz większą akceptację jako możliwe
ParkinsonaPrzew
wyjaśnienie reakcji chemicznych leżących u podstaw
starzenia się [216]. lekła choroba
Identyfikacja reakcji wolnorodnikowych jako ziarniniakowaŁus
promotorów procesu starzenia sugeruje, że interwencje zczyca
mające na celu ich ograniczenie lub zahamowanie powinny Marskość wątroby Psychoza
być w stanie zmniejszyć tempo powstawania zmian Kontaktowe zapalenie skóryZwyrodnienie siatkówki
starzeniowych, a w konsekwencji zmniejszyć tempo DepresjaWłókniaki mięśniowo-szkieletowe
starzenia i patogenezę chorób. Jednakże, mimo że
Zapalenie skórno-mięśniowe Reumatoidalne
antyoksydanty w diecie wydają się być ważne w
opóźnianiu/zapobieganiu niektórym chorobom u ludzi, zapalenie stawów Zapalenie skórno-mięśniowe
zwłaszcza chorobom układu krążenia i niektórym rodzajom Schizofrenia
nowotworów [217], dostępne Cukrzyca Niedokrwistość
sierpowatokrwinkowa Rozedma płuc Udar
mózgu
Toczeń układowy
Dowody nie pozwalają na zalecanie suplementacji Rozedma rumień
antyoksydacyjnej. płuc
jako użyteczny sposób zapobiegania związanym z wiekiem fizycznych i biologicznych efektów promieni
modyfikacjom patofizjologicznym i stanom klinicznym. Co rentgenowskich, był pierwszym znanym lekarzem, który
więcej, istnieje kilka obaw dotyczących nie tylko ich wykorzystał je do leczenia raka [218]. Co ciekawe, w tym
skuteczności, ale także bezpieczeństwa. czasie Grubbe był studentem Hahnemann Medical College w
Chicago. Ponieważ promieniowanie zostało uznane za
przyczynę nowotworów, jeden z profesorów w college'u
13. Przydatne efekty ROS homeopatycznym zasugerował jego terapeutyczne
zastosowanie w leczeniu nowotworów. Zwolennicy
Chociaż wolne rodniki były uważane za szkodliwe dla
medycyny homeopatycznej uważają ten incydent za kolejny
żywego organizmu ze względu na ich szkodliwe działanie, przykład z historii, w którym wgląd
od dawna było wiadomo, że te efekty można wykorzystać z
korzyścią dla organizmu .

14. Radioterapia
Jak wspomniano wcześniej, podczas wczesnych prac
praktycznych i badań naukowych eksperymentatorzy
zauważyli, że długotrwała ekspozycja na promieniowanie
rentgenowskie powodowała stany zapalne, a rzadziej
uszkodzenia tkanek skóry. Efekt biologiczny przyciągnął
zainteresowanie kilku lekarzy, wśród których był Emil
Grubbe, który zaledwie miesiąc lub dwa po ogłoszeniu
przez Röentgena, również przed zrozumieniem właściwości
Medycyna oksydacyjna i długowieczność 27
Fawizm
komórek Talasemia
Kłębuszkowe zapalenie
nerekWrzodziejące zapalenie jelita grubego

z perspektywy homeopatycznej stanowi ważny przełom w

leczeniu [219].
Radioterapia wykorzystuje cząstki lub fale poruszające
się z wysoką częstotliwością do namierzania DNA
komórek nowotworowych w organizmie i zmiany sposobu
ich replikacji. Nowotwory złośliwe charakteryzują się
nieograniczoną proliferacją komórkową związaną głównie
z syntezą kwasów nukleinowych. Jeśli DNA wymagane do
mitozy i replikacji zostanie uszkodzone, komórki nie są w
stanie replikować się jak zwykle, a wzrost guza
nowotworowego zostaje zahamowany. Oczywiście
mechanizmy szkodliwego wpływu terapeutycznej
ekspozycji na promieniowanie jonizujące na komórki
nowotworowe są takie same, jak w przypadku
nieterapeutycznej ekspozycji na promieniowanie na
normalne komórki. Dlatego jonizacje wywołane
promieniowaniem mogą działać bezpośrednio na
cząsteczki komórkowe i powodować uszkodzenia, a także
mogą działać pośrednio, wytwarzając wolne rodniki, które
pochodzą z jonizacji lub wzbudzenia składnika wodnego.
Tak więc wytwarzanie rodników hydroksylowych jest
paradoksalnie głównym mechanizmem, za pomocą
którego komórki złośliwe są zabijane podczas radioterapii.

15. Fagocytoza
Kolejnym dowodem na to, że wolne rodniki mogą pełnić
użyteczne funkcje, było odkrycie, że fagocyty
28 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
(neutrofile, makrofagi i monocyty) uwalniają wolny rad- interakcja O⋅- i H O w reakcji Habera-Weissa
substancje chemiczne niszczące inwazyjne drobnoustroje był czynnikiem toksycznym
2 2 2dla mikroorganizmów [227].
chorobotwórcze w ramach mechanizmu obronnego Z drugiej strony, innym możliwym wyjaśnieniem
organizmu przed chorobami. wymogu zarówno O⋅- jak 2
i H O w2 aktywności
2
fagocytarnej-
1
W normalnej
i makrofagi fagocytozie
zużywają leukocyty
duże ilości wielojądrzaste
tlenu, gdy może obejmować O2 , który może powstać w wyniku reakcji
pochłaniając ofiarę. To "dodatkowe oddychanie fagocytozy" pomiędzy O2⋅- i⋅ OH:
zostało opisane już w pierwszej połowie XX wieku [220].
Jednak niezwykła natura tego procesu została ujawniona O2⋅− +⋅ OH ⟶ OH− + O21 (11)
dopiero w 1959 roku, kiedy odkryto, że jest to
nie jest hamowany przez klasyczne trucizny Rola O12 w zabijaniu fagocytowanych bakterii została
mitochondrialne, takie jak cyjanek i azydek [221], co zasugerowana przez odkrycie, że Sarcina lutea zawierająca
wskazuje, że nie jest to po prostu odzwierciedlenie karotenoid, zmiatacz O12 , była chroniona przed fagocytarną
zwiększonego zapotrzebowania na energię fagocytozy. W aktywnością bakteriobójczą w porównaniu z mutantem
1964 roku Rossi i Zatti [94] poprawnie zaproponowali, że bezbarwnym [228].
oksydaza NADPH była odpowiedzialna za wybuch Jednak w wyniku metabolizmu H O22 przez komórkowe
oddechowy, który wkrótce został odkryty jako wymóg układy enzymatyczne mogą powstawać inne reaktywne
skutecznego zabijania bakterii przez neutrofile [222]. Ta metabolity. Cytotoksyczność samego nadtlenku wodoru jest
obserwacja została szybko wzmocniona przez uznanie, że znacznie zwiększona w obecności mieloperoksydazy
zespół zidentyfikowany przez Berendesa i wsp. w 1957 r.
(MPO), która jest jednocześnie uwalniana z granulek
[223] "śmiertelna ziarniniakowatość wieku dziecięcego"
azurofilnych do wakuoli fagocytarnych. Utworzony
(obecnie określana jako przewlekła choroba ziarniniakowa)
kompleks enzym-nadtlenek wodoru może utleniać różne
(CGD), która charakteryzowała się poważną predyspozycją
halogenki, wytwarzając na przykład HClO, który ma silne
do infekcji ropotwórczych, była związana z całkowitym
działanie bakteriobójcze [229]:
brakiem aktywności oksydazy w fagocytach pacjenta [224].
W 1973 roku, wkrótce po jej odkryciu, dysmutaza MPO
ponadtlenkowa została wykorzystana do wykazania, że H22O + Cl− + H+ --⟶ 2H O + HClO (12)
produktem wytwarzanym przez aktywowane neutrofile był
ponadtlenek [95]:

NOX2 − +
Tlen singletowy może z kolei powstawać w wyniku
NADPH +
O (10) NADP + O + H interakcji H2O2 z podchlorynem [230]:
2 ---⟶ 2

HOCl + H O ⟶ H O + HCl + O1 (13)

sugerowały, że zarówno O⋅- jak i H O były wymagane dla
Co więcej, w następnym roku wykazano, że proces ten
nie występuje w CGD [225].
Tak więc, znaczenie produkcji ROS przez układ
odpornościowy zostało wyraźnie zilustrowane przez liczne i
uporczywe infekcje pojawiające się u pacjentów z CGD, u
których wadliwy system oksydazy NADPH związanej z
błoną sprawił, że
niezdolny do wytwarzania anionorodnika ponadtlenkowego2
(O⋅- ), a tym samym do zabijania bakterii.
To ważne odkrycie zapewniło bezpośredni związek
między chemią wolnych rodników a biologią. W tamtym
czasie większość chemii wolnych rodników była
prowadzona przez biologów radiacyjnych w probówkach, a
jej zastosowanie w biologii było czysto teo- retyczne.
Uważano, że to nowe odkrycie dowodzi, że wytwarzanie
wolnych rodników w procesie biologicznym jest
wystarczająco toksyczne, aby zabijać struktury organiczne
tak wytrzymałe jak zarodniki bakterii i grzybów. Wkrótce
obserwacje te zostały rozszerzone, aby powiązać reakcje
wolnorodnikowe z wieloma procesami patologicznymi
obejmującymi infiltrację neutrofili i uszkodzenie tkanek
Następnie zidentyfikowano lub przewidziano istnienie
kilku dodatkowych wysoce reaktywnych metabolitów
pochodzących z tlenu, w tym rodnika hydroksylowego,
tlenu singletowego (1 O2 ) i kwasu podchlorawego (HClO) w
wyniku aktywacji komórek fagocytarnych [226].
Obserwacja, że SOD, CAT i⋅ zmiatacze OH,
takie jak benzoesan i mannitol, hamowały zabijanie
fagocytów.
Medycyna oksydacyjna2 2i długowieczność
2 2
komórek
Około dekady później odkryto, że oprócz zależnej od
NOX2 produkcji rodników tlenowych, mysie makrofagi
mają zdolność do wytwarzania rodników azotowych, które
mogą przyczyniać się do zabijania drobnoustrojów
poprzez szlak biochemiczny zależny od L-argininy [231].
Takie badanie okazało się trudniejsze do ekstrapolacji na
ludzi.
Rzeczywiście, niektóre badania wykazały niską, ale
wykrywalną produkcję NO ⋅
[232, 233], które mogą być dodatkowo zwiększone przez
czynniki aktywujące
takich jak peptyd chemotaktyczny N-formylo-L-
metionylo-L-leucylo-L-fenyloalanina [232]. I odwrotnie,
inne badania nie wykazały aktywności NOS lub produkcji
NO⋅
2 22
⋅
fagocytarne zdarzenie bakteriobójcze i że OH generowane
29
metabolitów azotynów i azotanów przez ludzkie neutrofile,
nawet
po aktywacji cytokinami prozapalnymi [234, 235]. Jednak
obecnie nie ulega wątpliwości, że ludzkie makrofagi
produkują NO⋅ i że NOS2, który nie ulega ekspresji w
makrofagach w stanie "spoczynku", jest znacznie
zwiększony w odpowiedzi na
odpowiednich bodźców zapalnych [236]. Aktywność tego
enzymu jest wymagana do tworzenia nitrotyrozyny wokół
fagocytowanych bakterii, najprawdopodobniej poprzez
pośrednią produkcję nadtlenoazotynu [236].
16. Wolne rodniki jako cząsteczki sygnalizacyjne
Według kilku badaczy, nowa era wolnych rodników w
systemach biologicznych rozpoczęła się w latach 70-tych XX
wieku, kiedy Mittal i
Murad dostarczył dowodów na to, że rodnik hydroksylowy
indukował
przez aktywację cyklazy guanylanowej i genezę
30 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
bakterii po złożone ssaki, ROS mogą indukować redoks.
"drugiego posłańca" - cyklicznego monofosforanu
guanozyny (cGMP) [237]. Jednak już w 1974 roku
doniesiono, że egzogennie dodany nadtlenek wodoru może
naśladować aktywność sygnalizacyjną insuliny [238] i
utlenianie kluczowych sulfhydryli komórek tłuszczowych w
odpowiedzi na interakcję receptora insuliny, odgrywając
rolę w pośredniczeniu w aktywacji portu glukozy [239].
Rewelacja ta pozostała w małych kręgach badaczy
wolnych rodników, dopóki pod koniec lat 70-tych
Mukherjee i Lynn [240] nie opisali oksydazy NADPH w
błonach izo- lowanych z komórek tłuszczowych, której
aktywność była stymulowana przez preinkubację komórek z
insuliną. Stanowiło to podstawę atrakcyjnej hipotezy
dotyczącej mechanizmu działania insuliny, zgodnie z którą
hormon, poprzez stymulowaną produkcję H O22 ,
pośredniczyłby w błonowym utlenianiu sulfhydrylu, a tym
samym promował transport glukozy. W rzeczywistości
kilka lat później wykazano, że insulina aktywuje układ
enzymatyczny błony plazmatycznej o właściwościach
oksydazy NADPH, co prowadzi do dalszej produkcji H O22
[241], która odgrywa rolę w ułatwianiu normalnej
transdukcji sygnału przez insulinę.
Co więcej, w latach 80-tych publikacje donosiły, że
niskie stężenia nadtlenku i nadtlenku wodoru H O22 mogą
również stymulować proliferację komórek w hodowli
chomików [242] i ludzkich [243] fibroblastów. Od tego
czasu zgromadzono wiele dowodów na to, że na poziomie
komórkowym ROS, oprócz działania jako "drugi
przekaźnik" insuliny i stymulowania odpowiedzi na wzrost
w różnych typach komórek ssaków [244], regulują również
wiele różnych funkcji fizjologicznych.
Rzeczywiście, stwierdzono, że ROS odgrywają kluczową
rolę w aktywacji genów pod kontrolą czynnika
transkrypcyjnego NF-κB [245], są mediatorami w
biosyntezie prostaglandyn [246], funkcjonują w rozwoju
embrionalnym [247] i działają jako cząsteczki
sygnalizacyjne w poszczególnych komórkach i między
komórkami podczas ich życia [248].
Uzyskano również dowody na to, że ROS są
zaangażowane w normalny skurcz mięśni. Pomysł ten
pochodzi z lat 90-tych, kiedy Reid i współpracownicy [249]
donieśli, że niski poziom ROS, który jest obecny w
mięśniach szkieletowych w warunkach podstawowych, jest
warunkiem normalnego ruchu, a pośredniczone przez
przeciwutleniacze wyczerpanie ROS z niezmęczonych
mięśni szkieletowych powoduje zahamowanie ich skurczu
[250].
Co więcej, ROS przyczyniają się do złożonych funkcji, w
tym regulacji ciśnienia krwi [251] i funkcji poznawczych
[252]. Wykazano również, że chociaż postuluje się, że
zwiększony wskaźnik tworzenia ROS jest głównym
czynnikiem determinującym długość życia [253], kilka
interwencji promujących długowieczność zwiększa
wytwarzanie ROS, które aktywują szlaki stresu
komórkowego w celu tłumienia degeneracji tkanek i
promowania zdrowego starzenia się [254]. Sugeruje to, że
żywe systemy nie tylko przystosowały się do współistnienia
z wolnymi rodnikami, ale także opracowały różne
mechanizmy korzystnego wykorzystania wolnych rodników
w różnych funkcjach fizjologicznych.
Ważnym wydarzeniem w dziedzinie korzystnych
efektów ROS było odkrycie, że w organizmach od prostych
Medycyna oksydacyjna i długowieczność (Maf) w regionie promotora genów docelowych [265].31
wrażliwe kaskady sygnałowe prowadzące do zwiększonej
komórek
ekspresji enzymów antyoksydacyjnych. Aktywność Nrf2 zależy od jego subkomórkowej lokalizacji,
Na przykład stwierdzono, że po napromieniowaniu która z kolei jest zależna, przynajmniej c z ę ś c i o w o , od
myszy [255] i szczurów [256], komórki i tkanki zdawały się
reagować poprzez zwiększenie ekspresji komórkowej
obrony antyoksydacyjnej, a ta zwiększona zdolność
antyoksydacyjna została uznana za przynajmniej częściowo
odpowiedzialną za reakcje adaptacyjne wywołane
promieniowaniem. Wzrost skuteczności systemu obrony
antyoksydacyjnej zapewniony przez tę odpowiedź
genetyczną umożliwia komórkom przetrwanie ekspozycji na
utleniacze, która normalnie byłaby śmiertelna.
Kilka badań wykazało, że bakterie rozwinęły
wyrafinowane mechanizmy molekularne do
monitorowania poziomu utleniaczy i aktywacji genów
obrony antyoksydacyjnej. W szczególności bakteria
jelitowa Escherichia coli stanowi doskonały model do
badania regulacji genów w odpowiedzi na stres
oksydacyjny. W rzeczywistości podstawowe zasady
odpowiedzi na stres oksydacyjny są uniwersalnie
zachowane od bakterii do organizmów eukariotycznych,
chociaż dokładne mechanizmy, za pomocą których
wyczuwają ROS, różnią się w zależności od rodzaju i
nasilenia stresu oraz organizmu.
W ten sposób E. coli może stymulować produkcję
enzymów, które zmiatają rodnik ponadtlenkowy lub różne
nadtlenki, enzymów naprawy DNA i innych białek, które
łagodzą toksyczne skutki mutagenów oksydacyjnych [257-
259]. Te proaktywne indukcje reprezentują adaptacyjne
odpowiedzi na stres oksydacyjny, ponieważ są wyzwalane
przez nietoksyczne poziomy czynników utleniających lub
promieniowania jonizującego i chronią komórki przed
późniejszym wyzwaniem ze śmiertelnymi poziomami tych
utleniaczy.
Bakteryjny gen oxyR został zidentyfikowany w
Salmonella typhimurium jako regulator nabytej odporności
na stres oksydacyjny i stwierdzono, że jest on wymagany
do ekspresji 9 z wielu białek stresowych, w tym katalazy,
reduktazy wodoronadtlenku alkilu, reduktazy glutationu i
MnSOD, syntetyzowanych w odpowiedzi na subletalne
poziomy nadtlenku wodoru [260].
Późniejsze badania określiły locus genetyczne, regulon
soxR [261, 262], który jest częścią wielogenowej
odpowiedzi na generatory ponadtlenku i pozytywnie
reguluje 9 z nich.
~40 polipeptydów różniących się od tych indukowanych
przez H O22 [263]. Odkryto, że w genach ssaków
transkrypcja determinująca przeżycie komórki może być
aktywowana przez ROS na dwa sposoby: albo poprzez
czynniki transkrypcyjne, które mogą oddziaływać
bezpośrednio z określonymi motywami DNA na
promotorach genów docelowych, albo poprzez aktywację
kaskad kinazy białkowej aktywowanej mitogenami, które z
kolei aktywują czynniki transkrypcyjne, które
wyzwalają transkrypcję genów docelowych [264].
Rzeczywiście, uzyskano wyraźne dowody na to, że
poziomy komórkowe ROS są silnie związane z regulacją
komórkowych poziomów antyoksydantów. Jednym z
głównych przykładów tego efektu jest kontrola ekspresji
kilku genów kodujących enzymy antyoksydacyjne i
detoksykujące przez czynnik jądrowy związany z tarczycą 2
(Nrf2). Jego działanie jest pośredniczone przez wiązanie z
elementem odpowiedzi antyoksydacyjnej (ARE) wraz z
małymi białkami musculoaponeurotic fibrosar- coma
32 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
metabolizmu. Rzeczywiście, w niskich stężeniach ROS
jego wiązanie ze specyficznymi resztami cysteiny białka Kelch
odgrywały ważną rolę jako mediatory regulacyjne w
ECH-associating protein 1 (Keap1) [266]. Ponadto ROS
procesach sygnalizacyjnych, podczas gdy w umiarkowanych
mogą oddziaływać i aktywować kilka procesów
lub wysokich stężeniach były szkodliwe dla organizmów
komórkowych, w tym proliferację i przeżycie poprzez
komórkowych, dezaktywując ważne cząsteczki komórkowe.
interakcję z cząsteczkami sygnalizacyjnymi, takimi jak
Było to analogiczne do efektów tlenku azotu, który miał
kinazy białkowe aktywowane mitogenami (MAPK), kinazy
zarówno
fosfoinozytydu 3 (PI3K), homolog fosfatazy i napinania
(PTEN) oraz białkowe fosfatazy tyrozynowe [267].
Podobnie, RNS również pełnią podwójną rolę, będąc
szkodliwymi lub korzystnymi dla żywych systemów. Tlenek
azotu, który początkowo został odkryty jako cząsteczka
sygnalizacyjna zdolna d o modulowania średnicy naczyń
krwionośnych [121], został następnie zidentyfikowany jako
cząsteczka zdolna do wywoływania toksyczności
komórkowej i uszkadzania enzymów metabolicznych oraz
do generowania, w reakcji z nadtlenkiem, nadtlenoazotynu
[268], a także jako regulator ważnych procesów
fizjologicznych [269].
Tlenek azotu jest prawdopodobnie najmniejszą i
najbardziej wszechstronną zidentyfikowaną bioaktywną
cząsteczką. Wczesne badania dotyczące roli NO⋅ w
organizmach ssaków wykazały, że oprócz
indukując wazorelaksację, NO⋅ hamował agregację płytek
krwi
[270]. Jednak wkrótce okazało się, że efekty i funkcje NO⋅
wykraczają poza jego zdolność do regulacji napięcia
naczyniowego i adhezji komórek.
Stwierdzono na przykład, że tlenek azotu znacząco
wpływa na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy. W
rzeczywistości, stymulacja plastrów móżdżku
aminokwasami pobudzającymi doprowadziła do
uwolnienia labilnego mediatora o działaniu
farmakologicznym.
właściwości logiczne podobne do właściwości NO⋅ , w tym
zdolność do zwiększania cGMP w komórkach móżdżku,
które same tego nie robiły
na aminokwasy pobudzające i zdolność do rozluźniania
mięśni gładkich naczyń krwionośnych [271]. Późniejsze
badania nad obwodowym układem nerwowym dostarczyły
najlepszych dowodów na istnienie
rolę przekaźnika NO⋅ . Inhibitory NOS selektywnie
blokowały nieadrenergiczne niecholinergiczne (NANC)
pośredniczone w relaksacji.
przewodu pokarmowego [272]. Dane te w połączeniu z
selektywną lokalizacją nNOS w mięśniu krezkowym
wskazują, że NO⋅ działa jako neuroprzekaźnik NANC [273].
Co ciekawe, obserwacja, że peroksydacja lipidów może
być hamowana przez nadmiar NO⋅ i dawać różne produkty
pochodne nitrozo- i nitro-kwasów tłuszczowych [274]
również wykazała, że NO⋅ może również działać jako
przeciwutleniacz, ponieważ termi- nuje procesy wolnych
rodników i zatrzymuje propagację łańcucha rodników.
reakcje.

