To jest chemia -

Chemia ogólna i nieorganiczna =2

Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego i technikum

Zakres podstawowy
Droga Nowa Ero,

Nigdy bym nie publikowała publicznie książek wydawnictw, które działają na uczciwych zasadach.

Wasza firma jednak promuje masowy dodruk, całkowicie niepotrzebnych książek, które mogłyby
zastąpione wersjami elektronicznymi!

Co prawda e-booki są dostępne na waszej stronie, jednak:

+ W przeciwieństwie do fizycznej książki, licencja na e-book kończy się po roku. Oznacza to,
że jeżeli moja córka chciałaby powtórzyć sobie całą wiedzę do matury, musiałabym jej
kupić wszystkie wasze książki od nowa.
+ Waszych e-booków nie da się pobrać! Wymagają one dostęp do internetu, co uniemożliwia
ich użycie na naszej wsi, gdzie zasięg jest ograniczony.
+ Wasze e-booki nie działają na telefonach komórkowych!!!
+ Wasze e-booki sprzedawane sąpotejsamej (albo wyższej) cenie со regularne książki. Cena
e-booka powinna być niższa, gdyż e-booki wymagają elektronicznego czytnika (tabletu)!

Czas rozpocząć nową erę (o ironio), w której papier nie jest bezczelnie marnowany dla pieniędzy.
Przedstawiam e-book, który spełnia wszystkie oczekiwania uczniów.

Dbajmy o środowisko, zróbmy to dla młodych pokoleń.

O czym jest podręcznik? Gzy można

W części 1. podręcznika znajdują się informacje na temat budowy әр lopi

gazowane ge„ej
wewnętrznej substancji, sposobów, wjaki łączą się one ze sobą,
właściwości związków nieorganicznych, także obliczenia chemiczne. дете Same?
Wszystkie ważne umiejętności są wyj: iane krok po kroku.
сурову
Мет?

Czemu służą poszczególne elementy podręcznika?

To było w szkole
podstawowej! Chemia w akcji

Przypomnienie podstaw
przed rozpoczęciem nowego
działu ułatwia zrozumienie
Przedstawienie Krok po kroku
wprowadzanych zagadnień.
kolejnych etapów procesów
ułatwia ich zrozumienie,
a ciekawa grafika
w Zastosowaniach przyspie-
sza zapamiętanie.
Przykłady z planem
rozwiązywania krok po
kroku pokazują sposoby
rozwiązywania zadań obli-
czeniowych i problemowych.
EEN ©.
Służą utrwaleniu wiadomości
ićwiczeniu umiejętności
zlekcji na lekcję.
Fakty czy mity
Informacje dodatkowe,
pokazujące, że chemia
jest nauką praktyczną,
mocno związaną z życiem
codziennym.
Родзитома!
Zestawienie najważniejszych
wiadomości z każdego
działu skraca czas potrzebny
na ich powtórzenie przed
sprawdzianem.

Metoda na zapamiętanie
nowych pojęć lub szybkie
opanowanie umiejętności.
Zapamiętaj!
Najważniejsze definicje
z każdego tematu.
Sprawdź, czy potrafisz...
Zadania przekrojowe, które
ułatwiają ćwiczenie najważ-
niejszych umiejętności przed
sprawdzianem.

Doświadczenie 1. (B> — Piktogramy informują Doświadczenia chemiczne

Obowiązkowe doświadczenia
chemiczne — wyróżnione
kolorem pomarańczowym.
о właściwościach używanych do wykonania wyłącznie
substancji (substratów). przez nauczyciela.
© Ważne informacje dotyczące
m.in. zasad BHP.
Regulamin pracowni chemicznej i oznaczenia BHP
Przebywając w pracowni chemicznej, należy ściśle przestrzegać jej regulaminu
i postępować zgodnie z zasadami bezpiecznej pracy.
» Wszystkie doświadczenia chemiczne
można wykonywać wyłącznie na
polecenie nauczyciela.
» Przed wykonaniem doświadczenia
chemicznego na polecenie nauczyciela
należy założyć fartuch i okulary
ochronne, a jeśli to konieczne —
rękawice ochronne.
IN
w
by:
» Doświadczenia chemiczne trzeba
przeprowadzać według instrukcji
zarńiószczonej w podręczniki lub.
podanej przez nauczyciela.
» Wszystkie substancje stosowane do doświadczeń
chemicznych należy traktować jako potencjalne
trucizny: nie wolno ich dotykać, sprawdzać
smaku ani zapachu.
_ » Na polecenie nauczyciela można sprawdzić
zapach substancji, kierując jej pary ruchem
wachlującym dłoni w stronę nosa.
» Podczas ogrzewania substancji w probówce
trzeba skierować jej wylot
w stronę, gdzie
nikogo nie ma, i delikatnie nią poruszać.
» NależyA zachować ` szczególne
i środki м ostrożności
RE.
podczas pracy z substancjami oznaczonymi
znakami ostrzegawczymi w postaci
piktogramów.
» Odpady, które zostają po doświadczeniach
chemicznych, trzeba zbierać w odpowiednich
pojemnikach i poddawać utylizacji.

Zagrożenia fizykochemiczne

substancje substancje substancje $

wybuchowe łatwopalne utleniające pod йегет korodujące metale

Zagrożenia dla zdrowia

Po
substancje
toksyczne
substancje
drażniące
substancje
rakotwórcze,
mutagenne
substancje
żrące

Zagrożenia dla środowiska

substancje niebezpieczne
да środowiska
Spis treści
Zasady bezpiecznej pracy na lekcjach chemii 6 Podsumowanie ....
Sprawdź, czy potrafisz..
Budowa atomu. Układ okresowy
pierwiastków chemicznych Roztwory
1. Budowa atomu .... Я 24. Rodzaje roztworów ....
2. Konfiguracja elektronowa atomów ....... 21 25. Rozpuszczalność substancji
3. Budowa atomu a położenie pierwiastka 26. Stężenie procentowe roztworu
chemicznego w układzie okresowym ... 32 27. Stężenie molowe roztworu
4. Wiązania kowalencyjne .
28. Zmiana stężenia roztworów .
5. Wiązanie jonowe
Podsumowanie ....
6. Wiązanie metaliczne i oddziaływania Sprawdź, czy potrafisz..
międzycząsteczkowe Я
7. Wpływ rodzaju wiązania Chemicznego Reakcje chemiczne w roztworach
na właściwości substancji... wodnych
Podsumowanie . 29. Dysocjacja elektrolityczna |...
Sprawdź, czy potrafisz. 30. Stopień dysocjacji elektrolitycznej
Systematyka związków 31. Odczyn i pH roztworu ...
nieorganicznych 32. Reakcje zobojętniania i reakcje
strącania osadów
8. Tlenki ...
Podsumowanie ...
9. Związki pierwiastków chemicznych
z wodorem Sprawdź, czy potrafisz...
10. Wodorotlenki Efekty energetyczne i szybkość
11. Kwasy reakcji chemicznych
12. Sole 33. Efekty energetyczne
reakcji chemicznych... 268
18. Hydraty . 34. Szybkość reakcji chemicznych
Podsumowanie . Podsumowanie ....
Sprawdź, czy potrafi Sprawdź, czy potrafisz..
Stechiometria Zbiór zadań
14. Mol i liczba Avogadra . Budowa atomu. Układ okresowy
15. Masa cząsteczkowa i masa molowa pierwiastków chemicznych ....
związków chemicznych. Objętość Systematyka związków nieorganicznych
molowa gazów...
Stechiometria ....
16. Prawo stałości składu.Wzory empiryczny
i rzeczywisty związku chemicznego Reakcje utleniania-redukcji.
Roztwory ...
17. Obliczenia stechiometryczne .....
Podsumowanie . Reakcje chemiczne w roztworach
wodnych ...
Sprawdź, czy potrafi
Efekty energetyczne iszybkość
Reakcje utleniania-redukcji. reakcji chemicznych ....
Elektrochemia
18. Stopnie utlenienia pierwiastków Bibliografia ...
chemicznych s Właściwości pierwiastków chemicznych
19. Utleniacz, reduktor, reakcje utleniania Promienie atomów: metaliczne,
i redukcji kowalencyjne, van der Waalsa
20. Bilansowanie równań reakcji utleniani Charakter chemiczny tlenków
-redukcji związków nieorganicznych Odpowiedzi do zadań obliczeniowych
21. Szereg aktywności chemicznej metali -zbiór zadań ...
22. Ogniwo galwaniczne Odpowiedzi do zadań obliczeniowych .
23. Reakcje zachodzące w półogniwach Szereg elektrochemiczny metali
ogniwa galwanicznego Indeks
 Zasady bezpiecznej pracy
na lekcjach chemii
Ciekawość powoduje, że zadajemy setki, a nawet tysiące pytań, np.:
Dlaczego słońce świeci?, Dlaczego sok z cytryny wydaje się kwaśny?,
a potem szukamy na nie odpowiedzi. Dzięki otwartości na wiedzę,
ciekawości świata oraz odkrywcom, którzy potrafią dostrzec poten-
cjał w rzeczach z pozoru bezużytecznych, dokonuje się postęp we
wszystkich dziedzinach życia i nauki, również w chemii. Obserwacja
Fot. 1. Krople wody (fot. 1.), eksperymentowanie i formułowanie wniosków są podstawą
spływają z liścia lotosu metody naukowej.
wraz z zanieczyszczenia-
mi, ale nie zwilżają jego
powierzchni. Właśnie ta 8 Na czym polega metoda naukowa?
obserwacja zainspirowała
naukowców do odkrycia Metoda naukowa polega na prowadzeniu badań poprzez obserwację
samooczyszczających się oraz odpowiednio zaplanowane eksperymenty [łac. experimentum —
powierzchni, używanych próba, doświadczenie]. Przeprowadza się je w celu potwierdzenia hi-
min. w pojemnikach potez lub ich obalenia. Hipotezą nie może być dowolne zdanie — musi
na farby.
być oparta na obserwacjach i możliwa do sprawdzenia.
Poprawnie wykonany eksperyment bada tylko jeden, określony pro-
blem badawczy, czyli cel badania, ijest powtarzalny. To oznacza,
przy każdym powtórzeniu eksperymentu otrzymuje się podobne wyniki.
Używanie jednak np. dokładniejszych przyrządów badawczych może
zmienić wynik eksperymentu, co wpływa na doskonalenie i rozwój
nauki (fot. 2.).

Fot. 2. Technika
korzysta z odkryć
| i też doskonali się
W w miarę przyrostu
wiedzy.

Chemia w akcji
Niepoprawnie wykonane eksperymenty również mogą być czasem
źródłem postępu. W 1938 r. efektem badań przeprowadzonych w celu
znalezienia nowej substancji chłodzącej do zastosowania w lodówkach
było odkrycie teflonu. Pozostawiona na noc mieszanina gazów się
zestaliła i utworzyła woskowatą substancję stałą. Po jej zbadaniu okazało
się, że otrzymano materiał o niezwykłych właściwościach (fot. 3).

Fot. 3. Teflon, odkryty przez Roya Plunketta [czyt. roja planketaj, jest
wyjątkowo odporny na wysokie temperatury inic do niego nie przywiera.
 Zasady bezpiecznej pracy na lekcjach chemii

EH Czym są doświadczenia chemiczne przeprowadzane

w szkolnej pracowni chemicznej?
To sposób weryfikacji hipotezy. W przeciwieństwie do eksperymen-
tów wyniki doświadczeń, które są przeprowadzane np. na lekcjach
chemii, są przewidywalne. Wykonuje się je zgodnie z dołączoną in-
strukcją, wykorzystując substancje o znanych właściwościach.
8 Jakich zasad należy przestrzegać, wykonując
doświadczenia chemiczne?
W szkole właściwym miejscem do wykonywania doświadczeń chemicz-
nych jest odpowiednio wyposażona pracownia chemiczna. Znajdujące W pracowni chemicznej
się w niej substancje nazywa się odczynnikami chemicznymi, nawet nie należy badać smaku
jeśli są one powszechnie znane, jak np. sól kuchenna czy cukier spożyw- żadnej substancji.
czy. Odczynniki chemiczne mają różne właściwości —są wśród nich za-
równo takie, które są nieszkodliwe, jak i te niebezpieczne dla zdrowia
człowieka. Najważniejsze informacje o odczynnikach chemicznych
znajdują się w kartach charakterystyki. W takiej karcie są opisane
m.in. właściwości fizyczne i chemiczne danej substancji, środki ostroż-
ności, jakie należy zachować, gdy wykorzystuje się tę substancję do do-
świadczeń chemicznych, oraz bezpieczny sposób jej przechowywania.
Wszystkie odczynniki chemiczne trzeba traktować jako potencjalne
trucizny — nie wolno ich dotykać, sprawdzać ich smaku ani zapachu. Na-
leży zwracać uwagę na piktogramy, czyli znaki graficzne umieszczone
w instrukcji doświadczenia i na opakowaniach. Informują one o niebez-
piecznych lub szkodliwych właściwościach substancji (fot. 4).
Zasady bezpiecznego przeprowadzania doświadczeń chemicznych Fot. 4. Na samochodach
i wyjaśnienia oznaczeń piktogramów są opisane w Regulaminie pra- przewożących substancje
о niebezpiecznych
cowni chemicznej i oznaczeniach BHP (patrz s. 4). właściwościach
Przed przystąpieniem do wykonania doświadczeń chemicznych umieszcza się piktogramy.
należy na polecenie nauczyciela założyć strój ochronny (fot. 5.): far-
tuch, okulary i — jeśli to konieczne — rękawice ochronne (rys. 1.).

O fartuch
laboratoryjny
©okulary
ochronne
rękawice
ochronne
1
Rys. 1. Symbole informujące o konieczności użycia stroju ochronnego. A |
Niektóre doświadczenia chemiczne można przeprowadzać w na-
czyniach dostępnych w każdym domu, np. w słoikach. Jednak najle-
piej sprawdzają się szkło laboratoryjne i sprzęt laboratoryjny,
«Хой
Fot. 5. Strój ochronny
zapewnia bezpieczeństwo
ponieważ są odporne m.in. na działanie odczynników chemicznych i jest używany nie tylko
i wysokich temperatur. w laboratoriach.
Jakie szkło laboratoryjne wykorzystuje się
do przeprowadzania doświadczeń chemicznych?
W szkolnej pracowni do doświadczeń chemicznych najczęściej używa się:
probówek, zlewek, szkiełek zegarkowych i bagietek.

==
A /=

kolba kulista kolba

płaskodenna stożkowa

= ©
GER
s=
krystalizator szalka
Petriego

= zegarkowe probówka
AMIR
ziewka kolba stożkowa
rr
kolba kulista okrągłodenna
Jaki sprzęt laboratoryjny może być potrzebny
do przeprowadzania doświadczeń chemicznych?
W szkolnej pracowni do doświadczeń chemicznych najczęściej używa się:
palników, łap i statywów.

łapa palnik trójnóg z trójkątem łyżka szczypce

drewniana spirytusowy kaoiinowym do spalań metalowe

I|
statywy moździerz statyw palnik
do probówek. porcelanowy z łapą metalową gazowy
ztłuczkiem

гиА |
ogrzewanie mieszanie dodawanie substancji spalanie
HE. Zasady bezpiecznej pracy na lekcjach chemii

Jak przeprowadzić doświadczenie chemiczne?

Doświadczenia chemiczne wykonuje się według schematu:

Określenie Postawienie Weryfikacja hipotezy —

problemu >| hipotezy > przeprowadzenie
badawczego doświadczenia chemicznego

wynik doświadczenia # \ wynik doświadczenia

potwierdza hipotezę „ у zaprzecza hipotezie

Sformułowanie wniosku Sformułowanie wniosku

— potwierdzenie hipotezy — odrzucenie hipotezy

FM Określ problem badawczy, czyli podaj cel badania (najczęściej formuluje się go w formie pytania).
а Postaw hipotezę, czyli udziel odpowiedzi na pytanie postawione w problemie badawczym.
Hipoteza musi być możliwa do sprawdzenia.
Zweryfikuj hipotezę, czyli przeprowadź doświadczenie chemiczne, aby sprawdzić jej poprawność.
Sformułuj wniosek — potwierdź hipotezę lub wykaż, że jest błędna.

© Jakich zasad należy przestrzegać, ogrzewając substancje?

W czasie ogrzewania probówki z substancją nie można nachylać się nad
jej wylotem ani trzymać jej bezpośrednio w dłoni — trzeba umieścić ją
w łapie metalowej, na statywie lub w łapie drewnianej. Probówkę należy
trzymać tak, aby jej wylot kierować od siebie, a jednocześnie w stronę,
gdzie nie ma innych osób. Płomień palnika powinien ogrzewać większą
część probówki (fot. 6.a), a nie wyłącznie jej dno, bo probówka może się
miejscowo przegrzać. Podczas ogrzewania kolby stożkowej należy stoso-
wać siatkę metalową (fot. 6.b) umieszczoną na trójnogu. Zapewnia ona
równomierne ogrzewanie zawartości kolby stożkowej.

Fot. 6. Ogrzewanie substancji znajdujących się w: a) probówce, b) kolbie stożkowej,

 Zasady bezpiecznej
pracynalekcjach chemii

8 W jaki sposób opisać doświadczenie chemiczne?

Opis doświadczenia chemicznego trzeba rozpocząć od: tytułu, instruk-
cji oraz schematu. Po wykonaniu doświadczenia chemicznego należy
dodać zapis obserwacji. Obserwacji dokonuje się za pomocą zmysłów:
wzroku, węchu (fot. 7), słuchu i dotyku. Mogą one dotyczyć m.in.:
» zmiany barwy roztworu,
» pojawienia się zapachu lub efektów dźwiękowych,
» samorzutnego rozgrzania lub ochłodzenia się zawartości probówki.
Na podstawie obserwacji formułuje się wniosek, który jest odpo-
wiedzią na pytanie: Co wynika z zaobserwowanych zmian? Wniosek 3 4
najczęściej jest:
» stwierdzeniem dotyczącym badanej substancji, np. siarka jest palna,
Pp
Fot. 7. Zapach substancji
» prawem chemicznym lub zależnością, np. elektrolity przewodzą zawsze należy badać
prąd elektryczny, a nieelektrolity go nie przewodzą. z zachowaniem zasad
Wniosek uzupełniają równania reakcji chemicznych. bezpieczeństwa i tylko
na polecenie nauczyciela.
Plan rozwiązywania
E Określ problem
Wykrywanie obecności tlenku węgla(IV) badawczy.
EM Czy tlenek węgla(IV) znajduje się w wydychanym powietrzu? [ Postaw hipotezę.
В Zweryfikuj hipotezę
E W wydychanym powietrzu znajduje się tlenek węgla(IV). = przeprowadź
В Tytuł doświadczenia: Wykrywanie obecności tlenku węgla(IV). doświadczenie
chemiczne.
Odczynnik: woda wapienna. В Stormutuj wniosek.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: rurka Schemat
lub słomka, zlewka. wydychane —
powietrze
Instrukcja: Do małej zlewki z wodą BD
wapienną wydychaj powietrze przez
rurkę albo słomkę (schemat). woda
wapienna
Obserwacja: Woda wapienna mętnieje.
E] wniosek: Tlenek węgla(IV), znajdujący się
w wydychanym powietrzu, reaguje z wodą wapienną.
Wynik doświadczenia potwierdza hipotezę — hipoteza jest
poprawna.
Mętnienie wody wapiennej pod wpływem tlenku węgla(IV)
jest reakcją charakterystyczną dla tlenku węgla(IV), |
tzn. pozwalającą wykryć jego obecność. Przed przeprowadzeniem
| opisanych w podręczniku
doświadczeń
Jeżeli przeprowadzone doświadczenie zaprzecza postawionej chemicznych trzeba
określić problem
wcześniej hipotezie, należy sformułować nową hipotezę i ją zweryfi- badawczy i postawić
kować, wykonując odpowiednie doświadczenie. hipotezę.
HI. Zasady bezpiecznej pracy na lekcjach chemii

tnat

Jakie informacje powinien zawierać opis obserwacji

doświadczenia chemicznego?
То, co widzisz. To, co słyszysz. To, co czujesz.

i Rozwiaż
эйе W ZESZYCIE
1. Odczytaj właściwości substancji z piktogramów umieszczonych
na naczyniach laboratoryjnych. Skorzystaj z Regulaminu pracowni
chemicznej i oznaczeń BHP (patrz 5. 4).
1j pku

Y Zapamiętaj!
Problem badawczy -
cel badania najczęściej А
sformułowany w formie _2. Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Badanie właściwości wody
pytania. destylowanej. Wybierz zdanie, które poprawnie opisuje obserwacje.
Hipoteza — odpowiedź a) Woda destylowana jest dobrym rozpuszczalnikiem.
na pytanie postawione b) Woda destylowana ma odczyn obojętny.
w problemie
badPRACA .
©) Woda destylowana
: =
jest bezbarwną cieczą.
d) Woda z olejem roślinnym tworzy emulsję.
Obserwacja —
spostrzeżenie, którego 3. Określ problem badawczy płonące łuczywo
dokonuje się za pomocą do doświadczenia chemicznego >
zmysłów: wzroku, 5
węchu, słuchu i dotyku. spalania ирин ые. rów
Wniosek -chemiczna 4. Sformułuj przynajmniej jedną hipotezę kapusty
interpretacja oraz do doświadczenia chemicznego skorupki jaja Ж
uzasadnienie efektów
doświadczenia. przedstawionego na schemacie.
Budowa atomu.
Układ okresowy
pierwiastków chemicznych
To było w szkole podstawowej!
EŃ Atom to najmniejsza cząstka pierwiastka chemicznego składająca się z dodatnio naładowanego
jądra atomowego i otaczających go ujemnie naładowanych elektronów, tworzących chmurę
elektronową.
FA ма podstawie położenia pierwiastka chemicznego w układzie okresowym można określić:
» liczbę powłok elektronowych w atomie,
» liczbę elektronów walencyjnych, która w grupach 1.-2. jest równa numerowi grupy,
a w grupach 13.-18. – numerowi grupy minus 10.
[Й Rodzaj wiązania chemicznego zależy od różnicy elektroujemności pierwiastków chemicznych
tworzących to wiązanie.
uwspólnianie wspólnej przyciąganie się
elektronów pary elektronowej kationów i anionów

wiązanie kowalencyjne 7 wiązanie jonowe różnica elektroujemności

ie się atomów za pomocą drostatyczne przyciąganie
wspólnych рагelektronowych kationów metali ianionów niemetali
 1. Budowa atomu
Wszystko, na czym w danej chwili zatrzymuje się nasz wzrok, to ma-
fi teria. Woda, powietrze, sól kuchenna czy piasek są zbudowane z ma-
| —— leńkich cząstek będących w ciągłym ruchu (fot. 8.). Wnikanie cząstek
4 | jednej substancji między cząstki drugiej substancji to dyfuzja. Jest to
| | zjawisko potwierdzające ruch atomów lub cząsteczek.
|
ze”: 8 Jakie rozmiary mają atomy?
Fot. 8, Ruch cząstek Atomy są różnej wielkości. Najmniejszy jest atom wodoru, jego śred-
można zaobserwować, nica to 0,00000000008 m, czyli 8 - 107!' m. Jak wyobrazić sobie coś
np. czyszcząc
wwodzie tak niewielkiego? Załóżmy, że atom wodoru zostanie powiększony
pędzel ubrudzony farbą.
tyle razy, że osiągnie rozmiar owocu wiśni, czyli będzie miał ok. 2 ст
(0,02 m) średnicy. Jeśli tyle samo razy co atom wodoru powiększymy
owoc wiśni, to będzie on miał rozmiar Księżyca (średnica Księżyca
to ok. 3 500 000 m).
3 500 000 m
2em

Jeśli atom wodoru powiększymy ~to омос wiśni – powiększony tyle samo razy
do rozmiaru wiśni... со atom wodoru — będzie wielkości Księżyca.

© Jak jest zbudowany atom?

Od bardzo dawna się zastanawiano, w jaki sposób są zbudowane atomy.
Według teorii przedstawionej pod koniec XIX w. przez Josepha
Thomsona [czyt. dżozefa tomsona] atom jest wypełniony ładunkiem
Fot. 9. Nasiona ilustrują
dodatnim, w którym są rozmieszczone punktowe ładunki ujemne,
rozmieszczenie elektronów 1ażywane elektronami (fot. 9.). W wyniku dalszych badań udowod-
wedlug teorii Thomsona. niono jednak, że teoria ta nie opisuje poprawnie budowy atomu.

Fakty czy mity

Atomy pierwiastków chemicznych są tak małe, że nie można
ich zobaczyć pod mikroskopem ~ МІТ
Chociaż atomy są niezwykle małe, to istnieją sposoby, aby je oglądać.
| Dzięki skaningowemu mikroskopowi tunelowemu (STM — ang.
| Scanning Tunneling Microscope) oraz mikroskopowi sit atomowych
(AFM — ang. Atomic Force Microscope) można uzyskać obraz
| atomów, a nawet zmieniać ich położenie (fot. 10).
| Fot. 10. Z powierzchni pokrytej warstwą atomów usunięto
ich część — w ten sposób powstał napis.
 1. Budowa atomu NEM

Obecnie wiadomo, że atom tworzą dodatnio naładowane jądro

atomowe i ujemnie naładowane elektrony (oznaczane symbolem e”),
tworzące chmurę elektronową (patrz s. 16).
Każdy atom jest elektrycznie obojętny, ponieważ liczba elektro-
nów w chmurze elektronowej jest równa liczbie protonów w jądrze
atomowym.
Jądro atomowe tworzą dodatnio naładowane protony (oznaczane sym-
bolami: р? lub p) i neutrony (oznaczane symbolami: п? lub n), które nie
mają ładunku, czyli są obojętne elektrycznie. Cząstki tworzące jądro ato-
mowe, czyli protony i neutrony, określa się wspólną nazwą — nukleony:
protony (p*, p) neutrony (n°, п)

nukleony

M Jak ustalić masę atomową pierwiastka chemicznego?

Masę atomową każdego pierwiastka chemicznego (fot. 11.) można
odczytać z układu okresowego pierwiastków chemicznych. Prak-
tycznie cała masa atomowa jest skupiona w jądrze atomowym — masa
elektronów jest bardzo mała w porównaniu z masą protonów i neu-
tronów, dlatego można przyjąć, że nie wpływa ona na masę atomową.
Ze względu na to, że atomy mają niewyobrażalnie małą masę, wyraża
się ją w jednostkach masy atomowej, czyli unitach, u (ang. unit —
jednostka) [czyt. junit]:
Fot. 11. Atomy danego
| 1u = 1,667 : 10°*g pierwiastka chemicznego
mają identyczne rozmiary.

W przypadku atomów unity sprawdzają się lepiej niż gramy слу селш, podobniejak
kilogramy, bo nie trzeba używać liczb w zapisie wykładniczym (patrz _owoce różnych gatunków,
Jest na to sposób!, s. 126). mają inne masy i rozmiary.

Chemia w akcji =
Dzięki badaniom budowy materii odkryto różne rodzaje promieniowania.
Przyczyniło się to do ogromnego przełomu w medycynie.
Promieniowanie rentgenowskie, które powstaje w wyniku hamowania
elektronów przez materiał, zastosowano do celów diagnostycznych
(fot. 12.) oraz badania budowy związków chemicznych.

Fot. 12. Maria Skłodowska-Curie (czyt. skłodowska-kir] (1867-1934),

dwukrotna laureatka Nagrody Nobla w dziedzinach fizyki i chemii, podczas
1 wojny światowej wykonywała w warunkach polowych prześwietlenia
rannym żolnierzom. Na front docierała furgonetką nazywaną „małą Сшй
wyposażoną w aparat emitujący promieniowanie rentgenowskie.
Budowa atomu
Atom to najmniejsza cząstka pierwiastka chemicznego zachowująca jego właściwości
chemiczne. Nie jest on jednak cząstką niepodzielną. Składa się z jądra atomowego
o ładunku dodatnim, skupiającego więcej niż 99,9% masy atomu, i elektronów
znajdujących się poza jądrem atomowym. Składniki jądra atomowego — protony
i neutrony — to nukleony. Masę cząstek wchodzących w skład atomów wyraża się
w jednostkach masy atomowej: u, 1 u = 1,667 - 10724 g.

elektron

Grafit jest odmianą

węgla pierwiastkowego.

W ołówkach znajduje się

wklad grafitowy.
Grafit w wyniku ścierania
pozostawia ślady.
Obraz atomów węgla
na powierzchni grafitu
wykonany skaningowym
mikroskopem tunelowym.
 Jak odkrywano budowę materii?

1932 r. James Chadwick

[czyt. dżejms czedłik]
Odkrycie neutronu.

Ernest Rutherford
Odkrycie protonu.

Niels Bohr (czyt. nils bor]

Opracowanie pierwszego
modelu atomu opartego
na teorii kwantów.

Emest Rutherford [czyt. raderford]

Odkrycie jądra atomowego.
Opracowanie planetarnego
modelu atomu — dodatnio
naładowane jądro, wokół
którego krążą elektrony.

Joseph Thomson
[czyt. dżozef tomson]
Odkrycie elektronu.
Opracowanie modelu atomu
jako obszaru o ładunku
dodatnim z rozmieszczonymi
punktowo elektronami.

John Dalton [czyt. dżon dalton]

Opracowanie pierwszej
elektron – cząstka neladowana nowożytnej teorii atomistycznej –
ujemnie o masie Tgzg U atom to podstawowa jednostka
pierwiastka chemicznego.

Model budowy atomu węgla 1681 r‚ $- Robert Бој

оре Bove БКО
przedstawia budowę wewnętrzną tego Sformułowanie pojęcia
atomu, ale nie uwzględnia sposobu, pierwiastka chemicznego.
w jaki poruszają się elektrony,
ani wzajemnych proporcji cząstek V wiek Demokryt
elementarnych. BĘ: Sformułowanie pojęcia atomu —
najmniejszej, niepodzielnej
cząstki materii.
шшш Бола atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

8 W jaki sposób ustalić liczbę protonów, neutronów

i elektronów w atomie pierwiastka chemicznego?
Każdy atom można opisać za pomocą liczby atomowej oraz liczby masowej.
Liczba atomowa Z to liczba protonów w jądrze atomowym:

| liczba atomowa Z = liczba p*

W obojętnym elektrycznie atomie liczba protonów w jądrze atomo-
wym jest równa liczbie elektronów otaczających to jądro.
Liczba masowa A to suma liczby protonów i liczby neutronów
tworzących jądro atomowe:
| liczba masowa A = liczba р? + liczba n?
W jaki sposób, znając liczby masową A i atomową Z, ustalić licz-
bę neutronów (п?) w jądrze atomu pierwiastka chemicznego?
liczba n” = liczba masowa A — liczba atomowa Z
(p' + n") (р)
Wartości liczb masowej А i atomowej Z można odczytać z poniż-
szego zapisu pierwiastka chemicznego:
[
—— liczba masowa
ФЕ ——— symbol pierwiastka chemicznego
1—— іса atomowa
Liczbę atomową każdego pierwiastka chemicznego można od-
czytać z układu okresowego, ale liczbę masową — najczęściej nie.
Pierwiastek chemiczny to zbiór atomów o takiej samej liczbie
atomowej Z.

Plan rozwiązywania
E Ustal wartości liczb
21А Jak ustalić liczbę nukleonów i elektronów w atomie
E Na podstawie pierwiastka chemicznego?
wartości Z ustal liczbę Na podstawie zapisu Ма podaj liczbę protonów i neutronów
p' iliczbę e .
В Na podstawie różnicy
w jądrze atomu sodu oraz liczbę elektronów w jego
A-Z ustal liczbę n°. powłokach elektronowych.
EJ Napisz odpowiedź. M Dane: Szukane:
[—— liczba masowa A liczba p* =?
1iNa liczba n? =?
L—— iczba atomowaZ liczba e” =?
А 2 - liczba protonów (р?), p* = 11
liczba e” jest równa liczbie p*
El п°-А-7 n9=23-11 п0= 12
EJ w atomie sodu #Ма znajduje się 11 р“, 12 n° i Пет.
 1. Budowa atomu NE

E Dlaczego masa atomowa nie jest liczbą całkowitą?

Wszystkie atomy pierwiastka chemicznego mają jednakową liczbę liczba atomowa Z =
atomową Z, czyli zawierają taką samą liczbę protonów. Mogą jednak = liczba p'
różnić się liczbą neutronów i wtedy mają inną liczbę masową A. liczba masowa A =
Atomy pierwiastka chemicznego, które różnią się liczbą neutronów = lczba p' + liczba п?
w jądrze atomowym, to izotopy. Występują one naturalnie w przyro-
dzie (izotopy naturalne), jak np. izotopy wodoru (rys. 2.), lub są wytwa- 1
rzane w laboratoriach (izotopy sztuczne).
Ид:
+— 1 elektron +— 1 elektron M 1 обот wodór
1.098
. - $
Ї
s~ 1 proton (M 1 proton masa atomowa wodoru
wyrażona w unitach
ө... өө өэ
——— 1 neutron "= 2neutrony

Symbol: |H Symbol: ?Н lub D Symbol: ?Н lubT 99,98% prot 0,02% дешег

Nazwa: prot Nazwa: deuter Nazwa: tryt
Rys. 2. Tylko izotopy wodoru mają swoje odrębne symbole literowe i nazwy.
Nazwy izotopów tworzy się przez dodanie do nazwy pierwiast-
ka chemicznego wartości liczby masowej A, np. węgiel-12 [czyt.
węgiel dwanaście], a symbole się zapisuje, dodając wartość liczby
masowej A w indeksie górnym z lewej strony symbolu pierwiastka
chemicznego, np. PC. Rys. 3. Masa atomowa
wodoru (1,008 u) to
Masę atomową pierwiastka chemicznego (m,,) wyznacza się na pod- średnia ważona
stawie zawartości procentowej izotopów tego pierwiastka występują- mieszaniny jego trzech
cych w przyrodzie. Nie jest ona liczbą całkowitą, ponieważ jest średnią izotopów. Tryt występuje
w przyrodzie w śladowych
ważoną mieszaniny jego naturalnych izotopów (rys. 3.). Ustalając ją, ilościach.
uwzględnia się ich rozpowszechnienie w przyrodzie.

ób!

Jak ustalić, czy mamy do czynienia z izotopami pierwiastka chemicznego?

Wystarczy porównać wartości liczb masowych A i wartości liczb atomowych Z.
Jeśli pierwiastki chemiczne są opisane tak, że pierwszy to 21Е, a drugi їо ЗЕ, wtedy porównujemy:
21 +22 21 =22 Z1=Z2iA1=A2 Z1 =Z2i
A1 + А2
[

L
to różne to ten sam to atomy tego to atomy różnych
pierwiastki pierwiastek samego izotopu izotopów tego samego
chemiczne chemiczny pierwiastka pierwiastka
chemicznego chemicznego
 Zastosowania

Izotopy
Izotopy promieniotwórcze mają Urządzenia techniczne
wiele zastosowań w nauce, Detektory dymu zawierają
technice i medycynie. promieniotwórcze izotopy
Pu lub 2 Ат.
Archeologia
Określenie wieku
organizmów jest możliwe мел
dzięki oznaczeniu w nich edycyna
c
zawartości izotopu С. Do wykrywania nowotworów
wykorzystuje się izotopy:
Źródła energi
Jako paliwo w elektrowniach
jądrowych wykorzystywany jest izotop
W obrazie mózgu
pacjenta kolory
skazują intens)
przepływu krwi
znakowanej izotopem
biały —największa.
czary - najmniejsza).

cząstka pierwiastka TZ Rozwiąż

W ZESZYCIE
chemicznego,
es Zadania |ы]
zach
1. Podaj nazwy i symbole cząstek elementarnych wchodzących w skład:
a) jądra atomowegc
ztomowegi pow ektronowych.
wokółniego elektronów 2. Ustal liczby protonów i elektronów w atomach:
tworzących сіт: a) magnezu. ©) ołowiu, е) tlenu,
elektronową (powłoki b) germanu, d) azotu. f) węgla.
elektronow
sym 3. Opisz budowę atomu węgla, korzystając z zapisu "2С.
Е nw иа 4. Określ, z ilu protonów, neutronów i elektronów jest zbudowany atom
zba та pierwiastka chemicznego oliczbie atomowej Z = 4iliczbie masowej А = 9.
5. Wykonaj doświadczenie chemiczne zgodnie z instrukcją. Zapisz
obserwacje i sformułuj wniosek.
Instrukcja: Natalerzyku ułóż w ksz 1 małe zukierki w twardej
kolorow еј otoczce. Do środka oki li wodę, aż zakryje
cukierki. Obserwuj zawartość talerzyka przez kilka mi lut.

6. Podaj liczby protonów, neutronów i elektronów w atomach:

13E, ЖЕ, 4E. Napisz nazwy tych pierwiastków chemicznych.
2. Konfiguracja
elektronowa atomów
Jeśli chcemy określić właściwości pierwiastków chemicznych, powin-
niśmy przeanalizować liczbę i rozmieszczenie elektronów w ich ato-
mach. To właśnie one biorą udział w tworzeniu wiązań chemicznych.
Elektrony nie są rozmieszczone w atomie przypadkowo. Każdy z nich
ma swoje ściśle ustalone miejsce, podobnie jak widz, który w kinie zaj-
muje miejsce o numerze podanym na bilecie (fot. 13.).
i у Fot. 13. Jedni widzowie
E Jak są rozmieszcz one elektrony w atomie? siedzą bliżej ekranu, a inni
А
Elektrony są rozmieszczone wokółгуў jądra atomowego —
M w powłokach dalej.
288 Podobnie
Podobnie jest
е o
elektronowych. znajdują się bliżej jądra
atomowego, inne są
еү *_„ powłoki elektronowe od niego oddalone.
Med
„7
м jądro atomowe

Układ powłok elektronowych, „przypomina warstwy cebuli widoczne ро

w których znajdują się elektrony. jei przekrojeniu.
Powłoki elektronowe to obszary wokół jądra atomowego, utworzo-
ne z poruszających się elektronów. Oznacza się je literami: К, L, М, N,
O, P, Q (rys. 4).

amom ©) )
K E м N О _P_Q;—powkielektronowe
Rys. 4. Schemat rozmieszczenia powlok elektronowych wokół jądra atomowego.

Numer okresu, w którym znajduje się pierwiastek chemiczny w ukła-

dzie okresowym, jest równy liczbie powłok elektronowych występują- = numer okresu
cych w jego atomie. Dla pierwiastków z 1.-2., 13.-18. grupy układu
okresowego powłokę elektronową najbardziej oddaloną od jądra ato-
mowego nazywa się powłoką walencyjną. Elektrony, które znajdują
się w tej powłoce, to elektrony walencyjne. Dzięki nim atomy mogą
się ze sobą łączyć, tworząc m.in. cząsteczki.
Jest na to sposób

Które elektrony biorą udział w tworzeniu wiązań chemicznych?

Tylko elektrony walencyjne, czyli te z powłoki elektronowej najbardziej
oddalonej od jądra atomowego, biorą udział w tworzeniu wiązań
chemicznych.

21
шшш Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

BE Czym jest rdzeń atomowy?

Jądro atomowe i elektrony niewalencyjne, czyli wszystkie poza elektro-
nami walencyjnymi, tworzą tzw. rdzeń atomowy (rys. 5.). Rdzeń ato-
mowy nie zmienia składu podczas łączenia się atomów lub tworzenia
rdzeń elektrony wiązań chemicznych.
atomowy маіепсујпе elektrony elektrony
niewalencyjne маіепсујпе biorące
jądro atomowe udział w tworzeniu
\ wiązań chemicznych
jadro elektrony Ә |2e se
atomowe _niewalencyjne
efi Б
rdzeń atomowy
Rys. 5. Uproszczony model atomu azotu.
© Jak ustalić maksymalną liczbę elektronów
znajdujących się w powłoce elektronowej?
Elektrony „dążą” do obsadzenia najpierw powłok położonych jak naj-
bliżej jądra atomowego. Dlaczego więc nie wszystkie znajdują się
w powłoce K?
Wyobraźmy sobie lejek, do którego wsypiemy kulki symbolizujące
elektrony (rys. 6). Będą go wypełniały, zaczynając od miejsca, w któ-
rym jest on już zbyt wąski, by zmieścić choć jedną kulkę.

Rys. 6. Na najniższym poziomie mieszczą się 2 elektrony, co odpowiada pierwszej

powłoce elektronowej К. Następne warstwy odpowiadają kolejnym powłokom
elektronowym: L i M, w których może znajdować się odpowiednio 8 i 18 elektronów.
Symbole inumery powłok
elektronowych (п): Maksymalną liczbę elektronów w danej powłoce elektronowej
oblicza się, korzystając ze wzoru:

| maksymalna liczba elektronów = 27?

gdzie: п — numer powłoki elektronowej, licząc od jądra atomowego.

п=1 ZTZZODO Zatem zgodnie ze wzorem pierwszą powłokę elektronową K
п - numer powłoki (л = 1) zapełniają maksymalnie 2 elektrony, gdyż 2. 12 = 2. Drugą
elektronowej, licząc powłokę elektronową L (7 = 2) zajmuje maksymalnie 8 elektronów,
od jądra atomowego gdyż 2.27=8 itd.
22
 2. Konfiguracja elektronowa atomów ШШШ

EH Czym jest powłokowa konfiguracja elektronowa atomu?

To zapis informujący o liczbie elektronów w poszczególnych
powłokach elektronowych.

=
N,
ә
„4
`

KU
Zapis konfiguracji elektronowej jest
charakterystyczny dla atomu
pierwiastka chemicznego...

718 плана
Określ liczbę powłok
W
jaki sposób ustalić powłokową konfigurację elektronową п ттр lich
atomu fluoru? symbole.
Podaj powłokową konfigurację elektronową atomu fluoru inarysuj Е Ustal lczbę
FE я ilczbę p”. e
uproszczony model atomu tego pierwiastka chemicznego.
EJ ustal iczbę e
1] | 17 — numer grupy walencyjnych.
Е | EJ Napisz odpowiedź
i KAD i narysuj uproszczony
EEEE HH | ы model atomu.
БНННННН numer okresu = iczba powłok elektronowych
Fluor znajduje się w 2. okresie układu okresowego, a więc jego
atom ma 2 powłoki elektronowe: Ki L.
E liczba atomowa Z = liczba p*
liczba e” jest równa liczbie р"
liczbap*=9 liczba e“ =9
liczba elektronów walencyjnych dla grup 13.-18. układu
okresowego = numer grupy — 10.
Fluor znajduje się w 17. grupie układu okresowego, zatem
ma 7 elektronów walencyjnych (17 — 10 = 7), i to od nich
zaczynamy zapisywać powłokową konfigurację elektronową: KL.
Następnie do pierwszej powłoki elektronowej K przypisujemy
pozostałe 2 elektrony (9 — 7 = 2), zatem: К?Г?.
EJ Powłokowa konfiguracja elektronowa atomu fluoru to кг.
Uproszczony model atomu:

)).
K t

23
шаш Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

Plan rozwiązywania
Ell określ liczbę powłok
elektronowych i ich W jaki sposób ustalić powłokową konfigurację elektronową
symbole. atomu potasu?
Я Ustal iczbę e Podaj powłokową konfigurację elektronową atomu potasu
i liczbę p”.
i narysuj uproszczony model atomu tego pierwiastka
В аке
walencyjnych. chemicznego.
EJ Napisz odpowiedź вони 1 numer grupy
i narysuj uproszczony
model atomu.
K| liczba atomowa Z
numer okresu = liczba powłok elektronowych

Potas znajduje się w 4. okresie układu okresowego, a więc jego

atom ma 4 powłoki elektronowe: K, L, M i N.
liczba atomowa Z = liczba p*
liczba e” jest równa liczbie р"
liczba p* = 19 liczba e” = 19
liczba elektronów walencyjnych dla 1. i 2. grupy układu
okresowego = numer grupy.
Potas znajduje się w 1. grupie układu okresowego, zatem ma
1 elektron walencyjny i to od niego zaczynamy zapisywać
powłokową konfigurację elektronową: KRVM*N*.
Do rozmieszczenia pozostało jeszcze 18 elektronów (19 — 1 = 18),
którymi należy zapełniać powłoki elektronowe К, L i M, zaczynając
od powłoki znajdującej się najbli jądra atomowego. W powłoce
K mieszczą się maksymalnie 2 elektrony, zatem: K*VM*N".
Pozostałe 16 elektronów (18 — 2 = 16) znajduje się w powłokach
elektronowych L i M.
W powłoce L mieści się maksymalnie 8 elektronów, zatem:
K?L*MFN*.
Pozostałe 5 elektronów (16 — 8 = 8) znajduje się w powłoce M:
K*LSM"N".
Powłoka walencyjna
Powłokowa konfiguracja elektronowa atomu potasu to
powinna być K*LŚMŚN",
zapełniona Uproszczony model atomu:
odpowiednią liczbą

>
elektronów, nawet jeśli
poprzedzająca ją
powłoka elektronowa
(bliższa jądru
atomowemu) nie jest
zapełniona całkowicie.

24
 2. Konfiguracja elektronowa atomów HM

E Со to jest podpowłoka elektronowa atomu?

Elektrony, które zapełniają daną powłokę elektronową, mogą róż-
nić się energią, dlatego tworzą grupy nazywane podpowłokami. Licz-
ba podpowłok elektronowych w danej powłoce odpowiada numerowi
powłoki elektronowej. Podpowłoki elektronowe oznacza się małymi
literami: s, p, d i f(tabela 1.).
Tabela 1. Symbole oraz pojemność 4 powłok i ich podpowłok
elektronowych

Powłoka elektronowa Podpowłoka elektronowa

symbol ip үныы ы podpowok ЭВО! еее

K 1 2 1 5 2

L 2 8 2 z Е
р 6
s 2
M 3 18 3 p 6
d 10
5 2

N 4 32 4 Р Ш
а 10
ғ м
Elektrony obsadzają podpowłoki elektronowe, zaczynając od pod-
powłoki o najniższej energii, czyli tej najbliżej jądra atomowego, a koń- 45
cząc na podpowłoce о najwyższej energii. To oznacza, że najpierw 3p paapaa
elektronami zostanie zapełniona podpowłoka 1s, a dopiero potem 2s, A erro
ponieważ podpowłoka 1s ma niższą energię niż podpowłoka 2s. 2s | elektronowych
15

Jak ustalić kolejność zapełniania

podpowłok elektronowych?
Jeśli liczba elektronów w atomie nie przekracza 20,
to zapełniane są tylko podpowłoki s i p
kolejnych powłok elektronowych.
 Ustalanie podpowłokowej konfiguracji
elektronowej na podstawie powłokowej
konfiguracji elektronowej
Każda powłoka elektronowa ma ustałoną maksymalną liczbę elektronów, jakie mogą się
w niej znajdować. Podobnie jest w przypadku podpowłok — każda z nich ma maksymalną
liczbę elektronów, jakie mogą się w niej znaleźć. Podpowłokowa konfiguracja elektronowa
uwzględnia rozkład wszystkich elektronów w kolejnych podpowłokach.

Jak ustalić powłokową konfigurację elektronową atomu litu?

1
EJ Określ liczbę powłok elektronowych
i ich symbole. numerokresu = —2| „Li a sumas
Lit znajduje się w 2. okresie układu = liczba powłok | 4
elektronowych :
okresowego, a więc jego atom ma
2 powłoki elektronowe: K i L.

E Ustal liczbę elektronów w atomie. 2| „Li

liczba atomowa Z = liczba p* RZE
|;
W atomie liczba e” jest równa liczbie р“.
Jeśli liczba р” = 3, to liczba e” = 3. liczba atomowa Z

El Ustal liczbę elektronów numer grupy = liczba — -1

walencyjnych. lektorów wełancyjnych Я диям
Liczba elektronów walencyjnych wiizguwa zj LI zdac
w grupach 1. i 2. jest równa
numerowi grupy.
Ө Liczba elektronów walencyjnych w grupach 13.-18.
jest równa numerowi grupy minus 10.

© Ustal liczbę elektronów w kolejnych powłokach elektronowych. KL

Lit znajduje się w 1. grupie układu okresowego, zatem ma 1 elektron
walencyjny. Pozostałe 2 elektrony (3 — 1 = 2) przypisujemy do pierwszej KL!
powłoki elektronowej К.

Powłokowa konfiguracja elektronowa atomu litu:

гт |czba e- w ромосе elektronowej

© kolejność zapełniania powłok — od jądra
aLi: KŻLI atomowego: K, L, M, N, O, P, Q.
symbol powłoki elektronowej

26
Jak ustalić podpowłokową konfigurację elektronową atomu litu?
Informacja o rozmieszczeniu elektronów w powłokach elektronowych umożliwia
ustalenie podpowłokowej konfiguracji elektronowej.

EB zastąp symbole powłok elektronowych ich numerami. ad

2F
n=1 2
а Zapisz symbol podpowłoki za numerem powłoki
elektronowej.А Га
Powłoka K ma 1 podpowłokę — s, która będzie zapełniona +1
całkowicie. W powłoce L znajduje się tylko 1 elektron i obsadzi 15 25
on podpowłokę o niższej energii, czyli podpowłokę s.
a
EEEE, :
Zapisz w indeksie górnym liczbę elektronów
к? 1)
w danej podpowłoce. {4
15° 25!

Zatem dla atomu litu: |Powłokowa konfiguracja elektronowa KL!

Podpowłokowa konfiguracja elektronowa 15? 251

Podpowłokowa konfiguracja elektronowa atomu litu:

liczba e” w podpowłoce elektronowej
Li: 152 25! © kolejność zapełniania podpowłok
zyj ү гб są ека w powłoce: $, р, d, f.
numer powłoki elektronowej (n)

Jak rozmieszczone są elektrony w powłokach i podpowłokach?

27
HE. Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

Plan rozwiązywania
Ustal powłokową
konfigurację W jaki sposób zapisać podpowłokową konfigurację
elektronową atomu elektronową atomu fluoru na podstawie powłokowej
pierwiastka konfiguracji elektronowej?
chemicznego.
E zastąp symbole Podaj podpowłokową konfigurację elektronową atomu fluoru.
powłok elektronowych Powłokowa konfiguracja elektronowa atomu fluoru to K?L7
ich numerami.
(patrz przykład 3., s. 23).
Zapisz symbol
podpowłoki za
numerem powłoki
elektronowej.
Zapisz w indeksie
górnym liczbę e
w danej podpowłoce
3 = 1 — podpowłoka s
elektronowej. п = 2—> podpowłoki s i p (patrz tabela 1., s. 25)
© W
E Nepisz odpowiedź.
М
1s 2s2p

EJ w powłoce Z znajduje się 7 elektronów — 2 z nich obsadzają

podpowłokę s (to maksymalna liczba elektronów, które mogą
obsadzić tę podpowłokę — patrz tabela 1., s. 25), a reszta z nich,
czyli 5 elektronów, obsadzi podpowłokę p:

ОА
152 25°2р°
Zatem dla atomu fluoru:
Powłokowa konfiguracja elektronowa PE
Podpowłokowa konfiguracja elektronowa 152 252 2р5

El роароміокома konfiguracja elektronowa atomu fluoru to

gF: 182 2522р5,

na to sj

Jak sprawdzić, czy w zapisie konfiguracji elektronowej

atomu nie został pominięty żaden elektron?

ХА
2+2

з?25°

28
 2. Konfiguracja elektronowa atomów ШШШ

Tworzenie takiego zapisu może wydawać się mozolne, jednak można Konfiguracja gazu
dzięki niemu dostrzec pewne podobieństwa w konfiguracjach ato- opi p
mów pierwiastków chemicznych. Konfiguracja atomu helu He: 152 роnim pierwiastkach
powtarza się we wszystkich następujących ро nim pierwiastkach che- chemicznych:
micznych, np. atomie litu czy atomie berylu. Podobnie konfiguracja Не: 1s?
atomu neonu „Ne: 1s? 252 2р? powtarza się m.in. w atomie sodu czy 32 13, 55,
atomie magnezu, Dzięki temu można stosować skrócony zapiskonfi- *
guracji elektronowej. Ne: 13° 252 2р6
mNa: 18°2s*2p° 35!
E W jaki sposób ustalić skrócony zapis podpowłokowej е мз
konfiguracji elektronowej?
Skrócony zapis konfiguracji elektronowej atomu dowolnego pierwiast- Helowce (gazy szlachetne):
ka chemicznego tworzy się z wykorzystaniem konfiguracji elektrono- ia
wej gazu szlachetnego, czyli helowca, np. helu, neonu czy argonu, A БЕ
poprzedzającego ten pierwiastek chemiczny w układzie okresowym.
Теп fragment konfiguracji elektronowej atomu, który odpowiada konfi-
guracji elektronowej poprzedzającego go helowca, zastępuje się symbo-
lem chemicznym tego helowca zapisanym w nawiasie kwadratowym:
FT
А
SSE
zapis konfiguracji elektronowej atomu helu
aLi: 142251 Li: [He] 25!
—— ——
pełny zapis podpowłokowej skrócony zapis podpowłokowej
konfiguracji elektronowej atomu litu konfiguracji elektronowej atomu litu
Po symbolu helowca — zapisanym w nawiasie kwadratowym — wy-
starczy dodać konfigurację elektronów z kolejnej powłoki elektrono-
wej (patrz tabela 2., s. 30).

Ета ааыаZapisz podpowłokową

W jaki sposób ustalić skrócony zapis podpowłokowej konfigurację
konfiguracji elektronowej atomu fluoru? elektronową atomu
pierwiastka
Podaj skrócony zapis podpowłokowej konfiguracji puki
elektronowej atomu fluoru. И Usta symbol helowca
ЇЙ Podpowłokowa konfiguracjaч elektronowa atomu fluoru to poprzedzającego
Жеркен aczdany
gF: 152 2s*2p (patrz przykład 5., s. 28). w układzie okresowym.
И Helowcem poprzedzającym fluor w układzie okresowym EJ Napisz odpowiedź.
| pierwiastków chemicznych jest hel o konfiguracji elektronowej
2 He: 15°.

E Skrócony zapis konfiguracji elektronowej atomu fluoru to

ЭЕ: [He] 222р°.

29
шаш Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

Tabela 2. Pełne i skrócone zapisy konfiguracji elektronowych atomów

wybranych pierwiastków chemicznych

a в0:1522522р* +8: 15? 25° 2p*3s?3p* „К: 15° 25° 2p* 35° 3р% 4s!

зат s0: [He] 232 2p* „5: [Ме] 352 3p* 19K: [Ar] 451

© W jaki sposób zapisać konfigurację elektronową

jonów?
liczba elektronów Konfigurację elektronową jonów (tabela 3.) zapisuje się w taki sam
w kationie magnezu sposób jak konfigurację elektronową atomów pierwiastków chemicz-
12Mg М9” nych. Wyznaczając liczbę elektronów, trzeba jedynie pamiętać o ła-
128 — 26 = 1067 dunku jonu:
» dla kationów od liczby elektronów atomu należy odjąć ładunek
liczba elektronów jonu (ponieważ kation ma mniej elektronów niż atom),
w anionie chlorkowym » dla anionów do liczby elektronów atomu należy dodać elektrony
na ОГ odpowiadające za ładunek anionu (ponieważ anion ma więcej
176 + 167 = 1867 elektronów niż atom pierwiastka chemicznego).
Tabela 3. Zapisy konfiguracji elektronowych jonów wybranych
pierwiastków chemicznych

Liczba Konfiguracja elektronowa jonu

Joi ramowa GET sąd powłokowa родроміокома
Dodajemy lub
odejmujemy elektrony ш з 3-1=2 |K 13°
walencyjne, bo tylko Mg™ 12 12-2=10 KL 152252 2р6
one uczestniczą
о 8 8+2=10 KL 15228? 2p"
w tworzeniu wiązań
chemicznych. er 17 17+1=18 КЇ%М® 152252 2p* 387 3p5

— E
ч. Jak ustalić konfigurację elektronową jonów?
Większość atomów metali i niemetali, kiedy tworzy jony, uzyskuje
konfigurację najbliższego helowca w układzie okresowym.
» Pierwiastki, których atomy tworzą kationy, uzyskują konfigurację helowca
znajdującego się w poprzednim okresie, np. kation sodu ma konfigurację
elektronową atomu neonu:
„Nat: 152 252 2р —> „Ме: 192252 2р5
» Pierwiastki chemiczne, których atomy tworzą aniony, uzyskują
konfigurację helowca znajdującego się w tym samym okresie, np. anion
chlorkowy ma konfigurację elektronową atomu argonu:
1001: 182 252 20° 352 3p5 ——> „Аг: 152 252 2p6 3s? 3р5

30
 2. Konfiguracja elektronowa atomów ШШШ

|
zadania =з.
1. Zapisz nazwy i symbole pierwiastków chemicznych, których
powłokowa konfiguracja elektronowa atomu została przedstawiona
na schematach.
a) A A 9) кл Ж
(©) әв" |ве- |ie- 2e' |e |4e"
Г M pow
KL M к M
b) MU A
(19) |2e- Jee- те
AJ,
KŁ M K L M
2. Zidentyfikuj pierwiastki chemiczne o podanych konfiguracjach
elektronowych. Napisz ich nazwy i symbole chemiczne oraz podaj
liczbę elektronów walencyjnych każdego z nich.
a) KLEMEN’ b) к212 ©) KRL’ а) KLEM?
3. Zapisz powłokową konfigurację elektronową atomów oraz jonów
o podanych symbolach.
ас b) Ne ©) Na d) Ве?" Ө) 1 Ca?*
4. Zapisz konfiguracje elektronowe: powłokową, podpowłokową pełną
i skróconą atomu:
a) pierwiastka chemicznego, który w jądrze atomowym ma dwa razy więcej
protonów niż jądro atomu węgla,
b) pierwiastka chemicznego, który znajduje się w 3. okresie i 17. grupie
układu okresowego.
5. Wskaż zdania, które są prawdziwe.
a) Podczas tworzenia wiązania chemicznego skład rdzenia atomowego
ulega zmianie. Y Zapamiętaj!
b) Maksymalna liczba elektronów, które mogą znajdować się w powłoce Elektrony walencyjne –
elektronowej M, jest równa 8. RA шо
с) W atomach pierwiastków chemicznych z 1.-2., 13.—18. grupy układu wiązań chemicznych.
okresowego elektrony walencyjne tworzą w atomie powłokę
elektronową, która jest najbardziej oddalona od jądra. promem
jk ri
d) Numer okresu, w której znajduje się pierwiastek chemiczny, informuje rozmieszczenia
о liczbie powłok elektronowych w atomie tego pierwiastka elektronów w powłokach
chemicznego. ROBA кым,
6. Jednym z gazów wydzielających się do atmosfery podczas erupcji Podpowłokowa
wulkanów jest siarkowodór H;S. Skutkiem jego obecności w atmosferze | konfiguracja
mogą być kwaśne opady. Przedstaw pełne zapisy podpowłokowej a: zapis
konfiguracji elektronowej atomów tworzących cząsteczkę Баа
siarkowodoru oraz schematy ich powłokowej konfiguracji w podpowłokach
elektronowej. elektronowych (5, p, d, f).

31

ща woda
Sirata któ róomikowych
EE) wta тииди zwolniowych
EE) sca kumatów podzartnkowych
Rys. 7. Na podstawie
położenia obszaru na kuli
ziemskiej można ustalić,
jaki klimat na nim panuje,
Tak samo na podstawie
położenia pierwiastka
chemicznego w układzie
okresowym można
określić jego właściwości
Nazwy grup:
1. grupa —litowce
2. grupa - berylowce
13. grupa — borowce
14. grupa — węglowce
15. grupa — azotowce
16. grupa — tlenowce
17. grupa — fluorowce
18. grupa — helowce
32
3. Budowa atomu
a położenie pierwiastka
chemicznego w układzie
okresowym
Każdy pierwiastek chemiczny w układzie okresowym ma swoje okre-
ślone miejsce. To położenie nie jest przypadkowe (rys. 7.). Wynika
z budowy atomów i można na jego podstawie wnioskować o właści-
wościach pierwiastków chemicznych.
8 W jaki sposób pierwiastki chemiczne są ułożone
w układzie okresowym?
Pierwiastki chemiczne są ułożone w układzie okresowym według
zwiększającej się liczby atomowej Z.
8 Jak jest zbudowany układ okresowy?
Układ okresowy pierwiastków chemicznych składa się z:
okresów — poziomych rzędów, grup – pionowych kolumn.
u
Я i Ч
=
HHR HH
Grupy w układzie okresowym mają swoje nazwy. Pochodzą one od
nazwy pierwszego w grupie pierwiastka chemicznego. Wyjątkiem jest
1. grupa. Jej nazwa — litowce — pochodzi od litu, czyli nazwy drugiego
w kolejności pierwiastka chemicznego. Jest to spowodowane tym, że
pierwszy pierwiastek chemiczny — wodór — znacznie różni się właści-
wościami od pozostałych pierwiastków tej grupy.
8 Jak zmieniają się właściwości chemiczne
pierwiastków grup 1.-2., 13.-18. układu okresowego?
Właściwości pierwiastków chemicznych, uporządkowanych zgodnie
ze zwiększającą się liczbą atomową (Z), powtarzają się okresowo.
Właściwości chemiczne pierwiastków znajdujących się w tym sa-
mym okresie są różne, natomiast właściwości chemiczne pierwiast-
ków w tej samej grupie są podobne.
Czym jest to spowodowane? Na podstawie zapisu konfiguracji elek-
tronowych pierwiastków chemicznych położonych w tej samej grupie
 3. Budowa atomu a położenie pierwiastka chemicznego w układzie okresowym ЖШШЕ

układu okresowego (tabela 4.) można zauważyć, że im większy numer numer okresu = 1
okresu, tym większa liczba powłok elektronowych w atomach
pierwiastków chemicznych. Numer okresu, w którym znajduje się
pierwiastek chemiczny, jest równy liczbie powłok elektronowych
w jego atomie.
Można także zauważyć, że liczba elektronów walencyjnych (ta-
bela 4.) w atomach pierwiastków chemicznych należących do tej sa-
mej grupy jest jednakowa. W 13. grupie wszystkie pierwiastki
chemiczne mają 3 elektrony walencyjne, a w 16. grupie — 6.
Tabela 4. Powłokowe konfiguracje elektronowe wybranych
pierwiastków chemicznych

Numer
i nazwa grupy
Numer okresu
13. borowce 16.tlenowce
2 sB KRL so KL

3 Al KLM’ wS KLM?

4 мба KLEMSN* мЅе KL? MN?

Pierwiastki chemiczne znajdujące się w tej samej grupie układu

okresowego mają podobne właściwości chemiczne, ponieważ w ich
atomach występuje taka sama liczba elektronów walencyjnych,
a to one decydują o właściwościach pierwiastków chemicznych.

E Czym są bloki konfiguracyjne?

Bloki konfiguracyjne, nazywane też blokami energetycznymi, to wyod-
rębnione w układzie okresowym zbiory pierwiastków chemicznych,
których atomy zapełniają elektronami walencyjnymi podpowłokę
tego samego typu (patrz tabela 1., s. 25). Bloki konfiguracyjne — podob-
nie jak podpowłoki elektronowe — oznacza się symbolami: s, p, d if.

blokf

Do bloku s należą pierwiastki chemiczne z 1. i 2. grupy układu

okresowego oraz hel. W bloku p znajdują się pierwiastki chemiczne
z grup 13.-18. z wyjątkiem helu, a w bloku d pierwiastki chemiczne
z grup 3-12. Blok f tworzą lantanowce i aktynowce.
 Ustalanie podpowłokowej
konfiguracji elektronowej atomu
Wystarczy, że znasz położenie pierwiastka chemicznego w układzie okresowym oraz bloki
konfiguracyjne, a bez trudu zapiszesz podpowłokową konfigurację elektronową atomu.

Jak ustalić pełny zapis podpowłokowej konfiguracji elektronowej atomu fosforu?

EJ Ustal położenie Dh E a E
(numer grupy, numer okresu) O [+ [Тк орым
pierwiastka chemicznego ме ~)» aj „Р
w układzie okresowym. | = ga baas fa ыш.
|a| ааа
гас м а [ае| [оз

»|w[e[m[w|w
OOCOZOB

F Poruszaj się w prawo,

wzdłuż okresów,
aż dotrzesz do wybranego
pierwiastka chemicznego.
Zapisuj symbole kolejnych
podpowłok zapełnionych
elektronami.

EJ zacznij od początku
układu okresowego,
czyli od wodoru.
Poruszaj się wzdłuż
1. okresu. Przechodzisz
przez 2 pola w bloku s,
zatem 2 elektrony
zapełniają podpowłokę 1s.
ТТТ

34
E] Następnie przejdź
do początku 2. okresu.
Przechodzisz przez
2 pola w bloku s
i 6 pól w bloku p.
Zatem 2 elektrony ZOO OOOOOOOOOOOONÓO
zapełniają podpowłokę 2s,
a 6 elektronów — 2p. sFEFEEEEEFEFSE
Тер
Elbloks Шыскр 1822222р0
А А
[Г] Poruszaj się wzdłuż 2 зин
3. okresu do wybranego
pierwiastka chemicznego. 3 4 5 6 7 8 9 0 u w Ыы
т |v |Ce|Ma|т»|Co|m |Cu|Zn = L
Przechodzisz przez
OOOOOOOWE
2 pola w bloku s OOOOOOOOD
13 pola w bloku p. OOOOOOOOO
Zatem 2 elektrony
zapełniają podpowłokę 35, ZPOOOOOCOOOGOOO
a 3 elektrony — Зр. па ГоГе рар
Шыокѕ Elblokp 182 252 2р6 35° 3p?

Pełny zapis podpowłokowej konfiguracji elektronowej atomu fosforu: |Р: 152252 2рё 352 Зр?

Jak ustalić skrócony zapis konfiguracji elektronowej atomu?

Ustal symbol chemiczny i konfigurację

elektronową helowca, który poprzedza
w układzie okresowym wybrany
pierwiastek chemiczny. W pełnym zapisie 3
konfiguracji elektronowej atomu zastąp
konfigurację helowca jego symbolem
w nawiasie kwadratowym.
Helowcem poprzedzającym fosfor
w układzie okresowym jest neon.

Elbloks Elblokp Diblokd Elblokf

Skrócony zapis podpowłokowej konfiguracji elektronowej atomu fosforu:

Pełny zapis: 45Р: 18° 25° 2p° 352 3р? 40Ne: 182 25? 2p°
сеш
Skrócony zapis: «8P: [Ne] 35°3p?

35
шшш Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

© Jak określić symbol bloku konfiguracyjnego,

do którego należy dany pierwiastek chemiczny?
Przynależność pierwiastka chemicznego do bloku konfiguracyjnego
układu okresowego można określić na podstawie podpowłokowej
konfiguracji elektronowej atomu, np.:
» 12Mg: [Ме] 35? elektrony walencyjne w podpowłoce s — blok s,
» Al: [Ме] 35° Зр! — elektrony walencyjne nie tylko
w podpowłoce s, lecz także w podpowłoce p – blok p.

Plan rozwiązywania
E Okreś liczbę ромок
elektronowych. W jaki sposób ustalić położenie fosforu w układzie
[ Ustal iczbę elektronów okresowym na podstawie konfiguracji elektronowej
walencyjnych i symbol jego atomu?
bloku konfiguracyjnego.
Podaj numery okresu i grupy oraz symbol bloku
Napisz odpowiedź. konfiguracyjnego, w którym znajduje się fosfor o konfiguracji
elektronowej ,;P: 1s* 282 2р6 35° Зр?
EJ liczba atomowa Z = liczba p*
liczba e” jest równa liczbie p*
liczba e” = 15
Ostatnią powłoką elektronową w zapisie konfiguracji
elektronowej jest powłoka о и = 3, czyli powłoka M:
15P: 184 252 2р6 352 Зр?
к om м
Zatem atom fosforu та 3 powłoki elektronowe, czyli ten
pierwiastek chemiczny znajduje się w 3. okresie układu
okresowego.
49.1418161710
W ostatniej powłoce elektronowej (M) znajduje się 5 elektronów
walencyjnych:
15Ё: 181 2522р6 3523р?
blok? KD м
Część elektronów walencyjnych znajduje się w podpowłoce p,
a to oznacza, że fosfor należy do bloku konfiguracyjnego p.
Jeśli wiadomo, że fosfor ma 5 elektronów walencyjnych, to jako
pierwiastek chemiczny należący do bloku konfiguracyjnego p
musi znajdować się w 15. grupie układu okresowego
pierwiastków chemicznych.
Fosfor znajduje się w 3. okresie, 15. grupie i należy do bloku
konfiguracyjnego p układu okresowego pierwiastków
chemicznych.

36
 3. Budowa atomu a położenie pierwiastka chemicznego w układzie okresowym MENEE

||Przykład в.| | ална

Е Określ liczbę powiok
W
jaki sposób ustalić położenie potasu w układzie elektronowych.
okresowym na podstawie konfiguracji elektronowej А Usta liczbę elektronów
| jego atomu? walencyjnych i symbol
| bloku konfiguracyjnego.
Podaj numery okresu i grupy, liczbę atomową oraz symbol
EJ Napisz odpowiedź.
bloku układu konfiguracyjnego, w którym znajduje się potas
о konfiguracji elektronowej „К: 152 252 2р6 35° 3p*4s'.
EJ liczba atomowa Z = liczba p*
| liczba e” jest równa liczbie p*
| liczba e” = 19

Ostatnią powłoką elektronową w zapisie konfiguracji

elektronowej jest powłoka o л = 4, czyli powłoka N: biokp
wk 2927)
еп
BOW
м
Аа)
К: 152 2522р6 3523p5 45!
В [see]
boka

Atom potasu ma 4 powłoki elektronowe, czyli ten pierwiastek

| chemiczny znajduje się w 1. okresie układu okresowego.
[2 w ostatniej powłoce elektronowej (N) znajduje się 1 elektron
walencyjny:
| © 181252 2р6 352 3р6 ЕУ
p p M N
Elektron walencyjny znajduje się w podpowłoce elektronowej s,
| ato oznacza, że potas należy do bloku konfiguracyjnego s.
Jeśli wiadomo, że potas ma 1 elektron walencyjny i należy do
bloku konfiguracyjnego s, to znaczy, że znajduje się w 1. grupie
| układu okresowego pierwiastków chemicznych.
EJ Potas o liczbie atomowej Z = 19 znajduje się w 4. okresie,
1. grupie i należy do bloku konfiguracyjnego s układu
okresowego pierwiastków chemicznych.

37
шаш Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

Plan rozwiązywania
Odczytaj nazwę
i liczbę atomową Jak ustalić skrócony zapis podpowłokowej konfiguracji
pierwiastka elektronowej na podstawie położenia pierwiastka
chemicznego. chemicznego w układzie okresowym?
EJ usta liczbe e” Określ liczbę atomową, blok konfiguracyjny oraz skrócony
walencyjnych | blok
konfiguracyjny. zapis podpowłokowej konfiguracji elektronowej atomu
В określ liczbę powłok pierwiastka chemicznego znajdującego się w 2. grupie i w 4.
elektronowych. okresie układu okresowego pierwiastków chemicznych.
Ustal symbol helowca [O]
TA
numer okresu J 2 — numer grupy
i podaj skrócony zapis
podpowłokowej
konfiguracji
elektronowej.
liczba atomowa Z
|5|Napisz odpowiedź. T
W 2. grupie i w 4. okresie układu okresowego znajduje się wapń
oZ=20.
А numer grupy = liczba e” walencyjnych
liczba e” walencyjnych = 2
Wapń znajduje się w 2. grupie układu okresowego, czyli
w bloku konfiguracyjnym s. Ma 2 elektrony walencyjne, które
znajdują się w podpowłoce elektronowej s.
Wapń znajduje się w 4. okresie układu okresowego, co oznacza,
że jego atom ma 4 powłoki elektronowe. Elektrony walencyjne
znajdują się w ostatniej z nich: 452.
EJ Helowcem poprzedzającym wapń w układzie okresowym jest
argon o konfiguracji elektronowej sAr: 15° 25° 2p° Зз? Зр".
Zatem skrócony zapis konfiguracji elektronowej atomu wapnia
ma postać: Са: [Ar] 452.
В wapńр! o liczbie atomowej Z = 20 znajduje się w bloku
konfiguracyjnym s układu okresowego, a skrócony zapis jego
konfiguracji elektronowej to Са: [Ar] 457.

8 Czym jest promień atomowy i od czego zależy

jego długość?
Promień atomowy to odległość między jądrem atomowym a naj-
bardziej oddalonymi od niego elektronami (rys. 8.).
Promień atomowy zależy od dwóch czynników:
» liczby elektronów, a dokładniej od liczby powłok elektronowych,
Rys. 8. Promień atomowy » siły przyciągania elektronów przez jądro atomowe, czyli od jego
tlenu. ładunku.

38
 3. Budowa atomu a położenie pierwiastka chemicznego w układzie okresowym ШШШ

E Jak zmienia się promień atomowy w układzie

okresowym pierwiastków chemicznych?
Wraz ze zwiększaniem się liczby atomowej Z w okresie od 1. do 17. Zmiana wielkości
grupy (czyli od lewej strony do prawej w układzie okresowym) pro- promienia atomowego
mień atomowy pierwiastków chemicznych zmniejsza się. Liczba po- w 17. grupie:
włok elektronowych w okresie się nie zmienia, ale są one coraz silniej
przyciągane przez jądro atomowe o coraz większym ładunku, co po- 64 pm
woduje zmniejszenie się promienia atomowego.
Natomiast wraz ze zwiększaniem się liczby atomowej Z w gru-
pie (czyli z góry układu okresowego na dół) promień atomowy pier- 99 pm
wiastków chemicznych zwiększa się, ponieważ atomy pierwiastków
chemicznych mają coraz większą liczbę powłok elektronowych:
promień atomowy zmniejsza się. 114 pm
_———.
Modele atomów:
[a musno] © wu
Каа а зезазюна ииип!
pasam annn = atomowy
promień © >
[| TEM

E Co to jest energia jonizacji i jak zmienia się w układzie

okresowym pierwiastków chemicznych?
Energia jonizacji to energia potrzebna do oderwania elektronu
z powłoki elektronowej. Wielkość ta zmienia się odwrotnie niż wiel-
kość promienia atomowego — im większy promień atomowy, tym bar-
dziej elektrony walencyjne są oddalone od jądra atomowego i słabiej
z nim związane, więc łatwiej je oderwać.

Elektrony znajdujące się w większej podobnie jak łatwiej jest zdjąć klocek
odległości od jądra atomu można łatwiej znajdujący się dalej od podstawy
oderwać niż te, które są bliżej jądra. wieży niż ten przy podstawie.
Zatem im większy promień atomowy, tym niższa jest energia joni-
zacji. Wartość energii jonizacji:
» w okresie wzrasta wraz ze zwiększaniem się numeru grupy, gdyż pro-
mień atomowy wraz ze zwiększaniem się numeru grupy zmniejsza się,
» w grupie maleje wraz ze zwiększaniem się numeru okresu, gdyż
promień atomowy wraz ze zwiększaniem się numeru okresu
zwiększa się (patrz s. 40).
39
ШЕШШ Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

energia jonizacji
maleje

inni
Energia jonizacji wzrasta wraz z oderwaniem kolejnego elektronu
od atomu lub kationu. Oderwanie elektronu od dodatnio naładowane-
go jonu wymaga większej energii niż oderwanie go od obojętnego ato-
mu, ponieważ elektrony są silniej przyciągane przez jądro atomowe.

8 Jak można podzielić pierwiastki chemiczne w układzie

okresowym?
Pierwiastki chemiczne można podzielić na metale i niemetale. Atomy
metali łatwiej oddają elektrony, niż je przyjmują. Metale zajmują lewą
część układu okresowego.
Atomy niemetali łatwiej przyjmują elektrony, niż je oddają. Moż-
na je znaleźć w prawej górnej części układu okresowego.
W miarę zwiększania się numeru grupy w układzie okresowym zmie-
nia się charakter chemiczny pierwiastków chemicznych — od typowo
metalicznego (1.2. grupa) do typowo niemetalicznego (17, 18. grupa):
charakter metali у zmniejsza się

charakter metaliczny
zwiększa się

В metale EJ niemetale

8 Co to jest aktywność chemiczna?

Aktywność chemiczna jest zdolnością pierwiastka chemicznego do
oddziaływania z innymi substancjami.
8 Jak można podzielić pierwiastki chemiczne
ze względu na aktywność chemiczną?
Pierwiastki chemiczne można podzielić na aktywne i mało aktywne
chemicznie.
Najbardziej aktywnymi chemicznie metalami są pierwiastki
chemiczne z 1. i 2. grupy układu okresowego, tworzące kationy, m.in.:
sód, potas, rubid, cez, stront, bar.
40
 3. Budowa atomu a położenie pierwiastka chemicznego w układzie okresowym MENEE

Najbardziej aktywnymi chemicznie niemetalami są pierwiastki

chemiczne z 16. i 17. grupy układu okresowego, tworzące aniony,
m.in.: tlen, siarka, fluor, chlor, brom.
Helowce, pierwiastki chemiczne znajdujące się w 18. grupie ukła-
du okresowego, są wyjątkowo mało aktywne chemicznie, gdyż ich
atomy mają całkowicie zapełnione powłoki walencyjne. Trudno ode-
rwać elektrony od ich atomów, ale i trudno je do nich dodawać:
aktywność metali zmniejsza się
aktywność niemetali zwiększa się
—— z

aktywność metali zwiększa się

aktywność niemetali zmniejsza się

zadania JRE
|
1. Ustal położenie (numer okresu i grupy oraz symbol bloku
konfiguracyjnego) pierwiastków chemicznych w układzie okresowym
na podstawie podanych konfiguracji elektronowych ich atomów.
a) K?LS b) 1s? 25? 2p6 352 Зр? о) [Ме] 35'
p Podaj nazwę i symbol pierwiastka chemicznego, który:
a) należy do bloku konfiguracyjnego s, a jego atom ma 2 powłoki
elektronowe i 1 elektron walencyjny,
b) należy do bloku konfiguracyjnego p, a jego atom ma 2 powłoki
elektronowe i 8 elektronów walencyjnych,
c) należy do bloku konfiguracyjnego p. a jego atom ma 3 powłoki Y Zapamiętaj!
elektronowe i 3 elektrony walencyjne. Promień atomowy —
3. W skład чий wykorzystywanych w SONRA
=" ==
związki
odległość między
jadrem atomowym
chemiczne m.in. potasu, magnezu, azotu, fosforu i siarki. Ustal symbol a najbardziej
bloku konfiguracyjnego, do którego należą te pierwiastki chemiczne, oddalonymi od niego
i uszereguj je według: elektronami.
a) zmniejszającego się promienia atomowego, Energia jonizacji –
b) zwiększającego się charakteru metalicznego, energia potrzebna do
oderwania elektronu
©) zwiększającej się liczby elektronów walencyjnych w ich atomach. z powłoki elektronowej.
4. Łupież to choroba skóry głowy wywoływana przez pewien gatunek grzyba. | Aktywność
W walce z tą dolegliwością stosuje się szampony przeciwłupieżowe, które | Chemiczna - zdolność
zwykle zawierają związki chemiczne metalu o konfiguracji elektronowej: GA чы
[Ad] 452 30719, Ustal położenie w układzie okresowym (numer okresu EEEE E
i grupy) tego metalu oraz podaj jego nazwę. substancjami.

41
 4. Wiązania kowalencyjne
Efekt zawodów w przeciąganiu liny (fot. 14.) łatwo przewidzieć — sil-
niejsza drużyna przeciągnie słabszą na swoją stronę. Jeżeli jednak siły
po obu stronach liny równoważą się, położenie uczestników zabawy
się nie zmienia. Podobnie jest z elektronami walencyjnymi, które two-
rzą wiązanie chemiczne.

Fot. 14. To, czy środek liny pozostanie w tym samym miejscu, zależy od tego,
czy drużyny będą ciągnąć linę z taką samą siłą, czy nie.
Wiązania chemiczne to oddziaływania, które występują między łą-
czącymi się atomami. Wiązanie kowalencyjne (atomowe) polega na
uwspólnieniu elektronów walencyjnych pochodzących od każdego
z atomów tworzących wiązanie. Siła, z jaką jest przyciągana wspólna
para elektronowa, zależy od wartości elektroujemności atomów pier-
wiastków chemicznych tworzących wiązanie.
Ю Czym jest elektroujemność?
Elektroujemność to zdolność atomu danego pierwiastka chemicz-
nego do przyciągania elektronów tworzących wiązanie chemiczne.

А
чы,
+ 0—
"d
`
Im większy promień atomowy, tym im dłuższa smycz, tym
słabiejjądroatomowe oddziałuje słabszy wpływ opiekuna
na elektrony walencyjne. na zachowanie
psa.

42
 4. Wiązania kowalencyjne um

E Jak zmienia się wartość elektroujemności w układzie

okresowym pierwiastków chemicznych?
Zwiększenie promienia atomowego oznacza mniejszą zdolność atomu
pierwiastka chemicznego do przyciągania elektronów.
Elektroujemność w układzie okresowym (rys. 9):
> zwiększa się wraz ze zwiększaniem się numeru grupy, gdyż
promień atomowy w tym kierunku się zmniejsza i powłoka
walencyjna jest bliżej jądra atomowego, a znajdujące się w niej
elektrony są silniej przyciągane przez jądro,
» zmniejsza się wraz ze zwiększaniem się numeru okresu,
ponieważ promień atomowy w tym kierunku się zwiększa, a więc
jądro atomowe słabiej przyciąga bardziej oddalone elektrony
walencyjne.
Elektroujemność pierwiastków chemicznych wyrażona w licz-
bach według skali Paulinga nie ma jednostki, czyli jest wielkością
bezwymiarową. Nie podaje się wartości elektroujemności helowców
ze względu na ich bierność chemiczną.

Rys. 9. Fluor ma największą elektroujemność wśród pierwiastków chemicznych

(elektroujemność 4,0), łatwo przyciąga dodatkowy elektron i tworzy anion.
Zupełnie inaczej zachowuje się sód (elektroujemność 0.9) – słabo przyciąga
elektrony i latwo oddaje je innym atomom, tworząc kation.

E Dlaczego atomy tworzą wiązania chemiczne? 18

Atomy tworzą wiązania chemiczne, ponieważ najczęściej dążą do He
uzyskania konfiguracji elektronowej helowca (gazu szlachetnego) 1 2
znajdującego się najbliżej nich w układzie okresowym. Dzięki two- K
rzeniu wiązań chemicznych atomy uzyskują trwałe konfiguracje elek- =dublet elektronowy
tronowe:
trwałe konfiguracje elektronowe
atomów helowców 2
1
{ { al1 «АГ
dublet (2 elektrony) oktet (8 elektronów) KLM?
hel pozostałe pierwiastki chemiczne
18. grupy układu okresowego oktet elektronowy
шш Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych
Model cząsteczki М;
Jedno wiązanie
kowalencyjne —
przedstawiane za
pomocą kreski – tworzą
2 elektrony, czyli para
elektronowa.
Plan rozwiązywania
[ Оке! liczbę
е walencyjnych.
EJ Ustal liczbę elektronów
potrzebnych do
uzyskania oktetu.
E zapisz wzór EJ Atom chloru ma 7elektronów walencyjnych, bo znajduje się w 17.
elektronowy i ustal
liczbę wspólnych par
elektronowych. А Atom chloru potrzebuje 1 elektronu walencyjnego, aby uzyskać
EJ Napisz wzory
sumaryczny [3] ж
i strukturalny.
M Gdzie występuje wiązanie kowalencyjne
niespolaryzowane?
Wiązanie kowalencyjne (atomowe) niespolaryzowane występuje naj-
częściej w cząsteczkach zbudowanych z atomów tego samego nie-
metalu, пр: Nz, Hy, Cla, O;, P,, 5. Różnica elektroujemności między
atomami tworzącymi takie wiązanie wynosi 0.
8 W jaki sposób tworzy się wiązanie kowalencyjne
niespolaryzowane?
Wiązanie kowalencyjne niespolaryzowane powstaje przez uwspól-
nienie elektronów walencyjnych pochodzących od każdego z ato-
mów tworzących wiązanie. Każdy atom może uwspólnić od jednego
do czterech elektronów. W wiązaniu kowalencyjnym niespolaryzo-
wanym wspólna para elektronowa, utworzona przez dwa elektrony,
jest przyciągana z jednakową siłą przez rdzeń atomowy każdego
z atomów tworzących takie wiązanie chemiczne.
Elektrony walencyjne, które nie biorą udziału w tworzeniu wiązań,
tworzą wolne (niewiążące) pary elektronowe. Na przykład cząsteczkę
azotu można przedstawić za pomocą wzorów elektronowych — krop-
kowego i kreskowego:
г———— wspólne pary elektronowe
SNEINS INENI
Ùt— wole (niewiążące) pary elektronowe ——
wzór elektronowy kropkowy wzór elektronowy kreskowy
Wolne pary elektronowe — przedstawione w powyższym wzorze za
pomocą czarnych kropek lub kresek — mogą uczestniczyć w tworze-
niu innych rodzajów wiązań chemicznych.
Jak łączą się ze sobą atomy chloru?
Przedstaw sposób tworzenia się wiązania chemicznego
w cząsteczce chloru.
grupie układu okresowego pierwiastków chemicznych, zatem:
oktet elektronowy.
% ока jedna wspólna para elektronowa
аң 226 wanych (riewiążących)
С1—С1! 1—1parelektronowych
Ch с-а
wzór sumaryczny wzór strukturalny
 4. Wiązania kowalencyjne MENEE

E Gdzie występuje wiązanie kowalencyjne spolaryzowane?

Wiązanie kowalencyjne (atomowe) spolaryzowane występuje w czą- Model cząsteczki HCI
steczkach zbudowanych z atomów różnych niemetali, np.: HCI, H,O,
CO;. Różnica elektroujemności między atomami tworzącymi takie
wiązanie jest mniejsza od 1,7. 21 30
Różnica elektroujemności:
HE W jaki sposób tworzy się wiązanie kowalencyjne
30-2,1=0,9
spolaryzowane?
Wiązanie kowalencyjne spolaryzowane powstaje w wyniku uwspól-
nienia elektronów walencyjnych pochodzących od każdego z atomów
tworzących wiązanie. W wiązaniu kowalencyjnym spolaryzowanym
wspólna para elektronowa jest przesunięta w stronę atomu pier-
wiastka chemicznego o większej elektroujemności. Na przykład atom
chloru ma większą elektroujemność od atomu wodoru (3,0 > 2,1), zatem
atom chloru silniej przyciąga wspólną parę elektronową:
[_— wspóna para elektronowa przesunięta
о w stronę atomu chloru
dublet elektronowy —| LL— oktet elektronowy

Plan rozwiązywania
Ell określ liczbę
W jaki sposób łączą się ze sobą atomy wodoru i tlenu e" walencyjnych
w cząsteczce wody? poszczególnych
atomów.
Przedstaw sposób tworzenia się wiązania chemicznego
А Ustal iiczbę elektronów
w cząsteczce wody. potrzebnych do
EJ Atom wodoru ma 1 elektron walencyjny, bo znajduje się w 1. grupie uzyskania oktetu lub
dubletu.
układu okresowego pierwiastków chemicznych, zatem: H+ E zapisz wzór
Atom tlenu ma 6 elektronów walencyjnych, bo znajduje się elektronowy i ustal
liczbę wspólnych par
w 16. grupie układu okresowego pierwiastków chemicznych, elektronowych.
EJ Napisz wzory
И Atom wodoru potrzebuje 1 elektronu walencyjnego, aby uzyskać sumaryczny
i strukturalny.
dublet elektronowy.
Atom tlenu potrzebuje 2 elektronów walencyjnych, aby uzyskać
oktet elektronowy.
dwie wspólne pary elektronowe
ні
Ke
dwie wolne (niewiążące) pary elektronowe
H.
|4| HO но
wzór sumaryczny wzór strukturalny

45
шшш Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

8 Czym jest polaryzacja wiązania chemicznego?

Model cząsteczki HCI Polaryzacja wiązania chemicznego jest skutkiem przesunięcia
wspólnych par elektronowych. W wyniku takiego przesunięcia na
atomach pierwiastków chemicznych tworzących cząsteczkę pojawiają
i ©
się cząstkowe ładunki elektryczne. Atom pierwiastka chemicznego
przesunięcie wspólnej pary o większej wartości elektroujemności uzyskuje cząstkowy ładunek
elektronowej bliżej atomu
о wyższej elektroujemności ujemny ô- [czyt. delta minus], a atom pierwiastka chemicznego
о mniejszej elektroujemności uzyskuje cząstkowy ładunek dodatni
6+ [czyt. delta plus].
W cząsteczce dwuatomowej, w której występuje wiązanie kowalencyj-
ne spolaryzowane, cząstkowe ładunki elektryczne się równoważą, zatem
jest ona elektrycznie obojętna. Taka cząsteczka nazywana jest dipolem
(cząsteczką polarną). Dipol ma dwa bieguny elektrostatyczne — dodat-
ni i ujemny — powstałe wskutek nierównomiernego rozmieszczenia ła-
dunków elektrycznych wokół jąder atomowych (rys. 10.). Dipolem może
być również cząsteczka składająca się z większej liczby atomów.
biegun ujemny
—— w pobliżu atomu tienu————— |
biegun dodatni
== wpobiżuatomówwodou| 7
Rys. 10. Cząsteczka wody jest dipolem — ma budowę polarną.

Wiązanie kowalencyjne spolaryzowane przedstawia się również za

pomocą linii, na której środku znajduje się grot skierowany w stronę
atomu pierwiastka chemicznego o wyższej elektroujemności, lub trój-
kąta równoramiennego, którego podstawa znajduje się bliżej atomu
o wyższej elektroujemności. Na przykład dla chlorowodoru:
н-—@!
H асі

Chemia
w akcji
Wiązania chemiczne mają ogromny wpływ na skuteczność
przyjmowanych przez nas lekarstw (fot. 15. Substancja lecznicza, aby
była skuteczna, musi mieć odpowiednią budowę.

Fot. 15. Lek jest opracowywany tak, aby substancja

w nim zawarta wiązała się tylko w tym miejscu organizmu,
w którym ma on zadziałać.

46
 4. Wiązania kowalencyjne MENEE

E Od czego zależy to, czy cząsteczka jest dipolem?

O tym, czy cząsteczka jest dipolem, poza różnicą elektroujemności
decyduje również jej kształt. Niektóre substancje, w których czą-
steczkach występują wiązania kowalencyjne spolaryzowane, mają bu-
dowę liniową, a inne budowę kątową. Na przykład cząsteczka СО,
jest liniowa, a cząsteczka Н.О ma budowę kątową. CO; jest cząstecz-
ką niepolarną, a H;O — cząsteczką polarną. O tym, czy cząsteczka jest
polarna czy nie, decydują oddziaływania (siły) związane z polaryzacją
poszczególnych wiązań chemicznych, które mogą znosić się wzajem-
nie (rys. 11.).

cząsteczka niepolarna cząsteczka polama

cząsteczka tlenku węgia(M – liniowa cząsteczka wody - kątowa
Rys. 11. W cząsteczce CO; oddziaływania związane z polaryzacją wiązań są równe
i działają w jednej linii. Mają przeciwne zwroty, dlatego się znoszą. Cząsteczka CO;
jest niepolarna. Cząsteczka H,O ma budowę kątową, dlatego działające siły się nie
znoszą, a cząsteczka H,O jest polarna.
Wiązania kowalencyjne dzielą się na wiązania kowalencyjne nie-
spolaryzowane i spolaryzowane. Odmianą wiązania kowalencyjnego
spolaryzowanego jest wiązanie koordynacyjne.

© Gdzie występuje wiązanie koordynacyjne?

Wiązanie koordynacyjne, nazywane też wiązaniem donorowo-akcep-
torowym, występuje, gdy uwspólniona para elektronowa pochodzi
tylko od jednego z atomów tworzących wiązanie chemiczne. Uwspól-
niona para elektronowa jest przesunięta w stronę pierwiastka che-
micznego o większej elektroujemności.
Wiązanie koordynacyjne występuje w związkach chemicznych, któ-
rych cząsteczki lub jony (patrz tabela 5., s. 49) są zbudowane z atomów
różnych niemetali, пр: HNO;, NH;”,H;O*. Różnica elektroujemności
między atomami tworzącymi takie wiązanie jest mniejsza od 1,7.
iązania kowalencyjne

wiązanie kowalencyjne wiązanie jne spol

niespolaryzowane (różnica elektroujemności < 1,7)
(różnica elektroujemności = 0) uwspólnianie elektronów i przesunięcie
uwspólnianie elektronów, np. w H> wspólnej pary elektronowej

uwspólnianie elektronów wiązanie koordynacyjne

walencyjnych pochodzących uwspólólnianie рагу elektronów
od każdego z atomów, np. w HCI walencyjnych pochodzących
od jednego z atomów, np. w NH;*

47
 Wiązanie koordynacyjne
Wiązanie koordynacyjne to odmiana wiązania kowalencyjnego spolaryzowanego.

Jak powstaje wiązanie koordynacyjne w cząsteczce tlenku медіа(11)?

[1] Określ liczbę elektronów walencyjnych e” poszczególnych atomów.

f "

Те] o

Atom węgla znajduje się Atom tlenu znajduje się

w 14. grupie układu w 16. grupie układu
okresowego pierwiastków okresowego pierwiastków
chemicznych, zatem ma chemicznych, zatem ma
4 elektrony walencyjne: © elektronów walencyjnych:
ея
F Ч
п Ustal liczbę elektronów potrzebnych do uzyskania oktetu elektronowego.
Atom węgla potrzebuje 4 elektronów Atom tlenu potrzebuje 2 elektronów
walencyjnych: 8e7 – 4e" = 46". walencyjnych: 8e” — ёе” = 2e”.

а Przedstaw tworzenie wiązania chemicznego.

Atomy tlenu i węgla uwspólniają po 2 elektrony i atom tlenu uzyskuje oktet elektronowy.
Natomiast atom węgla, aby uzyskać oktet elektronowy, potrzebuje jeszcze 2 elektronów.
Dlatego atom tlenu uwspólnia swoje 2 elektrony i pełni funkcję donora. Atom węgla
przyjmuje 2 elektrony — pełni więc funkcję akceptora — i uzyskuje oktet elektronowy.

akceptor
pary elektronowej pary elektronowej

E zapisz wzór elektronowy i ustal liczbę wspólnych par elektronowych.

Wzór elektronowy kropkowy Wzór elektronowy kreskowy
г Wiązanie koordynacyjne
ІС <= ОП szreczasie strzałką
= zwróconą od donora
Чо akceptora pary
elektronowej.

Wiązanie chemiczne, które powstaje w wyniku uwspólnienia 2 elektronów

walencyjnych pochodzących od jednego z atomów tworzących wiązanie.

48
 4. Wiązania kowalencyjne MENEE

Tabela 5. Przykłady cząsteczki i jonów o wiązaniach koordynacyjnych

Wzór Wzór elektronowy Wzór elektronowy
sumaryczny Tworzenie wiazania kropkowy kreskowy

HNO;

Т Zapamiętaj!
Wiązanie kowalencyj-
ne - powstaje na skutek
мн uwspólnienia elektro-
nów walencyjnych
łączących się atomów
pierwiastków chemicz-
њо“ nych.
Wiązanie kowalencyj-
ne spolaryzowane –
powstaje na skutek
uwspólnienia elektro-
nów walencyjnych
a Rozwiąż łączących się atomów
|
Zadania ЖЕШ ЕШ różnych pierwiastków
chemicznych. Wspólna
ji dlaczego helowce w warunkach normalnych nie występują para elektronowa prze-
w postaci cząsteczek dwuatomowych. suwa się w stronę
atomu, który wykazuje
2. Przedstaw sposób tworzenia wiązania chemicznego w cząsteczkach większą tendencję
о podanych wzorach chemicznych. Na podstawie różnicy do przyjmowania
elektroujemności ustal typ powstałego wiązania chemicznego. poci aja
a) Cle ©) СО, tsara aiar
ne - odmiana мігалі
ӨНЕР d PHa kowalencyjnego spolary-
3. Podaj liczbę wspólnych par elektronowych oraz wolnych TREC ace Р
(niewiążących) par elektronowych w cząsteczkach о podanych оона pdoona кна
wzorach chemicznych. od jednego z atomów
a) Br c) HI tworzących wiązanie
b) O; d HS chemiczne.
В Е Akceptor — atom, który
4. Wybierz wzory cząsteczek o budowie polarnej. przyjmuje parę elektro-
a) Ch d) CCl, nową w wiązaniu koor-
b) HCI e) ACh dynacyjnym.
©) CŁO 1) CH4 Donor - atom, który
udostępnia parę elek-
5. Powietrze jest mieszaniną gazów, w której skład wchodzą m.in.: azot, tronową w wiązaniu
tlen, tlenek медіа(№), hełowce i wodór. W zależności od wpływu koordynacyjnym.
czynników środowiskowych i rozwoju przemysłu mogą się w niej Elektroujemność —
znajdować również takie gazy jak tlenek siarki(V) czy tlenek агоїці!). zdolność atomu danego
Napisz wzory elektronowe kreskowe gazów, które występują dok
w powietrzu w postaci cząsteczek, i określ rodzaje wiązań elektronów tworzących
występujących w ich cząsteczkach. wiązanie chemiczne.
49
 5. Wiązanie jonowe
Wiązanie jonowe tworzy się w wyniku oddziaływania elektrosta-
tycznego kationów metali i anionów niemetali. Jeśli elektron wa-
lencyjny oderwie się od atomu pierwiastka chemicznego (metalu)
i przyłączy do atomu innego pierwiastka chemicznego (niemetalu)
powstaną jony (fot. 16).

Fot. 16. Tak jak podczas gry jedna osoba może oddać piłkę drugiej, tak atom
pierwiastka chemicznego о niższej elektroujemności może oddać elektron
walencyjny atomowi pierwiastka о wyższej elektroujemności.

Kation powstaje w wyniku oderwania elektronu lub elektronów,

a anion — przyjęcia elektronu lub elektronów:

Na” + SË — Na +
atom sodu atom chloru kation sodu anion chlorkowy
1822522р®36! 1522522р°3523р5 15?25°2р°
= = | 1s72s*2p"3s*3p"
5 П
konfiguracja. konfiguracja.
elektronowa elektronowa
neonu argonu

o W związku jonowym liczba elektronów oddanych przez atom lub

atomy, z których powstają kationy musi być taka sama jak liczba
elektronów pobranych przez atom lub atomy, z których powstają
aniony.

8 W jaki sposób tworzy się wiązanie jonowe?

Kationy i aniony przyciągają się elektrostatycznie i tworzą kryształy
jonowe (rys. 12.). Kryształy te są zbudowane z kationów oraz anio-
nów. Nie istnieją pojedyncze cząsteczki związku jonowego odpowia-
dające jego wzorowi — cząsteczki takie mogą występować tylko
w stanie gazowym.

Rys. 12. Model powstawania kryształu jonowego chlorku sodu.

50
 5. Wiązanie jonowe mama

E Gdzie występuje wiązanie jonowe?

Wiązanie jonowe występuje w kryształach związków chemicznych,
które są zbudowane z metali i niemetali różniących się znacznie
elektroujemnością (fot. 17.).

“©... chlorek sodu kryształ

D (sól kuchenna) chlorku sodu

Fot. 17. W chlorku sodu

(вой kuchennej) występuje
wiązanie jonowe,

Plan rozwiązywania
| i ï EJ Okres! iiczbẹ
Jak łączą się atomy sodu i tlenu w tlenku sodu? elektronów
Przedstaw sposób tworzenia się wiązania chemicznego наза
w tlenku sodu. atomów.
EA Atom sodu ma I elektron walencyjny, bo znajdujesię 1. grupie | IE] Ustaliczbę elektronów
т то т в
układu okresowego pierwiastków chemicznych, zatem: Мах
NE potrzebnych do
uzyskania oktetu.
Atom tlenu ma 6 elektronów walencyjnych, bo znajduje się В Zapisz wzór
w 16. grupie układu okresowego pierwiastków chemicznych, elektronowy i ustal
liczbę oddawanych
lub pobieranych
И Atom sodu może oddać 1 elektron walencyjny, aby uzyskać elektronów.
oktet elektronowy. EJ Napisz wzór
Atom tlenu może przyjąć 2 elektrony walencyjne, żeby uzyskać ыа
oktet elektronowy.
EJ Na
Na*
ON —52На# 5 Ө Liczba elektronów oddanych
> musi być zawsze równa
O (+2600— liczbie elektronów pobranych.
El Ма;О
wzór sumaryczny

Różnica elektroujemności między atomami tworzącymi wiązanie

jonowe jest większa lub równa 1,7. Wiązanie to występuje m.in.
w kryształach wodorków i wodorotlenków litowców i berylowców
(z wyjątkiem berylu), a także w solach.
Wzór sumaryczny związku jonowego podaje jedynie stosunek
liczby kationów do liczby anionów w krysztale. Na przykład wzór
NaCl informuje o tym, że w krysztale chlorku sodu na jeden kation
sodu przypada jeden anion chlorkowy.
51
шшш Бола atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

EB W jaki sposób atomy mogą uzyskać trwałą

konfigurację elektronową?
trwała konfiguracja Atomy mogą osiągnąć trwałą konfigurację elektronową na trzy sposoby:
elektronowa 1. tworząc jon:
» przez oderwanie przynajmniej jednego elektronu walencyjnego od
dublet oktet atomu — powstaje wówczas kation (proces typowy dla metali):
K—K + 1e Mg —> Mg” + 2е7
atom potasu kation potasu atom magnezu kation magnezu
» przez przyłączenie przynajmniej jednego elektronu walencyjnego
do atomu — powstaje wtedy anion (proces typowy dla niemetali):
СІ + 1e — Gr S + 207 —> 5%
atom chloru _ anionchlorkowy _ atomsiarki anion siarczkowy
2. w wyniku uwspólnienia pojedynczych elektronów walencyjnych
pochodzących od łączących się atomów. Powstaje wówczas wiąza-
nie kowalencyjne (patrz s. 44).
3. w wyniku uwspólnienia przynajmniej jednej pary elektronów
walencyjnych pochodzącej od jednego z łączących się atomów. Po-
wstaje wówczas wiązanie koordynacyjne (rodzaj wiązania kowa-
lencyjnego, patrz s. 47).

Y Zapamiętaj!
Wiązanie jonowe –
Emmy “тт.
1. Podaj nazwę helowca, którego konfigurację elektronową osiągają jon
wiązanie chemiczne metalu ijon niemetalu w związkach chemicznych o podanych nazwach.
powstałe w wyniku
przyciągania się siłami a) jodek cezu b) siarczek rubidu c) fluorek wapnia
elektrostatycznymi 2. Oblicz różnicę elektroujemności pierwiastków chemicznych i na tej
jonów o przeciwnych
znakach. podstawie określ rodzaj wiązania chemicznego w podanych
Jon — atom lub grupa substancjach.
połączonych ze sobą a) Br b) HBr c) BrzO д) RbBr
atomów. Jest obdarzo-
ny ładunkiem elektrycz- 3. Określ, jaki typ wiązania chemicznego występuje w związkach
nym dodatnim albo chemicznych powstałych z połączenia podanych pierwiastków.
ujemnym. a) siarka i tlen с) potas i fluor e) wapń i tlen
Kation — jon o ładunku b) wodór i chlor а) żelazo i chlor
dodatnim – powstaje
przez oderwanie przynaj- 4. Określ, w jaki sposób (przez uwspólnienie elektronów czy przez
mniej jednego elektronu utworzenie jonów) atomy podanych pierwiastków chemicznych
z atomu lub grupy uzyskają trwałą konfigurację elektronową, łącząc się ze sobą.
atomów, np. Ма`, Ca”, Ko.
акіо со ©) Bai Br ано
Anion — jon o ładunku
ujemnym - powstaje я Sportowcy często piją napoje izotoniczne, aby wyrównać poziom wody
przez przyłączenie przy- i elektrolitów wydalanych z potem podczas wysiłku fizycznego. Ważnymi
najmniej jednego elek- składnikami tych napojów są substancje mineralne, np. jodek potasu
tronu do atomu albo
grupy atomów, np. СГ, i chlorek wapnia. Przedstaw sposób tworzenia wiązań jonowych
52,5804. w tych związkach chemicznych.
52
6. Wiązanie metaliczne
i oddziaływania
międzycząsteczkowe
Innym rodzajem wiązania występującego między atomami jest wią-
zanie metaliczne. Jest ono charakterystyczne dla metali i ich stopów
(fot. 18).
HE W jaki sposób tworzy się wiązanie metaliczne? Fot. 18. Większość
Wiązanie metaliczne, występujące w metalach i ich stopach, powstaje przewodów elektrycznych
w wyniku oddziaływania elektrostatycznego kationów metali iich jest wykonana z metali,
ponieważ doskonale
elektronów walencyjnych. Elektrony walencyjne ulegają uwspólnie- przewodzą one prąd
niu i tworzą chmurę elektronową, tzw. gaz elektronowy (rys. 13.). elektryczny.
Uwspólnione elektrony mogą się swobodnie poruszać w metalu po
przyłożeniu napięcia elektrycznego.
Obecność chmury elektronowej powoduje charakterystyczne wła-
ściwości metali — dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne. Metale
są również kowalne, ciągliwe (fot. 19.) i mają połysk.
elektrony к elektrony
walencyjne 7% walencyjne
zajmują 2222 mogą
przestrzenie | 99329 i swobodnie
моко 3030 przemieszczać
kationów 9900 się względem
metali OŚ! kationów
Modele:
metali
I.
* elektronu walencyjnego QD) kationu metalu Rys. 13. Dzięki obecności
Fot. 19. Metalowe przedmioty można odkształcać lub zginać, nie powodując ich chmury elektronowej
pęknięcia. metale przewodzą prąd
elektryczny.

Chemia w akcji
Prąd elektryczny płynie wtedy, prąd nie płynie |6,
gdy elektrony tworzące w metalu
chmurę elektronową poruszają się
w tym samym kierunku (fot. 20).
Fot. 20. Materiały, które dobrze przewodzą ==
prąd, są nazywane przewodnikami pape "go ©
elektrycznymi. Jeśli w zbudowanym z nich :
obwodzie elektrycznym umieścimy
żarówkę, będzie ona świecić.

53
шшш Бола atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

Poznane rodzaje wiązań chemicznych występują wewnątrz czą-

Fot. 21. Suma sit, z jakimi
gekon przywiera do
podłoża, zdołałaby
udźwignąć ciało o masie
40 kg.
steczek oraz kryształów. Oprócz nich istnieją także oddziaływania
międzycząsteczkowe.
8 Co to są oddziaływania międzycząsteczkowe?
Są to różnego rodzaju siły o większej lub mniejszej wartości występujące
między cząsteczkami. Między innymi dzięki takim oddziaływaniom
gekon może chodzić po szybie (fot. 21.) i innych gładkich powierzch-
niach. Oddziaływania międzycząsteczkowe, nazywane siłami van der
Waalsa, powstają między włoskami na jego łapach a podłożem.
E Co to są siły van der Waalsa?
To siły o krótkim zasięgu, związane z przyciąganiem i odpychaniem
cząsteczek polarnych — dipoli.
Innym rodzajem oddziaływań, których występowanie zmienia wła-
ściwości substancji, jest wiązanie wodorowe.

E Co to jest wiązanie wodorowe?

Przykład cząsteczek, które To wiązanie powstałe w wyniku oddziaływania między atomem
mogą tworzyć wiązania wodoru połączonym z atomem silnie elektroujemnego pierwiastka
wodorowe
chemicznego a parą elektronową atomu pierwiastka chemicznego

©
amoniak fluorowodór
о dużej elektroujemności. Wiązanie wodorowe tworzy się w wyniku
przyciągania ładunków elektrycznych przeciwnego znaku (fot. 22.).
Na schematach i we wzorach oznacza się je linią kropkowaną.

Fot. 22. Wiązania wodorowe między cząsteczkami wody powodują powstawanie

uporządkowanych struktur.
8 Kiedy powstaje wiązanie wodorowe?
Wiązanie wodorowe tworzy się, gdy:
+ w cząsteczce związku chemicznego znajduje się atom pierwiastka
chemicznego o dużej wartości elektroujemności (mający
niewiążące pary elektronowe: F, О, N), na którym jest nagromadzony
ładunek ujemny (różnica wartości elektroujemności między
pierwiastkiem chemicznym a wodorem jest większa od 0,4),
» w cząsteczce związku chemicznego występuje atom wodoru, na
którym jest nagromadzony ładunek dodatni. Atom ten musi być
połączony z atomem pierwiastka chemicznego o dużej
elektroujemności.
54
 6. Wiązanie те!айсгпе i oddziaływania międzycząsteczkowe MM

E W jaki sposób obecność wiązań wodorowych wpływa

na właściwości substancji?
Substancje zawierające międzycząsteczkowe wiązania wodorowe mają wy-
soką temperaturę wrzenia (fot. 23.), a także wysoką temperaturę topnie-
nia (przy stałej wartości ciśnienia). Ze względu na to, że cząsteczki wody,
fluorowodoru iamoniaku są dodatkowo połączone wiązaniami wodorowy-
mi, do ich rozdzielenia jest potrzebna wyższa energia niż w przypadku od-
powiednio siarkowodoru, chlorowodoru i fosforowodoru (rys. 14). IM рек 23, Wrzenie to proces,
większą masę cząsteczkową ma związek chemiczny, tym wyższa jest w którym cząsteczki
jego temperatura wrzenia. Regule tej nie podlegają woda, fluorowodór Substancji oddalają sięod
amoniak, bo między ich cząsteczkami występują wiązania wodorowe.
т i HE e А асале
$90 wwynikupokonania,
si ki i

temperatura między nw
wrzenia, *CĄ но
100

50

a Т Zapamiętaj!
Wiązanie metaliczne -
wiązanie występujące
w metalach i ich
-50 stopach. Tworzy się
w wyniku oddziaływania
elektrostatycznego
-100 kationów metali
i elektronów
walencyjnych metali.
-150 | Oddziaływania
międzycząsteczkowe –
siły o zróżnicowanej
-200 —— ——— > wielkości występujące
między cząsteczkami
o 20 40 60 80 100 120 140
таза cząsteczkowa, u | “ӨӨ” chemicznych,
Rys. 14. Zależność temperatur wrzenia substancji od ich masy cząsteczkowej. Siły уап der Waalsa –

a
siły o bardzo krótkim

Emmy s:
zasięgu, związane
i odpychaniem
1. Wskaż nazwy substancji, których cząsteczki mogą się łączyć cząsteczek polarnych —
wiązaniem wodorowym. SE
amoniak, tlenek месіа(\), tlenek siarki(V), metan, jod, woda, fluorowodór | Wiazanie wodorowe —
wiązanie powstałe
2. Wybierz nazwy substancji, które przewodzą prąd elektryczny, w wyniku oddziaływania
a następnie wyjaśnij, dlaczego wykazują one taką właściwość. asie voen
siarka, stal, fosfor czerwony, miedź, srebro Беа
silnie elektroujemnego
3. Wybierz z podanych par nazwę lub wzór związku chemicznego Paa
© wyższej temperaturze wrzenia. wiastka o dużej elektro-
a) chlorowodór ibromowodór b) CH+—OH i CHs—SH ujemności.

55
 7. Wpływ rodzaju
wiązania chemicznego
na właściwości substancji
Substancje, w których występują różne rodzaje wiązań chemicznych,
są powszechne w naszym otoczeniu (fot. 24.).

wiązanie kowalencyjne
wiązanie jonowe niespolaryzowane
występuje w chlorku sodu występuje w cząsteczkach
= soli kuchennej niektórych gazów
w powietrzu
wiązanie metaliczne —! wiązanie kowalencyjne
występuje w metalach i ich spolaryzowane występuje
stopach w cząsteczkach wody

Fot. 24. Wiązania chemiczne wpływają na właściwości substancji i ich zastosowanie.

W Co decyduje o tym, jaki rodzaj wiązai chemicznego

powstaje w substancji?
Na to, jaki rodzaj wiązania chemicznego powstaje w danej substancji,
mają wpływ dwa czyni
1. rodzaj atomów, które łączą się ze sobą,
2. różnica elektroujemności atomów tworzących substancję.

M Jak ustalić rodzaj wiązania chemicznego?

Rodzaj wiązania chemicznego zależy od różnicy elektroujemności
atomów pierwiastków chemicznych tworzących to wiązanie (rys. 15.).
W przypadku wiązań metalicznych różnica elektroujemności wynosi 0.
Rys. 15. Zwykle przyjmuje
się, że jeśli różnica uwspórnianie przesunięcie wspólnej przyciąganie się
elektroujemności jest elektronów pary elektronowej kationów i anionów
mniejsza od 1,7,
to powstaje wiązanie Е Ы
kowalencyjne, а jeśli jest > йы s ei
równa lub większa od 1,7 33
— wiązanie jonowe. 0 17

wiązanie wiązanie kowalencyjne wiązanie jonowe биа

kowalencyjne
niespolaryzowane spojaryzowane elektroujemności

56
 7. Wpływ rodzaju wiązania chemicznego na właściwości substancji

Plan rozwiązywania
E Napisz wzory tlenków
W jaki sposób ustalić rodzaj wiązania chemicznego wymienionych
w substancji, korzystając z wartości elektroujemności pierwiastków
pierwiastków chemicznych? chemicznych.
[ Odczytaj wartości
Określ rodzaj wiązania chemicznego w tlenkach elektroujemności
pierwiastków chemicznych 3. okresu układu okresowego: pierwiastków
sodu, magnezu, fosforu(V), siarki(VI), chloru(VII). i oblicz różnice
elektroujemności
Symbol chemiczny w tlenkach.
pierwiastka сый. s 9 В Określ rodzaj wiązań
EJ |wzórtienku м0 | MgO | PiOw 50, | CHO; chemicznych.
EJ Napisz odpowiedź.
EJ iektroujemność
pierwiastka o | 12 | 2a | 25 | зо
Elektroujemność tlenu 3,5

Różnica
elektroujemności E2 SZA) аА MW 295
różnica różnica elektroujemności
Rodzaj wiązania elektroujemności <17
chemicznego 217 wiązanie kowalencyjne
wiązanie jonowe spolaryzowane
EJ Wiązanie jonowe występuje w tlenku sodu i tlenku magnezu,
a wiązanie kowalencyjne spolaryzowane w tlenkach: fosforu(V),
siarki(VI) i chloru(VII).

HE W jaki sposób można podzielić wiązania

kowalencyjne?
Wiązania kowalencyjne można podzielić na:
» pojedyncze,
» wielokrotne (podwójne i potrójne).
Wiązania pojedyncze, utworzone przez 2 elektrony, czyli 1 parę Jedną parę elektoronową
elektronową, są wiązaniami typu о [czyt. sigma]. Do wiązań wielo- tworzą 2 elektrony.
krotnych zalicza się wiązanie podwójne, utworzone przez 4 elektro-
ny, czyli 2 pary elektronowe, i wiązanie potrójne, utworzone przez 6
elektronów, czyli 3 pary elektronowe. Wiązania wielokrotne składają
się z 1 wiązania typu øgi wiązania lub wiązań typu л [czyt. pi]:
wiązanie kowalencyjne
ў
pojedyncze wielokrotne
1 wiązanie a
e © podwójne potrójne
1 wiązanie o 1 wiązanie о
+ 1 wiązanie 1 + 2 wiązania 1

© © eo
57
HI. Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

8 Co decyduje o sile wiązania chemicznego?

Siła wiązania chemicznego rośnie wraz ze zwiększaniem się krotno-
ści wiązania, chociaż wiązania typu л są słabsze od wiązań typu a
i łatwiej je rozerwać, a także wraz ze zmniejszaniem się odległości
między łączącymi się atomami. To oznacza m.in., że:
» wiązanie S=S (gi л) jest silniejsze niż 5—5 (a) ze względu na
większą krotność wiązania,
» wiązanie С1—С1 jest silniejsze od wiązania Вг— Вг, ponieważ
promień atomu chloru jest mniejszy niż promień atomu bromu.

9 W jaki sposób rodzaj wiązania chemicznego wpływa

na właściwości substancji?
Rodzaj wiązania występującego w substancji decyduje o jej właściwo-
ściach fizycznych i chemicznych (patrz tabela 6., s. 59). Wpływa na:
1. stan skupienia substancji. Stan skupienia zależy od:
» stopnia uporządkowania cząstek budujących substancję:
największe uporządkowanie — stan stały, mniejsze — stan ciekły,
najmniejsze — stan gazowy:

sro
b A
„ŚĆ ść |
е
ыы?
stan stały - lód stan ciekły — woda stan gazowy — para wodna
» rodzaju cząstek budujących substancję:

e
związek jonowy
= chlorek sodu dps
me
49 na
aeger -woda
k a

2. rodzaj kryształu. Wyróżnia się kryształy:

» jonowe,
> molekularne (cząsteczkowe),
» kowalencyjne (atomowe),
» metaliczne.
3. temperatury wrzenia i topnienia związków chemicznych. Typ
wiązania chemicznego wpływa na ilość energii potrzebnej do ro-
zerwania wiązania chemicznego. Najwięcej energii potrzebne jest
58
 7. Wpływ rodzaju wiązania chemicznego na właściwości substancji

do rozerwania wiązań jonowych, występujących w kryształach jo-

nowych, najmniej do rozerwania wiązań kowalencyjnych niespo-
laryzowanych.
4. rozpuszczalność substan: Substancje polarne, czyli takie,
w których występuje wiązanie jonowe lub kowalencyjne spolary-
zowane, dobrze rozpuszczają się w rozpuszczalnikach polarnych,
takich jak woda czy etanol. Natomiast substancje niepolarne do- Fot. 25. Olej — substancja
brze rozpuszczają się w rozpuszczalnikach niepolarnych (fot. 25.), niepolarna — nie
np. w mieszaninach ciekłych węglowodorów, takich jak benzyna, rozpuszcza się w wodzie
nafta. = substancji polarnej.

Tabela 6. Porównanie właściwości substancji

Substancje
Właściwości
jonowe cząsteczkowe kowalencyjne metaliczne

Wiązania
chemiczne jonowe kowalencyjne metaliczne

topnienia
wysoka niska bardzo wysoka zróżnicowana

Wytrzymałość duża mała duża zróżnicowana, są

mechaniczna kowalne i ciągliwe
Twardość średnia mała duża zróżnicowana

stopione nie przewodzą prądu nie przewodzą prądu dobrze

i w roztworach elektrycznego elektrycznego; przewodzą prąd
= przewodzą prąd (izolatory) wyjątki: grafit, grafen elektryczny
Przewodnictwo elektryczny; (przewodniki)
elektryczne w stałym stanie
skupienia nie
przewodzą prądu
elektrycznego
dobrze lepiej rozpuszczalne nierozpuszczalne nierozpuszczalne,
rozpuszczalne w rozpuszczalnikach w rozpuszczalnikach litowce
w wodzie i innych niepolarnych niż polarnych i berylowce mogą
rozpuszczalnikach w polarnych reagować z wodą
polarnych

chlorek sodu NaCl siarka Sa diament © miedź Cu

59
HI. Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

= 5. lotność, czyli zdolność substancji do przechodzenia w stan gazowy

(fot. 26.). Lotność zależy od:
» masy cząsteczkowej substancji — im większa masa
Á cząsteczkowa, tym mniejsza lotność,
» wiązań chemicznych, które wpływają na polarność
Fot. 26. Brom jest
DĄ cząsteczek, iх oddziaływań
Я грае
międzycząsteczkowych — т"
im jest
która łatwo przechodzi ich więcej, tym mniejszą lotnością charakteryzuje się substancja.
w stan gazowy.

ка га W ZESZYCIE

1. Wskaż nazwy substancji, które dobrze przewodzą prąd elektryczny.

diament, sód, jod, stal, tlenek krzemu(N)
p . Wybierz prawdziwe informacje dotyczące chlorku sodu.
a) Dobrze rozpuszcza się w rozpuszczalnikach niepolarnych.
b) Tworzy kryształy jonowe.
с) Ma wysoką temperaturę topnienia.
а) Stopiony nie przewodzi prądu elektrycznego.
3. Określ stan skupienia w temperaturze pokojowej związków
chemicznych o wzorach Н;0 i H;Se. Skorzystaj z danych
zamieszczonych w tabeli.

Wzór związku Temperatura Temperatura

chemicznego topnienia, °C wrzenia, °С
HO o 100
HS -85,6 -61
Не -60,4 -4,5
H;Te -51 -1.8
Temperatury wrzenia i topnienia połączeń tlenowców z wodorem (p = 1013 hPa).
4. W tabeli podano temperatury wrzenia i topnienia związków fiuorowców
z wodorem (p = 1013 hPa). Napisz, który związek chemiczny jest
najbardziej lotny. Uzasadnij odpowiedź.

Wzór związku Temperatura Temperatura wrzenia,

chemicznego topnienia, °C °С
НЕ -83,1 19,5
HCI -114,2 -85,1
HBr -86,9 -66,7
HI -50,8 -35,4
5. Farnezol to związek organiczny o zapachu konwalii. Jest stosowany
w przemyśle kosmetycznym. Podaj liczbę wiązań ø i r w cząsteczce
farnezolu. Skorzystaj ze wzoru.
CH» CH; CH;

60
Podsumowanie

Atom składa się z dodatnio naładowanego jądra atomowego 4 Jak jest

iotaczających go ujemnie naładowanych elektronów. Jądro atomowe jest zbudowany atom?
zbudowane z nukleonów, czyli protonów р? i neutronów по.
Każdy atom można opisać za pomocą liczby atomowej i liczby masowej. 4 W jaki sposób
ustalić liczby р", n°
p Kazba masowa ie” w atomie?
ФЕ ——— symbol pierwiastka chemicznego
T iiczba atomowa
liczba atomowa Z = liczba p* liczba e” jest równa liczbie p*
liczba masowa A = liczba p* +liczba n”
liczba по = liczba masowa A - liczba atomowa Z
Elektrony są rozmieszczone wokół jądra atomowego w powłokach 4 W jaki sposóbsą
elektronowych oznaczanych literami: K, L, M, N, O, Р, Q. Powłoka elektronowa, RE
w której znajdują зе elektrony walenoyjne, to powłoka walencyjna. Elektrony бб,
walencyjne uczestniczą w tworzeniu wiązań chemicznych. 5

że)))
atomowe /
K LM
powłoki elektronowe

To sposób rozmieszczenia elektronów w poszczególnych powłokach 4 Czym jest zapis

elektronowych. Na przykład: powłokowej
konfiguracji
19K: KLIMËN’ elektronowej?
Maksymalną liczbę elektronów danej powłoki można obliczyć za pomocą
wzoru 2n?, gdzie n to kolejny numer powłoki, licząc odjądra atomowego.

To sposób rozmieszczenia elektronów w poszczególnych <4 Сгут jest zapis

podpowłokach elektronowych. Na przykład: podpowłokowej
konfiguracji
19K: 152 28? 2p* 38? 3pf 45! elektronowej?
Skrócony zapis podpowłokowej konfiguracji elektronowej tworzy się, 4 Jak ustalić
zastępując konfigurację elektronową helowca poprzedzającego dany
skrócony
japonkami
zapis
pierwiastek chemiczny w układzie okresowym jego symbolem w nawiasie konfiguracji
kwadratowym. elektronowej?
zapis podpowłokowej konfiguracji elektronowej
I
t U
pełny skrócony
149K: 152 25° 2p° 3s? 3p° 4s' sgk: [Ar] 45*
 W jaki sposób > W przypadku kationów od liczby atomowej atomu odejmuje się ładunek
ustalić liczbę jonu:
elektronów w jonie ali эш
i zapisać jego
konfigurację Зе” - 167 = 207 liczba elektronów w kationie litu
elektronową? aLi’ : 18?
W przypadku anionów do liczby elektronów atomu dodaje się elektrony
odpowiadające za ładunek anionu:
„O „Cr
17е” + 167 = 1867 liczba elektronów
w anionie chlorkowym
1001": 182 252 206 35°3р?
Czym są bloki > To zbiory pierwiastków chemicznych, których atomy zapełniają
konfiguracyjne? elektronami walencyjnymi podpowłokę tego samego typu. W układzie
okresowym występują cztery bloki konfiguracyjne — s, p, dif.

Ыок?

Jeśli elektrony walencyjne znajdują się м podpowłoce s, to pierwiastek

chemiczny należy do bloku konfiguracyjnego s, a jeśli elektrony walencyjne
znajdują się w podpowłokach s i p – do bloku konfiguracyjnego p.

Jak zmieniają się

właściwości
fizyczne
pierwiastków
chemicznych
w zależności energia jonizacji
zmniejsza się
od ich położenia
w układzie charakter metaliczny
okresowym? zwiększasię
promień atomowy
zwiększasię
EJmetale E niemetale
Czym jest > Elektroujemność to zdolność atomu danego pierwiastka do przyciągania
elektroujemność? elektronów tworzących wiązanie.

Czym jest wiązanie > To oddziaływanie między łączącymi się atomami pierwiastków
chemiczne? chemicznych. Typ wiązania chemicznego zależy od różnicy
elektroujemności między nimi.
Wiązanie kowalencyjne niespołaryzowane to wiązanie chemiczne, które 4 Czym jest wiązanie
powstaje na skutek uwspólnienia elektronów walencyjnych łączących się kowalencyjne
atomów, gdy różnica elektroujemności jest równa 0. niespolaryzowane
ikiedy powstaje?
: Б: różnica elektroujemności: 2,8 -2,8=0 0<17
Wiązanie kowalencyjne spolaryzowane to wiązanie chemiczne, które 4 Czym jest wiązanie
powstaje na skutek uwspólnienia elektronów walencyjnych łączących kowalencyjne
się atomów różnych pierwiastków chemicznych iprzesunięcia pary
spolaryzowane
i kiedy powstaje?
elektronowej w stronę atomu pierwiastka chemicznego o większej
elektroujemności, gdy różnica elektroujemności jest mniejsza niż 1,7.

różnica elektroujemności: 2,8-2,1=0,7 0,7 <17

Wiązanie koordynacyjne to odmiana wiązania kowalencyjnego 4 Czym jest wiązanie
spolaryzowanego. Powstaje, gdy uwspólniona рага elektronowa koordynacyjne
pochodzi tylko od jednego z atomów tworzących wiązanie chemiczne. i kiedy powstaje?
H Bp
нәф н —> |н-ен
й H
wiązania kowalencyjne 4 М јакі sposób
można podzielić
{
pojedyncze
ї
podwójne
М
potrójne
wiązania
kowalencyjne?
wiązanie o 1 wiązanie с + 1 wiązanie r 1 wiązanie g + 2 wiązania r
Wiązanie jonowe to wiązanie chemiczne, które powstaje w wyniku 4 Czym jest wiązanie
wzajemnego przyciągania się siłami elektrostatycznymi jonów jonowe i kiedy
o przeciwnych ładunkach. Wiązanie to tworzy się między jonami
powstaje?
powstałymi na skutek trwałego przeniesienia elektronów z atomu metalu
na atom niemetalu, gdy różnica elektroujemności wynosi co najmniej 1,7.
Ca** O™ różnica elektroujemności: 3,5-1,0=2,5 2,5> 17
To wiązanie chemiczne występujące w metalach iich stopach. Powstaje + Czym jest wiązanie
w wyniku oddziaływania elektrostatycznego kationów metali i elektronów metaliczne?
walencyjnych metali, tworzących tzw. chmurę elektronową (gaz elektronowy).

To siły o bardzo krótkim zasięgu związane z przyciąganiem + Czym są siły

i odpychaniem cząsteczek polarnych — dipoli. van der Waalsa?
To wiązanie, które powstaje w wyniku oddziaływania między atomem 4 Czym jest wiązanie
wodoru połączonym z atomem silnie elektroujemnego pierwiastka wodorowe?
chemicznego a parą elektronową atomu pierwiastka chemicznego o dużej
elektroujemności.

ge 0
Modele atomów: » o <a 69 Go.
© wodoru
@ пои
Sprawdź, czy potrafisz... Moze,
1. Podaj symbol chemiczny iliczbę nukleonów pierwiastka chemicznego, który ma
w jądrze atomowym 92 protony i 146 neutronów.

ъ Określ, jak zmieniają się promień atomowy i energia jonizacji:

a) w grupie,
b) w okresie.

” Zapisz podpowłokową konfigurację elektronową atomu pierwiastka chemicznego

znajdującego się w 3. okresie i 16. grupie układu okresowego. Określ liczbę elektronów
tworzących rdzeń atomowy tego pierwiastka chemicznego.

Р Zapisz podpowłokową konfigurację elektronową atomów pierwiastków chemicznych,

które znajdują się w 3. okresie i mają parzystą liczbę elektronów walencyjnych.

p Zapisz podpowłokową konfigurację elektronową helowca (pierwiastka 18. grupy),

którego konfigurację elektronową mają m.in. kation potasu oraz anion chlorkowy.

e Ustal liczbę protonów, neutronów i elektronów w апіопіе tlenkowym O?-, jeśli liczba
atomowa atomu tworzącego ten jon jest dwa razy mniejsza od jego liczby masowej.
7, Wskaż zdania, które są prawdziwe,
a) Promień atomu magnezu jest większy od promienia atomu glinu.
b) Promień atomu glinu jest mniejszy od promienia atomu indu.
с) Energia jonizacji atomu wapnia jest większa od energii jonizacji atomu siarki.
d) Energia jonizacji atomu bromu jest większa od energii jonizacji atomu fluoru.
Ф ‚ Wskaż zdanie, które jest prawdziwe.
a) W cząsteczce azotu N; liczba elektronów wiążących wynosi 6.
b) W cząsteczce azotu М liczba wolnych par elektronowych wynosi 6 i jest mniejsza od liczby
wolnych par elektronowych w cząsteczce Cię.

ә Wskaż cząsteczki, które mogą tworzyć wiązania wodorowe.

НО, НЕ, СНЕ CH;OH, NH, F2, SO3
| Wyjaśnij, dlaczego cząsteczka HCI jest dipolem, a cząsteczki Н, oraz CI, nie są dipolami.
2g
. Określ typy wiązań chemicznych występujące w podanych substancjach, a następnie
narysuj ich wzory elektronowe.
LIH, CO;, Mg, NH, NaOH, KBr, Саб, CH4
12. Wyjaśnij, dlaczego helowce nie są aktywne chemicznie. Odpowiedź uzasadnij,
odwołując się do konfiguracji elektronowej tych pierwiastków chemicznych.
13. Przedstaw sposób tworzenia wiązania chemicznego w substancjach o podanych
wzorach sumarycznych. Podaj liczbę wiązań każdego typu.
a) HCI ©) Мас!
b) Brz d) NH,CI
nieorganicznych
To było w szkole podstawowej!
[СД związki nieorganiczne

wodorki tlenki kwasy wodorotlenki sole

np.: NaH пр: Ма;О пр: HCI np.: NaOH пр: NaCl
wodorek sodu tlenek sodu kwas wodorotlenek sodu chlorek sodu
HS 50» <hiorówodorówy Саон) CaSO,
siarkowodór tlenek siarki(VI) H50; wodorotlenek зіагсгап(М) wapnia
мн, kwas siarkowy(V) wapnia
amoniak

KA Wartościowość to liczba wiązań chemicznych, które może utworzyć atom pierwiastka

chemicznego, łącząc się z innymi atomami w danym związku chemicznym.
IM ош Nu
HO NH, СО,
[X Wodne roztwory niektórych kwasów, wodorotlenków i soli przewodzą prąd elektryczny,
czyli są elektrolitami.

[A Wskaźniki kwasowo-zasadowe (np. uniwersalny papierek wskażnikowy, fenoloftaleina, огап?

metylowy) zmieniają barwę w zależności od odczynu roztworu. Barwy uniwersalnego papierka
wskaźnikowego w roztworach o różnych odczynach:

odczyn: kwasowy obojętny zasadowy


Fot. 27. Tlenki występują
powszechnie w przyrodzie
- piasek to tlenek
ki (IV) 50.
PSC
© ў п
Związek chemiczny
tlenu z fluorem
zaliczany jest do
fluorków.
Plan rozwiązywania
Określ wartościowości
wodoru i tlenu. Napisz
je cyframi rzymskimi.
Przepisz
wartościowość po
przekątnej, aby [1] Wodór w związkach chemicznych jest jednowartościowy:
powstały indeksy
stechiometryczne.
E Napisz wzór
sumaryczny związku
chemicznego.
8. Tlenki
Są obecne w kosmosie, na powierzchni Ziemi i pod wodą. Piasek —
tlenek krzemu(IV) SiO; (fot. 27.) — to jeden z niezliczonych przykła-
dów związków chemicznych zaliczanych do tlenków.
W Jak są zbudowane tlenki?
Tlenki to związki chemiczne utworzone przez dwa pierwiastki che-
miczne:
» tlen,
» dowolny, inny niż fluor, pierwiastek chemiczny.
Wzór ogólny tlenków ma postać:
20,
ТЕ
gdzie:
Е ~ pierwiastek chemiczny (inny niż tlen i fluor),
n — wartościowość pierwiastka chemicznego.
Jeśli л jest liczbą parzystą (np. м = 2, 4, 6), to wzór ogólny tlenków ma
postać:
пп
ЕО»
2
Wartościowość to liczba wiązań chemicznych, które tworzy
atom pierwiastka chemicznego, łącząc się z innymi atomami w da-
nym związku chemicznym.
Do pełnego opisu właściwości pierwiastków i związków chemicz-
nych potrzebna jest znajomość stopni utlenienia — poznasz je w tema-
cie Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych, s. 156.
| Jak ustalić wzór sumaryczny związku chemicznego
na podstawie wartościowości?
Napisz wzór sumaryczny wody.
|
| A
|
Tlen w związkach chemicznych jest dwuwartościowy:
|
о
patrz s, 67 Í
|
 8. Tlenki ШШШ

И Przepisz krzyżowo wartościowości, aby utworzyły indeksy

stechiometryczne.
LU LE
но но
Ө indeksów stechiometrycznych о wartości 1 nie zapisuje się
we wzorze sumarycznym.

El Wzór sumaryczny wody to НО.

Plan rozwiązywania
E Zapisz symbole
W jaki sposób ustalić wzór sumaryczny tlenku chemiczne
na podstawie jego nazwy? pierwiastków
w kolejności odwrotnej
Napisz wzór sumaryczny tlenku siarki(VI). do podanej w nazwie
Ю so związku chemicznego.
А Ustal wartościowość
EJ tlenek siarki(VI) <— wartościowość siarki pierwiastków w tym
Wartościowość tlenu w tlenkach zawsze wynosi II. związku chemicznym.
Ө Do zapisywania wartościowości używaj cyfr rzymskich. E Zapisz wartościowość
nad symbolami chemicz-
NEI nymi pierwiastków.
T so EJ Przepisz wartościo-
уыл wość po przekątnej,
EJ w indeksach stechiometrycznych stosuj cyfry arabskie: 50, . aby powstały indeksy
Jeśli liczby atomów we wzorze można skrócić, to podziel je stechiometryczne,
przez największy wspólny dzielnik. W tym przypadku przez 2: E Napisz wzór
мп sumaryczny związku
5,0 chemicznego.

Нб кла
M0,
Ө indeksów stechiometrycznych о wartości 1 nie zapisuje się
we wzorze sumarycznym. Analogiczny sposób
ustalania wzoru
E wzór sumaryczny tlenku siarki(VI) to SO;. sumarycznego
sprawdzi się też dla
wodorków, kwasów,
wodorotlenków i soli
Sposób przedstawiony w przykładzie 15. nie odnosi się do wszystkich
związków chemicznych. Istnieją takie związki chemiczne, w których wzo-
rach podaje się rzeczywistą liczbę atomów, chociaż liczby atomów mają
wspólny dzielnik. Przykładami są:
» tlenki fosforu: P4O6 i РО,
» nadtlenek wodoru: НО»,
» tlenek azotu(IV), który może występować jako: МО.

67
шшш Systematyka związków nieorganicznych

© Jak tworzy się nazwy tlenków?

Nazwy wszystkich tlenków tworzy się, odczytując wzór od końca.
W tlenkach:
» pierwszym słowem zawsze będzie „tlenek”,
» drugim — nazwa drugiego pierwiastka w tym związku
chemicznym.
Pierwiastki w związkach chemicznych mogą mieć różne wartościowo-
ści, ale są też takie, które niezależnie od związku chemicznego, w którym
występują, przyjmują tylko jedną wartościowość. Na przykład:
» litowce — wartościowość I,
» berylowce — wartościowość II,
> bor — wartościowość III i glin — wartościowość III.
Jeśli pierwiastek chemiczny ma tylko jedną wartościowość, to
nie uwzględnia się jej w nazwie. Na przykład:
1 u шоп LU ип
Na,O АО K,O CaO
tlenek sodu tlenek glinu tlenek potasu tlenek wapnia
Jeśli pierwiastek przyjmuje w związkach chemicznych różne
wartościowości, to należy ją uwzględnić w nazwie. Na przykład:
ип шп ivu уш
NO МО; NO; №0
tlenek azotu(11) tlenek azotu(11I) tlenek azotu(TV) tlenek azotu(V)

EEEE
Jak ustalić nazwy tlenków?
Zacznij od słowa — „tlenek”, następnie podaj nazwę pierwiastka
chemicznego, a na koniec (w nawiasie) podaj jego wartościowość - jeśli
pierwiastek może mieć różne wartościowości w związkach chemicznych.