17. Mechanizmy sygnalizacji redoks

Mimo że ROS i RNS były zaangażowane zarówno w
uszkodzenia komórkowe, jak i transdukcję sygnału, kilka
kontrowersyjnych pytań pozostało otwartych.
Różnice w stężeniach ROS i RNS mogą, przynajmniej
częściowo, być odpowiedzialne za podwójną rolę takich
gatunków jako niezbędnych cząsteczek do regulacji funkcji
komórkowych i jako szkodliwych produktów ubocznych
Medycyna oksydacyjna i długowieczność są często kolokalizowane z ich przypuszczalnymi celami33
funkcje regulacyjne i efekty cytotoksyczne w zależności od
komórek
źródła enzymatycznego i względnej ilości generowanego fizjologicznymi, takimi jak fosfatazy i kinazy, w błonie
NO ⋅[275]. Tak więc NO⋅ działał jako cząsteczka plazmatycznej. Zapobiega to również utlenianiu celów
sygnalizacyjna pośrednicząca w rozszerzaniu naczyń patologicznych, takich jak nukleotydy, które są ograniczone
krwionośnych, gdy był wytwarzany w niskich stężeniach do innych cząsteczek.
przez
konstytutywnej izoformy syntazy tlenku azotu (eNOS) w
komórkach śródbłonka naczyń [276]. I odwrotnie, działa
jako źródło wysoce toksycznych utleniaczy, takich jak
nadtlenoazotyn i dwutlenek azotu (NO2 ),
wykorzystywanych do zabijania drobnoustrojów, gdy są
wytwarzane w wysokich stężeniach przez iNOS w
makrofagach [277].
Chociaż wyniki te sugerowały, że komórkowe poziomy
reaktywnych form determinują przejście od ich
korzystnych do szkodliwych efektów, stężenia, do których
ta zmiana zachodzi, były i nadal pozostają ogólnie
nieznane.
Co więcej, istniał wyraźny kontrast między
specyficznością wymaganą do sygnalizacji a ogólną
reaktywnością komórkowych ROS, która czyni je
bezkrytycznymi i potencjalnie śmiercionośnymi
utleniaczami, tak że nie było jasne, w jaki sposób można
osiągnąć jakąkolwiek specyficzność w ich przeciwnych
działaniach. Specyficzność w sygnalizacji osiąga się
poprzez niekowalencyjne wiązanie ligandu z jego
receptorem ze względu na kompletność kształtów
makrocząsteczek. Natomiast ROS działają w sygnalizacji
poprzez reakcje chemiczne z określonymi atomami białek
docelowych, które prowadzą do kowalencyjnych
modyfikacji białek. Dlatego rozpoznawanie molekularne
ROS zachodzi na poziomie atomowym, a nie na poziomie
makromolekularnym, co koniecznie rozszerza potencjalną
liczbę receptorów specyficznych dla ROS. W związku z
tym nie było jasne, w jaki sposób osiągnięto specyficzność
w sygnalizacji ROS.
Typ komórki, czas trwania produkcji utleniaczy,
wytwarzane reaktywne formy oraz lokalizacja ich źródła i
celów zostały zasugerowane jako czynniki przyczyniające
się [216], ale informacje na ten temat były nadal skąpe i
rozbieżne.
.

17.1. Źródło ROS. Jeśli chodzi o źródło ROS, mitochondria

są uważane za główne źródło ROS w komórce zarówno w
warunkach fizjologicznych, jak i patologicznych [278].
Dlatego też uważa się, że mitochondria odgrywają główną
rolę w wielu chorobach i procesie starzenia [279]. W
rzeczywistości dostępne dane pokazują, że brakuje
dowodów na to, że mitochondria są głównym źródłem
ROS [280]. Wręcz przeciwnie, pokazują, że istnieje silna
interakcja między różnymi źródłami komórkowych ROS
[281, 282], co utrudnia zdefiniowanie głównego źródła
reaktywnych form w różnych stanach fizjologicznych i
patologicznych.

17.2. Kolokalizacja źródeł i celów ROS. Kolejną

podstawową warstwą kontroli sygnalizacji ROS jest
kolokalizacja źródeł i celów ROS poprzez generowanie
drobnocząsteczkowego utleniacza w pobliżu danego
substratu. Ta forma regulacji może bezpośrednio wpływać
na kinetykę domniemanej reakcji sygnalizacji chemicznej
poprzez kontrolowanie lokalnych stężeń uczestniczących
reagentów molekularnych. Na przykład białka NOX, które
wpływają na sygnalizację receptorowej kinazy tyrozynowej,
34
części komórki [283, 284]. Rzeczywiście, ostatnie dane
pokazują, że generowanie ROS jest zlokalizowane dla
sygnalizacji w różnych typach komórek [285]. Inne
przykłady kolokalizacji źródeł i celów sygnalizacji ROS to
lokalizacja NOX4 w ER i jego tarczy, białkowej fosfatazy
tyrozynowej 1B (PTP1B) [286] oraz zlokalizowane
wytwarzanie HOCl przez mieloperoksydazę w fa- gosomach
w celu obrony przed patogenami [287].
17.3. Gatunki zaangażowane w sygnalizację. Większość ROS
nie może zostać wykorzystana z dala od miejsca ich
produkcji ze względu na ich wysoką niestabilność i
reaktywność oraz przeciwutleniacze komórkowe.
pojemność. Tak jest w przypadku rodnika⋅ OH, który ma
okres półtrwania około 10−9 s dla swojej wysokiej
reaktywności, w przeciwieństwie do H O22 , który ma okres
półtrwania około 1 ms [288]. To
wyjaśnia, dlaczego H O22 może być używany daleko od
źródła, inaczej niż⋅ OH, który ma średni efektywny promień
działania około 30 A i reaguje z biomolekułą lub bardzo
blisko niej.
który go wytworzył. Tak więc rodnik hydroksylowy
powstały w mitochondriach prawdopodobnie nie będzie
miał bezpośredniego wpływu na inne części komórki, na
przykład DNA w jądrze.
Co więcej,⋅ OH ma bezkrytyczną reaktywność wobec bio-
podczas gdy inne ROS, takie jak O⋅- i H O ,
2 22
Każdy z nich ma preferowane cele biologiczne. Pomimo
tego, rodnik hydroksylowy jest również uważany za
zaangażowany w sygnalizację przez Mittala i Murada [237],
którzy zasugerowali, że stymulacja cyklazy guanylanowej
przez SOD była spowodowana tworzeniem się
H2O2, który w reakcji z ponadtlenkiem wytwarza⋅
promieniowanie OH, które aktywuje cyklazę guanylanową.
Pomysł ten został obalony
Friebe i wsp. [289], którzy stwierdzili, że na stymulację
cyklazy guanylanowej przez SOD nie ma wpływu⋅ OH i
zaproponowali, że jest to spowodowane eliminacją
nadtlenku, zapobiegając w ten sposób jego reakcji z NO⋅ . W
związku z tym powszechnie uważa się, że
⋅Rodnik OH nie może odgrywać żadnej konkretnej roli w
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
do komórki, zostały opracowane do działań
zewnątrzkomórkowych, takich jak zabijanie bakterii.
Niemniej jednak publikacje dotyczą sygnalizacyjnej roli
nadtlenoazotynu [291].
17.4. H O22 Sygnalizacja. Większość artykułów na temat
sygnalizacji wewnątrzkomórkowej za pośrednictwem ROS
sugeruje, że O2⋅- lub H2O2 są głównymi cząsteczkami
sygnalizacyjnymi.
Wiadomo było, że ponadtlenek może utleniać tiole do
rodników tiylowych, które mogą inicjować reakcję
łańcuchową, ale szybkość utleniania tioli do rodników
tiylowych nie była znana.
dla tej reakcji są raczej niskie, około 103 M−1 s−1 przy pH 7,4
[292], które są nieznaczne w porównaniu ze stałymi
szybkości (około 109 M−1 s−1 ) dla cytozolowych i
mitochondrialnych dysmutaz ponadtlenkowych 2
[293].
Kiedy O⋅- jest generowany przez izoformę oksydazy
NADPH, NOX2, na zewnątrz
komórek, takich jak komórki śródbłonka, może wnikać do
komórek, powodując sygnalizację [294]. Jednak wewnątrz
komórki jest on szybko rozpadany na H2O2 i O2 oraz cele, z
którymi reaguje, czego nie wykazano in vivo, więc
prawdopodobnie ponadtlenek działa jako prekursor H2O2.
H O22 produkcja enzymatyczna i degradacja, które pro-
specyficzność dla czasu i miejsca oraz jego chemia, która
zapewnia specyficzność dla utleniania tioli, kwalifikuje
wrodzonego układu odpornościowego do zabijania bakterii.
Wewnątrzkomórkowe uwalnianie takich gatunków
wtórnych prowadzi do szkodliwych konsekwencji, ponieważ
są one bardzo aktywne, bez niezawodnego systemu kontroli
poziomów wewnątrzkomórkowych. W związku z tym
ogólnie przyjęto, że w toku ewolucji gatunki pierwotne
zostały opracowane w celu wewnątrzkomórkowego
sygnalizowania fizjologicznego, podczas gdy gatunki wtórne,
które mogą powodować uszkodzenia, zostały opracowane w
celu wewnątrzkomórkowego sygnalizowania fizjologicznego.