«Ж kot brytyjski (długowłosy)

ча
kot brytyjski (krótkowłosy)

8 W jaki sposób można otrzymać tlenki?

Najprostszym sposobem otrzymywania tlenków jest łączenie pierwiast-
kilka jeden ków chemicznych z tlenem, czyli reakcja syntezy. W ten sposób moż-
substratów produkt na uzyskać tlenki wyłącznie z tych pierwiastków chemicznych, które
reagują bezpośrednio z tlenem.

68
 8. Tlenki ШШШ

Doświadczenie 1.
Otrzymywanie tlenku miedzi(ll)
Odczynniki: drut miedziany lub blaszka miedziana
(oczyszczone papierem ściernym).
Sprzęt laboratoryjny: łapa drewniana,
palnik gazowy. & ө
Instrukcja: Obejrzyj dokładnie powierzchnię miedzi.
(айне Przestrzegaj zasad
Następnie umieść kawalek drutu lub blaszkę e bezpieczeństwa — metal
w
płomieniu
palnika itrzymaj gotakok. 1 min(schemat). będzie silnie rozgrzany,
Po wyjęciu metalu z płomienia obejrzyj jeszcze raz dlatego trzymaj go
dokładnie jego powierzchnię. w łapie drewnianej.

Obserwacje: Miedź przed ogrzewaniem ma barwę różową lub cegla-

stoczerwoną (fot. 28.). Po ogrzewaniu powierzchnia metalu pokrywa
się czarnym nalotem.
Wniosek: W wyniku ogrzewania miedzi na jej powierzchni zaszła re-
akcja chemiczna. Miedź reaguje z tlenem — składnikiem powietrza.
Czarny nalot to produkt reakcji chemicznej — tlenek miedzi(II) СиО.
Przebieg tej reakcji chemicznej przedstawia równanie:
20u + О, —> 2Cu0
miedź (еп tlenek miedzi)
Fot. 28. Miedź.
Ogólny zapis otrzymywania tlenków w reakcji metalu z tlenem ma
postać:
metal + tlen —> tlenek metalu reakcja syntezy
Skąd wiadomo, że w doświadczeniu 1. nie powstał tlenek miedzi(l)
СиО? Tlenek miedzi(l) ma barwę ceglastoczerwoną lub czerwoną,
a otrzymany nalot ma barwę czarną, charakterystyczną dla tlenku
miedzi(ll).

Chemia w akcji
Spalaniu zimnych ogni (fot. 29.) towarzyszy efektowne iskrzi
Powstaje ono w reakcji syntezy żelaza z tlenem (z po
4 Fe + 3 О; —> 2Fe;03
żelazo tlen tlenek
Podobny efekt obserwuje się przy cięciu lub szlifowaniu.
przedmiotów stalowych. Spałają się wtedy silnie rozgrzane
opiłki żelaza, które powstają podczas cięcia lub szlifowania.

mieszaniny,
pokrywa się druciki
zimnych ogni.
шшш Systematyka związków nieorganicznych

å W podobny sposób reaguje m.in. cynk, żelazo i glin. W przypadku

metali 1. i 2. grupy układu okresowego ogrzewanie nie jest potrzebne,
ponieważ są one aktywne chemicznie i reagują z tlenem nawet w tem-
peraturze pokojowej. Na przykład:
2Ca + O, — 2Ca0
wapń tien tlenek wapnia

Dlatego wapń (fot. 30.) i sód przechowuje się w nafcie, ponieważ na

powietrzu reagowałyby z tlenem atmosferycznym, tworząc m.in. tlenki.
Innym sposobem otrzymywania tlenków jest utlenianie tlenków.
Fot. 30. Nafta odcina Produktem są inne tlenki.
dostęp powietrza
do wapnia. Ogólny zapis otrzymywania tlenków w reakcji tlenku metalu lub
tlenku niemetalu z tlenem ma postać:
reakcja syntezy tlenek; + tlen —> tlenek
200 + О; — 200
tlenek węgialil) tlen tlenek węgla(iV)

RO + 20, —> РО
tlenek fostoru(ll) tlen tlenek fosforu(V)
Reakcje metalu z tlenem oraz reakcje tlenku metalu lub niemetalu
z tlenem to dwa najważniejsze sposoby otrzymywania tlenków. Pozosta-
łe sposoby otrzymywania tlenków (np. w wyniku rozkładu soli, wodoro-
tlenków i kwasów) zostaną omówione w dalszej części podręcznika.

8 Jak można podzielić tlenki?

Właściwości fizyczne:
» stan skupienia Wszystkie tlenki można podzielić ze względu na trzy kryteria:
» barwa » rodzaj pierwiastka chemicznego, który łączy się z tlenem:
» połysk tlenki
» gęstość
» twardość
» rozpuszczalność niemetali, np.: metali, np.:
w wodzie 1 U Г
+ temperatury wrzenia GIO tlenek сћїогц) Na;O tlenek sodu
itopnienia vi un
» przewodnictwo SO; tlenek siarki(IV) СаО tlenek wapnia
elektryczne i cieplne
үп MV Il
SO; tlenek siarki(Vi) PbO; tlenek ołowiu(iV)
» stan skupienia w temperaturze pokojowej:
tlenki

stałe, np.: ciekłe, np.: gazowe, np.:

SiO; tlenek krzemu(1V) H;O woda СО; tlenek węgla(lV)
> charakter chemiczny (zachowanie wobec wody, kwasów i zasad).

70
 8. Tlenki

E Jakie właściwości mają tlenki metali i niemetali?

Właściwości tlenków zależą od charakteru chemicznego pierwiast- Właściwości chemiczne:
ków chemicznych, które je tworzą. » zapach
Tlenki metali to najczęściej substancje stałe o różnorodnych wła- > smak
ściwościach
; u(fot. 31.).
я Po stopieniu
A przewodząsay prąd elektryczny.
"РРА '» palność
10802108
W większości tlenków metali występują wiązania jonowe. › aktywność chemiczna

CaO ҒеО СО,

Fot. 31. Tlenki metali: wapnia, żelaza(lll) i сһготиб).

Tlenki niemetali występują w temperaturze pokojowej jako sub-

stancje stałe — np. P,Og, ciecze — np. H20, lub gazy — np. CO, CO»,
№,О,. Atomy w tlenkach niemetali łączą się za pomocą wiązań ko-
walencyjnych spolaryzowanych.

Doświadczenie 2. DDD 50,

Badanie działania wody na tlenki
metali i niemetali
Odczynniki: tlenek magnezu, tlenek miedzi, tlenek krzemu(iV), woda
destylowana, roztwór fenoloftaleiny, roztwór oranżu metylowego.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, łyżka do spalań, palnik
gazowy.
Instrukcja: W czterech probówkach umieść kolejno: 1. – tlenek
magnezu, 2. – tlenek тіеа21(1), 3. — tlenek krzemu(IV). W probówce
4. ostrożnie spal na łyżce do spalań niewielką ilość siarki, aby ө
otrzymać tlenek siarki((V). Następnie do każdej z probówek wiej Doświadczenie wykonuj
niewielką ilość wody destylowanej (schemat) i silnie nimi wstrząśnij. pod wyciągiem
Do probówek 1. i2. dodaj kilka kropli roztworu fenoloftaleiny, а do (dygestorium) ze
pozostałych probówek — kilka kropli roztworu oranżu metylowego. względu na toksyczne
HO właściwości tlenku
siarki(IV).

моо
|'|cuo | *|sio; |°|so,|*

CU
шиш Systematyka związków nieorganicznych

Obserwacje: W probówce 1. fenoloftaleina przyjęła barwę malinową,

a w probówce 2. — nie zabarwiła się (fot. 32.). Po dodaniu oranżu me-
tylowego do probówki 3. jego barwa nie uległa zmianie, natomiast
w probówce 4. oranż metylowy zabarwił się na czerwono (fot. 32.).
Wniosek: W reakcji tlenku magnezu z wodą powstaje związek che-
)
T
Mgo Guo
miczny, którego roztwór ma odczyn zasadowy, a w reakcji tlenku siar-
ki(TV) z wodą — roztwór o odczynie kwasowym. Tlenek miedzi(Il)
i tlenek krzemu(IV) nie reagują z wodą.
Zaszły reakcje chemiczne zgodnie z równaniami:
а
Probówkal. MgO + НО —> МООН);
tlenek magnezu woda wodorotlenek magnezu

|
Probówka4. 50, + НО —> HS0;
tlenek siarki(V) woda kwas siarkowy(iV)
I
50; 50, Tlenki metali, które reagują z wodą, tworząc wodorotlenki, należą do
tlenków zasadowych. Tlenki (głównie niemetali), które reagują
Fot. 32. Reakcja z wodą z wodą, tworząc kwasy, należą do tlenków kwasowych.
tlenków: magnezu,
miedzi), krzemu(iV) Mgo jest przykładem tlenku zasadowego, a SO; — tlenku kwasowego.
lsiarki(V).
Doświadczenie з. Ф,
Badanie działania zasady i kwasu na tlenki metali i niemetali
Odczynniki: tlenek magnezu, tlenek krzemu(V), tlenek siarki((V), stężony
Doświadczenie wykonuj roztwór wodorotlenku sodu, rozcieńczony roztwór wodorotlenku sodu,
pod wyciągiem roztwór fenoloftaleiny, kwas chlorowodorowy, roztwór oranżu metylowego.
(dygestorium). Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, palnik gazowy.
Instrukcja: Do trzech probówek zawierających kolejno: 1. — tlenek magnezu,
2. - tlenek krzemu(V), З. — tlenek siarki((V) wiej po ok. 2 cm? rozcieńczonego
roztworu wodorotlenku sodu z kilkoma kroplami roztworu fenoloftaleiny
(schemat). Do probówki 2. dodaj ponadto 2-3 ст? stężonego roztworu
NaOH. Ogrzewaj zawartość probówki 2. Następnie zawartość probówki З.
wstrząśnij, a pozostałych —wymieszaj i lekko ogrzej w płomieniu palnika.
Takie same czynności wykonaj z trzema kolejnymi probówkami (4.-6), ale
zamiast NaOH używaj kwasu chlorowodorowego z dodatkiem roztworu
oranżu metylowego (schemat).

roztwór NaOH + roztwór HCI +

roztwór fenoloftaleiny roztwór oranżu metylowego

72
 8. Tlenki

SIO;
1111 SiO;
Fot. 33. Barwa fenoloftaleiny w probówkach (1., 2., 3.) zawierających NaOH oraz
tlenki magnezu, krzemu(V), siarki(1V). Barwa oranżu metylowego w probówkach
(4., 5., б) zawierających HCI oraz tlenki magnezu, krzemu(V) isiarki(V).

Obserwacje: W probówce 1. roztwór pozostał malinowy — nie od-

barwił się, natomiast w probówkach 2. i 3. nastąpiło odbarwienie
roztworu (fot. 33). W probówce 4. roztwór zmienił barwę z czerwo-
nej na żółtą, w probówkach 5. i 6. pozostał czerwony (fot. 33).
Wniosek: Tlenek magnezu nie reaguje z wodorotlenkiem sodu,
a reaguje z kwasem chlorowodorowym. Jest więc tlenkiem zasado-
wym. Natomiast tlenek krzemu(IV) і tlenek siarki(IV) reagują z wo-
dorotlenkiem sodu, a nie reagują z kwasem chlorowodorowym. Są to
tlenki kwasowe. W reakcji tlenków z zasadami lub kwasami powstają
sole:
Probówka2. SiO, + 2NaOH —> Na,SIO; + НО
tlenek wodorotlenek _ krzemiansodu woda
krzemu(V) sodu
Probówka3. 50, + 2Na0H —> Na;SO; + НО
tlenek _ wodorotlenek siarczan(V)sodu мода
siarki(IV) sodu

Probówka4. MgO + 2HCI —> MgC + НО

tlenek kwas chlorek woda
magnezu chlorowodorowy magnezu
W probówkach 1., 5. i 6. reakcje chemiczne nie zachodzą.

Ze względu na charakter chemiczny można wyróżnić cztery rodza-

je tlenków (tabela 7.).

Tabela 7. Podział tlenków ze względu na charakter chemiczny

Charakter chemiczny tlenków

Reakcjaz: Substancja, która może
reagować zarówno
kwasami - + + - z kwasem, jak i zasadą,
zasadami + = + sz to substancja
amfoteryczna.
wodą + + = z
„+” oznacza, że tlenek reaguje z daną substancją
„—” oznacza, że tlenek nie reaguje z daną substancją
73
шшш Systematyka związków nieorganicznych
Rozpuszczanie
е — uczestniczenia w reakcjach chemicznych, jest związana z ich roz-
cząsteczki jednej
substancji wnikają między
cząsteczki drugiej
substancji.
Roztwarzanie
to reakcja chemiczna,
podczas której substancja
stala reaguje
z rozpuszczalnikiem
i przechodzi do roztworu.
Fot. 34. Kwarc jest
minerałem powszechnie
Чы skorupie
д roztwarza się, czyli przechodzi do roztworu w wyniku zachodzącej
74
Reaktywność tlenków (rys. 16.), czyli ich zdolność do reagowania
puszczalnością w wodzie. Jeśli tlenek rozpuszcza się w wodzie, to
zwykle z nią reaguje, czyli się w niej roztwarza.
Ą
1 2 За u wu w
сойко, БЫ tenek zasadowy
2
ЮЗ tenek amfoteryczny
3
ШШ tenek kwasowy
4 tlenek obojętny
Rys. 16. Tlenki zasadowe: Li,O – tlenek litu, Na,O - tlenek sodu, КО — tlenek potasu,
MgO – tlenek magnezu, СаО-tlenek wapnia; tlenki amfoteryczne: ВеО - tlenek
berylu, AkO; — tlenek glinu, ба;О, - tlenek galu, GeO; — tlenek germanu((V) tlenki
kwasowe: B,O; - tlenek boru, CO; — tlenek węgiia(V), N;O; — tlenek azotu(V),
SIO, - tlenek krzemu(). РО;—tlenek fosforu(V), SO; - tlenek siarki(VI), СО, - tlenek
chloru(Vi), As,O;, — tlenek arsenu(V), SeQ; — tlenek selenu(V), BrO;—tlenek bromu(V);
tlenki obojętne: CO — tlenek умай, NO — tenek azotu)
8 Jakie odmiany, właściwości i zastosowania ma
tlenek krzemu(lV)?
Tlenek krzemu(IV) SIO; (tabela 8.) występuje w przyrodzie najczę-
ściej w postaci kwarcu (fot. 34.). Innymi odmianami SiO; są krystoba-
lit oraz trydymit, używany do produkcji specjalnej porcelany. Tlenek
krzemu(IV) nie reaguje z wodą ani kwasami (fot. 35).
SiO; + HO w ә SIO; + HCI
Fot. 35. Wpływ wody i kwasu chlorowodorowego па SiOz.
Wyjątkiem jest jednak kwas fluorowodorowy НЕ, w którym SiO,
reakcji chemicznej:
4 HF + SIO —> ЗІМ + 2 НО
fluorek krzemu(V)
Tabela 8. Wybrane właściwości tlenku krzemu(iV) SiO
Tlenek krzemu(iV) SIO;
* mało reaktywny chemicznie
krystalicznej * nie rozkłada się pod wpływem
* czysty (bezdomieszek) jestbezbarwny wysokiej temperatury
* twardy (rysuje szklo) * nie reaguje z wodą ani z kwasami
* gęstość 2,26-4,29 zm; (wyjątek HF)
* reaguje z zasadami
 8. Tlenki mm

Najbardziej powszechnym zastosowaniem tlenku krzemu(IV) jest

produkcja szkła.
EH Czym jest szkło?
Szkło jest mieszaniną, której głównym składnikiem jest tlenek
krzemu(IV), nazywany też krzemionką. Ма ono — w przeciwieństwie
do tlenku krzemu(IV) (fot. 36.a) — nieuporządkowaną strukturę we-
wnętrzną (fot. 36.b).
a)

A:
b e-o .
e
„+ .
y model struktury model struktury
kryształu kwarcu szkla krzemianowego
Modele atomów: © tlenu @ krzemu
Fot. 36. Tlenek krzemu() jest głównym składnikiem: a) kwarcu, b) szkła krzemianowego.
Nieuporządkowanie struktury powoduje, że szkło nie ma ściśle
określonej temperatury topnienia. Można jedynie określić szeroki za-
kres temperatur, w których mięknie. Miękkie szkło można dowolnie
formować, dlatego szklane naczynia mogą mieć różne kształty (fot. 37.).

25%
Fot. 37. Wyrobom szklanym można nadać dowolne kształty i kolory.

Fakty czy mity

Kruche jak szkło – FAKT
Każde szkło jest kruche, nawet to hartowane
(fot. 38.). Ma ono wprawdzie większą
wytrzymałość mechaniczną i odporność
termiczną niż zwykłe szkło, jednak gdy
spadnie z dużej wysokości, ulega zniszczeniu.
Fot. 38. Szkło hartowane naklejone na ekran chroni go przed uszkodzeniami, np. zarysowaniem.

75
 Proces produkcji
szkła krzemianowego
Najpopularniejszym rodzajem szkła
jest szkło krzemianowe. Podstawowymi
surowcami do jego produkcji są:
piasek (510), wapień (СаСОз) i soda (Na;CO3).
Ten rodzaj szkła stosuje się do wyrobu szyb,
naczyń szklanych i urządzeń optycznych.

EJ zmieloną mieszaninę SIO;, CaCO4 і Na;CO;

oraz stłuczkę szklaną ogrzewa się w piecu
do temperatury 1200-14007C.

E w wysokiej temperaturze węglany ulegają

rozkładowi na tlenki metali i tlenek węgia((V):
NaCO, —> мао + СОЛ
węglan sodu tlenek sodu —tlenek węgia(V)
Сабо; > CaO + сол
węglan wapnia | tenekwapria. ienekwęgia(V) E Gorąca masę szklaną
Powstałe tlenki metali reagują ochładza się do temperatury 1000°С,
z tlenkiem krzemu(V), w wyniku czego powstaje Jedna z metod produkcji płaskich tafli szklanych
mieszanina krzemianów: polega na przeciąganiu szkła między wałkami.
NaO + SO, —> Мао, Wówczas otrzymuje się szklo pofałdowane.
tlenek sodu tlenek krzemu(iV) Кггетіап sodu Idealnie płaskie szkło można uzyskać,
CaO + SO, —> Сазо, kiedy roztopiona masa szklana płynie
tlenek wapnia tlenek krzemu(iV) =krzemian wapnia po powierzchni stopionej cyny.

Jakie są rodzaje szkła, ich właściwości i zastosowania?

W zależności od dodatków wykorzystanych podczas produkcji można

wyróżnić m.in. szkła: sodowo-wapniowe, potasowo-wapniowe, jenajskie
(zawierające m.in. В:Оз iАБО») oraz potasowo-ołowiowe.

Szkło sodowo-wapniowe zawiera

m.in. Na;O i СаО. Ma stosunkowo niską
temperaturę topnienia i jest wykorzystywane
np. do produkcji naczyń kuchennych
(np. szklanek), a także szyb okiennych. »
+ Szkło jenajskie jest odpome nadziałanie wysokiej temperatury
i odczynników chemicznych, ponieważ zawiera B,O; i АО, Jest
wykorzystywane doprodukcji szkłalaboratoryjnego oraznaczyń kuchennych.

76
gorąca таза
szklana

Wyroby szklane formuje się gorące powietrze

np. przez prasowanie,
wydmuchiwanie, walcowanie,
wyciąganie lub wytłaczanie.
EJ wyroby szklane ochładza się
powoli, aby nie popękały.

+ Szkło potasowo-wapniowe
stosuje się jako szkło
laboratoryjne, ponieważ
jest trudno topliwe.
Szkło potasowo-wapniowe
zawiera m.in. КО! СаО.

Szkło potasowo-ołowiowe
zawiera znaczne ilości PbO i KO.
Jest łatwo topiiwe, ma dużą gęstość,
a osziifowane — siny połysk. Wykorzystuje się
je w optyce oraz do wyrobu sztucznej biżuterii. >

77
 Zastosowania

Tlenki Przemysł kosmetyczny

Р Mgo stosowany jest
Tlenki są związkami bardzo w kosmetyce jako
rozpowszechnionymi w przyrodzie podstawa pudrów.
i często wykorzystywanymi Jest także składnikiem
w różnych dziedzinach życia. proszków i past do zębów.

Przemysł farmaceutyczny
ZnO ze względu na właściwości
higroskopijne jest składnikiem maści
oraz zasypek o właściwościach
antybakteryjnych.

Jubilerstwo
AlO; służy do produkcji syntetycznych kamieni
szlachetnych. Czysty tlenek glinu miesza się z innymi
tlenkami, aby nadać im barwę, a następnie topi.
Stop tlenków krzepnie, tworząc kryształy,
np. rubinów lub szafirów.

12 Rozwiąż
W ZESZYCIE
Mes 1. Napisz wzory sumaryczne tlenków o podanych nazwach.
z metalami iniemetalam. a) tlenek litu d) tlenek magnezu
z b) tlenek chloru(Vll) е) tlenek azotu(V)
©) tlenek fostoru(ll) 1) tlenek azotu)
i wodą, nie
каші 2. Napisz nazwy systematyczne tlenków o podanych wzorach.
a) KO 0) CIO;
reagują z kwasami b) В;О. d) Ее;О,
i wodą, nie reagują
PZA 3. Zaproponuj po jednej metodzie otrzymywania tlenków o podanych
nazwach. Napisz i uzgodnij odpowiednie równania reakcji
reagują zarówno chemicznych.
z zasadami, jaki kwasami a) tlenek magnezu
nie reagują z wodą. b) tlenek fosforu(V)
-nie с) tlenek azotu(il)
reagują ani z kwasami, б Я
ani z zasadami, ani 4. Zaproponuj trzy metody otrzymywania tlenku węgla(iV). Napisz i uzgodnij
z wodą. odpowiednie równania reakcji chemicznych.
= 4 mieszanina 5. Wyjaśnij, dlaczego kwarc ma wąski zakres temperatury topnienia,
bezpostaciowa, której
głównym składnikiem a szkło kwarcowe bardzo szeroki, mimo że oba materiały
ię 2 А А
mająP
jest SiO; identyczny skład chemiczny.
78
 9. Związki pierwiastków
chemicznych z wodorem
Szkło jest odporne na działanie wielu odczynników chemicznych. Ist-
nieje jednak związek wodoru z fluorem — fluorowodór HE, który re-
aguje ze szkłem (fot. 39.).

E Jak są zbudowane wodorki?

Wodorki to tradycyjna nazwa związków chemicznych zbudowanych Fot. 39. Szkło matowieje
z wodoru i innego pierwiastka chemicznego. Wodór może łączyć się pod wpływem
z metalem, np. z sodem — powstaje wówczas wodorek sodu, z nieme- fuorowodoru.
talem, np. z siarką — powstaje siarkowodór, albo z azotem — powstaje
dla pierwiastków
amoniak. Do zapisywania związków pierwiastków chemicznych z wo- chemicznych grup 1.-15.
dorem stosuje się dwa wzory ogólne. Zależą one od rodzaju pierwiast-
ka chemicznego tworzącego dany związek chemiczny.
Wzór ogólny ma postać: ш
ni
EH,
gdzie:
Е - pierwiastek chemiczny (inny niż wodór) 1.-2. oraz 13.-15. grupy
układu okresowego, dla pierwiastków
n — wartościowość pierwiastka chemicznego chemicznych grup 1
lub
| 1н
H„E
gdzie:
Е — pierwiastek chemiczny (inny niż wodór) 16. lub 17. grupy układu
okresowego.

Plan rozwiązywania
Zapisz symbole
W
jaki sposób ustalić wzór sumaryczny związku chemicznego pierwiastków i ustal
wodoru z niemetalem na podstawie jego nazwy? wzór ogólny.
Napisz wzór sumaryczny chlorowodoru. H ustal i zapisz
wartościowość
El chlor: CI, wodór: H pierwiastków w tym
Chlor znajduje się w 17. grupie układu okresowego związku chemicznym.
pierwiastków chemicznych, dlatego do utworzenia wzoru El Przepisz wartościo-
wość, aby powstały
wodorku wykorzystujemy wzór ogólny: HE. indeksy stechiome-
tryczne.
А Chlor ma wartościowość |. Wartościowość wodoru EJ Napisz wzór związku
w wodorkach wynosi 1. Е chemicznego.
79
шшш Systematyka związków nieorganicznych

AL)
HCI

eEh Ө indeksów stechiometrycznych o wartości 1

ich nie zapisuje się we wzorze.
Wzór sumaryczny chlorowodoru to НСІ.

Plan rozwiązywania
Zapisz symbole
chemiczne W jaki sposób ustalić wzór sumaryczny wodorku
pierwiastków iustal na podstawie jego nazwy?
wzór ogólny. я
Napisz wzór sumaryczny wodorku sodu.
EJ ustali zapisz
wartościowość EJ sód: Na, wodór: H
pierwiastków w tym
związku chemicznym. Sód znajduje się w 1. grupie układu okresowego pierwiastków
chemicznych, dlatego do utworzenia wzoru wodorku
E Przepisz wartościo- nl
wość po przekątnej, wykorzystujemy wzór ogólny: EH.
aby powstały indeksy
stechiometryczne. Ё Sód ma wartościowość I, ponieważ znajduje się w 1. grupie
EJ Napisz wzór związku układu okresowego pierwiastków chemicznych. Wartościowość
chemicznego. wodoru w wodorkach wynosi I.
11
Ман
кл ө Indeksów stechiometrycznych o wartości 1
Najti nie zapisuje się we wzorze.

EJ wzórsu maryczny wodorku sodu to NaH.

© Jak ustalić wartościowość pierwiastków chemicznych

w związkach pierwiastków chemicznych z wodorem?
Wodór w wodorkach ma zawsze wartościowość 1. Wartościowość
pierwiastków chemicznych występujących w tych związkach zwięk-
sza się stopniowo od I do IV w grupach 1., 2. i 13.,14. układu okreso-
wego, a potem zmniejsza się do I w grupach 15.-17. (tabela 9.).
Tabela 9. Wartościowość pierwiastków chemicznych w związkach z wodorem

| mkЖоруга А, 2. з. м. 15. 16. 17.

| Nazwa grupy отсе berylowce borowce węglowce azotowce tlenowce /fluorowce
Wartościowość pierwiastka
chemicznego w związku 1 U m Nv m п 1
| z wodorem
| ai Круз а, Ман | Мон АН; Sih; PH; HS HCI

80
 9. Związki pierwiastków chemicznych z wodorem HE

W Jak tworzy się nazwy związków pierwiastków

chemicznych z wodorem?
Nazwy wodorków tworzy się podobnie jak nazwy tlenków — w tym
przypadku pierwszym słowem w nazwie jest „wodorek” drugim — na-
zwa drugiego pierwiastka chemicznego tworzącego ten związek che-
miczny, czyli metalu. Jeśli metal przyjmuje w związkach chemicznych
tylko jedną wartościowość, to nie uwzględnia się jej w nazwie, np.:
ii "1
Ман Сан»
wodorek sodu wodorek wapnia
Nazwy związków niemetali z grup 13.-17. układu okresowego
z wodorem tworzy się, łącząc nazwę pierwiastka chemicznego ze słowem
„wodór” przy użyciu „-0- np.:
HCI HS
chlorowodór (chlorek wodoru) siarkowodór (siarczek wodoru)
Nazwy niektórych wodorków są nazwami zwyczajowymi, np.
МН; — amoniak.

8 W jaki sposób można otrzymać związki pierwiastków

chemicznych z wodorem?
Związki pierwiastków chemicznych z wodorem otrzymuje się w wyni-
ku reakcji syntezy, czyli łączenia pierwiastków chemicznych. Reak-
cji syntezy z wodorem ulegają:
» niemetale. Ogólny zapis otrzymywania związków chemicznych
wodoru z niemetalami ma postać:
niemetal + wodór —> związek niemetalu
z wodorem reakcja syntezy
ки.
Na przykład: Nag + ЗН 2 2NHag g- oznaczenie substancji
azot wodór amoniak w gazowym stanie skupienia
» metale. Ogólny zapis otrzymywania związków chemicznych
wodoru z metalami ma postać:
metal + wodór —> wodorek metalu reakcja syntezy

Na przykład: 2Nag + Ha — 2NaHy s - oznaczenie substancji

sód wodór wodorek sodu w stałym stanie skupienia

Reakcje wodoru z metalami muszą przebiegać w środowisku bez-

wodnym, ponieważ wodorki metali ulegają w wodzie rozkładowi.
W Jak można podzielić związki pierwiastków
chemicznych z wodorem?
Wszystkie związki pierwiastków chemicznych z wodorem można po-
dzielić ze względu na dwa kryteria:
» rodzaj pierwiastka chemicznego, który łączy się z wodorem:
81
mma. Systematyka związków nieorganicznych

związki z wodorem
p
==
metali -wodorki, np.: niemetali, np.:
NaH wodorek sodu HCI chlorowodór (chlorek wodoru)
МӘН, wodarek magnezu HS siarkowodó (siarczek wodoru)
» właściwości chemiczne.

W Jakie właściwości mają związki pierwiastków

chemicznych z wodorem?
Właściwości związków pierwiastków chemicznych z wodorem zależą
od charakteru chemicznego pierwiastków chemicznych, które je tworzą.
Wodorki metali to najczęściej substancje stałe. Nie są lotne (nie
przechodzą w stan gazowy). W większości wodorków metali występu-
ją wiązania jonowe.
Związki niemetali z wodorem są na ogół lotne. Związki te wystę-
рија w przyrodzie najczęściej jako gazy — пр.: HCI, HBr, HI. Trwałość
związków pierwiastków 17. grupy układu okresowego z wodorem ma-
leje w szeregu: HF, HCI, HBr, HI. Atomy w tych związkach chemicz-
nych łączą się za pomocą wiązań kowalencyjnych spolaryzowanych.

Doświadczenie 4.
Badanie działania wody na wybrane związki pierwiastków
chemicznych z wodorem

Potrzebny do doświad-
czenia chlorowodór
nauczyciel powinien
otrzymać w reakcji chlor-
ku sodu ze stężonym
roztworem kwasu siarko-
wego(M), a amoniak —
w wyniku ogrzewania
wody amoniakalnej.
© Doświadczenie wykonuj pod wyciągiem (dygestorium)..
Odczynniki: woda destylowana, chlorowodór, amoniak, wodorek
sodu, roztwór fenoloftaleiny, roztwór oranżu metyłowego.
Szkło laboratoryjne: probówki.
Instrukcja: Do probówek zawierających wodę z roztworem fenoloftaleiny
dodaj kolejno: chlorowodór, amoniak i wodorek sodu. Powtórz
czynności, używając wody z roztworem oranżu metylowego (schemat).
HOla = Мац Маны Носу NH маң,

a) | |b) | |
j
НО + roztwór fenoloftaleiny
j
НО + roztwór oranżu metylowego

Fot. 40. Malinowa barwa Obserwacje: Zawartość probówek 2. i 3. zabarwiła się na malinowo,
fenoloftaleiny świadczy a probówki 4. — na czerwono (fot. 40. a i b). W probówkach 1., 5. i 6.
о odczynie zasadowym (а), barwa wskaźników nie uległa zmianie.
natomiast czerwona barwa
oranżu metylowego — Wniosek: Roztwory amoniaku NH; і wodorku sodu NaH mają od-
о odczynie kwasowym (b). czyn zasadowy, a roztwór chlorowodoru — odczyn kwasowy.
82
 9. Związki pierwiastków chemicznych z wodorem HE

Działanie wody na związki pierwiastków chemicznych z wodorem,

użyte w doświadczeniu 4. przedstawiają równania:
NH; + ЊО > Мн + OH
amoniak woda kation amonu anion wodorotlenkowy

NaH + HO —> Ма + OH + н
wodorek sodu woda kation sodu anion wodorotlenkowy wodór

Ho HO Hg + сг
chlorowodór kation wodoru anion chlorkowy

Podobnie jak amoniak (fot. 41.) wodorki metali z 1. i 2. grupy układu

okresowego pierwiastków chemicznych wykazują charakter zasado-
wy. W przypadku wodorków niemetali sprawa jest bardziej skompli-
kowana. Tworzą one zróżnicowaną grupę związków. Ich charakter
chemiczny zmienia się dość wyraźnie — od zasadowego (np. NH),
poprzez obojętny (СН), do kwasowego (HS, HCI) (rys. 17.).
1
ы 2 14 15 16 17

2
ШЩ wodorek zasadowy Геи
з Fot. 41. Атопіак
ШШ wocorek kwasowy" зе charakter
4 FFI wodorek obojętny zasadowy, a jego wodny
roztwór jest nazywany
Rys. 17. Wodorki zasadowe: LIH — wodorek litu, NaH — wodorek sodu, wodą amoniakalną.
KH - wodorek potasu, МӘН, - wodorek magnezu, СаН - wodorek wapnia,
NH; — amoniak, РН, – fosforowodór (fosfina); wodorki obojętne: CH, — metan;
wodorki kwasowe: H,S — siarkowodór, H;Se — selenowodór, HF — fluorowodór,
HCI - chlorowodór. HBr - bromowodó.

zadania ПУ з.
|
1. Ustal nazwy systematyczne związków chemicznych o podanych
wzorach.
a) Вен, b) HI c) LH d) АН; e) HS
2. Napisz wzory sumaryczne związków chemicznych o podanych
nazwach.
a) wodorek sodu b) йиогомодбг
3. Napisz i uzgodnij równania reakcji otrzymywania wodorków
о podanych nazwach w reakcji syntezy.
a) wodorek potasu b) siarkowodór Y Zapamiętaj!

4. Zaprojektuj doświadczenie umożliwiające ustalenie charakteru Модогек - związek

chemicznego wodorku litu. Narysuj schemat, napisz obserwacje chemiczny
зене wodoru 8
i sformułuj wniosek. Potwierdź charakter chemiczny wodorku chemicznym, głównie
odpowiednimi równaniami reakcji. metalem.
 10. Wodorotlenki
Podstawowym składnikiem środków stosowanych do udrożniania rur
odprowadzających ścieki komunalne jest wodorotlenek sodu (fot. 42.).
© Jak są zbudowane wodorotlenki?
Wodorotlenki to związki chemiczne utworzone przez trzy różne pier-
wiastki chemiczne:
> wodór,
» tlen,
+ metal.
OŁ AG WOWOWKK Wodorotlenki są zbudowane z kationów metalu i anionów wo-
sodu reaguje z tluszczami, dorotlenkowych. Ich wzór ogólny ma postać:
dlatego skutecznie usuwa
tłuste zanieczyszczenia m+ 1-
zgromadzone w rurach. M(OH),,
gdzie:
M™* — kation metalu,
m+ — ładunek kationu metalu,
OH" ~ anion wodorotlenkowy,
(1-) – ładunek anionu wodorotlenkowego; wartości 1 nie zapisuje się
przy znaku ładunku.

Plan rozwiązywania
2а bol
п жыга ЧА ` Jak ustalić wzór sumaryczny wodorotlenku na podstawie
pierwiastków jego nazwy?
w kolejności odwrotnej A p
do podanej w nazwie Napisz wzór sumaryczny wodorotlenku żelaza(I11).
związku chemicznego.
[1] żelazo: Fe, anion wodorotlenowy: OH”
[ Ustal wartościowość
pierwiastka ianionu |E] wodorotlenek żelaza(111)
«— wartościowość żelaza
wodoratienkowego: Wartościowość anionu wodorotlenowego zawsze wynosi 1.
E Zapisz wartościowość
nad symbolami m1
chemicznymi FeOH
pierwiastka ianionu А З К шл
wodorotlenkowego. EJ W indeksach stechiometrycznych stosuj cyfry arabskie: ЕеӨҤ.
EJ Przepisz wartościo- Fe(OH)
wość po przekątnej, 3
aby powstały indeksy Ө indeksów stechiometrycznych o wartości 1 nie zapisuje się
stechiometryczne. жазага,
Napisz wzó
E shemicznego, WMA Ө indeks stechiometryczny dotyczy całego anionu wodorotlenkowego,
więc anion wodorotlenkowy zapisuje się w nawiasie.

Wzór sumaryczny wodorotlenku 2е!а2а(Ш) to Fe(OH);.

 10. Wodorotienki NE

E Jak tworzy się nazwy wodorotlenków?

Nazwy wodorotlenków tworzy się według takich samych zasad jak na-
zwy tlenków. Nazwa każdego wodorotlenku rozpoczyna się od słowa
„wodorotlenek”, do którego dodaje się nazwę metalu tworzącego
dany wodorotlenek i — jeśli to konieczne, bo metal tworzy kilka wodo-
rotlenków — wartościowość metalu zapisaną w nawiasie:
n 1 „anion wodorotlenkowy Ш 1 гапіоп wodorotlenkowy
БОД еб;
wodorotlenek żelaza(11) wodorotlenek ејага(шШ)

E W jaki sposób można otrzymać wodorotlenki?

Doświadczenie 5. С NaOH
Otrzymywanie wodorotlenku sodu w reakcji sodu z wodą
Odczynniki: sód, roztwór fenoloftaleiny, woda
destylowana.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: krystalizator, lejek,
probówka, pęseta, bibuła, nóż, łuczywo.
Instrukcja: Sód wyjmij z pojemnika pęsetą, dokładnie
osusz bibułą i odetnij nożem mały kawałek. Resztę
sodu włóż z powrotem do pojemnika z пайа, Na
a odcięty kawałek wrzuć do krystalizatora
zwodą
ifenoloftaleiną.
Krystalizator przykryj lejkiem zprobówką + roztwór
(schemat). Po zakończeniu reakcji chemicznej fenoloftaleiny
wykonaj próbę na obecność wodoru w probówce.
Zbliż zapalone łuczywo do wylotu probówki.

wodór zbiera się

— w probówce
$

| powstaje roztwór o odczynie

| zasadowym —fenoloftaleina barwisię
namalinowo
sód bardzo szybko się porusza
po powierzchni wody i przyjmuje
kształt kulki

ze Fot. 43. Otrzymywanie wodorotlenku sodu w reakcji sodu z wodą.

Obserwacje: Sód (fot. 43.) gwałtownie porusza się po powierzchni
wody. Roztwór barwi się na malinowo. Zebrany w probówce gaz spala zPodczas
wodą
reakcji sodu
wydziela się
się z charakterystycznym dźwiękiem przypominającym szczeknięcie. energia na sposób ciepła
Wniosek: Sód reaguje z wodą i tworzy się produkt o odczynie zasado- — jest to więc reakcja
wym — świadczy o tym malinowa barwa roztworu. egzoenergetyczna.

85
шшш Systematyka związków nieorganicznych

Powstaje wodny roztwór wodorotlenku sodu — zasada sodowa. Pro-

duktem tej reakcji chemicznej jest też palny, bezbarwny gaz — wodór.
Reakcję chemiczną sodu z wodą przedstawia równanie:
2Na + 2H,0 —> 2Na0H + НА
sód woda wodorotlenek
sodu wodór
Ogólny zapis otrzymywania wodorotlenków w reakcji metalu z wodą
ma postać:
kilka _„ kika metal aktywny + woda —> wodorotlenek + wodór
substratów produktów (tylko litowce [кт
i berylowce, bezberylu)
W ten sam sposób jak sód mogą reagować z wodą inne metale ak-
tywne z tej samej grupy, np.: potas, rubid, oraz z tego samego okresu,
np. magnez, tworząc odpowiednie wodorotlenki tych metali.
Inne sposoby otrzymywania wodorotlenków to:
+ reakcja tlenków metali z wodą:

reakcja syntezy PE erem parze m arde + woda —> zasada

Na przykład: NaO + HO —> 2NaOH

teneksodu woda wodorotlenek sodu
» reakcja wodorku metalu aktywnego z wodą:
reakcja wymiany wodorek metalu + woda —> zasada + wodór

Na przykład: Сан, + 2H;0 —> Ca(OH); + 2н

wodorek wapnia woda wodorotlenek wapnia wodór
» kolejny sposób otrzymywania wodorotlenków zostanie omówiony
w temacie Sole, s. 99.

© Jak można podzielić wodorotlenki?

Wszystkie wodorotlenki można podzielić ze względu na dwa kryteria:
> rozpuszczalność w wodzie:
wodorotlenki

dobrze rozpuszczalne, np.: trudno rozpuszczalne, np.: praktycznie nierozpuszczalne, np.:

NaOH - wodorotlenek sodu Са(ОН), – wodorotlenek wapnia Al(OH); – wodorotlenek glinu
» charakter chemiczny:
wodorotlenki

zasadowe, np.: amfoteryczne, np.:

KOH – wodorotlenek potasu A(OH); - wodorotlenek glinu
86
 10. Wodorotienki NE

E Czym są zasady?
Wodorotlenki, które rozpuszczają się w wodzie, i uzyskane w ten spo- Metale z 1. i 2. grupy
sób wodne roztwory to zasady. Nie każdy wodorotlenek jest zasadą. Ukiadu okresowego tworzą
Zasadami są wszystkie wodorotlenki metali 1. grupy układu okre- Т р
sowego pierwiastków chemicznych (litowce) oraz niektóre wodoro-
tlenki metali 2. grupy (berylowce). Пон) Маон
Roztwór otrzymany w wyniku rozpuszczenia amoniaku w wodziema | КОНІ wasu
również charakter zasadowy i przedstawia się go wzorem МН. 3 ‚гг[STORE];
W roztworze wodnym amoniaku znajduje się niewielka liczba jonów: УЖ [BaO |||
МН ОН”. in
anuj

M Jakie właściwości таја wodorotlenki?

Właściwości wodorotlenków zależą od właściwości metali, które je two-
rzą. Wodorotlenki 1. i 2. grupy układu okresowego są substancjami o sta- Кайо NH," Na" | K*
упа stanie skupienia (fot. 44.), większość z nich dobrze rozpuszcza się | 7 R E
w wodzie, tworząc zasady. Są żrące. Wykazują właściwości higroskopijne. |О+ |А В В

Fot. 44. Wodorotlenki: sodu i potasu.

Wodorotlenek glinu oraz wodorotlenki grup 4.-12. układu okresowe-

go słabo rozpuszczają się w wodzie (fot. 45.). Wykazują właściwości
amfoteryczne. W wodorotlenkach występują wiązania jonowe.

Al(OH) Cu(OH}
Fot. 45. Wodorotlenki: glinu imiedzi(ll).

Wodne roztwory wodorotlenków przewodzą prąd elektryczny,

więc wodorotlenki są elektrolitami.
W roztworze zasady uniwersalny papierek wskaźnikowy przyjmuje
barwy od zielonej do granatowej, a roztwór fenoloftaleiny — barwę
malinową (fot. 46.).

Fot. 46. Barwy wskaźników kwasowo-zasadowych w roztworze zasady.

87
mma. Systematyka związków nieorganicznych

Doświadczenie 6. <> NaOH

Badanie właściwości wodorotlenku sodu
Odczynniki: środek do udrożniania rur zawierający wodorotlenek sodu,
woda destylowana.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: szkiełko zegarkowelub szalka Petriego,
probówka, bagietka szklana, termometr.
Instrukcja: a) Na szkiełku zegarkowym umieść kilka granulek
wodorotlenku sodu. Zapamiętaj ich wygląd (możesz zrobić zdjęcie).
Przyjrzyj się im ponownie po 20-25 min (możesz wykonać drugie
zdjęcie i porównać je z pierwszym).
b) Do probówki dodaj wodę destylowaną (ok. 1 objętości probówki).
Zanotuj jej temperaturę. Następnie dodaj do wody kilka granulek
wodorotlenku sodu. Wyjmij termometr. Wymieszaj zawartość probówki
bagietką. Zmierz temperaturę roztworu iporównaj ją z temperaturą
wody na początku doświadczenia.
9 b) гон

но

Fot. 47. Wodorotlenek sodu rozpuszcza sięw wodzie wchłoniętej г powietrza.

Obserwacje: Granulki wodorotlenku sodu po kilku minutach „rozpły-
wają się” (fot. 47.). Wodorotlenek sodu rozpuszcza się w wodzie, a pro-
bówka się rozgrzewa.
Wniosek: Stały wodorotlenek sodu „rozpływa się” wskutek wchłania-
nia wilgoci (pary wodnej) z powietrza.

Chemia
w akcji
Ziarna ryżu umieszczone w solniczce chronią sól przed pobieraniem
wilgoci z powietrza izbryleniem (fot. 48.).

Fot. 48. Ryż ma właściwości higroskopijne — zdolność pochłaniania wilgoci.

 10. Wodorotienki MENEE

Rozpuszczaniu tego związku chemicznego towarzyszy wydzielanie

energii na sposób ciepła.
Zjawisko wchłaniania wilgoci przez substancję nazywa się higro-
skopijnością. Wykazują ją też inne związki chemiczne, np. kwas siar-
kowy(V!).
Podczas rozpuszczania dobrze i trudno rozpuszczalnego wodoro-
tlenku w wodzie powstają aniony wodorotlenkowe, które bardzo sil-
nie oddziałują z cząsteczkami wody, czemu towarzyszy wydzielenie
się dużej ilości ciepła.

M Jakie właściwości mają wodorotlenki amfoteryczne?

Doświadczenie 7.
Otrzymywanie wodorotlenku glinu i badanie jego
właściwości amfoterycznych
Odczynniki: rozcieńczony wodny roztwór wodorotlenku sodu,
rozcieńczony kwas chlorowodorowy, roztwór chlorku glinu.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, pipeta lub wkraplacz.
Instrukcja: Do probówki 1. z niewielką ilością roztworu chlorku glinu
wkraplaj roztwór wodorotlenku sodu aż do pojawienia się osadu.
Roztwór zdekantuj — zlej ciecz znad osadu. Osad rozdziel do probówek
2. i 3. Następnie do probówki 2. wkraplaj kwas chlorowodorowy,
a do 3. - roztwór wodorotlenku sodu (schemat).
roztwór NaOH roztwór HCI roztwór NaOH

3 Fot. 49. Wodorotlenek

glinu.
roztwór АОН) АОН)
ACh

Obserwacje: W probówce 1. strącił się biały osad (fot. 49.). Zarówno # produkt strąca się jako
po dodaniu kwasu (probówka 2.), jak i zasady (probówka 3.) osad zni- 980
ka i powstaje bezbarwny, klarowny roztwór.
Wnioski: Chlorek glinu reaguje z wodorotlenkiem sodu, tworząc
praktycznie nierozpuszczalny w wodzie wodorotlenek glinu (probów-
ka 1.). Wodorotlenek glinu reaguje zarówno z kwasem (probówka 2.),
jak i zasadą (probówka 3.), zatem jest związkiem amfoterycznym.
W doświadczeniu 7. zachodzą trzy reakcje chemiczne. Pierwszą
z nich jest strącanie wodorotlenku glinu:
AlCl + 3Na0OH —> 3NaCl + A(OH)st
chlorek wodorotlenek chlorek wodorotlenek
ginu sodu sodu ginu
Wodorotlenki amfoteryczne reagują zarówno z kwasami, jak i za-
sadami.

89
шшш Systematyka związków nieorganicznych

W reakcji wodorotlenku amfoterycznego z kwasem wodorotlenek

ulega roztworzeniu i powstaje sól, пр:
AI(OH); + ЗНО —> ACz + ЗНО
wodorotlenek glinu kwas chlorowodorowy chlorek glinu woda
Ogólny zapis otrzymywania soli w reakcji wodorotlenku amfote-
rycznego z kwasem ma postać:
reakcja wymiany wodorotlenek amfoteryczny + kwas —> sól + woda

W reakcji wodorotlenku amfoterycznego z zasadą powstaje hydrok-

sokompleks (sól), np.:
AOH) + 3NaOH —> NaglA(OH)gl
wodorotlenek wodorotlenek heksahydroksogiinian
ginu sodu sodu
Ogólny zapis otrzymywania soli w reakcji wodorotlenku amfote-
rycznego z zasadą ma postać:
reakcja syntezy wodorotlenek amfoteryczny + zasada —> hydroksokompleks
(во)
Wodorotlenki, np. praktycznie nierozpuszczalne w wodzie wodoro-
tlenek miedzi(II) lub wodorotlenek żelaza(III) (fot. 50.), mogą ulegać
rozkładowi (reakcja analizy) pod wpływem podwyższonej temperatu-
ry. W wyniku tej reakcji chemicznej otrzymuje się tlenki metali.

è
Ш а
Fot. 50. Kolejne etapy otrzymywania praktycznie nierozpuszczalnego w wodzie
wodorotlenku żelaza(ll).
Ogólny zapis rozkładu wodorotlenku ma postać:
jeden __ kilka wodorotlenek
——> tlenek metalu + woda
substrat produktów
Na przykład:
Cu(OH) 5 CuO + HO
wodorotlenek miedzi(II) tlenek miedzi(il) мода

2Fe(OH; ——›> FeO; + 3H,0

wodorotlenek żelaza((il) tlenek żelaza((iil) woda

90
 Zastosowani

lod:
Reaktywne wo
zyrodzi
taciminerałów.
ы,
9
Farmacja
_Fe(OH); jest składnikiem
leków na niedokrwistość,
a МӘ(ОН), i AI(OH); — środków
na nadkwaśność żołądka.

* Przemysł kosmetyczny
Mg(OH}; i AOH) wykorzystuje się
w produkcji pasty do zębów.
Z kolei mydła, kosmetyki myjące
oraz środki piorące wytwarza się
z użyciem m.in. NaOH i KOH.

? ROZWIĄŻ `
WZESZYCIE -
„ Napisz wzory sumaryczne wodorotlenków o podanych nazwach.
a) wodorotlenek litu с) wodorotlenek kobaltu(lll)
b) wodorotlenek baru 9) wodorotlenek miedzi(l)
2. Napisz nazwy systematyczne wodorotlenków o podanych wzorach. 7 Zapamiętaj!
a) KOH b) Са(он), ©) АОН» а) Cr(OH) Wodorotlenki — związki
chemiczne zbudowane
3. Tlenek wapnia pochłania wodę z otoczenia, czyli jest substancją z kationów metali i anio-
higroskopijną, i reaguje z wodą, dając wodorotlenek. Właściwość tę nów wodorotlenkowych
wykorzystuje się np. do produkcji wapna gaszonego, które jest OWN онот
stosowane w budownictwie. Napisz i uzgodnij równanie reakcji Мону,
otrzymywania wapna дазгопедо z tlenku wapnia. PER БИ
4. Niektóre wodorotlenki dodaje się do żywności jako regulatory kwasowości. b neycee Or
Na przykład do dżemów i produktów kakaowych jest zwykle dodawany | wodowianku. 80
wodorotlenek potasu. Napisz i uzgodnij równania reakcji otrzymywania | oskopijność -
wodorotlenku potasu dwoma sposobami. Wyjaśnij, w jaki sposób zdolność substancji do
wodorotlenki regulują kwasowość produktów spożywczych. pochłaniania wilgoci.
91
 11. Kwasy
Kiedy dodajemy plasterek cytryny do zaparzonej herbaty (fot. 51.) czy
kwasek cytrynowy do gotowanych buraczków, natychmiast obserwu-
jemy zmianę zabarwienia.

W Jak są zbudowane kwasy?

Fot. 51. Kwas zawarty Kwasy to związki chemiczne, których cząsteczki są zbudowane z ato-
w cytrynie zmienia barwę mów wodoru i atomów lub grup atomów tworzących resztę kwasową.
roztworu herbaty. Wzór ogólny kwasów ma postać:
| m
HR
gdzie:
R — reszta kwasowa,
m — wartościowość reszty kwasowej (równa liczbie atomów wodoru
w cząsteczce kwasu).
Jeśli w reszcie kwasowej R nie występują atomy tlenu, to taki kwas
należy do kwasów beztlenowych.
Gdy w reszcie kwasowej występują atomy tlenu, jest to kwas tle-
nowy.

W Jak tworzy się nazwy kwasów?

Nazwy kwasów beztlenowych tworzy się, dodając do słowa „kwas”
nazwę niemetalu występującego w reszcie kwasowej oraz końcówkę
„*wodorowy”. Na przykład:
| д. reszta kwasowa
kwas chlorowodorowy
Nazwy kwasów tlenowych tworzy się przez dodanie do słowa „kwas”
nazwy pierwiastka chemicznego, który oprócz atomów tlenu występuje
w reszcie kwasowej, oraz końcówki „-owy”. Jeśli ten pierwiastek che-
miczny może przyjmować w związkach chemicznych różne wartościo-
wości, to należy je uwzględnić w nazwie kwasu. Na przykład:
То

kwas azotowy(V)
t 16
Wybrane pierwiastki ін Wybrane pierwiastki „ШР зз
chemiczne tworzące chemiczne tworzące $HP, imama
«so zesin
kwasy beztlenowe kwasy tlenowe РЕГ gł
|
т Е J
|
92
 11.Kwesy mm

|przykład 19.у жк
Pian rozwiązywania
E Określ wartościowość
Я
Jak ustalić nazwę kwasu na podstawie jego wzoru reszty kwasowej.
sumarycznego? [ Usta wartościowość
Р
Podaj nazwę systematyczną kwasu o wzorze sumarycznym wszyst
ауаkich з
нсо,. w kwasie.
E ноо, El Napisz odpowiedź.
reszta kwasowa
Reszta kwasowa jest jednowartościowa, ponieważ we wzorze
sumarycznym tego kwasu występuje jeden atom wodoru:

E Tlen w związkach chemicznych jest dwuwartościowy. Znając

wartościowość reszty kwasowej, można wyznaczyć
wartościowość chloru:
I
пе
НСО), gdziexoznacza wartościowość chloru
x+4-II=1
x=4-I1-1
x=VII
Chlor może przyjmować różne wartościowości w związkach
chemicznych. Wartościowość chloru w kwasie o wzorze
sumarycznym HCIO, wynosi VII.
EJ Nazwa tego kwasu to kwas chlorowy(V1I).

8 W jaki sposób otrzymuje się kwasy beztlenowe? о

Doświadczenia 8. i 9.
Doświadczenie 8. POR нсы należy przeprowadzać
Otrzymywanie kwasu chlorowodorowego ро Муна
(dygestorium).
Odczynniki: chlorowodór, woda destylowana,
но,
roztwór oranżu metylowego.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówka,
statyw do probówek, szklana rurka. HO + roztwór
Instrukcja: Do probówki z wodąiroztworem oran- 072720 metylowego
эзи metylowego dodaj chlorowodór (schemat).

Obserwacje: Pod wpływem chlorowodoru zawartość probówki barwi Fot. 52. Czerwona barwa
а fot. 52.) oranżu metylowego
się na czerwono (fot. 52.). świadczy o obecności
Wniosek: НСІ, rozpuszcza się w wodzie, tworząc НСІ). kwasu.
93
a. Systematyka związków nieorganicznych

9 - oznaczenie substancji Proces ten przedstawia równanie:

w gazowym stanie gaz roztwór wodny
skupienia нсә # нс
ад – oznaczenie substancji chlorowodór kwas chlorowodorowy
rozpuszczonej w wodzie
Kwasy beztlenowe można otrzymać w wyniku rozpuszczania odpo-
wiedniego związku wodoru z niemetalem w wodzie. Ogólny zapis
otrzymywania kwasów beztlenowych ze związków wodoru z niemeta-
lem ma postać:
związek wodoru z niemetalem => kwas beztlenowy
Ogólny zapis otrzymywania związku wodoru z niemetalem ma po-
stać:
reakcja syntezy wodór + niemetal —> związek wodoru z niemetalem
(np: S, С, Br)
Na przykład: Hag+Czy —> 2HClg
wodór chlor chlorowodór

Inny sposób otrzymywania kwasów beztlenowych poznasz w te-

macie Sole, s. 99.

8 W jaki sposób otrzymuje się kwasy tlenowe?

Doświadczenie wykonuj Doświadczenie 9.

pod wyciągiem Otrzymywanie kwasu siarkowego(N) @
(dygestorium).
Odczynniki: siarka, woda destylowana, Uważaj, by nie zanurzyć
uniwersalny papierek wskaźnikowy. łyżki z płonącą siarką
Szkło isprzęt laboratoryjny: kolba stożkowa, korek, w wodzie.
łyżka do spalań, palnik gazowy lub spirytusowy.
instrukcja: Do kolby stożkowej z wodą destylo-
waną wprowadź łyżkę do spalań z płonącą siar-
А s.
ką. Po zakończeniu spalania siarki wyjmij łyżkę,
kolbę zamknij korkiem i wstrząsaj jej zawarto- Powietrze, /N
ścią. Zanurz uniwersalny papierek wskaźnikowy но,
w otrzymanym roztworze.

Obserwacje: Siarka spala się niebieskim płomieniem (fot. 53.). Uni-

wersalny papierek wskaźnikowy zanurzony w otrzymanym roztworze
zmienia barwę z żółtej na czerwoną.
Wniosek: Siarka reaguje z tlenem znajdującym się w powietrzu.
Przebieg tej reakcji chemicznej przedstawia równanie:
М
Fot. 53. W wyniku spalania S + Ом —> SOxg
Siarki w powietrzu powstaje siarka tien tlenek siarki(V)
gaz, który następnie
reaguje z wodą. Tlenek siarki(IV) w reakcji z wodą tworzy kwas siarkowy(IV)
(doświadczenie 9.).
94
 11.Kwesy mm

Ogólny zapis otrzymywania kwasu w reakcji tlenku kwasowego

z wodą ma postać:
tlenek kwasowy + woda —> kwas tlenowy reakcja syntezy
м м
80 + НО => HSO: ө
tlenek бақ) woda kwas siarkowy(V) Kwas siarkowy(IV)
Tlenek siarki(IV) SO, jest tlenkiem kwasowym kwasu siarkowego(IV). jest nietrwały —
Inny sposób otrzymywania kwasów tlenowych poznasz w temacie. SAmorzutnie rozkłada
Sole, s. 99. się na tlenek siarki(IV)
i wodę.
HM Jak można podzielić kwasy nieorganiczne?
Kwasy nieorganiczne można podzielić ze względu na dwa kryteria:
> obecność tlenu w reszcie kwasowej:
kwasy

RR
O ЫТ.
beztlenowe, np.: оме, np.:
HCI - kwas chlorowodorowy HNO; – kwas azotowy(V)
» właściwości chemiczne.

E Jakie właściwości mają kwasy?

Większość kwasów występuje w temperaturze pokojowej jako bezbarw-
ne ciecze lub roztwory (fot. 54.). Nieliczne są substancjami stałymi,
np. kwas fosforowy(V) HPO; lub kwas borowy H;BO;. Kwasy dobrze
rozpuszczają się w wodzie, tworząc roztwory o różnym stężeniu.
Stężone roztwory kwasów są żrące, dlatego podczas pracy z nimi
należy zachować szczególną ostrożność.

fi
А А Ж 4 Р 1 f А
но: тна їн „ )»
— |
Fot. 54. Kwasy: azotowy(V), chlorowodorowy i siarkowodorowy.
Roztwory kwasów rozpuszczalnych w wodzie przewodzą prąd elek-
tryczny, czyli są roztworami elektrolitów. W roztworze kwasu uniwersalny Fot. 55. Barwy
papierek wskaźnikowy przyjmuje barwę czerwoną, podobnie jak roztwór uniwersalnego papierka
Н
oranżu metyłowego (fot. 55.). х е z wskaźnikowego
i АЙЧ, (a)
W kwasach między atomami wodoru i tlenu oraz tlenu i niemetalu mętyłowego (b)
występują wiązania kowalencyjne spolaryzowane. w roztworze kwasu.

95
mma. Systematyka związków nieorganicznych

BE Czym jest moc kwasu ijak się zmienia?

Moc kwasu to zdolność do odłączenia kationu wodoru od cząstecz-
ki kwasu w roztworze wodnym.
Moc kwasów można przewidywać, korzystając z układu okresowe-
go. Zależy ona od tego, gdzie w układzie okresowym znajdują się
pierwiastki chemiczne wchodzące w skład reszty kwasowej.
Moc kwasów beztlenowych:
» zwiększa się w okresie wraz ze zwiększaniem się liczby atomowej
pierwiastka chemicznego,
» zwiększa się w 16. i 17. grupie wraz ze zwiększaniem się liczby
atomowej pierwiastka chemicznego.
zwiększanie
sięmocy kwasu

zwiększanie się
mocy kwasu

W zależności od położenia pierwiastków chemicznych wchodzą-

cych w skład reszty kwasowej moc kwasów tlenowych:
» zwiększa się w okresie wraz ze zwiększaniem się liczby atomowej
pierwiastka chemicznego, przy jednakowej liczbie atomów tlenu
w cząsteczkach kwasów (np.: H;PO;, H;SO;, HCIO;),
» zmniejsza się w grupie wraz ze zwiększaniem się liczby atomowej
pierwiastka chemicznego, przy tej samej wartościowości
pierwiastka chemicznego (np.: HIO, HBrO, HCIO).
zwiększanie się mocy kwasu

zwiększanie się
mocy kwasu

W przypadku kwasów tlenowych, w których ten sam pierwiastek

chemiczny ma różne wartościowości, moc zależy od liczby atomów
tlenu w cząsteczce. Im więcej atomów tlenu w cząsteczce i wyższa
wartościowość pierwiastka chemicznego, tym mocniejszy kwas.
zwiększanie się mocy kwasu
HCIO HCIO; HCIO, HCIO,

96
 11.Kwesy mm

Kwasy mocne (tabela 10.) występują w roztworach wodnych w postaci @

jonów, natomiast kwasysłabe— zarówno w postaci jonów, jaki cząsteczek Kwas węglowy
(rys. 18.). jest nietrwały —
samorzutnie rozkłada się
na tlenek węgla(V)
i wodę.

kwas mocny
Rys. 18. W roztworze kwasu mocnego występują wyłącznie jony, w roztworze
kwasu słabego – zarówno jony, jak i cząsteczki.

Tabela 10. Podział kwasów ze względu na moc

Kwasy
mocne słabe
kasa nazwa Лоти nazwa
н;50, kwas siarkowy(VI) HNO; kwas azotowy(lll)
HNO; kwas azotowy(V) Н.б, kwas siarkowodorowy
НСІ, | Kwas chlorowodorowy H;SIO; kwas metakrzemowy
HCIO; kwas chlorowy(V) HCIO kwas chlorowy()
HCIO, kwas chlorowy(VII) HCO; kwas wẹglowy
HBriaj kwas bromowodorowy HS0; kwas siarkowy(IV)

Chemia w akcji |
Rozwój przemysłu imotoryzacji sprawił, że do atmosfery trafiają tlenki
kwasowe, m.in. SO;, NO;. Tlenki te łączą się z parą wodną obecną
w atmosferze i tworzą kwasy, a następnie spadają na ziemię w postaci
kwaśnych opadów. Powodują one m.in. zakwaszenie wód
powierzchniowych i gleby, a to utrudnia prawidłowy wzrost roślin (fot. 56.).
Kwaśne opady przyspieszają także korozję i niszczą elewacje budynków.
=

Fot. 56. Kwaśne opady niszczą tkanki roślin.

97
 Zastosowania

Kwasy
W uzdrowiskach, пр. w Krynicy-Zdroju, H2S jest
składnikiem wód leczniczych, a CO% rozpuszczony
w wodzie jest stosowany do tzw. kąpieli kwasowęglowych,
leczących choroby skórne.

m Przemysł spożywczy m Przemysł kosmetyczny

НзРО, dodaje się do galaretek oraz napojów typu cola, a HCI Barwniki produkowane
wykorzystuje się w procesie produkcji m.in. sztucznego miodu, przy użyciu HCI są składnikami
cukru, przypraw, twarogów iserków homogenizowanych. niektórych kosmetyków.

m Motoryzacja
Karoserie samochodów przed malowaniem
Oczyszcza się roztworem H2804.
Kwas ten stosuje się także jako elektrolit
w akumulatorach ołowiowych. Z kolei
składnikiem preparatów do czyszczenia
metalowych obręczy (felg) jest HsPO;.

Y Zapamiętaj!
Kwasy — związki che- ROZWI
steczki są zbudowane
z atomów wodoru i ato- 1. Wskaż wzory sumaryczne kwasów beztlenowych.
mów lub grup tomów HBr, H;SIO;, H3BO3, НІ, НСЮ,, Н.АѕО,, HCN, HS, HIO
tworzących resztę kwa-
sową. 2. Przepisz wzory sumaryczne kwasów, podkreśl reszty kwasowe
Reszta kwasowa – i ustal ich wartościowość.
atom lub grupa atomów HF, HNO3, a HBr, НСІО,, H2SO4, НО», HaPO4
znajdujące się
w cząsteczce każdego 3. Określ problem badawczy іstormułuj hipotezę do doświadczenia 9., s. 94.
kwasu oprócz atomów
wodoru. 4. Chlor tworzy cztery kwasy tlenowe: kwas chlorowy() HCIO, kwas
Mao kasa 29068. спіогому() HCIO;, kwas chlorowy(V) HCIO; oraz kwas chlorowy(Vll)
do odłączenia kationu HCIO;. Ustal wzory tlenków kwasowych, z których powstają
wodoru od cząsteczki wymienione kwasy. Napisz i uzgodnij równania reakcji otrzymywania
kwasu w procesie
dysocjacji jonowej. wymienionych kwasów w wyniku reakcji chemicznej ich tlenków
kwasowych z wod;
Kwas mocny — kwas Ав =
występujący w roztwo- 5, Wybierz zestaw kwasów uporządkowanych według zwiększającej
саа się mocy. Uzasadnij swój wybór.
Z a) H;8, Не, Н,е
Kwas słaby —w kwas
występujący roztwo- b) HIO, HBrO, HCIO
rze wodnym w postaci ©) HCIO;, НСЮз, НСЮ;
jonów i cząsteczek. d) HI, HBr, HCI

98
12. Sole
Sól kuchenna — chlorek sodu NaCl — jest substancją o wiązaniujono- 88
wym, która bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie. Wodny roztwór я
chlorku sodu о stężeniu 0,9% jest stosowany m.in. w medycynie i far- h
macji (fot. 57.) 3

E Jak są zbudowane sole?

Sole są zbudowane z kationów metalu (lub kationu amonu) i anio-
nów reszty kwasowej. Ich wzór ogólny ma postać:
m n
M,(R),
ZZM Fot. 57. Wodny roztwór
gdzie: NaCl (o stężeniu 0,9%) jest
kati
m+ _ kation Я wykorzystywany jako
AE metalu (lub kation amonu), środek nawadniający
R'"- anion reszty kwasowej, i uzupełniający niedobór
m — wartościowość metalu, worganizmie
elektrolitów
n — wartościowość reszty kwasowej. пр, ретй
operacyjnych.
HM Jak można podzielić sole?
Wóród soli można wyróżnić sole obojętne, wodorosole i hydroksosole:
sole

obojętne wodorosole hydroksosole

zawierają kationy zawierają kationy metalu zawierają kationy metalu,
metalu i aniony reszty i atom lub atomy wodoru aniony reszty kwasowej oraz
kwasowej, np.: NHCl, związane z resztą aniony wodorotlenkowe,
Ма;5, К.50, kwasową, np.: КНСОз пр: CaCI(OH), FeBr(OH);,
NaHSO;, Ca(H;PO.); AISO;(0H)

Chemia w akcji
Przypalonego jedzenia można się pozbyć
z naczynia w prosty sposób — wystarczy
zanurzyć garnek lub patelnię na kilka
minut w ciepłej wodzie z dodatkiem sody
oczyszczonej, a potem umyć (fot. 58.)
Soda oczyszczona (wodorowęgłan sodu)
reaguje z wodą, w wyniku czego
powstaje substancja, która usuwa
tłuszcz z przypalonych
powierzchni. Fot. 58. Wodorowęglan sodu NaHCO może
być stosowany jako środek czyszczący.

99
шшш Systematyka związków nieorganicznych

N|d 8 W jaki sposób tworzy się nazwy soli obojętnych?

l
оигоо Nazwa soli zależy ой nazwy kwasu, którego sól jest pochodną. Do
| nazwy reszty kwasowej dodaje się nazwę metalu i uwzględnia jego
K504 wartościowość, jeśli metal w związkach chemicznych przyjmuje różne
siarczan(V|) potasu wartościowości.
Nazwy soli kwasów beztlenowych mają końcówkę „-ek” a nazwy
soli kwasów tlenowych mają końcówkę „-an” (tabela 11.).