sygnalizacji.
Wydaje się, że nie ma to również zastosowania do
pochodnych
tlenek azotu. Założono, że nadtlenoazotyn ma wpływ na
szlaki, które w warunkach fizjologicznych są regulowane
przez fosforylację i defosforylację tyrozyny. Chociaż
nadtlenoazotyn nie reaguje bezpośrednio z tyrozyną,
wszystkie wtórne rodniki powstające z nadtlenoazotynu
promują utlenianie i nitrację tyrozyny białkowej [290].
Nitracja tyrozyny blokuje odpowiednie kanały
sygnalizacyjne, więc fakt, że NO2 nieodwracalnie wiąże się z
białkami, wydaje się mieć patologiczny wpływ na funkcje
komórkowe, a nie przyczyniać się do fizjologicznej
sygnalizacji wewnątrzkomórkowej. Jest to zgodne z ideą, że
biologiczny wpływ pierwotnych i wtórnych reaktywnych
form jest różny. Pierwotne ROS i RNS są regulowane
odpowiednio przez SOD, CAT, GPX i NOS i są głównie
związane z sygnalizacją mającą określoną funkcję
fizjologiczną w regulacji sygnalizacji wewnątrzkomórkowej.
I odwrotnie, gatunki wtórne są związane ze stresem
oksydacyjnym. Powinny być ewolucyjnie opracowane do
działań zewnątrzkomórkowych, głównie jako część
Medycyna oksydacyjna
nadtlenek jest i długowieczność
odpowiednim drugim przekaźnikiem. 35
komórek
Zaproponowano, że H O22 inicjuje sygnalizację
komórkową poprzez modyfikacje cząsteczek białek
docelowych lub zmiany wewnątrzkomórkowego stanu
redoks [295], chociaż rozróżnienie między tymi
mechanizmami nie jest łatwe.
Głównymi celami H O22 są grupy tiolowe reszt
cysteinowych, a najlepiej opisana modyfikacja cząsteczek
białek obejmuje utlenianie takich reszt. Utlenianie grup -
SH prowadzi do powstania kilku różnych produktów, w
tym pochodnych kwasu sulfenowego (-SOH) [296], które
mogą następnie ulegać dalszemu utlenianiu do kwasu
sulfinowego (-SO2 H) i ostatecznie sulfonowego (-SO3 H).
Ponadto mogą one tworzyć wiązania dwusiarczkowe z
pobliskimi cysteinami (-S-S-)
[297] i być przekształcane w kilka adduktów w reakcji z
NO⋅ (S-nitrozylacja) lub GSH (S-glutationylacja) [298]. Z
wyjątkiem kwasu sulfonowego i w mniejszym stopniu
sulfinowego
Modyfikacje te są odwracalne przez systemy redukujące,
takie jak tioredoksyna i peroksydoksyny [299].
Tworzenie kwasu sulfinowego wymaga drugiej reakcji
z H O22 , która wydaje się bardziej prawdopodobna w
przypadku silnego stresu oksydacyjnego niż podczas
sygnalizacji fizjologicznej. To samo dotyczy kwasu
sulfonowego, który praktycznie nie występuje w
warunkach biologicznych. Wynika z tego, że stany
utlenienia reszt cysteiny istotne dla sygnalizacji to
prawdopodobnie tylko pochodna kwasu sulfenowego i
disiarczek.
Związane z utlenianiem modyfikacje grup tiolowych
powodują zmiany w strukturze i funkcji białka, które mogą
modyfikować aktywność enzymu, jeśli krytyczna cysteina
znajduje się w jego domenie katalitycznej [300] lub
zdolność czynnika transkrypcyjnego do wiązania DNA,
jeśli znajduje się w jego motywie wiążącym DNA [301].
Kilka białek, w tym czynniki transkrypcyjne, chaperony
molekularne i białkowe fosfatazy tyrozynowe, są
regulowane poprzez procesy redoks. Stan redoks tioli
białkowych stanowi "przełącznik molekularny" zdolny do
odwracalnej aktywacji/dezaktywacji funkcji białka. Proces
ten przypomina regulację fosforylacyjną, w której dodanie
grupy fosforanowej przez kinazę białkową i jej
36 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
usunięcie przez fosfatazę białkową odwracalnie zmienia nitrozylacja enzymów NOS reguluje produkcję NO⋅ ,
sugerując mechanizm sprzężenia zwrotnego do
aktywność białka [302].
kontrolowania jego aktywności [308]. NO⋅ również
Z drugiej strony, w niektórych przypadkach regulacji
komórkowej dochodzi do przesłuchów i/lub sekwencyjnego
partnerstwa między dwoma mechanizmami
sygnalizacyjnymi. Dowody łączące komórkowy stan redoks
z procesem fosforylacji pochodzą z badań nad systemem
Trx/ASK1 [303]. Kinaza regulująca sygnał apoptozy-1
(ASK1) jest członkiem rodziny kinaz białkowych
aktywowanych mitogenami (MAPKK), która bierze udział
w aktywacji kinaz białkowych aktywowanych stresem,
takich jak p38 i JNK [304]. Stwierdzono, że tioredoksyna,
pro- teina przeciwutleniająca, tworzy kompleks z ASK1.
Gdy tioredoksyna została skompleksowana z ASK1,
aktywność ASK1 została zahamowana [303]. Wzrost
poziomu ROS, który nastąpił po stymulacji czynnikiem
martwicy nowotworów, spowodował odłączenie ASK1 od
tioredoksyny i późniejszą aktywację aktywności ASK1
[303].
Jeśli chodzi o to, w jaki sposób zmiany w komórkowym
stanie redoks inicjują sygnalizację komórkową, należy
zauważyć, że w porównaniu ze środowiskiem
zewnątrzkomórkowym cytozol jest zwykle utrzymywany w
warunkach silnej "redukcji". W normalnych warunkach
utrzymanie stanu redoks cytozolu wynika ze zdolności
"redoks-budujących" wewnątrzkomórkowych tioli, takich
jak GSH i Trx, które przeciwstawiają się komórkowemu
stresowi oksydacyjnemu poprzez redukcję H O22 .
Aktywność reduktazy GSH i reduktazy Trx utrzymuje
wysoki stosunek redukcji do utlenionych form odpowiednio
GSH i Trx. Substancje te mogą uczestniczyć w procesach
sygnalizacji komórkowej: GSH może regulować sygnalizację
redoks poprzez zmiany zarówno w poziomie całkowitego
GSH, jak i w stosunku między jego zredukowanymi i
utlenionymi formami, podczas gdy Trx może regulować
aktywność niektórych białek poprzez bezpośrednie wiązanie
się z nimi [295].

17.5. Sygnalizacja NO. Dobrze znany wpływ NO⋅ na

komórki mięśni gładkich wynika ze zdolności tlenku azotu
do wiązania się z cząsteczką hemu cyklazy guanylowej w
celu wywołania konformacji.
cGMP z kolei reguluje kinazy białkowe (cGK),
fosfodiesterazy (PDE) i kanały bramkowane jonami.
Ponieważ ini-
Wstępne wyjaśnienie wpływu systemu⋅ NO/cGMP na
regulację ciśnienia krwi, agregację płytek krwi i neuro- i
hormony wzrostu.
[305], pojawiły się inne przykłady alternatywnego celu dla
NO⋅ . Niektóre przykłady to aktywacja innego enzymu
zawierającego hem, cyklooksygenazy, która
prowadzi do wzrostu tworzenia prostaglandyn [306] i
hamowania oksydazy cytochromowej, która reguluje
oddychanie mitochondrialne [307].
Wiele biologicznych efektów NO⋅ jest mediowanych
przez niezależne od hemu szlaki, w których S-nitrozylacja
białek docelowych NO obejmuje reszty cysteinowe i
tyrozynowe, i jest oczywiste, że S-nitrozylacja białek
docelowych jest kolejnym potencjalnie ważnym systemem
regulacyjnym.
co odpowiada za niektóre działania fizjologiczne NO .⋅
Stwierdzono, że eNOS i iNOS są podatne na
Modyfikacje tiolowe indukowane przez NO [308]. S-
Medycyna oksydacyjna i długowieczność Powyższe wyniki wskazują, że szlaki metaboliczne37
celuje
komórekw białka mitochondrialne kompleksu I i kompleksu
IV zaangażowanego w oddychanie. Chociaż inhibicja organizmów tlenowych prowadzą do obowiązkowej
kompleksu IV pozostaje odwracalna przez cały czas produkcji reaktywnych form tlenu (ROS) i reaktywnych
ekspozycji, inhibicja kompleksu I, która wydaje się być form azotu (RNS), które niekoniecznie są złe. Reaktywne
s p o w o d o w a n a S-nitrozylacją tego enzymu, staje się formy to
stopniowo trwała wraz ze spadkiem stężenia
zredukowanego glutationu (GSH) w komórce [309].
Podobnie jak NO⋅ , nadtlenoazotyn z łatwością
przenika przez błony biologiczne i pomimo stosunkowo
krótkiego okresu półtrwania (~10 ms), jego
może oddziaływać z cząsteczkami docelowymi w
sąsiednich komórkach w obrębie jednej lub dwóch średnic
komórki [269]. Nadtlenoazotyn może pośrednio
powodować nitrowanie reszt tyrozynowych w białkach,
tworząc 3-nitrotyrozynę, poprzez generowanie wysoce
reaktywnych rodników powstających w wyniku reakcji z
dwutlenkiem węgla [310].
Nitrowanie tyrozyny białkowej jest kowalencyjną
modyfikacją wynikającą z dodania grupy nitrowej (-NO2 )
do jednego z dwóch równoważnych orto-węglowodorów
pierścienia aromatycznego tyrozyny [310]. Nitrowanie
może wywołać trzy różne skutki dla dotkniętych białek:
utratę funkcji, wzmocnienie funkcji lub brak efektu [311].
Powszechna nitracja tyrozyny wystąpiła w komórkach
podczas ekspozycji in vitro na nadtlenoazotyn, wpływając
na białka strukturalne, kanały jonowe, enzymy
metaboliczne i białka zaangażowane w apoptozę, by
wymienić tylko kilka [311-313]. Znaczenie takich
obserwacji in vivo pozostawało jednak do ustalenia, biorąc
pod uwagę, że wydajność tworzenia nitrotyrozyny w
warunkach podwyższonego wytwarzania nadtlenoazotynu
in vivo (stres nitrooksydacyjny) pozostawała znacznie
mniejsza niż to, co można osiągnąć in vitro przy
bezpośredniej ekspozycji na nadtlenoazotyn.
Jednak w większości opisanych badań nitrowanie
tyrozyny wiązało się ze znaczną utratą funkcji nitrowanego
białka. Ważnym przykładem utraty aktywności
enzymatycznej jest mitochondrialna MnSOD, pierwsze
białko, które uległo nitrowaniu in vivo [314]. Azotowanie
pojedynczej reszty tyrozynowej (Tyr-34) prowadzi do
całkowitej inaktywacji enzymu, z możliwą konsekwencją
faworyzowania generowania nadtlenoazotynu w
mitochondriach [314].
w tej organelli z powodu upośledzonej dysmutacji O⋅ [315]. 2
Głównym aspektem nitrowania tyrozyny przez
nadtlenoazotyn jest
możliwość upośledzenia procesów komórkowych
zależnych od generowania fosfotyrozyny [269]. Warto
zauważyć, że hipoteza, zgodnie z którą nitrowanie tyrozyny
zasadniczo hamowałoby sygnalizację komórkową zależną
od fosfotyrozyny, została w dużej mierze zrewidowana po
serii badań wykazujących, że nadtlenoazotyn raczej
promował proces fosforylacji tyrozyny w różnych typach
komórek [291]. Przypuszczalne mechanizmy obejmują
brak równowagi między fosforylacją i defosforylacją
tyrozyny, związane odpowiednio z aktywacją kinaz
tyrozynowych lub hamowaniem fosfataz tyrozynowych
przez nadtlenoazotyn. Jednakże niedobór wyników in vivo
potwierdzających dane in vitro wskazuje, że znaczenie
sygnalizacji zależnej od nadtlenoazotynu w stanach
patologicznych pozostaje do określenia.

18. Stres antyoksydacyjny

38 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
faktycznie potrzebne jako elementy transdukcji sygnału w antyoksydacyjną ma kluczowe znaczenie dla utrzymania
procesach, które są niezbędne do życia. zdrowych systemów biologicznych. Dlatego
Tak jak gatunki reaktywne niekoniecznie są złe, tak przeciwutleniacze w wysokich dawkach, oprócz działania jako
antyoksydanty niekoniecznie są dobre. Powszechnie prooksydanty, mogą również zakłócać równowagę redoks w
przyjmuje się, że stres oksydacyjny powstaje, gdy równowaga następstwie ich potencjału do interakcji z ROS obecnymi w
między reaktywnymi formami i przeciwutleniaczami jest stężeniach fizjologicznych wymaganych do optymalnego
przechylona na korzyść tych pierwszych. Jednak obecnie funkcjonowania komórek, prowadząc do dysfunkcji
dobrze wiadomo, że równowaga może zostać naruszona komórkowej [326].
również wtedy, gdy poziomy przeciwutleniaczy Co więcej, suplementacja przeciwutleniaczami może
przekraczają poziomy gatunków reaktywnych, a Dündar i hamować odpowiedź adaptacyjną na ROS.
Aslan [316] zaproponowali termin "stres antyoksydacyjny" Paradygmatycznym przykładem jest
dla takiej nierównowagi.
Po pierwsze, przeciwutleniacze odgrywają rolę
blokowania produkcji wolnych rodników i stresu
oksydacyjnego, ale nie są w stanie odróżnić rodników, które
powodują uszkodzenia, od tych, które odgrywają rolę
fizjologiczną. Co więcej, związki te działają nie tylko jako
przeciwutleniacze, ale mają również działanie
prooksydacyjne. Na przykład witamina C jest dobrze
znanym przeciwutleniaczem, a Linus Pauling odnotował
wyraźny wpływ witaminy C na zmniejszenie częstości
występowania i opóźnienie wystąpienia zmian złośliwych u
szczurów [317] i myszy [318] narażonych na działanie
światła ultrafioletowego. Jednak do tej pory ogromna liczba
badań interwencyjnych z zastosowaniem witaminy C, a
także innych przeciwutleniaczy, nie wykazała skuteczności
w zapobieganiu rakowi żołądka i jelit oraz opóźnianiu
śmierci [319]. Wydaje się raczej, że nieznacznie skracają one
życie osób, które je przyjmują.
Z drugiej strony istnieją dowody na to, że kwas
askorbinowy może również działać jako prooksydant.
Witamina C nie działa sama w sobie, ale w połączeniu z
żelazem powoduje intensywne utlenianie tłuszczów
wielonienasyconych.
Jon ponadtlenkowy nie jest szczególnie reaktywnym
rodnikiem, a jego toksyczność wiąże się z faktem, że może
on redukować jon Fe3+ do jonu Fe2+ , przywracając gatunek
H2O2, który może pro-
redukuje rodnik⋅ OH. Kwas askorbinowy przekształca
również Fe3+ w Fe2+
umożliwiając w ten sposób kolejny cykl wytwarzania⋅ OH z
odnowionego jonu żelazawego [320]. Integracja z kwasem
askorbinowym
⋅prowadzi do stałego dostarczania zredukowanego kwasu

askorbinowego, a tym samym do powtarzalnego

generowania przez żelazo rodników OH [320, 321].
Hematolodzy, którzy badali przeciążenie żelazem
spowodowane trans-
W przypadku pacjentów z talasemią lub niedokrwistością
sierpowatokrwinkową stwierdzono, że witamina C może
mobilizować żelazo z ich zapasów żelaza w organizmie, aby
przekroczyć zdolność wiązania żelaza przez białka wiążące
żelazo, a wynikające z tego wolne żelazo powoduje śmierć w
ciągu kilku minut do kilku godzin z powodu niewydolności
serca wywołanej żelazem [322, 323]. Suplementy witaminy
C mogą zatem powodować szybką progresję kardiomiopatii
zastoinowej w hemochromatozie [324]. Trzech młodych
sportowców zmarło w ten sposób, a nikt nie pomyślał o
ocenie ich stanu żelaza przed pozwoleniem im na
przyjmowanie suplementów witaminy C [ 3 2 5 ].
Ponadto, ponieważ w niskich dawkach ROS odgrywają
kluczową rolę w wielu funkcjach fizjologicznych, uważa się,
ż e równowaga między produkcją utleniaczy a ochroną
Medycyna oksydacyjna i długowieczność jako substancje, których nie można wyizolować ze względu39
dostarczane
komórek tylko przez ćwiczenia. Rzeczywiście,
pojedyncza sesja forsownych lub długotrwałych ćwiczeń na ograniczenia dostępnych metod, były następnie uważane
prowadzi do produkcji dużej liczby rodników i innych za substancje krótkotrwałe, ale ważne ze względu na ich
reaktywnych form tlenu (ROS), które powodują udział w procesach spalania i syntezy organicznej.
uszkodzenie i dysfunkcję tkanek. W przeciwieństwie do Następnie uznano je za biochemiczne półprodukty
tego, pojedyncze sesje programu treningowego wytwarzają
niewielkie ilości ROS, które mogą wywoływać reakcje
adaptacyjne korzystne dla organizmu [327].
Co ciekawe, regularne ćwiczenia wydają się zmniejszać
częstość występowania szerokiego zakresu chorób
związanych z ROS, w tym chorób serca, T2DM,
reumatycznego zapalenia stawów, chorób Alzheimera i
Parkinsona oraz niektórych nowotworów [328, 329].
Główne adaptacje zachodzą w wytrenowanych
mięśniach szkieletowych, które mogą się różnić w
zależności od rodzaju ćwiczeń, ale wydają się być jednak
zależne od produkcji ROS. Tak więc aerobowa aktywność
fizyczna indukuje adaptacyjne reakcje mięśni
szkieletowych [328], które zwiększają odporność na
warunki prowadzące d o zwiększonej produkcji ROS, w
tym długotrwałe lub forsowne ćwiczenia [330-332]. I
odwrotnie, ciężkie ćwiczenia oporowe powodują przerost
komórek mięśniowych ze wzrostem siły, bez większych
zmian w składzie biochemicznym. Ważną koncepcją
opracowaną w ciągu ostatniej dekady jest to, że reakcje na
trening są prawdopodobnie wynikiem ostrych, ale
skumulowanych efektów reakcji na pojedyncze ćwiczenia
[333]. W ten sposób każdy cykl ćwiczeń inicjuje ostre i
przejściowe zmiany w transkrypcji genów, które są
wzmacniane przez powtarzające się bodźce wysiłkowe,
prowadząc do zmienionej, przewlekłej ekspresji różnych
produktów genowych jądrowego i mitochondrialnego
DNA (mtDNA), które ostatecznie stanowią podstawę
adaptacji treningowej mięśni szkieletowych i poprawy
wydolności wysiłkowej [334]. Trening spowalnia również
procesy peroksydacyjne [331, 335] i pojawienie się innych
oznak generowania wolnych rodników [331] wywołanych
ostrym wysiłkiem fizycznym w mięśniach szkieletowych
szczurów. Efekt ten jest związany ze zwiększoną obroną
antyoksydacyjną [ 3 3 1 , 336] i zmniejszoną ilością wolnych
rodników.
aktywność [337, 338].
Zasugerowano, że ROS generowane podczas
pojedynczych sesji ćwiczeń działają jako sygnały regulujące
zdarzenia molekularne kluczowe dla adaptacyjnych
odpowiedzi na trening. Zaproponowano również, że
suplementacja przeciwutleniaczami, zmniejszając tworzenie
ROS, zapobiega przydatnym adaptacjom komórek
mięśniowych [339]. Taki pomysł przetestowano, określając
wpływ suplementacji antyoksydantami na odpowiedzi
adaptacyjne wywołane wysiłkiem fizycznym. Badania
dotyczące wpływu wyższego spożycia witaminy C i/lub E
na wydolność wysiłkową i homeostazę redoks dostarczyły
sprzecznych wyników [340]. Jednak suplementacja
przeciwutleniaczami była bardziej konsekwentnie
zgłaszana w celu zapobiegania prozdrowotnym efektom
ćwiczeń fizycznych u ludzi [341, 342].