паноа
Ell Zapisz symbol
>:| 3 Ме
chemiczny metalu Jak ustalić wzór sumaryczny soli na podstawie jej nazwy?
i wzór reszty
kwasowej w kolejności Napisz wzór sumaryczny siarczanu(VI) ołowiu(IV).
odwrotnej do podanej [1] ołów — Pb, reszta kwasowa — 5027
w nazwie związku
chemicznego. И siarczan(VI) ołowiu(IV) <— wartościowość ołowiu
Ustal wartościowość
Fiwodki ийа Wartościowość reszty kwasowej jest równa liczbie atomów wodoru
kwasowej w tym w kwasie — w siarczanie(VI) wartościowość reszty kwasowej to II.
związku chemicznym. ; п
Zapisz wartościowość H50;
nad symbolami
chemicznymi metalu
Iresztykwasow, ЕЙ PISOS
LU
PbSO;
Przepisz
wartościowość E W indeksach stosuj cyfry arabskie:
po przekątnej, aby s;
powstały indeksy
stechiometryczne. | 60 i
В Napisz wzór związku Jeśli liczby atomów metali i reszt kwasowych we wzorze można
chemicznego. skrócić, to podziel je przez największy wspólny dzielnik:
ү п
Pb>(SO,),
Ө indeksów stechiometrycznych
@ о wartości 1 nie zapisuje się
\ PrjSO). 2 we wzorze.

El Wzór sumaryczny siarczanu(V!) ołowiu(IV) to Pb(SO/).

Tabela 11. Nazwy soli wybranych kwasów beztlenowych i tlenowych
| Kwasy beztlenowe Kwasy tlenowe

RE, жоелу nazwa kwasu a aż wość reszty kwas, nazwa soli

kwasowej
HF ! fluorowodorowy | fluorek HNO; 1 azotowy(lli) |azotan(Il)
HCI I chlorowodorowy chlorek Н„5О, П siarkowy(IV) |siarczan(1V)
HBr 1 bromowodorowy bromek | H;804 П siarkowy(V!) |siarczan(V|)
н! 1 jodowodorowy | jodek | HNO; 1 azotowy(V) | azotan(V)
 12. бое mam

8 W jaki sposób tworzy się nazwy wodorosoli?

Nazwa systematyczna wodorosoli składa się z nazwy anionu z przed-
rostkiem „wodoro-” oraz nazwy kationu wchodzącego w jej skład.
W zależności od liczby atomów wodoru dodaje się odpowiedni przed-
rostek liczebnikowy, np.:
KHCO3; Мано, Ca(H,PO;);
wodorowęglan wodorosiarczan(V!) _diwadorofosforan(V)
potasu sodu wapnia
8 W jaki sposób tworzy się nazwy hydroksosoli?
W nazwie systematycznej hydroksosoli między nazwą kationu
a anionu dodaje się słowo „wodorotlenek”. Nazwy anionów wymie- Jon wodorotlenkowy
nia się w kolejności alfabetycznej, uwzględniając liczby poszczegól- we wzorach
nych anionów, np.: sumarycznych
CaCI(OH) EeBr(OH), AISO;(OH) hydroksosoli zawsze
chlorek wodorotlenek bromek siarczan(VI) ujmuje się w nawias.
wapnia diwodorotlenek żelaza(liI) wodorotlenek glinu

9 W jaki sposób można otrzymać sól?

Pierwszym sposobem otrzymywania soli jest łączenie pierwiastków
chemicznych — metali i niemetali (fot. 59.) — w reakcji syntezy. Ogól-
ny zapis otrzymywania soli w reakcji metalu z niemetalem ma postać:
metal + niemetal —> sól kwasu beztlenowego
Pierwiastki chemiczne
W ten sposób otrzymuje się sole kwasów beztlenowych. Na przykład: w stanie wolnym
z 17. grupy układu okre-
2Na + C —> 2NaCl sowego zawsze wystę-
sód сю chlorek sodu pują w postaci dwu-
atomowych cząsteczek:
Drugim sposobem otrzymywania soli jest reakcja tlenku metalu
Fa, Ch, Вг; oraz |;.
(tlenku zasadowego) z tlenkiem kwasowym. Ogólny zapis otrzymy-
wania soli w reakcji tlenku metalu z tlenkiem kwasowym ma postać:
tlenek metalu + tlenek niemetalu —> sól kwasu tlenowego
(tlenek zasadowy) (tlenek kwasowy)
W tej reakcji chemicznej biorą udział tlenki kwasowe, które tworzą
kwasy tlenowe. Na przykład:
KO + СО; —> KCO;
tlenek potasu tlenek węgia(V) węgłan potasu
Trzecim sposobem otrzymywania soli kwasów tlenowych jest re-
akcja zasady z tlenkiem kwasowym:
wodorotlenek
+ tlenek niemetalu —> sól kwasu tlenowego
+ woda
(tlenek kwasowy)
Fot. 59. Sód spala się
Na przykład: 2KOH + SO, —> KSO, + HO w chlorze, tworząc chlorek
wodorotlenek potasu tlenek siarki(V!) siarczan(Vi) potasu woda sodu.
101
шшш Systematyka związków nieorganicznych

Czwartym sposobem otrzymywania soli jest reakcja metalu z kwasem.

Ogólny zapis otrzymywania soli w reakcji metalu z kwasem ma postać:
metal + kwas —> sól + wodór!
4 produkt wydziela się od wodoru)
jako gaz
Na przykład: Zn + 2HCI —> ZnCh + Ht
cynk kwas chlorek cynku wodór
chlorowodorowy
Zdolność metalu do reakcji z kwasami zależy od położenia metali w sze-
regu elektrochemicznym (patrz Ogniwo galwaniczne, s. 183).
Piątym sposobem otrzymywania soli jest reakcja metalu z solą.
Ogólny zapis otrzymywania soli w reakcji metalu z inną solą ma postać:
metal, + sól, —> sól + metal,

Na przykład: Fe + NNO) —> Fe(NOzay + Ni

żelazo _azotan(V) niklu(il) _ azotan(V) żełlaza(ll) nikiel

Zdolność metalu do reakcji z solą innego metalu zależy od położe-

nia tych metali w szeregu aktywności metali (patrz Szereg aktywności
chemicznej metali, s. 174).
Szóstym sposobem otrzymywania soli jest reakcja tlenku metalu
z kwasem.

Doświadczenie 10. OQ Dr D оо
Otrzymywanie chlorku тіеа21(11) w reakcji tlenku miedzi(ll)
z kwasem chlorowodorowym
Odczynniki: kwas chlorowodorowy, stały аа
tlenek miedzi(l).
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówka, |
A łyżka do odczynników, palnik gazowy.
Instrukcja: Do probówki z kwasem kwas
chlorowodorowym dodaj niewielką ilość %\0'0%000:0%у
tlenku miedzi(l). Probówkę ogrzewaj
4 w płomieniu palnika (schemat).
Obserwacje: Czarny proszek zanika, a roztwór przyjmuje niebieską
barwę (fot. 60.).
Wniosek: Tlenek miedzi(II) reaguje z kwasem chlorowodorowym. Pro-
duktem tej reakcji chemicznej jest rozpuszczalna w wodzie sól miedzi.
Przebieg tej reakcji chemicznej przedstawia równanie:
Fot. 60. Reakcja tlenku CuO + 2н —> Сиб + HO
miedzi) z kwasem kak riia анаа. joik
Ghiorowodorowym. miedzi) сһогомодогому miedzi(i)

102
 12.Sole mam

Ogólny zapis otrzymywania soli w reakcji tlenku metalu z kwasem

ma postać:
tlenek metalu + kwas —> sól + woda
Siódmym sposobem otrzymywania soli jest reakcja wodorotlenku
z kwasem.

кошын н. Ba BERT
Otrzymywanie chlorku miedzi(ll) w reakcji wodorotlenku
тіеа21(11) 2 kwasem chlorowodorowym
Odczynniki: roztwór siarczanu(V!)
miedzi(l), roztwór wodorotlenku sodu,
kwas chlorowodorowy. roztwór NaOH roztwór HCI a) b)
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki,
łyżka do odczynników, palnik gazowy. [ I s
Instrukcja: Do probówki z roztworem
siarczanu(V)) miedzi(l|) dodawaj po kropli roztwór
roztworu wodorotlenku sodu aż do 8%
momentu, gdy powstanie osad. Przenieś
osad do drugiej probówki idodaj kilka
kropel kwasu chlorowodorowego (schemat).
Fot. 61. Po dodaniu
Obserwacje: Powstaje niebieski, galaretowaty osad (fot. 61.a). Po doda- kwasu chlorowodorowego
niu kwasu chlorowodorowego osad zanika i tworzy się klarowny niebie- 90 osadu wodorotlenku
miedzi(l!) (а) powstaje
М
ski roztwór (fot. 61.b). klarowny niebieski
Wniosek: Świeżo strącony osad wodorotlenku miedzi(II) reaguje roztwór (b).
z kwasem chlorowodorowym. Produktem tej reakcji chemicznej jest
chlorek miedzi(Il).
Przebieg tych reakcji chemicznych przedstawiają równania:
CuSO, + 2Na0H —+> CufoHał + NaSO, Yprodukt strąca się
siarczan(Vi) wodorotlenek wodorotlenek siarczan(V!) w postaci osadu
miedzi) sodu miedzi(i) sodu
оцон + 2HOl —> 00, + 2H,O
wodorotlenek kwas chlorek woda
miedzi(l) chlorowodorowy miedzi(i)
Ogólny zapis otrzymywania soli w reakcji wodorotlenku z kwasem
ma postać:
wodorotlenek + kwas —> sól + woda
Jako substraty tej reakcji chemicznej mogą być wykorzystane wo-
dorotlenek i zasada. Reakcja zasady z kwasem nazywana jest reakcją
zobojętniania. W jej wyniku powstaje cząsteczka wody, np.:
2Na0H + H0, —> NaSO, + 2H,O reakcja zobojętniania
wodorotlenek kwas siarczan(V) woda
sodu siarkowy(V) sodu
103
mma. Systematyka związków nieorganicznych

Ósmym sposobem otrzymywania soli jest reakcja dwóch dobrze

rozpuszczalnych w wodzie soli, pod warunkiem że jeden z produktów
tworzy trudno rozpuszczalny lub praktycznie nierozpuszczalny w wo-
dzie osad (fot. 62.). Ogólny zapis otrzymywania soli w reakcji dwóch
innych soli ma postać:
sól, + sól —> 50} + sól,
Substraty tej reakcji chemicznej muszą być dobrze rozpuszczalne
w wodzie. Na przykład:
ad) AgNO; + NaCl —> AgON + NaNO;
azotan(V) ѕгебга() chlorek sodu chlorek srebra(i) azotan(V) sodu

Dziewiątym sposobem otrzymywania soli jest reakcja soli z wo-

dorotlenkiem, pod warunkiem że jednym z produktów jest trudno
Fot. 62. W wyniku reakcji rozpuszczalny lub praktycznie nierozpuszczalny w wodzie osad albo
azotanu(V) згебга() wydzielający się gaz. Ogólny zapis otrzymywania soli w reakcji innej
z chlorkiem sodu powstaje k A Ў
trudno rozpuszczalny osag SOli z wodorotlenkiem ma postać:
chlorku srebraf|). 56, + wodorotlenek, —> 501, + wodorotlenek?
(zasada) (zasada)
Podobnie jak w sposobie ósmym, substraty muszą być dobrze roz-
puszczalne w wodzie. Na przykład:
NaSO, + Ван), —> Ва5О + 2NaOH
siarczan(V|) wodorotlenek siarczan(V) wodorotlenek
sodu baru baru sodu
ZnINOz; + 2KOH —+> 2КМ№О; + Zn(OH)
azotan(V) wodorotlenek azotan(V) wodorotlenek
cynku potasu potasu cynku
(NH.)sPO, + 3NaOH —> Na;PO, + 3NH;t + ЗНО
fosforan(V) wodorotlenek fosforan(V) amoniak woda
amonu sodu sodu

Przykłady 3 Dziesiątym sposobem otrzymywania soli jest reakcja soli z kwasem, pod
теу wash: warunkiem że jeden z produktów strąca się jako osad lub wydziela jako gaz.
# HNO; Ogólny zapis otrzymywania soli w reakcji innej soli z kwasem ma postać:
HCl sól, + kwas; —> sól, + kwas;
>» HBr
УНСО Substraty tej reakcji chemicznej muszą być dobrze rozpuszczalne
>HCIO, w wodzie. Na przykład:
3 Cu(NQOs); + 2НРО, —> СРО) + G6HNO3
Przykłady azotan(V) kwas fostoran(V) kwas
z słabych: miedzi(l) fosforowy(V) miedzifl) azotowy(V)
> HSO;
+ HCO; (HzO + CO3) KCO, + 2HBr —> 2KBr + СОА + HO
węglan kwas bromek tlenek woda
potasu bromowodorowy potasu меоја(\)
 12. Sole ШШШ

E Jakie właściwości mają sole?

Sole są substancjami krystalicznymi, bezbarwnymi lub różnobarwny-
mi (fot. 63.). Sole mają wysokie temperatury topnienia i wykazują róż-
ną rozpuszczalność w wodzie.

KMnO; РЫ, CaCO;

Fot. 63. Przykłady soli: manganian(VII) potasu, jodek olowiu(ll), węglan wapnia.

Roztwory soli przewodzą prąd elektryczny, zatem sole są elektrolita-

mi. W solach występują wiązania jonowe między kationami metalu
a anionami reszty kwasowej.

M Gdzie sole występują w środowisku przyrodniczym?

Sole są składnikami skał i minerałów. Na przykład węglan wapnia
CaCO; jest podstawowym budulcem m.in. skał wapiennych (wapieni).
E W jaki sposób można wykryć skały wapienne?

Doświadczenie 12. Фо, сон, «оен,

Wykrywanie węglanu wapnia
Odczynniki: kwas chlorowodorowy,
woda wapienna (roztwór wodorotlenku
wapnia), próbki: wapienia, kredy, granitu,
gipsu, skorupki jaja.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki,
pipeta, korek z rurką odprowadzającą.
zlewki.
Instrukcja: Do zlewki wlej wodę
wapienną (do ok. 1pojemności) PERAI
W probówce umieść 2-3 g wapienia, на woda
dodaj 3 ст? kwasu chlorowodorowego. wapień; |= [wapienna
Wylot probówki zamknij korkiem z rurką
odprowadzającą. Нике zanurz w zlewce
z wodą wapienną (schemat). Te same
czynności powtórz, aby zbadać wpływ
kwasu chlorowodorowego na pozostałe
próbki.
105
mma. Systematyka związków nieorganicznych

wapień kreda granit gips skorupka јај

Fot. 64. Wykrywanie węglanu wapnia — pęcherzyki gazu świadczą o przebiegu reakcji
chemicznej.
Obserwacje: W probówkach z próbkami wapienia, kredy i skorupek
jaj wydziela się bezbarwny gaz (fot. 64.). W pozostałych probówkach
(fot. 64.) nie widać zmian. Woda wapienna zmętniała (fot. 65.) tylko
podczas badania próbek wapienia, kredy i skorupek jaj.
Wniosek: Wydzielający się gaz to tlenek węgla(IV).
Reakcja chemiczna przebiega zgodnie z równaniem:
СаСОз + 2 HCI —> CaCl + НО + СОЛ
węglan kwas chlorek woda tlenek
wapnia chlorowodorowy wapnia weẹglallv)
nas
Podczas mętnienia wody wapiennej (fot. 65.) zachodzi reakcja
Fot. 65. Widoczne
zmętnienie nasyconego chemiczna, którą można przedstawić równaniem:
roztworu wodorotlenku CO + Ca(OH) —> Сасозі + ЊО
wapnia powstaje pod
wpływem wprowadzanego tlenek wodorotlenek węglan wapnia woda
tlenku węgla(iV). медіа wapnia

W Jakim reakcjom chemicznym ulegają skały wapienne?

Skały wapienne pod wpływem ogrzewania w bardzo wysokiej tempe-
raturze ulegają rozkładowi termicznemu (doświadczenie 13.).

Doświadczenie 13. PAD Ca(OH)

Termiczny rozkład wapieni
Odczynniki: wapień, woda wapienna
(nasycony roztwór wodorotlenku wapnia).
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki (jedna í
z trudno topliwegoszkla), korek z rurką odprowa-
dzającą, łapymetalowe, statywy, palnik gazowy. wapień
Instrukcja: Do probówki 1. wsyp rozdrobnioną
grudkę wapienia, a do probówki 2. wlej wodę woda
wapienną. Wylot probówki 1. zamknij korkiem A wapienna
z rurką odprowadzającą. Rurkę zanurz
w probówce 2. z wodą wapienną. Probówkę 1.
ogrzewaj (schemat).
 12.Sole mam

Obserwacje: Wydziela się bezbarwny gaz, który powoduje mętnienie

wody wapiennej (fot. 66.). Na dnie probówki 1. powstaje biały proszek.
Wniosek: Pod wpływem ogrzewania główny składnik wapienia — węglan
wapnia CaCO; — rozkłada się na tlenek wapnia i tlenek węgla(IV).
Zachodzi reakcja chemiczna, którą przedstawia równanie:

CaCO; —1> CaO + CO;

węglan wapnia tlenek wapnia tlenek węgla(N)
Otrzymany tlenek wapnia СаО jest nazywany wapnem palonym.
Jest on substancją higroskopijną, czyli ma zdolność pochłaniania
wody z otoczenia.

lb woda wapienna mętnieje

Fot. 66. Termiczny rozkład wapieni i reakcja jednego z produktów

z nasyconym roztworem wodorotlenku wapnia.

R "0
Gaszenie wapna palonego
Odczynniki: tlenek wapnia, woda destylowana,
roztwór fenoloftaleiny.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: parownica kj
porcelanowa, łyżka, bagietka.
Instrukcja: Umieść w parownicy niewielką ilość сасу af
tlenku wapnia, a następnie ostrożnie dodawaj
wodę z roztworem fenoloftaleiny. Mieszaj
zawartość parownicy (schemat).

Obserwacje: Reakcja przebiega bardzo intensywnie. Parownica silnie

się ogrzewa.
Wniosek: Produktem reakcji wody z tlenkiem wapnia jest wodorotlenek
wapnia — wapno gaszone. Podczas reakcji chemicznej wydziela się duża
ilość ciepła, jest to więc reakcja egzotermiczna. Fot. 67. Gaszenie wapna
lonego.
Zachodzi reakcja chemiczna, którą można przedstawić równaniem: 255
СаО + НО —> Ca(OH)
tlenek wapnia woda wodorotlenek wapnia
(wapno palone) (wapno gaszone) kopi
Reakcja tlenku wapnia z wodą jest nazywana gaszeniem wapna
palonego (fot. 67.). Produkt tej reakcji chemicznej — wodorotlenek wap- wapno gaszone
nia Са(ОН), — jest nazywany wapnem gaszonym. Саон)
107
 Przeróbka wapieni
Na skalę przemysłową proces rozkładu wapieni
przeprowadza się w piecach zwanych wapiennikami. маріеппік
Wapiennik napełnia się rozdrobnioną skałą wapienną
oraz koksem. Ciepło, uzyskane podczas spalania
koksu, umożliwia utrzymanie wewnątrz pieca
temperatury do 1200°С. Następuje wówczas
termiczny rozkład wapieni.
ES

wapień "="
CaCO, palenisko
węglan wapnia |
Р А
Сао.

R tlen
DĄ
EJ Rozkład termiczny

popiół
Ет
—
wapno palone (pozostałość
l
po spaleniu)
) СаО tlenek wapnia
zaprawa wapienna
mieszanina wapna A:
gaszonego, piasku +
i wody 4 a,
ku
х 4žo
!`
|
M
2
+502
kę
hw
4
d

E Gaszeniei
wapna palonego

[3] Otrzymywanie
zaprawy wapiennej
wapno gaszone
Ca(OH), wodorotlenek wapnia

Twardnienie zaprawy wapiennej

Zaprawa wapienna twardnieje na skutek reakcji Са(ОН), + СО; —> CaCO; + Н.О
Ca(OH); z СО, zawartym w powietrzu. węglan wapnia
Powstający w ten sposób węglan wapnia nadaje
spoiwu i tynkom twardość, a krzemian wapnia Ca(OH); + 510, —> CaSiO; + НО
powstający w reakcji Ca(OH), z 510, — strukturę. krzemian wapnia

108
 tosowania

Skały wapienne
Do skał wapiennych zalicza się wapień, kredę i marmur.
Ich głównym składnikiem jest węglan wapnia СаСОз.
Mają one wiele zastosowań, głównie w budownictwie,
przemyśle chemicznym i dekoratorstwie.

= Marmur
Wykorzystuje się go jako materiał dekoracyjny do wykończenia.
wnętrz. Można z niego wykonać m.in. półki, podłogi i elementy
ścian. Marmur stosuje się również jako materiał rzeźbiarski.

m Wapień
Stosuje się go miin, jako spoiwo y
budowlane i materiał budowlany przy m Kreda т z
wznoszeniu kamiennych budowli. Ze względu na niewielką twardość a
Jest również wykorzystywany skały tej używa się do wyrobu kredy
do produkcji szkła oraz jako nawóz szkolnej. Jest także dodawana
w rolnictwie — podwyższa pH gleby. do białych farb i past do zębów.

Właściwości skał wapiennych

Głównym składnikiem skał wapiennych jest węglan wapnia CaCO;.

Wapień 43 Kreda < Marmur w

Barwa: biała lub beżowa
Twardość: większa niż kredy
Skład chemiczny: głównie
CaCO; i MgCO;, ewentualnie
także związki żelaza, glina,
piasek oraz węgiel
Barwa: biała lub szara Barwa: biała, szara, różowa
Twardość: niewielka lub zielonkawa
Skład chemiczny: skorupy Twardość: duża
organizmów morskich Skład chemiczny: głównie
składających się głównie kalcyt (minerał), czasem też
z CaCO; zanieczyszczenia, np. krzemionka
Inne: skała drobnoziarnista (główny składnik piasku)
Inne: budowa krystaliczna

8 Jakim przemianom ulegają skały wapienne?

Skały wapienne zawierają węglan wapnia, więc nie są odporne na
działanie czynników atmosferycznych. Jeśli przez dłuższy czas działa-
ją na nie tlenek węgla(IV) i woda, to przekształcają się w wodorowę-
glan wapnia:
CaCO, + CO, + HO —> Ca(HCOx)
węglan wapnia tlenek węgialV) мода wodorowęglan wapnia
Wodorowęglan wapnia dobrze rozpuszcza się w wodzie, dlatego
skały wapienne są wypłukiwane. Jest to zjawisko krasowe.
шшш Systematyka związków nieorganicznych

stalaktyty zwisają z góry W wyniku zjawiska krasowego tworzą się jaskinie krasowe. Wodo-
rowęglan wapnia powoli ulega rozkładowi i ponownie powstaje nie-
rozpuszczalny w wodzie węglan wapni
Саноо), —> CO, + HO + CaCO
wodorowęgian wapnia tlenek węgla) woda węglan wapnia
Tak powstają nacieki z węglanu wapnia nazywane stalagmitami
i stalaktytami (fot. 68.).
Podczas wypłukiwania skał wapiennych do wód powierzchnio-
wych i podziemnych dostają się jony. Kationy metali oraz aniony reszt
kwasowych wchodzą w skład wód mineralnych.

Fot. 68. Stalagmity 8 Co jest składnikiem wód mineralnych?

i stalaktyty. W wodach mineralnych zawartość składników mineralnych wynosi
powyżej 500 4:5- Do składników mineralnych oprócz jonów wapnia
i magnezu należą kationy sodu, potasu, a także aniony chlorkowe,
siarczanowe(VI) i wodorowęglanowe (fot. 69.).
Składniki wód mineralnych są bardzo dobrze przyswajane przez
stalagmity organizm i pełnią w nim wiele ważnych funkcji, dlatego wody te sta-
narastają od dna nowią właściwe uzupełnienie codziennej diety (tabela 12.).
Znaczna ilość jonów wapnia i magnezu może znajdować się rów-
nież w wodzie wodociągowej. Jony te są odpowiedzialne za twardość
wody.
Tabela 12. Jony zawarte w wodach mineralnych i ich wpływ na
organizm

Jony Znaczenie
dla organizmu

* wspierają pracę układu nerwowego

wapnia Ca? • są budulcem zębów
+ regulują pracę serca

* regulują gospodarkę wodną organizmu

sodu Na*
+ odpowiadają za prawidłowe funkcjonowanie układu
nerwowego i mięśniowego
+ uczestniczą we wchłanianiu składników odżywczych
* biorą udział w przemianie tłuszczów w organizmie
* przeciwdziałają miażdżycy
magnezu Mg?* e wspierają pracę układu nerwowego
+ przeciwdziałają osteoporozie
* regulują pracę tarczycy
wodorowęglanowe | + działają przeciwzapalnie
HCO" * wspierają funkcje trawienne

Fot. 69. Skład wody mineralnej można sprawdzić na jej etykiecie.

110
 12.Sole mam

E Czym jest twarda woda?

Twarda woda zawiera jony soli różnych metali, zwłaszcza wapnia
i magnezu, np.: wodorowęglany, chlorki, siarczany(VI). Wodorowę-
glany rozpuszczalne w wodzie podczas jej gotowania tworzą nieroz-
puszczalny osad węglanów, nazywany kamieniem kotłowym (fot. 70.).
Zachodzą wówczas reakcje chemiczne, które są przedstawione
równaniami:
Ca(HCOs), 299% сасоу + СОЛ + HO
wodorowęglan węglan tlenek woda Fot. 70. Kamień kotłowy
wapnia wapnia węgla((V) na grzałce pralki.

Mg(HCOz), OS MgCOx4 + СОЛ + HO

wodorowęglan węglan tlenek woda
magnezu magnezu węgla(iV)

MglHCOy), 29% моону + 2CO;t

wodorowęglan wodorotlenek tenek
magnezu magnezu węgla)
Wodorowęglany podczas gotowania twardej wody zostają usunięte,
dlatego ten rodzaj twardości wody jest nazywany twardością węglano-
wą (przemijającą). Jednak w twardej wodzie znajdują się też jony meta-
li, które pochodzą od innych soli, np. chlorków czy siarczanów(V!).
Jony te nie strącają się podczas gotowania wody i powodują tzw. twar-
dość trwałą (nieprzemijającą).
8 W jaki sposób można usunąć jony odpowiedzialne tr wody
za twardość węglanową?
Najprostszym sposobem usuwania twardości węglanowej (przemijają- бона
cej) w warunkach domowych jest gotowanie wody i zlanie jej znad osa- AA
du. W przemyśle stosuje się też inne, bardziej skomplikowane metody. (nieprzemijająca)

Chemia w akcji
Do usunięcia osadu z kamienia
(fot. 71.) można użyć sody
oczyszczonej. Wystarczy
wsypać do czajnika ok. dwóch
łyżek sody. Po 15 min czajnik
trzeba dokładnie umyć. Inny
sposób to wlanie do czajnika
szklanki octu i zagotowanie go.

Fot. 71. Kamień kotłowy to osad, który powstaje

w wyniku gotowania twardej wady. Tworzą go przede
wszystkim węglan wapnia i wodorotlenek magnezu.

111
шшш Systematyka związków nieorganicznych

zadania No
|
1. Napisz wzory sumaryczne soli o podanych nazwach.
a) chlorek amonu
b) fosforan(V) sodu
с) siarczan(V) potasu
d) diwodorofostoran(V) wapnia
e) wodorowęglan sodu
f) siarczan(V|) wodorotlenek glinu
д) fosforan(V) wodorotlenek dibaru
2. Napisz nazwy systematyczne soli o podanych wzorach.
a) NazS
b)KNO>
ФАРО;
Y Zapamiętaj! 9Са(№Оз):
Sole ~ związki e) KHSO,
chemiczne, które f) Сасқон)
zawierają kationy metalu
(lub kationy amonu) 3. Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych przebiegających
| aniony reszty z udziałem podanych substratów.
kwasowej. a) NaOH + HNO3
Wodorosole — sole, b)Na + HCI
które oprócz kationów c) SIO + ШОН
metali (lub kationu d)Na;O + H;SO;
amonu) i anionów reszt
kwasowych zawierają ө) NazSO; + Pb(NO3)2
atom albo atomy ) Al+ Brz
wodoru. 9) KOH + H;PO4
Hydroksosole — sole, КО + СО;
które oprócz kationów i) №05 + NaOH
metali (lub kationu
amonu) ianionów reszt |) КгСОз + Н;5О,
kwasowych zawierają 4. Napisz i uzgodnij równania reakcji otrzymywania soli o podanych
aniony wodorotlenkowe.
nazwach wszystkimi możliwymi sposobami.
Twarda woda - woda a) fosforan(V) wapnia
zawierająca jony soli
różnych metali, przede b) siarczan(V) litu
wszystkim wapnia с) azotan(V) wapnia
i magnezu.
5. Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych na
Skały wapienne —
wapień, marmur, kreda; schemacie cyframi (1-6).
głównym składnikiem
skał wapiennych jest
węglan wapnia СаСОз.
Wapno palone — tlenek
wapnia СаО.
Wapno gaszone -
wodorotlenek wapnia
Ca(OH).
112
13. Hydraty
W opatrunkach przeznaczonych do usztywnienia kończyn po urazie "ТҮ
wykorzystuje się bandaże gipsowe (fot. 72.). Namacza się je w wodzie
i nakłada na kończynę. Po wyschnięciu tworzą sztywną skorupę.
Opatrunki te zawierają związek chemiczny nazywany zwyczajowo
gipsem. Gips, będący składnikiem skał gipsowych, to hydrat.
D
8 Jak są zbudowane hydraty? саланы
Sole (patrz Sole, s. 99), które poza kationami metalu (lub kationami Fot. 72. Gips jest
amonu) i anionami reszty kwasowej zawierają dodatkowo trwale stosowany podczas
leczenia złamań i innych
połączone cząsteczki wody, są przykładem hydratów. urazów.
Cząsteczki wody, nazywane w hydratach wodą krystalizacyjną,
mogą być związane z kationem metalu albo występować w krysztale
soli:
sól —\ [ — cząsteczka wody
CaCl; : 6H;O
trwale połączenie cząsteczek wody| \— liczba cząsteczek wody
w krysztale soli oznacza się kropką
Inną nazwą hydratu tego typu jest sól uwodniona. Sól, która nie
zawiera dodatkowych cząsteczek wody, to sól bezwodna:
woda krystalizacyjna
Сась Gaci 60)
sól bezwodna hydrat — sól uwodniona

W Jak tworzy się nazwy hydratów?

Do nazwy soli po kresce dodaje się słowo „woda”, a w nawiasie zapi-
suje stosunek soli do liczby cząsteczek wody (tabela 13.).

Tabela 13. Wzory sumaryczne i nazwy systematyczne wybranych

hydratów

Wzór sumaryczny Nazwa systematyczna Sposób odczytywania

chlorek wapnia woda
CaCl; - 6 H;O chlorek wapnia-woda(1/6) jeden sześć
| siarczan sześć wapnia
CaSO; - 2 H0 siarczan(V)) wapnia-woda(1/2) |woda jeden dwa
Siarczan sześć wapnia
2 CaSO; -Н,0 siarczan(V)) wapnia-wodaj2/1) |woda dwa jeden
chlorek kobaltu dwa
CoCl, - 6 HO chlorek kobaltufil)-woda(1/6) |woda jeden sześć

113
шшш Systematyka związków nieorganicznych

Plan rozwiązywania
Ustal wzór
sumaryczny soli Jak ustalić wzór sumaryczny hydratu na podstawie jego
bezwodnej. nazwy?
EJ usta iczbę
cząsteczek wody
Napisz wzór sumaryczny siarczanu(V!) miedzi(II) -woda(1/5).
w hydracie. miedź — Cu, reszta kwasowa — SO,
EJ Napisz wzór siarczan(VI) miedzi(II) <— wartościowość miedzi
sumaryczny związku
chemicznego. Wartościowość reszty kwasowej jest równa liczbie atomów
wodoru w kwasie, od którego pochodzi — w siarczanie(VI)
wartościowość reszty kwasowej to II.
s 18
H;SO;
Po wpisaniu wartościowości i podzieleniu jej przez największy
wspólny dzielnik otrzymuje się wzór soli bezwodnej: CuSO4.
siarczan(VI) miedzi(II) —wodą(1/5)
CuSO, fH,O
(1 Wspôlczynników stechiometrycznych o wartości 1 nie zapisuje się
we wzorze.
Wzór sumaryczny siarczanu(VI) miedzi(11)-woda(1/5) to
CuSO, 5 НО.

8 W jaki sposób można otrzymać hydraty?

Hydraty otrzymuje się przez wydzielanie odpowiednich soli z roztworu
wodnego oraz z soli wykazujących właściwości higroskopijne. Jeśli taka
sól znajdzie się w środowisku wodnym (np. w wilgotnym powietrzu), to
może pochłonąć cząsteczki wody i przekształcić się w hydrat.

8 Jakie właściwości mają hydraty?

Hydraty są nieodporne na ogrzewanie. W wyniku działania wysokiej
temperatury cząsteczki wody krystalizacyjnej zostają usunięte z hy-
dratu (doświadczenie 15.).
Doświadczenie 15. OCZ
Usuwanie wody z hydratów
Odczynnik: chlorek kobaltu(ll)-woda(1/6)
Сос, - 6 H;O.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówka, palnik, Сос + 6 H:O
łyżka do odczynników, statyw, łapa metalowa.
Instrukcja: Umieść kawałki hydratu w suchej
probówce. Następnie ogrzewaj ją w płomieniu =
palnika (schemat).
114
 13. Hydraty mm

Obserwacje: Chlorek kobaltu(1I)—woda(1/6) CoCl; - 6 H;O przed ogrza-

niem ma czerwoną barwę (fot. 73.), a po ogrzaniu zmienia kolor na grana-
towy (fot. 73.). Na ściankach probówki skrapla się ciecz (fot. 73.).
Wniosek: Ogrzewanie hydratów powoduje usuwanie z nich wody
w postaci pary wodnej, która skrapla się na ściankach probówki. Hy-
draty mogą mieć inną barwę niż związki bezwodne.

CoCh - 6 HO Соб, Т=190-200'С

Fot. 73. Uwodniona ibezwodna sól kobaltu.
Przykładem hydratu jest gips — CaSO; - 2 HO. W wyniku prażenia
gipsu (fot. 74.) uzyskuje się gips palony. Reakcję chemiczną zacho-
dzącą podczas prażenia gipsu można przedstawić równaniem:
Fot. 74. Gips po ogrzaniu
2(CaSO,-2H;O) 1='50-200 2 CaSO; -H,O + ЗНО zmienia się w biały
siarczan(V!) wapnia-woda(1/2) siarczan(V|) wapnia-woda(2/1) proszek.
gips gips palony

Doświadczenie 16.
Sporządzanie zaprawy gipsowej i badanie jej twardnienia
Odczynniki: gips palony, woda destylowana.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewka, forma Воран)
о dowolnym kształcie, łyżka do odczynników, ch
bagietka.
Instrukcja: Do zlewki wlej wodę, a następnie, но
mieszając, powoli wsypuj gips palony do momentu /
uzyskania masy o gęstej konsystencji (schemat).
Przelej masę do formy ipozostaw do stwardnienia.

NA
Кс 0_
Fot. 75. Przygotowanie odlewu gipsowego.
Obserwacje: Masa szybko twardnieje (fot. 75.).
Wniosek: Proces twardnienia zaprawy gipsowej polega na wiązaniu wody
przez gips palony.
Zachodzi reakcja chemiczna zgodnie z równaniem:
2 CaSO; - H2O + 3 HzO —> 2 (CaSO; -2 НО)
ips palpalon) w ода
кзн aci CaSO; ; - 2 HzO
Reakcja chemiczna, która zachodzi podczas twardnienia zaprawy =sjerczan(V) wapnia-
gipsowej, jest reakcją odwrotną do reakcji prażenia gipsu. —woda(1/2)

115
 Przeróbka gipsu
W wyniku wypalania skały gipsowej, której głównym składnikiem jest gips
— minerał o wzorze CaSO; · 2 НО — otrzymuje się gips palony i gips bezwodny.

E Prażenie gipsu ЕЗ Otrzymywanie zaprawy gipsowej

Od temperatury, w której jest prowadzony Otrzymuje się ją przez zmieszanie
ten proces, zależy to, jaki produkt powstanie. gipsu palonego z wodą.
gips
CaSO; - 2 H0
siarczan(Vi) wapnia-woda(1/2)

490-200 yo gips bezwodny

Tale" CaSO,
siarczan(Vi) wapnia

> о zaprawa gipsowa

7708, R mieszanina gipsu
Е palonego і wody

gips palony
2 CaSO; НО
siarczan(V!) wapnia-woda(2/1)

. siarczan(V)) е
880-2 ЊО | ел, gips gips
F
2Ca80,-H;O siarczan(V!)
| „apnia_wodaf2/1) Р Palony
| SPS К

Сао, siarczan(V|) wapnia gips bezwodny anhydryt

Zapraw gipsowych używa się jako gładzi

i tynków — do szpachlowania oraz wygładzania
ścian. Stosowane są także do wykonywania
elementów dekoracyjnych wewnątrz budynków. b

116
 Zastosowania

Sole
Sole są bardzo rozpowszechnione w przyrodzie
— skorupa ziemska składa się głównie z soli i tlenków.

Przemysł spożywczy А
NaCl ze względu na słony smak stosowany jest do przyprawiania:
potraw, a KNO; jako środek konserwujący produkty żywnościowe.

Rolnictwo
Saletra amonowa NH;NO; i superfosfat
podwójny Ca(H;PO;), ·НгО są wykorzystywane.
jako nawozy sztuczne, ponieważ zawierają
składniki odżywcze przyswajalne przez rośliny,
m.in. azot N i fosfor P. Natomiast СаСО, jest
związkiem naturalnie występującym w środowisku
przyrodniczym i stosowanym jako nawóz naturalny,

Medycyna Fotografia Kryminalistyka

0,9-procentowy wodny roztwór
NaCl to tzw. sól fizjologiczna
AgNO; ze względu na właściwości
bakteriobójcze stosuje się jako.
środek odkażający,
np. w kroplach do oczu,
AgCI, AgBr, Agi są
substancjami światłoczułymi
= ciemnieją pod wpływem
światła. Właściwość tę
wykorzystano w procesach
fotograficznych.
AgNO; używa się do
ujawniania śladów linii
papilarnych, ponieważ jest
substancją światłoczułą.

'umarycznym

Y Zapamiętaj!
2. Oblicz zawartość procentową wody w gipsie palonym. Hydraty —
3. Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych zachodzących podczas:
a) gipsu, zaprawy ‹
 Podsumowanie

Jak można b Związki nieorganiczne w zależności od ich składu można podzielić na kilka
podzielić związki grup: tlenki, wodorki, wodorotlenki, kwasy isole.
nieorganiczne?
związki nieorganiczne

rej AE, wota кш za

6,0, EH, lub HE Мон), H„R М.В),
Jak można > Sposobami otrzymywania tlenków są:
otrzymać tlenki? metal
lub niemetal + tlen — tlenek metalu lub niemetalu
Na przykład: 2Ca + О, —> 2Ca0
wapń Чеп tlenek wapnia
tlenek; + tlen —> tlenek;
Na przykład: 200 + О —> 200
tlenek wẹgla(l) tlen tlenek węgla(N)
Tlenki można także uzyskać przez rozkład niektórych soli, kwasów
i wodorotlenków.
Jak można > Sposobami otrzymywania wodorków są:
otrzymać związki niemetal + wodór —> związek niemetalu z wodorem
2 wodorem?
Naprzykad: № + SHąg $> 2NHzg
azot wodór amoniak

metal + wodór —> wodorek metalu

Na przykład: Cas; + Hag —> Саны
wapń wodór wodorek wapnia

Jak można > Wodorotlenki otrzymuje się w reakcjach chemicznych metali aktywnych
otrzymać z wodą, tlenków metali aktywnych z wodą iwodorków metali aktywnych
wodorotlenki? z wodą.
metal aktywny + woda —> wodorotlenek + wodór
(zasada)
Na przykład: 2Na + 2Н0 —> 2NaOH + H;t
sód woda wodorotlenek sodu wodór
tlenek metalu aktywnego + woda —> zasada
Na przykład: NaO + ЊО —> 2NaOH
tlenek sodu woda wodorotlenek sodu

wodorek metalu + woda —> zasada + wodór

Na przykład: Сан, + 2Н0 —> Са(ОН), + 2н
wodorek wapnia woda wodorotlenek wapnia wodór

118
Kwasy beztlenowe uzyskuje się dzięki rozpuszczeniu w wodzie 4 Jak można
odpowiedniego związku niemetalu z wodorem. otrzymać kwasy?
związek niemetalu z wodorem тилесе,
m kwas beztlenowy
Na przykład: неш. Es Holy
chlorowodór kwas
Kwasy tlenowe otrzymuje się np. w reakcji odpowiedniego tlenku z wodą.
tlenek kwasowy + woda —> kwas tlenowy
Na przykład: 50% + ЊО —> HS0;
tlenek siarki(V) woda kwas siarkowy(N)

Tlenki
4 Jak można
podzielić tlenki
ze względu na ich
ААЛУ wzórsumaryczny ©nazwasystematyczna charakter
chemiczny?
ZERO o каз,wapnia
siana [к Шо |

== @ ШШШ
<4 Jak można
Związki pierwiastków chemicznych z wodorem podzielić związki
pierwiastków
chemicznych
десе, wzór sumaryczny nazwa systematyczna z wodorem ze
względu na ich
азон е charakter
chemiczny?

= ez j CH; [|metan 7)

4 Jak można
Wodorotlenki podzielić
wodorotlenki
ze względu na ich
Charakter chemiczny, wzór sumaryczny _ nazwa systematyczna charakter
chemiczny?
zasadowe s, | wane
"NE | шрны
119
 Jak potwierdzić b Należy zbadać jego reaktywność względem kwasu, zasady i wody.
ЕР пал Na przykład wodorotlenki amfoteryczne reagują zarówno z kwasami,
chemiczny związku ki i z zasadami,ZE
jak 5 zwodą:ч
aleniereagują
'hemicznego?
s" AOH + ЗНО —> ACh + Зно
wodorotlenek kwas chlorek woda
ginu chlorowodorowy ginu
АОН + 3NaOH —> NazlAl(OHygj

Jak można b Kwasy ze względu na ich skład można podzielić na:

podzielić kwasy? kwasy

Jak zmienia się > Moc kwasów beztlenowych zwiększa się wraz ze zwiększeniem się
moc kwasów liczby atomowej pierwiastka chemicznego.
beztlenowych?

się mocy HS się mocy HBr

me нс!
НЕ

Jak 2тіепіа się > Мос kwasów tlenowych zwiększa się wraz ze zwiększeniem się liczby
moc kwasów atomowej pierwiastka chemicznego w reszcie kwasowej,
tlenowych?

zwiększanie | HCIO, zwiększanie | HCIO

się mocy H;SO, Sie mocy HBrO
H;PO, "ies HIO
zwiększanie
sięmocy kwasu
HCIO HCIO; НСО; HCIO;
Со to są hydraty? > Hydraty to np. sole, które poza kationami metalu (lub kationami amonu)
i anionami reszty kwasowej zawierają dodatkowo cząsteczki wody.
sól [ — cząsteczka wody
сас, - 6H,O
trwale połączenie cząsteczek __—/ \— liczba cząsteczek wody
wody w krysztale soli oznacza się kropką

120
Sposób » metal + niemetal —> sól kwasu beztlenowego 4 Jak można
Na przykład: 2 Na + Cl —> 2 NaCl otrzymać sole?
chlorek sodu
Sposób© » tlenek metalu + tlenek niemetalu
—>
— sól kwasu tlenowego
Na przykład: NazO + 50, —> NaSO;
siarczan(N) sodu
Sposób Ө » wodorotlenek
+tlenek niemetalu —>
> sól kwasu tlenowego
+ woda
Na przykład: 2 NaOH + СО; —> М№а,СО;+ HO
węglan sodu
Sposób @ » metal + kwas — sól + wodór
(bardziej aktywny
ad wodoru)

Na przykład: Zn + H;S0; —> 2150, + H;t

siarczan(Vi) cynku

SposóbӨ » metal, + sól, —> metal,

+sól,
Na przykład: Fe + CuSO3 —> Cu + FeSO;
siarczan(V) żelaza(i)
Sposób @ » tlenek metalu + kwas —> sól + woda
Na przykład: MgO + 2 HCI —> MgCh + H:O
chlorek magnezu
Sposób » wodorotlenek
+ kwas — sól +woda
Na przykład: NaOH + HCI —> NaCl + HO
chlorek sodu
Sposób Ө » sól, + sól; —> sólsł + sól;
(reakcja strąceniowa)
Na przykład: Fe(NO;)> + KAS —> FeS/, + 2 KNO;
azotan(V) żełaza(i|) зѕіагсгек żelaza(i))
Sposób @ » sól; + wodorotlenek, — sól, + wodorotlenek;
(zasada) (zasada)
(reakcja strąceniowa)
Na przykład: М№а:50; + Ва(ОН)» —> BaSO»V + 2 NaOH
siarczan(V) baru
Sposób Ф) » sól, + kwas, —> sól + kwas,
(reakcja strąceniowa)
Na przykład: З Cu(NOz)» + 2 H;PO, —> Соз(РО)г + 6 HNO;
fosforan(V) miedzi)
121
Sprawdź, czy potrafisz... fp
1. Wybierz związki chemiczne, które zawierają reszty kwasowe, a następnie podaj nazwy
kwasów, od których one pochodzą.
MgCl, ZN(OH)ə, ММО), HCIO, Cu;CO»(OH);, FeS, МНЦ, BaHPO;, CaSO;, МН;
ый Zakwalifikuj związki chemiczne o podanych wzorach sumarycznych do kwasów, soli
kwasów tlenowych, soli mocnego kwasu, wodorosoli i hydratów. Każdego wzoru możesz
użyć więcej niż raz.
KCI, CuSO; · 5 H20, AI(NO);, ZnBr(OH), М№агНРО,, FeS;, (NH.)>CO3. 51803, (СаЅ0,): ·НгО,
AgNO,, Lil
p Napisz nazwy systematyczne związków chemicznych o podanych wzorach sumarycznych.
MnSO;, RbOH, HCIO;, Na;CO;, NaHCO, Fe(NO;):, HBr, Mg(OH)», CAOHGI, H;SIO,
> „ Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych przedstawionych na schematach.
a) N205 b) NazSO4
1 1
Na -2-> NaNO, <2- NaOH Na —-> NaOH <2- NaH
4 “з з
NaO NaCO, мао
u . Napisz i uzgodnij równania podanych reakcji chemicznych:
a) reakcja syntezy tlenku metalu z pierwiastków chemicznych,
b) reakcja syntezy tlenku niemetalu z innego tlenku niemetalu,
c) reakcja otrzymywania kwasu azotowego, w którym azot występuje na najwyższym stopniu
utlenienia,
d) reakcja metalu aktywnego z grupy pierwszej z wodą,
e) reakcja syntezy soli beztlenowej o nazwie siarczek glinu,
f) reakcja wymiany, w której wyniku strąca się osad soli tlenowej.

6. Uzupełnij i uzgodnij równania podanych reakcji chemicznych.

a) Al + HCI > [7] + 9)MgCO; + HBr—>[7]+0)
) h) NHCI + NaOH -> +
ПРО +К;0->[ |
ї | Сао + но —>[2]
6) CUNO») + LOH —>12+ 190 k) NO; + H;O — [F]
1S+0—> |)SiO; + NaOH — 12]
7. Oblicz masę cząsteczkową wodorotlenku glinu, a następnie oblicz, który pierwiastek
ma największą zawartość procentową w tym związku chemicznym.

p. Zaprojektuj doświadczenie chemiczne, w którym potwierdzisz charakter chemiczny tlenku

fosforu(V). Narysuj schemat, podaj obserwacje oraz sformułuj wniosek.
To było w szkole podstawowej!

[X Masy atomów są wyrażane w jednostkach masy atomowej – unitach

Masa cząsteczkowa to masa cząsteczki pierwiastka lub związku chemicznego wyrażona

w jednostkach masy atomowej (u)
M, =1u+1u ты =20
Prawo stałości składu — w każdym związku chemicznym stosunek mas pierwiastków jest
stały i charakterystyczny dla danego związku chemicznego.
но
2-1и:16и
1:8
Prawo zachowania masy — masa substratów jest równa masie produktów reakcji chemicznej.
2H,+02—>2H,O

5
Fot. 76. Para to 2 sztuki,
tuzin — 12 sztuk
14. Mol i liczba Avogadra
Jeśli w sklepie zwrócimy się do sprzedawcy: „Poproszę tę parę butów”,
otrzymamy dwie sztuki (fot. 76.). Jeżeli kupimy ryzę papieru do dru-
karki, zawsze będzie ona mieć 500 arkuszy. Para, tuzin (12 sztuk), ryza
i coraz rzadziej stosowana kopa (60 sztuk) to przykłady jednostek wyko-
rzystywanych do określania liczby przedmiotów. Podobnie jest z molem
— jest to jednostka używana do podawania liczby m.in. atomów.

8 Czym jest mol?

Mol to jednostka liczności materii, która zawiera 6,02 - 102 obiektów
elementarnych (atomów, cząsteczek, jonów, elektronów, protonów,
neutronów), np. w 12 g węgla znajduje się 6,02 · 1023 atomów węgla,
czyli w 1 molu węgła znajduje się 6,02 - 10° atomów węgla.

E Ile atomów, cząsteczek lub jonów znajduje się w 1 molu?

12 g węgła Zgodnie z definicją mola w 1 molu znajduje się 6,02 · 1023 atomów, czą-
|to steczek albo innych drobin, np. jonów:
6,02. 10” atomów węgła liczba moli liczba atomów, cząsteczek lub jonów
je 1 mol Fe
1 mol HCI
to
to
6,02 -10°” atomów Fe
6,02. 10% cząsteczek НСІ
1 mol węgła
1 mol K* to 6,02 - 10% jonów K*
Liczbę moli odczytuje się z zapisu symboli i wzorów (tabela 14.).
1 mol-6,02 -10® obiektów Tabela 14. Przykład odczytywania symboli i wzorów chemicznych
elementamych (atomów,
cząsteczek lub jonów) Zapis Sposób odczytywania

3Fe 3 mole atomów żelaza

4с 4 mole cząsteczek chloru
10CO, 10 moli cząsteczek tlenku węgla(iV)
2 mole chlorku sodu lub
ZNAC! | 2 mole jonów Ма? i 2 mole jonów CI-

E Czym jest liczba Avogadra?

Liczbę 6,02 - 1023 atomów, cząsteczek lub jonów znajdujących się
w 1 molu danej substancji nazywa się też liczbą Avogadra (na cześć
XIX-wiecznego włoskiego fizyka Amadea Avogadra [czyt. awogadra])
i oznacza się symbolem NĄ:

NĄ — 6,02 - 10” obiektów elementarnych

(atomów, cząsteczek lub jonów)

124
 14. Mol i liczba Avogadra NE

Jest na to sposób!

Jak zapisać liczbę w postaci potęgi o podstawie 10?

0.1 =107'

‚001 = 10° T.
dwa zera
pocyfrze A: 24104 SYfra nadrugim
д З miejscu роprzecinku

Plan rozwiązywania
Wypisz dane
W jaki sposób obliczyć liczbę cząsteczek związku i szukane.
chemicznego w próbce o podanej liczbie moli? [ об proporcję
Oblicz, ilecząsteczek wody stanowi 2,5 mola tejsubstancji. i wykonaj obliczenia,
EJ Napisz odpowiedź.
E] Dane: Szukane:
liczba moli wody = 2,5 mola liczba cząsteczek wody = ?
А 1 mol H,O (06,02. 10” cząsteczek, zatem można zapisać
proporcję:
1 mol H,O stanowi 6,02 · 10” cząsteczek
2,5 mola НО stanowi x cząsteczek

x = 25 mola 6,02: 10” cz. x = 15,05. 102° cząsteczek

| 1 mol
2,5 mola wody to 15,05. 1073 cząsteczek НО.

Plan rozwiązywania
Wypisz dane
W jaki sposób obliczyć liczbę moli pierwiastka i szukane.
chemicznego w próbce o podanej liczbie atomów?
Ulóż proporcję
Oblicz, ile moli stanowi miliard atomów potasu. i wykonaj obliczenia.
В Napisz odpowiedź.
E Dane: Szukane:
liczba atomów potasu = liczba moli potasu = ?
= 1 000 000 000 = 10°
И 1 mol potasu to 6,02 - 107? atomów, zatem można zapisać
proporcję:

1 mol K stanowi 6,02 - 10” atomów

x moli K stanowi 10” atomów
1 mol - 10° at.
x = 1,66
-107'5 mola
6,02 - 10” at.
EJ Miliard atomów potasu stanowi 1,66 10-15 mola tego
pierwiastka chemicznego.

125
шшш Stechiometria

шшш
S
Jak stosować zapis wykładniczy w chemii?

0,0602 - 1025 0,602 - 102 6,02-108 60,2-10% 602. 10?!

< >
Przesunięcie przecinka o jedno miejsce w lewo oznacza zwiększenie
о 1 wartości wykładnika potęgowego, czyli 10 razy więcej.
Przesunięcie przecinka o jedno miejsce w prawo oznacza zmniejszenie
о 1 wartości wykładnika potęgowego, czyli 10 razy mniej.

8 W jakich jednostkach wyraża się masę atomu?

Jednostka masy Już wiesz, że atomy są niewyobrażalnie małe i mają bardzo małe masy.
atomowej Używanie gramów do określania masy atomów byłoby niewygodne,
tunit- 1 u dlatego do wyrażania masy atomu lub masy cząsteczki stosuje się jed-
nostkę masy atomowej unit [czyt. junit] (u) (patrz s. 15).
1u= 1,667: 10%'g 1 u każdej substancji to 1,667. 1072* g.
Masę atomową (m:,,) każdego pierwiastka chemicznego można
odczytać z układu okresowego pierwiastków chemicznych. W obli-
czeniach chemicznych przyjmuje się zwykle wartości mas atomowych
zaokrąglone do liczb całkowitych.

© Ile unitów zawiera 1 g substancji?

Można to obliczyć, korzystając z informacji, że 1 u to 1,667 - 107% g
substancji.
| „H
Jeśli 1 u odpowiada 1,667 -10™ g,
wodór tox u odpowiada 1 g.
1,008
ГЕ 1g:lu
masa atomowa wodoru | 1,667 -107%*g
wyrażona w unitach
x=6,02- 103 u
1g=6,02-10%3u
Zatem 1 g każdej substancji odpowiada 6,02 « 102? unitów.
19= 6,02 10220 W Jak ustalić liczbę atomów substancji?
Aby ustalić liczbę atomów pierwiastka chemicznego w próbce, wy-
starczy znać masę próbki oraz wiedzieć, co to za substancja i jaka jest
jej masa atomowa (patrz przykłady 24. i 25., s. 127).
Jeśli masa próbki pierwiastka chemicznego (np. węgla, sodu) wyrażo-
na w gramach jest liczbowo równa masie atomowej tego pierwiastka che-
micznego, to liczba atomów w tej próbce wynosi zawsze 6,02 « 1023.
Taką liczbę atomów określa jednostka o nazwie mol.

126
 14. Mol i iczba Avogadra NE

Plan rozwiązywania
Odczytaj z układu
Jak obliczyć liczbę atomów pierwiastka chemicznego okresowego me.
w próbce niemetalu o znanej masie? А obicz liczbę atomów
„ile atomów znajduje się w 12 g węgla. węgla.
тс= 120 Napisz odpowiedź.
TEJeśli 1 atom węgla ma masę atomową 12 u,
to x atomów węgla ma masę w gramach 12 g.
Wiedząc, że 1 g to 6,02 - 10” u, można zapisać proporcję:
1 atom węgla ma masę 12 u
x atomów węgla ma masę 12 -6,02- 102 u

Lat. -12- 6,02- 10% u

12u
x = 6,02 - 109 atomów
E w 12 gwęgla znajduje się 6,02 - 1025 atomów węgla.

Plan rozwiązywania
Odczytaj z układu
Jak obliczyć liczbę atomów pierwiastka chemicznego okresowego Myu:
w próbce metalu o znanej masie? E Oblicz liczbę atomów
Oblicz, ile atomów znajduje się w 23 g sodu. sodu.
My, = 23 u El Napisz odpowiedź.

Jeśli 1 atom sodu ma masę atomową 23 u,

to x atomów sodu ma masę w gramach 23 g.
Wiedząc, że 1 g to 6,02 - 10°? u, można zapisać proporcję:
1 atom sodu ma masę 23 u
x atomów sodu ma masę 23 - 6,02 . 1023 u

1 at. - 23 -6,02- 10% u

х=
23u

x =6,02- 10” atomów

W 23 g sodu znajduje się 6,02 - 10° atomów sodu.

127
шшш Stechiometria

[mg “тз.
1. Oblicz masę atomu glinu, wyrażoną w gramach, wiedząc, że masa
atomowa glinu wynosi 26,982 u.

2. Oblicz, ile cząsteczek stanowi:

a) 0,2 mola wodoru,
b) 1 mol wody,
с) З mole kwasu azotowegofy),
d) 1,5 mola chloru,
e) 0,75 mola amoniaku.

3. Oblicz, ile moli stanowi:

a) 12,04 ·1022 atomów sodu,
b) 6,02 - 102! cząsteczek wody,
с) 6,02. 102° cząsteczek tlenku węgla(M.
$ Wybierz prawdziwe informacje.
а) 1 mol tlenku węgia(V) to 6,02 cząsteczek.
b) 3 mole potasu to 18,06 - 1023 atomów.
с) 0,5 mola tlenu to 3,01 - 102° atomów.
d) 0,5 mola tlenu to 3,01 · 1023 cząsteczek.
©) 10 moli kwasu chlorowodorowego to 6,02 - 10?* cząsteczek.
|.Spiż tostop miedzi z супа, cynkiem i ołowiem. Dawniej służył do odlewania
dzwonów i armat, a obecnie stosuje się go głównie w rzeźbiarstwie i do
produkcji elementów ozdobnych. Pewna próbka spiżu zawiera: 800 g miedzi,
110g cyny, 50g cynku i 40 g ołowiu. Oblicz, ile atomów każdego metalu
zawiera próbka spiżu o podanej masie.

Składnikami wody morskiej są m.in. sole. Wśród pierwiastków

chemicznych wchodzących w jej skład są oprócz wodoru i tlenu również
chlor, sód, magnez, siarka oraz wapń. W tabeli podano zawartość
poszczególnych pierwiastków chemicznych w próbce wody morskiej
о masie 100 g. Oblicz, ile moli każdego z tych pierwiastków
chemicznych znajduje się w próbce wody morskiej o podanej masie.

Nazwa pierwiastka Zawartość pierwiastka chemicznego

Y Zapamiętaj! chemicznego w próbce wody morskiej o masie 100 g
Mol- to jednostka wodór 10,89
liczności materii, która
zawiera 6,02 - 1073 Чеп 85,7 g
obiektów elementarnych
(atomów, cząsteczek, chlor 199
jonów, elektronów,
protonów. neutronów). sód 1059
Liczba Avogadra — magnez 014g
6,02 - 10°; liczba
atomów, cząsteczek lub siarka | 0,099
jonów znajdujących się wapń 0,049
w 1 molu substancji.
128
 15. Masa cząsteczkowa
i masa molowa związków
chemicznych. Objętość
molowa gazów
Ilości substancji stałych podaje się zwykle w jednostkach masy (gra-
mach, kilogramach itd.), a ilości cieczy i gazów (fot. 77.) — w jed-
nostkach objętości (decymetrach sześciennych, centymetrach
sześciennych itd.). Wiesz już, że masę jednego atomu, czyli masę
atomową, można odczytać z układu okresowego pierwiastków che-
micznych. A jak określić masę cząsteczki pierwiastka lub związku
chemicznego? Fot. 77. Opłata za gaz
ziemny zsieci miejskiej
E Czym jest masa cząsteczkowa i jak ją wyznaczyć?
zależy m.in. od liczby
zużytych metrów
Masa cząsteczkowa (m) to suma mas atomowych wszystkich ato- sześciennych tego paliwa.
mów tworzących tę cząsteczkę (pierwiastka lub związku chemicznego).
Na przykład dla wodoru, przedstawionego za pomocą modelu:

myslu my, =lu+lu

My, =Żu
Masę cząsteczkową wyraża się w jednostkach masy atomowej (u).
Do jej obliczenia jest niezbędny wzór chemiczny substancji.

Plan rozwiązywania
E wypisz dane -
Jak obliczyć masę cząsteczkową tlenku węgla(IV)? odczytaj je z układu
Oblicz masę cząsteczkową tlenku węgla(IV) CO;. okresowego —
i szukane.
Szukane: E obicz masę
cząsteczkową.
mco, =?
EJ Napisz odpowiedź.
El me =12u+2.16u
тсо, =12u+32u
mco,
E Masa cząsteczkowa tlenku węgla(IV) wynosi 44 u.

129
шшш Stechiometria

Plan rozwiązywania
Wypisz dane —
|
Przykład
27.|
odczytaj je z układu Jak obliczyć masę cząsteczkową wodorotlenku wapnia?
okresowego —
i szukane. Oblicz masę cząsteczkową wodorotlenku wapnia Ca(OH);.
E оыс masę Dane:
cząsteczkową. mę,
=40u
Napisz odpowiedź. mo
=lóu
my=lu
тсмон), = 40 u+ 2- (16и+Lu)
тсцон), 5 40 u + 2-17u
mexo, = 40 u + Зац
тсмон), = 74 U
Ө Pamiętaj o kolejności wykonywania działań — najpierw działanie
w nawiasie, później mnożenie, a na końcu dodawanie.
EJ Masa cząsteczkowa wodorotlenku wapnia Ca(OH); wynosi 74 u.
M Czym jest masa molowa?
Masa molowa (M) to masa 1 mola dowolnej substancji wyrażona
w gramach. Jednostką masy molowej jest 7

HM Czym jest masa molowa pierwiastka chemicznego?

Masa molowa
substancji różni się
Masa molowa pierwiastka chemicznego jest masą 1 mola tego pier-
od jej masy atomowej wiastka chemicznego. Liczbowo jest równa jego masie atomowej,
jednostką. którą odczytuje się z układu okresowego pierwiastków chemicznych.

16
Masa atomowa siarki
28 wynosi ms = 32 u, więc
8| aaa masa molowa siarki jest
32.065 równa Ms = 32-9,
ть= 320

Jak poprawnie zaokrąglać liczby?

1 Mya = 22,990 u 2 Myg =24,305 u
pierwsza odrzucana pierwsza odrzucana
„Na cyfra jest> 5, dlatego „М9 cyfra jest< 5, dlatego
„шн ostatnia zachowana 3 ostatnia zachowana
22990 | Супа zwiększasięo1 magnez | cyfra niezmienia się
2
Mya = 23u 24351
24,305
myg=24u

130
 15. Мазаcząsteczkowa i masa molowa związków chemicznych. Objętość molowa gazów MENEE

E Czym jest masa molowa cząsteczki lub związku

chemicznego?
Masa molowa związku chemicznego to masa 1 mola danej substan-
cji. Liczbowo jest równa masie cząsteczkowej tego związku che-
micznego (fot. 78.). ję

wapnia Mcaco, = 100 u.

W jaki sposób obliczyć masę molową kwasu więc jego masa molowa
azotowego(V)? Моасо, = 100 =
Oblicz masę molową kwasu azotowego(V) HNO3.
Dane:
o ALE, Szukane:5 Ады. о
r
My = 1487 Wypisz dane
Михо, iszukane.
Mo = 165 И Obicz masę molową.
My=1 = EJ Napisz odpowiedź.
El Mino, = 155+ 14-87+ 3.1687
Mino, = 187 + 14-87 + 48 5
Михо, = 63-Е;
В Masa molowa HNO; зму!
wynosi
63-£
mol

|Przykład 20.| рны

7 А E Wypisz dane
W jaki sposób obliczyć masę molową siarczanu(VI) i szukane.
miedzi(ll)-woda(1/5)? E Obicz masę molową.
Oblicz masę molową siarczanu(VI) miedzi(Il)-woda(1/5) EJ Napisz odpowiedź.
СиО, - 5 H30.
1] Dane: Szukane:
Мо = 64-2.
mol Моқо,:ѕно=?
M; = 32 3
mol
Mo ==16-£-
16-85
My= Lg

© Pamiętaj o kolejności wykonywania działań — najpierw działanie

w nawiasie, dopiero później mnożenie, a na końcu dodawanie.

Maso, sno = 64E7+ 32-85 + 4-16-85+5- (2-18 +168)

Mcuso,-54.0= 160 Ё + 90-2:
Моко, зно = 250-2;
Masa molowa CuSO; -5 Н.О wynosi 250 -$7

131
шшш Stechiometria

© Jak ustalić liczbę atomów, cząsteczek lub jonów

substancji o dowolnej masie?
Do obliczenia liczby atomów, cząsteczek albo jonów, które znajdują się
w próbkach pierwiastków lub związków chemicznych o dowolnej ma-
sie, jest niezbędna znajomość liczby Avogadra oraz zastosowanie me-
tody proporcji lub wzorów:

m=n-M
pala
SEM.
na
z

gdzie:
m — masa próbki, g,
n — liczba moli, mol,
M — masa molowa, _Ё-,
М — liczba atomów, cząsteczek lub jonów,
NĄ — liczba Avogadra, 6,02 -1023mol’ mol’ mol"
—

Plan rozwiązywania
Ki Wypisz dane
i szukane. W jaki sposób ustalić liczbę moli związku chemicznego?
E Odczytajzukładu Oblicz, ile moli wody НО stanowi 45 g tego związku
okresowego My i Mo chemicznego.
oraz oblicz Myo.
El оол, й Dane: Szukane:
Napisz odpowiedź. my,o =45g

EH ТЕЛү |
Mo = 16-55
My,o =2: My + Mo
Myo = 2-155в
m + 16-55
mol
| Мно =18-8.
= 18 =
Liczbę moli można wyznaczyć dwoma sposobami.
Sposób I > Sposób I- obliczanie metodą proporcji
Obliczanie metodą
proporcji 1 mol HO — 18 g
n H;O — 45g
1 mol - 45
Hyo = к пн,о = 2,5 mola
> 18g i
Sposób II > Sposób II - obliczanie za pomocą wzoru
Obliczanie za pomocą 45
m
nyjo = 2—0 nos —Ę nyo = 2,5 mola
Ӯ н.о У 18 =
tey:
И 45 g wody stanowi 2,5 mola tej substancji.
|

132
 15.Masacząsteczkowa i masa molowa związków chemicznych. Objętość molowa gazów ШШШ

|Przykład зт.| | Panrożwięzywania

E Wypisz dane
W jaki sposób obliczyć masę próbki o podanej liczbie i szukane.
той? EJ Odczytaj z układu
Oblicz masę 0,5 mola wodorotlenku wapnia Ca(OH);. okresowego Moa, Мн
i Mo oraz oblicz
Dane: Szukane: Моон,
псцон), = 0,5 mola MEa(OH), E bicz mea,
Napisz odpowiedż.
Моон), = Mca + 2- (Mo + Мн) п
Mcaom, = 40-Ёт + 2. (16-55+1)
Мсцон) = 7427
mol
ө Pamiętaj o kolejności wykonywania działań — najpierw działanie
w nawiasie, później mnożenie, a na końcu dodawanie.
Liczbę moli można wyznaczyć dwoma sposobami.
Sposób | - obliczanie metodą proporcji 4 _ Sposób
czeń
lmolCa(OH), — 74g 2 0
0,5 mola Са(ОН), — m

0,5 mola -74g

оону =
j 1 mol
Mcaom, = 378
Sposób II - obliczanie za pomocą wzoru 4 Sposób il
тсцон, = 0,5 mola - 74 2; тсцон), = 378 Porai та pomoca
а Masa 0,5 mola wodorotlenku wapnia wynosi 37 g. m=n-M

Wiele związków chemicznych występuje w gazowym stanie sku-

pienia. Do przeprowadzenia obliczeń chemicznych związanych z ga-
zami trzeba znać ich gęstości i objętości oraz warunki pomiaru, czyli
temperaturę i ciśnienie.

M Jak obliczyć gęstość gazu?

Gęstość gazu można obliczyć za pomocą wzoru:

gdzie: АГ
4- gęstość, Ёз, 15366765
m — masa, g, kg,
У – objętość, cm, dm,3 m°.m3.
шыш Stechiometria

E Od czego zależy objętość gazu?

Objętość, jaką zajmuje gaz, zależy od temperatury (fot. 79.) i ciśnie-
nia, w których się znajduje.
>» Objętość, jaką zajmuje gaz, zwiększa się wraz ze wzrostem
temperatury (rys. 19.).
Fot. 79. Bałon unosi się
dzięki temu, że ogrzane a) b)
powietrze, którym się
napełnia wnętrze czaszy,
ma mniejszą gęstość niż
powietrze na zewnątrz.