19. Wnioski
Nasza wycieczka w dziedzinę wolnych rodników
doprowadziła nas do wskazania, że społeczność naukowa
musiała zrewidować swoje poglądy na temat tych
substancji w dość krótkim czasie. Początkowo postrzegane
40 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
no. 2,
Naturalnie występujące w systemach biologicznych, ale
pp. 2033-2051, 1904.
niemożliwe do zidentyfikowania. Dzięki technice
elektronowego rezonansu spinowego wykazano, że wolne
rodniki są znacznie bardziej rozpowszechnione w
systemach biologicznych niż wcześniej zakładano.
Kolejnym krokiem było uznanie, że gatunki te są
odpowiedzialne za toksyczność tlenu i szkodliwy wpływ
promieniowania jonizującego.
Następnie pojawiły się dowody na to, że wolne rodniki
są produktami ubocznymi normalnego metabolizmu
komórkowego, a ich szkodliwym skutkom przeciwdziała
system obrony antyoksydacyjnej.
Kiedy równowaga między produkcją wolnych rodników
a zdolnością systemów antyoksydacyjnych do ich
neutralizacji zostaje zaburzona na korzyść tych pierwszych,
pojawia się stres oksydacyjny. Prowadzi to do oksydacyjnej
modyfikacji makrocząsteczek biologicznych, a w
konsekwencji do zaburzeń strukturalnych i funkcjonalnych
komórek, prowadzących do chorób i starzenia się.
Najnowszym etapem było uznanie, że substancje
promieniotwórcze w niskich stężeniach mogą pełnić ważne
funkcje w systemach biologicznych, a przeciwutleniacze
mogą zapobiegać takim działaniom.
Jeśli kolejne badania potwierdzą takie wyniki,
doprowadzą one do ostatecznego przemyślenia idei, która
i s t n i a ł a przez długi czas na temat rodników i
przeciwutleniaczy. Przede wszystkim upadłby wciąż
powszechny zwyczaj uznawania takich substancji
odpowiednio za dobre i złe. Wręcz przeciwnie,
potwierdziłaby się idea, że dobroć i zło tych substancji są
względne i zależą od szeregu czynników, wśród których
bardzo ważne jest ich stężenie.

Konflikty interesów
Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Materiały uzupełniające
Rysunek jest graficznym streszczeniem. (Materiały
uzupełniające)

Referencje
[1] J. I. Solov'ev, Evoljucija osnpvnyh teoretičeskih problem
himii, Izdatel'stvo Nauka, Mosca, 1971.
[2] J. Liebig i F. Wöhler, "Untersuchungen über das Radikal der
Benzoesäure", Annalen der Pharmacie, vol. 3, pp. 249-282,
1832.
[3] H. J. H. Fenton, "LXXIII.-Oxidation oxidation of tartaric
acid in presence of iron," Journal of the Chemical Society,
Transactions, vol. 65, pp. 899-910, 1894.
[4] F. Haber i R. Wilstätter, "Unpaarigheit und radikalketten im
reaktion-mechanismus organscher und enzymatischer
vorgange," Chemische Berichte, vol. 64, pp. 2844-2856,
1931.
[5] M. Gomberg, "An instance of trivalent carbon: triphenyl-
methyl," Journal of the American Chemical Society, vol. 22,
no. 11, pp. 757-771, 1900.
[6] M. Gomberg and L. H. Cone, "Ueber Triphenylmethyl,"
Ber- ichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft, vol. 37,
Medycyna oksydacyjna i długowieczność 41
[7] M. Gomberg and L. H. Cone, "Ueber Triphenylmethyl,"
komórek
Ber- ichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft, vol. 39,
no. 3,
pp. 2957-2970, 1906.
[8] V. von Richter, Organic Chemistry, or Chemistry of Carbon
Compounds, Keegan Paul, Trench, Trubner, London, 1915.
[9] C. W. Porter, The Carbon Compounds: A Textbook of Organic
Chemistry, Ginn, New York, NY, 1926.
[10] N. Bohr, "On the constitution of atoms and molecules,"
Phil- osophical Magazine, vol. 26, pp. 1-24, 1913.
[11] R. W. Wood, "XLIX. Atomic hydrogen and the balmer
series spectrum", The London, Edinburgh, and Dublin
Philosophical Magazine and Journal of Science, vol. 44, nr
261, s. 538-546, 1922.
[12] K. F. Bonhoeffer, "The behavior of active hydrogen," Zeits-
chrift für Physikalische Chemie, vol. 113, pp. 199-219, 1924.
[13] F. Paneth i W. Hofeditz, "Über die darstellung von freiem
methyl," European Journal of Inorganic Chemistry, vol. 32,
pp. 1335-1347, 1929.
[14] M. S. Kharasch i F. R. Mayo, "The peroxide effect in
addition of reagents to unsaturated compounds. I. The addi-
tion of hydrogen bromide to allyl bromide", Journal of the
American Chemical Society, vol. 55, nr 6, s. 2468-2496,
1933.
[15] W. Markownikoff, "I. Ueber die Abhängigkeit der verschiede-
nen Vertretbarkeit des Radicalwasserstoffs in den isomeren
Buttersäuren," Annalen der Chemie und Pharmacie, vol.
153, no. 2, pp. 228-259, 1870.
[16] M. S. Kharasch i A. T. Read, "Sulfonation reactions with
sulfuryl chloride," Journal of the American Chemical Society,
vol. 61, no. 11, pp. 3089-3092, 1939.
[17] M. S. Kharasch i H. C. Brown, "Chlorination with sulfu- ryl
chloride I. The peroxide-catalyzed chlorination of hydro-
carbons," Journal of the American Chemical Society, vol. 61,
no. 8, pp. 2142-2150, 1939.
[18] M. S. Kharasch i H. C. Brown, "The photochemical reac-
tions of oxalyl chloride and phosgene with cyclohexane",
Journal of the American Chemical Society, vol. 62, nr 2,
pp. 454-454, 1940.
[19] N. N. Semenov, Chemical kinetics and chain reactions, Clar-
endon Press, Oxford, England, 1935.
[20] H. W. Thompson i C. N. Hinshelwood, "The mechanism of
the homogeneous of hydrogen and oxygen," Proceedings of
the Royal Society B: Biological Sciences, vol. 12, pp. 610- 621,
1928.
[21] C. Moureau i C. Dufraisse, "Catalysis and auto-oxidation.
Anti-oxygenic and pro-oxygenic activity", Chemical
Reviews, vol. 3, nr 2, s. 113-162, 1926.
[22] G. Wolf, "The discovery of the antioxidant function of vita-
min E: the contribution of Henry A. Mattill," Journal of
Nutrition, vol. 135, no. 3, pp. 363-366, 2005.
[23] M. J. Cummings i H. A. Mattill, "The auto-oxidation of fats
with reference to their destructive effect on vita- min E,"
Journal of Nutrition, vol. 3, no. 4, pp. 421-432, 1931.
[24] A. Szent-Györgyi, "Observations on the function of peroxi-
dase systems and the chemistry of the adrenal cortex," Bio-
chemical Journal, vol. 22, no. 6, pp. 1387-1409, 1928.
[25] J. L. Svirbely i A. Szent-Györgyi, "The chemical nature of
vitamin C," Biochemical Journal, vol. 26, no. 3, pp. 865-
870, 1932.
42
[26] L. Armentano, A. Bentsáth, T. Béres, S. Rusznyák oraz
A. Szent-Györgyi, "Über den Einfluß von Substanzen der Fla-
vongruppe auf die Permeabilität der Kapillaren. Vitamin
P1," DMW - Deutsche Medizinische Wochenschrift, vol. 62,
no. 33,
pp. 1325-1328, 1936.
[27] F. Haber i J. Weiss, "The catalytic decomposition of
hydrogen peroxide by iron salts", Proceedings of the Royal
Society of London. Series A: Mathematical and Physical Sci-
ences, vol. 147, pp. 332-351, 1934.
[28] K. Barbusiński, "Reakcja Fentona - kontrowersje wokół
chemii", Ecological Chemistry and Engineering S, vol. 16, no.
3, pp. 347-358, 2009.
[29] L. Michaelis, "The formation of semiquinones as
intermediary reduction products from pyocyanine and other
dyestuffs," Journal of Biological Chemistry, vol. 92, pp. 211-
232, 1931.
[30] L. Michaelis, "Semiquinones, the intermediate steps of revers-
ible organic oxidation-reduction", Chemical Reviews, vol.
16, nr 2, s. 243-286, 1935.
[31] H. Beinert, "Spectral characteristics of flavins at the
semiqui- noid oxidation level", Journal of the American
Chemical Soci- ety, vol. 78, pp. 5323-5328, 1935.
[32] W. C. Röentgen, "On a new kind of rays", Nature, vol. 53,
pp. 274-276, 1896.
[33] H. Becquerel, "Sur diverses propriétiés des rayons uraniques,"
Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'Académie
des sciences, vol. 123, pp. 855-858, 1896.
[34] P. Curie i M. Curie, "Sur une substance nouvelle radio-
active contenue dans la pechblende", Comptes rendus
hebdo- madaires des séances de l'Académie des sciences, vol.
127,
pp. 175-178, 1898.
[35] K. Sansare, V. Khanna, and F. Karjodkar, "Early victims of
X- rays: a tribute and current perception," Dento Maxillo
Facial Radiology, vol. 40, no. 2, pp. 123-125, 2011.
[36] C. M. Scott, "Some quantitative aspects of the biological
action of X- and γ-rays," Some Quantitative Aspects of the
Biological Action or X and y Rays, vol. 223, nr 223, s. 99,
1937.
[37] W. M. Dale, "The effect of X rays on enzymes", Biochemical
Journal, vol. 34, nr 10-11, s. 1367-1373, 1940.
[38] E. S. G. Barron, S. Dickman, J. A. Muntz i T. P. Singer,
"Studies on the mechanism of action of ionizing radiations,"
The Journal of General Physiology, vol. 32, no. 4, pp. 537-
552, 1949.
[39] J. Weiss, "Radiochemistry of aqueous solutions," Nature,
vol. 153, no. 3894, pp. 748-750, 1944.
[40] O. Risse, "Die physikalischen Grundlagen der chemischen
Wirkungen des Lichts und der Röntgenstrahlen," Ergebnisse
der Physiologie, vol. 30, nr 1, s. 242-293, 1930.
[41] H. Fricke, "The chemical-physical foundation for the
biolog- ical effects of X-rays", Cold Spring Harbor Symposia
on Quan- titative Biology, vol. 2, pp. 241-248, 1934.
[42] H. M. Patt, E. B. Tyree, R. L. Straube i D. E. Smith, "Cys-
teine protection against X irradiation", Science, vol. 110, nr
2852, s. 213-214, 1949.
[43] H. Goldie, G. J. Tarleton Jr. i P. F. Hanh, "Effect of pre-
treatment with cysteine on survival of mice exposed to
exter- nal and internal irradiation," Experimental Biology
and Medicine, vol. 77, no. 4, pp. 790-794, 1951.
[44] G. Schwartz, "Uber Desensibilisierung gegen Rontgen- und
Radium-strahlen," Munchener Medizinische Wochenschrift,
vol. 24, pp. 1-2, 1909.
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
[45] J. Jolly, "Action des rayons X sur les cellules. Modifications
de la radiosensibilité par ligature des
connexionsvasculaires", Comptes Rendus des Seances de la
Societe de Biologie et de ses Filiales (Paris), vol. 91, pp. 351-
354, 1924.
[46] J. C. Mottram, "On the skin reactions to radium exposure
and their avoidance in therapy; an experimental investiga-
tion," British Journal of Radiology, vol. 29, pp. 174-180,
1924.
[47] I. Churchill-Davidson, "Wpływ tlenu na
promieniowrażliwość,"
Cancer, vol. 13, no. S6, pp. 122-132, 1960.
[48] P. Howard-Flanders i T. Alper, "The sensitivity of micro-
organisms to irradiation under controlled gas conditions,"
Radiation Research, vol. 7, no. 5, pp. 518-540, 1957.
[49] D. Ewing, "Hipoteza wiązania tlenu: ponowna ocena,"
American Journal of Clinical Oncology, vol. 21, no. 4,
pp. 355-361, 1998.
[50] F. Hutchinson, "The molecular basis for radiation effects on
cells", Cancer Research, vol. 26, pp. 2045-2052, 1996.
[51] J. Du i J. M. Gebicki, "Proteins are major initial cell tar- gets
of hydroxyl free radicals," The International Journal of
Biochemistry & Cell Biology, vol. 36, no. 11, pp. 2334- 2343,
2004.
[52] M. J. Daly, E. K. Gaidamakova, V. Y. Matrosova et al., "Pro-
tein oxidation implicated as the primary determinant of
bac- terial radioresistance," PLoS Biology, vol. 5, no. 4, 2007.
[53] T. F. Slater, Free Radical Mechanisms in Tissue Injury, Pion
Ltd., London, 1972.
[54] M. Comporti, C. Saccocci, and M. U. Dianzani, "Effect of
CCl-4 in vitro and in vivo on lipid peroxidation of rat liver
homogenates and subcellular fractions," Enzymologia, vol.
29, no. 3, pp. 185-204, 1965.
[55] R. O. Recknagel i A. K. Ghoshal, "Lipoperoxidation as a
vector in carbon tetrachloride hepatotoxicity," Laboratory
Investigation, vol. 15, pp. 132-146, 1966.
[56] T. F. Slater, "Necrogenic action of carbon tetrachloride in
the rat: a speculative mechanism based on activation,"
Nature, vol. 209, no. 5018, pp. 36-40, 1966.
[57] K. J. A. Davies, "Stres oksydacyjny: paradoks życia
tlenowego,"
Sympozja Towarzystwa Biochemicznego, tom 61, str. 1-31,
1995.
[58] J. Priestley, "An account of further discoveries in air," Philo-
sophical Transactions, vol. 65, pp. 384-394, 1775.
[59] C. W. Scheele, Chemische Abhandlung von der Luft und dem
Feuer: nebsteinem Vorbericht, Uppsala und Leipzig, Verlegt
von Magn, Swederus, 1777.
[60] M. M. V. Regnault i J. Reiset, Recherches chimiques sur la
respiration des animaux des diverses classes, Ann Chim Phys
Bachelier, Imprimeur-Libraire, Paris, 1849.
[61] P. Bert, "La pression barométrique: recherches de physiologie
expérimentale", Masson, Paris, 1878.
[62] J. L. Smith, "The pathological effects due to increase of oxy-
gen tension in the air breathed," The Journal of Physiology,
vol. 24, no. 1, pp. 19-35, 1899.
[63] T. L. Terry, "Fibroblastic overgrowth of persistent tunica vas
culosa lentis in infants born prematurely: II. Report of
cases- clinical aspects," Transactions of the American
Ophthalmo- logical Society, vol. 40, pp. 262-284, 1942.
[64] K. Campbell, "Intensive oxygen therapy as a possible cause
of retrolental fibroplasia; a clinical approach", Medical
Journal of Australia, vol. 2, nr 2, s. 48-50, 1951.
[65] J. W. Bean, "Effects of oxygen at increased pressure,"
Physio- logical Reviews, vol. 25, no. 1, pp. 1-147, 1945.
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
[66] N. Haugaard, "Komórkowe mechanizmy toksyczności tlenu,"
Physiological Reviews, vol. 48, nr 2, s. 311-373, 1968.
[67] H. Taube, "Mechanisms of oxidation with oxygen," The
Jour- nal of General Physiology, vol. 49, no. 1, pp. 29-50,
1965.
[68] R. Gerschman, D. L. Gilbert, S. W. Nye, P. Dwyer, and W.
O. Fenn, "Oxygen poisoning and x-irradiation: a
mechanism in common," Science, vol. 119, no. 3097, pp.
623-626, 1954.
[69] B. Commoner, J. Townsend, and G. E. Pake, "Free radicals
in biological materials," Nature, vol. 174, no. 4432, pp. 689-
691,
1954.
[70] D. Harman, "Aging: a theory based on free radical and radi-
ation chemistry," The Journals of Gerontology, vol. 11, no. 3,
pp. 298-300, 1956.
[71] J. M. McCord i I. Fridovich, "Superoxide dismutase. An
enzymic function for erythrocuprein (hemocuprein)," Jour-
nal of Biological Chemistry, vol. 244, no. 22, pp. 6049-6055,
1969.
[72] J. M. McCord i I. Fridovich, "The reduction of cytochrome c
by milk xanthine oxidase," Journal of Biological Chemistry,
vol. 243, no. 21, pp. 5753-5760, 1968.
[73] T. Mann i D. Keilin, "Haemocuprein and hepatocuprein,
copper-protein compounds of blood and liver in mammals,"
Proceedings of the Royal Society of London, Series B:
Biological Sciences, vol. 126, no. 844, pp. 303-315, 1938.
[74] J. M. McCord, B. B. Keele i I. Fridovich, "An enzyme- based
theory of obligate anaerobiosis: the physiological func- tion
of superoxide dismutase," Proceedings of the National
Academy of Sciences of the United States of America, vol. 68,
no. 5, pp. 1024-1027, 1971.
[75] L. W. Oberley, A. L. Lindgren, S. A. Baker i R. H. Stevens,
"Superoxide ion as the cause of the oxygen effect",
Radiation Research, vol. 68, nr 2, s. 320-328, 1976.
[76] D. T. Sawyer i J. S. Valentine, "How super is superoxide?",
Accounts of Chemical Research, vol. 14, nr 12, s. 393-400,
1981.
[77] J. A. Fee, "Czy nadtlenek jest ważny w zatruciu tlenem?".
Trends in Biochemical Sciences, vol. 7, no. 3, pp. 84-86, 1982.
[78] N. Pastor, H. Weinstein, E. Jamison, and M. Brenowitz, "A
detailed interpretation of OH radical footprints in a TBP-
DNA complex reveals the role of dynamics in the
mechanism of sequence-specific binding," Journal of
Molecular Biology, vol. 304, no. 1, pp. 55-68, 2000.
[79] S. J. Weiss, G. W. King i A. F. LoBuglio, "Evidence for
hydroxyl radical generation by human monocytes," Journal
of Clinical Investigation, vol. 60, no. 2, pp. 370-373, 1977.
[80] S. R. Thomas, D. Mohr, and R. Stocker, "Nitric oxide
inhibits indoleamine 2, 3-dioxygenase activity in interferon-
gamma primed mononuclear phagocytes," Journal of
Biological Chemistry, vol. 269, no. 20, pp. 14457-14464,
1994.
[81] P. K. Jensen, "Antimycin-insensitive oxidation of succinate
and reduced nicotinamide-adenine dinucleotide in
electron- transport particles I. pH dependency and
hydrogen peroxide formation," Biochimica et Biophysica
Acta (BBA) - Enzymol- ogy and Biological Oxidation, vol.
122, no. 2, pp. 157-166, 1966.
[82] G. Loschen, L. Flohe i B. Chance, "Respiratory chain linked
H2O2production in pigeon heart mitochondria", FEBS
Letters, vol. 18, nr 2, s. 261-264, 1971.
[83] R. A. Weisiger i I. Fridovich, "Superoxide dismutase.
Organelle specificity", Journal of Biological Chemistry, vol.
248, nr 10, s. 3582-3592, 1973.
43
[84] G. Loschen, A. Azzi, C. Richter i L. Flohé, "Superoxide
radicals as precursors of mitochondrial hydrogen peroxide",
FEBS Letters, vol. 42, nr 1, s. 68-72, 1974.
[85] A. Boveris i B. Chance, "The mitochondrial generation of
hydrogen peroxide: general properties and effect of hyper-
baric oxygen," Biochemical Journal, vol. 134, no. 3, pp. 707-
716, 1973.
[86] J. H. Gillette, B. B. Brodie i B. N. La Du, "The oxidation of
drugs by liver microsomes: on the role of TPNH and oxygen,"
Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics,
vol. 119, no. 4, pp. 532-540, 1957.
[87] A. G. Hildebrandt i I. Roots, "Reduced nicotinamide ade-
nine dinucleotide phosphate (NADPH) -dependent
formation and breakdown of hydrogen peroxide during
mixed function oxidation reactions in liver microsomes,"
Archives of Biochemistry and Biophysics, vol. 171, no. 2, pp.
385-397, 1975.
[88] J. Werringloer, Microsomes and Drug Oxidations, V. Ullrich,
J. Roots, A. G. Hildebrandt, R. W. Estabrook, and A. H.
Con- ney, Eds., Pergamon Press, Oxford, 1977.
[89] S. D. Aust, D. L. Roerig i T. C. Pederson, "Evidence for
superoxide generation by NADPH-cytochrome C reductase
of rat liver microsomes," Biochemical and Biophysical Research
Communications, vol. 47, no. 5, pp. 1133-1137, 1972.
[90] G. M. Bartoli, T. Galeotti, G. Palombini, G. Parici, and
A. Azzi, "Different contribution of rat liver microsomal pig-
ments in the formation of superoxide anions and hydrogen
peroxide during development," Archives of Biochemistry
and Biophysics, vol. 181, pp. 276-281, 1977.
[91] C. de Duve, "Functions of microbodies (peroxisomes),"
Jour- nal of Cell Biology, vol. 27, 1965.
[92] A. Boveris, N. Oshino i B. Chance, "The cellular produc-
tion of hydrogen peroxide," Biochemical Journal, vol. 128,
no. 3, pp. 617-630, 1972.
[93] G. Y. N. Iyer, D. M. F. Islam i J. H. Quastel, "Biochemical
aspects of phagocytosis," Nature, vol. 192, no. 4802, pp. 535-
541, 1961.
[94] F. Rossi i M. Zatti, "Biochemical aspects of phagocytosis in
polymorphonuclear leucocytes. NADH and NADPH oxida-
tion by the granules of resting and phagocytizing cells",
Experientia, vol. 20, nr 1, s. 21-23, 1964.
[95] B. M. Babior, R. S. Kipnes i J. T. Curnutte, "Biologiczne
mechanizmy obronne. The production by leukocytes of
super- oxide, a potential bactericidal agent," Journal of
Clinical Investigation, vol. 52, no. 3, pp. 741-744, 1973.
[96] A. W. Segal i O. T. Jones, "Novel cytochrome b system in
phagocytic vacuoles of human granulocytes," Nature, vol.
276, no. 5687, pp. 515-517, 1978.
[97] B. Royer-Pokora, L. M. Kunkel, A. P. Monaco et al.,
"Cloning the gene for an inherited human disorder-
chronic granulo- matous disease-on the basis of its
chromosomal location," Nature, vol. 322, pp. 32-38, 1978.
[98] K. Bedard i K. H. Krause, "The NOX family of ROS-
generating NADPH oxidases: physiology and pathophysiol-
ogy," Physiological Reviews, vol. 87, no. 1, pp. 245-313,
2007.
[99] B. A. Freeman i J. D. Crapo, "Biology of disease: free radicals
and tissue injury," Laboratory Investigation, vol. 47, no. 5,
pp. 412-426, 1982.
[100] F. Schardinger, "Ueber das Verhalten der Kuhmilch gegen
Methylenblau und seine Verwendung zur Unterscheidung