Rys. 19. Cząsteczki gazu w balonie umieszczonym w naczyniu z lodem (а) poruszają
się wolniej | zajmują mniejszą przestrzeń niż cząsteczki tego samego gazu w gorącej
wodzie (b).
» Objętość, jaką zajmuje gaz, zmniejsza się wraz ze wzrostem
ciśnienia, jakie na niego działa (rys. 20.).

db >
cząsteczki P gs. M 1! Жо.
ошата фф e © zmniejszeniu
objętości
ке. ę e ciśnienie
но Р gó e o gazu wzrasta
objętości
Rys. 20. Im mniejszą przestrzeń (objętość) zajmują cząsteczki gazu, tym wyższe
ciśnienie panuje w zbiorniku.
Dlatego opisując właściwości gazu, zawsze należy uwzględniać wa-
runki, w jakich się on znajduje. Pomiary dla gazów zazwyczaj prowa-
dzi się w warunkach normalnych lub standardowych (tabela 15.).
Tabela 15. Wartości temperatur iciśnienia w warunkach normalnych
i standardowych

Wielkość Warunki normalne Warunki standardowe

Temperatura, T 0°C (-273 K) 25°C (-298 К)

Ciśnienie, p 1013 hPa 1013 hPa

 15.Masacząsteczkowa i masa molowa związków chemicznych. Objętość molowa gazów ШШШ

EH Czym jest objętość molowa gazu?

Objętość molowa gazu to objętość, jaką zajmuje 1 mol pierwiastka lub Objętość molowa gazu
związku chemicznego w gazowym stanie skupienia w określonych ep Раа тоа
warunkach ciśnienia i temperatury. W warunkach normalnych obję- normalnych, czyli 22,4 атй,
tość 1 mola gazu zawsze wynosi 22,4 ат? (rys. 21.).

Gęstość gazu
w warunkach normalnych:
dzyM

Hz Ch He
Rys. 21. W warunkach normalnych objętość molowa różnych gazów jest taka sama
i wynosi 22,4 дт.

Wartość tę można wykorzystać do przeprowadzenia obliczeń zwią-

zanych z liczbą moli zawartych w określonej objętości gazu. Zależ-
ność tę przedstawia wzór:

v
n=
Уло
r
gdzie: *
п — liczba moli, mol, .
V - objętość gazu, dm, 5 .
Улы — objętość molowa gazu, 22,4 Š, Д
„
И Ile cząsteczek gazu znajduje się w określonej objętości Ó
w danych warunkach ciśnienia i temperatury? е,
Jeśli réana gaży заў» jednakową objętość w danych warunkach e
ciśnienia i temperatury, to zawierają taką samą liczbę cząsteczek.
Twierdzenie to stanowi treść prawa Avogadra. Na jego podstawie
można'stwierdzić, że w dwóch naczyniach o jednakowej objętości r
(np. 1 dm*) zawierających różne gazy (np. azot i chlor) w tych sa- e
mych warunkach ciśnienia i temperatury znajdują się takie same ©
liczby cząsteczek tych gazów (rys. 22.). Ё
6,02.. 1023 to. 1 mol gazu —0— 224 dm? gazu %
cząsteczek gazu w warunkach normalnych a
W warunkach normalnych 1 mol gazu zawiera 6,02 . 10% atomów o
lub cząsteczek tego gazu i zajmuje objętość 22,4 dm*.

Rys. 22. W naczyniach o jednakowej objętości zawierających różne gazy w takich Modele cząsteczek:
samych warunkach ciśnienia i temperatury znajduje siępotyle samo cząsteczek gazów. Ф azotu GO «ол.

135
шыш Stechiometria

ЖШ Wypisz dane
КЕЗЕ "PE z RECE A
i szukane. W jaki sposób obliczyć objętość gazu w warunkach
El obicz v, normalnych, znając liczbę moli substancji?
b
El Napisz odpowiedź. Oblicz, jaką objętość w warunkach normalnych zajmują
3 mole wodoru H}.
EJ Dane: Szukane:
пн, = 3 mole Vy, =?
ат?
V mal = 22,4507
И Sposób | - obliczanie metodą proporcji
Sposób! > 1lmolH, — 22,4dm*
Obliczanie metodą З mole H — x dm?
proporcji
8 mole
·22,4 dm?
i 1 mol
x = 672 dm?
Ун, = 67,2 dm?
Sposób Il » Sposób Il - obliczanie za pomocą wzoru
Obliczanie za pomocą anai
wzoru: Ун, = 224 i” 3 mol
М=Мыгп | Vy, =67,2 dm?
EJ W warunkach normalnych З mole wodoru zajmują objętość
67,2 dm*.

porono
Ell Wypisz dane
EEN к 2 б
i szukane. W jaki sposób obliczyć objętość gazu w warunkach
EJ Odczytaj z układu normalnych, znając masę substancji?
okresowego Msi Mo
oraz oblicz Mzg,. Oblicz, jaką
Ја objętość w warunkach normalnych zajmuje 96 g
ЭРЕ, tlenku siarki(IV) SO».
CH
Napisz odpowiedż Ш Dane: Szukane:
mSO) = % g Vso, =?
Vol = 22,4 m
B m-25
= 32E-
=16-®-
Мо =16
Mso, =32-8-+2.16-£-
= 32-85 + 2-168 Mso, AGE:
= 64-Е;
patrzs.137

136
 15.Masacząsteczkowa i masa molowa związków chemicznych. Objętość molowa gazów ШШШ

El Sposób | - obliczanie metodą proporcji 4 Sposóbl

Obliczanie metodą
64 g SO, — 22,4 dm? proporcji
96 g SO.
y-a
268-224 dm?

x = 33,6 dm? Vso, = 33,6 dm?

Sposób II - obliczanie za pomocą wzoru < _ Sposób l
96g Obliczanie za pomocą
Яй =-——у- по, = 1,5 mola wzorów:
mol m
c по=Vran
Vso, = 22,4m L5 mol Vso, = 33,6 dm?
EJ W warunkach normalnych 96 g tlenku siarki(IV) zajmuje objętość
33,6 dm’.

онна | kaneWypisz dane

W jaki sposób obliczyć objętość gazu w warunkach i szukane.
normalnych, znając liczbę cząsteczek substancji? EJ оси,
Oblicz, jaką objętość w warunkach normalnych zajmuje E napisz odpowiedź.
6,02 . 10?! cząsteczek tlenu O3.
M Dane: Szukane:
liczba cząsteczek О, = Vo, =?
= 602. 10?* cząsteczek
dm!
Ула = 22,4 moj
E Sposób | - obliczanie metodą proporcji 4 Sposóbi
Obliczanie metodą
6,02 - 10” cząsteczek O; — 22,4 dm? proporcji
6,02 - 107! cząsteczek О, — x dm?
6,02 - 10? cz. - 22,4 dm?
6,02 - 10” cz.
x = 224 dm? Vo, = 224 dm?
Sposób 11 - obliczanie za pomocą wzorów 4 Sposóbil

у> cz. А быс

ОЫісгапі za pomocą
6,02 - 10% :
а no, = 10 moli N
6,02 - 10% тї
ZK Vrae n
ŠT.10 mol
Vo, = 224 Vo, = 224 dm?
El w warunkach
kach normalnych
1пусһ 6,02
6,02 -
- 107% cząsteczek k tl jmuj
tlenu zajmuje
objętość 224 ат.

137
шшш Stechiometria

Jak przekształcić wzór na liczbę moli?

Wpisz w pola wzór zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Zacznij od lewej
strony. Zakryj symbol szukanej wielkości, a pozostałe (widoczne) dwie
wielkości — razem linią, która symbolizuje mnożenie lub dzielenie — utworzą

w linia pozioma
new r— odpowiada kresce
ulamkowej
т=п: М "RE

м=". linia pionowa

ы odpowiada znakowi
mnożenia

zadanie JESC
|
т Zapamiętaj!
Masa cząsteczkowa -
suma mas atomowych
wszystkich atomów
tworzących cząsteczkę
(lub związek
chemiczny), wyrażona
w jednostkach masy
atomowej - u.
Masa molowa - masa
1 mola dowolnej
substancji, wyrażona
A 4. W medycynie do nawadniania organizmu i uzupełniania w nim niedoboru
Objętość molowa
gazu — objętość 1 mola
pierwiastka lub związku
chemicznego w stanie
gazowym, w warunkach
normalnych wynosi ona
22,4 dm’.
Warunki normalne —
temperatura 0°C
(-273K) i ciśnienie
1018 hPa.
1. Oblicz masy cząsteczkowe i molowe dla substancji o podanych
wzorach.
a) Oz ©) NaBr e) HNO;
b) Sa d) АОН); 1 Niz(S03)3
2. Oblicz masę:
a) 0,25 mola wodorotlenku potasu,
b) 1,5 mola kwasu siarkowego(V/),
с) 6,02 ·1024 cząsteczek chloru,
d) 2,24 дт? wodoru odmierzonego w warunkach normalnych.
3. Oblicz, jaką objętość w warunkach normalnych zajmie:
a) 0,5 mola chloru,
b) 20 g amoniaku,
с) 3,01 + 1023 cząsteczek tlenku węgla(V.
elektrolitów jest stosowany fizjologiczny roztwór soli. Przygotowuje się go
m.in. z następujących substancji: woda, chlorek sodu, chlorek potasu,
chlorek wapnia-woda(1/6), chlorek magnezu-woda(1/6). Oblicz masy
molowe soli wchodzących w skład soli fizjologicznej.
9 Kwas askorbinowy CHO; to związek chemiczny znany jako witamina С,
stosowana często w leczeniu przeziębienia. W aptekach dostępne są
preparaty o różnej zawartości witaminy С w tabletce,
np.: 100 mg, 200
mglub 1000
mg kwasu
askorbinowego. Oblicz, ile moli tego kwasu
zawiera każda z tych tabletek.

138
16. Prawo stałości składu.
Wzory empiryczny
i rzeczywisty związku
chemicznego
Kolory biały i czerwony to barwy narodowe Polski i Austrii (fot. 80.).
Jednak na flagach narodowych tych krajów stosunek liczby obszarów
о barwie czerwonej do liczby obszarów o barwie białej jest inny. Na
fladze polskiej wynosi on 1 : 1, a na fladze austriackiej 2: 1.

Fot. 80. Stosunek

kolorów na fagach
jest stały
| i charakterystyczny
dla danego państwa.
E Jakie informacje można odczytać ze wzoru
sumarycznego?
Wzór sumaryczny związku chemicznego dostarcza informacji o tym,
z jakich pierwiastków chemicznych składa się związek chemiczny,
czyli określa jego skład jakościowy. Dodatkowo informuje, w jakim
stosunku występują w związku chemicznym poszczególne pierwiastki
chemiczne, czyli opisuje jego skład ilościowy.
Skład ilościowy związku chemicznego można wyrazić na kilka spo-
sobów, np. jako:
» stosunek atomowy — opisuje liczbę atomów poszczególnych
pierwiastków chemicznych w cząsteczce związku chemicznego, np.:

CO»
liczba atomów С : liczba atomów O
1:2

» stosunek masowy — to stosunek iloczynów liczb atomów

pierwiastków chemicznych tworzących związek chemiczny
i ich mas atomowych, np.:
masa C : masa O

139
 Stosunek atomowy, masowy
i skład procentowy
Na podstawie wzoru związku chemicznego można określić jego skład ilościowy,
czyli proporcje, w jakich występują w nim poszczególne pierwiastki chemiczne.
Skład ilościowy związku chemicznego można wyrazić za pomocą stosunków
atomowego i masowego oraz składu procentowego.

Jak wyrazić skład ilościowy kwasu fosforowego(V)?

FI Stosunek atomowy А stosunek masowy E Skład procentowy

Napisz wzór sumaryczny Wypisz masy atomowe Oblicz masę
związku chemicznego pierwiastków i oblicz cząsteczkową związku
ipodaj stosunek liczby stosunek ich mas chemicznego izawartości
atomów pierwiastków w związku chemicznym. procentowe pierwiastków
w związku chemicznym. Uwzględnij liczbę atomów. (w procentach masowych)
HaPO4 ти = 1 U, Mp=31u,mo= 16и w związku chemicznym.
Mupo, = 98 и
liczba liczba liczba masa masa masa
atomów : atomów : atomów H : P o %H = my + 100% %H = 3,06%
H Р o 3:1u 1:31u 4.160
6 © 34 48 зи 31u 64u
ФР = тр *100% %P = 31,63%
My: ть:то= 3:31:64
mo
%0 -100% %О
=65,31%

Jak określić skład ilościowy owoców w koktajlu?

Ө Przyjmii następujące masy owoców:

1 јарко—15 dag. 1 gruszka
–20dag,
1 brzoskwinia — 10 dag.
Stosunek liczby owoców w koktajlu
liczba jablek liczba gruszek : liczba brzoskwiń
6 4 : 3
Stosunek masowy owoców w koktajlu
masa jabłek masa gruszek : masa brzoskwiń
90 dag 80 dag 30 dag
9 8 3
Skład procentowy koktajlu
masa wszystkich owoców = 200 dag
90 dag
%jabiek = 200 dag + 100%, %jablek = 45%

80 dag
%gruszek = 200 dag + 100%, %gruszek = 40%

%brzoskwiń =
30 dag
200 dag + 100%, %brzoskwiń = 15%

140
 16. Prawo stałości składu. Wzory empiryczny irzeczywisty związku chemicznego HE

» skład procentowy (w procentach masowych) — podaje zawartości

procentowe mas poszczególnych pierwiastków w związku
chemicznym. Na przykład dla cząsteczki tlenku węgla(IV) można
go przedstawić za pomocą stosunku zawartości procentowych
węgla do tlenu:

CO; Suma zawartości

%C: %O procentowych
12u „02-160.
ay” 100%) : (т 100%) pierwiastków
chemicznych
27%: 73% musi być równa 100%.

В Jak brzmi prawo stałości składu?

W każdym związku chemicznym stosunek mas pierwiastków che-
micznych wchodzących w jego skład jest stały i charakterystyczny
dla danego związku chemicznego.

Stosunek masy atomów węgla do tlenu tak jak staly jest stosunek masy kremu
w tlenku węgila(V) CO; jest stały izawsze до masy herbatników w każdym ciastku.
wynosi 3 :8.
Prawo to nazywane jest także prawem Prousta, ponieważ sformu-
łował je pod koniec XVIII w. francuski chemik Joseph Louis Proust
[czyt. żozef lui prust].
Plan rozwiązywania

Ell Odczytaj masy

W jaki sposób ustalić stosunek masowy pierwiastków atomowe
w związku chemicznym? pierwiastków.
Ustal stosunek masowy pierwiastków chemicznych w tlenku А Usta! stosunek
atomowy
glinu ALO;. pierwiastków
w związku
Kl m„=27u chemicznym.
mo = 16и EJ Ustal stosunek
Ө Do obliczeń można użyć także mas molowych. masowy pierwiastków
w związku
И Stosunek atomowy opisuje liczbę atomów pierwiastków chemicznym.
w związku chemicznym: EJ Napisz odpowiedź.
АО;
А:0=2:3 patrz
s.142

141
шшш Stechiometria

EJ Stosunek masowy to stosunek iloczynów liczb atomów

pierwiastków chemicznych tworzących cząsteczkę związku
chemicznego i ich mas atomowych:
Al:O = (2:27 и): (3:160)
Al:O=54u:48u |:6
Po skróceniu do najprostszych liczb całkowitych:
А1:0=9:8

E] Stosunek masowy pierwiastków chemicznych w tlenku glinu АО;

wynosi 9 : 8.

Plan rozwiązywania
Odczytaj masę
atomową siarki. W jaki sposób ustalić skład związku chemicznego
EJ оо proporcję. na podstawie stosunku masowego pierwiastków?
Ustal nazwę Ustal nazwę pierwiastka chemicznego wchodzącego w skład
pierwiastka siarczku ES, jeśli stosunek masowy szukanego pierwiastka
chemicznego. do siarki w tym związku chemicznym wynosi 3 : 16.
Napisz odpowiedż.
[1] ms=32u

А E:S=x:(2-32u)
E:S=x:64u
Z treści zadania wiadomo, że stosunek masowy wynosi 3 : 16.
Po podstawieniu masy atomowej siarki otrzymuje się zależność:

:64u
Można zatem ułożyć proporcję:
3—16
x— 64u

gs 3:64u
16
x = 12 u — masa atomowa pierwiastka chemicznego oznaczonego

14
„С
węgiel
12,011 тс= 120

Pierwiastkiem chemicznym oznaczonym jako Е jest węgiel.

142
 16. Prawo stałości składu. Wzory етрїусглу i rzeczywisty związku chemicznego ЖШШЕ

EH Czym są wzór етрігусгпу i wzór rzeczywisty związku

chemicznego?
Wzór empiryczny, nazywany też wzorem elementarnym związku wzór empiryczny
chemicznego, określa ilościowy stosunek atomów, czyli stosunek P205
liczby poszczególnych atomów w cząsteczce związku chemicznego,
i jest wyrażony za pomocą najmniejszych liczb całkowitych. wzór rzeczywisty
Na podstawie znajomości składu procentowego (procentu maso- [е
wego) i masy cząsteczkowej związku chemicznego można ustalić jego
wzór rzeczywisty, który określa rzeczywiste liczby atomów pier-
wiastków chemicznych w cząsteczce związku chemicznego. Wzór
rzeczywisty może być taki sam jak wzór empiryczny albo stanowić
jego wielokrotność.

Ета МИРНО
Wypisz dane
W jaki sposób ustalić wzory empiryczny i rzeczywisty i szukane,
związku chemicznego na podstawie stosunku masowego EJ Odczytaj z układu
pierwiastków chemicznych wchodzących w jego skład? okresowego My Мо,
Ustal wzory empiryczny i rzeczywisty pewnego tlenku azotu, Е Wykonaj obliczenia.
wiedząc, że stosunek masowy azotu do tlenu w tym związku Napisz odpowiedź.
chemicznym wynosi 7 : 16, a jego masa molowa to 92 -Ё-,
El Dane: Szukane:
mN s 7
— = Р
ТГ wzór empiryczny № О, % че
Myo, = 9235 wzór rzeczywisty N;O, N o
a 7 2| 8
b 14-E-
El My= Mo= 16-2- azot tlen
mol mol 14,007 15,999 |
E Stosunek masowy azotu do tlenu wynosi 7 : 16. Należy
rozszerzyć ułamek wynikający z tego stosunku masowego tak,
aby uzyskać masę molową jednego z pierwiastków chemicznych
wchodzących w skład tlenku:
mO 16:x
Gdyx = 1, w liczniku jest połowa masy molowej azotu,
a w mianowniku masa molowa tlenu:
mN_7
mO 16
Gdyx= 2, w liczniku jest masa molowa azotu, a w mianowniku
podwojona masa molowa tlenu:
mN 14
mo 32
Zatem wzór empiryczny to NO;. patrzs.144
шшш Stechiometria

Aby ustalić wzór rzeczywisty, należy obliczyć masę molową

związku chemicznego o wzorze empirycznym NO;:
Mpo, =145 +2-165
Myo 6
Następnie trzeba podzielić masę molową Му,о,= 92 =
przez masę molową wzoru empirycznego Myg,= 46 ы

Zatem wzór rzeczywisty jest podwojonym wzorem

empirycznym і ma postać: N;O4.
[4] Wzór empiryczny tego tlenku azotu to МО, a wzór rzeczywisty
to NO.

Plan rozwiązywania
EJ] Wypisz dane, szukane е
ш i wzór związku W jaki sposób obliczyć skład procentowy (procent masowy)
chemicznego. związku chemicznego na podstawie jego nazwy?
а ута w Oblicz skład procentowy (procent masowy) węglanu sodu.
iMo oraz oblicz EJ Dane: Szukane:
Мигсо, wzór związku %Na = ?
сок chemicznego — NaCO;. %C=?
EJ obicz %0. %О=?
В оосо.
2 =23-8.
К Napisz odpowiedź. В My= 23 mol
M; = 12-E-
mol
Mo = 16-57
Мусо,
=2-23 +12-85
+ 3-165
Мусо, = 106
El 106-2. Na;CO; — 100%
46-Е, Na =x

x 46mal-100% x = 43,4% %Na = 43,4%

106 >
mol
patrzs,145
 16. Prawostałości składu. Wzory етрїусглу i rzeczywisty związku chemicznego MENNIE

106-2. NaCO; — 100% |

12—C
mol —y
£
=42 ma: 100% у= 11,3% %С = 11,3%
106-27
H Zawartość tlenu można wyznaczyć z analogicznej proporcji lub
odejmując od 100% obliczone zawartości procentowe sodu i węgla:
%О = 100% — (43,4% + 11,3%)
%О = 45,3%
EJ Skład procentowy (procent masowy) węglanu sodu wynosi:
43,4% sodu, węgla — 11,3%, a tlenu — 45,3%.

ттл канынын
Wypisz dane
W jaki sposób ustalić wzór empiryczny związku i szukane.
chemicznego na podstawie składu procentowego EJ Wyznacz тазу
poszczególnych pierwiastków? pierwiastków
w związku chemicznym,
Napisz wzór empiryczny związku chemicznego zawierającego V А
92,3% węgla i 7,7% wodoru. E Mini
E Dane: байар w związku chemicznym.
%C = 92,3% wzór empiryczny СН, = EJ Napisz odpowiedź.
%H = 7,7%
El Przyjmij, że dysponujesz 100 g związku chemicznego. Wówczas
masy pierwiastków chemicznych będą równe ich zawartościom
procentowym:
100% to 100 g związku chemicznego
%С = 92,3% to mC = 92,3 g
%H = 7,7% to mH = 7,7 g
Stosunek molowy pierwiastków chemicznych można obliczyć, 14 1
dzieląc otrzymane masy przez ich masy molowe:
sy 923gZE 77ZE sc
węgiel 1 wodór
Н
ВВТ 2 Чт mol 1 molч 12911
р 1,908
i
nę
:My = 7,69 mola
:7,7 mola m=12u mu=iu
Po skróceniu do najprostszych liczb całkowitych:
nę:hy=1:1
Wzór empiryczny związku chemicznego zawierającego 92,3%
węgla i 7,7% wodoru to CH.
шшш Stechiometria

Sposób |
Plan rozwiązywania
Wypisz dane W jaki sposób ustalić wzór rzeczywisty związku
i szukane. chemicznego na podstawie jego masy molowej i składu
E Wyznacz masy procentowego poszczególnych pierwiastków?
pierwiastków
w związku chemicznym. Napisz wzór rzeczywisty tlenku fosforu zawierającego 43,66%
В Wyznacz stosunek fosforu i 56,34% tlenu, jeżeli masa molowa tego związku
molowy pierwiastków chemicznego wynosi 284-57.
w związku chemicznym.
Sposób I
EJ usta wzór
empiryczny. Dane: Szukane:
В Usta wzór Mp, = 2848, wzór rzeczywisty P,O, =?
rzeczywisty. %Р =43,66%
[E] Napisz odpowiedź. %О= 56,34%
Przyjmij, że dysponujesz 100 g związku chemicznego. Wówczas
masy pierwiastków chemicznych będą równe ich zawartościom
procentowym:
100% to 100 g związku chemicznego
%P = 43,66% to mP = 43,66 g
ЖО = 56,34% to mO = 56,34 g
Stosunek molowy pierwiastków chemicznych można obliczyć,
dzieląc otrzymane masy przez ich masy molowe:

пр:по=
43,66g 56,34g
зу 16®
пр: по = 1,4 mola : 3,5 mola
пь:по =1:2,5 |-2 пь:по= 2:5
Wzór empiryczny związku to P305.
Aby ustalić wzór rzeczywisty, należy obliczyć masę molową
związku chemicznego o wzorze empirycznym Р,О;:
Mp,o, =232787 +5-1685 Мьо,= 142
i podzielić masę molową Мр о, = 284 = przez masę związku
chemicznego oа wzorze empirycznym:
Mpo, _ 284
284-5
mol.
Mpo. 14287
Mi P.O, 2
Mpo;

Zatem wzór rzeczywisty jest podwojonym wzorem

empirycznym i ma postać: P40;o- patrz. 147

146
 16. Prawostałości składu. Wzory етрїусглу i rzeczywisty związku chemicznego ЖШШЕ

EJ wzór rzeczywisty tego tlenku fosforu to РО.

Sposób II
Szukane:
wzór rzeczywisty P.O, E wvisz dane
%P = 43,66%
i szukane.
%О = 56,34% А Wyznacz masy
pierwiastków
EJ Przyjmij, że dysponujesz 1 molem związku chemicznego. Masy w związku chemicznym.
| pierwiastków chemicznych można obliczyć na podstawie masy Wyznacz stosunek
molowej oraz składu procentowego pierwiastków w związku molowy pierwiastków
w związku chemicznym.
chemicznym:
|4|Napisz odpowiedź.
тр = 43,66% z Mpo,
то = 56,34% z Myo,
mp stanowi 43,66%
284 g stanowi 100%
mp = -28148-43,66%
Р 100%
Mp = 124g

то stanowi 56,34%
284 g stanowi 100%

56,34%. 284 g
Mon 100%. Y Zapamiętaj!
mo=160g Prawo stałości składu
- w każdym związku
Stosunek molowy pierwiastków chemicznych można obliczyć, chemicznym stosunek
dzieląc otrzymane masy przez ich masy molowe: mas pierwiastków
wchodzących w jego
124g 160g skład jest stały icharak-
np: no= Я
31727 1617 terystyczny dla danego
związku chemicznego.
пр: ng = 4 mole:10 moli
Wzór empiryczny
hp:n9=4:10 (elementarny) - wzór
uwzględniający
EJ wzór rzeczywisty tlenku fosforu to РО. ilościowy stosunek liczby
atomów w cząsteczce

Emmy (тз.
związku chemicznego,
wyrażony za pomocą
najmniejszych liczb
całkowitych.
1. Ustal skład jakościowy i ilościowy: stosunek atomowy, stosunek
masowy i zawartości procentowe (procent masowy) pierwiastków Wzór rzeczywisty -
wzór uwzględniający
chemicznych w soli o wzorze Cr;(PO;);. rzeczywistą liczbę
2. Ustal nazwę i symbol metalu wchodzącego w skład tlenku EO, jeśli atomów pierwiastków
chemicznych
stosunek masowy metalu do tlenu w tym związku chemicznym w cząsteczce związku
wynosi 3 : 2. chemicznego.
147
 17. Obliczenia
stechiometryczne
Przed rozpoczęciem dziergania swetra, szalika, czy nawet skarpetek,
trzeba zgromadzić odpowiednią liczbę motków włóczki (fot. 81.). Po-
dobnie jest w laboratorium chemicznym — aby otrzymać określoną
ilość produktu, konieczna jest znajomość dokładnej ilości substratów,
których trzeba użyć w reakcji chemicznej.
Fot. 81. Właściwa ilość
(masa) składników jest
niezbędna do tego, aby W Jak brzmi prawo zachowania masy?
uzyskać oczekiwany Masa substratów jest równa masie produktów reakcji chemicznej.
produkt,
Prawo zachowania masy zostało pod koniec XVIII wieku sformuło-
wane przez francuskiego chemika Antoine'a Lavoisiera (czyt. antuana
masa substratów = lawuazjera] i równocześnie przez rosyjskiego uczonego Michaiła
= masa produktów Łomonosowa.

a) przed reakcją chemiczną Doświadczenie 17.

> Potwierdzenie prawa zachowania masy
À
Odczynniki: wiórki miedzi.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: kolba kulista
о pojemności 250 ст? z korkiem, waga
laboratoryjna, palnik gazowy.
Instrukcja: W kolbie kulistej umieść wiórki miedzi
(około 0,3 9) lub sproszkowaną miedź (schemat).
Zamknij szczelnie kolbę gumowym korkiem. miedź
== Całość zważ na wadze laboratoryjnej. Wynik
zapisz w zeszycie. Zamkniętą kolbę ostrożnie
ogrzewaj w płomieniu palnika przez ok. 2-3 min.
Po ochłodzeniu zważ kolbę. Zapisz w zeszycie
wynik ważenia.
b) poreakcji chemicznej
Obserwacje: Po ogrzaniu kolby na dnie powstała czarna substancja.
Po porównaniu masy kolby z substratami (przed reakcją chemiczną)
z masą kolby z produktem (po reakcji chemicznej) okazuje się, że są
one jednakowe (fot. 82.).
Wniosek: Tlen zawarty w powietrzu (wewnątrz kolby) przereagował
z miedzią i powstał czarny osad tlenku miedzi(II). Masa substancji przed
reakcją chemiczną jest równa masie substancji po reakcji chemicznej.

Fot. 82. Masa substratów a) — miedzi i tlenu — jest równa masie produktu b) reakcji
chemicznej — tlenku miedzi(i).
148
 17. Obliczenia stechiometryczne mm

EH Jak odczytywać równania reakcji chemicznych?

Zapisy z użyciem symboli i wzorów chemicznych pozwalają odczytać
z nich różne informacje, np.:
7 -6,02 -107 cząstaczek СО, = 42,14 - 10% cząsteczek CO;,
że pasty) w tym: 7 - 6,02 - 1023 atomów C =42,14 - 1028 atomów С
А : чад, i14- -6,02
i14 6,02-- 102 10% atomów
atomów O
О=
= 84,28
84,28 - 10°10%atomów
atomó О
| MARSZE 7-44 g CO; =308g СО,
wtym:7-129C=84gC
7.44u GO; =зовисо,
— T" 7 002 j14-1690=2249g0
wtym:
7:12uC=84uC
i14:16u0=224u0 СИЯ

Interpretacja równań reakcji chemicznych

Z równania reakcji chemicznej można odczytać, jakie substancje i w jakich stosunkach
ilościowych reagują ze sobą.

woo. 60 = €G
зн, + № = 2 мн,
п Interpretacja cząsteczkowa =
3 cząsteczki wodoru + 1cząsteczkaazotu <> 2 cząsteczki amoniaku

E Interpretacja molowa
кә.
3molewodoru + 1 mol azotu => 2 mole amoniaku
Ө Poprawnie przeprowadzona interpretacja molowa jest potrzebna do punktów 3., 4. i 5.

а Interpretacja masowa
3:2-M, i 1-2-My = 2- My,
DAA
3 mole-2 toa + 1 mol sza
-2 Мы Ж
<> 2 mole ‚в4-@-+з.1-8-
(147 +3 1%

6 g wodoru 28 g azotu 34 g amoniaku

E Interpretacja objętościowa (dla gazów w warunkach normalnych)

3.224018 + 1-224dm8 ш> 2- 22,4 dm?
67,2 dm? wodoru 22,4 dm? azotu 44,8 dm? amoniaku
Interpretacja wynikająca z liczby Avogadra (6,02 - 1023)
3-6,02-108 + 1-602-108 kat
=> 2 -6,02 - 1078
18,06 - 1023 602 - 1023 12,04 - 1022
cząsteczek wodoru cząsteczek azotu cząsteczek amoniaku

149
шшш Stechiometria

Plan rozwiązywania
Wypisz dane
i szukane. W jaki sposób obliczyć liczbę moli produktu na podstawie
А Napisz równanie równania reakcji chemicznej i znanej liczby moli jednego
reakcji chemicznej z substratów?
wraz z uzgodnionym Oblicz liczbę moli wody, która powstanie w reakcji całkowitego
współczynnikami
stechiomatrycznymi. zobojętnienia 6 moli wodorotlenku baru Ва(ОН), kwasem
Zapisz nad wzorami azotowym(V) HNO;.
chemicznymi dane Dane: Szukane:
i szukane.
EJ] Zapisz pod wzorami Agalon), = 6 moli пно=?
chemicznymi Rozwiązywanie takiego zadania zawsze należy rozpoczynać
informacje odczytane
z równania reakcji od napisania i uzgodnienia równania reakcji chemicznej.
В uż proporcje. W równaniu podkreśla się wzory i symbole tych substancji,
[EJ Napisz odpowiedź.
których liczba jest podana w zadaniu, i tych, których liczbę
należy obliczyć:
Ва(ОН), + 2 HNO; —> Ва(№О;), + 2 H;O
nad równaniem Nad wzorami chemicznymi zapisz dane i szukane:
— dane iszukane
6 moli x moli <— dane z zadania
Ва(он), + 2 HNO; —> Ва(№О;), + 2 HO
Pod wzorami chemicznymi zapisz informacje odczytane
z zapisu równania reakcji chemicznej:
6 moli x moli
Ba(OH); + 2 HNO; —> Ba(NO;)- + 2 HO
pod równaniem 1 mol 2 mole <— interpretacja
= interpretacja
równania reakcji molowa
chemicznej równania
reakcji
chemicznej
6 moli Ba(OH), — x moli НО
1 mol Ва(ОН), — 2 mole НО

_ 6 moli - 2 mole
ӯ 1 mol
x = 12 moli
W reakcji zobojętniania 6 moli wodorotlenku baru kwasem
azotowym(V) powstaje 12 moli wody.

150
 17. Obliczenia stechiometryczne mmm

Ета Plan rozwiązywania

E Wypisz dane
W jaki sposób obliczyć objętość produktu па podstawie i szukane.
równania reakcji chemicznej? | EJ Napisz równanie
Oblicz, jaka objętość wodoru odmierzonego w warunkach reakcji chemicznej
wraz 2 uzgodnionymi
normalnych powstanie w wyniku reakcji 1,15 g sodu z wodą. współczynnikami
| stechiometrycznymi.
Dane: Szukane:
My, = 1,158 Vy, =? В Zapisz nad symbolami
i wzorami chemicznymi
E 2Na+2H,0—>2Na0OH
+ H;t dane i szukane.
Zapisz pod symbolami
i wzorami chemicznymi
El 115g x dm? <— danezzadania informacje z równania
2 Na + 2 H,O —> 2 NaOH + Haf reakcji.
Zapisz pod symbolami
E 115g xdm? i wzorami chemicznymi
informacje odczytane
2 Na + 2 HO —> 2 NaOH + Haf z równania reakcji
w odpowiednich
2 mole 1 mol <— interpretacja jednostkach.
molowa równania
ПВ оо proporcje.
reakcji chemicznej
Napisz odpowiedź.
[5] W proporcji muszą występować wielkości w tych samych
jednostkach, dlatego liczbę moli sodu należy wyrazić w gramach
(2 mole Na — 2. 23 g), a liczbę moli wodoru w decymetrach
sześciennych (1 mol Н; — 22,4 ат? w warunkach normalnych):
1158 хат? Objętość molowa gazów
w warunkach normalnych:
2Na + 2 HO —> 2 NaOH + Haf 1 mol gazu - 22,4 ат?
2.236 22,4 dm?
El 115gNa — x dm*H;
46gNa — 22,4 dm*H

1,15 g - 22,4
dm?
46g
x = 0,56 dm?
W reakcji 1,15 g sodu z wodą w warunkach normalnych wydziela
się 0,56 dm? wodoru.

151
шыш Stechiometria

Plan rozwiązywania
Wypisz dane Dis "ие в я
i szukane. W jaki sposób obliczyć liczbę moli substratu na podstawie
EJ Napisz równanie równania reakcji chemicznej?
Peek chamins Oblicz, jaka liczba moli chloru przereaguje z 1 + 10?” atomów
wraz z uzgodnionymi ч
wspólczynnikami glinu.
stechiometycznymi. gg Dane: бейне:
Zapisz nad symbolami liczba atomów Al = 1 - 1022
i wzorami chemicznymi
dane i szukane. 2Al+ 3 Ch —> 2 AlCl;
Zapisz podsymbolami
а Манн кон ЕЙ 1:105: xmoli <— dane z zadania
infermacjeodczyłane
z równania reakcji
| 2—Al + 3С
—
—> 2АС
В zepiszpodsymboami Ё 1: 107 at. x moli
i wzorami chemicznymi 2Al + 3Ch —> 2АСЬ
informacje z równania = =
reakcji 2 mole 3 mole <— interpretacja molowa
w odpowiednich równania reakcji chemicznej
jednostkach
В uż proporcie. W równaniu reakcji mamy 2mole atomów Al, czyli 2 - 6,02 -107%
Napisz odpowiedź. зоти
1:102 ар, x moli
2А + ЗС. —> 2AICH
12,04 -10%*at. З mole
[ПД 1.107 atomówAl | —xmoliCh
1 mol -6,02 : 1022 12,04 10% atomów Al — 3 mole Cl;
atomów, cząsteczek =
lub jonów
lub jonó: 1.1022
. at. -3mole 00051
12,04: 107 at.

Z 1-107? atomów glinu przereaguje 0,025 mola chloru.

zapamięta, ZTM [асс

Prawo zachowania
masy – masa
substratów jest równa
masie produktów reakcji
chemicznej.
она
stechiometryczne —
obliczenia wynikające
z ilościowej interpretacji
Akagi
| iwykorzystujące prawo.
zachowania masy.
1. Oblicz, ile gramów magnezu należy użyć, aby w reakcji chemicznej
z kwasem solnym otrzymać 100 g chlorku magnezu.
2. Oblicz objętość wodoru odmierzonego w warunkach normalnych,
który otrzymano w wyniku reakcji chemicznej 1 g sodu z wodą.
3. Amoniak spożywczy to środek spulchniający dodawany np. do ciastek. Jego
głównym składnikiem jest wodorowęgian amonu, który ogrzewany ulega
rozkładowi do amoniaku, tlenku węgia(V) i wody. Oblicz liczbę moli,
objętość w warunkach normalnych, liczbę cząsteczek i masę wyrażoną
w gramach amoniaku, który powstanie w wyniku rozkładu 0,25 mola
wodorowęglanu amonu podczas pieczenia ciastek.

152
Podsumowanie

Mol to jednostka liczności materii, która zawiera 6,02 - 10% obiektów 4 Czym jest mol?
elementarnych (atomów, cząsteczek lub jonów). Na przykład 1 mol węgla
to 12 g węgła, 6,02 - 1023 atomów węgla.
Liczba Avogadra to liczba atomów, cząsteczek lub jonów znajdujących 4 Czym jest liczba
się w 1 molu danej substancji. Oznacza się ją symbolem Na. Avogadra?
NA – 6,02 ·1023 atomów, cząsteczek lub jonów
Masa cząsteczkowa (Me) to suma mas atomowych wszystkich atomów 4 Co to jest masa
tworzących tę cząsteczkę (lub związek chemiczny). Jednostką masy cząsteczkowa
cząsteczkowej jest unit — u.
i jak ją obliczyć?
model cząsteczki azotu

my,=14u+
140
my, = 280

Masa molowa (M) to masa 1 mola dowolnej substancji wyrażona 4 Co to jest masa
w gramach. Jednostką masy molowej jest Ea molowa i jak ją
obliczyć?
1 14 16

sj" аNa 2 Сч 2 :О
tlen
22,990 [12011 15,999
Masa atomowa sodu to Mya = 23 u,
więc masa molowa sodu wynosi My = 23 2.
Masa cząsteczkowa tlenku węgla(il) CO to Mco = 12 u + 16 u = 28 u,
więc jego masa molowa wynosi Meg = 28 т

Objętość molowa gazu to objętość, јака zajmuje 1 mol gazu w warunkach 4 Czym jest objętość
normalnych (w temperaturze 0°C, czyli 273 K, pod ciśnieniem p = 1013 hPa). molowa gazów
i co to są warunki
Objętość molowa gazu (objętość 1 mola gazu) wynosi 22,4 dm. normalne?
Różne gazy, które zajmują jednakową objętość w tych samych warunkach 4 Jaka jest treść
ciśnienia itemperatury, mają taką samą liczbę cząsteczek. prawa Avogadra?
Wzór empiryczny określa ilościowy stosunek atomów w cząsteczce Czym jest wzór
związku chemicznego ijest wyrażony za pomocą najmniejszych liczb empiryczny
związku
całkowitych. Wzór empiryczny tlenku fosforu(V) to P205. chemicznego?

Wzór rzeczywisty określa rzeczywistą liczbę atomów pierwiastków Czym jest wzór
chemicznych w cząsteczce związku chemicznego. Wzór rzeczywisty tlenku rzeczywisty
związku
fosforu(V) to P4010. chemicznego?
Sprawdź, czy potrafisz... 8-72-88
1. Oblicz masę molową związków chemicznych o podanych wzorach.
a) CuO d) NH;CI
b) АКОН); e) Fe(NO;);
©) H4SiO; 1) MgSO; -7 H;O
2. Uszereguj podane próbki według zwiększającej się masy.
100 g Н;О, 2,1 mola Fe, 2 m? Hz w warunkach normalnych. 3 - 10° atomów Hg
3. Oceń, które zdanie jest prawdziwe. Uzasadnij odpowiedź.
a) 1 mol każdego pierwiastka chemicznego znajdującego się w 1. okresie w warunkach
normalnych ma objętość 22,4 dm”.
b) 1 mol każdego pierwiastka chemicznego znajdującego się w 1. grupie w warunkach
normalnych ma objętość 22,4 dm”.
a „ Oblicz gęstość helu i chloru w warunkach normalnych.
P Przygotowano dwa gazy: 100 g CO; i 140 g 502. Ustal, który z nich w warunkach
normalnych zmieści się w całości w butli o objętości 50 dm.
6. Stosunek masowy metalu X do tlenu w tlenku o wzorze sumarycznym ХО wynosi 13 : 6.
Ustal masę molową tego związku chemicznego oraz podaj symbol chemiczny i nazwę
metalu X.
м Masa molowa kwasu о wzorze sumarycznym H;PO, wynosi 98 z Oblicz wartość indeksu
stechiometrycznego x oraz zawartość procentową tlenu w tym kwasie.

p Ustal wzór empiryczny soli sodowej pewnego kwasu tlenowego siarki zawierającego
32,37% sodu (procent masowy), 22,57% siarki i 45,06% tlenu.
© . Ustal wzór rzeczywisty pewnego związku potasu i tlenu. Zawiera on 70,91% potasu,
a jego masa molowa wynosi 110 i
E „ Oblicz, ile gramów nadtlenku wodoru należy poddać rozkładowi zgodnie z równaniem
2 H20; > 2 Н;О + O», aby cały otrzymany Чеп przereagował z magnezem, tworząc 4 g
tlenku magnezu.

„ Oblicz, ile gramów tlenku wapnia trzeba użyć do reakcji chemicznej, aby otrzymać
0,5 mola wodorotlenku wapnia.

12. Reakcja chemiczna przebiega zgodnie z równaniem:

Си + 2 AgNO; —> CU(NO3), + 2 Ag
Oblicz, ile gramów srebra powstanie w wyniku tej reakcji chemicznej, jeśli do reakcji zużyto
10 g miedzi.
13. Kofeina to związek chemiczny występujący m.in. w ziarnach kawy. Po spożyciu działa
pobudzająco na układ nerwowy, dlatego jest składnikiem napojów energetyzujących. Cząsteczka
kofeiny zawiera 49,484% (procent masowy) węgla, 5,155% wodoru, 28,866% azotu i 16,495%
tlenu, a jejmasa molowa wynosi 194. = Ustal wzory empiryczny i rzeczywisty kofeiny.
 # 7
Reakcje utleniania-redukcji.
Elektrochemia
To było w szkole podstawowej!

FA Szereg aktywności metali to zbiór metali uporządi ił rastającej ak

chemicznej. Aktywność chemiczną metali okr 9 ości wypieraniapr.
joruzkw
Li K Ba Ca Na Mg Al Zn Fe Ni Sn Pb, H Sb Bi Cu Hg Ag Pt Au

MA Korozja t n z metali
Zachodzi miku działania na metal różnych czynników chemicznych.

M metody ochrony metali przed korozją

eoaA сс stosowanieсstopów odpornych
stosowanie powłok ochronnych, czyli
osłabienie
pokrywanie metali cienką warstwą np. agresywności na korozję, np. stal nierdzewną
cynku (cynkowanie), chromu środowiska, uzyskuje się przez dodanie do stali
(chromowanie), niklu (niklowanie) lub np. stosowanie chromu, manganu i niklu
malowanie farbą, emalią bądź inhibitorów
lakierowanie
 18. Stopnie utlenienia
pierwiastków chemicznych
Liczba zawodników w drużynie (fot. 83.) zależy od dyscypliny sportu,
tak jak wartość stopnia utlenienia pierwiastka zależy od związku che-
micznego, w którym ten pierwiastek występuje.
: wman

Fot. 83. Drużyna

siatkówki to
6 zawodników, ale
mecz pilki nożnej
rozgrywa drużyna
składająca się
z 11 zawodników.
8 Czym jest stopień utlenienia pierwiastka
chemicznego?
Do ustalenia wzoru związku chemicznego oprócz symboli chemicznych
pierwiastków konieczna jest też znajomość ich wartościowości. Jednak ta
wielkość nie sprawdza się we wszystkich przypadkach. Dlatego na tym eta-
pie nauki chemii — od tej chwili — oprócz pojęcia wartościowości będziemy
stosować pojęcie: stopień utlenienia pierwiastka chemicznego. Jest on
równy liczbie elektronów, które atom pierwiastka chemicznego oddałby
albo przyjąłby, przy założeniu że z innymi pierwiastkami chemicznymi
tworzy on wiązania w 100% jonowe.
W przypadku jonów prostych stopień utlenienia pierwiastka che-
micznego jest równy ładunkowi jonu.

© Jak zapisuje się stopień utlenienia pierwiastka

chemicznego?
Stopień utlenienia oznacza się cyfrą rzymską i zapisuje się nad symbo-
lem pierwiastka chemicznego. Wartość stopnia utlenienia może być
dodatnia, zerowa lub ujemna. Dla dodatnich wartości stopnia utlenie-
nia nie zapisuje się znaku „+” należy jednak pamiętać о nim podczas
ich odczytywania (tabela 16.).

Tabela 16. Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w chlorku sodu

Wzór Symbol Stopień Sposób ia

“йү” Minia stopnia utlenienia
chemicznego „rostego a pierwiastka chemicznego.
Na* 1 plus pierwszy stopień utlenienia
Мас
ar а minus pierwszy stopień utlenienia

156
 18. Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych ЖШШЕ

Stopnie utlenienia stosuje się zarówno do pierwiastków chemicz-

nych w związkach jonowych, jak i tych występujących w cząsteczkach,
w których atomy są ze sobą połączone wiązaniami kowalencyjnymi.

Ети МОРАOdczytaj z układu

W jaki sposób ustalić stopnie utlenienia pierwiastków okresowego położenie
chemicznych w związku jonowym? pierwiastków
chemicznych.
Ustal stopnie utlenienia potasuisiarki w siarczku potasu KS py sc
na podstawie położenia tych pierwiastków chemicznych родо
w układzie okresowym. konfigurację
elektronową.
EJ Potas znajduje się w 1. grupie i 4. okresie, a siarka w 16. grupie EJ odczytajich
13. okresie układu okresowego pierwiastków chemicznych. elektroujemność.
E Podpowłokowa konfiguracja elektronowa (patrz przykład 5., s. 28) El Napisz odpowiedź.
potasu i siarki:
19K: 152 252 2р 352 3pó 451 165: 152 252 2р6 352 3p*
elektroujemność
1 16
[og }
4 19K 3 165
potas siarka

Pierwiastek chemiczny o mniejszej elektroujemności oddaje

elektrony walencyjne. Zatem atom potasu odda 1 elektron
walencyjny z ostatniej powłoki elektronowej. Uzyska wtedy 18
konfigurację najbliższego helowca — argonu — i utworzy kation A
K* o konfiguracji: з 187
t9K*: 18? 252 2р6 352 3рб KLM’
oktet elektronowy
W jonie K' stopień utlenienia potasu to 1.
Pierwiastek chemiczny o wyższej elektroujemności przyjmuje
elektrony. Zatem atom siarki przyjmie 2 elektrony walencyjne ładunek prostego jonu =
na podpowłokę 3p*. Uzyska wtedy konfigurację najbliższego = stopień utlenienia
helowca — argonu — i utworzy anion 52- o konfiguracji: pierwiastka chemicznego
165?:18? 252 2р 352 3р®.
Siarka w jonie S” występuje na —11 stopniu utlenienia.
EJ Stopień utlenienia potasu to I, a siarki -II

157
 Reguły ustalania stopni utlenienia
Istnieją reguły, które należy stosować, ustalając stopnie utlenienia
pierwiastków chemicznych oraz do obliczania stopni utlenienia
w jonach prostych, złożonych i związkach chemicznych.

Jak ustalić stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych?

stopień 4
utlenienia
Nu
Il ©— berylowce w związkach chemicznych, np. CaS, MgO

' '
1 @—— litowce w większości związków chemicznych, np. NaBr, KCI
$ t E.
wodór w większości związków chemicznych, пр. НгО, НСІ, NH3, H2504

о о оро
0 ®— pierwiastki chemiczne w stanie wolnym, np. О», Brz, Na, Са

а Жа
-| ®— fluor w związkach chemicznych, np. HF, CF4,OF;
-i
chlor w chlorkach, np. Мас!
а
brom w bromkach, np. LiBr
-
jod w jodkach, np. KI
EE RE.
1 $— tlen w większości związków chemicznych, пр. НгО, MgO, H>S04
-u е
siarka w siarczkach, пр. MgS i

l wyjątki
wodór w wodorkach litowców, np. Na!
wodór w wodorkach berylowców, np. Mg!

tlen w nadtlenkach, np. Н,

tlen wzwiązkach
zfluorem, np. OF.

Tien w nadtlenku wodoru występuje

na- stopniu utlenienia. p>

158
 Stopień utlenienia pierwiastków chemicznych w cząsteczkach
dwuatomowych, np.: Hz, Na, Оз, F>, Clg, Вг», 1, G
i wieloatomowych, np.: P4, Sg, wynosi zero.

ОА au
afu|e] »[e
ajwa a s oz а э юн |е
[рреә [|=
ааа у Гаја аја
в|с»|ва ане |ть|w Гао ов |i |prла [нот е. =
{к ZEEEREECEREE я toдаг,
Chlor
który tworzy
KOOOOOOOOOO Brom tociecz, cząsteczki
z z która tworzy dwuatomowe.
em famfom]a fcn fea
[Pa| v [ro|Pu Jod to substacja cząsteczki
stała, która tworzy dwuatomowe,
cząsteczki
dwuatomowe.

Jak ustalić stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych

w związkach nieorganicznych ijonach?
Obliczanie stopnia utlenienia pierwiastka chemicznego w związkach ułatwia fakt, że stopień
utlenienia tlenu prawie zawsze wynosi -ll, a stopień utlenienia wodoru prawie zawsze |.

п Suma stopni utlenienia wszystkich atomów pierwiastków chemicznych tworzących

związek chemiczny wynosi zero, np.
1x-1I
HNO; 1-1+1-х+3-(-Ш)=0 X=V
п Stopień utlenienia atomu pierwiastka chemicznego w
jonie prostym, czyli takim,
który składa się z jednego pierwiastka chemicznego, jest równy ładunkowi jonu.

Symbol chemiczny Stopień utlenienia

МО Махи chemicznego. jonu prostego pierwiastka chemicznego
Na' U
масі ©” =
ALO. А" Ш
1203 o> A

El Suma stopni utlenienia wszystkich atomów pierwiastków chemicznych tworzących

jon złożony, czyli taki, który składa się z kilku pierwiastków chemicznych, jest równa
ładunkowi tego jonu, np.

80,7 1:x+4-(-1)=-lII x=VI

NH 1-х+4-1=1 =
шш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

8 W jaki sposób ustalić stopień utlenienia pierwiastka

chemicznego?
Stopień utlenienia można ustalić na podstawie konfiguracji elektro-
nowej atomu pierwiastka chemicznego i jego elektroujemności.

© Dlaczego pierwiastek chemiczny może występować

na wielu stopniach utlenienia?
Pierwiastki chemiczne mogą przyjmować różne stopnie utlenienia
w związkach chemicznych, aby uzyskać trwałą konfigurację elek-
tronową.
Stopień utlenienia pierwiastka chemicznego, np. siarki, zależy od elek-
troujemności pierwiastków chemicznych wchodzących w skład związku
chemicznego. Jeśli siarka łączy się z pierwiastkiem chemicznym o niższej
elektroujemności, пр. potasem, przypisuje się jej ujemny stopień utlenie-
nia, bo zakłada się, że atom siarki przyjmuje dwa elektrony. Atom siarki
uzyskuje wtedy trwałą konfigurację elektronową — oktet elektronowy
(patrz przykład 44., s. 157).
W związkach chemicznych siarki z pierwiastkami chemicznymi
o wyższej elektroujemności, np. tlenem, atom siarki, aby uzyskać trwa-
łą konfigurację elektronową, przyjmuje dodatni stopień utlenienia,
który można interpretować jako oddawanie elektronów (tabela 17.).
W związkach chemicznych zbudowanych z dwóch atomów
pierwiastków chemicznych ujemny stopień utlenienia przyjmują
pierwiastki chemiczne, których elektroujemność jest większa.
Stopnie utlenienia siarki w cząsteczkach związków chemicznych:
А! o N м
ИШНЕН ŻE DLLILLL a ЕГЕ
KS 5 HS0; HS0;
siarczek potasu siarka w stanie kwas siarkowy(V) kwas siarkowy(V)
wolnym

Tabela 17. Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w tlenku siarki(V!)

Wzór związku Stopień utlenienia
chemicznego Elektroujemność Trwała konfiguracja elektronowa pierwiastka
chemicznego

z siarka: 2,5 182252

2р®35°gp!09886 60-5 1522522p° 5
tlenek siarki(V) 2 л
Чеп: 3,5 152 252 2р* PAIT 29„ 1.225? ов о

160
 18. Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych ЖШШЕ

8 W jaki sposób ustalić stopnie utlenienia pierwiastków

chemicznych w związkach chemicznych?

Стя чын
E usta! stopnie
utlenienia
Jak ustalić stopień utlenienia pierwiastków chemicznych
kaski ierwiastkó chemicznych
pierwiastków i iizwi:
związkach pierwiastków
еп олур
cnemicznyci z regułami
Ustal stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w: (patrz s. 158).
Cl» Sg, AICL, СО, H;PO,, HCIO,, Ba(OH)>, Al(SO,);. E Obicz nieznany
stopień utlenienia
EM Pierwiastki chemiczne — chlor, siarka — w cząsteczkach Cl i 5, pierwiastka
mają zerowy stopień utlenienia. Tlen w związkach chemicznych chemicznego.
jest na -II stopniu utlenienia, a wodór na I stopniu utlenienia. EJ Napisz odpowiedź.
Beryl należy do berylowców, dlatego w związkach chemicznych
jest na II stopniu utlenienia, a chlor w chlorkach na -I stopniu
utlenienia (patrz s. 158), zatem:
< -1 1-1 1-0 I-II ш A
AlCl} СЬО, HPO, HCIO, Ba(OH) А!,(50О,)з
[21 Nieznany stopień utlenienia pierwiastka chemicznego oznacza
się jako x i oblicza zgodnie z regułą, że suma stopni utlenienia
wszystkich atomów tworzących związek chemiczny wynosi 0,
zatem: o
x И 1 х1 Suma stopni utlenienia
CIO; HPO, atomów wszystkich
2.х+7.(-1)=0 3:1+x+4-(-II)=0 Och
2x=XIV Ш +х-УШ=0 сю:
«=й ужо tworzących cząsteczkę.
z т związku chemicznego
wynosiО.
1 xl M xN
HCIO, AL(SO,);
1+x+4-(-11)=0 2.111 +3-(6+4-(-1))=0
1+x-VIII=0 VI +3x- XXIV=0
x=VII x=VI
ЕЁ Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w:
о о
» cząsteczkach: С, 5
vit-
> tlenku: 10,
1 У-ш Ivi-
» kwasach: НРО, HCIO,
M 01
» wodorotlenku: Ba(OH);
mA ш ViA
› solach: AICI:, Al(S0;);

161
шиш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

Plan rozwiązywania
Ustal stopnie
utlenienia Jak ustalić stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych
pierwiastków w jonach?
chemicznych zgodnie
z regułami (patrz s. 159). Ustal stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w jonach:
[ оос nieznany AB, Lit, I”, S%, NO3”, S0.
stopień utlenienia
pierwiastka Pierwiastki chemiczne w jonach prostych: АІ", Li*, 17, S mają
chemicznego. stopień utlenienia równy ładunkowi jonu (patrz s. 159), zatem:
EJ Napisz odpowiedź.
ш 1 -1 -u
aw «e Р e
Tlen w związkach chemicznych jest па -II stopniu utlenienia
Stopień utlenienia (patrz s. 159), zatem:
w jonie prostym jest -il -1
równy ładunkowi jonu. мо; SO;
Nieznany stopień utlenienia pierwiastka chemicznego oznacza
się jako x i oblicza zgodnie z regułą, że suma stopni utlenienia
wszystkich atomów tworzących jon złożony jest równa
ładunkowi tego jonu, zatem:
Suma stopni utlenienia
atomów w jonie
ZU х1
мо; 50;
złożonym jest równa
ładunkowi tego jonu.
x + 3-(-1l)=-1 x + 3-(-11) =-I
х-М1=-1 х-М1=-11
x=V x=IV
Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w jonach:
ш 1 А -il V-II TV -i
ABĘ Ыз Га 5 Nóg. Or

КТЕ “т.
1. Ustal stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w związkach
chemicznych o podanych wzorach.
a) KS ©) Mn;0; e) HCIO 9) РЫЅО))
jest równy liczbie b) М9 d) SO; f) Са(Он); h) NazCO3
elektronów, które
atom pierwiastka 2. Ustal stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w jonach
chemicznego oddaje о podanych wzorach.
albo przyjmuje podczas
tworzenia cząsteczki а) Ее?" ФЕ e) МН; g9) NO7
związku chemicznego b) Na* о) 92- f NO7 h) MOs
lub jonu, przy założeniu
że wszystkie wiązania 3. Wyjaśnij, dlaczego tlen w tlenkach zwykle występuje na -II stopniu
są jonowe. utlenienia.

162
19. Utleniacz, reduktor,
reakcje utleniania i redukcji
Duża ilość energii (fot. 84.), niezbędna do prawidłowego funkcjonowa-
nia organizmu, wydziela się w reakcjach utleniania. Wymagają one du-
żych ilości tlenu w organizmie. Jeżeli tlenu jest zbyt mało, to reakcja
utleniania nie zachodzi i wydziela się znacznie mniej energii.

Fot. 84. Człowiek odczuwa

zmęczenie wtedy, gdy
organizm jest niedotleniony.

8 Czym są reakcje utleniania-redukcji?

Reakcje utleniania-redukcji, nazywane też reakcjami redoks, to prze-
miany, w których te same pierwiastki chemiczne w produktach
i w substratach występują na innych stopniach utlenienia. Zatem
podczas reakcji utleniania-redukcji następuje zmiana wartości stopni
utlenienia pierwiastków chemicznych.

8 W jaki sposób ustalić, czy reakcja chemiczna

jest reakcją utleniania-redukcji?
Aby sprawdzić, czy dana reakcja chemiczna jest reakcją utleniania-re-
dukcji, należy ustalić stopnie utlenienia poszczególnych pierwiast-
ków chemicznych w substratach oraz w produktach i je porównać.
W reakcjach utleniania-redukcji jeden z pierwiastków chemicznych
zwiększa, a drugi zmniejsza swój stopień utlenienia.
Zwiększanie stopnia utlenienia jest związane z procesem oddawania
elektronów przez atomy pierwiastka chemicznego. Zmniejszanie stop-
nia utlenienia — z procesem przyjmowania elektronów przez atomy
pierwiastka chemicznego.

Chemia w akcji
Energia, która powstaje w reakcji utleniania-redukcji
zachodzącej w organizmach robaczków świętojańskich,.
wydziela się na sposób światła (fot. 85.).
Fot. 85. Chrząszcze mogą dowolnie „włączać” i „wyłączać” światiol
шиш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

Plan rozwiązywania
E usta! iporównaj
stopnie utlenienia W jaki sposób ustalić, czy równanie przedstawia reakcję
pierwiastków utleniania-redukcji?
chemicznych
w substratach Wskaż równania reakcji utleniania-redukcji.
i produktach.
a) 4 Al + 3 0, —> 2 АО,
И Napisz odpowiedź. b) 2 CO + O, —> 2 CO;
c) CaCO; > СаО + CO;
d) Zn + 2 HCI—> ZnCl, + Н,
e) 2 KOH + H50, —> K+SO; + 2 H,O

E Porównanie stopni utlenienia

Równanie reakcji chemicznej

о o NEJ
a) 4 Al+ 3 О, —> 2 АО,
zmiana stopni utlenienia
pierwiastków chemicznych
[X reakcja utleniania-redukcji
п-и 0 WH нәү
b) 2 CO + 0> —> 2С0, 0#-
zmiana stopni utlenienia
pierwiastków chemicznych
F reakcja utleniania-redukcji
и м-н и-и м ULU
©) CaCO > Сао + СО, N=IV
-l=-1l
brak zmiany stopni utlenienia
pierwiastków chemicznych –
reakcja nie jestreakcją
utleniania-redukcji
e 1а пл o
9) Zn+ 2 HCI—>
ZnCl +Hz

pierwiastków chemicznych
F reakcja utleniania-redukcji
блп мән ЖЕДИ
e) 2 KOH + H,S0,—>K,SO,
+2HzO

brak zmiany stopni utlenienia

pierwiastków chemicznych —
reakcja niejestreakcją
utleniania-redukcji
Reakcjami utleniania-redukcji są reakcje chemiczne
przedstawione w punktach: a), b) i d).
 19. Utleniacz, reduktor, reakcje utleniania i redukcji

EH Czym jest utlenianie?

To reakcja, której towarzyszy oddawanie elektronów przez jony lub reakcja utleniania
atomy pierwiastków chemicznych. Podczas utlenienia pierwiastek — oddawanie elektronów
i zwiększanie stopnia
chemiczny zwiększa swój stopień utlenienia. utlenienia
reduktor ро utlenieniu
В Czym jest redukcja? OL O
To reakcja, której towarzyszy przyjmowanie elektronów przez jony © o°
lub atomy pierwiastków chemicznych. Podczas redukcji pierwiastek utleniacz ро redukcji
chemiczny zmniejsza swój stopień utlenienia. reakcja redukcji
W reakcjach utleniania-redukcji (redoks) utlenianie i redukcja — przyjmowanie
elektronów i zmniejszanie
zachodzą jednocześnie. stopnia utlenienia
W tych reakcjach biorą udział dwa rodzaje substancji: utleniacz
i reduktor.

E Co to są reduktor i utleniacz?
Reduktor to atom lub jon pierwiastka chemicznego, który w reakcji
utleniania-redukcji oddaje elektrony i zwiększa swój stopień utlenie-
nia, czyli ulega utlenianiu (rys. 23.).
Utleniacz to atom lub jon pierwiastka chemicznego, który w reak-
cji utleniania-redukcji przyjmuje elektrony i zmniejsza swój stopień
utlenienia, czyli ulega redukcji.
Ж utlenianie a

о 0—6
reduktor utleniacz ро utlenieniu
Ө
ро redukcji

redukcja
Rys. 23. Model reakcji utleniania-redukcji.
Przykładem reakcji utleniania-redukcji jest reakcja otrzymywania
chlorku wapnia z pierwiastków chemicznych. W tej reakcji chemicz-
nej atom wapnia zwiększa stopień utlenienia z 0 do II, gdyż oddaje
dwa elektrony, zatem ulega reakcji utleniania:
utlenianie 0
Ca?
0 utlenianie
о о ( -|
Ca + Cl —> СаСЬ Са
Atom wapnia oddaje elektrony, czyli zwiększa swój stopień utlenienia,
zatem jest reduktorem.
Reakcję utleniania przedstawia równanie:
0 П
Са —> Ca” + 267 reduktor się utlenia

165
шиш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

Elektrony oddawane przez atom wapnia (reduktor) są przyjmowa-

ne przez atom chloru (utleniacz). Dzięki temu atom chloru, zmniejsza
swój stopień utlenienia z 0 do -1, zatem ulega reakcji redukcji:
0 redukcja

сь redukcja
m (Ж
2Cr са + ci —> Сас
Atom chloru przyjmuje elektrony, czyli zmniejsza swój stopień
utlenienia, zatem jest utleniaczem.
Reakcję redukcji przedstawia równanie:
0 4
utleniacz się redukuje Ch + 26 —> 2 СГ
Równania opisujące reakcję utleniania i reakcję redukcji z uwzględ-
nieniem liczby oddawanych i przyjmowanych elektronów nazywa się
równaniami połówkowymi:
o п
reakcja utleniania: Са —> Са?* + 2e” 3 т
4 |równania połówkowe
reakcja redukcji: с + 2 —>2CI

Plan rozwiązywania
[ Usta stopnie
utlenienia W jaki sposób ustalić, który pierwiastek chemiczny jest
plerwiastków utleniaczem, a który reduktorem w reakcji utleniania-
chemicznych. -redukcji?
E Wskaż reakcję Wskaż równania reakcji utleniania i redukcji oraz utleniacz
utleniania ireakcję
redukcji oraz utleniacz i reduktor w reakcjach redoks (a, b, d) z przykładu 47., s. 164.
i reduktor.
EM Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w reakcjach
oz wynoszą odpowiednio:
ш -u
4Al+ 30,—>2 ALO;
п-п 0 I-II
2 CO + 02—>2 СО,
1-1 па о
Zn+ 2 HCI
—>ZnCl, + Hy
[2] utlenianie Atom glinu oddaje elektrony, czyli
+ zwiększa stopień utlenienia,
m- zatem jest reduktorem.
4 o —2A|
A+ 30; —>2ALO, Atom tlenu przyjmuje elektrony,
= czyli zmniejsza stopień utlenienia,
zatem jest utleniaczem.
patrz s. 167

166
 19. (Жепасг, reduktor, reakcje utlenianiairedukcji rm

utlenianie Atom węgla oddaje elektrony,

+ czyli zwiększa stopień utlenienia,
и-и 0 I-II zatem jest reduktorem.
200 +0;—>2C0, Atom tlenu przyjmuje elektrony,
czyli zmniejsza stopień utlenienia,
ЧЕ zatem jest utleniaczem.

P N Atom cynku oddaje elektrony,

czyli zwiększa stopień utlenienia,
U 1-1 Il -| o zatem jest reduktorem.
Zn + 2 НС —> ZnCl, + Н. Atom wodoru przyjmuje elektrony,
> czyli zmniejsza stopień utlenienia,
sama zatem jest utleniaczem.

|Zadania| Сема, Т Zapamiętaj!

1. Wskaż reakcje utleniania-redukcji wśród podanych równań. -redukcji - reakcje
a) HO + S0; —> H;SO, chemiczne
b) Cl; + 2 NaOH —> NaCl + NaClO + Н.О zen = i
zmianą stopni utlenienia
©) Fez(80;); + 2 КРО, —> 2 FePO„V + 3 K;SO, ONE
д) Ba + 2 H2O —> Ba(0H), + Н.ћ chemicznych
w produktach
sings ma = R: 9 i substratach.
U ыдыуы жакс л Redukcja - reakcja,
2. Wskaż utleniacz i reduktor w reakcjach utleniania-redukcji z zadania 1. której towarzyszy
pobieranie elektronów
3. Wybierz zdania, które są prawdziwe. przez jony lub atomy
a) W reakcjach metali 1. i 2. grupy układu okresowego z mocnymi pierwiastków
kwasami wodór pełni funkcję reduktora. ODRZ
b) Reakcje spalania niesąreakcjami utleniania-redukcji. заанен
с) W reakcjach utleniania-redukcji fluor zawsze pełni funkcję utleniacza. Жаны ае не РИ

4. Baterie alkaliczne są stosowane do zasilania кмс „ы

różnych przedmiotów codziennego użytku, А chemicznych.
np. pilota do telewizora lub zabawek dla dzieci. NOEGO
W bateriach alkalicznych zachodzi reakcja lub jon pierwiastka
chemiczna między cynkiem a tlenkiem chemicznego, który
manganu(M, która przebiega zgodnie A pad
ый ей utlenienia, czyli ulega
ZADEN utlenianiu.
2 MnO; + HzO + Zn —> Mn;0;+ (ОН), WAG
Wskaż, która substancja (cynk czy tlenek manganu(/V)) jest lub jon pierwiastka
utleniaczem,
= AE
a która reduktorem
Ө 0
w tej reakcji
е
chemicznej.
сз
Ustal, gmina który
zmniejsza swój stopień
jak zmieniają się stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych utlenienia, czyli ulega
tworzących te substancje. redukcji.