von ungekochter und gekochter Milch," Zeitschrift für
44
Untersuchung der Nahrungs- und Genussmittel, t. 5, nr 22,
pp. 1113-1121, 1902.
[101] E. Della Corte i F. Stirpe, "The regulation of rat-liver xan-
thine oxidase: activation by proteolytic enzymes", FEBS Let-
ters, vol. 2, no. 2, pp. 83-84, 1968.
[102] D. N. Granger, G. Rutili i J. M. McCord, "Superoxide
radicals in feline intestinal ischemia", Gastroenterology, vol.
81, nr 1, s. 22-29, 1981.
[103] R. Korthuis and D. N. Granger, "Ischemia-reperfusion injury:
role of oxygen-derived free radicals," in Physiology of
Oxygen Radicals, A. E. Taylor, S. Matalon, and P. A. Ward,
Eds.,
pp. 217-249, Am Physiol Sot (Clin Physiol Ser), Bethesda,
MD, 1986.
[104] J. Priestley, Experiment and Observation on Different Kinds
of Air, vol. 1, Johnson J, St. Paul Church Yard, London,
1774.
[105] D. F. Ashman, R. Lipton, M. M. Melicow, and T. D. Price,
"Isolation of adenosine 3′,5′-monophosphate and guanosine
3′,5′-monophosphate from rat urine," Biochemical and Bio-
physical Research Communications, vol. 11, no. 4, pp. 330-
334, 1963.
[106] T. D. Price, D. F. Ashman, and M. M. Melicow, "Organo-
phosphates of urine, including adenosine 3′,5′-monopho-
sphate and guanosine 3′,5′-monophosphate," Biochimica et
Biophysica Acta (BBA) - Nucleic Acids and Protein Synthesis,
vol. 138, no. 3, pp. 452-465, 1967.
[107] K. G. Nair, "Purification and properties of 3',5'-cyclic
nucleo- tide phosphodiesterase from dog heart,"
Biochemistry, vol. 5, no. 1, pp. 150-157, 1966.
[108] J. G. Hardman i E. W. Sutherland, "Guanyl cyclase, an
enzym catalyzing formation of guanosine 3',5'-mono-
phosphate from guanosine trihosphate," Journal of
Biological Chemistry, vol. 244, no. 23, pp. 6363-6370, 1969.
[109] K.-D. Schultz, K. Schultz i G. Schultz, "Sodium nitroprus-
side and other smooth muscle-relaxants increase cyclic
GMP levels in rat ductus deferens," Nature, vol. 265, no.
5596,
pp. 750-751, 1977.
[110] S. Katsuki, W. Arnold, C. Mittal i F. Murad, "Stimula- tion
of guanylate cyclase by sodium nitroprusside, nitro-
glycerin and nitric oxide in various tissue preparations and
comparison to the effects of sodium azide and hydrox-
ylamine," Journal of Cyclic Nucleotide Research, vol. 3,
pp. 23-25, 1977.
[111] F. Murad, C. K. Mittal, W. P. Arnold, S. Katsuki, and
H. Kimura, "Guanylate cyclase: activation by azide, nitro
compounds, nitric oxide and hydroxyl radical and
inhibition by hemoglobin and myoglobin," Advances in
Cyclic Nucleo- tide Research, vol. 9, pp. 145-158, 1978.
[112] W. R. Kukovetz, S. Holzmann i G. Pöch, "Evidence for
cyclic GMP-mediated relaxant effects of nitro-compounds
in coronary smooth muscle", Naunyn-Schmiedeberg's
Archives of Pharmacology, vol. 310, nr 2, s. 129-138, 1979.
[113] R. F. Furchgott i J. V. Zawadzki, "The obligatory role of
endothelial cells in the relaxation of arterial smooth muscle by
acetylcholine," Nature, vol. 288, no. 5789, pp. 373-376,
1980.
[114] P. D. Cherry, R. F. Furchgott, J. V. Zawadzki oraz
D. Jothianandan, "Role of endothelial cells in relaxation of
isolated arteries by bradykinin," Proceedings of the National
Academy of Sciences of the United States of America, vol. 79,
no. 6, pp. 2106-2110, 1982.
[115] R. M. Rapoport i F. Murad, "Indukowana agonistą zależna
od śródbłonka relaksacja w aorcie piersiowej szczura może
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
za pośrednictwem cGMP", Circulation Research, vol. 52, no.
3, pp. 352-357, 1983.
[116] R. M. Rapoport, M. B. Draznin, and F. Murad, "Endothe-
lium-dependent relaxation in rat aorta may be mediated
through cyclic GMP-dependent protein phosphorylation,"
Nature, vol. 306, no. 5939, pp. 174-176, 1983.
[118] T. M. Griffith, D. H. Edwards, M. J. Lewis, A. C. Newby oraz
A. H. Henderson, "The nature of endothelium-derived vascu-
lar relaxant factor," Nature, vol. 308, no. 5960, pp. 645-647,
1984.
[119] R. F. Furchgott, "Studies on relaxation of rabbit aorta by
sodium nitrite: the basis for the proposal that the acid-
activatable inhibitory factor from bovine retractor penis is
inorganic nitrite and the endothelium-derived relaxing factor
is nitric oxide," in Mechanisms of Vasodilatation, P. M.
Van- houtte, Ed., vol. 4, pp. 401-414, Raven Press, New
York, NY, 1988.
[120] L. J. Ignarro, R. E. Byrns, and K. S. Wood, "Biochemical and
pharmacological properties of EDRF and its similanty to
nitric oxide radical," in Mechanisms of Vasodilatation, P. M.
Vanhoutte, Ed., vol. 4, pp. 427-435, Raven Press, New
York, NY, 1988.
[121] L. J. Ignarro, G. M. Buga, K. S. Wood, R. E. Byrns, and
G. Chaudhuri, "Endothelium-derived relaxing factor pro-
duced and released from artery and vein is nitric oxide,"
Proceedings of the National Academy of Sciences of the
United States of America, vol. 84, no. 24, pp. 9265-9269,
1987.
[122] M. T. Khan i R. F. Furchgott, "Additional evidence that
endothelium-derived relaxing factor is nitric oxide," in
Phar- macology, M. J. Rand and C. Raper, Eds., pp. 341-
344, Else- vier, Amsterdam, 1987.
[123] R. M. J. Palmer, A. G. Ferrige i S. Moncada, "Nitric oxide
release accounts for the biological activity of endothelium-
derived relaxing factor," Nature, vol. 27, pp. 524-526, 1987.
[124] R. M. J. Palmer, D. S. Ashton i S. Moncada, "Vascular
endothelial cells synthesize nitric oxide from L-arginine",
Nature, vol. 333, nr 6174, s. 664-666, 1988.
[125] D. S. Bredt i S. H. Snyder, "Isolation of nitric oxide synt-
tase, a calmodulin-requiring enzyme," Proceedings of the
National Academy of Sciences of the United States of
America, vol. 87, no. 2, pp. 682-685, 1990.
[126] U. Forstermann, J. S. Pollock, H. H. Schmidt, M. Heller, and
F. Murad, "Calmodulin-dependent endothelium-derived
relaxing factor/nitric oxide synthase activity is present in the
particulate and cytosolic fractions of bovine aortic endo-
thelial cells," Proceedings of the National Academy of
Sciences of the United States of America, vol. 88, no. 5, pp.
1788-1792, 1991.
[127] D. J. Stuehr, H. J. Cho, N. S. Kwon, M. F. Weise i C. F.
Nathan, "Purification and characterization of the cytokine-
induced macrophage nitric oxide synthase: an FAD- and
FMN-containing flavoprotein," Proceedings of the National
Academy of Sciences of the United States of America, vol. 88,
no. 17, pp. 7773-7777, 1991.
[128] R. J. Gryglewski, R. M. J. Palmer i S. Moncada, "Superox-
ide anion is involved in breakdown of endothelium- derived
vascular relaxing factor", Nature, vol. 320, nr 6061,
pp. 454-456, 1986.
[129] N. V. Blough i O. C. Zafiriou, "Reakcja nadtlenku z tlenkiem
azotu z wytworzeniem nadtlenoazotynu w alkalicznym
środowisku wodnym".
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
roztwór," Inorganic Chemistry, vol. 24, nr 22, pp. 3502-
3504, 1985.
[130] E. Halfpenny i P. L. Robinson, "169. The nitration and
hydroxylation of aromatic compounds by pernitrous acid",
Journal of the Chemical Society (Resumed), str. 939-946,
1952.
[131] A. Baeyer i V. Villiger, "Ueber die salpetrige Säure," Ber-
ichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft, vol. 34, nr 1,
pp. 755-762, 1901.
[132] L. R. Mahoney, "Evidence for the formation of hydroxyl
radicals in the isomerization of pernitrous acid to nitric acid
in aqueous solution", Journal of the American Chemical
Society, vol. 92, nr 17, s. 5262-5263, 1970.
[133] E. O. Feigl, "EDRF -a protective factor?", Nature, vol. 331,
nr 6156, s. 490-491, 1988.
[134] T. B. McCall, N. K. Boughton-Smith, R. M. J. Palmer, B. J.
R. Whittle i S. Moncada, "Synthesis of nitric oxide from L-
arginine by neutrophils. Release and interaction with super-
oxide anion," Biochemical Journal, vol. 261, no. 1, pp. 293-
296, 1989.
[135] J. S. Beckman, T. W. Beckman, J. Chen, P. A. Marshall, and
B. A. Freeman, "Apparent hydroxyl radical production by
peroxynitrite: implications for endothelial injury from nitric
oxide and superoxide," Proceedings of the National Academy
of Sciences of the United States of America, vol. 87, no. 4,
pp. 1620-1624, 1990.
[136] V. M. Darley-Usmar, N. Hogg, V. J. O'Leary, M. T. Wilson,
and S. Moncada, "The simultaneous generation of superoxide
and nitric oxide can initiate lipid peroxidation in human
low density lipoprotein," Free Radical Research
Communications, vol. 17, no. 1, pp. 9-20, 1992.
[137] R. Radi, J. S. Beckman, K. M. Bush i B. A. Freeman, "Per-
oxynitrite oxidation of sulfhydryls. The cytotoxic potential
of superoxide and nitric oxide.", Journal of Biological
Chemistry, vol. 266, nr 7, s. 4244-4250, 1991.
[138] L. Castro, M. Rodriguez, and R. Radi, "Aconitase is readily
inactivated by peroxynitrite, but not by its precursor, nitric
oxide," The Journal of Biological Chemistry, vol. 269, no. 47,
pp. 29409-29415, 1994.
[139] W. A. Pryor i J. W. Lightsey, "Mechanisms of nitrogen
dioxide reactions: initiation of lipid peroxidation and the pro-
duction of nitrous acid," Science, vol. 214, no. 4519, pp. 435-
437, 1981.
[140] J. M. Patel i E. R. Block, "Nitrogen dioxide-induced changes
in cell membrane fluidity and function," The Ameri- can
Review of Respiratory Disease, vol. 134, no. 6, pp. 1196-1202,
1986.
[141] A. M. Michelson i J. Maral, "Carbonate anions; effects on
the oxidation of luminol, oxidative hemolysis, γ-irradiation
and the reaction of activated oxygen species with enzymes
containing various active centres", Biochimie, vol. 65, nr 2,
pp. 95-104, 1983.
[142] A. Dinicola, B. A. Freeman, M. Trujillo i R. Radi, "Reakcja
nadtlenoazotynu z dwutlenkiem węgla/węglanem: kinetyka
i wpływ na utlenianie za pośrednictwem nadtlenoazotynu",
Archives of Biochemistry and Biophysics, vol. 333, nr 1,
pp. 49-58, 1996.
[143] L. J. Thénard, "Observations sur des nouvelles combinaisons
entre l′oxigène et divers acides," Annales de Chimie et de
Phy- sique, vol. 8, pp. 306-312, 1818.
[144] O. Loew, "A new enzyme of general occurrence in organis-
mis," Science, vol. 11, no. 279, pp. 701-702, 1900.
45
[145] G. C. Mills, "Hemoglobin catabolism. I. Glutathione peroxi-
dase, an erythrocyte enzyme which protects hemoglobin
from oxidative breakdown", The Journal of Biological
Chem- istry, vol. 229, no. 1, pp. 189-197, 1957.
[146] F. G. Hopkins i K. A. C. Elliott, "The reduction of glutath-
one to cell respiration with special reference to hepatic tis-
sue," Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences,
vol. 109, pp. 58-88, 1931.
[147] P. J. G. Mann, "The reduction of glutathione by a liver sys-
tem," The Biochemical Journal, vol. 26, no. 3, pp. 785-790,
1932.
[148] T. W. Rall i A. L. Lehninger, "Glutathione reductase of
animal tissues", The Journal of Biological Chemistry, vol.
194, nr 1, s. 119-130, 1952.
[149] T. C. Laurent, E. C. Moore i P. Reichard, "Enzymatic syn-
thesis of deoxyribonucleotides IV. Isolation and characteriza-
tion of thioredoxin, the hydrogen donor from Escherichia
coli B", The Journal of Biological Chemistry, vol. 239,
pp. 3436-3444, 1964.
[150] E. C. Moore, P. Reichard, and L. Thelander, "Enzymatic
syn- thesis of deoxyribonucleotides V. Purification and
properties of thioredoxin reductase from Escherichia coli
B," Journal of Biological Chemistry, vol. 239, pp. 3445-
3452, 1964.
[151] A. Holmgren, "Enzymatic reduction-oxidation of protein dis-
ulfides by thioredoxin", Methods in Enzymology, vol. 107,
pp. 295-300, 1984.
[152] H. Z. Chae, S. J. Chung, and S. G. Rhee, "Thioredoxin-
depen- dent peroxide reductase from yeast," The Journal of
Biological Chemistry, vol. 269, no. 44, pp. 27670-27678,
1994.
[153] H. Z. Chae, H. J. Kim, S. W. Kang i S. G. Rhee, "Charac-
terization of three isoforms of mammalian peroxiredoxin
that reduce peroxides in the presence of thioredoxin,"
Diabe- tes Research and Clinical Practice, vol. 45, no. 2-3,
pp. 101- 112, 1999.
[154] L. B. Poole, C. M. Reynolds, Z. A. Wood, P. A. Karplus, H.
R. Ellis i M. Li Calzi, "AhpF and other NADH:peroxiredoxin
oxidoreductases, homologues of low Mr thioredoxin reduc-
tase," European Journal of Biochemistry, vol. 267, nr 20,
pp. 6126-6133, 2000.
[155] R. Bryk, P. Griffin, and C. Nathan, "Peroxynitrite reductase
activity of bacterial peroxiredoxins," Nature, vol. 407, no.
6801, pp. 211-215, 2000.
[156] B. Halliwell i J. M. C. Gutteridege, Free Radicals in Biology
and Medicine, Oxford University Press, Oxford, UK, 1985.
[157] H. Sies, "Oxidative stress: introductory remarks," in Oxida-
tive Stress, H. Sies, Ed., pp. 1-7, Academic Press, San Diego,
1985.
[158] C. Young, "Carbon tetrachloride poisoning," Canadian
Medical Association Journal, vol. 35, no. 4, pp. 419-421,
1936.
[159] T. C. Butler, "Reduction of carbon tetrachloride in vivo and
reduction of carbon tetrachloride in vitro by tissue homoge-
nates," The Journal of Pharmacology and Experimental
Therapeutics, vol. 134, pp. 311-319, 1975.
[160] A. Calligar i V. Vannini, "Electron spin resonance study of
homolytic cleavage of carbon tetrachloride in rat liver: tri-
chloromethyl free radicals," Pharmacological Research Com-
munications, vol. 7, no. 4, pp. 323-329, 1975.
[161] T. Nogushi, K. L. Fong, E. K. Lai et al., "Specificity of a
phenobarbital-induced cytochrome P-450 for metabolism
of carbon tetrachloride to the trichloromethyl radical," Bio-
chemical Pharmacology, vol. 31, no. 5, pp. 615-624, 1982.
46 Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
oxy- gen free radicals in intact rabbit hearts subjected to
[162] H. De Groot, A . Littauer, D . Hugo-Wissemann, ischemia
P. Wissemann, and T. Noll, "Lipid peroxidation and cell
via- bility in isolated hepatocytes in a redesigned oxystat
system: evaluation of the hypothesis that lipid peroxidation,
preferen- tially induced at low oxygen partial pressures, is
decisive for CCl4 liver cell injury," Archives of Biochemistry
and Biophys- ics, vol. 264, no. 2, pp. 591-599, 1988.
[163] G. R. Heyndrickx, R. W. Millard, R. J. McRitchie, P. R. Mar-
oko, and S. F. Vatner, "Regional myocardial functional and
electrophysiological alterations after brief coronary artery
occlusion in conscious dogs," The Journal of Clinical Investi-
gation, vol. 56, no. 4, pp. 978-985, 1975.
[164] D. J. Hearse, S. M. Humphrey i E. B. Chain, "Abrupt reox-
ygenation of the anoxic potassium-arrested perfused rat
heart: a study of myocardial enzyme release," Journal of
Molecular and Cellular Cardiology, vol. 5, no. 4, pp. 395-
407, 1973.
[165] D. J. Hearse, "Reperfuzja niedokrwionego mięśnia
sercowego,"
Journal of Molecular and Cellular Cardiology, tom 9, nr 8,
pp. 605-616, 1977.
[166] C. Guarnieri, F. Flamigni, and C. M. Caldarera, "Role of
oxy- gen in the cellular damage induced by re-oxygenation
of hyp- oxic heart," Journal of Molecular and Cellular
Cardiology, vol. 12, no. 8, pp. 797-808, 1980.
[167] M. Shlafer, P. F. Kane i M. M. Kirsh, "Superoxide dismut-
ase plus catalase enhances the efficacy of hypothermic cardi-
oplegia to protect the globally ischemic, reperfused heart,"
The Journal of Thoracic and Cardiovascular Surgery, vol. 83,
no. 6, pp. 830-839, 1982.
[168] A. S. Manning, D. J. Coltart, and D. J. Hearse, "Ischemia and
reperfusion-induced arrhythmias in the rat. Effects of xan-
thine oxidase inhibition with allopurinol," Circulation
Research, vol. 55, no. 4, pp. 545-548, 1984.
[169] R. J. Korthuis, D. N. Granger, M. I. Townsley i A. E. Taylor,
"The role of oxygen- derived free radicals in ischemia-
induced increases in canine skeletal muscle vascular
permeability," Cir- culation Research, vol. 57, no. 4, pp. 599-
609, 1985.
[170] J. M. McCord, "Oxygen-derived free radicals in
postischemic tissue injury," The New England Journal of
Medicine, vol. 312, no. 3, pp. 159-163, 1985.
[171] J. L. Romson, B. G. Hook, S. L. Kunkel, G. D. Abrams, M. A.
Schork i B. R. Lucchesi, "Reduction of the extent of ische-
mic myocardial injury by neutrophil depletion in the dog,"
Circulation, vol. 67, no. 5, pp. 1016-1023, 1983.
[172] S. M. Smith, L. Holm-Rutili, M. A. Perry et al., "Role of
neutro- phils in hemorrhagic shock-induced gastric mucosal
injury in the rat," Gastroenterology, vol. 93, no. 3, pp. 466-
471, 1987.
[173] C. E. Walder, S. P. Green, W. C. Darbonne et al., "Ischemic
stroke injury is reduced in mice lacking a functional
NADPH oxidase," Stroke, vol. 28, no. 11, pp. 2252-2258,
1997.
[174] M. L. Hess i N. H. Manson, "Molecular oxygen: friend and
foe: the role of the oxygen free radical system in the calcium
paradox, the oxygen paradox and ischemia/reperfusion
injury," Journal of Molecular and Cellular Cardiology, vol.
16, no. 11, pp. 969-985, 1984.
[175] H. Otani, H. Tanaka, T. Inoue et al., "In vitro study on
contri- bution of oxidative metabolism of isolated rabbit
heart mito- chondria to myocardial reperfusion injury,"
Circulation Research, vol. 55, no. 2, pp. 168-175, 1984.
[176] G. Ambrosio, J. L. Zweier, C. Duilio et al., "Evidence that
mitochondrial respiration is a source of potentially toxic
Medycyna oksydacyjna i długowieczność 47
and reflow", The Journal of Biological Chemistry, vol. 268,
komórek
pp. 18532-18541, 1993.
[177] A. P. Halestrap, E. J. Griffiths i C. P. Connern, "Mitochon-
drial calcium handling and oxidative stress," Biochemical
Society Transactions, vol. 21, nr 2, s. 353-358, 1993.