167
 20. Bilansowanie równań
reakcji utleniania-redukcji
związków nieorganicznych
Z lekcji matematyki wiadomo, że lewa strona równania musi równać
się prawej (fot. 86.). Ta sama zasada obowiązuje podczas bilansowania
równań reakcji chemicznych.
Fot. 86. W równaniu E Na czym polega bilansowanie równań reakcji
matematycznym lewa
strona zawsze musi utleniania-redukcji?
równać się prawej. Ta metoda polega na prawidłowym dobraniu współczynników ste-
chiometrycznych na podstawie bilansu elektronów wymienionych
między utleniaczem a reduktorem. W tym celu trzeba tak dobrać licz-
by atomów lub jonów utleniacza i reduktora, aby liczba elektronów
oddanych przez atomy lub jony reduktora była równa liczbie elek-
tronów przyjętych przez atomy lub jony utleniacza:
W"

o
reduktor
©
шіепіасг
Bilansowanie równania reakcji utleniania-redukcji należy zacząć od
uzupełnienia go współczynnikami stechiometrycznymi wynikającymi
z tzw. bilansu elektronowego. Następnie trzeba tak dobrać pozostałe
współczynniki stechiometryczne, aby liczby wszystkich atomów po
stronie substratów i stronie produktów były jednakowe.
Plan rozwiązywania
Eli Napisz równanie
reakcji chemicznej W jaki sposób ustalić współczynniki stechiometryczne
i ustal stopnie reakcji syntezy siarczku magnezu metodą bilansu
utlenienia
elektronowego?
pierwiastków.
E Napisz równania Ustal metodą bilansu elektronowego współczynniki
połówkowe. stechiometryczne w reakcji syntezy siarczku magnezu.
EJ uż vilans Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w reakcjach
elektronowy.
chemicznych wynoszą odpowiednio:
EJ woisz ustalone liczby
jako współczynniki © о na
stechiometryczne Mg + S—> MgS
do równania reakcji.
E Magnez zwiększa swój stopień utlenienia z 0 do II,
EJ Sprawdź poprawność
doboru co odpowiada oddaniu przez każdy atom magnezu 2 elektronów:
współczynników o n
stechiometrycznych. Mg Mg” + 2е- patrzs.169

168
 20.Bilansowanie równań reakcjiutleniania-redukcji związków nieorganicznych MENEE

Siarka zmniejsza swój stopień utlenienia z 0 do II, co

w pobraniu przez każdy atom siarki 2 elektronów:

S+ 2e7 — s utleniacz się redukuje

Równania połówkowe
0 ЛЕКТЕ сао | Zgadza się, muszą spełniać zasadę
Mg —> Mg” + 2e | 0° |252 є)=0 60020. zachowania ładunku,
0 ~i to znaczy, że suma
|8+2е-—>58^ |os2:=-2 2 ау jonów po lewej stronie
równania musi być
równa sumie jonów po
Procesy utleniania i redukcji zachodzą równocześnie, dlatego prawej stronie równania
liczba elektronów przyjętych przez utleniacz musi być równa połówkowego,
liczbie elektronów oddanych przez reduktor.
W tym przypadku obie te liczby są równe 2.
Po dodaniu stronami równań połówkowych:
0 п
Mg —> Mg” + Że”

и-и
Мв+5 +27 — Мв5 + 2e”
цы elektronów po obydwu stronach równania można skrócić:
п-п
Mg + S+ 2e —> MeS +26
ушен stechiometryczne w tym przypadku wynoszą 1:
п-п
Mg + s — Mgs
magnez siarka siarczek magnezu
Liczba atomów lub jonów pierwiastka chemicznego
w substratach musi być równa liczbie atomów lub jonów
tego pierwiastka chemicznego w produktach:
шиш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

pianNapisz
rozwszywania
równanie
—го50.1
reakcji chemicznej W jaki sposób ustalić współczynniki stechiometryczne
i ustal stopnie reakcji syntezy chlorku potasu metodą bilansu
utlenienia
elektronowego?
pierwiastków.
И Napisz równania Ustal metodą bilansu elektronowego współczynniki
połówkowe. stechiometryczne w reakcji syntezy chlorku potasu.
Ułóż bilans o o 1-1
elektronowy. K+ Ch — KCI
EJ] woisz ustalone liczby
jako współczynniki El Potas zwiększa swój stopień utlenienia z 0 do I, co odpowiada
stechiometryczne oddaniu przez każdy atom potasu 1 elektronu:
do równania reakcji. 0 1
В Sprawdź poprawność KK + le
doboru Chlor zmniejsza swój stopień utlenienia z 0 do —1, co
współczynników
stechiometrycznych. odpowiada przyjęciu przez każdy atom chloru 1 elektronu. Chlor
występuje w cząsteczkach dwuatomowych Cl, zatem w reakcji
chemicznej biorą udział 2 atomy chloru i pobrane zostaną
2 elektrony:
0 4
Ch + 2e-—>2CI-

Równania połówkowe
0 п асо |Zgadzasię,
muszą spełniać zasadę K—>K'+ te o 1+1-60=0 O.
zachowania ładunku,
to znaczy, że suma 0 Е] БЕ Z ię,
ładunków po lewej Ch + 26-—> 2Cr A 1 -2 TEEN
stronie równania musi
być równa sumie El Aby zbilansować liczby elektronów przyjętych i oddanych, czyli
ładunków po prawej
stronie równania
ustalić współczynniki stechiometryczne reakcji chemicznej,
połówkowego, należy znaleźć najmniejszą wspólną wielokrotność liczby
elektronów. W tym przypadku jest to liczba 2. Wszystkie
elementy równania połówkowego przedstawiającego utlenianie
należy pomnożyć przez 2, a elementy równania połówkowego
przedstawiającego redukcję pozostawić bez zmian:

K—>K+ e |-2
Ch + 26 —>2GI-
W wyniku mnożenia otrzymuje się:
2K—>2K' + 2e-
0 A.
Ch + 26 —>2C-
patrz s. 171

170
 20. Bilansowanie równań reakcji utleniania-redukcji związków nieorganicznych NE

Po dodaniu stronami równań połówkowych można skrócić

liczby elektronów:
o o 1-1
2K+ Ch + 2e —> 2 KCI + 26°
Równanie z ustalonymi współczynnikami stechiometrycznymi:
0 0 1-1
2K + Ch —> 2 KCI
potas chlor chlorek potasu
Liczba atomów lub jonów pierwiastka chemicznego
w substratach musi być równa liczbie atomów lub jonów tego
pierwiastka chemicznego w produktach.

Liczba atomów
lub jonów
Pierwiastek pierwiastka chemicznego
chemiczny |jewastrona prawa strona
KRW ia
K 2 2 Zgadza się, bo 2 = 2.
а 2 2 Zgadza się, bo 2 = 2.

Plan rozwiązywania
Ell Napisz równanie
W jaki sposób ustalić współczynniki stechiometryczne reakcji chemicznej
reakcji glinu z kwasem chlorowodorowym metodą i ustal stopnie

bilansu elektronowego? utlenienia

pierwiastków,
Ustal współczynniki stechiometryczne w reakcji glinu [ Nepisz równania
z kwasem chlorowodorowym HCI metodą bilansu połówkowe.
elektronowego. EJ ućżbians
elektronowy.
o 1-1 m- o
Al + HCI —> AlCl; + Н; EJ wbisz ustalone liczby
jako współczynniki
Glin zwiększa swój stopień utlenienia z 0 do III, co odpowiada stechiometryczne
oddaniu przez każdy atom glinu 3 elektronów: do równania reakcji
о ш В Sprawdź poprawność
A|—>AF* + Зет doboru
współczynników
Wodór zmniejsza swój stopień utlenienia z I do 0, со stechiometrycznych.
odpowiada pobraniu przez każdy atom wodoru 1 elektronu.
Wodór występuje w cząsteczkach dwuatomowych H3,
zatem pobrane zostaną 2 elektrony.
W wyniku mnożenia otrzymuje się:
1 0
2H* + e —>Hą utleniacz się redukuje

patrzs.172

171
шшш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

©
Równania połówkowe
muszą spełniać zasadę o ш Zgadza »
zachowania ładunku, AI——>AF* + 387 o 3+3-(-1)=0 асаган
to znaczy, że suma
ładunków po lewej 2h +2—>B, 2+2-(-1)=0 o | or
stronie równania musi
być równa sumie
ładunków po prawej Aby zbilansować liczby elektronów przyjętych i oddanych, czyli
stronie równania ustalić współczynniki stechiometryczne reakcji chemicznej,
połówkowego. należy znaleźć najmniejszą wspólną wielokrotność. W tym
przypadku jest to liczba 6. Wszystkie elementy równania
połówkowego przedstawiającego utlenianie należy pomnożyć
przez 2, a elementy równania połówkowego przedstawiającego
redukcję pomnożyć przez 3:
0 ш
А1—> Al” + Зе |.2
1 o
2Н* +2е-—›>н,|.3
W wyniku mnożenia otrzymuje się:
U ш
2Al—> 2 Al” + бет
1 0
6H* + 66 —> 3 Н,
Po dodaniu stronami równań połówkowych można skrócić
liczby elektronów:
0 1 ш U
2A1+6H*
+ бе —>2AP* +66 +3Hy
Równanie z ustalonymi współczynnikami stechiometrycznymi:
2Al +6 HCI—>
2AlCl; +3 H3
gin kwas chlorek wodór
chlorowodrowy glinu
Liczba atomów lub jonów pierwiastka chemicznego
w substratach musi być równa liczbie atomów lub jonów tego
pierwiastka chemicznego w produktach.

А 2 2, Zgadza
się, bo 2= 2.
H 6 6 Zgadza
się, bo6=6.
GI в 6 Zgadza
się, bo 6=6.

172
 Zastosowania > шу ыз ka И

Reakcje utleniania-redukcji
W wielu procesach przemysłowych za
5 \ дагу
wykorzystuje się reakcje utleniania-redukcji. p- Wielkopiecowe
Są one także częścią procesów biochemicznych — (С0,с0) sg
przebiegających w obecności enzymów,
np. w trakcie fermentacji alkoholowej Е
>

Przemysł hutniczy
Do produkcji stali, przeprowadzanej w wielkich
piecach, wykorzystuje się reakcje redukcji
rud żelaza. Do wielkiego pieca są wprowadzane
surowce: rudy żelaza, koks, topniki (np. CaCO3).
W piecu zachodzi wiele procesów, których
produktami są surówka szara, zawierająca
od ok. 2% do 4% węgla i przetwarzana
na żeliwo, oraz surówka biała o zawartości
węgla do ok. 2%, przerabiana na stal
Produktem ubocznym procesu
jest żużel, który wykorzystuje się
w przemyśle budowlanym. o zzz

Urządzenia pomiarowe © Przemysł kosmetyczny

Wykrycie alkoholu w wydychanym < м Reakcja utleniania-redukcji
powietrzu umożliwia reakcja м zachodząca między głównym
utleniania alkoholu etylowego składnikiem samoopalaczy
do kwasu octowego zachodząca a aminokwasami znajdującymi
w alkomatach. Stężenie alkoholu w badanej się w naskórku powoduje
próbce jest proporcjonalne do ilości otrzymanego kwasu. brązowienie skóry.

|
zadania
1. Ustal współczynniki stechiometryczne w podanych równaniach
reakcji chemicznych, stosując metodę bilansu elektronowego.

Т Zapamiętaj!
C + HNO. Bilansowanie równań
Napisz równania podanych reakcji chemicznych. Ustal współczynniki reakcji utleniania-
stechiometryczne, stosując zasady bilansu elektronowego. m
1) z siarki i

Fot. 87. Złoto jest odporne
na działanie tlenu, wody,
kwasów czy soli, a więc
jego właściwości, m.in.
barwa, się nie zmieniają
Rys. 24. Szereg
aktywności chemicznej
metali.
174
21. Szereg aktywności
chemicznej metali
Zakup złotych sztabek, monet, a nawet złotej biżuterii to od wieków
doceniana i pewna inwestycja. Dlaczego to właśnie złoto, a nie np.
żelazo, jest traktowane jako lokata kapitału? Przede wszystkim ze
względu na swoje właściwości dekoracyjne, ale również właściwości
chemiczne (fot. 87.).
Złoto należy do metali o małej aktywności chemicznej. Metale
o dużej aktywności chemicznej, np. żelazo, łatwo ulegają reakcjom
chemicznym i zmieniają swoje właściwości.
© Jak sprawdzić aktywność chemiczną metali?
Metale ułożone według wzrastającej aktywności chemicznej, czyli
od najmniej aktywnego chemicznie metalu do najbardziej aktywnego,
tworzą szereg. Jest to szereg aktywności metali (rys. 24.). Oprócz me-
tali w szeregu aktywności chemicznej znajduje się także wodór, który
jest punktem odniesienia.
Im wyżej w szeregu aktywności znajduje się dany metal, tym ła-
twiej się utlenia (czyli jest silniejszym reduktorem) i jest bardziej ak-
tywny chemicznie.
Im niżej — tym łatwiej ulega redukcji jego jon i jest mniej aktywny
chemicznie.
Sposobem porównania aktywności metali jest porównanie warto-
ści potencjałów standardowych odpowiednich półogniw (patrz
s. 184). Im niższa wartość potencjału standardowego tym silniej-
szym reduktorem i tym bardziej aktywny chemicznie jest metal
w tym półogniwie.
8 Jak reagują metale różniące się aktywnością
chemiczną?
Metale umieszczone powyżej wodoru w szeregu aktywności chemicznej
metali reagują zkwasami iwypierają znich wodór. Najbardziej aktywne
chemicznie metale, czyli te, które znajdują się powyżej glinu (np.: Li,
K, Na), wypierają wodór również z wody (patrz doświadczenie 5., s. 85).
Metale znajdujące się w szeregu aktywności poniżej wodoru
(tzw. metale szlachetne, np. Cu, Ag, Au) nie ulegają takim reakcjom
chemicznym. Mogą natomiast reagować z tzw. kwasami utleniają-
cymi (H;SO;qsxy,» HNO3). W wyniku reakcji kwasów utleniających
z metalami szlachetnymi nie powstaje wodór. Powstają sole tych
metali oraz odpowiednie tlenki niemetali i woda (patrz doświadcze-
nia 18. i 19. s. 1751177).
 21. Szeregaktywności chemicznej metali

Kwasy, które nie reagują z metalami szlachetnymi (np. HCI, kwasy utleniające
HBr, НІ, H;SO;y;g;.)), to kwasy nieutleniające. Reagują one z meta- HNO, H;SOyjstęż
lami znajdującymi się nad wodorem w szeregu aktywności metali, kwasy nieutleniające
a produktami tych reakcji chemicznych są odpowiednie sole i ga- НО, HBr, HI, HzSOxgo>cy
zowy wodór.

8 Jak metale reagują z kwasami?

Doświadczenie 18. + Ф & HNO, Doświadczenia 18. i 19.

Reakcje wybranych metali z roztworami kwasu należy przeprowadzać
azotowego(V) — stężonym i rozcieńczonym pod wyciągiem lub jako
Odczynniki: stężony roztwór kwasu azotowego(V), rozcieńczony pokaz w dobrze
wietrzonym
roztwór kwasu azotowego), opilki lub wstążki glinu, żelaza i miedzi. pomieszczeniu.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, statyw do probówek, bagietka,
pipeta, łyżka do odczynników.
Instrukcja: W 6 ponumerowanych probówkach umieść kolejno:
w probówkach 1.-3. po 1 ст? stężonego roztworu kwasu
azotowego(V), a w probówkach 4.-6. po 1 ст? rozcieńczonego
roztworu kwasu azotowego(V). Następnie до próbówek 1. i 4. dodaj
opilki glinu, do probówek 2. i 5. ~ opiłki żelaza, a do probówek 3. i 6.
opiłki miedzi (schemat). Wymieszaj zawartość probówek.

А ке Cu Al Fe Cu

| |
1 2 3 4 5 6

roztwór HNO2) roztwór HNOyozc.

Obserwacje: W probówkach 1. i 2. nie zaobserwowano żadnych

LL
zmian. W probówce 3. bezbarwny roztwór zmienił barwę na zieloną
oraz wydzieliły się pęcherzyki brunatnego gazu (fot. 88.). W probów-
kach 4.-6. wydzieliły się pęcherzyki bezbarwnego gazu. Po pewnym
czasie bezbarwny roztwór w probówce 5. zmienił barwę na jasnozie-
loną, a w probówce 6. na jasnoniebieską.
Wniosek: Stężony roztwór kwasu azotowego(V) nie reaguje z glinem
i żelazem, ale reaguje z miedzią. Rozcieńczony roztwór kwasu azoto-
wego(V) reaguje ze wszystkimi metalami użytymi w doświadczeniu.
Fot. 88. Reakcja miedzi ze
Zarówno stężony, jak i rozcieńczony roztwór kwasu azotowego(V) stężonym roztworem
wykazuje właściwości utleniające. kwasu azotowego(V).

175
шиш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

Powierzchnie metali takich jak glin i żelazo w kontakcie ze stężo-

nym roztworem kwasu azotowego(V) pokrywają się warstwą tlenków
— odpowiednio AlO; i Fe;O;. Zjawisko to nosi nazwę pasywacji.
Warstwa tlenków oddziela metal od roztworu i dlatego reakcja stężo-
nego roztworu kwasu azotowego(V) z tymi metalami nie zachodzi.
Dzięki właściwościom utleniającym stężony roztwór kwasu azo-
towego(V) reaguje z metalami mało aktywnymi chemicznie np.
z miedzią. Jednym z produktów tej reakcji chemicznej jest toksyczny
tlenek azotu(IV) o charakterystycznej brunatnej barwie oraz dobrze
rozpuszczalna w wodzie sól — azotan(V) miedzi(II). Przebieg reakcji
chemicznej zachodzącej w probówce 3. przedstawia równanie:
utlenianie utlenianie
PaE
LV-I П v- 1v-11 1-1
би + 4 HNOsętęż ,—> Cu(NO3)> + 2 МО + 2 НО
reduktor utleniacz t
redukcja
><
zz Rozcieńczony roztwór kwasu azotowego(V) mimo słabszych wła-
ściwości utleniających też reaguje zmiedzią. W reakcji chemicznej po-
wstaje toksyczny bezbarwny tlenek azotu(II) oraz sól — azotan(V)
miedzi(II). Przebieg reakcji chemicznej zachodzącej w probówce 6.
przedstawia równanie:
U
Cu?* utlenianie
utlenianie
U IV-i и V-Il 1-1 їй
3 Си + 8 HNOsygze —> 3 СЩМО;); + 2 NO? + 4 Н;О
reduktor _utleniacz t
redukcja
redukcja
W podobny sposób z roztworem kwasu azotowego(V) może
reagować srebro — metal mniej aktywny od miedzi. W tej reakcji
chemicznej oprócz odpowiedniego tlenku azotu powstaje sól —
azotan(V) srebra(1).

Fakty czy mity

Nie wszystko złoto, co się świeci – FAKT
Piryt to minerał (fot. 89.) do złudzenia przypominający złoto
i dlatego często był z nim mylony. Występuje w postaci brył o regularnych
kształtach i to m.in. odróżnia go od złota, które najczęściej tworzy grudki.

Fot. 89. Piryt — FeS> — w Polsce można spotkać

min. w Górach Świętokrzyskich.

176
 21. Szeregaktywności chemicznej metali

Doświadczenie 19. NZ но,

Reakcje wybranych metali z roztworami kwasu
siarkowego(V!) – stężonym i rozcieńczonym
Odczynni stężony roztwór kwasu siarkowego(V|), rozcieńczony
roztwór kwasu siarkowego(V!), opiłki lub wstążki glinu, żelaza i miedzi.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, statyw do probówek, bagietka,
pipeta, łyżka do odczynników, palnik gazowy lub spirytusowy, gumowe
rękawice, okulary ochronne.
Instrukcja: W 6 ponumerowanych probówkach umieść kolejno:
w probówkach 1.-3. po 1 ст? stężonego roztworu kwasu
siarkowego(V|), a w probówkach 4.-6. po 1 cm? rozcieńczonego
roztworu kwasu siarkowego(V|). Następnie do próbówek 1. i 4. dodaj
opiłki glinu, do probówek 2. i 5. — opiłki żelaza, a do probówek 3. i 6.
opiłki miedzi (schemat). Wymieszaj zawartość probówek. Jeśli nie
zaobserwujesz zmian w probówkach, ogrzewaj je w płomieniu palnika.
А Fe си А ғе Cu

1 R 3 4 s 6

roztwór H;SOysę: roztwór Н;504с)

Obserwacje: W probówkach 1. i 6. nie zaobserwowano żadnych

zmian. W probówkach 2.-5. wydzieliły się pęcherzyki bezbarwnego
gazu. Po pewnym czasie i ogrzaniu bezbarwny roztwór w probówce 2.
zabarwił się na jasnożółto, w probówce 3. — na jasnoniebiesko,
a w probówce 5. na jasnozielono.
Wniosek: Stężony roztwór kwasu siarkowego(VI) reaguje z żelazem
i miedzią. Rozcieńczony roztwór kwasu siarkowego(VI) reaguje z gli-
nem i żelazem, ale nie reaguje z miedzią. Fot. 90. Roztwór
W reakcjach chemicznych stężonego roztworu kwasu siarkowego(VI) конина
z żelazem i miedzią powstają: bezbarwny tlenek siarki(IV) oraz do-
brze rozpuszczalne w wodzie sole — siarczan(VI) żelaza(111) (fot. 90.)
oraz siarczan(VI) miedzi(II) (fot. 91.). Przebieg reakcji chemicznych
zachodzących w probówkach 2. i 3. przedstawiają równania:
utlenianie

1 VII ш vi- у-п 1-1

2 Fa + 6 НгО —> Ре50,)з + 3 SO;t + 6 НО
reduktor utleniacz t

Fot. 91. Roztwór

siarczanu(VI) miedzi(li).

177
 Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia
Fot. 92. Szczelna warstwa
tlenku uniemożliwia dalszą
reakcję glinu2kwasem.
178
utlenianie
о 1и пм-п уш, т
Си + 2 Н;5Одьв)у—> CUSO; +500 + 2 HO
reduktor _ utleniacz
redukcja
Powierzchnia glinu w kontakcie ze stężonym roztworem kwasu
siarkowego(VI) ulega pasywacji — pokrywa się warstwą tlenku glinu
— AO; (fot. 92.). Oddziela ona metal od roztworu i w rezultacie re-
akcja stężonego roztworu kwasu siarkowego(VI) z tym metalem nie
zachodzi.
Srebro, podobnie jak miedź, może reagować ze stężonym roztwo-
Tem kwasu siarkowego(VI). W tej reakcji chemicznej oprócz tlenku
siarki(IV) powstaje sól — siarczan(VI) srebra(1). Reakcja chemiczna
Srebra z rozcieńczonym roztworem kwasu ѕіагкомеро(МІ) nie za-
chodzi.
Rozcieńczony roztwór kwasu siarkowego(V1) reaguje z glinem
i żelazem, czyli metalami znajdującymi się nad wodorem w szere-
gu aktywności metali. Metale te wypierają wodór z kwasu siarkowe-
go(VI). Przebieg reakcji chemicznych zachodzących w probówkach
4. i 5. przedstawiają równania:
utlenianie
U 1 vi- ш V1-11 0°
2 Al + 3 H2SO4 ос) —> АЫ$О,); + 3 Hat
reduktor utleniacz
redukcja
5
0 1 VI-II и VI-II о
Fe + Н;$Ошогс) —> FeSO; + Haf
reduktor _utleniacz
redukcja
Na podstawie położenia metalu w szeregu aktywności chemicznej me-
tali można zatem ustalić, w jaki sposób metal będzie reagował z kwasem.
Chemia w akcji
Implanty medyczne (fot. 93.) są wykonane z takich metali i ich stopów,
które nie reagują z substancjami obecnymi w organizmie i są dobrze
przez niego tolerowane.
Fot. 93. Endoprotezy wykonuje się z różnych stopów stali lub tytanu. Wyglądem
przypominają staw, który mają zastąpić, i po wszczepieniu przejmują jego funkcje.
 21. Szeregaktywności chemicznej metali

Ogólne zapisy reakcji metalu

» z kwasem nieutleniającym:
metal + kwas — sól + wodór?
(bardziej aktywny
odwodoru)
› z kwasem utleniającym:
metal + kwas —> sól + tlenek niemetalu + woda
(mniej aktywny (na niższym stopniu utlenienia)
od wodoru)

HE W jaki sposób porównać aktywność chemiczną metali?

Doświadczenie 20.
Porównanie aktywności chemicznej żelaza, miedzi i wapnia
Odczynniki: wodne roztwory chlorku miedzi) i chlorku wapnia, dwa
gwoździe żelazne o świeżo oczyszczonej powierzchni, np. przetartej
papierem ściernym.
Szkło laboratoryjne: zlewki, cylinder miarowy.
Instrukcja: Do zlewki 1. wlej 10 cm? roztworu chlorku miedzi(II),
а do 2. 10 cm? roztworu chlorku wapnia. Następnie włóż po jednym żelazo oddaje elektrony,
gwoździu do każdej ze zlewek (schemat). które są pobierane przez
jony miedzi
Fe Fe
=

2 %
е i EAN
7,9
Obserwacje: W zlewce 1. powierzchnia gwoździa żelaznego pokryła
się czerwonobrązowym nalotem, natomiast w zlewce 2. na powierzch-
ni gwoździa nie widać żadnych zmian.
Wniosek: W zlewce 1. zachodzi reakcja chemiczna między żelazem =
a roztworem chlorku miedzi(II), zaś w zlewce 2. reakcja chemiczna
nie zachodzi. 2
й>
Czerwonobrązowy nalot, którym pokrywa się powierzchnia gwoź- u 0
dzia w zlewce 1., to metaliczna miedź. Żelazo wypiera miedź z roz- Py
tworu jej soli, czyli jest metalem o większej aktywności chemicznej
od miedzi. W zlewce 2. reakcja chemiczna nie zachodzi, ponieważ żelazo utlenia się
żelazo jest metalem mniej aktywnym od wapnia. i przechodzi do roztworu,
Reakcja żelaza z chlorkiem тіед2 (1) (rys. 25.) jest przykładem re- Dii көөsp
akcji utleniania-redukcji, w której żelazo zwiększa swój stopień powierzchni gwoździa
utlenienia z 0 do II, czyli ulega utlenieniu ijest reduktorem, nato- Modele:
miast miedź zmniejsza swój stopień utlenienia z II do 0, czyli ulega — QW” ©WOFe*
redukcji, a jony miedzi(II) są utleniaczem. Przebieg reakcji chemicz- Rys. 25. Reakcja żelaza
nej zachodzącej w zlewce 1. przedstawia równanie: z chlorkiem miedzi(i).

179
шиш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

utlenianie
о из йл 0
Fe + CuCl, —> FeCl; + Cu
reduktor utleniacz
redukcja
Trzy metale (Ca, Fe, Cu) wykorzystane w doświadczeniu 20., s. 179
różnią się aktywnością chemiczną. Najbardziej aktywnym chemicznie
metalem jest wapń, najmniej aktywnym — miedź.
Kolejność wyznaczona na podstawie doświadczenia 20. odpowiada
kolejności w szeregu aktywności metali.
Na podstawie położenia metalu w szeregu aktywności chemicznej
metali można ustalić, czy możliwa jest reakcja chemiczna między roz-
tworem soli metalu a innym metalem. Metal musi być bardziej aktyw-
ny niż ten, który wydziela się po reakcji chemicznej.
Ogólny zapis reakcji soli z metalem ma postać:
sól, + metal, — sól; + metal;
(bardziej aktywny) (mniej aktywny)

Plan rozwiązywania
Ustal możliwe sposoby
otrzymywania wodoru.
[EJ Wybierz odpowiednie
odczynniki chemiczne.
Skorzystaj z szeregu
aktywności metali.
E opisz przebieg
doświadczenia.
Napisz obserwacje.
В Stormutuj wniosek.
[H Napisz równanie E wodór można otrzymać dwoma sposobami (patrz s. 86 i 102):
zachodzącej reakcji
chemicznej.
[2] Na początku trzeba ustalić, które z metali będą w stanie
W jaki sposób zaprojektować doświadczenie chemiczne,
w którym jednym z produktów będzie wodór?
Opisz, w jaki sposób należy przeprowadzić doświadczenie
chemiczne, aby w bezpieczny sposób otrzymać wodór.
Wybierz spośród podanych niezbędne odczynniki chemiczne:
kwas chlorowodorowy, roztwór siarczanu(VT) potasu, wiórki
magnezu, kawałek sodu, drut miedziany, roztwór wodorotlenku sodu
oraz szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, zlewki, lejki szklane.
Sposób 1. metal aktywny + woda —> wodorotlenek + wodór
Sposób 2. metal + kwas — sól + wodór
Mamy do dyspozycji metal aktywny — sód, ale wśród dostępnych
odczynników chemicznych nie ma wody, zatem nie można
skorzystać ze sposobu 1. Do przeprowadzenia tego doświadczenia
chemicznego należy więc wykorzystać sposób 2.
wyprzeć wodór z roztworu kwasu chlorowodorowego.
Miedź znajduje się poniżej wodoru w szeregu aktywności,
dlatego nie będzie wypierać go z roztworu kwasu. Nie może być
substratem w tej reakcji chemicznej.
Sód i magnez znajdują się powyżej wodoru w szeregu aktywności,
zatem można przeanalizować ich przydatność jako substratów.
patrz s. 181
 21. Szeregaktywności chemicznej metali

Sód to metal o dużej aktywności chemicznej — reaguje

z kwasami bardzo gwałtownie, a reakcji chemicznej
towarzyszy wzrost temperatury. Grozi to zapaleniem się
powstającego wodoru i eksplozją. Dlatego też sodu nie stosuje
się do laboratoryjnego otrzymywania wodoru.
Magnez reaguje z roztworem kwasu znacznie wolniej, dlatego
można go użyć do przeprowadzenia doświadczenia
chemicznego. fartuch
laboratoryjny
El Doświadczenie chemiczne przeprowadzamy ubrani w fartuch

© ©
laboratoryjny, rękawice gumowe i okulary ochronne. Do pustej,
suchej probówki dodajemy wiórki magnezu. Następnie wlewamy
do tej probówki ok. 3-4 ст? kwasu chlorowodorowego. Probówkę
umieszczamy w statywie. okulary rękawice
EJ Obserwacje: Wiórki magnezu zanikają, wydzielają się
ochronne ochronne
pęcherzyki gazu.
E Wniosek: Magnez reaguje z kwasem chlorowodorowym.
Jednym z produktów reakcji jest wodór.
EJ zachodzącą reakcję chemiczną przedstawia równanie:
Mg + 2 HCI —> MgCl; + Н:

Plan rozwiązywania
Ell Porównaj położenie
Jak przewidzieć przebieg reakcji chemicznej na metali w szeregu
podstawie aktywności metali? aktywności.
Schemat przedstawia probówki z roztworami soli i dodawanych E Napisz odpowiedź.
do nich metali:
drut Cu drut Cu drut Fe drut Fe

Podaj numery probówek, w których zaszły reakcje chemiczne.

© Metal bardziej aktywny chemicznie wypiera metal mniej aktywny
z roztworu jego soli. Metal ma większą aktywność chemiczną od
innego metalu, gdy znajduje się powyżej niego w szeregu
aktywności.
Probówka 1.
W roztworze azotanu(V) srebra(l) znajdują się jony Ag", dlatego
porównujemy ze sobą aktywność miedzi i srebra.
Miedź znajduje się powyżej srebra w szeregu aktywności
metali, zatem będzie je wypierać z roztworu soli AgNO3.
patrzs.182
181
шиш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

Zachodzi reakcja chemiczna, którą przedstawia równanie:

Си + 2 AgNO; —> Cu(NO3), + 2 Аду
miedź =azotan(v) azotan) srebro
srebra(l) miedzifil)
Drut miedziany pokryje się cienką warstwą srebra.
Probówka 2.
W roztworze bromku magnezu znajdują się jony Mg”, dlatego
porównujemy ze sobą aktywność miedzi i magnezu.
Miedź znajduje się poniżej magnezu w szeregu aktywności
metali, zatem nie będzie wypierać go z roztworu soli. Reakcja
chemiczna nie zachodzi.
Probówka 3.
W roztworze chlorku cynku znajdują się jony 212", dlatego
porównujemy ze sobą aktywność żelaza i cynku.
Żelazo znajduje się poniżej cynku w szeregu aktywności
metali, zatem nie będzie wypierać go z roztworu soli. Reakcja
chemiczna nie
zachodzi.
Probówka 4.
W roztworze siarczanu(VI) miedzi(II) znajdują się jony Cu”,
dlatego porównujemy ze sobą aktywność żelaza i miedzi.
Żelazo znajduje się powyżej miedzi w szeregu aktywności
metali, zatem będzie wypierać ја z roztworu soli CuSO4.
Zachodzi reakcja chemiczna, którą przedstawia równanie:
Fe + CuSO, —> FeSO, + Си}
żelazo siarczan(Vi) siarczan(V) miedź
miedzi(i) żelazafi)
Drut żelazny pokryje się cienką warstwą miedzi.
E Reakcje chemiczne zajdą w probówkach 1. i 4.

Chemia w akcji
Czarny nalot na srebrnych przedmiotach można usunąć w prosty sposób
— wystarczy przetrzeć powierzchnię roztworem soli kuchennej lub sodą
oczyszczoną. Zachodzące wtedy reakcje utleniania-redukcji przywracają
naturalny kolor srebrnych przedmiotów (fot. 94.).
Fot. 94. Czary nalot na srebrnych łyżeczkach to siarczek srebral|) Ag;S.

Y Zapamiętaj! Aż
Szereg aktywności. W ZESZYCIE
zestawienie zawierające 1. Do dwóch 2емек wiano kwas chlorowodorowy. Do 1. zlewki wrzucono złoty
metale ułożone według pierścionek, a do 2. —obrączkę wykonaną zaluminiowej nakrętki, którą
wzrastającej aktywności wyczyszczono papierem ściernym. Napisz obserwacje i sformułuj wniosek.
chemicznej.
182
22. Ogniwo galwaniczne
Chromowane (fot. 95.), niklowane czy posrebrzane przedmioty zy-
skują nie tylko atrakcyjny wygląd, lecz także większą trwałość. Taka
warstwa chromu, niklu czy srebra powstaje po zanurzeniu w roztwo-
rze ich soli przedmiotu wykonanego z metalu o większej aktywności
chemicznej (np. z żelaza — patrz przykład 5: 181).

8 Jak jest zbudowane półogniwo?

Półogniwo jest zbudowane z metalowej blaszki zanurzonej w roztwo-
rze soli metalu, z którego blaszkę wykonano (fot. 96.).

Fot. 95. Warstwa chromu

zwiększa odporność
przedmiotów na
półogniwo uszkodzenia.
roztwór soli metalu,
z którego jest zbudowana
elektroda, np. siarczan(V)
cynku ZnSO;
Fot. 96. Półogniwo cynkowe składa się z blaszki cynkowej zanurzonej w roztworze
siarczanu(V!) cynku.

8 Jak przedstawić schemat półogniwa?

Półogniwo można przedstawić za pomocą umownego schematu: pólogniwo = metalowa
blaszka (elektroda) +
roztwór (faza ciekła) |metal (faza stała) roztwór soli tego metalu
granica faz
М" |M.
roztwór аваа Ы. elektroda
боп metalu) (metal)

Zatem półogniwo cynkowe zapisuje się jako: Zn? |Zn.

8 Czym charakteryzuje się półogniwo?
Każde półogniwo ma określoną wartość potencjału standardowego, E° — potencjał standardowy
mierzonego w woltach (V) (tabela 18.), w temperaturze 25°С, oznacza- półogniwa.
nego symbolem £.
Tabela 18. Wartości potencjałów standardowych dla wybranych półogniw
Schemat półogniwa Wartość potencjału standardowego Е°, V
КОЛГЕ -0.76
Fe** |Fe -0,44
Cu” |Gu 0,34
Ag' |Ag 0,80
шшш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

E Co to jest szereg elektrochemiczny?

Szereg elektrochemiczny (rys. 26.), nazywany także szeregiem napię-
ciowym, to półogniwa uporządkowane według zmniejszającej się
wartości potencjałów standardowych Е". W szeregu elektrochemicz-
nym metale są w takiej samej kolejności jak w szeregu aktywności
(patrz s. 174). W szeregu elektrochemicznym również znajduje się
półogniwo wodorowe, którego potencjał standardowy £ wynosi zero.
Ujemna wartość potencjału standardowego wskazuje, że atom
metalu ma większą zdolność do oddawania elektronów niż atom
wodoru (większą zdolność do utleniania się) i jest silniejszym redukto-
rem. Natomiast im wyższa jest dodatnia wartość potencjału standar-
dowego, tym silniejszym utleniaczem jest jon danego metalu.
Reakcja utleniania-redukcji zachodzi dopiero wtedy, kiedy zostaną
połączone ze sobą dwa półogniwa. W wyniku połączenia półogniw
powstaje ogniwo galwaniczne.
8 Czym jest ogniwo galwaniczne?
То dwa półogniwa połączone ze sobą kluczem elektrolitycznym. Ogni-
wo galwaniczne zbudowane z dwóch różnych półogniw jest źródłem
prądu elektrycznego.

Doświadczenie 21. Ф © 2150, CuSO,

Badanie działania ogniwa galwanicznego
Odczynniki: siarczan(V|) cynku, blaszka cynkowa, siarczan(V!) miedzi(ll),
blaszka miedziana, żelatyna rozpuszczona w nasyconym roztworze
chlorku potasu.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewki, szklana rurka, przewód
elektryczny z zaciskami, żarówka.
Instrukcja: Zlewkę 1. napełnij 1-molowym roztworem siarczanu(V|)
cynku izanurz w nim blaszkę cynkową. Zlewkę 2. napełnij 1-molowym
roztworem siarczanu(V!) miedzi(ll) i zanurz w nim blaszkę miedzianą.
Połącz zlewki szklaną rurką wypełnioną żelatyną rozpuszczoną
w nasyconym roztworze chlorku potasu (kluczem elektrolitycznym).
Każdą blaszkę połącz przewodem z żarówką (schemat).

Rys. 26. Szereg

elektrochemiczny
(napięciowy) metali. Obserwacja: Żarówka się świeci (patrz rys. 27., s. 185).
184
 22. Ogniwo galwaniczne mmm

Wniosek: Świecąca żarówka wskazuje przepływ prądu elektrycznego.

W ogniwie galwanicznym zachodzą reakcje utleniania-redukcji, pod-
czas których następuje przepływ elektronów.
Ogniwo galwaniczne zbudowane z półogniw cynkowego i mie-
dziowego jest nazywane ogniwem Daniella (od nazwiska twórcy
Johna Daniella) (rys. 27.).

Є. Modele atomów:
roztwór CuSO, J cynku @ miedzi

Rys. 27. Reakcje zachodzące w ogniwie Daniella.

Przepływ prądu elektrycznego w ogniwie galwanicznym jest możli-
wy, ponieważ w półogniwach zachodzą reakcje utleniania-redukcji
związane z przechodzeniem jonów metalu z roztworu do elektrody
i odwrotnie.
» Elektroda, na której zachodzi reakcja utleniania, to anoda (-).
» Elektroda, na której zachodzi reakcja redukcji, to katoda (+).

© Jak ustalić, która elektroda jest katodą, a która anodą

w ogniwie galwanicznym?
Do ustalenia, które z półogniw zawiera katodę, a które anodę, służy
szereg elektrochemiczny (patrz rys. 26., s. 184).
Półogniwo zbudowane z metalu o większej aktywności chemicz- Ел. je, = 0,84V
nej, czyli półogniwo o niższym potencjale standardowym, przyjmu- 212, = -0.76 У
je ładunek ujemny i zawiera elektrodę ujemną — anodę (-).
Na anodzie zachodzi reakcja utleniania:
Мэ» М" + пе”
W ogniwie elektrochemicznym anoda ma ładunek ujemny, ponie- anoda (-) — w ogniwie
elektroda o ładunku
waż powstają na niej elektrony. W ogniwie Daniella anodą jest cynk: ujemnym
anoda (-) 21 —> Zn? + 267
reduktor
Półogniwo zbudowane z metalu o mniejszej aktywności chemicz-
nej, czyli o wyższym potencjale standardowym, przyjmuje ładunek
dodatni i zawiera elektrodę dodatnią — katodę (+).
185
шаш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

katoda (+) — w ogniwie Na katodzie zachodzi reakcja redukcji:

elektroda o ładunku М" + пе —>M
dodatnim
W ogniwie elektrochemicznym katoda ma ładunek dodatni, ponie-
waż pobiera elektrony wytworzone na anodzie. W ogniwie Daniella
katodą jest miedź:
katoda (+) Cu?* + 26 —> Си
utleniacz
Zapis sumaryczny reakcji utlenienia-redukcji zachodzącej w ogni-
wie Daniella w doświadczeniu 21. s. 184. ma postać:
Zn + Gu?* —> Zn% + Си
cynk kation kation miedź
miedzi cynku

8 Do czego służy klucz elektrolityczny?

Klucz elektrolityczny umożliwia przepływ anionów między półogni-
wami, ale uniemożliwia mieszanie się roztworów obydwu półogniw.
Zazwyczaj jest to wygięta rurka wypełniona roztworem KCI lub NaCl,
zanurzona w roztworach elektrolitów (fot. 97.).

© Jak przedstawić schemat ogniwa galwanicznego?

= Ogniwo Daniella zbudowane w doświadczeniu 21., s. 184 można
przedstawić za pomocą schematu:
Fot. 97. Klucz
elektrolityczny. przepływ
elektronów
сук 2 miedź
anoda (-) katoda (+)
przepływe”
Гур | ея
9 w) ZNSOyjag |CuSO е (+)
anoda (-) katoda (+)
znak granica taz Kucz granica faz ак
anody metal-roztwór еіекігойусәпу roztwór-metal katody
(przepływ
jonów)
Przepływ elektronów w ogniwie następuje zawsze od anody do katody.
Jest on możliwy dopiero wtedy, gdy obydwa półogniwa są ze sobą połą-
czone i obwód elektryczny jest zamknięty przewodnikiem metalicznym.
Ogólny schemat ogniwa galwanicznego można przedstawić za po-
mocą schematu, który zgodnie z umową ma pokazywać kierunek
elektronów:
metal metal
anoda (-) katoda (+)
r
Ө M: |M; |м |Mz (+)
elektroda 1. јоп metalu klucz [ой metalu elektroda 2.
w elektrolicie 1. elektrolityczny w elektrolicie 2.
186
 22. Ogniwo galwaniczne mam

E Czym jest siła elektromotoryczna ogniwa

galwanicznego?
То wartość różnicy potencjałów elektrod (potencjałów półogniw) SEM - siła
w niepracującym (otwartym) ogniwie. Mierzy się ją woltomierzem. elektromotoryczna ogniwa
W temperaturze 25°C i przy zastosowaniu roztworów soli o stężeniu 1 +
wartość siły elektromotorycznej ogniwa galwanicznego, określanej jako
SEM, to różnica wartości potencjałów standardowych katody i anody:
SEM = Eutody — E'anody
gdzie:
E'kątody — Potencjał standardowy katody, V,
E'nody — Potencjał standardowy anody, V.
Dla ogniwa Daniella (doświadczenie 21., s. 184) wartość SEM wynosi:
SEM = E'cu
|cu Е |zn Wartości potencjałów
standardowych
SEM = 0,34 V — (0,76 V)
półogniw odczytuje się
SEM = 1,1 V z szeregu
SEM ma zawsze wartość dodatnią. elektrochemicznego
metali.

Plan rozwiązywania
Odczytaj wartości
W jaki sposób zapisać schemat ogniwa galwanicznego potencjałów
i obliczyć jego siłę elektromotoryczną? standardowych
półogniw (s. 315)
Zbudowano ogniwo galwaniczne składające się z półogniw: А Wskaż katodę
Pb?* |Pb i Сг? |Cr. Ustal, które półogniwo będzie stanowiło ianodę.
anodę, a które katodę. Zapisz schemat ogniwa galwanicznego E Zapisz schemat
i oblicz jego SEM w warunkach standardowych przy ogniwa
zastosowaniu 1-molowych roztworów soli. galwanicznego.
EJ oblicz SEM.
E к= -0,14 V
E'ce |; = -0,71 V E Nepisz odpowiedź.
Niższą wartość р potencjału standardowegogi ma połogi
półogniwo
Gr** |Cr, zatem będzie anodą. Półogniwo Pb? |Pb o wyższej
wartości potencjału standardowego będzie katodą.
EJ Schemat ogniwa galwanicznego:
(2) Cr |Crò || РЬ? | Pb (+)
EJ SEM = гь. | pb E'cr* [Cr
SEM = — 0,14 V — (-0,71 V) SEM = 0,57 V
Ө Sita elektromotoryczna ogniwa galwanicznego ma zawsze
wartość dodatnią. Wynik ujemny oznacza, że anoda została
pomylona z katodą.
EJ W warunkach standardowych
уса ү!powstało ogniwo
gi g galwaniczne:
(=) Cr |Сг? || РЬ?* |Pb (+) o SEM = 0,57 V.

187
шаш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

EB W jaki sposób wyznacza się wartość potencjału

standardowego półogniwa?
Wartości potencjału standardowego półogniwa nie można zmierzyć
bezpośrednio, np. woltomierzem (fot. 98.), ponieważ w pojedynczym
półogniwie nie zachodzą reakcje chemiczne.
Do wyznaczenia nieznanej wartości potencjału standardowego
półogniwo odniesienia półogniwa trzeba zbudować ogniwo galwaniczne. Jak każde ogniwo
2H' iH galwaniczne musi ono składać się z dwóch półogniw — półogniwa ba-
danego oraz półogniwa o znanym potencjale standardowym. Jest
to półogniwo odniesienia. Najczęściej jest nim półogniwo wodoro-
we 2 Н? | Ha, dla którego przyjęto wartość potencjału standardowego
równą 0 V.
Jeśli badane półogniwo jest anodą, to ma potencjał ujemny wzglę-
dem elektrody wodorowej, jeśli natomiast jest katodą, to wykazuje
potencjał dodatni względem elektrody wodorowej.

Fot. 98. Woltomierz służy do pomiaru różnicy potencjałów.

+ Р [ALA
Zapamiętaj! ‚ Zbudowano ogniwo cynkowo-niklowe. Zapisz schemat tego ogniwa
równania reakcji сї iczn ża hw. К
Półogniwo - metalowa
blaszka zanurzona OCE kcji chemiczny ch zachodzącyc h w półogniw ach.
| wroztworze sol tego Skorzystaj z szeregu elektrochemicznego.
Wel 2. Sila elektromotoryczna SEM pewnego ogniwa w warunkach
Szereg standardowych ma wartość 2,03 V. Anodą jest półogniwo glinowe. Ustal,
olektrochemiczny -
zestawienie półogniw
= > >
które półogniwo pełni funkcję katody.
Wporzedkokaych
| według zmniejszającej
3. Wk ARA
pewnym(AO ogniwie23w FE
półogniwach zachodzą a reakcje je chemiczne:
| się wartości potencjałów а (+) Си” + 26 —> Cu
standardowych E°. anoda (-) Sn —> Sn?* + 27
| арнай Zapisz schemat tego ogniwa oraz oblicz jego siłę elektromotoryczną
(elektrochemiczne) – SEM w warunkach standardowych.
układ dwóch półogniw ү з р
połączonych kluczem 4. Narysuj schemat ogniwa zbudowanego z płytki cynkowej zanurzonej
elektrolitycznym. w roztworze ZnSO; i połączonej z płytką miedzianą zanurzoną
Katoda — elektroda, na w roztworze CuSO;. Podaj nazwę tego ogniwa.
| której zachodzi reakcja $ ч
| redukcji. 5. Ustal, które z ogniw o podanych nazwach ma największą wartość
| PP" SEM. Wykonaj odpowiednie obliczenia.
której zachodzi reakcja a) manganowo-miedziowe
utleniania. b) cynkowo-platynowe
SEM — wartość różnicy с) cynkowo-niklowe
potencjałów elektrod
w niepracującym 9) manganowo-platynowe
ogniwie. е) magnezowo-srebrowe

188
23. Reakcje zachodzące
w półogniwach ogniwa
galwanicznego
Źródłem energii elektrycznej, którą są zasilane urządzenia bezprzewo-
dowe, np. zegarki elektroniczne (fot. 99.), piloty telewizyjne, telefony
komórkowe, są reakcje utleniania-redukcji zachodzące w ogniwach
galwanicznych. W wyniku reakcji redoks energia chemiczna jest prze-
kształcana w energię elektryczną.
Fot. 99. Baterie
HM Jak można podzielić ogniwa galwaniczne? zasilające m.in. zegarek
składają się z ogniw
Ze względu na typ reakcji chemicznych zachodzących na elektrodach galwanicznych.
wyróżnia się dwa rodzaje ogniw galwanicznych (tabela 19.).

Tabela 19. Podział ogniw galwanicznych

Rodzaj ogniwa Ogniwo nieodwracalne Ogniwo odwracalne
substraty —> produkty substraty «=> produkty
© reakcje chemiczne na elektrodach zachodzą reakcje chemiczne na elektrodach
tylko w jednym kierunku mogą przebiegać w obydwu
kierunkach
» po rozładowaniu nie można ich ponownie » po rozładowaniu można je
Właściwość | „korzystać powtórnie naładować

Przykład (Т S4
baterie typu AA lub AAA, 4,5- oraz 9-woltowe,
baterie płaskie akumulatory, baterie akumulatorowe

Przykładami ogniw galwanicznych odwracalnych są:

› akumulatory,
» baterie akumulatorowe.
То pierwsze określenie dotyczy na ogół dużych i ciężkich źródeł prądu
montowanych w samochodach, a drugie — małych urządzeń stosowa-
nych np. w telefonach komórkowych (fot. 100.) i aparatach fotograficz-
nych. Akumulatory i baterie akumulatorowe można powtórnie ładować,
podłączając je do zewnętrznego źródła prądu stałego.

Fot. 100. Ogniwami odwracalnymi są

np. baterie akumulatorowe wykorzystywane
w telefonach komórkowych.

189
 Budowa i działanie popa
elektrochemicznych KROKI,
źródeł energii Z ZY SE
Elektrochemiczne źródła prądu można oraz elektrolitom
podzielić ze względu na sposób działania сот PORA
na baterie, akumulatory oraz ogniwa paliwowe. zcynku

EJ Baterie
Bateria cynkowo-węglowa to tzw. ogniwo Lecianchógo [czyt. leklanszego].
Reakcje zachodzące na elektrodach są nieodwracalne.
Baterię cynkowo-węglową można przedstawić za pomocą schematu:
©) Zn |МНА + ZOlzjąg |МпОду, Cis (+)

E ogniwa paliwowe з katoda (+)

Przykładem ogniwa paliwowego jest
ogniwo wodorowo-tlenowe. Ogniwa
paliwowe umożliwiają przetwarzanie energii
uwalnianej w procesie utleniania paliwa
(np. Hz, CHa, СНОН) w energię elektryczną.
Paliwo i utleniacz są dostarczane
do ogniwa z zewnątrz w sposób ciągły.
o- Oz
о 2 Н.Я —> 4
anoda (-) 4H'Н" +
+ 467
4e
katoda (+) О + 4 H* + 4e —> 2 H,O EN леа;
elektrolit
я Akumulatory przepuszczalny dla Н"

Akumulator ołowiowy jest przykładem ogniwa odwracalnego.

Podczas pracy akumulatora zachodzi reakcja, w czasie
której następuje proces rozładowywania. W trakcie ładowania
akumulatora, polegającego na przepuszczaniu prądu elektrycznego
przez roztwór elektrolitu, zachodzi reakcja odwrotna.
Akumulator ołowiowy można przedstawić za pomocą schematu:
( Ро | H2SO siae |РЫОды, Pb (+)

anoda (-) H.SO, elektrolit

metaliczny ołów
ky
katoda (+)
warstwa РО
osadzona na
metalicznym
ołowiu

190
 23. Reakcje zachodzącewpółogniwach ogniwa galwanicznego UE

8 W jaki sposób należy utylizować zużyte baterie

i elektrośmieci?
Zużyte baterie należy wyrzucać do specjalnie oznaczonych pojem-
ników (fot. 101.) na elektrośmieci, czyli zużyte, przestarzałe lub zepsu-
te urządzenia elektryczne i elektroniczne.
Elektrośmieci mogą być powtórnie wykorzystane po usunięciu
z nich szkodliwych substancji iprzetworzeniu. Można ich użyć do
produkcji nowych przedmiotów, np.: żagli, mebli czy nowych urzą-
dzeń RTV i AGD.
Fot. 101. Pojemnik na
8 W jakich warunkach zachodzą reakcje utleniania- zużyte baterie.
-redukcji w środowisku przyrodniczym?
Reakcje utleniania-redukcji mogą zachodzić na wilgotnej powierzchni
metalu. Powstają wtedy mikroogniwa galwaniczne, które prowadzą
do powstania korozji elektrochemicznej.
anoda (-) М, |przewodnik jonowy |M, katoda (+)
metal ulegający korozji czynnik powodujący korozję
Tworzą się mikroogniwa galwaniczne zbudowane z katod i anod
(rys. 28.).

powietrze

Fe —> Fe” + 2e 2н0 +0, +46 —>4 ОН

utlenianie redukcja
Rys. 28. Na anodzie powstają kationy Fe”, które mogą zostać utlenione w kropli wody
do jonów Fe?*. Na katodzie w wyniku redukcji cząsteczek tlenu powstają jony OH".
W wyniku reakcji utleniania-redukcji na powierzchni stali powstaje
m.in. Fe(OH):
Fe? + 20H —> Fe(OH)
kation jon wodorotlenek
żelaza(il) wodorotienkowy żełazadil)

Zawarte w powietrzu cząsteczki tlenu i wody mogą utleniać jony

Fe**, powstające w procesie korozji, do jonów Fe**. Na powierzchni
stali powstaje mieszanina związków żelaza: Fe(OH), Fe(OH); oraz
węglanów itlenków żelaza(II) i żelaza(III) nazywana rdzą (fot. 102):
powietrze, powietrze.
Fe(OH), РЕ 85 Fe(OH); So, >węglany i
a Ж PA Fot. 102. Rdza to
tlenki żelazafi) i żelazalll) pt patnoczerwona
wodorotlenek wodorotlenek mieszanina związków
żelazalll) żelaza(il) żelaza(i) i żelaza(lll).
191
шиш Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia

Korozja zachodząca w wyniku powstania ogniwa galwanicznego na

Fot. 103. Rdzewieją
rowery, szyny kolejowe,
rury wodociągowe,
karoseria samochodowa
i narzędzia.
korozja
powierzchni substancji ulegającej temu procesowi nazywa się koro-
zją elektrochemiczną.
8 Czym jest korozja?
Korozja to proces niszczenia materiałów pod wpływem składników
otaczającego je środowiska [łac. corrosio — zżeranie]. Korozji ulegają
metale i ich stopy (fot. 103.) oraz materiały niemetaliczne, m.in. be-
ton, szkło, drewno i tworzywa sztuczne.
Korozja wyrobów stalowych i żeliwnych (stal i żeliwo to stopy
żelaza z węglem) jest nazywana rdzewieniem.
W Jakie rodzaje korozji można wyróżnić?
Wyróżnia się dwa rodzaje korozji: chemiczną i elektrochemiczną. Ko-
rozja chemiczna zachodzi zwykle w środowisku suchym i bez przepływu
prądu elektrycznego. Proces ten występuje m.in. podczas produkcji stali
w hutach, a jego produktem są tlenki żelaza. Korozja elektrochemiczna
zachodzi w środowisku o dużej wilgotności (woda, wilgotna gleba, wil-
gotne powietrze) i jest związana z przepływem prądu elektrycznego.

8 Co wpływa na korozję metali?

elektrochemiczna
Na szybkość korozji wpływa środowisko, w którym znajduje się ulega-
chemiczna jący jej metal.

Doświadczenie 22.
Badanie wpływu różnych czynników na szybkość korozji
elektrochemicznej
Odczynniki: woda destylowana, chlorek sodu, wodorotlenek sodu,
starannie oczyszczone gwoździe stalowe, drut cynkowy, drut miedziany.
Szkło laboratoryjne: probówki,
Instrukcja: Jeden z gwoździ stalowych owiń drutem cynkowym, a drugi
— drutem miedzianym. Napełnij probówkę 1. wodą, a probówki 2.-5.
roztworem chlorku sodu. Umieść w nich gwoździe (schemat). Obserwuj
zmiany, które zajdą po kilku i po 24 godzinach.

gwoździe stalowe
П
dnut ZA

HO. roztwór: roztwór: roztwór:

destylowana NaCl NaOH Мас

192
 23. Reakcje zachodzącewpółogniwach ogniwa galwanicznego MENEE

Obserwacje: W probówkach 1., 2., 3. i 5. stalowy gwóźdź pokrył się

brunatnoczerwonym osadem (rdzą). Proces ten przebiegał z różną
szybkością — najszybciej w probówce 5., wolniej — w 2. i 3., a najwol-
niej w 1. probówce. W probówce 4. jest widoczny biały osad.
Wniosek: W probówkach 1., 2., 3. i 5. stal (stop żelaza) uległa korozji.
Aby wyjaśnić reakcje chemiczne zachodzące w probówkach 4. i 5.,
należy przeanalizować ogniwa, które zostały w nich utworzone.
Probówka 4. ogniwo I: anoda (-) Zn |МаС\„ |Fe katoda (+)
Jak wynika z szeregu elektrochemicznego metali, w ogniwie I cynk
ulega utlenieniu:
anoda (-) Zn —>Zn?* + 267 utlenianie
cynk kation cynku
a tlen ulega redukcji:
1а о EM
katoda (+) 2 H20 + Oz + 467 —> 40H redukcja
woda tlen anion wodorotienkowy
Reakcję кое w ңе I można zatem zapisać sumarycznie:
EJ LEE
2 Zh + Op+ 2 HO —> 2 Zn(OH)
cynk ten woda wodorotlenek cynku
Biały osad, powstały na powierzchni drutu cynkowego, którym był
owinięty stalowy gwóźdź, to wodorotlenek cynku. W ten sposób stal
została zabezpieczona przed zniszczeniem.
Probówka 5. ogniwo II: anoda (—) Fe |NaCl, |Cu katoda (+)
W ogniwie II stal ulega utlenieniu:
0 []
anoda (-) Fe —> Fe” + 267 utlenianie
żelazo kation żelazajii)
Na powierzchni drutu тшше Чеп Шева redukcji:
| -
katoda (+) 2H0 + O+ 46 —> 4 OH redukcja
woda беп anion wodorotłenkowy
Reakcję SR w ogniwie II można zatem zapisać sumarycznie:
0 UEJ LEM
2 Fe + 0, + 2 HO —> 2 Fe(OH)
żelazo ten woda wodorotlenek żelaza(ll)
W ogniwie II produktem jest wodorotlenek żelaza(l1), który ulega
dalszemu utlenieniu i powstaje rdza (fot. 104.).

Fot. 104. Badanie wpływu nażelazo mieszaniny wody z solą. 4

193
шшш Reakcje utleniania-redukcji Elektrochemia
Fot. 105. Przykladem
korozji elektrochemicznej
jest pokrywanie się
przedmiotów wykonanych
z miedzi (np. dachów) lub
jej stopów patyną. Proces
ten zachodzi głównie pod
wpływem obecnych
w atmosferze НО i CO,
oraz SO;
Fot. 106. Izolacja z warstw
tworzywa sztucznego
chroni przewody m.in.
przed korozją.
Fot. 107. Galwanizowanie
stali, czyli pokrywanie jej
cienką warstwą chromu
lub niklu, zwiększa jej
odporność na korozję
i czynniki atmosferyczne.
194
© Jakie czynniki przyspieszają proces korozji
elektrochemicznej?
Czynniki wpływające na szybkość procesu korozji elektrochemicznej
(fot. 105.) przedstawia tabela 20.
Tabela 20. Czynniki przyspieszające proces korozji metali i ich działanie
Czynnik Przykład potwierdzający wpływ czynnika
Podwyższona Rury żelazne, którymi płynie ciepła woda, rdzewieją
temperatura szybciej niż te, którymi płynie zimna woda.
Obecność w powietrzu |Korozja zachodzi szybciej na obszarach
tlenków kwasowych: | uprzemysłowionych, na których jest duże stężenie
GO», SO; i МО; tych gazów.
Obecność wilgoci Maszyny i narzędzia przechowywane w wilgotnych
pomieszczeniach rdzewieją szybciej niż te
umieszczone w suchych miejscach.
Obecność roztworów | Elementy konstrukcyjne statków, które mają kontakt
kwasów i soli z wodą morską, czyli zasoloną, rdzewieją szybciej
niż te, które mają kontakt 2 wodą słodką.
Kontakt z mniej Elementy stalowe (np. nity, nakrętki) mające kontakt
aktywnym chemicznie 2 metalem o mniejszej aktywności chemicznej niż
metalem stal (np. z miedzią) rdzewieją szybciej.
Obecność Gdy metal jest zanieczyszczony, korozja
zanieczyszczeń w metalu |elektrochemiczna zachodzi szybciej
Korozja powoduje straty — szacuje się, że powoduje zniszczenie
ok. 10-20% rocznej światowej produkcji stali. Dlatego cały czas trwają
poszukiwania skutecznych sposobów zapobiegania korozji.
8 W jaki sposób można chroi przed korozją produkty
metalowe?
Wszystkie metody ochrony przed korozją można podzielić na dwa ro-
dzaje:
metody ochrony metali przed korozją
SEGA
metody mechaniczne metody elektrochemiczne
Metody mechaniczne polegają na pokrywaniu metali odpowied-
nimi powłokami, np.:
»farbami antykorozyjnymi lub ochronnymi,
» warstwą tworzywa sztucznego (fot. 106.),
» w wyniku pasywacji, czyli pokrywania powierzchni metalu
warstewką nierozpuszczalnego związku tego metalu, np. jego tlenku,
» metalicznymi powłokami ochronnymi, np. galwanizowanymi
(fot. 107.), czyli powlekaniu cienką warstwą metalu, np. cynku.
Cynk jest metalem o większej aktywności chemicznej niż żelazo,
więc to on ulega reakcji utlenienia, nie żelazo (patrz rys. 29., s. 195).
 28. Reakcje zachodzącewpółogniwach ogniwa galwanicznego ma

kropla wody

Zn —> Zn? + 267 2 HO+ O» + 46 —> 4 ОН"

utlenianie redukcja

Rys. 29. Nałożona w procesie galwanizacji warstwa cynku chroni żelazo przed
wpływem czynników zewnętrznych — nie powstaje rdza.
Metody elektrochemiczne polegają na:
» ochronie katodowej, czyli podłączaniu ujemnego bieguna źródła
prądu stałego do elementów narażonych na korozję (wtedy
chroniony element staje się katodą, która nie koroduje),
» stosowaniu protektorów, czyli metali aktywnych chemicznie
о niższym od żelaza potencjale standardowym.

E Które metale ulegają pasywacji?

Wiele metali ulega pasywacji. Jednym z nich jest glin (tabela 21.).
W kontakcie z silnymi utleniaczami (np. z tlenem lub roztworem kwa-
su azotowego(V)) powierzchnia glinu pokrywa się szczelną war-
stwą tlenku glinu Al,O;, zgodnie z równaniem:
4A1+ 3 Oz —> 2 АЬОз Fot. 108. Dzięki pasywacji
gin ten tlenek ginuli) w cysternach wykonanych
Warstwa tlenku glinu chroni metal przed niekorzystnym wpływem z glinu można przewozić
ada» У = roztwory silnych
środowiska i zapobiega korozji (fot. 108.). pata takich jak kwas
azotowy(V).
Tabela 21. Wybrane właściwości fizyczne i chemiczne glinu

| Właściwości glinu |
| fizyczne chemiczne |
» srebrzystobiała substancja stała » ulega pasywacji
» wykazuje połysk » reaguje z fiuorowcami
» miękki » nie reaguje z wodą
» kowalny › reagujezkwasami i zasadami
» ciągliwy » odporny па działanie kwasów
» dobrze przewodzi prąd elektryczny utieniających
iciepło » drobno sproszkowany glin ma
właściwości piroforyczne, czyli bardzo
łatwo się zapala

195
 Chemia w akcji
Około 30% pierwiastków chemicznych występujących
w przyrodzie znajduje się w typowym telefonie komórkowym.
Źródłem prądu w bateriach są ogniwa odwracalne.

Cienka, przezroczysta warstwa ekranu —

odpowiedzialna za funkcję dotykową — składa się
głównie z mieszaniny tlenków indu i супу.»

<4 Ekrany smartfonów wytwarza się głównie

ze szkła glinokrzemianowego, czyli mieszaniny
tlenku glinu АО; i tlenku krzemu(lV) SiO.
Dodatkiem są jony potasu, które uodpamniają
ekran na uszkodzenia mechaniczne.

Do produkcji pamięci telefonu stosuje się

czysty krzem, którego powierzchnię pokrywa się
warstwą tlenku krzemu(lV) SIO,. Dodatek
pierwiastków chemicznych, m.in. Р, Sb, As
lub Ga, umożliwia przewodzenie prądu. »

4 Źródłem prądu w bateriach są najczęściej

akumulatory litowo-jonowe, w których LIO
jest elektrodą dodatnią. Elektrodą ujemną może
być miin.: węgiel, krzem, stop cynku lub kobaltu.
Obudowę baterii najczęściej wykonuje się z glinu.

Miedź, srebro izłoto to pierwiastki chemiczne,

z których są wykonane przewody i mikroelementy
elektryczne. Do ich produkcji stosuje się także tantal
który jest głównym składnikiem kondensatorów,
odpowiedzialnych za przechowywanie ładunków
elektrycznych w telefonie. »

196
 2азїозоууапїа

Elektrochemiczne
źródła prądu
Jednymi z najczęściej stosowanych źródeł
prądu są obecnie akumulatory litowo-jonowe.
Charakteryzują się one dużą żywotnoś
niewielkimi rozmiarami i małą masą.

в Przenośne urządzenia elektryczne

Baterie cynkowo-węglowe lub cynkowo-manganowe
typu AA lub AAA są często wykorzystywane jako źródło prądu
w wielu urządzeniach, m.in.: pilotach, latarkach, nadajnikach, zabawkach.

m Elektronika
Akumulatory litowo-jonowe to źródła prądu
najczęściej stosowane w smartfonach, tabletach,
laptopach oraz aparatach fotograficznych.
Wykorzystuje się je również do magazynowania
energii elektrycznej w powerbankach.
m Motoryzacja
W samochodach elektrycznych oraz
w samochodach hybrydowych źródłem prądu
potrzebnego do uruchomienia silnika są m.in.
akumulatory litowo-jonowe. W samochodach
elektrycznych mogą być wykorzystywane również
ogniwa paliwowe, np. ogniwo wodorowe.
Z kolei w samochodach spalinowych
stosuje się akumulatory ołowiowe.

Ą ż
AC W ZESZYCIE Y Zapamiętaj!
1. Napisz, dlaczego posypywanie ulic chlorkiem sodu, stosowane Ogniwo
к-н
powszechnie zimą do usunięcia z nawierzchni śniegu i lodu, jest ogniwo, w którym
niekorzystne dla samochodów. reakcje chemiczne na
elektrodach zachodzą
2. Zaproponuj trzy sposoby ochrony metali przed korozją tylko od substratów
elektrochemiczną. do produktów.

197
 Podsumowanie

Czym jest stopień > Stopień utlenienia pierwiastka chemicznego jest równy liczbie elektronów,
utlenienia które atom pierwiastka chemicznego oddałby albo przyjąłby, przy
pierwiastka
założeniu, że z innymi pierwiastkami chemicznymi tworzy on wiązania
chemicznego?
w 100% jonowe.

Czym są reakcje > Reakcje utleniania-redukcji to reakcje chemiczne przebiegające

utleniania-redukcji? ze zmianą stopni utlenienia pierwiastków chemicznych w substratach
i produktach.

Czym jest > Utlenianie to oddawanie elektronów przez jony albo atomy pierwiastków
utlenianie? chemicznych.
Czym jest Redukcja to przyjmowanie elektronów przez jony lub atomy pierwiastków
redukcja? chemicznych.

utlenianie
0 0 ШЕ -A
4 Al+30,
—> 2 АО;
кс
redukcja
Jak ustalić reduktor > Reduktor to atom albo jon pierwiastka chemicznego, który zwiększa swój
i utleniacz w reakcji stopień utlenienia, czyli ulega utlenianiu.
redoks?
Utleniacz to atom lub jon pierwiastka chemicznego, który zmniejsza swój
stopień utlenienia, czyli ulega redukcji. Na przykład:
o o EJ
4А + 307—>2AĘ03
reduktor utleniacz
Na czym polega > Polega ono na ustaleniu współczynników stechiometrycznych w taki
bilansowanie równań sposób, aby liczba elektronów oddanych przez atomy albo jony reduktora
reakcji była równa liczbie elektronów przyjętych przez atomy lub jony utleniacza.
utleniania-redukcji?
Na przykład:
o U
А —> АР +36" |-4
0 Б
Q+46—>20+ |3
o o LEJ
4 Al+ 3 О,+ 126 —> 2ALO; + 1287
Czym jest > Pólogniwo tworzy metalowa blaszka zanurzona w roztworze soli tego
półogniwo? samego metalu, z którego jestona wykonana.

Czym jest szereg > Szereg elektrochemiczny to zestawienie potencjałów standardowych

elektrochemiczny? półogniw E* uporządkowanych według zwiększających się wartości.