[178] P. Venditti, P. Masullo i S. Di Meo, "Effects of myocardial
ischemia and reperfusion on mitochondrial function and
susceptibility to oxidative stress," Cellular and Molecular
Life Sciences, vol. 58, no. 10, pp. 1528-1537, 2001.
[179] P. S. Brookes, S. B. Digerness i D. A. Parks, "Mitochon-
drial function in response to cardiac ischemia-reperfusion
after oral treatment with quercetin," Free Radical Biology &
Medicine, vol. 32, no. 11, pp. 1220-1228, 2002.
[180] J. H. Oppenheimer, "Thyroid hormone action at the
cellular level," Science, vol. 203, no. 4384, pp. 971-979,
1979.
[181] V. Fernández, X. Barrientos, K. Kipreos, A. Valenzuela, oraz
L. A. Videla, "Superoxide radical generation, NADPH oxi-
dase activity and cytochrome P-450 content of rat liver
microsomal fractions in an experimental hyperthyroid
state: relation to lipid peroxidation," Endocrinology, vol.
117, no. 2, pp. 496-501, 1985.
[182] K. Asayama, K. Dobashi, H. Hayashibe, Y. Megata, and
K. Kato, "Lipid peroxidation and free radical scavengers in
the thyroid dysfunction in the rat: a possible mechanism of
injury to heart and skeletal muscle in hyperthyroidism,"
Endocrinol- ogy, vol. 121, no. 6, pp. 2112-2118, 1987.
[183] P. Venditti i S. Di Meo, "Thyroid hormone-induced oxi-
dative stress," Cellular and Molecular Life Sciences, vol. 63,
no. 4, pp. 414-434, 2006.
[184] P. Venditti, R. De Rosa i S. Di Meo, "Effect of thyroid state
on H O22 production by rat liver mitochondria," Molecular
and Cellular Endocrinology, vol. 205, no. 1-2, pp. 185-192,
2003.
[185] P. Venditti, A. Puca i S. Di Meo, "Effects of thyroid state on
H O22 production by rat heart mitochondria: sites of pro-
duction with complex I and complex II-linked substrates,"
Hormone and Metabolic Research, vol. 35, no. 1, pp. 55-61,
2003.
[186] P. Venditti, A. Puca i S. Di Meo, "Effect of thyroid state on
rate and sites of H O22 production in rat skeletal muscle
mito- chondria," Archives of Biochemistry and Biophysics,
vol. 411, no. 1, pp. 121-128, 2003.
[187] K. Nishiki, M. Erecinska, D. F. Wilson i S. Cooper, "Eval-
uation of oxidative phosphorylation in hearts from
euthyroid, hypothyroid and hyperthyroid rats," American
Journal of Physiology-Cell Physiology, vol. 235, no. 5, pp.
C212-C219, 1978.
[188] M. A. Horrum, R. B. Tobin i E. Ecklund, "Thyroxine-
induced changes in rat liver mitochondrial cytochromes,"
Molecular and Cellular Endocrinology, vol. 41, no. 2-3,
pp. 163-169, 1985.
[189] P. Venditti, R. De Rosa, and S. Di Meo, "Effect of thyroid
state on susceptibility to oxidants and swelling of
mitochondria from rat tissues," Free Radical Biology &
Medicine, vol. 35, no. 5, pp. 485-494, 2003.
[190] M. A. Horrum, R. B. Tobin i R. E. Ecklund, "Thyroxine-
induced changes in rat liver mitochondrial ubiquinone,"
Bio- chemical and Biophysical Research Communications,
vol. 138, no. 1, pp. 381-386, 1986.
[191] J. R. Bronk, "Hormon tarczycy: wpływ na transport
elektronów,"
Science, vol. 153, no. 3736, pp. 638-639, 1966.
48
[192] P. Venditti, L. Di Stefano i S. Di Meo, "Vitamin E man-
agement of oxidative damage-linked dysfunctions of hyper-
thyroid tissues," Cellular and Molecular Life Sciences, vol.
70, no. 17, pp. 3125-3144, 2013.
[193] P. D. Gollnick i D. W. King, "Effect of exercise and training
on mitochondria of rat skeletal muscle", American Journal
of Physiology-Legacy Content, vol. 216, nr 6, s. 1502-1509,
1969.
[194] D. W. King i P. D. Gollnick, "Ultrastructure of rat heart and
liver after exhaustive exercise," The American Journal of
Physiology, vol. 218, no. 4, pp. 1150-1155, 1970.
[195] L. J. McCutcheon, S. K. Byrd, and D. R. Hodgson, "Ultra-
structural changes in skeletal muscle after fatiguing
exercise," Journal of Applied Physiology, vol. 72, no. 3, pp.
1111-1117, 1992.
[196] M. M. Kanter, G. R. Lesmes, L. A. Kaminsky, J. la Ham-Sae-
ger i N. D. Nequin, "Serum creatine kinase and lactate
dehydrogenase changes following an eighty kilometer race,"
European Journal of Applied Physiology, vol. 57, nr 1,
pp. 60-63, 1988.
[197] K. K. McCully i J. A. Faulkner, "Injury to skeletal muscle
fibers of mice following lengthening contractions," Journal
of Applied Physiology, vol. 59, nr 1, s. 119-126, 1985.
[198] C. J. Dillard, R. E. Litov, W. M. Savin, E. E. Dumelin i A. L.
Tappel, "Effects of exercise, vitamin E, and ozone on pulmo-
nary function and lipid peroxidation," Journal of Applied
Physiology, vol. 45, no. 6, pp. 927-932, 1978.
[199] K. J. A. Davies, A. T. Quintanilha, G. A. Brooks, and
L. Packer, "Free radicals and tissue damage produced by
exercise," Biochemical and Biophysical Research
Communications, vol. 107, no. 4, pp. 1198-1205, 1982.
[200] C. T. Kumar, V. K. Reddy, M. Prasad, K. Thyagaraju, oraz
P. Reddanna, "Dietary supplementation of vitamin E
protects heart tissue from exercise-induced oxidant stress,"
Molecular and Cellular Biochemistry, vol. 111, no. 1-2, pp.
109-115,
1992.
[201] T. Ashton, C. C. Rowlands, E. Jones et al., "Electron spin
res- onance spectroscopic detection of oxygen-centred
radicals in human serum following exhaustive exercise,"
European Journal of Applied Physiology and Occupational
Physiology, vol. 77, no. 6, pp. 498-502, 1998.
[202] M. J. Jackson, R. H. T. Edwards i M. C. R. Symons, "Elec-
tron spin resonance studies of intact mammalian skeletal
muscle", Biochimica et Biophysica Acta-Molecular Cell
Research, vol. 847, nr 2, s. 185-190, 1985.
[203] T. W. Balon i J. L. Nadler, "Nitric oxide release is present
from incubated skeletal muscle preparations," Journal of
Applied Physiology, vol. 77, no. 6, pp. 2519-2521, 1994.
[204] A. Matsumoto, Y. Hirata, S. I. Momomura et al., "Increased
nitric oxide production during exercise," The Lancet, vol.
343, no. 8901, pp. 849-850, 1994.
[205] K. Fisher-Wellman i R. J. Bloomer, "Acute exercise and
oxidative stress: a 30 year history," Dynamic Medicine, vol.
8, nr 1, 2009.
[206] S. K. Powers i M. J. Jackson, "Exercise-induced oxidative
stress: cellular mechanisms and impact on muscle force pro-
duction," Physiological Reviews, vol. 88, no. 4, pp. 1243-
1276,
2008.
[207] P. S. Brady, L. J. Brady, and D. E. Ullrey, "Selenium, vitamin
E and the response to swimming stress in the rat," The
Journal of Nutrition, vol. 109, no. 6, pp. 1103-1109, 1979.
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
[208] T. Kawamura i I. Muraoka, "Exercise-induced oxidative
stress and the effects of antioxidant intake from a physiolog-
ical viewpoint," Antioxidants, vol. 7, nr 9, s. 119, 2018.
[209] M. B. Reid, D. S. Stokić, S. M. Koch, F. A. Khawli i A. A.
Leis, "N-acetylocysteina hamuje zmęczenie mięśni u ludzi",
The Journal of Clinical Investigation, vol. 94, nr 6,
pp. 2468-2474, 1994.
[210] B. Halliwell i J. M. C. Gutteridge, "The importance of free
radicals and catalytic metal ions in human diseases,"
Molecu- lar Aspects of Medicine, vol. 8, no. 2, pp. 89-193,
1985.
[211] K. H. Beyer, "Protective action of vitamin C against experi-
mental hepatic damage," Archives of Internal Medicine, vol.
71, no. 3, pp. 315-324, 1943.
[212] B. Frei, "Ascorbic acid protects lipids in human plasma and
low-density lipoprotein against oxidative damage," The
American Journal of Clinical Nutrition, vol. 54, no. 6,
pp. 1113S-1118S, 1991.
[213] S. Parthasarathy, S. G. Young, J. L. Witztum, R. C. Pittman,
and D. Steinberg, "Probucol inhibits oxidative modification
of low density lipoprotein," The Journal of Clinical
Investiga- tion, vol. 77, no. 2, pp. 641-644, 1986.
[214] B. Halliwell, "Oxidants and human disease: some new con-
cepts1," The FASEB Journal, vol. 1, no. 5, pp. 358-364,
1987.
[215] Z. A. Medvedev, "An attempt at a rational classification of
the theories of ageing," Biological Reviews, vol. 65, no. 3,
pp. 375-398, 1990.
[216] T. Finkel i N. J. Holbrook, "Oxidants, oxidative stress and
the biology of ageing", Nature, vol. 408, nr 6809, s. 239-247,
2000.
[217] A. T. Diplock, "Antioxidant nutrients and disease prevention:
an overview," The American Journal of Clinical Nutrition,
vol. 53, 1, Supplement, pp. 189S-193S, 1991.
[218] E. H. Grubbe, "Priorytet w terapeutycznym stosowaniu
promieniowania rentgenowskiego,"
Radiology, tom 21, nr 2, str. 156-162, 1933.
[219] D. Ullman, Omeopathic Revolution, North Atlantic Books,
Berkeley, California, 2007.
[220] C. W. Baldridge i R. W. Gerard, "The extra respiration of
phagocytosis", The American Journal of Physiology, vol. 103,
pp. 235-236, 1933.
[221] A. J. Sbarra i M. L. Karnovsky, "The biochemical basis of
phagocytosis. I. Metabolic changes during the ingestion of
particles by polymorphonuclear leukocytes", The Journal of
Biological Chemistry, vol. 234, nr 6, s. 1355-1362, 1959.
[222] R. J. Selvaraj i A. J. Sbarra, "Relationship of glycolytic and
oxidative metabolism to particle entry and destruction in
phagocytosing cells," Nature, vol. 211, no. 5055, pp. 1272-
1276, 1966.
[223] H. Berendes, R. A. Bridges i R. A. Good, "A fatal granulo-
matosus of childhood: the clinical study of a new
syndrome," Minnesota Medicine, vol. 40, no. 5, pp. 309-
312, 1957.
[224] B. Holmes, A. R. Page i R. A. Good, "Studies of the meta-
bolic activity of leukocytes from patients with a genetic
abnormality of phagocytic function," The Journal of Clinical
Investigation, vol. 46, no. 9, pp. 1422-1432, 1967.
[225] J. T. Curnutte, D. M. Whitten i B. M. Babior, "Defective
superoxide production by granulocytes from patients with
chronic granulomatous disease," The New England Journal
of Medicine, vol. 290, no. 11, pp. 593-597, 1974.
[226] J. C. Fantone i P. A. Ward, "Rola wolnych rodników i
metabolitów pochodzących z tlenu w zależnym od
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
leukocytów 49
komórek
50
reakcje zapalne", The American Journal of Pathology, vol.
107, no. 3, pp. 395-418, 1982.
[227] R. B. Johnston Jr, B. B. Keele Jr, H. P. Misra et al., "The role
of superoxide anion generation in phagocytic bactericidal
activity. Studies with normal and chronic granulomatous dis-
ease leukocytes", Journal of Clinical Investigation, vol. 55, nr
6, s. 1357-1372, 1975.
[228] N. I. Krinsky, "Singlet excited oxygen as a mediator of the
antibacterial action of leukocytes," Science, vol. 186, no.
4161, pp. 363-365, 1974.
[229] S. J. Klebanoff, "Myeloperoxidase-halide-hydrogen peroxide
antibacterial system," Journal of Bacteriology, vol. 95, nr 6,
pp. 2131-2138, 1968.
[230] H. Rosen i S. J. Klebanoff, "Formation of singlet oxygen by
the myeloperoxidase-mediated antimicrobial system," The
Journal of Biological Chemistry, vol. 252, nr 14, s. 4803-4810,
1977.
[231] J. B. Hibbs Jr, R. R. Taintor i Z. Vavrin, "Macrophage
cytotoxicity: role for L-arginine deiminase and imino nitro-
gen oxidation to nitrite," Science, vol. 235, no. 4787,
pp. 473-476, 1987.
[232] H. H. H. W. Schmidt, R. Seifert i E. Böhme, "Formation and
release of nitric oxide from human neutrophils and HL-60
cells induced by a chemotactic peptide, platelet acti- vating
factor and leukotriene B4," FEBS Letters, vol. 244, no. 2, pp.
357-360, 1989.
[233] D. Salvemini, G. de Nucci, R. J. Gryglewski, and J. R. Vane,
"Human neutrophils and mononuclear cells inhibit platelet
aggregation by releasing a nitric oxide-like factor," Proceed-
ings of the National Academy of Sciences of the United States
of America, vol. 86, no. 16, pp. 6328-6332, 1989.
[234] M. Schneemann, G. Schoedon, S. Hofer, N. Blau, L. Guerrero
i A. Schaffner, "Nitric oxide synthase is not a constituent of
the antimicrobial armature of human mononuclear phago-
cytes," The Journal of Infectious Diseases, vol. 167, no. 6,
pp. 1358-1363, 1993.
[235] M. L. Cameron, D. L. Granger, J. B. Weinberg, W. J.
Kozumbo i H. S. Koren, "Human alveolar and peritoneal
macrophages mediate fungistasis independently of L-
arginine oxidation to nitrite or nitrate," The American Review
of Respiratory Disease, vol. 142, 6, Part 1, pp. 1313-1319,
1990.
[236] T. J. Evans, L. D. Buttery, A. Carpenter, D. R. Springall, J.
M. Polak, and J. Cohen, "Cytokine-treated human
neutrophils contain inducible nitric oxide synthase that
produces nitra- tion of ingested bacteria," Proceedings of the
National Acad- emy of Sciences of the United States of
America, vol. 93, no. 18, pp. 9553-9558, 1996.
[237] C. K. Mittal i F. Murad, "Activation of guanylate cyclase by
superoxide dismutase and hydroxyl radical: a physiologi- cal
regulator of guanosine 3′,5′-monophosphate formation,"
Proceedings of the National Academy of Sciences of the
United States of America, vol. 74, no. 10, pp. 4360-4364,
1977.
[238] M. P. Czech, J. C. Lawrence i W. S. Lynn, "Evidence for
electron transfer reactions involved in Cu2+ -dependent
thiol activation of fat cell glucose utilization," The Journal of
Bio- logical Chemistry, vol. 249, pp. 1001-1006, 1974.
[239] M. P. Czech, J. C. Lawrence Jr. i W. S. Lynn, "Evidence for
the involvement of sulfhydryl oxidation in the regulation of
fat cell hexose transport by insulin," Proceedings of the
National Academy of Sciences of the United States of
America, vol. 71, no. 10, pp. 4173-4177, 1974.
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
[240] S. P. Mukherjee i W. S. Lynn, "Reduced nicotinamide ade-
nine dinucleotide phosphate oxidase in adipocyte plasma
membrane and its activation by insulin: possible role in the
hormone's effects on adenylate cyclase and the hexose
mono- phosphate shunt," Archives of Biochemistry and
Biophysics, vol. 184, no. 1, pp. 69-76, 1977.
[241] J. M. May i C. de Haen, "Insulin stimulated intracellular
hydrogen peroxide production in rat epididymal fat cells",
The Journal of Biological Chemistry, vol. 254, nr 7,
pp. 2214-2220, 1979.
[242] R. H. Burdo i C. Rice-Evans, "Free radicals and the regula-
tion of mammalian cell proliferation", Free Radical Research
Communications, vol. 6, nr 6, s. 345-358, 1989.
[243] G. A. C. Murrell, J. O. F. R. A. N. C. I. S. Martin, oraz
L. Bromley, "Oxygen free radicals stimulate fibroblast
prolif- eration," Biochemical Society Transactions, vol. 17,
no. 3,
pp. 484-484, 1989.
[244] R. H. Burdon, "Free radicals and cell proliferation," in Free
Radical Damage and Its Control, R. H. Burdon and C. Rice-
Evans, Eds., pp. 155-188, Elsevier, Amsterdam, The
Nether- lands, 1994.
[245] R. Schreck, P. Rieber, and P. A. Baeuerle, "Reactive oxygen
intermediates as apparently widely used messengers in the
activation of the NF-kappa B transcription factor and HIV-
1," The EMBO Journal, vol. 10, no. 8, pp. 2247-2258, 1991.
[246] F. A. Kuehl Jr. i R. W. Egan, "Prostaglandins, arachidonic
acid, and inflammation," Science, vol. 210, no. 4473, pp.
978-984, 1980.
[247] O. D. Saugstad, "Update on oxygen radical disease in
neona- tology," Current Opinion in Obstetrics & Gynecology,
vol. 13, no. 2, pp. 147-153, 2001.
[248] M. Benhar, D. Engelberg, and A. Levitzki, "ROS, stress acti-
vated kinases and stress signaling in cancer," EMBO
Reports, vol. 34, pp. 420-425, 2002.
[249] M. B. Reid, F. A. Khawli i M. R. Moody, "Reactive oxygen in
skeletal muscle. III. Contractility of unfatigued muscle,"
Journal of Applied Physiology, vol. 75, no. 3, pp. 1081-1087,
1993.
[250] M. B. Reid i M. R. Moody, "Dimethyl sulfoxide depresses
skeletal muscle contractility," Journal of Applied Physiology,
vol. 76, no. 5, pp. 2186-2190, 1994.
[251] M. S. Wolin, "Interactions of oxidants with vascular
signaling systems," Arteriosclerosis, Thrombosis, and
Vascular Biology, vol. 20, no. 6, pp. 1430-1442, 2000.
[252] M. Pao, E. A. Wiggs, M. M. Anastacio et al., "Cognitive
func- tion in patients with chronic granulomatous disease: a
prelim- inary report," Psychosomatics, vol. 45, no. 3, pp. 230-
234, 2004.
[253] D. Harman, "Origin and evolution of the free radical theory
of aging: a brief personal history, 1954-2009,"
Biogerontology, vol. 10, no. 6, pp. 773-781, 2009.
[254] M. Ristow i S. Schmeisser, "Extending life span by increasing
oxidative stress," Free Radical Biology & Medicine, vol. 51, no.
2, pp. 327-336, 2011.
[255] L. W. Oberley, D. K. S. Clair, A. P. Autor i T. D. Oberley,
"Increase in manganese superoxide dismutase activity in the
mouse heart after X-irradiation", Archives of Biochemistry
and Biophysics, vol. 254, nr 1, s. 69-80, 1987.
[256] R. Summers, B. Maves, R. Reeves, L. Arjes i L. Oberley,
"Irradiation increases superoxide dismutase in rat intestinal
smooth muscle," Free Radical Biology & Medicine, vol. 6,
no. 3, pp. 261-270, 1989.
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
[257] H. M. Hassan i I. Fridovich, "Regulation of the synthesis of
superoxide dismutase in Escherichia coli. Induction by
methyl viologen", Journal of Biological Chemistry, vol. 252,
nr 21, s. 7667-7672, 1977.
[258] B. Demple i J. Halbrook, "Inducible repair of oxidative DNA
damage in Escherichia coli," Nature, vol. 304, no. 5925, pp.
466-468, 1983.
[259] E. Chan i B. Weiss, "Endonuclease IV of Escherichia coli is
induced by paraquat," Proceedings of the National Academy
of Sciences of the United States of America, vol. 84, no. 10,
pp. 3189-3193, 1987.
[260] M. F. Christman, R. W. Morgan, F. S. Jacobson i B. N.
Ames, "Positive control of a regulon for defenses against
oxi- dative stress and some heat-shock proteins in