198
Ogniwo galwaniczne to dwa półogniwa połączone kluczem elektrolitycznym. 4 Со to jest ogniwo
Ogólny schemat ogniwa galwanicznego ma postać: galwaniczne?
metal metal
anoda (-) katoda (+)
FARNA
Ө м,|мү" ||RAE (+)
elektroda 1. јоп metalu klucz jon metalu elektroda2.
w elektrolicie 1. elektrolityczny w elektroicie 2.
Przykładem ogniwa galwanicznego
jest ogniwo Daniella:

Przepływ prądu elektrycznego w ogniwie galwanicznym jest możliwy,

ponieważ w obydwu półogniwach zachodzą reakcje utleniania-
-redukcji.
Elektroda, na której zachodzi reakcja utleniania. 4 Соло jest anoda?
Elektroda, na której zachodzi reakcja redukcji. <4 Co to jest katoda?

Siła elektromotoryczna ogniwa (SEM) to wartość różnicy potencjałów 4 Goto jest SEM
elektrod (potencjałów półogniw) w niepracującym (otwartym) ogniwie. i jak ją obliczyć?
Można ją obliczyć ze wzoru:

SEM = E*katody — E"anody

W ogniwie odwracalnym reakcje chemiczne zachodzące na elektrodach 4 Czym różni się
mogą przebiegać w obydwu kierunkach — od substratów do produktów ogniwo odwracalne
iodwrotnie, a w ogniwie nieodwracalnym tylko w jednym kierunku — od oe
substratów do produktów.

Korozja elektrochemiczna to korozja spowodowana przez reakcje 4 Czym jest korozja

utleniania-redukcji zachodzące w ogniwie galwanicznym, które elektrochemiczna?
powstaje np. w wyniku zetknięcia powierzchni stali z wilgocią.
Niektóre metale, np. glin, w kontakcie z silnymi utleniaczami ulegają 4 Cotojest
pasywacji, czyli pokrywają się ochronną warstwą swojego tlenku. pasywacja?
2А + 30, —> 2AĘO3
gin ten tlenek glinu
 Sprawdź, czy potrafisz... Cjo
1. Ustal stopnie utlenienia wszystkich pierwiastków chemicznych w substancjach
o podanych symbolach i wzorach.
а) Cu, Ha, Ar, Fa, Sg, Оз, Н", Zn?*, ОН”, NH;*, PO;*, Сг0,2-
b) Na,S, NiBrə, AlCl, CrO, 503, OF>. KH, CHO;
©) HCIO;, H2503, Ba(OH)z, MgCO;, Ѕп(50,), Fe(NO;);
p . Uszereguj związki chemiczne o podanych wzorach według zmniejszającego się stopnia
utlenienia chloru.
HCIO;, РС, HCIO, Cl, CIF, НСО
p Ustal współczynniki stechiometryczne w podanych schematach reakcji utleniania-
-redukcji, stosując metodę bilansu elektronowego.
а)Сг;$ + KNO; —> KCrO; + NO + K;SO4 e) NO7 ++ Н —>NO + + HO
b) Ag+ Н;5О, —> AgzSO;, + 50; + Н.О 1 SnS + О; —> SnO; + 50
с) S + Са(ОН), —> CaSO; + CaS + Н.О 9) Hg + S—>HgS
d) NH; + МпО + H+ —> Мп" + МО + НО h)H;8;0;
—> HS0; +S
> „ Ustal, które z podanych równań reakcji chemicznych są reakcjami redoks. Następnie
wskaż utleniacz, reduktor, proces utleniania i redukcji.
a) 2 K + 2 HCI—> 2 KCI + Hz ©)Cu + HBr —> CuBra + Н;
b) Ag + Н,80, —> AgzSO; + 50, + H;O d)Си+ НМОзод у —> ОМО); + NO + HO
5. Wskaż zdania, które są prawdziwe.
a) W ogniwie cynkowo-miedziowym elektrodą dodatnią jest blaszka miedziowa.
b) W ogniwie manganowo-niklowym katoda jest zrobiona z niklu.
с) W ogniwie miedziowo-platynowym na katodzie zachodzi proces redukcji jonów platyny.
д) W ogniwie manganowo-cynkowym na anodzie zachodzi proces utleniania cynku.

s . Napisz równania reakcji chemicznych zachodzących w ogniwach o podanych nazwach

na elektrodzie wykonanej z niklu. Zapisz schematy tych ogniw. Skorzystaj z szeregu
napięciowego.
a) ogniwo niklowo-miedziowe
b) ogniwo cynkowo-niklowe

м Napisz równania reakcji chemicznych zachodzących na elektrodach ogniw

galwanicznych o podanych schematach.
а) Ө) Zn|Zn* ||Си |Cu (+)
b) Ө) Cr|Ст ||Pb** | Pb(+)
8. Głównym składnikiem stali jest żelazo. W wyniku zetknięcia z wilgocią iobecności powietrza
ulega ono korozji elektrochemicznej. Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych
zachodzących podczas tego procesu.

200
Roztwory
To było w szkole podstawowej
М mieszaniny
l

podział ze względu na wielkość cząstek podział ze względu na masę

substancji rozpuszczonej substancji rozpuszczonej
ł + + { і Y
roztwór koloid zawiesina roztwór roztwór roztwór
właściwy nienasycony nasycony przesycony

FA Szybkość rozpuszczania się danej substancji w wodzie zależy od temperatury, mieszania

i stopnia rozdrobnienia substancji rozpuszczanej,
MA Roztwór to mieszanina jednorodna co najmniej dwóch składników — substancji rozpuszczonej
i rozpuszczalnika.
[A Rozpuszczalność substancji to maksymalna liczba gramów substancji, którą można rozpuścić
w 100 g rozpuszczalnika w danej temperaturze i pod danym ciśnieniem, aby otrzymać roztwór
nasycony.
[A Stężenie procentowe roztworu (C;) to liczba gramów substancji rozpuszczonej (т) w 100 g
roztworu (т), om
с, m,

Fot. 109. Woda gazowana
to roztwór tlenku węgla(iV)
w wodzie.
24. Rodzaje roztworów
Najczęściej nie zdajemy sobie sprawy z tego, że jesteśmy otoczeni roz-
tworami (fot. 109.). Spożywamy je i przyjmujemy (np. napoje, leki),
korzystamy z nich w życiu codziennym (np. środki czystości). Roz-
twory są przykładem mieszanin.
8 Co to jest mieszanina?
Mieszanina składa się z co najmniej dwóch różnych składników. Sto-
sunek mas tych składników w mieszaninie może być dowolny.
W Jak odróżnić mieszaniny jednorodne od mieszanin
niejednorodnych?
Mieszaniny jednorodne od niejednorodnych można odróżnić gołym
okiem lub za pomocą prostych przyrządów optycznych:

rodzaje mieszanin

jom
mieszaniny jednorodne,
czyli układy homogeniczne
» ich składników nie można rozróżnić
gołym okiem ani za pomocą
prostych przyrządów optycznych
aaa
| 1
mieszaniny niejednorodne,
czyli układy heterogeniczne
» ich składniki można rozróżnić
gołym okiem lub za pomocą
prostych przyrządów optycznych

| , ы
woda z solą kuchenną siarka z żelazem
Przykładem mieszanin jednorodnych — układów homogenicznych —
są roztwory.

stna

Jak odróżnić mieszaninę jednorodną od mieszaniny

niejednorodnej?
składniki mieszaniny
składników mieszaniny £ niejednorodnej,
jednorodnej, nazywanej też Ё. nazywanej też
układem homogenicznym, układem
nie można rozróżnić heterogenicznym,
4 można rozróżnić

202
 24. Rodzaje roztworów HE

E Со to jest roztwór?
Roztwór to mieszanina jednorodna składająca się z substancji roz-
puszczonej i rozpuszczalnika, którym najczęściej jest ciecz (fot. 110.).
Cząstki substancji rozpuszczonej w cieczy mogą mieć różną wielkość.

substancja
rozpuszczana -
wodorotlenek sodu
rozpuszczalnik —
юз Fot. 110. Otrzymywanie wodnego
un > roztworu wodorotlenku sodu.

W Jak można podzielić mieszaniny ze względu

na wielkość cząstek substancji rozpuszczonej?
Ze względu na wielkość cząstek substancji rozpuszczonej w rozpuszczal-
niku wyróżnia się roztwory właściwe, koloidy i zawiesiny (tabela 22.).

Tabela 22. Rodzaje mieszanin

анн | Коюн Zawiesina

Rozmiar cząstek |
substancji <1 1-100 > 100 1nm=10%m
rozpuszczonej, nm

w €
Przykłady | 1" н
1
t
perfumy majonez peeling do ciała

Fakty czy mity

Rozpuszczalnik zawsze jest cieczą — MIT
Woda i benzyna to najbardziej znane rozpuszczalniki, które tworzą
roztwory ciekłe, czyli takie, w których rozpuszczalnik występuje
w ciekłym stanie skupienia. Oprócz roztworów ciekłych wyróżnia się także
roztwory stałe i gazowe. Przykładem roztworów stałych są stopy metali «i
(fot. 111.), w których rozpuszczalnikami są metale. W roztworach
gazowych, np. we mgle, rozpuszczalnikiem jest powietrze.
Me Fot. 111. Białe złoto
Ө rozpuszczalnik - Au to stop metali.
3) substancje rozpuszczone — Ni, Pd, Zn

203
шыш Roztwory

8 W jaki sposób odróżnić roztwór właściwy od koloidu?

Doświadczenie 23.
Odróżnianie roztworu właściwego od koloidu
Odczynniki: woda destylowana, chlorek sodu, białko jaja.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewki, bagietka, mała latarka.
Instrukcja: Do zlewek z wodą dodaj: do 1. — niewielką ilość chlorku
sodu, do 2. — białko jaja. Zawartość zlewek wymieszaj bagietką.
Następnie przyciemnij pomieszczenie (zasłoń okna albo wyłącz
światło) i oświetl po kolei zlewki latarką (schemat). Zwróć uwagę
na różnice w przechodzeniu promieni światła przez obie mieszaniny.
Fot. 112. Badanie chlorek sodu białko jaja
rozpraszania światła
przez mieszaninę wody
zbiałkiem jaja. "Role
=d
źródło świata ————
- latarka мада

Obserwacje: W zlewce 1. powstała klarowna mieszanina, która prze-

puszcza światło. W mętnej mieszaninie w zlewce 2. światło (o skon-
centrowanym strumieniu) tworzy stożek (fot. 112.).
Wniosek: W zlewce 1. otrzymano roztwór właściwy, a w zlewce 2. —
koloid. Jedynie w koloidach obserwuje się charakterystyczne rozpra-
szanie wiązki światła, czyli tzw. efekt Tyndalla.
Ten charakterystyczny dla efektu Tyndalla stożek można zobaczyć
m.in. podczas rozchodzenia się promieni słońca w zakurzonym po-
mieszczeniu lub smug światła we mgle. Specyficznym rodzajem kolo-
idów są emulsje. W postaci emulsji występuje większość kosmetyków
krople oleju
w wodzie i środków czystości oraz wiele produktów spożywczych (np. majonez).
8 Czym jest emulsja?
Emulsja to mieszanina dwóch nierozpuszczających się w sobie cie-
czy, z których jedna jest rozproszona w drugiej w postaci bardzo
małych kropel (rys. 30.). Składniki emulsji różnią się właściwościami,
dlatego bez dodatku odpowiedniego stabilizatora emulsje są nie-
trwałe i łatwo można je rozdzielić na składniki.

E Od czego zależy wybór metody rozdzielania

mieszaniny na składniki?
Rys. 30. Emulsjami są Wybór sposobu rozdzielania mieszaniny zależy przede wszystkim od
kremy kosmetyczne, które właściwości składników wchodzących w jej skład. Składniki miesza-
otrzymuje się przez
rozproszenie oleju nin mogą różnić się właściwościami fizycznymi, np.: gęstością, tempe-
w wodzie lub wody w oleju. raturami wrzenia i topnienia czy rozpuszczalnością w wodzie.
204
 24. Rodzaje roztworów HE

8 W jaki sposób rozdzielić mieszaniny niejednorodne?

Mieszaniny niejednorodne spotykamy niemal na każdym kroku. Ist-
nieje wiele metod rozdzielania ich na składniki (fot. 113.).
Doświadczenie 24.
Rozdzielanie składników mieszaniny niejednorodnej
metodą sączenia (filtracji) Fot. 113. Rozdzielanie
Odczynniki: piasek, woda destylowana.
substancji o różnych
stanach skupienia.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewki, bagietka, sączek z bibuły
filtracyjnej, lejek, statyw z metalowym kółkiem.
Instrukcja: Przygotuj mieszaninę wody z piaskiem oraz zestaw
do sączenia. Mieszaninę przelej za pomocą bagietki przez sączek
z bibuły filtracyjnej umieszczony na lejku.

Obserwacje: Woda z piaskiem tworzy mieszaninę, której składniki

można rozróżnić gołym okiem. Na sączku pozostaje substancja stała —
piasek, a klarowna ciecz — woda — spływa do zlewki (fot. 114.).
Wniosek: Woda z piaskiem tworzy mieszaninę niejednorodną, którą |
można rozdzielić na składniki metodą sączenia (filtracji).
Mieszaninę cieczy niemieszających się ze sobą i różniących się gęsto-
ścią można rozdzielić, korzystając z rozdzielacza (patrz s. 208). Inne me- Fot. 114. Oddzielanie
tody rozdzielania mieszanin niejednorodnych przedstawiono w tabeli 23. substancji stałej od cieczy
metodą sączenia.
Tabela 23. Wybrane metody rozdzielania mieszanin niejednorodnych

Nazwai ilustracja Właściwości zmieszanych

metody Opis metody substancji
przesiewanie rozdzielanie mieszaniny substancji substancje stale o drobinach różnej
stałych za pomocą sita: wielkości
› drobiny o mniejszej średnicy,
np. maka, przedostają się przez oczka
> większe drobiny, пр. mak, pozostają
na sicie
zastosowanie magnesu rozdzielanie mieszaniny substancji substancje stałe o różnych

+
stałych przez przyciąganie magnesem: właściwościach magnetycznych
› drobiny jednej substancji, np. opilki
żelaza, zostają przyciągnięte przez
magnes
› drobiny drugiej substancji, np. siarka,
pozostają w naczyniu
dekantacja oddzielanie substancji stałej od substancje, które różnią się stanem
rozpuszczalnika przez ostrożne zianie skupienia (ciecz i ciało stałe)
cieczy znad osadu: i wielkością drobin
> osad, np. piasek, pozostaje w zlewce
> rozpuszczalnik, np. woda, zostaje
przelany do innej zlewki
Dekantację poprzedza sedymentacja,
czyli proces opadania na dno naczynia
cząstek substancji stałej w wyniku
działania sił grawitacji.
205
шыш Roztwory

8 W jaki sposób rozdzielić mieszaniny jednorodne?

Mieszaniny jednorodne można rozdzielić za pomocą różnych metod.
Jedną z nich jest chromatografia bibułowa.

Doświadczenie 25. OZ
Rozdzielanie składników mieszaniny jednorodnej
barwników roślinnych metodą chromatografii bibułowej
Odczynniki: etanol CzH;OH, liść szpinaku.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: ziewka, bibuła
filtracyjna, nożyczki, moneta.
Instrukcja: Owiń monetę liściem szpinaku, bibuła
a następnie krawędzią monety narysuj zieloną
kreskę na pasku bibuły filtracyjnej. Do zlewki nalej с,н,он
tyle etanolu, aby zakrył jej dno. Zanurz w płynie
koniec paska bibuły. Uważaj, by nie zamoczyć
naniesionej na pasek barwnej linii (schemat).
Co kilka minut sprawdzaj, jak wygląda bibuła.

barwniki zliści szpinaku

) rozdzielają się na pasma

Fot. 115. Rozdzielanie barwników roślinnych metodą chromatografii bibułowej

Obserwacja: Barwna smuga przemieszcza się po powierzchni bibuły
i ulega rozwarstwieniu (fot. 115.).
Wniosek: W liściach roślin znajdują się barwniki, które z różną szyb-
kością przemieszczają się po bibule.

Chemia
w akcji
Plam z trawy nabutach (fot. 116.)lububraniach można siępozbyć w prosty
sposób — wystarczy zwilżyć zabrudzone miejsca etanolem. Alkohol wypłukuje
barwniki roślinne, które następnie usuwa się z czyszczonej powierzchni
strumieniem zimnej wody.

Fot. 116. Trawa — podobnie jak liście szpinaku — zawiera

chlorofil oraz inne barwniki roślinne.

206
Chromatografia
Chromatografia polega na rozdzieleniu substancji zawartych w mieszaninie jednorodnej
między dwie fazy: nieruchomą (stacjonarną) i ruchomą. Fazę nieruchomą może
stanowić bibuła filtracyjna, a fazę ruchomą — eluent, którym zazwyczaj jest ciekły
rozpuszczalnik, np. etanol, lub mieszanina rozpuszczalników. W chromatografii
wykorzystuje się różnice w szybkości przemieszczania się poszczególnych
składników mieszaniny podczas jej przepływu przez fazę nieruchomą.

Jak rozdzielić składniki mieszaniny metodą chromatografii?

п Nanieś mieszaninę na bibułę п Rozpuszczalnik wsiąka w bibułę

filtracyjną. Następnie umieść ją filtracyjną i rozpuszcza składniki
w zlewce z rozpuszczalnikiem. mieszaniny.

poziom
rozpuszczalnika
“ w zlewce musi być
poniżej miejsca
naniesienia mieszaniny
na bibule fitracyjnej
EJ Rozpuszczalnik wędruje E Poszczególne składniki mieszaniny
(przemieszcza się) po bibule filtracyjnej. zatrzymują się na różnej
Razem z nim przemieszczają się wysokości bibuły filtracyjnej.
składniki mieszaniny.

ada |

|| 4
substancje, które
przemieszczają się
najszybciej, oddziałują
nejsłabiej z fazą
stacjonarną, dlatego
znajdują się najwyżej
na bibule fitracyjnej

207
шыш Roztwory

iektóre mieszaniny jednorodne można rozdzielić za pomocą eks-

Jest to metoda stosowana do wyodrębnienia składnika
z mieszaniny stałej lub ciekłej przy wykorzystaniu odpowiednio do-
branego rozpuszczalnika.

Ekstrakcja ciecz-ciecz
Ekstrakcja składnika z mieszaniny ciekłej polega na przejściu substancji
rozpuszczonej w jednej cieczy, zwykle roztworze wodnym, do drugiej cieczy —
rozpuszczalnika. Taką ekstrakcję przeprowadza się w rozdzielaczu. Po zakończonej
ekstrakcji substancję, będącą składnikiem mieszaniny, wydziela się przez
odparowanie rozpuszczalnika lub krystalizację.

Jak rozdzielić składniki mieszaniny za pomocą ekstrakcji?

EJ wiej mieszaninę А wymieszaj ciecze E ле} ciecze do

do rozdzielacza.
Następnie dodaj
rozpuszczalnik,
w którym tylko
jeden ze składników
mieszaniny dobrze
i czekaj na ich ponowne osobnych naczyń
rozwarstwienie. i wydziel składnik
mieszaniny przez
odparowanie
rozpuszczalnika
lub krystalizację.

Д
się rozpuszcza.

SU
dodany
rozpuszczalnik

mieszanina
z wyodrębnianym
składnikiem

208
 24. Rodzaje roztworów HE

Inne metody rozdzielania mieszanin jednorodnych zostały przed-

stawione w tabeli 24.

Tabela 24. Wybrane metody rozdzielania mieszanin jednorodnych

Nazwa iiustracja Opis metody раис чч

metody substancji
krystalizacja |powolne wydzielanie sięz roztworu substancje, które
iodparowanie nasyconego substancji stałej różnią się stanem
rozpuszczalnika |w postaci kryształów, np. chlorku sodu 'skupienia (ciecz
» wykrystalizowaną substancję można і rozpuszczalna
oddzielić od reszty roztworu przez w niej substancja
dekantację lub sączenie stała)
iotnością
GA szybkie usuwanie ciekłego składnika
mieszaniny na skutek ogrzewania
» w naczyniu pozostaje substancja
stała, np. siarczan(V|) miedzi(ll)
destylacja odparowywanie bardziej lotnego ciecze o różnych Y Zapamiętaj!
(o niższej temperaturze wrzenia) temperaturach
i składnika
Е mieszaniny, np. alkoholu | wrzenia wee
mieszanina jednorodna
» składnik ten jest вкгаріапу kj es
| жоору! tereny OU składników, których nie
można rozróżnić gołym
okiem ani za pomocą
ROZWIĄŻ prostych przyrządów
|Zadania |ay ZESZYCIE optycznych.
1. Określ, jaki rodzaj układu stanowią wymienione mieszaniny. Układ heterogeniczny –
a) gazowana woda mineralna а) woda z mąką ziemniaczaną kicie — sklada
b) sód przechowywany w nafcie e) mosiądz (stop cynku i miedzi) się z co najmniej dwóch
c) woda z piaskiem f) woda z alkoholem składników, które
można rozróżnić gołym
2. Przygotuj mieszaninę składającą się z przedstawionych poniżej счет КЕа рата
składników iја zmiksuj. Sprawdż, czy można w niej zaobserwować | бото /28
efekt Tyndalla. Następnie określ rodzaj powstałego układu. Roztwór iwy

Altez А
Ку, à\ у 1/2 A а r rees
mieszanina, w której
— zielony — y © ogórka; > о Р cząstki substancji
- А —
RE «> jabłko =
rozpuszczonej mają
średnicę mniejszą
+ < y niż 1 nm.

г]
2/3 szklanki
soku
А Koloid - mieszanina,
w której cząstki
„jabłkowego: * ;_opakowaniА e substancji rozproszonej
szpinaku mają średnicę od
1 do 100 nm.
3. Zaproponuj metodę rozdzielania wymienionych mieszanin AN
na składniki. Opisz wykonywane kolejno czynności. w której cząstki
a) woda + cukier c) oliwa z oliwek + woda substancji rozproszonej
b) sól kuchenna + opiłki żelaza d) woda + zmielony pieprz kir
niż 100nm. większą

209
 25. Rozpuszczalność
substancji
Jedną z właściwości fizycznych substancji, z których korzystamy każ-
dego dnia, jest rozpuszczalność. Wiedza o tym, czy substancja rozpuści
się czy nie, ma znaczenie nie tylko podczas przygotowywania posił-
ków, ale także w innych codziennych sytuacjach (fot. 117.), Ważne jest
też, jaką rozpuszczalność ma substancja. Im większa rozpuszczalność
substancji, tym więcej jej można rozpuścić.

8 Czym jest rozpuszczalność?

Fot. 117. Tabletki do To maksymalna liczba gramów substancji, jaką można rozpuścić
zmywarek składają się w 100 g rozpuszczalnika w danej temperaturze i pod danym ciśnie-
z substancji dobrze niem. Wpływa na nią kilka czynników.
rozpuszczalnych
w wodzie.
W Jak rozpuszczalnik wpływa na rozpuszczalność
substancji?
Wybór właściwego rozpuszczalnika może zdecydować o tym, czy
substancja w ogóle się rozpuści. Najbardziej uniwersalnym rozpusz-
czalnikiem jest woda, ponieważ rozpuszcza się w niej wiele substancji.
Jednak np. olej roślinny nie rozpuści się w wodzie. Za to bez problemu
rozpuści się w benzynie. Z kolei sól kuchenna, która dobrze rozpusz-
cza się w wodzie, w benzynie się nie rozpuści (fot. 118.).

olej roślinny olej roślinny sólkuchenna sól kuchenna

w wodzie w benzynie w wodzie w benzynie
Fot. 118. Rozpuszczanie oleju roślinnego i soli kuchennej w różnych rozpuszczalnikach.

Dzieje się to zgodnie z zasadą — podobne rozpuszcza się w po-

dobnym. Zarówno olej roślinny, jak i benzyna to mieszaniny związ-
ków chemicznych o budowie niepolarnej, dlatego olej roślinny dobrze
rozpuszcza się w benzynie. Nie rozpuszcza się natomiast w wodzie,
ponieważ cząsteczki wody mają budowę polarną. Zatem w wodzie
dobrze rozpuszczą się substancje jonowe lub zbudowane z cząsteczek
polarnych (patrz s. 59).
210
 25. Rozpuszczalność substancji NE

Przykładem substancji dobrze rozpuszczalnej w wodzie jest sól ku- dipol — cząsteczka
chenna, czyli chlorek sodu — związek chemiczny składający się z jonów о budowie polarnej
o ładunkach dodatnich i ujemnych (rys. 31.). Również substancje polar-
ne o budowie kowalencyjnej bardzo dobrze rozpuszczają się w roz-
puszczalnikach polarnych, np. w wodzie.
polarne cząsteczki wody
ustawiają się tak, aby biegun
ujemny byłjaknajbliżej jonu
Ма", abiegun dodatni — jonuСГ

Modele:

©
anionu
o å
kationu cząsteczki
chlorkowego CI" sodu Na” wody H,O
Rys. 31. Rozpuszczanie soli kuchennej w wodzie.
8 Jak temperatura i ciśnienie wpływają
na rozpuszczalność substancji?
Typowy wpływ temperatury i ciśnienia na rozpuszczalność substancji
stałych (np. KNO;) i gazów (np. СО,) przedstawiają wykresy (rys. 32. a, b). Zmiany
rozpuszczalności
a) b)
opisujemy słowami:
ka substancja З gaz
większa/mniejsza,
stała Э! łatwiej/trudniej.
8> / 8>
z / z

— substancja
gaz stała

> >
temperatura, °C ciśnienie, hPa
Rys. 32. Typowa zależność rozpuszczalności substancji stałej igazu od temperatury
rozpuszczalnika (a) i ciśnienia panującego w układzie (b).

Jak łatwo zauważyć, wzrost temperatury powoduje zwiększenie

rozpuszczalności substancji stałych (choć bywają odstępstwa od tej
reguły — patrz rys. 34., s. 212) i zmniejszenie rozpuszczalności gazów
w wodzie (rys. 35., s. 213).
Natomiast ciśnienie ma wpływ jedynie na rozpuszczalność gazów — im
jest опо wyższe, tym większa jest rozpuszczalność gazów w wodzie (rys. 33.). Rys. 33. W zamkniętej
Zależność między rozpuszczalnością określonych substancji puszce ciśnienie jest
większe, więc więcej jest
stałych lub gazów a temperaturą przedstawiają krzywe rozpuszcza|- gazu rozpuszczonego
ności (rys. 34., s. 212 i rys. 35., s. 213). w napoju.

211
шаш Roztwory

о 250
Przeliczanie jednostek £
temperatury > 2404 EJ A
Те = Тес +2735 5 2зо- 5
Jeśli Tyc; = 25, to: =
Тю = 25 + 273,15, ў 220.
czyli Т = 298,15, 8
5 2104

Н
3 200-
| $ e
Ś to]

90 100
temperatura, °С
363 373
temperatura, К

Вуз. 34. Krzywe rozpuszczalności — zależność rozpuszczalności substancji stałych

w wodzie od temperatury: AgNO; - azotan(V) srebraf) KI — jodek potasu; NaNO; —
azotan(V) sodu; КМО» — azotan(V) potasu: РЫМО.)› — azotan(V) olowiu(l); NH,CI - chlorek
amonu; CuSO; — siarczan(M) miedzif|); К:50, — siarczan(V!) potasu; KCI-chlorek potasu;
NaCl - chlorek sodu; (CH;COO);Ca — etanian (octan) wapnia; CH;COONa — etanian (octan)
sodu; НОСЬ — chlorek пес): КОЮ, – спіогал(М!) potasu; sacharoza — СНО,

212
 25. Rozpuszczalność substancji

0,4, 0.008.

НгО
rozpuszczalność,
0/100
gw

0,2]

o) 10 2 30 40 50 60 тю 80 90 10
temperatura,°С
273 вз 208 303 313 323 333 зз 353 363 373
temperatura, K
Rys. 35. Krzywe rozpuszczalności — zależność rozpuszczalności gazów w wodzie od temperatury.

213
шыш Roztwory
Zmiany szybkości
rozpuszczania
opisujemy słowami:
szybciej/wolniej.
Rodzaje roztworów
- podział roztworów ze
względu na ilość substancji
rozpuszczonej:
› roztwory nienasycone
» roztwory nasycone
» roztwory przesycone
Rys. 36. Krzywa
rozpuszczalności
siarczanu(V)) miedzi)
Си50О,.
214
E Co wpływa na szybkość rozpuszczania się substancji?
» Temperatura — im wyższa, tym substancja rozpuszcza się szybciej.
» Mieszanie — zwiększa szybkość rozpuszczania substancji.
» Stopień rozdrobnienia substancji rozpuszczanej — im większe
rozdrobnienie, tym substancja rozpuszcza się szybciej.
Jak rozpuścić szybciej substancje w ciekłym rozpuszczalniku?
-Ey m
Rozdrobnij substancję. Ogrzej roztwór. Wymieszaj roztwór.
Б E А
M Kiedy powstają roztwory nasycony, nienasycony
lub przesycony?
Roztwór nasycony powstaje — zgodnie z definicją rozpuszczalności —
po rozpuszczeniu maksymalnej masy substancji w 100 g rozpuszczalnika
w danych warunkach temperatury i ciśnienia. Na wykresie odpowiada
mu linia, tzw. krzywa rozpuszczalności (rys. 36.). Jeśli zostanie rozpusz-
czona mniejsza ilość substancji, niż wynika to z rozpuszczalności, to po-
wstanie roztwór nienasycony (obszar pod krzywą rozpuszczalności
— rys. 36.). Roztwór przesycony powstaje po rozpuszczeniu substancji
w ilości większej, niż wynika to z jej rozpuszczalności w danych warun-
kach. Roztwór przesycony jest nietrwały, może się łatwo przekształcić
w mieszaninę niejednorodną — roztwór nasycony i osad, który jest wy-
krystalizowanym nadmiarem substancji rozpuszczonej (rys. 36.).
(7
= \ ү
ia 4
a
х 60
je u |
Нį
КЕ roztwór ©
roztwór
рч,
р 40
їз
8 20
roztwór nienasycony
о 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
temperatura,°C
 25. Rozpuszczalność substancji

E Jak zmienić rodzaj roztworu?

Istnieje kilka sposobów otrzymania roztworu nasyconego z roztworu nie-
nasyconego i odwrotnie. Wystarczy zmienić temperaturę, ilość substancji
rozpuszczonej lub rozpuszczalnika. Zmiana roztworu przesyconego
w roztwór nasycony jest też możliwa np. przez wywołanie krystalizacji
w wyniku dodania kryształka soli do jej roztworu przesyconego.
з dodanie rozpuszczalnika = dodanie kryształka soli
a podwyższenie temperatury układu — wywołanie krystalizacji
V 1{ 1
roztwór nienasycony roztwór nasycony roztwór przesycony
| 41 ^
« dodanie substancji rozpuszczanej a ostrożne oziębienie
= odparowanie rozpuszczalnika roztworu nasyconego
= obniżenie temperatury

ga | otw
Ell wpisz dane
Jak otrzymać roztwór nienasycony w danej temperaturze? | i szukane,
Oblicz, ile gramów azotanu(V) ołowiu(Il) Pb(NO;), należy E Odczytaj z wykresu
rozpuścić w 50 g wody o temperaturze 70°С, aby otrzymać A тадар s
roztwór nienasycony. EJ оет.
EJ Dane: Szukane: Napisz odpowiedź.
m, = 506 m=?
Т=70'С
И Z wykresu rozpuszczalności (patrz s. 212) można odczytać,
że w temperaturze 70°С w 100 g wody należy rozpuścić 105 g X
Zap; ti
Pb(NO3);, aby otrzymać roztwór nasycony. ne
Rozpuszczalność
EJ 100 g wody zawiera 105 g substancji rozpuszczonej substancji- maksymal-
50 g wody zawiera x g substancji rozpuszczonej na liczba gramów
substancji, jaką można
100g =_ 105g х=_ 105-508 £
х= 52,56 ато
р Ы
ścić w 100

508 хр 100g w określonej temperatu-

Aby otrzymać roztwór nienasyconyw temperaturze 70°С, należy odl ая
w 50 g wody rozpuścić mniej niż 52,5 g Pb(NO3),. mać roztwór nasycony.
Roztwór nasycony -
roztwór, w którym
ЦЕ gozważ w określonej temperatu-
W ZESZYCIE rze nie można już rozpu-
ścić więcej substancji.
1. Oblicz, ile gramów chloranu(Vll) potasu KCIO, należy rozpuścić M
w 200 д wody o temperaturze 80°С, aby otrzymać roztwór nasycony. roztwór, w. Мун
2. Oblicz, ile gramów azotanu(Y) srebra(|) AgNO; i йе gramów wody Waza
należy użyć, aby otrzymać 1000 g roztworu nasyconego dodatkową ilość
w temperaturze 10°С. substancji.

215
 26. Stężenie procentowe
roztworu
Stężenie procentowe jest wielkością powszechnie stosowaną w życiu
codziennym (fot. 119.). Dzięki niemu określa się m.in. ilość składni-
ków odżywczych w żywności (zawartość procentową) czy ilość kwasu
siarkowego(V!) w roztworze.
8 Czym jest stężenie procentowe?
Fot. 119. Informacja Stężenie procentowe roztworu (С,) to wyrażona w procentach liczba
о zawartości procentowej gramów substancji rozpuszczonej w 100 g roztworu (fot. 120.).
tluszczu w śmietanie
jest umieszczona
па jej opakowaniu. 8 Jak obliczyć stężenie procentowe roztworu?
Stężenie procentowe roztworu można obliczyć, korzystając ze wzoru:

=
m+ 100%

gdzie:
C, — stężenie procentowe roztworu, %,
т, — masa substancji rozpuszczonej, р,
m, — masa roztworu, g.
Masa roztworu to suma masy substancji rozpuszczonej i masy
rozpuszczalnika (fot. 121.), np. wody:
Fot. 120. W 100g m, = m, + My
roztworu jest
rozpuszczone 70 g kwasu. gdzie:
m, — masa substancji rozpuszczonej, g,
mw- masa wody (rozpuszczalnika), g.

Roztwór Roztwór Roztwór

10-procentowy 50-procentowy 90-procentowy
otrzymuje się, otrzymuje się, otrzymuje się,
rozpuszczając 10 g rozpuszczając 50g rozpuszczając 90g
substancji w 90g wody. substancji w 50g wody. substancji w10gwody.
105+909= 1009 505+509 = 1009 909+109= 1009
roztworu roztworu roztworu

Fot. 121. Roztwór 18 masa substancji rozpuszczonej

wodorotlenku sodu. 18masa rozpuszczalnika
216
 26. Stężenie procentowe roztworu ШИИ

— Ріап rozwiązywania
Jak obliczyć stężenie procentowe roztworu? п ке: ады
Oblicz stężenie procentowe roztworu, który otrzymano Я obiczm.
w wyniku rozpuszczenia 21 g cukru w 300 g wody. EJ obicz C, roztworu.
Dane: Szukane: EJ Napisz odpowiedź.
m;=21g m,„=300g G=?
B m, = m, + m, m, = 21g+300g m, = 321 g
EJ Sposób I- obliczanie metodą proporcji 4 Sposób!
К Ён 3 Obliczanie metodą
321 g roztworu zawiera 21 g substancji rozpuszczonej proporcji
100 g roztworu zawiera x g substancji rozpuszczonej A en
rozpuszczonej, która
321g ры
216 i 1008.218
Гк. шш. е. odpowiada
ipowiada wartości
wartości
а
100g xg 321g 8 Cp roztworu
Sposób II - obliczanie za pomocą wzoru 4 Sposób ll
21 g-100% Obliczanie za pomocą
a — C=6,5% wzoru:
321g 8, _ т, 100%
EJ Stężenie procentowe roztworu wynosi 6,5%. W mę =

Plan rozwiązywania
= TE E wvisz dane
Jak obliczyć stężenie procentowe roztworu nasyconego? i szukane.
Oblicz stężenie procentowe nasyconego roztworu soli А Odczytaj z wykresu
kuchennej NaCl w temperaturze 20°С. za 2 “
KA Dane: Szukane: E obicz m,
T=20C G=? EJ obicz C, roztworu.
[2] Z wykresu rozpuszczalności (patrz s. 212) można odczytać, że EJ Napisz odpowiedź.
w temperaturze 20°C w 100 g wody należy rozpuścić 36 g NaCl,
aby otrzymać roztwór nasycony.
El m, = m, + m,, m, = 36 g + 100g m, = 136g
EJ Sposób I- obliczanie metodą proporcji 4 Sposób!
136 g roztworu zawiera 36 g substancji rozpuszczonej шее каршы
100 g roztworu zawiera x g substancji rozpuszczonej
4 xto masa substancji
136g
DE ZE 366
CIA100 g-36g
x=25g сае
rozpuszczonej, która
powiada wartości
100g xg 136 g C,roztworu
Sposób II - obliczanie za pomocą wzoru 4 Sposób Il
36 g- 100% Obliczanie za pomocą
A 1365
- ——— C, p = 26,5% wzoru: г
Stężenie procentowe roztworu nasyconego wynosi 26,5%.
217
 Sporządzanie roztworu o określonym
stężeniu procentowym
Roztwory o określonym stężeniu procentowym są przygotowywane
w domu, np. do sporządzenia zalewy octowej potrzebnej
do konserwowania ogórków.

Jak przygotować roztwór o podanych stężeniu procentowym i masie?

Zanim zaczniesz sporządzać roztwór, wykonaj niezbędne obliczenia chemiczne.

Oblicz masę substancji Oblicz masę Oblicz objętość

rozpuszczanej. rozpuszczalnika. rozpuszczalnika.
Cm, my
m= my = m, — m, Vs —
* 100% PAR w "ay
Następnie przygotuj odczynniki chemiczne oraz niezbędne szkło i sprzęt laboratoryjny.
Najczęściej stosowanym rozpuszczalnikiem jest woda.

Ell odważ na szkiełku zegarkowym E odmierz w cylindrze miarowym

obliczoną masę substancji (m) obliczoną objętość wody (V,,)
iwsyp ją do zlewki. i dodaj ją do zlewki z substancją.

o Pamiętaj o przepłukaniu szkiełka zegarkowego wodą z cylindra, aby cała odważona

substancja znalazła się w zlewce.

E mieszaj zawartość EJ Otrzymujesz roztwór o określonym

zlewki aż do stężeniu procentowym (С).
całkowitego
rozpuszczenia
się substancji.

с,

218
 26. Stężenie procentowe roztworu HE

CEE Plan rozwiązywania

Ell Wpisz dane
Jak obliczyć masę substancji rozpuszczanej i masę wody i szukane.
potrzebnych do przygotowania roztworu? H obiczm.
Oblicz, ile gramów chlorku amonu НСІ iile gramów wody | FE] obiczm..
potrzeba do przygotowania 0,5 dm* 14-procentowego EJ bicz m,,.
roztworu tej soli o gęstości 1,04 —Ё-.
cm”
E Napisz odpowiedź.
Dane: Szukane:
У, = 0,5 ат?, czyli 500 cm? т,=?
Cp = 14% т„=?
d, = 104;
Sposób | - obliczanie metodą proporcji 4 Sposób!
1 ст? roztworu ma masę 1,04 g Obliczanie metodą
proporcji
500 ст? roztworu ma masę x g

500 cm? - 1,04 g

— x=520g m,=520g
Sposób II - obliczanie za pomocą wzoru 4 Sposób
Obliczanie za pomocą
m =d: V, wzoru:
m, = 104-Ёт.500ст? m, = 520g
ГД
Sposób | - obliczanie metodą proporcji 4 Sposób!
100 g roztworu zawiera 14 g substancji rozpuszczonej Obliczanie metodą
520 g roztworu zawiera x g substancji rozpuszczonej proporcji

100g _ 14g
520g zg
5206.146
x=728g m,=728g
100g
Sposób II – obliczanie za pomocą wzoru 4 Sposób Il
Obliczanie za pomocą
z С wzoru:
100%
520 g · 14%
ms = —— 100%
т,=72,88
My = M; — M;
m, = 520g — 72,8 g m, =447,2 g
Do przygotowania roztworu potrzeba 72,8 g chlorku amonu
i 447,2 g wody.

219
шыш Roztwory

паа Wypisz dane

ЕЗ 7 z Р
i szukane. Jak obliczyć rozpuszczalność substancji na podstawie
Я usta m.im. stężenia procentowego roztworu?
EJ bicz m,. Oblicz rozpuszczalność jodku potasu KI w wodzie
EJ ое o temperaturze 40°С, jeśli stężenie procentowe nasyconego
rozpuszczalność. roztworu tej soli w podanej temperaturze wynosi 61,5%.
El Ne oaeee, El Dane: Szukane:
Т= 40°С rozpuszczalność = ?
С, = 61,5%
И 100g roztworu nasyconego o stężeniu procentowym 61,5%
zawiera 61,5 g KI.
El m, =m,- m,
my = 100g-61,5g
my = 38,5 g
|4| Rozpuszczalność substancji określa się jako masę substancji
rozpuszczonej w 100 g rozpuszczalnika (wody).
Obliczanie metodą } w 38,5 g wody rozpuszcza się 61,5 g substancji
proporcji w 100 g wody rozpuszcza się x g substancji

100g xg
100g-61,5g
-S

x=160g
EJ Rozpuszczalność jodku potasu w temperaturze 40°C wynosi
160 g na 100 g wody.

zadana зт.
|
1. Oblicz stężenie procentowe roztworu azotanu(V) sodu М№а№Оз,
wiedząc, że w 350 g tego roztworu znajduje się 70 g substancji
Y Zapamiętaj! rozpuszczonej.

Stężenie procentowe 2. Oblicz masę soli kuchennej i masę wody, które są potrzebne
rw Wt do przygotowania 250 g roztworu o stężeniu procentowym równym 7%.
an Эртен 3. Oblicz stężenie procentowe nasyconego roztworu siarczanu(V|)
EBAR nejw 100g miedzi(il) CuSO, w temperaturze 40°С.
roztworu: 4. Oblicz rozpuszczalność azotanu(V) potasu КМО; w wodzie
PIĘT чу o temperaturze 60°С, jeśli stężenie procentowe nasyconego
m, roztworu tej soli w podanej temperaturze wynosi 52,8%.
220
27. Stężenie molowe
roztworu
Ilość substancji rozpuszczonej w roztworze można wyrazić na kilka
sposobów. Do tej pory poznaliśmy dwa — pojęcie rozpuszczalności
substancji oraz pojęcie stężenia procentowego roztworu. Kolejnym
sposobem jest podanie liczby moli substancji rozpuszczonej w danej
objętości roztworu (fot. 122.).

EH Czym jest stężenie molowe i jakje obliczyć?

Stężenie molowe roztworu to liczba moli substancji rozpuszczonej
w 1 dm? roztworu. Można je obliczyć, korzystając ze wzoru:
Fot. 122. Wyniki badań
składników krwi, пр.
hemoglobiny. często
(gtd podaje się, określając
VW liczbę milimoli tego
r składnika w 1 I krwi.
gdzie:
Cm — stężenie molowe roztworu, то, 1 mol = 1000 mmol
n — liczba moli substancji rozpuszczonej, mol,
V, - objętość roztworu, dm”.
Liczbę moli substancji rozpuszczonej można przedstawić jako
zależność między masą substancji rozpuszczonej a jej masą molową:

gdzie:
n — liczba moli substancji rozpuszczonej, mol,
— masa substancji rozpuszczonej, g,
M — masa molowa substancji rozpuszczonej, 7
Ро podstawieniu wzoru na liczbę moli substancji rozpuszczonej do roztwór 2-molowy to
wzoru na stężenie molowe roztworu uzyskuje się kolejny — często sto- "oztwór o stężeniu
sowany — wzór, który umożliwia obliczenie stężenia molowego roz- Сь= 2-75
tworu Cw, kiedy znana jest masa substancji rozpuszczonej mę:

СЕ Без
агае.

Тебе stężenia molowego jest жез‚ często zapisywana jako:

mol -йт.
Ө Określenie
np.roztwór 2-molowy [czyt.art bici
oznacza, że stężenie molowe tego roztworu wynosi Cm =

221
шыш Roztwory

Plan rozwiązywania
Wypisz dane
i szukane. W jaki sposób obliczyć stężenie molowe roztworu?
А Przelicz jednostki. Oblicz stężenie molowe kwasu chlorowodorowego HCI
E obicz Cn: о objętości 200 cm*, w którym znajdują się 2 mole chlorowodoru.
EJ Napisz odpowiedź. Dane: Szukane:
У, = 200 cm? Cn=?
n =2 mole
1 dm? to 1000 cm?
V, to 200 cm?
pa V, =0,2 dm?
9. 3

1000 cm?
__2mol -103
Obliczanie za pomocą
wzoru:
"02 ат Съ= 0а
mol czyli
аш?
Stężenie molowe HCI wynosi 10 mo, czyli jest
j to roztwór
б=+{-n
10-molowy (10 M).

Plan rozwiązywania
Kii Wypisz dane
i szukane. W jaki sposób obliczyć stężenie molowe roztworu, znając
А Przelicz jednostki. jego objętość i masę substancji rozpuszczonej?
Oblicz Mron- Oblicz stężenie molowe roztworu о objętości 500 cm,
Oblicz Сү. w którym znajduje się 2,8 g wodorotlenku potasu KOH.
EJ Napisz odpowiedź. Szukane:
C=?

1 ат? to 1000 cm? = 1 dm? 3.-500 ай3

V, to 500 cm? 1000 cm
V; = 0,5 ат?
Z układu okresowego można odczytać masy molowe
pierwiastków chemicznych:
(= ==398 =16-8 Ми #14
= 128
Мк Мо =] о!
Masa molowa wodorotlenku potasu wynosi:
=39_8 8 8 558
Мюн = 39 5+ 165+ | mal Мкон =56 ш
G= BL28g ша mol
С. = 0,1, PO!
"05ат? 565, эй...
Stężenie molowe roztworu KOH wynosi 0,1 79,
dm”
czyli jest to roz-
twór 0,1-molowy (0,1 M). р

222
Sporządzanie roztworu o określonym
stężeniu molowym
Żeby przygotować roztwór o podanym stężeniu molowym, niezbędna jest kolba miarowa.
Dobiera się ją tak, aby jej pojemność była równa objętości sporządzanego roztworu.

Jak przygotować roztwór o podanych stężeniu molowym i objętości?

Zanim zaczniesz sporządzać roztwór, wykonaj niezbędne obliczenia chemiczne
dla substancji rozpuszczanej.

Oblicz liczbę moli substancji. Oblicz masę substancji.

n=V,-C, m;=n-M
Następnie przygotuj odczynniki chemiczne oraz niezbędne szkło i sprzęt
laboratoryjny. Najczęściej stosowanym rozpuszczalnikiem jest woda.

EJ odważ na szkiełku zegarkowym EJ wiej do kolby miarowej

obliczoną masę substancji (m.) niewielką ilość wody.
i wsyp ją przez lejek do kolby miarowej. Substancja, która
została na lejku, H
spłynie do kolby wraz
z rozpuszczalnikiem.
Ө Pamiętaj o przepłukaniu
szkiełka zegarkowego )
wodą, aby cała
odważona substancja
znalazła się w kolbie.

Zamknij kolbę korkiem i mieszaj jej [4] Dopełnij kolbę miarową do kreski (V,)
zawartość aż do całkowitego wodą z pipety. Następnie dokładnie
rozpuszczenia się substancji. wymieszaj zawartość zamkniętej
kolby. Otrzymasz roztwór
|_| о określonym stężeniu А
| molowym (Cp).

wskazuje kreska na szyjce

223
шыш Roztwory

Plan rozwiązywania
Wypisz dane
|
Przykład
ег.|
i szukane. W jaki sposób obliczyć masę substancji rozpuszczonej,
E obicz Me „о, znając stężenie molowe i objętość roztworu?
EJ obicz m, Oblicz masę sacharozy СНО, jaką należy użyć, aby
EJ Napisz odpowiedź. otrzymać 0,25 dm? 0,06-molowego roztworu tej substancji.
Wynik podaj z dokładnością do jedności.
Dane: Szukane:
V, = 0,25 dm? m,=?
Cn = 0,06 a
И Z układu okresowego można odczytać masy molowe
pierwiastków chemicznych:
= 12-2 = 16—Ё My=1-2
“Эла Мо=16ш mol
Masa molowa sacharozy wynosi:
Моно =12- Bzy e: Ima +11: 16mol
Mco, = 144 Ё + 228, + 1765
mol
tlen
15,099 ——Mo Мено, = 342757
El wzór po przekształceniu:
Obliczanie za pomocą p т,= Сы. Мено" Ve
wzoru:
= 006TO. 342 -Ë - 0,25 dm?
m, = 513 s.
Po zaokrągleniu wyniku do jedności: m,=5g
E] Aby otrzymać 0,25 dm? 0,06-molowego roztworu sacharozy,
należy użyć 5 g tej substancji.

8 W jaki sposób obliczyć stężenie molowe roztworu,

znając jego stężenie procentowe?
Często istnieje konieczność przeliczenia stężeń procentowych roz-
tworów na stężenia molowe i odwrotnie. Aby obliczyć stężenie molo-
we lub procentowe roztworu, stosuje się wzory:

с Ga Q -CaM -100%
™ M- 100% d,

gdzie:
Cm — stężenie molowe roztworu, Pl,
т?
C, — stężenie procentowe roztworu, %,
d, — gęstość roztworu, É
im
М — masa molowa, —Ё—.
mol

224
 27. Stężenie molowe roztworu HE

E W jaki sposób obliczyć stężenie roztworu, jeśli jego

gęstość podana jest w 22,7
Wartość gęstości roztworu — używana do obliczeń — zawsze musi być
wyrażona w zh. Jeśli zamiast decymetrów sześciennych są podane
w zadaniu centymetry sześcienne, to ыу przeliczyć wartość gęsto-
ści. Gęstość roztworu KARE матe. jest 1000 razy większa od war-
tości gęstości wyrażonej wv суй)jeślid=13 2, to d,=1300 ат
-Ë

стти pzy
E Wypisz dane
W jaki sposób obliczyć stężenie molowe roztworu i szukane.
o znanym stężeniu procentowym? [2 ObiczM o.
Oblicz stężenie molowe 20-procentowego roztworu В bicz Cn.
wodorotlenku sodu NaOH o gęstości d, = 1,22 > Napisz odpowiedź.
[1] Dane: Szukane: H
C, =20% Ch=? kz
d, = 1,22 nd czyli 1220 gm 1,008 My
И Z układu okresowego można odczytać masy molowe
pierwiastków chemicznych: so
g PE: 218 М
=a Ма=16 2 Митя 15.999 Mo
Masa molowa wodorotlenku sodu wynosi: N
1 a
Ммон =23 mj + 167 + 1 ci Mron =40m sód
с 20% 122038: |% $ mol 22.980 „Mya
та Ж m < Obliczanie za pomocą
40: 100% AN мош
Cn =6,1 Mo ъ= 55
EJ Stężenie ож 20-procentowego roztworu NaOH wynosi
6,1 = czyli jest to roztwór 6,1-molowy (6,1 М).

[Emmy С W ZESZYCIE

1. Oblicz stężenie molowe roztworu chlorku sodu, wiedząc, że

w 300 ст? tego roztworu znajduje się 0,15 mola chlorku sodu.

2. Oblicz stężenie molowe roztworu otrzymanego przez rozpuszczenie y

2,24 dm amoniaku o gęstości 0,76 „9; w 2 ат? wody. Przyjmi, że Zapamiętaj!
2 s > Stężenie molowe
objętość roztworu jest równa objętości rozpuszczalnika. e) Ч
3. Oblicz, ile centymetrów sześciennych kwasu siarkowego(V!) перене e
о stężeniu Cp = 96% i gęstości 1,86 „9. należy zmieszać z wodą, aby a N Ch
otrzymać 300 cm? roztworu o stężeniu Cm = 4 z Opisz sposób "EF!
otrzymania tego roztworu. "у,

225
 28. Zmiana stężenia
roztworów
Umiejętność przygotowania roztworu o określonym stężeniu
(fot. 123.) jest bardzo przydatna zarówno w życiu codziennym, jak
i w laboratorium chemicznym.

E Na czym polega rozcieńczanie roztworu?

Najbardziej znanym roztworem jest woda z solą kuchenną — gotuje
się w niej np. ziemniaki czy makaron. Zdarza się, że przypadkowo
wsypiemy do wody zbyt dużą ilość soli. Co można zrobić, aby produk-
Fot. 123. Skuteczność leku ty gotujące się potem w tej wodzie nie były zbyt słone? Najłatwiej jest
zależy od dawki podanej dolać wody. W ten sposób zmniejszy się stężenie soli kuchennej
choremu oraz od stężenia,
jakie lek osiągnie w przygotowanym roztworze.
w organizmie. Rozcieńczanie roztworu powoduje zmnicjszeni stężenia roztwo-
ru w stosunku do jego początkowego stężenia.
W W jaki sposób można zmniejszyć stężenie roztworu?
Stężenie roztworu można zmniejszyć (rys. 37.) przez:
» dodanie rozpuszczalnika — rozcieńczeni
> usunięcie części substancji rozpuszczonej, np. obniżenie
temperatury roztworu początkowego (rozpuszczalność większości
substancji stałych zmniejsza się wraz z obniżeniem temperatury)
i oddzielenie części powstałego osadu w procesie sączenia (filtracji),
» dodanie roztworu o mniejszym stężeniu niż stężenie roztworu
początkowego.
е —
dodanie roztworu
о mniejszym dodanie
stężeniu 9, „0%,6| rozpuszczalnika |
Modele:
e substancji rozpuszczonej
© rozpuszczalnika
roztwór rozcieńczony roztwór stężony roztwór rozcieńczony
Rys. 37. Sposoby zmniejszania stężenia roztworu.

© Na czym polega zatężanie roztworu?

Przygotowanie domowego rosołu (fot. 124.) trwa kilka godzin. Pod-
czas jego gotowania duża ilość wody odparowuje. Nie należy więc so-
lić rosołu na początku gotowania, gdyż po pewnym czasie — po
Fot. 124. Zatężanie polega
odparowaniu rozpuszczalnika — roztwór stanie się zbyt słony.
na odparowaniu Zatężanie roztworu powoduje zwiększenie stężenia roztworu
rozpuszczalnika. w stosunku do jego początkowego stężenia.

226
 28. Zmiana stężenia roztworów HM

E W jaki sposób można zwiększyć stężenie roztworu?

Stężenie roztworu można zwiększyć (rys. 38.) przez:
» dodanie substancji rozpuszczanej,
> usunięcie części rozpuszczalnika, np. przez odparowanie,
» dodanie roztworu o większym stężeniu niż stężenie roztworu
początkowego.

өгө, Ке
rozpuszczanej

roztwór stężony roztwór rozcieńczony roztwór stężony

dodanie roztworu

Modele: roztwór stężony

© substancji rozpuszczonej
© rozpuszczalnika
Rys. 38. Sposoby zwiększania stężenia roztworu.

И O czym trzeba pamiętać, wykonując obliczenia

dotyczące zmiany stężenia roztworu?
Podczas wykonywania obliczeń związanych ze zmianą stężenia roz- zmiana Cp
tworu trzeba pamiętać, jak wpływa na roztwór dodanie bądź usunię-
cie substancji rozpuszczonej albo rozpuszczalnika. Т ыл
W przypadku stężenia procentowego roztworu: umow Jam
» dodanie lub usunięcie części rozpuszczalnika zmienia wyłącznie rozpuszczalnika substancji
masę roztworu (odpowiednio zwiększa ją albo zmniejsza), Ma#mMe rozpuszczonej
» dodanie lub usunięcie części substancji rozpuszczonej zmienia Pasów. zi ke
zarówno masę substancji, jak i masę roztworu (odpowiednio ш.
zwiększa je albo zmniejsza).
W przypadku stężenia molowego roztworu: A,
» dodanie lub usunięcie części rozpuszczalnika zmienia wyłącznie
objętość roztworu (odpowiednio zwiększa ją albo zmniejsza), аана ыа. doda
» dodanie lub usunięcie części substancji rozpuszczonej zmienia usunięcie usunięcie
liczbę moli tej substancji (odpowiednio zwiększa ją albo rozpuszczalnika substancji
zmniejsza), ale przyjmujemy, że objętość roztworu pozostaje Va * Va rozpuszczonej
т=п Мл = Ма
niezmieniona. PLA

227
шыш Roztwory

НОГ...
Wypisz d е А à лї
ШшКлей W jaki sposób obliczyć stężenie procentowe roztworu
Я ооп po dodaniu dodatkowej ilości substancji rozpuszczanej?
st
EJ bicz m.. Oblicz stężenie procentowe roztworu otrzymanego przez
EJ оеп, dodanie 5 g cukru do 200 g roztworu cukru o stężeniu 5%.
В осо, Wynik podaj z dokładnością do jednego miejsca ро przecinku.
ә
EJ Napisz odpowiedź. Dane: Szukane:
C=?
ma = 200g
Msdodanej = 58

100%
5% - 200 g
m= 100%
та =10g
Msı + Ms dodanej
10g+5g
та = 15g
В ma = M + M dodanej
Ma =200g+5g
та = 205g
В c»=—2_.100%
Ma
15g
———— 100%
222 "205g
Cya = 7,3%
EJ Stężenie procentowe otrzymanego roztworu cukru wynosi 7,3%.

Chemia w akcji
Jak ustalić stężenie procentowe octu w zalewie octowej?
Grzybki marynuje się w zalewie octowej (fot. 125.) przygotowywanej
z 4 szklanek wody, 1 szklanki 10-procentowego octu, 1-2 łyżek cukru,
1 łyżki soli, 4 ziaren ziela angielskiego, 4-5 liści laurowych, kilku ziaren
gorczycy, można dodać też trochę pokrojonej cebuli. Podczas obliczeń
trzeba pamiętać, że po dodaniu wody zwiększa się wyłącznie masa roz-
tworu (m,). Masa octu (m.) pozostaje niezmieniona.

Fot. 125. Jeśli wolimy łagodniejszy smak marynowanych grzybków, to należy użyć
5 szklanek wody.

228
 28. Zmiana stężenia roztworów HM

Plan rozwiązywania
E wpisz dane iszukane
W jaki sposób obliczyć stężenie molowe roztworu po oraz przelicz jednostki.
odparowaniu części rozpuszczalnika? Я obiczn.
Oblicz stężenie molowe roztworu otrzymanego po EJ оосу.
odparowaniu 100 ст? wody z 800 ст? 7-molowego roztworu. Oblicz Сг.
[1] Dane: Szukane: E Napisz odpowiedź.
Cm = 7ле
gi Cm =?

У = воост?, czyli 0,8 ат?

Vo = 100 ст, czyli 0,1 dm?
А ЫА
n=7 9.08 dm? n = 5,6 mol
Va = a= Уно
Va=0,8 dm? — 0,1 ат? Va=07 dm?
5,6 mol зај
Съ = 27а Cm =зт
im
Stężenie molowe otrzymanego roztworu та вт
то,
MB

M Jakie będzie stężenie roztworu w wyniku wymieszania

roztworów o znanych stężeniach?
W wyniku wymieszania roztworów o różnych stężeniach otrzymuje
się roztwór, którego stężenie ma wartość pośrednią między stęże-
niami roztworów początkowych (rys. 39.).
Mieszanie roztworów ma sens tylko wtedy, gdy różnią się one stę-
żeniem. Jeśli zmiesza się dwa roztwory tej samej substancji o jedna-
kowym stężeniu, to nie ulegnie ono zmianie.

$ r
roztwór o stężeniu roztwór o stężeniu
większym mniejszym
od uzyskanego od uzyskanego
po zmieszaniu о: po zmieszaniu
Modele:
© substancji rozpuszczonej й
© rozpuszczalnika roztwór po wymieszaniu
Rys. 39. Mieszanie roztworów o różnych stężeniach.
229
шыш Roztwory

Plan rozwiązywania
Eli Wypisz dane
i szukane. W jaki sposób obliczyć stężenie procentowe roztworu
Я obicz mimo. otrzymanego po zmieszaniu roztworów o różnych
E obicz m... stężeniach procentowych?
EJ bicz ma. Oblicz stężenie procentowe roztworu otrzymanego po
E obicz Cp. zmieszaniu 400 g 30-procentowego roztworu z 200 g
Ю Napisz odpowiedź. roztworu o stężeniu 80%. Wynik podaj z dokładnością
do jednego miejsca po przecinku.
Dane: Szukane:
Сы = 30% Сат?
та = 400g

та = 120g
80% - 200 g
mące ŻE,
100%
та = 160 g

El m, = my, + ma
m; =120g+160g m;;= 280 g
В ma =ma + ma
ma = 400g + 200g
таз = 600 g

E c= »_.100%
т;
G= 2808 100%
600g
Cpa = 46,67%
Сз=467%
EJ Stężenie procentowe otrzymanego roztworu wynosi 46,7%.

Stężenie roztworu uzyskanego po zmieszaniu roztworów o róż-

nych stężeniach można obliczyć, stosując regułę mieszania, nazywaną
także regułą krzyżową. Obliczenia można prowadzić zarówno dla
stężeń procentowych, jak imolowych.

230
 28. Zmiana stężenia roztworów HE

E Na czym polega reguła krzyżowa?

Reguła krzyżowa jest sposobem obliczania stężenia roztworu otrzy-
manego po zmieszaniu roztworów o różnych stężeniach (fot. 126.).

Fot. 126. Po zmieszaniu roztworów zmienia się masa roztworu, masa substancji
rozpuszczonej i stężenie roztworu.

Po lewej stronie umieszcza się stężenia roztworów początkowych (QD

(С) i (C3), w środku — stężenie roztworu po zmieszaniu (Сз), a po ОЫісгајас masy
prawej stronie — różnice stężeń (С; — С, oraz С, — C3): roztworów 7,1 ога2 Miz,
И należy zawsze
stężenia stężenie różnica stężeń odejmować od wyższej
roztworów roztworu po wartości stężenia
wartość niższą.

i „= o
Obliczając objętości
roztworów V, oraz М2,
należy zawsze
odejmować od wyższej
W przypadku stężeń procentowych różnice stężeń (С; — C oraz wartości stężenia
С, — С;) odpowiadają masom roztworów т, oraz m,» które należy wartość niższą.
zmieszać, aby uzyskać roztwór o określonym stężeniu C3. ө
W przypadku stężeń molowych różnice stężeń (Cz — С,
oraz С, — С) odpowiadają objętościom roztworów V,, oraz Уш, które Jeżeli miesza się
‚
trzeba zmieszać, aby uzyskać А roztwórА o określonym
К Pm
stężeniu C3. roztwory, których
4
"Pea С Й з арг 4 stężenia są podane
Posługując się regułą mieszania, trzeba pamiętać, że ilości roztwo- | różnych Jednostkach,
rów wyraża się w jednostkach masowych (np. gramach), gdy ich trzeba najpierw wyrazić
stężenia są podane w procentach, lub w jednostkach objętościo- је w tych samych
wych (np. decymetrach sześciennych) w przypadku roztworów o stę- jednostkach, a dopiero
żeniach wyrażonych w Tel, potem stosować regułę
dm mieszania.

231
шыш Roztwory

Plan rozwiązywania
E Wypisz dane
i szukane. розбЬ przygotować roztwór o określonym
stężeniu procentowym, jeśli dysponuje się roztworem
Я bicz mima.
korzystając z reguły substancji irozpuszczalnikiem?
krzyżowej. Oblicz, ile gramów 20-procentowego roztworu chlorku
EJ Napisz odpowiedź. wapnia CaCl; i ile gramów wody należy użyć, aby otrzymać
200 g 12-procentowego roztworu tej soli.
Dane: Szukane:
Сы = 20% m=?
= maa=?

Obliczanie >
z wykorzystaniem
reguły mieszania
Cp Ma

Z reguły krzyżowej wynika, że należy Ga 20-procentowy

roztwór i wodę w stosunku masowym: 720 = $-
Po skróceniu: mk = В
Mieszając 3 ана masowe roztworu o stężeniu 20% z 2 częściami
masowymi wody (o stężeniu 0%) otrzymuje się 5 części masowych
roztworu о stężeniu 12%. Zatem do przygotowania 5 g
12-procentowego roztworu potrzeba 3 g 20-procentowego
roztworu i 2 g wody.
Aby obliczyć т, należy ułożyć proporcję:
na 5 g roztworu о C, = 12% przypadają 3 g roztworu o С, = 20%
na 200 g roztworu о C, = 12% przypada x g roztworu o Ср =20%

mę = 120g
Masę wody (m) można obliczyć z proporcji lub przez odjęcie
masy 20-procentowego roztworu od masy roztworu po
zmieszaniu:
та= Mma- та
m =200 5 – 120g та= 806
Do otrzymania 200 g 12-procentowego roztworu chlorku wapnia
potrzeba 120 g 20-procentowego roztworu tej soli i 80 g wody.

232
 28. Zmiana stężenia roztworów HM

Zadania бИ
1. Oblicz stężenie procentowe roztworu otrzymanego po odparowaniu
100 9 rozpuszczalnika z 800 g roztworu o stężeniu 35%. Wynik
podaj z dokładnością do jednego miejsca po przecinku.
p Oblicz stężenie procentowe roztworu otrzymanego po odparowaniu
250 g wody z 500 g roztworu chlorku sodu NaCl o stężeniu 5%.
Wynik podaj z dokładnością do jednego miejsca po przecinku.

и Oblicz stężenie molowe roztworu otrzymanego po dodaniu 50 cm*

rozpuszczalnika do 100 ст? roztworu о stężeniu 2 e. Wynik podaj
z dokładnością do jednego miejsca po przecinku.

> Oblicz, w jakim stosunku objętościowym należy zmieszać

2-molowy roztwór wodorotlenku sodu z 6-molowym roztworem
tego wodorotlenku, aby uzyskać roztwór 3-molowy.

m Wyjaśnij, w jaki sposób można zmniejszyć stężenie procentowe

roztworu chlorku potasu KCI, wiedząc, że 150 g tego roztworu
zawiera 15 g substancji rozpuszczonej.
Oblicz stężenie molowe roztworu wodorotlenku sodu NaOH
otrzymanego po dodaniu 25 ст? wody do 200 ст? roztworu
o stężeniu 1 = Wynik podaj z dokładnością do jednego miejsca
po przecinku.
м Oblicz, ile gramów azotanu(V) potasu КМО; trzeba dodać do 200 g
roztworu 2-procentowego, aby otrzymać roztwór 5-procentowy.
Wynik podaj z dokładnością do jednego miejsca po przecinku.
p Oblicz, ile gramów wody trzeba dodać do 250 g 10-procentowego
roztworu, aby otrzymać roztwór 6-procentowy. Wynik podaj
z dokładnością do jednego miejsca po przecinku.

Oblicz, ile gramów substancji należy dodać do 300 g roztworu

o stężeniu 45%, aby otrzymać roztwór o stężeniu 60%. Wynik podaj
z dokładnością do jednego miejsca po przecinku. Т Zapamiętaj!
К i Rozcieńczanie
е Zmieszano dwa roztwory tej samej substancji: 500 g roztworu roztworu —
30-procentowego i 300 g roztworu 50-procentowego. Oblicz stężenie zmniejszanie stężenia
procentowe otrzymanego roztworu. Wynik podaj z dokładnością do roztworu w stosunku
í 5 в do jego początkowego
jednego miejsca po przecinku. stężenia.

1 „ Oblicz, w jakim stosunku masowym należy zmieszać ze sobą Zatężanie roztworu —

15-procentowy roztwór wodorotlenku sodu z 5-procentowym zwiększanie stężenia
В Р A
roztworem tego związku chemicznego, aby uzyskać roztwór
roztworu w stosunku
do jego początkowego.
o stężeniu 10%. stężenia
233
 Podsumowanie

Go to jest > Mieszanina to układ składający się z co najmniej dwóch różnych składników.
mieszanina? Stosunek mas tych składników w mieszaninie może być dowolny.
Jak można mieszaniny
podzielić
mieszaniny?
{
jednorodne
i |
niejednorodne
(układy homogeniczne) (układy heterogeniczne)
Jak wybrać > Wybór odpowiedniej metody zależy od właściwości fizycznych
metodę składników mieszaniny. Mieszaniny jednorodne można rozdzielić,
rozdzielania stosując m.in.: destylację, krystalizację, odparowanie rozpuszczalnika
mieszaniny?
i ekstrakcję. Mieszaniny niejednorodne można rozdzielić np. przez:
sączenie (filtrację), przesiewanie, zastosowanie magnesu, sedymentację
i dekantację oraz zastosowanie rozdzielacza.
Co to jest > Rozpuszczalność to maksymalna liczba gramów substancji, jaką
rozpuszczalność? można rozpuścić w 100 g rozpuszczalnika w danej temperaturze i pod
danym ciśnieniem. Rozpuszczalność podaje się w gramach na 100 g wody.
Od czego zależy > Rozpuszczalność substancji zależy od:
rozpuszczalność + temperatury,
substancji? + ciśnienia (dla gazów),
* budowy substancji rozpuszczanej irozpuszczalnika.