Salmonella typhimurium," Cell, vol. 41, no. 3, pp. 753-762,
1985.
[261] I. R. Tsaneva i B. Weiss, "soxR, locus governing a super-
oxide response regulon in Escherichia coli K-12," Journal of
Bacteriology, vol. 172, nr 8, s. 4197-4205, 1990.
[262] J. T. Greenberg, P. Monach, J. H. Chou, P. D. Josephy, and
B. Demple, "Positive control of a global antioxidant defense
regulon activated by superoxide-generating agents in Escher-
ichia coli," Proceedings of the National Academy of Sciences
of the United States of America, vol. 87, no. 16, pp. 6181-
6185, 1990.
[263] J. T. Greenberg i B. Demple, "A global response Induced in
Escherichia coli by redox-cycling agents overlaps with that
induced by peroxide stress," Journal of Bacteriology, vol.
171, no. 7, pp. 3933-3939, 1989.
[264] J. G. Scandalios, "Oxidative stress: molecular perception and
transduction of signals triggering antioxidant gene
defenses," Brazilian Journal of Medical and Biological
Research, vol. 38, no. 7, pp. 995-1014, 2005.
[265] K. Itoh, T. Chiba, S. Takahashi et al., "An Nrf2/small Maf
het- erodimer mediates induction of phase II detoxifying
enzyme genes through antioxidant response elements," Bio-
chemical and Biophysical Research Communications, vol.
236, no. 2, pp. 313-322, 1997.
[266] K. Itoh, N. Wakabayashi, Y. Katoh et al., "Keap 1 tłumi
aktywację jądrową elementów reagujących na
przeciwutleniacze przez Nrf2 poprzez wiązanie z amino-
końcową domeną Neh2", Genes & Development, vol. 3, pp.
76-86, 1999.
[267] P. D. Ray, B.-W. Huang i Y. Tsuji, "Reactive oxygen species
(ROS) homeostasis and redox regulation in cellular
signaling," Cellular Signalling, vol. 24, no. 5, pp. 981-990,
2012.
[268] C. Bogdan, "Nitric oxide and the regulation of gene
expresion," Trends in Cell Biology, vol. 11, no. 2, pp. 66-75,
2001.
[269] P. Pacher, J. S. Beckman, and L. Liaudet, "Nitric oxide and
peroxynitrite in health and disease", Physiological Reviews,
vol. 87, pp. 315-424, 2007.
[270] B. T. Mellion, L. J. Ignarro, E. H. Ohlstein, E. G. Pontecorvo,
A. L. Hyman i P. J. Kadowitz, "Evidence for the inhibitory
role of guanosine 3′, 5′-monophosphate in ADP-induced
human platelet aggregation in the presence of nitric oxide
and related vasodilators," Blood, vol. 57, no. 5, pp. 946-955,
1981.
[271] J. Garthwaite, S. L. Charles i R. Chess-Williams, "Endo-
thelium-derived relaxing factor release on activation of
NMDA receptors suggests role as intercellular messenger in
the brain", Nature (London), vol. 336, nr 6197, s. 385-388,
1988.
51
[272] S. Moncada i A. Higgs, "The l-arginine-nitric oxide path-
way", The New England Journal of Medicine, vol. 329, nr 27,
s. 2002-2012, 1993.
[273] D. S. Bredt, P. M. Hwang i S. H. Snyder, "Localization of
nitric oxide synthase indicating a neural role for nitric
oxide", Nature, vol. 347, nr 6295, s. 768-770, 1990.
[274] H. Rubbo, R. Radi, M. Trujillo et al., "Nitric oxide
regulation of superoxide and peroxynitrite-dependent lipid
peroxida- tion. Formation of novel nitrogen-containing
oxidized lipid derivatives," Journal of Biological Chemistry,
vol. 269, no. 42, pp. 26066-26075, 1994.
[275] C. Nathan, "Nitric oxide as a secretory product of mamma-
lian cells," The FASEB Journal, vol. 6, no. 12, pp. 3051-
3064, 1992.
[276] C. S. Wilcox, W. J. Welch, F. Murad et al., "Nitric oxide syn-
thase in macula d e n s a regulates glomerular capillary
pres- sure," Proceedings of the National Academy of Sciences
of the United States of America, vol. 89, no. 24, pp. 11993-
11997, 1992.
[277] J. D. MacMicking, C. Nathan, G. Hom et al., "Altered
responses to bacterial infection and endotoxic shock in mice
lacking inducible nitric oxide synthase," Cell, vol. 81, no. 4,
pp. 641-650, 1995.
[278] A. J. Lambert i M. D. Brand, "Reactive oxygen species pro-
duction by mitochondria," Methods in Molecular Biology,
vol. 554, pp. 165-181, 2009.
[279] D.-F. Dai, Y. Chiao, D. J. Marcinek, H. H. Szeto, and P. S.
Rabinovitch, "Mitochondrial oxidative stress in aging and
healthspan," Longevity & Healthspan, vol. 3, nr 1, s. 6, 2014.
[280] N. A. Bonekamp, H. K. Delille i M. Schrader, "Organelle
dynamics and dysfunction: a closer link between peroxisomes
and mitochondria," Journal of Inherited Metabolic Disease,
vol. 32, pp. 163-180, 2009.
[281] K. Vannuvel, P. Renard, M. Raes i T. Arnould,
"Funkcjonalny i morfologiczny wpływ stresu ER na
mitochondria", Journal of Cellular Physiology, vol. 228, nr 9,
pp. 1802-1818, 2013.
[282] L. L. Hilenski, R. E. Clempus, M. T. Quinn et al., "There is
no evidence that mitochondria are the main source of
reactive oxygen species in mammalian cells",
Mitochondrion, vol. 12,
pp. 1-4, 2012.
[283] F. Camões, "Nox 4 in vascular smooth muscle cells,"
Arterio- sclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology, vol. 24,
pp. 677- 683, 2004.
[284] M. Ushio-Fukai, "Localizing NADPH oxidase-derived ROS,"
Science's STKE, vol. 2006, no. 349, p. re8, 2006.
[285] N. M. Mishina, P. A. Tyurin-Kuzmin, K. N. Markvicheva et
al., "Does cellular hydrogen peroxide diffuse or act locally?",
Antioxidants & Redox Signaling, vol. 14, no. 1,
pp. 1-7, 2011.
[286] R. F. Wu, Z. Ma, Z. Liu, and L. S. Terada, "Nox4-derived H
O22 mediates endoplasmic reticulum signaling through local
Ras activation," Molecular and Cellular Biology, vol. 30, no.
14, pp. 3553-3568, 2010.
[287] C. C. Winterbourn, "Reconciling the chemistry and biology
of reactive oxygen species", Nature Chemical Biology, vol. 4,
no. 5, pp. 278-286, 2008.
[288] F. Hutchinson, "The distance that a radical formed by
ionizing radiation can diffuse in a yeast cell," Radiation
Research, vol. 7, no. 5, pp. 473-483, 1957.
52
[289] A. Friebe, G. Schultz, and D. Koesling, "Stimulation of soluble
guanylate cyclase by superoxide dismutase is mediated by
NO," The Biochemical Journal, vol. 335, no. 3, pp. 527-531,
1998.
[290] R. Radi, "Protein tyrosine nitration: biochemical mechanisms
and structural basis of functional effects," Accounts of
Chemical Research, vol. 46, no. 2, pp. 550-559, 2013.
[291] L. Liaudet, G. Vassalli, and P. Pacher, "Role of peroxynitrite
in the redox regulation of cell signal transduction
pathways," Frontiers in Bioscience, vol. 14, pp. 4809-4814,
2009.
[292] C. C. Winterbourn i D. Metodiewa, "[7] Reaction of
superoxide with glutathioneand other thiols," Methods in
Enzymology, vol. 251, pp. 81-86, 1995.
[293] H. J. Forman i I. Fridovich, "Superoxide dismutase: a
comparison of rate constants", Archives of Biochemistry and
Bio- physics, vol. 158, no. 1, pp. 396-400, 1973.
[294] B. J. Hawkins, M. Madesh, C. J. Kirkpatrick, and A. B.
Fisher, "Superoxide flux in endothelial cells via the chloride
channel- 3 mediates intracellular signaling," Molecular
Biology of the Cell, vol. 18, no. 6, pp. 2002-2012, 2007.
[295] V. J. Thannickal i B. L. Fanburg, "Reactive oxygen species in
cell signaling," American Journal of Physiology-Lung Cellu-
lar and Molecular Physiology, vol. 279, no. 6, pp. L1005-
L1028, 2000.
[296] J. M. Denu i K. G. Tanner, "Specific and reversible inacti-
vation of protein tyrosine phosphatases by hydrogen perox-
ide: evidence for a sulfenic acid intermediate and
implications for redox regulation†," Biochemistry, vol. 37,
no. 16, pp. 5633-5642, 1998.
[297] M. Zheng, F. Åslund, and G. Storz, "Activation of the OxyR
transcription factor by reversible disulfide bond formation,"
Science, vol. 279, no. 5357, pp. 1718-1722, 1998.
[298] Y. Ji, T. P. M. Akerboom, H. Sies i J. A. Thomas, "S-Nitro-
sylation and S-glutathiolation of protein sulfhydryls by S-
nitroso glutathione," Archives of Biochemistry and Biophysics,
vol. 362, nr 1, s. 67-78, 1999.
[299] G. Roos i J. Messens, "Protein sulfenic acid formation: from
cellular damage to redox regulation," Free Radical Biol- ogy
& Medicine, vol. 51, no. 2, pp. 314-326, 2011.
[300] W. C. Barrett, J. P. DeGnore, Y. F. Keng, Z. Y. Zhang, M. B.
Yim, and P. B. Chock, "Role of superoxide radical anion in
signal transduction mediated by reversible regulation of
protein-tyrosine phosphatase 1B," The Journal of Biological
Chemistry, vol. 274, no. 49, pp. 34543-34546, 1999.
[301] C. Abate, L. Patel, F. Rauscher, and T. Curran, "Redox regu-
lation of fos and jun DNA-binding activity in vitro,"
Science, vol. 249, no. 4973, pp. 1157-1161, 1990.
[302] G. Filomeni, G. Rotilio i M. R. Ciriolo, "Disulfide relays and
phosphorylative cascades: partners in redox-mediated
signaling pathways," Cell Death and Derentiation, vol. 12,
no. 12, pp. 1555-1563, 2005.
[303] Y. Gotoh i J. A. Cooper, "Reactive oxygen species- and
dimerization-induced activation of apoptosis signal-
regulating kinase 1 in tumor necrosis factor-alpha signal
transduction," The Journal of Biological Chemistry, vol. 273,
nr 28, s. 17477-17482, 1998.
[304] H. Ichijo, E. Nishida, K. Irie et al., "Induction of apoptosis
by ASK1, a mammalian MAPKKK that activates SAPK/JNK
and p38 signaling pathways," Science, vol. 275, no. 5296, pp.
90-94, 1997.
Medycyna oksydacyjna i długowieczność
komórek
[305] W. John, J. W. Denninger i M. A. Marletta, "Guanylate
cyclase and the ⋅NO/cGMP signaling pathway", Biochimica
et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics, vol. 1411, nr 2-3,
pp. 334-350, 1999.
[306] D. Salvemini, T. P. Misko, J. L. Masferrer, K. Seibert, M. G.
Currie i P. Needleman, "Nitric oxide activates cyclooxy-
genase enzymes", Proceedings of the National Academy of
Sciences of the United States of America, vol. 90, no. 15,
pp. 7240-7244, 1993.
[307] G. C. Brown, "Nitric oxide regulates mitochondrial respira-
tion and cell functions by inhibiting cytochrome oxidase",
FEBS Letters, vol. 369, nr 2-3, s. 136-139, 1995.
[308] P. A. Erwin, D. A. Mitchell, J. Sartoretto, M. A. Marletta, and
T. Michel, "Subcellular targeting and different S-nitrosyla-
tion of endothelial nitric-oxide synthase," The Journal of
Bio- logical Chemistry, vol. 281, no. 1, pp. 151-157, 2006.
[309] E. Clementi, G. C. Brown, M. Feelisch, and S. Moncada,
"Per- sistent inhibition of cell respiration by nitric oxide:
crucial role of S-nitrosylation of mitochondrial complex I
and pro- tective action of glutathione," Proceedings of the
National Academy of Sciences of the United States of
America, vol. 95, no. 13, pp. 7631-7636, 1998.
[310] R. Radi, "Nitric oxide, oxidants, and protein tyrosine nitra-
tion," Proceedings of the National Academy of Sciences of the
United States of America, vol. 101, no. 12, pp. 4003-4008,
2004.
[311] G. Peluffo i R. Radi, "Biochemistry of protein tyrosine
nitration in cardiovascular pathology," Cardiovascular
Research, vol. 75, no. 2, pp. 291-302, 2007.
[312] H. Rubbo i R. Radi, "Protein and lipid nitration: role in
redox signaling and injury," Biochimica et Biophysica Acta
(BBA) - General Subjects, vol. 1780, nr 11, pp. 1318-1324,
2008.
[313] J. M. Souza, G. Peluffo, and R. Radi, "Protein tyrosine
nitration-functional alteration or just a biomarker?", Free
Radical Biology & Medicine, vol. 45, no. 4, pp. 357-366,
2008.
[314] L. A. MacMillan-Crow, J. P. Crow, J. D. Kerby, J. S.
Beckman i J. A. Thompson, "Nitration and inactivation of
manga- nese superoxide dismutase in chronic rejection of
human renal allografts," Proceedings of the National
Academy of Sciences of the United States of America, vol. 93,
no. 21,
pp. 11853-11858, 1996.
[315] N. B. Surmeli, N. K. Litterman, A. F. Miller i J. T. Groves,
"Peroxynitrite mediates active site tyrosine nitration in
man- ganese superoxide dismutase. Evidence of a role for
the car- bonate radical anion", Journal of the American
Chemical Society, vol. 132, no. 48, pp. 17174-17185, 2010.
[316] Y. Dündar i R. Aslan, "Antioxidative stress," Eastern Jour-
nal of Medicine, vol. 5, no. 2, pp. 45-54, 2000.
[317] W. B. Dunham, E. Zuckerkandl, R. Reynolds et al., "Effects
of intake of L-ascorbic acid on the incidence of dermal neo-
plasms induced in mice by ultraviolet light," Proceedings of
the National Academy of Sciences of the United States of
America, vol. 79, no. 23, pp. 7532-7536, 1982.
[318] L. Pauling, "Effect of ascorbic acid on incidence of
spontane- ous mammary tumors and UV-light-induced
skin tumors in mice," The American Journal of Clinical
Nutrition, vol. 54, no. 6, pp. 1252S-1255S, 1991.
[319] G. Bjelakovic, D. Nikolova, L. L. Gluud, R. G. Simonetti, and
C. Gluud, "Mortality in randomized trials of antioxidant
Medycyna oksydacyjna i długowieczność 53
komórek
w profilaktyce pierwotnej i wtórnej", JAMA, vol. 297, nr 8, s. [336] Y. Maruhashi, K. Kitaoka, Y. Yoshiki et al., "ROS scavenging
842-857, 2007. activity and muscle damage prevention in eccentric exercise
[320] P. Aisen, G. Cohen i J. O. Rang, "Iron toxicosis," Interna- in rats," The Journal of Physiological Sciences, vol. 57, no. 4,
tional Review of Experimental Pathology, vol. 31, pp. 1-46, pp. 211-216, 2007.
1990. [337] P. Venditti, P. Masullo i S. di Meo, "Effect of training on H
[321] V. Herbert, S. Shaw, E. Jayatilleke, and T. Stopler-Kasdan, O22 release by mitochondria from rat skeletal muscle,"
"Most free-radical injury is iron-related: it is promoted by Archives of Biochemistry and Biophysics, vol. 372, no. 2,
iron, hemin, holoferritin and vitamin C, and inhibited by des- pp. 315-320, 1999.
feroxamine and apoferritin," Stem Cells, vol. 12, no. 3, [338] A. M. Molnar, S. Servais, M. Guichardant et al., "Mitochon-
pp. 289-303, 1994. drial H O22 production is reduced with acute and chronic
[322] V. Herbert, "Megaloblastic anemia," The New England Jour- eccentric exercise in rat skeletal muscle," Antioxidants &
nal of Medicine, vol. 268, nr 7, s. 368-371, 1963. Redox Signaling, vol. 8, no. 3-4, pp. 548-558, 2006.
[323] V. Herbert, A. Cohen i E. Schwartz, "Vitamin C and iron [339] M. C. Gomez-Cabrera, E. Domenech i J. Viña, "Moderate
overload," The New England Journal of Medicine, vol. 304, exercise is an antioxidant: upregulation of antioxidant genes
p. 1108, 1981. by training," Free Radical Biology & Medicine, vol. 44, no. 2,
[324] C. J. McLaran, J. H. N. Bett, J. A. Nye i J. W. Halliday, pp. 126-131, 2008.
"Congestive cardiomyopathy and haemochromatosis- rapid [340] M. G. Nikolaidis, C. M. Kerksick, M. Lamprecht, and S. R.
progression possibly accelerated by excessive ingestion of McAnulty, "Does vitamin C and E supplementation impair
ascorbic acid," Australian and New Zealand Journal of the favorable adaptations of regular exercise?", Oxidative
Medicine, vol. 12, nr 2, s. 187-188, 1982. Medicine and Cellular Longevity, vol. 2012, Article ID
[325] V. Herbert, "Viewpoint does mega-C do more good than 707941, 11 pages, 2012.
harm, or more harm than good?", Nutrition Today, vol. 28, [341] M. Ristow, K. Zarse, A. Oberbach et al., "Antioxidants pre-
no. 1, pp. 28-32, 1993. vent health-promoting effects of physical exercise in
[326] K. R. Martin i J. C. Barrett, "Reactive oxygen species as humans," Proceedings of the National Academy of Sciences of
double-edged swords in cellular processes: low-dose cell sig- the United States of America, vol. 106, no. 21, pp. 8665-
naling versus high-dose toxicity," Human & Experimental 8670, 2009.
Toxicology, vol. 21, no. 2, pp. 71-75, 2002. [342] T. L. Merry i M. Ristow, "Do antioxidant supplements
[327] S. Di Meo, T. T. Reed, P. Venditti i V. M. Victor, "Role of interfere with skeletal muscle adaptation to exercise train-
ROS and RNS sources in physiological and pathological ing?", Physiologie, vol. 594, nr 18, s. 5135-5147, 2016.
con- ditions," Oxidative Medicine and Cellular Longevity,
vol. 2016, Article ID 1245049, 44 pages, 2016.
[328] D. E. R. Warburton, C. W. Nicol i S. S. D. Bredin, "Health
benefits of physical activity: the evidence," Canadian
Medical Association Journal, vol. 174, nr 6, s. 801-809,
2006.
[329] B. K. Pedersen i B. Saltin, "Exercise as medicine - evidence for
prescribing exercise as therapy in 26 different chronic dis-
eases," Scandinavian Journal of Medicine & Science in
Sports, vol. 2, pp. 1-72, 2015.
[330] C. B. Ebbeling i P. M. Clarkson, "Exercise-induced muscle
damage and adaptation," Sports Medicine, vol. 7, no. 4,
pp. 207-234, 1989.
[331] P. Venditti i S. Di Meo, "Antioxidants, tissue damage, and
endurance in trained and untrained young male rat,"
Archives of Biochemistry and Biophysics, vol. 331, no. 1,
pp. 63-68, 1996.
[332] P. Venditti i S. Di Meo, "Effect of training on antioxidant
capacity, tissue damage, and endurance of adult male rats,"
International Journal of Sports Medicine, vol. 1, pp. 497-
502, 1997.
[333] C. G. R. Perry, J. Lally, G. P. Holloway, G. J. F. Heigenhauser,
A. Bonen, and L. L. Spriet, "Repeated transient mRNA
bursts precede increases in transcriptional and
mitochondrial pro- teins during training in human skeletal
muscle," The Journal of Physiology, vol. 588, no. 23, pp.
4795-4810, 2010.
[334] J. A. Hawley, "Adaptations of skeletal muscle to prolonged,
intense endurance training," Clinical and Experimental Phar-
macology & Physiology, vol. 29, no. 3, pp. 218-222, 2002.
[335] S. Oh-Ishi, T. Kizaki, T. Ookawara et al., "Endurance
training improves the resistance of rat diaphragm to
exercise-induced oxidative stress," American Journal of
Respiratory and Criti- cal Care Medicine, vol. 156, no. 5, pp.
1579-1585, 1997.