Czym się różni > Roztwór nasycony to taki, w którym <

roztwór nasycony w danej temperaturze nie można już
od roztworu rozpuścić więcej substancji, natomiast
nienasyconego?
w roztworze nienasyconym w danej
temperaturze można jeszcze rozpuścić
dodatkową (ściśle określoną) ilość roztwór roztwór
substancji. nasycony nienasycony
Jak zmienić = dodanie rozpuszczalnika = dodanie kryształka soli
rodzaj roztworu? = podwyższenie temperatury układu -wywołanie krystalizacji
V W |
roztwór nienasycony roztwór nasycony roztwór przesycony
| "l [
= dodanie substancji rozpuszczanej ж ostrożne oziębienie
* odparowanie rozpuszczalnika roztworu nasyconego
= obniżenie temperatury
Jak zmienia się > Rozpuszczalność substancji stałych zwykle zwiększa się ze wzrostem
rozpuszczalność temperatury i nie zależy od ciśnienia, natomiast rozpuszczalność gazów
substancji w zależności zmniejsza się ze wzrostem temperatury i zwiększa się ze wzrostem
od temperatury
i ciśnienia? ciśnienia.

234
Substancja rozpuści się szybciej, gdy: 4 Od czego zależy
szybkość

dz IU
rozpuszczania się
substancji?

wymieszamy roztwór, ogrzejemy roztwór, rozdrobnimy substancję.

Stężenie procentowe roztworu (C,) to wyrażona w procentach liczba 4 Co to jest stężenie
gramów substancji rozpuszczonej w 100 g roztworu. procentowe i jak je
obliczyć?
C= m; * 100%
m,
gdzie:
C, — stężenie procentowe roztworu, %,
m, - masa substancji rozpuszczonej, g,
m, - masa roztworu, g.

Stężenie molowe roztworu (С) to liczba moli substancji rozpuszczonej 4 Co to jest stężenie
w 1 dm? roztworu. Jednostką stężenia molowego jest A molowe ijak je
obliczyć?
CA
gdzie:
Cm – stężenie molowe roztworu, к.
n - liczba moli substancji rozpuszczonej, mol,
V, - objętość roztworu, dm”.
С: M - 100% Е Jak obliczyć
а, stężenie
дале: procentowe,
C, — stężenie procentowe roztworu, %, znając stężenie
molowe?
Cm- stężenie molowe roztworu, 28,
М- masa molowa, ——,
а, – gęstość roztworu, -2

С,-а,
Съ M-10% Я Jak obliczyć
stężenie molowe,
дале: znając stężenie
Cn -stężenie molowe roztworu, ШӘ, procentowe?
C, — stężenie procentowe roztworu, %,
d,- gęstość roztworu, —#-,
M – masa molowa, a:

235
 ROZWIĄŻ
Sprawdź, czy potrafisz... т.8288
„ Określ, jaki rodzaj układu stanowią wymienione mieszaniny.
a) woda z benzyną c) piasek z makiem
b) olej z benzyną d) olej z lodem
r . Zaproponuj metodę rozdzielania wymienionych mieszanin na składniki. Opisz
wykonywane kolejno czynności.
a) cukier + opilki żelaza с) woda + sól kuchenna
b) olej + woda d) woda + etanol
w „ Ustal, korzystając z wykresów rozpuszczalności (s. 212), czy można całkowicie
rozpuścić 100 д jodku potasu KI w 75 д wody o temperaturze 10°С. Określ rodzaj
powstałego roztworu (nasycony, nienasycony, nasycony z osadem).

>. Do 200 g wody o temperaturze 80°C wprowadzono 20 g chłoranu(V!!) potasu KCIO,. Oblicz,
ile gramów tej substancji należy jeszcze dodać, aby w podanej temperaturze otrzymać
roztwór nasycony.

m W tabeli przedstawiono rozpuszczalność siarczanu(V!) miedzi(ll) Си5О, w różnych temperaturach.

Temperatura, °С. 0 20 40 60 80 100

Rozpuszczalność, g/100 g wody 24 35,5 53,2 81,8 131,2 139,5

Narysuj wykres zależności rozpuszczalności tej substancji od temperatury. Na podstawie

danych odczytanych z wykresu podaj:
a) rozpuszczalność siarczanu(V!) miedzi(ll) CuSO, w temperaturze 70°C,
b) temperaturę, w której rozpuszczalność siarczanu(V|) miedzi(ll) CuSO, wynosi 45 g.
e Oblicz, w jakim stosunku masowym należy zmieszać ze sobą 30-procentowy roztwór
wodorotlenku potasu z 10-procentowym roztworem tego związku chemicznego, aby
uzyskać roztwór o stężeniu 20%.

W 450 cm? roztworu znajduje się 0,9 mola substancji rozpuszczonej. Oblicz stężenie molowe
tego roztworu.

p . Oblicz, ile gramów kwasu siarkowego(V!) H,SO, potrzeba do sporządzenia 600 ст?
roztworu o stężeniu 0,15 лю.
o |. Zaplanuj, jak przygotować 200 g wodnego roztworu cukru spożywczego (sacharozy)
o stężeniu 30%. Wykonaj odpowiednie obliczenia, wymień potrzebne szkło i sprzęt
laboratoryjny oraz opisz kolejne czynności.

. Zaplanuj, jak przygotować 200 ст? 0,2-molowego wodnego roztworu:

a) cukru spożywczego (sacharozy),
b) wodorotlenku sodu.
Wykonaj odpowiednie obliczenia, wymień potrzebne szkło i sprzęt laboratoryjny oraz
opisz kolejne czynności.

236
Reakcje chemiczne
w roztworach wodnych
To było w szkole podstawowej!
FÓ Elektrolity to substancje, które ulegają dysocjacji jonowej po rozpuszcz eniu w wodzie lub
stopieniu. Elektrolity w roztworach wodnych oraz elektrolity stopione przewodzą prąd
elektryczny.
FA Dysocjacja jonowa (elektrolityczna) to rozpad elektrolitów na jony dodatnie (kationy) i jony
ujemne (aniony) pod wpływem ek wody. Na przykład
Naci 95 Nat + CI
FA рН roztworu jest miarą kwasowości roztworu, zależną od stężenia kationów wodoruН* ү w tym
roztworze.
zwiększanie się stęże: nia Н“,

JI skala pH

kationami Н*„, a anionami ОН”, której produktem są

cząsteczki wody:
Ну + Он —> HO

R Reakcja strącania osadów to reakcja с! czna, w której wyniku powstają produkty trudno
rozpuszczalne lub praktycznie nierozpuszczalne wwodzie. Ма
 29. Dysocjacja
elektrolityczna
Elektrolity, np. sole potasu (fot. 127.), mają ogromne znaczenie dla na-
szego organizmu, ponieważ umożliwiają m.in. przewodzenie impul-
sów nerwowych, niezbędnych do funkcjonowania mózgu i układu
nerwowego.

E Czym są elektrolity?
Elektrolity to substancje, których wodne roztwory przewodzą prąd
elektryczny (fot. 128.). Pod wpływem cząsteczek wody ulegają one
rozpadowi i tworzą jony dodatnie — kationy oraz jony ujemne — anio-
ny. Do elektrolitów zalicza się kwasy, wodorotlenki i sole.
Fot. 127. W trakcie
rozpuszczania tabletki E Co to jest dysocjacja elektrolityczna?
musującej elektrolity są
uwalniane do wody i wraz Dysocjacja elektrolityczna, nazywana też dysocjacją jonową, to roz-
z nią dostają się do pad cząsteczek lub kryształów elektrolitów na jony pod wpływem
organizmu. cząsteczek rozpuszczalnika polarnego, np. wody.

© Jak dysocjują kwasy?

Kwasy w roztworze wodnym dysocjują na kationy wodoru i aniony
reszty kwasowej.
Ogólne równanie procesu dysocjacji elektrolitycznej kwasów ma
postać:
= oznaczenie
reakcji odwracalnej Im p
H„R «== m H'ag +R"
H" an) = Oznaczenie
uwodnionego jonu
wodoru. W roztworze
gdzie:
wodnym jony H* są R — reszta kwasowa,
otoczone cząsteczkami m — ładunek reszty kwasowej (liczba atomów wodoru w cząsteczce).
wody. Kwasy to związki chemiczne, w których cząsteczkach występują
wiązania kowalencyjne spolaryzowane (patrz s. 45). W roztworze
wodnym ich cząsteczki są dipolami, czyli mają dwa bieguny: dodatni
i ujemny (patrz s. 46).
Cząsteczki wody, która również jest dipolem, otaczają cząsteczki
kwasu, kierując się biegunem ujemnym ku biegunowi dodatniemu,

а-к
a biegunem dodatnim — ku biegunowi ujemnemu (patrz rys. 40.,
s. 239).

Fot. 128. O przewodzeniu prądu elektrycznego świadczy świecąca żarówka.

238
 29. Dysocjacja elektroltyczna ШШШ

W rezultacie wiązania chemiczne w cząsteczce kwasu ulegają Model cząsteczki HCI

dalszej polaryzacji, prowadzącej do ich rozerwania. W ten sposób ө
tworzą się jony.
AEE

„IS бе 4
А Model cząsteczki H;0
©
cząsteczki Н,О
odrywają jony H* i СЇ
pod wpływem i ustawiają się tak, aby
cząsteczek Н;О ich biegun dodani był
kaja w cząsteczce jak najbliżej jonu Gr, =
HCI ulega silniejszej a ujemny — jonu Н" Modele atomów: @ wodoru
polaryzacji i w efekcie — © tenu ө chloru
rozerwaniu
w roztworze wodnym chlorowodoru Modele dipoli: o
cząsteczki H;O zbliżają się do cząsteczek @ 4 н
HCI przeciwnie naładowanymi biegunami GB 00 И
Rys. 40. Modelowe przedstawienie procesu dysocjacji elektrolitycznej НСІ
w roztworze wodnym.
Proces dysocjacji elektrolitycznej kwasu chlorowodorowego można
przedstawić za pomocą równania:
HO *O> Hg + сг #0» oznaczenie
kwas kation anion dysocjacji nieodwracalnej
chlorowodorowy wodoru сокону
ө Jeśli elektrolity w roztworach wodnych występują tylko w postaci jonów,
w ich równaniach dysocjacji zapisuje się strzałkę w jedną stronę: BO,

Cząsteczki kwasów, w których występuje tylko I atom wodoru,

czyli tzw. kwasów jednoprotonowych (np. HCI, HNO3), dysocjują
jednostopniowo.
Cząsteczki kwasów, w których występuje więcej niż 1 atom wodo-
ru, w procesie dysocjacji elektrolitycznej ulegają dysocjacji stopniowej.
Cząsteczki kwasów zawierających 2 atomy wodoru (tzw. kwasy dwupro-
tonowe, np. H3S) dysocjują dwustopniowo:
l etapdysocjacji HS <> ны + HS <> oznaczenie
kwas kation anion dysocjacji odwracalnej
siarkowodorowy wodoru wodorosiarczkowy

HO,
Il etap dysocjacji HS => H'ag + ST
anion kation anion
wodorosiarczkowy wodoru siarczkowy
239
шш Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

Sumaryczne równanie dysocjacji kwasu siarkowodorowego otrzy-

muje się w wyniku:
1. dodania stronami równań I i II etapu:

на + HS ŚĆ Hy + Him + HS + S*
2. zsumowania jednakowych jonów występujących po tej samej stro-
nie równania (czyli Н”) oraz usunięcia tych samych jonów, które
występują po obydwu stronach równania w takiej samej liczbie (czyli
HS”):
но,
HS + е “> 2н + NĘ + 52
Zapis sumaryczny równania dysocjacji HS:
Sumaryczny zapis
równania dysocjacji
HS 292 ән + 5
nie uwzględnia Cząsteczki kwasów zawierających 3 atomy wodoru (kwasy trójpro-
produktów dysocjacji tonowe, np. Н;РО,) dysocjują trójstopniowo:
stopniowej, a jedynie HO.
produkty końcowe.
1 etap dysocjacji НРО, => Н + НРО
kwas kation anion
tosforowy(V) wodoru __diwodorofosforanowy(v)
HO,
1 etap dysocjacji Н РО “> Н + HPO,
anion kation anion
diwodorotosforanowy(V) wodoru _ wodorofosforanowy(V)
H0,
IIletap dysocjacji НРО €> Н + POS
anion kation anion
wodorofosforanowy(V) wodoru fosforanowy(V)
Sumaryczne równanie dysocjacji otrzymuje się po dodaniu rów-
nań stronami i zsumowaniu ich oraz wykreśleniu odpowiednich jonów:
њо,
HPO, ==> ЗН + POS
Podczas bilansowania równań dysocjacji elektrolitycznej należy pa-
miętać o zasadzie zachowania ładunku.
© Jak brzmi zasada zachowania ładunku?
Zgodnie z zasadą zachowania ładunku suma ładunków po lewej stronie
równania musi być równa sumie ładunków po prawej stronie równa-
nia reakcji chemicznej. Zatem w równaniach dysocjacji elektrolitycznej
suma ładunków substratów i produktów musi wynosić tyle samo:
HO,
ЊРО, Z 3Н' + PO
kwas kationy anion
fosforowy(V) wodoru fosforanowy(V)

suma ładunków substratów = suma ładunków produktów

0 = 3-(+1) +(-3)
0=0

240
 29. Dysocjacja elektroityczna mam

E Jak dysocjują wodorotlenki?

Wodorotlenki rozpuszczalne w wodzie dysocjują na kationy metalu NaOH
(lub kationy amonu) i aniony wodorotlenkowe.
Ogólne równanie procesu dysocjacji elektrolitycznej wodorotlenków
ma postać: > = —

„ њо
M(OH), «=> м" +nOH-
gdzie:
M — symbol metalu,
OH ~ anion wodorotlenkowy,
n — stopień utlenienia metalu (ładunek kationu metalu). Rys. 41. Jony znajdujące
Wodorotlenki to związki chemiczne, w których między јопет me- się w roztworze wodnym
talu i jonem wodorotlenkowym występują wiązania jonowe.
Маон.
Gdy wodorotlenek np. NaOH (rys. 41.) oddziałuje z wodą, jony
tworzące kryształ są z niego uwalniane. Dzieje się tak, ponieważ czą-
steczki wody otaczają kryształ, kierując się biegunem ujemnym ku jo-
nowi dodatniemu Na*, a biegunem dodatnim — Ки jonowi ujemnemu
OH. W rezultacie oddziaływanie między jonami w krysztale wo-
dorotlenku ulega rozerwaniu. W ten sposób jony są uwalniane do
roztworu.
Proces dysocjacji elektrolitycznej wodorotlenku sodu można
przedstawić za pomocą równania:
NaOH *2> Na* + OH
wodorotlenek kation anion
sodu sodu wodorotienkowy
Wodorotlenki, w których występuje 1 anion wodorotlenkowy
OH, dysocjują jednostopniowo (np. ЛОН, КОН), a wodorotlenki
z wieloma anionami wodorotlenkowymi, np. Sr(OH),, dysocjują
wielostopniowo. Na przykład:
| etap dysocjacji Sr(OH) 59 Sr(OH)* + OH
wodorotlenek kation anion
strontu hydroksostrontu _ wodorotlenkowy

Il etapdysocjacji Sr0H)* 05 Sr* + OH-

kation kation anion
hydroksostrontu опш wodorotienkowy
Sumaryczny zapis równania dysocjacji elektrolitycznej wodorotlen-
ku strontu ma postać:
SrOH), 0 52+ + 20H
wodorotlenek kation aniony
strontu strontu — wodorotlenkowe

241
шшш Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

© Јак dysocjują sole?

Sole dysocjują w wodzie na kationy metalu (lub kationy amonu)
i aniony reszty kwasowej.
Ogólne równanie procesu dysocjacji elektrolitycznej soli ma postać:

пот
MR, 05 mM" +nR"-
gdzie:
M — symbol metalu,
R – reszta kwasowa,
— ładunek reszty kwasowej,
n — stopień utlenienia metalu (ładunek kationu metalu).
Podobnie jak wodorotlenki sole tworzą kryształy jonowe, w któ-
rych występują wiązania jonowe. Gdy sól oddziałuje z wodą, jony
tworzące kryształ soli są z niego uwalniane (rys. 42.).
+ polarne cząsteczki wody
ustawiają się tak, aby biegun
ujemny by! jak najbliżej jonu
ы Ма", a biegun dodatni–jonu CI

э 2+
anionu katlonu cząsteczki
= chlorkowego CI- sodu Na" wody H:O
Rys. 42. Modelowe przedstawienie procesu dysocjacji elektrolitycznej МаС!
w roztworze wodnym.
Sole zawsze dysocjują jednostopniowo. Proces dysocjacji elek-
trolitycznej chlorku sodu można przedstawić za pomocą równania:
Naci Н> Na* + СГ
chlorek kation anion
sodu sodu _chlorkowy

EB Czy dysocjacja elektrolityczna jest procesem

odwracalnym?
Dysocjacja elektrolityczna jest procesem odwracalnym. Oznacza to,
że jony, które powstały w wyniku tego procesu, mogą się ponownie
Fot. 129. Po odparowaniu ze sobą połączyć. Na przykład jony Na* i CI”, obecne w wodnym roz-
rozpuszczalnika
substancja rozpuszczona tworze chlorku sodu, po usunięciu rozpuszczalnika (np. odparowaniu
zostaje odzyskana. go) powtórnie tworzą kryształ (fot. 129.).

242
 29. Dysocjacja elektroityczna ШШШ

E Skąd się biorą jony w czystej wodzie?

W cząsteczkach wody, podobnie jak w cząsteczkach kwasu, występują
wiązania kowalencyjne spolaryzowane. Dzięki temu cząsteczki wody
mogą dysocjować pod wpływem innych cząsteczek HO. Proces
ten nazywa się autodysocjacją wody:
но,
HO “> нь + OH
woda kation anion
wodoru модогойепкому
W wyniku autodysocjacji wody powstaje tyle samo kationów wo-
doru co anionów wodorotlenkowych. Dzięki temu woda pozostaje
elektrycznie obojętna. W temperaturze pokojowej stężenia jonów
Hg) IOH” wynoszą 1 - 1077 my. Jest to wartość niezwykle mała, moż-
na więc przyjąć, że czysta woda jest bardzo słabym elektrolitem.

ROZWIĄŻ
WZESZYCIE
‚ Napisz równania dysocjacji elektrolitycznej związków chemicznych
o podanych wzorach sumarycznych.
a) HI а) Ва(он),
b) HS0; e) NaNO3
©) NaOH f) CuSO,
2. Napisz równania stopniowej dysocjacji elektrolitycznej związków
chemicznych wymienionych w podpunktach b) i d) w zadaniu 1.

ә |. Kwas fluorowodorowy stanowi wyjątkowy przypadek wśród kwasów

jednoprotonowych, gdyż jest w stanie tworzyć wodorosole. Ponieważ
między cząsteczkami fluorowodoru powstaje wiązanie wodorowe, tworzy
on cząsteczki dimeryczne (podwójne). W rezultacie w roztworze
występuje on w postaci dimerów HF». Napisz równanie dysocjacji
elektrolitycznej tego kwasu, najpierw stopniowo, a potem
sumarycznie. Y Zapamiętaj!

4. Saletry to sole kwasu azotowegofy), które są wykorzystywane m.in. jako Dysocjacja

nawozy i środki konserwujące. Do produkcji azotowych nawozów elektrolityczna—
rozpad cząsteczek lub
mineralnych stosuje się np.: saletrę amonową, saletrę indyjską, saletrę kryształów elektrolitów
chiljską i saletrę norweską. Napisz wzory sumaryczne i równania na jony pod wpływem
dysocjacji elektrolitycznej tych soli. Skorzystaj z różnych źródeł cząsteczek wody.
informacji. Zasada zachowania
ładunku – suma
5. Trawienie elektrochemiczne zachodzi pod wpływem prądu elektrycznego. | ładunków elektrycznych
Jest prowadzone w specjalnych kąpielach, zawierających zwykle kwas po lewej stronie
siarkowy(V!) oraz inne dodatki, np.: kwas solny, chlorek sodu, siarczan(V|) równania musi być
+ s 1
żelaza(i|), siarczan(V!) sodu, fosforan(V) sodu. Napisz wzory i symbole
równa sumie ładunków
elektrycznych po prawej
jonów obecnych w kąpieli do trawienia elektrochemicznego stronie równania reakcji
о podanym powyżej składzie. chemicznej.

243
 30. Stopień dysocjacji
elektrolitycznej
Ze stopniem dysocjacji jest jak z wynikiem sprawdzianu. Jeśli na spraw-
dzianie wszystkie zadania zostały rozwiązane poprawnie, to twój stopień
opanowania materiału można ocenić na 100%.
Podobnie jest z elektrolitami. Jeśli wszystkie cząsteczki elektrolitu
rozpadną się na jony, to stopień dysocjacji elektrolitycznej a [czyt.
alfa] wyniesie 100%.
1% =

а = 50%

То oznacza, że połowa cząsteczek ... tak jak połowa zadań w teście została
elektrolitu w roztworze uległa dysocjacji... poprawnie rozwiązana.

W Jak obliczyć stopień dysocjacji elektrolitycznej?

Stopień dysocjacji elektrolitycznej с to stosunek liczby moli cząste-
czek, które uległy dysocjacji elektrolitycznej, do całkowitej liczby
moli cząsteczek wprowadzonych do roztworu. Stopień dysocjacji
można wyrażać w postaci ułamka lub w procentach:

а= lub | а=”*.100%
ny nw
gdzie:
а — stopień dysocjacji elektrolitycznej (0 < a < 1 lub 0% < a < 100%),
п, — liczba moli cząsteczek zdysocjowanych na jony, mol,
пу, — całkowita liczba moli cząsteczek wprowadzonych do roztworu,
mol.
Stopień dysocjacji elektrolitycznej a można też wyrazić jako stosunek
stężenia zdysocjowanych cząsteczek elektrolitu do całkowitego
stężenia roztworu:

|а= =>c lub [ej

a= с,

gdzie:
С — stężenie molowe cząsteczek zdysocjowanych, Ж®,
se
Со — stężenie molowe roztworu, 37.
юй

244
 30. Stopień dysocjacji elektrolitycznej ШШШ

my = M ӨЕ = =.
МИНЕР
E wisz dane
W jaki sposób obliczyć stopień dysocjacji i szukane.
elektrolitycznej, znając stężenie jonów zdysocjowanych H Napisz równanie
i stężenie molowe roztworu? dysocjacji
Oblicz stopień dysocjacji elektrolitycznej kwasu жш
агоіомево(Ш) HNO;, wiedząc, że w 0,5-molowym roztworze El Napisz wzór na
tego kwasu znajduje się 0,01 19% jonów H” „gy. нна ы
Dane: Szukane: EJ Napisz odpowiedź.
Co = 05те a=?
[H'] = 0,01 үз
W przypadku kwasów jednoprotonowych [H*] = С, zatem
C= 001 29,
И нмо, 25 н', + мог
а= 2 .100%
o
DUmol
а= gma 100%
a=2% “"
Stopień dysocjacji elektrolitycznej kwasu azotowego(IIl) HNO;
w roztworze o stężeniu 0,5 кю wynosi 2%.

стти porta
E Wypisz dane
W jaki sposób obliczyć stężenie jonów zdysocjowanych, i szukane.
znając stopień dysocjacji i stężenie molowe roztworu? E Napisz równanie
Oblicz stężenie jonów
к wodorotlenkowych
геру OH”Кай,w wodnym
К dysocjacji
elektrolitycznej.
roztworze amoniaku МН оstężeniu 0,25 gp i stopniu
кой lm E Przekształć wzór naa
dysocjacji 0,82%. ioblicz С.
E Dane: i Szukane: EJ Napisz odpowiedź.
C = 0,25 rj [OH] =?
а = 0,82%
W przypadku zasad jednowodorotlenkowych: [OH ]= С.
Ho,
Kl мн, + но “> мн + он
El «- ©. 100%
A
z 0
C= T00%
patrz 5. 246

245
шаш Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

0,82% - 0,25 5%
100%

С = 0,002 =L
ат?
[OH] "H== 0,002 mo
"9:
EJ Stężenie jonów [ОНГ] w wodnym roztworze amoniaku МН
WE mol ; А l
o stężeniu 0,25 dup i = 0,82% wynosi 0,002 fi.

m Od czego zależy stopień dysocjacji elektrolitycznej?

Tabela 25. Stopień Stopień dysocjacji elektrolitycznej zależy od pięciu czynników:
dysocjacji » rodzaju elektrolitu — w przypadku mocnych elektrolitów a
elektrolitycznej w przypadku słabych elektrolitówa < 1.
roztworów HNO% » stężenia elektrolitu — с wzrasta, gdy stężenie roztworu się
o różnych stężeniach
zmniejsza (tabela 25.), a w roztworach rozcieńczonych mocnych
elektrolitów jest bliskie 1.
[HNOJgs а » obecności innych jonów w roztworze — « się obniża, gdy
1,00 0,014 w roztworze znajdują się dodatkowo takie same jony jak te, które
powstają w wyniku procesu dysocjacji elektrolitycznej.
0,10 0,045
+ temperatury — а wzrasta wraz ze wzrostem temperatury.
0,01 0,130 » rodzaju rozpuszczalnika, czyli odjego polarności — np. dla HCI
w wodzie a = 100%, w benzynie a < 1%.
Stopień dysocjacji elektrolitycznej może służyć do porównania mocy
elektrolitów pod warunkiem, że mają takie samo stężenie molowe.

W Jak można podzielić elektrolity ze względu na wartość

stopnia dysocjacji elektrolitycznej?
Biorąc pod uwagę wartość stopnia dysocjacji elektrolitycznej a, elek-
trolity dzieli się na: mocne, średniej mocy і słabe (tabela 26.).

Tabela 26. Podział elektrolitów ze względu na wartość stopnia dysocjacji

Rodzaj Wartość
elektrolitu stopnia Przykłady
dysocjacjia
kwasy, np.: HzSO,, HNO3, НСІО,, HCIO;,
НС, НВг,
mocny wodaorotlenki, ni : NaOH, KOH, Са(ОН),
Ва(ОН);
sole, np.: NaCl, КМО», СаВг;
średniej a>5%
kwasy, np.: НРО, НСО,
mocy wodorotlenki, np.: ПОН, Mg(0H)>
kwasy, np.: HNO;, HCIO, H2Saa}, НЕ, H2CO3
słaby а<5% wodorotlenki, np.: Ве(ОН),, АКОН)», Fe(OH),
Cu(OH);, МН

246
 30. Stopień dysocjacji elektroitycznej ШШШ

E Jakie właściwości mają mocne elektrolity?

Roztwory mocnych elektrolitów ze względu na większą liczbę jonów mocny elektrolit
lepiej przewodzą prąd elektryczny od roztworów słabych elektroli- %5
tów o tym samym stężeniu molowym. а = 100%
W wodnym rozcieńczonym roztworze mocnego elektrolitu
oprócz cząsteczek wody występują wyłącznie jony, a w wodnym
roztworze słabego elektrolitu — także niezdysocjowane cząsteczki
elektrolitu, których często jest znacznie więcej niż jonów (rys. 43.).

mocny elektrolit słaby elektrolit

о = марина

њо. HNO; н
с H Сг WO NO;

нн о FALE,
Ho Gr H NO: но
W rozcieńczonym roztworze W rozcieńczonym roztworze
występują tylko jony elektrolitu — występują przede wszystkim
wszystkie cząsteczki elektrolitu są cząsteczki elektrolitu — tylko
zdysocjowane. niewielka część z nich dysocjuje
na jony.

Rys. 43. Drobiny obecne w roztworach kwasów mocnego (НС) i słabego (HNO;).

M Jakie wartości przyjmuje stopień dysocjacji a

w dysocjacji stopniowej elektrolitu?
Wartość stopnia dysocjacji elektrolitycznej æ jest inna dla każdego
etapu dysocjacji wielostopniowej, która zachodzi w tej samej tempera-
turze (tabela 27.).

Tabela 27. Wartości stopnia dysocjacji a dla kolejnych etapów

dysocjacji HPO4

Etap Stopień ]
„dysocjacji Równanie dysocjacjielektraltycznaj dysocjacji
a,%"
HO
! НРО, Z H'a + НРО 4,24
П н, ну + НРО
H.PO ZZ а=02
m 2
HPO, => H'ag+POJ Е=002

* Wartości stopnia dysocjacji elektrolitycznej dla roztworu о stężeniu 0,1 т wg Pazdro KM.,
Rola-Noworyta A.. Zbiórzadańz chemiidlaliceówitechników. OficynaEdukacyjna, Warszawa 2015,

247
шиш Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

Każdy kolejny etap dysocjacji elektrolitycznej ma niższą war-

tość stopnia dysocjacji (2; > @ > az), czyli dysocjacja elektrolityczna
zachodzi w coraz mniejszym stopniu (patrz tabela 27., s. 247).
W roztworze kwasu fosforowego(V) oprócz jonów będą także wy-
stępować niezdysocjowane cząsteczki kwasu fosforowego(V).
Jeśli а, = 24%, to oznacza, że tylko 24% cząsteczek kwasu o poda-
nym stężeniu zdysocjowało, a równocześnie aż 76% cząsteczek tego
kwasu nie uległo dysocjacji elektrolitycznej.
Wśród jonów w roztworze najwięcej będzie kationów H* „gy, ро-
nieważ powstają one na każdym etapie dysocjacji elektrolitycznej.
Roztwór kwasu fosforowego(V) będzie zawierał niewielką liczbę
anionów РО? oraz nieco większą liczbę anionów HPO,” i anio-
nów H;POy”, będących produktami kolejnych etapów dysocjacji
elektrolitycznej. Wartości stężeń cząsteczek i jonów kwasu H;PO,
można uszeregować od największego do najmniejszego:

[H3PO4] > [H*] > [HzPOy ]> (НРО;]> [PO4*]

Zależność, że każdy kolejny etap dysocjacji ma niższą wartość stop-
nia dysocjacji (0; > @ > tą > ...),będzie spełniona także dla zasad wie-
lowodorotlenowych, które tak jak kwasy wieloprotonowe mogą
dysocjować stopniowo.

zadna зз.
|
|Zapamiętaj! 1. Wyznaczono wartości stopni dysocjacji 0,1-molowego
roztworu kwasu difosforowego(V) o wzorze H;P;O;:
Stopień dysocjacji
= 67,5%, az = 42,8%, аз = 0,4%, a, = 0,025%.
elektrolitycznej -
stosunek liczby moli Uszereguj cząsteczki ijony tego roztworu
cząsteczek, które uległy w kolejności od największego do najmniejszego
dysocjacji stężenia.
elektrolitycznej, do
całkowitej liczby moli 2. Kwas chlorowy(/) to słaby kwas. Ze względu na
cząsteczek właściwości utleniające stosuje się go do wybielania
wprowadzonych
do roztworu lub i odbarwiania tkanin — zarówno w przemyśle, jak
stosunek stężenia i w wybielaczach do użytku domowego. Oblicz stopień
zdysocjowanych dysocjacji a roztworu HCIO o stężeniu 0,01 этgdy
cząsteczek elektrolitu
do jego całkowitego stężenie molowe jonów H*q, wynosi 1,7 - 1
stężenia w roztworze:
p Ocet spirytusowy, czyli roztwór kwasu octowego СН:СООН, to popularny
= Ле .100% środek konserwujący, dostępny w dwóch stężeniach: 6% i 10%. Kwas
Ny
octowy dysocjuje zgodnie z równaniem:
а= с 100%
=—--1
CH;COOH = CH;COO" + H' eg
Mocny elektrolit Oblicz stopnie dysocjacji a dwóch rodzajów octu, wiedząc, że stężenie
а= 1 luba = 100% jonów zdysocjowanych w occie 6-procentowym wynosi 0,0043 то ms
Staby elektrolit a w ocol10 риосойомуп 006 а |Przyj аларта:
| a=005 luba <5%

248
31. Odczyn i pH roztworu
Odczyn roztworu można określić za pomocą wskaźników kwasowo-
-zasadowych, np. uniwersalnego papierka wskaźnikowego (fot. 130.),
roztworu oranżu metylowego lub roztworu fenoloftaleiny.
E Od czego zależy odczyn roztworu?
Odczyn roztworu zależy od stężeń molowych obecnych w nim jo-
nów H* aq) iOH” oraz ich wzajemnego stosunku (fot. 131.).
W wodzie destylowanej stężenie molowe kationów wodoru H* q)
jest równe stężeniu molowemu anionów wodorotlenkowych OH”.
Woda destylowana ma odczyn obojętny.
W roztworze kwasu oprócz jonów H” „zj i OH” pochodzących z auto- е
dysocjacji wody obecne są także kationy wodoru H* aq) z dysocjacji kwa- «сах
su. Sumaryczne stężenie molowe kationów H” jest większe od stężenia
molowego anionów OH”. Roztwór kwasu ma odczyn kwasowy. Im Fot. 130. Uniwersalne
papierki wskaźnikowe.
większe jest stężenie molowe w roztworze jonów H“aqy tym bardziej

GEJE
kwasowy odczyn ma roztwór itym bardziej intensywna jest czerwo-
na barwa uniwersalnego papierka wskaźnikowego.

[H*] > [OH] [н']=[OH-] [H*] < [Он]

odczyn kwasowy «— odczyn obojętny =+ odczyn zasadowy
dodanie
kwasu =
Modele: © kationu wodoru @ anionu wodorotlenkowego $P cząsteczki wody
Fot. 131. Roztwory o odczynie kwasowym, obojętnym i zasadowym z odpowiednio
zabarwionym uniwersalnym papierkiem wskaźnikowym.

W roztworze wodorotlenku oprócz jonów H'(,, i ОНГ pocho-

dzących z autodysocjacji wody obecne są też aniony wodorotlenko-
we OH” z dysocjacji wodorotlenku. Sumaryczne stężenie molowe
anionów OH" jest większe od stężenia molowego kationów wodoru
H'ag: Roztwór wodorotlenku ma odczyn zasadowy. Im większe jest
stężenie molowe w roztworze jonów ОН”, tym bardziej zasadowy
odczyn ma roztwór i tym bardziej intensywna jest niebieska bar-
wa uniwersalnego papierka wskaźnikowego.
Korzystając ze wskaźników kwasowo-zasadowych, nie można pre- Fot. 132. Pehametr
umożliwia pomiar pH
cyzyjnie określić wartości pH roztworu. Do jej wyznaczania stosuje z dokładnością do 0,001
się pehametry (fot. 132.). jednostki.

249
шиш Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

E Czym jest pH roztworu?

pH [czyt. pe ha] roztworu jest miarą kwasowości roztworu, zależną
od stężenia molowego jonów H*g) w tym roztworze.
M Czym jest pOH roztworu?
РОН [czyt. pe o ha] roztworu jest miarą zasadowości roztworu, za-
leżną od stężenia molowego jonów OH" w tym roztworze.

prania ЕСИ
ча W 9
Jak obliczyć pH i pOH, znając stężenie molowe jonów H"
aq)?
EJ obicz pH. Oblicz pH i pOH roztworu, w którym stężenie molowe jonów
В obicz poH. H'ag) wynosi 1075 mj,
Napisz odpowiedź. e
EJ Dane: Я Szukane:
[Н'] = 1075
mr pH=?
рОН =?
А pH = -log[H'] pH = -log [105] pH=5
El pH + pOH = м pOH
= 14— pH

EB Roztwór, w którym stężenie molowe jonów H*g) wynosi 105-191,

ma pH = 5,a pOH
=9.

Plan rozwiązywania

a laere Wznajjaki spo sób obli

pH?czyć stężenia molowe jonów H* q) iОН”,
EJ obicz H1. ąc wartość
„4 iOH” w opie
Oblicz pOH. Oblicz stężenie molowe jonów H

EJ Dane : Szukane:
охан
E Napis z odpowiedź. P 'H = 2

В H- 10% [н'] = 02991

В pH + pOH = 14 РО =Н14- pH

El іон] = 1070" [OH] = 1077 mor

E W roztworze o pH = 2 stężenia molowe jonów H*q iOH”
wynoszą odpowiednio: 107? 9%į 1012 moj,

250
Obliczanie pH i рон
Jeśli zna się wartość pH lub pOH roztworu, można obliczyć stężenie molowe zawartych
w nim jonów wodoru H* jaq) ijonów wodorotlenkowych ОН”, i odwrotnie —
jeżeli zna się
stężenie molowe jonów H* q lub OH”, można obliczyć wartość pH oraz pOH roztworu.

Jak obliczyć pOH oraz stężenie molowe jonów H* (aq) i OH” w roztworze o pH = 6?

[н] - [0H7
[H1-[0H-] = 1029)
[H*]=10-P* | FR | рн = -iog [H] [0H-]=10-70% | EJ | рон = -log [OH]

[2]
рн pOH
pH + рОН = 14

п Oblicz stężenie molowe jonów Н“... п Oblicz stężenie поеме jonów ОН”.
Jeżeli pH = 6, to stężeniamolowe jonów Gdy HJ = 10822,
ЛЮ to [0H-] = 10-5 то ш
H" aa wynosi 1075 gps, Бо:
pi- om понтн0юч
ШЕ. 8]
H= 100 gps PI em
п Oblicz pOH. Юн] = 1037
==5
Jeżeli mec molowe jonów ОН” jest
MOL. to pOH =8, bo:
równe 10--g gn: п Sprawdź poprawność obliczeń.
POH = Јод [OH] Wiesz, że pH = 6, a obliczone pOH = 8, zatem:
РОН =-log[078] pH + pOH
=14
pOH=8 6+8=14
14 = 14 4 Obliczenia sąpoprawne.
Tę metodę obliczeń możesz także zastosować, kiedy znasz wartość
РОН roztworu albo wartość stężeń molowych H*arj lub OH”
w roztworze.
Przybliżoną wartość pH »
odczytuje się ze skali
dołączonej do opakowania
uniwersalnych papierków
wskaźnikowych.
шиш Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

8 Czym jest skala pH?

To skala liczbowa, która obejmuje wartości od 0 do 14 (rys. 44.).

9 1110 1111 |112 113 ||14

wzrost odczynu kwasowego odczyn wzrost odczynu zasadowego

obojętny
Rys. 44. Skala pH.

8 Jaki odczyn i pH mają wodne roztwory kwasów, zasad

i soli?
Odczyn wodnego roztworu soli może być obojętny, kwasowy lub za-
sadowy.

Doświadczenie 26.
Badanie odczynu i pH wodnych roztworów kwasu,
zasady i soli
Odczynniki: 10-procentowe roztwory: kwasu siarkowego(V/), wodorotlenku
sodu, chlorku sodu, azotanu(lll) sodu, uniwersalne papierki wskaźnikowe.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, statyw do probówek.
Instrukcja: Do 1. probówki dodaj niewielką ilość roztworu kwasu
siarkowego(V|), do 2. probówki roztworu wodorotlenku sodu, do
3. probówki roztworu chlorku sodu, a do 4. roztworu azotanu(lll) sodu,
W kaźdej z probówek zanurz uniwersalny papierek wskaźnikowy
c)
i porównaj jego barwę ze skalą umieszczoną na opakowaniu.

Obserwacje: W probówce 1. uniwersalny papierek wskaźnikowy

przyjął barwę czerwoną (fot. 133.a), w probówkach 2. i 4. barwę zielo-
ną (fot. 133.b), a w probówce 3. pozostał żółty (fot. 133.с).
Fot. 133. Barwy Wniosek: Roztwór HSO, ma odczyn kwasowy, czyli jego pH < 7, roz-
uniwersalnego papierka twory NaOH i NaNO; mają odczyn zasadowy, czyli ich pH > 7, natomiast
wskaźnikowego
w roztworach o odczynie roztwór NaCl ma odczyn obojętny i pH = 7.
kwasowym (a), Dysocjacja HSO, NaOH, NaCl і NaNO; przebiega zgodnie z rów-
zasadowym (b) naniami:
i obojętnym (c).
Н50, "> 2 Н' ш,+ 50,27 Jony H'ag Odpowiadają za odczyn kwasowy
roztworu.

NaOH > Na* + ОН- Jony ОН odpowiadajązaodczyn zasadowy

roztworu.
NaCl to sól mocnego
kwasu HCI i mocnej NaCl > Na* + СГ Jony Na* i Cl pochodząceod mocnych
zasady NaOH. elektrolitów nie reagują z wodą.
NaNO, to sól słabego NaNO;>» Na* + 55 Jony NO; reagują zwodą.
kwasu HNO; i mocnej №? + NO7- + Н.О "> Na* + HNO, + OH-
zasady NaOH. МО; + H;O 12> HNO; + OH- Nadmiar jonów OH" odpowiada za odczyn
zasadowy roztworu.

252
 31. Odczyn
ipHroztworu mm

E W jaki sposób odczyn roztworów wpływa

na środowisko przyrodnicze?

Doświadczenie 27. E
Badanie odczynu gleby
Odczynnik: próbka gleby.
Sprzęt laboratoryjny: kwasomierz Неда.
Instrukcja: Niewielką porcję gleby wsyp do okrągłego zagłębienia
w płytce kwasomierza i lekko ugnieć. Dodawaj po kropli płynu Нейда,
tak aby nad powierzchnią próbki utworzyła się warstwa płynu. Odczekaj
2-3 min, a następnie przechy! lekko płytkę kwasomierza, aby płyn Fot. 134. Badanie
przepłynął do kanalika. Odczytaj wartość pH, porównując zabarwienie odczynu gleby
odczynnika ze skalą umieszczoną na kwasomierzu. kwasomierzam Holiga;

Obserwacje: Płyn Helliga zmienił barwę (fot. 134.).

Wniosek: Wartość pH badanej gleby można odczytać, korzystając ze
skali umieszczonej na kwasomierzu. Wartość pH badanej gleby wynosi 5.
Wiedza o tym, jakie pH ma gleba, ułatwia uzyskanie bogatszych
ч акына ө З Fot. 135. Borówka
plonów (fot. 135.). Większość roślin najlepiej rośnie na glebie o od- amerykańska najapsij
czynie obojętnym lub lekko kwasowym (tabela 28.). Na glebie o in- owocuje na glebie
nym odczynie rośliny te nie rosną lub rosną wolniej. о odczynie kwasowym
(pH gleby 3,8-4,8).
E Jakie właściwości ma gleba?

Doświadczenie 28.
Badanie właściwości sorpcyjnych gleby
Odczynniki: próbka gleby, atrament, woda.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewki (o pojemności 150 ст), lejek, da
+
sączek z bibuły, bagietka.
Instrukcja: Do pierwszej zlewki wsyp 10 g gleby, następnie wlej 50 ст?
roztworu atramentu w wodzie — w proporcji objętościowej 1 : 9 –
(schemat). Zawartość zlewki dokładnie wymieszaj i odstaw na 30 min. gleba
Po upływie tego czasu przesącz powstałą zawiesinę. Opisz wygląd
przesączu.

Obserwacje: Niebieski roztwór atramentu po wymieszaniu z glebą Tabela 28. Wartości

i przesączeniu staje się bezbarwny. pH gleby dla
Wniosek: Gleba zaadsorbowała część barwnika znajdującego się wybranych roślin
w atramencie, a zatem ma właściwości sorpcyjne.
Gleba wchłania i zatrzymuje m.in. wodę, cząsteczki oraz jony.
Pochłonięte przez glebę substancje odżywcze i mineralne umożliwiają
odżywianie roślin przez system korzeniowy.
Gleba pochłania też wiele związków toksycznych, dlatego przyczy- | pomidor | 55-65
nia się do oczyszczania wód opadowych i gruntowych. marchew | 6,0-7,0

253
 Zanieczyszczenia środowiska przyrodniczegә
Ochrona powietrza to kluczowy element w walce z zanieczyszczeniami środowiska `
przyrodniczego. Wszystkie substancje, które powodują skażenie powietrza, wracają
na Ziemię razem z opadami izanieczyszczają wodę oraz glebę.

Jakie pierwiastki i związki chemiczne zanieczyszczają powietrze, wodę i glebę?

EJ Metale, m.in.: ołów, rtęć, miedź, cynk, kadm, arsen, wapń, glin i mangan.
Я руу zawierające metale, m.in.: glin, żelazo, mangan iich związki.
EJ Tlenki azotu, węgla isiarki — niektóre z nich łączą się w atmosferze. мо, 80:
z parą wodną i tworzą kwaśne opady:
50, + HO — + HSO co, Ém
>”
tlenek siarki(lV) woda kwas siarkowy(V)

250, + ©, JEM | нњо

tlenek siarki(V) tlen tlenek siarki(V) ES

50» + HO ———> “нш |

tlenek siarki(vł) woda kwas siarkowy(V!)
H28040 H2803
2NO + HO ә но, + HNG; O
tlenek azotu(V) woda kwas azotowyflil) kwas azotowy(V)
HNO3 + HNO3
Sole azotu i fosforu, m.in.: saletra amonowa NH;NO;, superfosfat Са(Нн;РО,);.
Ю związki organiczne (m.in. freony).

W jaki sposób sprawdzić jakość powietrza?

Jakość powietrza określa się, korzystając z odpowiednich norm.
Gdy podane w nich wartości zostają przekroczone, stanowi to
zagrożenie dla naszego zdrowia i życia. Stężenie w powietrzu
substancji tworzących smog podaje się w jednostkach ppm
[czyt. pi pi em] (od ang. parts per million — części na milion).
Na przykład dopuszczalne stężenie tlenku azotu(iV) w powietrzu
wynosi 460 ppm.
t Do badania jakości powietrza
Г wykorzystuje się m.in. drony.

254
Jakie są źródła zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby?
Największym ze niem dla czystości powietrza, wody
igleby.
st dzia
Energetyka, m.in.: elektrow
Przemysł, m.in.: metalurgiczny. sı
ciężki (р ka ropy naftc
Transport, m.in.: samc
Gospodarka komunalna, m.in.: groma:
odpadów stałych (wysypiska) oraz ścieków (oczy:
Gospodarka rolna, m.in. nawożenie gleby, hodowla bydła.

Jakie są skutki zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby?

Zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby wpływają negatywnie
na zdrowie ludzi, zwierząt i roślin oraz stan wód i gleby.

Kwaśne opady Zakwaszenie wód

Tlenki SO;, МО; w postaci kwaśnych opadów W wodach zakwaszonych przez kwaśne
wracają na Ziemię i niszczą środowisko opady giną ryby i inne organizmy wodne.
przyrodnicze, m.in. roślinność.

Degradacja gleby Smog

Wycinanie lasów i nieprawidłowe
uprawianie gleby obniża jej jakość,
zmniejsza wydajność plonów, a zatem
ogranicza możliwość produkcji rolnej.
Tlenki 50,, СО, NO; wraz z parą wodną
osadzają się na cząstkach pyłów sadzy
i tworzą drażniącą mgłę przemysłową, która
może powodować m.in. stany zapalne oczu
i płuc oraz rozwój chorób serca.
шш Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

Degradacji gleby można zapobiec, stosując zasady zrównoważone-

go rozwoju, czyli pielęgnując grunty o walorach ekologicznych,
ograniczając wydobycie kopalin, nawadniając grunty suche i od-
wadniając podmokłe. Trzeba również ograniczać emisję zanie-
czyszczeń ispalin, odpowiednio utylizować odpady oraz racjonalnie
stosować nawozy sztuczne, a także środki ochrony roślin.

Fot. 136. Maska 8 Czym jest smog i jak powstaje?

przeciwsmogowa А 5 Ą i
- zatrzymuje substancje Smog to zjawisko zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego.
szkodliwe dla organizmu. Znane są dwa rodzaje smogu (fot. 136.):
smog
smog klasyczny, smog fotochemiczny,
tzw. smog londyński tzw. smog typu Los Angeles
Powstaje w wyniku spalania Powstaje w wyniku spalania m.in. benzyny
węgla zanieczyszczonego związ- — w pojazdach mechanicznych. Do atmosfe-
kami siarki. Produktami spala- гу emitowane są: tlenki azotu i węglowodory.
nia są SO, i cząstki sadzy, na Ма skutek reakcji chemicznych zachodzą-
których mogą się kondenso- cych między tymi związkami chemicznymi
wać krople wody, co skutkuje powstaje smog. Sprzyjają temu duże nasło-
powstaniem smogu. necznienie i ruch samochodowy.
Y Zapamiętaj! ГА А
| pH -miara kwasowości DA wzestice
roztworu zależna
od stężenia molowego 1- Określ odczyn i możliwe zabarwienie uniwersalnego papierka
jonów Н"ga w tym wskaźnikowego zanurzonego w roztworze, w którym stężenie
TOZYWOFZE: molowe jonów H*q) wynosi 1071 ата.
РН =-log [H°] dał
POH-miara 2. Sok pomidorowy ma pH w przybliżeniu równe 4, a sok z cytryny — ok. 3.
zasadowości roztworu W którym roztworze stężenie molowe jonów OH" jest mniejsze?
zależna od stężenia Uzasadnij odpowiedź.
molowego jonów OH
w tym roztworze: 3. Dane są dwa roztwory pewnych substancji. W roztworze 1. stężenie
POH = -log [OH] molowe jonów H* „у wynosi 1078 1291, a w roztworze 2. stężenie molowe
Skala pH — skala jonów Нш, = 1075 229. Ustal, który roztwór ma wyższą wartość pH.
liczbowa, która
obejmuje wartości 4. Naturalnymi wskaźnikami kwasowo-zasadowymi są esencja herbaciana
od 0 do 14. i sok z czerwonej kapusty. Ich barwa w roztworach o różnych odczynach
Właściwości się zmienia (tabela).
sorpcyjne gleby —
zdolność gleby do Wskaźnik Barwa wskaźnika w roztworze o odczynie
pochłaniania gazów kwasowym obojętnym zasadowym
i parzpowietrza, КЕЕШ Г ЫШ Ес Коран
cząsteczek lub jonów ата żółta jasnobrązowa | ciemnobrunatna
z roztworów oraz p,
mikroorganizmów ОКТОО] | jasnoczerwona | jasnofioletowa zielona
i drobnych cząstek kapusty
glebowych z zawiesin
a EE
Ustal barwy tych wskaźników ORT ы
w roztworze, w którym: ЕЎ
w glebie. арн =5, b) pOH =5, ©) [OH] = 10? qm.

256
32. Reakcje zobojętniania
i reakcje strącania osadów
Przed smażeniem ryb często skrapia się je sokiem z cytryny (fot. 137.).
Zachodzi wtedy reakcja zobojętniania, nazywana też reakcją neutrali- ©
zacji, dzięki której zanika charakterystyczny zapach surowych ryb.
EH Czym jest reakcja zobojętniania?

Doświadczenie 29. Ф на © H;S0, * KOH

Otrzymywanie soli przez działanie kwasem na wodorotlenek
Odczynniki: 1-molowy kwas chlorowodorowy, 1-molowy roztwór Fot. 137. Substancje
zawarte w cytrynie
kwasu siarkowego(V/), 1-molowy roztwór wodorotlenku potasu, roztwór =neutralizują zapach ryby.
fenoloftaleiny.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, pipety, statyw do probówek.
Instrukcja: Przygotuj 2 probówki z roztworem wodorotlenku potasu.
Do każdej z nich dodaj po jednej kropli roztworu fenoloftaleiny.
Następnie do probówki 1. dodawaj kroplami kwas chlorowodorowy,
a do probówki 2. – roztwór kwasu siarkowego(V|) (schemat.

„AJ
roztwór HCI roztwór HSO;

roztwór KOH + roztwór fenoloftaleiny

Obserwacje:x RoztwórЯ wodorotlenku potasu po dodaniu roztworu fe- а) Ы

noloftaleiny w obydwu probówkach zabarwił się na malinowo
(fot. 138.a), a po dodaniu kwasów odbarwił się (fot. 138.b).
Wniosek: W probówkach 1. i 2. zaszły reakcje chemiczne, a odczyn
obydwu roztworów uległ zmianie. Z roztworu substancji o odczynie
zasadowym powstał roztwór substancji o odczynie obojętnym.
Reakcja chemiczna mocnego kwasu z mocną zasadą, w wyniku któ-
rej powstają cząsteczki wody, jest nazywana reakcją zobojętniania. pot. 138. Otrzymywanie
Ogólne równanie reakcji zobojętniania ma postać: soli: a) roztwór KOH
z fenoloftaleiną:
H'ag + OH —> HO b) odbarwienie
kation anion cząsteczka tenoloftaleiny pod
wodoru wodorotlenkowy wody wpływem HCI lub H;SO,.

257
шшш Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

8 W jaki sposób można zapisać równanie reakcji

Plan rozwiązywania
Ell Napisz i uzgodnij
równanie reakcji
chemicznej, stosując
zapis cząsteczkowy.
E Fozpisz na jony
substraty i produkty
reakcji, które ulegają
dysocjacji. oraz
podkreśl te jony, które
się powtarzają po
obydwu stronach
równania.
El Przepisz te jony, które
ie został
Paka
ача
zobojętniania?
Równanie reakcji zobojętniania można przedstawić, stosując:
» zapis cząsteczkowy, w którym substraty i produkty zapisuje się
w formie niezdysocjowanej,
» pełny zapis jonowy, w którym reagenty zdysocjowane lub
rozpuszczalne w wodzie zapisuje się w postaci jonów, a związki
niezdysocjowane lub nierozpuszczalne — w formie niezdysocjowanej,
» skrócony zapis jonowy, w którym zapisuje się wyłącznie te jony,
które uczestniczą w reakcji chemicznej i tworzą produkt
opuszczający środowisko reakcji chemicznej (niezdysocjowany,
nierozpuszczalny lub gazowy).
W jaki sposób przedstawić równanie reakcji
zobojętniania, stosując zapis cząsteczkowy, pełny zapis
jonowy i skrócony zapis jonowy?
Napisz równanie reakcji zobojętniania kwasu siarkowego(VI)
za pomocą wodorotlenku potasu, stosując zapis
cząsteczkowy, pełny zapis jonowy i skrócony zapis jonowy.
E] Liczba atomów lub jonów po lewej stronie równania (substratów)
musi być równa liczbie atomów lub jonów po prawej stronie
równania (produktów).
Zapis cząsteczkowy:
Н,50, + 2KOH —> K;SO, + 29,0
E Pełny zapis jonowy:
2Н' + 5027 + 2К' + 20H" —> 2K* + SOR + 2H;0
В 2H'„, + 20H — 2H |:2
Po skróceniu współczynników stechiometrycznych otrzymuje się
skrócony zapis jonowy:
H'a) + OH — H,O

przed posikiem podczas

żuciagumy Chemia w akcji
odczyn zasadowy W trakcie żucia gumy niezawierającej cukru ryzyko
próchnicy się zmniejsza. Zawarty w gumie węglan
wapnia umożliwia zobojętnienie kwasów powstają-
odczyn obojętny cych w jamie ustnej po zjedzeniu posiłku. Zatem
żucie gumy po posiłku przywraca właściwy odczyn
w
jamie ustnej.
odczyn kwasowy
ро posiłku

258
 32. Reakcje zobojętniania i reakcje strącania osadów NI

E W jaki sposób otrzymuje się wodorosole?

Wodorosole są produktami niecałkowitego zobojętniania kwasów
wieloprotonowych, czyli takich, w których cząsteczkach występuje
więcej niż jeden atom wodoru.

Doświadczenie 30. © н;5о, © кон

Otrzymywanie wodorosoli przez działanie kwasem
na zasadę
Odczynniki: 1-molowy roztwór kwasu siarkowego(V|),
1-molowy roztwór wodorotlenku potasu.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówka, cylinder
miarowy, uniwersalny papierek wskaźnikowy, roztwór 50,
statyw do probówek.
Instrukcja: Do probówki wlej po 5 ст? roztworu
wodorotlenku potasu i roztworu kwasu roztwór KOH
siarkowego(V|) (schemat). Zbadaj odczyn roztworu
uniwersalnym papierkiem wskaźnikowym.

Obserwacje: W roztworze otrzymanym przez zmieszanie równych

objętości roztworów kwasu siarkowego(V1) i wodorotlenku potasu
o takich samych stężeniach molowych uniwersalny papierek wskaźni-
kowy przyjmuje barwę czerwoną (fot. 139.).
Wniosek: W probówce znajduje się roztwór o odczynie kwasowym.
Z równania reakcji kwasu siarkowego(V1) z wodorotlenkiem potasu
(patrz przykład 72., s. 258) wynika, że do całkowitego zobojętnienia Fot. 189. Barwa
1 mola cząsteczek kwasu siarkowego(V!) należy użyć 2 moli wodoro- =Wodne kasowym
tlenku potasu. W doświadczeniu 30. proporcje kwasu do zasady wy- roztworu.
nosiły 1 : 1. W probówce znajdował się więc nadmiar jonów H* a4). То
właśnie obecność tych jonów odpowiada za czerwoną barwę uniwer-
salnego papierka wskaźnikowego.
Reakcję zachodzącą w probówce można przedstawić za pomocą
równania: ©
оН + SO, + K* + OH —> K* + Ны, + SO, + HO W przygotowanym
kationy anon kation anion kation katon anon woda roztworze występują
wodoru potasu wodoru siarczanowy(Vi)
siarczanowy(VI) potasu wodorotlenkowy W różnych proporcjach
RRC jest wodorośól — jony HSO", 5802,
Jednym z produktów tej reakcji chemicznej H, K*, OH“
wodorosiarczan(VI) potasu: iwoda НгО,
HSO, + KOH —> KHSO, + НО
kwas wodorotlenek wodorosiarczan(yi) woda
siarkowy(V) potasu potasu

259
 Zastosowania a)

Reakcje zobojętniania
Spożywanie zbyt dużej ilości m.in. kawy, herbaty,
leków (np. aspiryny) lub częste żucie gumy prowadzi
do produkcji w żołądku nadmiernej ilości HCI.
Konsekwencją tego jest obniżenie pH w żołądku,
które objawia się uczuciem kwaśnego smaku w ustach
oraz pieczeniem w gardle i przełyku — tzw. zgagą.

Jak leczyć objawy nadkwasoty?

W leczeniu dolegliwości towarzyszących nadkwasocie
żołądka, np. zgagi, wykorzystuje się reakcje zobojętniania.
Do zobojętniania nadmiaru kwasu w żołądku najczęściej
stosuje się związki Ca, Al, Mg i Na
Soda oczyszczona, czyli wodorowęgian sodu NaHGO;,
ze względu na właściwości zasadowe jest jednym z leków
neutralizujących nadmiar kwasu:

HCI + NaHCO, —> NaCl + НО + СО; Sok żołądkowy opH 1,0-1,5

kwas wodorowęglan chlorek woda tlenek zawiera kwas chlorowodorowy
chlorowodorowy sodu sodu węgla(iV) (kwas solny).

8 W jaki sposób otrzymuje się hydroksosole?

Hydroksosole są produktami reakcji niecałkowitego zobojętni:
zasad wielowodorotlenkowych.
Po zmieszaniu równych objętości roztworów kwasu chlorowodoro-
wego НСІ i wodorotlenku baru Ba(OH); o takich samych stężeniach
molowych zachodzi reakcja chemiczna, którą można przedstawić za
pomocą równania:
+ СГ + НО

ych pro
OH
Jednym z produktów tej reakcji chemicznej jest hydroksosól —
chlorek wodorotlenek baru:
 32. Reakcje zobojętniania i reakcje strącania osadów mm

E Jak przebiegają reakcje strącania osadów?

Doświadczenie 31. Ф‹Ф‹Ф»л»о, © кон DD CuS04

Otrzymywanie osadów praktycznie nierozpuszczalnych
soli iwodorotlenków
Odczynniki: wodne roztwory: azotanu(V) srebra(|), chlorku potasu,
siarczanu(VI) miedzi(l), wodorotlenku potasu.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, pipety, statyw do probówek.
Instrukcja: Do probówki 1. z roztworem azotanu(V) згебга() dodaj kilka
kropel roztworu chlorku potasu, a do 2. z roztworem siarczanu(V)
miedzi(l|) — kilka kropel roztworu wodorotlenku potasu (schemat).
roztwór KCI roztwór KOH

1 2
roztwór roztwór
AgNO; N CuSO;

Obserwacje: W probówce 1. strąca si biały, serowaty osad (fot. 140.),

który po pewnym czasie ciemnieje. probówce2. strąca się niebie-
ski, galaretowaty osad (fot. 141.)

Fot. 140. Strącanie się osadu chlorku ѕгебга() AgCI.

Wniosek: W obydwu probówkach powstają związki chemiczne prak-
tycznie nierozpuszczalne w wodzie: w probówce 1. — AgCl, w pro-
bówce 2. — Cu(OH);.
Na podstawie tabeli rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wo-
dzie można zapisać równania reakcji chemicznych zachodzących
w tym doświadczeniu chemicznym:
Probówkal. AgNO; + KCI —> АСЫ + КМО;
azotan(V) chlorek chlorek azotan(V)
srebra(|) potasu srebra(i) potasu

Probówka2. CuSO, + 2КОН —> СОНУ + KSO4 ра, зая,Strącaniesię

siarczan(V) wodorotlenek wodorotlenek siarczan(V) osadu wodorotlenku
miedzi(l) potasu miedzi(ll) potasu miedzi(i) СОН).
261
шаш Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

Reakcje chemiczne, w których z rozpuszczalnych substratów po-

wstaje przynajmniej jeden trudno rozpuszczalny lub praktycznie
nierozpuszczalny produkt, to reakcje strąceniowe.
Te reakcje chemiczne zachodzą między jonami, które łączą się
i tworzą osad. Reszta jonów pozostaje w roztworze.

W Jak zaprojektować doświadczenie chemiczne

z reakcją strąceniową?
Dobierając związki chemiczne do reakcji strąceniowych, należy zwró-
cić uwagę na:
» rozpuszczalność substratów — powinny być dobrze rozpuszczalne
w wodzie i występować w roztworze w postaci jonów,
» rozpuszczalność produktów — przynamniej jeden powinien być
trudno rozpuszczalny lub praktycznie nierozpuszczalny w wodzie.
8 W jaki sposób zapisać równanie reakcji strąceniowej?
Równania reakcji strąceniowych, podobnie jak równania reakcji zo-
bojętniania, można zapisywać, stosując zapis cząsteczkowy, pełny za-
pis jonowy i skrócony zapis jonowy.
Plan rozwiązywania
Ki usta! czy reakcja
chemiczna zachodzi W jaki sposób przedstawić równanie reakcji
- skorzystaj z tabeli strąceniowej, stosując zapis cząsteczkowy, pełny zapis
rozpuszczalności, jonowy i skrócony zapis jonowy?
И Napisz i uzgodnij
równanie reakcji Napisz równanie reakcji azotanu(V) żelaza(111) z fosforanem(V)
chemicznej, stosując sodu, stosując zapis cząsteczkowy, pełny zapis jonowy
zapis cząsteczkowy. i skrócony zapis jonowy.
El Pozpisz na jony
substraty i produkty EJ Fe(NO;);
iNazPO, rozpuszczają się lemom МН [iNa”
reakcji, które ulegają w wodzie, tworząc jony: Fe**, NO37, оҥ R R
dysocjacji, oraz Na* i РО. Jony Fe** i PO,” utworzą | czo: R
podkreśl te jony, które
się powtarzają po sól, która jest praktycznie (zmia
obydwu stronach nierozpuszczalna w wodzie. wor |R|R|R
równania.
EJ Przepisz tejony, które
Liczba atomów lub jonów po lewej stronie równania (substratów)
nie zostały musi być równa liczbie atomów lub jonów po prawej stronie
podkreślone równania (produktów).
w punkcie 3, Zapis cząsteczkowy:
Fe(NO3); + Na;PO, —> FePOy + 3 NaNO;
Pełny zapis jonowy:
Fet + 3 NO3 + 3 Na* + РО,2- —> FePO,l + 3 Na* + 3 NO37
EJ Skrócony zapis jonowy:
Fe** + PO, —> FePO,}

262
 32. Reakcje zobojętniania i reakcje strącania osadów HE

|Przykнtaa74.|n үа
т, Ustal sposób
W jaki sposób otrzymać wodorotlenek praktycznie п кейын
nierozpuszczalny w wodzie? wodorotlenku —
Zaproponuj metodę otrzymywania wodorotlenku cynku dobierz
кеге substraty
ааш САД
z dowolnych odczynników nieorganicznych. Napisz równanie | yz uzgodni
reakcji otrzymywania tego związku chemicznego, stosując zapis równanie reakcji
cząsteczkowy, pełny zapis jonowy i skrócony zapis jonowy. chemicznej, stosując
zapis cząsteczkowy.
Aby otrzymać 2п(ОН),, należy przeprowadzić reakcję El Napisz równania,
chemiczną soli z zasadą (patrz s. 104) zgodnie z równaniem: stosując pełny zapis
sól, + wodorotlenek; (zasada) —> 561, + wodorotlenek; 4 jonowy | skrócony
А Z 4 zapis jonowy.
Sól
DAĆ
musi być rozpuszczalna
2+
w wodzie amoy
ке NH” nè)= Nat
i zawierać jony Zn?* — np. chlorek
cynku ZnCl. Zasadą powinien być GRN |R
wodorotlenek z 1. lub 2. grupy układu с вв в
okresowego, пр. NaOH.
[2] Zapis cząsteczkowy:
ZnCl, + 2 NaOH —> 2 NaCl + Zn(OH);}
[3] Pełny zapis jonowy:
Zn?* + 2 CI + 2 Na* +2 OH" —> 2Na* +2CI + Zn(OH)pł
Skrócony zapis jonowy:
Zn?* + 2 OH —> 2п(ОН) №

аг пони
W ZESZYCIE

1. Napisz równania reakcji zobojętniania między podanymi substratami,

stosując zapis cząsteczkowy, pełny zapis jonowy i skrócony zapis
jonowy.
a) kwassolny i zasada wapniowa b) kwas azotowy(V)
izasada litowa
2. Roztwór zawierający 5 moli kwasu siarkowego(V) zmieszano 2 roztworem у Zapamiętaj!
zawierającym 7 moli zasady litowej. Oblicz, ile moli wodorosoli peb 8
powstanie w tej reakcji chemicznej. Ustal, jakie jony będą się ryc O
znajdować w roztworze po reakcji i jaką barwę może mieć zanurzony z zasadą, której produk-
w nim uniwersalny papierek wskaźnikowy. tem jest cząsteczka
wody.
3. Podaj numery probówek, w których zaszły reakcje chemiczne. Napisz Reakcja strącania
odpowiednie równania reakcji, stosując skrócony zapis jonowy. osadu- reakcja
с 0550 Со» 2400 МОО) RAZA
substratów powstaje
przynajmniej jeden
produkt trudno rozpusz-
РО, NaOH KCI момо): czalny lub praktycznie
nierozpuszczalny
w wodzie.

263
 Podsumowanie

Goto są b Elektrolity to substancje, których wodne roztwory przewodzą prąd

elektrolity? elektryczny.

«орну

+ t Ц
kwasy wodorotlenki sole
np. HCI, HS np. NaOH, KOH np. NaCl, KNO3

Czym jest > To rozpad cząsteczek lub kryształów elektrolitów na jony pod wpływem
dysocjacja cząsteczek wody. Zgodnie z zasadą zachowania ładunku w równaniach
elektrolityczna? dysocjacji elektrolitycznej:
suma ładunków substratów = suma ładunków produktów

Jak dysocjują > Kwasy jednoprotonowe (np. HCI, HNO») i wodorotlenki, w których
kwasy występuje jeden anion wodorotlenkowy (np. KOH), dysocjują
i wodorotlenki? jednostopniowo:

Hal > Hea + СГ KOH #®>к+ + OH-

Kwasy zawierające w cząsteczkach więcej niż jeden kation wodoru
(np. H2S) iwodorotlenki z wieloma anionami wodorotlenkowymi
(np. Ba(OH),) ulegają dysocjacji wielostopniowej:

l etap
нв «=>» Не + HS" ва(он), 2> BaOH* + OH-
I etap
HS- «=> Hr. + S> BaoH* “> Ba?* + OH-
Jak dysocjują > Sole niezależnie od liczby kationów i liczby anionów zawsze dysocjują
sole? jednostopniowo:

мас! ©» Na* + Ci- А60), F2> 2АР*

+380,7
Co to jest stopień > Stopień dysocjacji a to stosunek liczby moli cząsteczek, które uległy
dysocjacji а? dysocjacji elektrolitycznej n,, do całkowitej liczby moli cząsteczek
wprowadzonych do roztworu nw:

а=: lub а=”*-100%

ny

lub stosunek stężenia zdysocjowanych cząsteczek elektrolitu C

do całkowitego stężenia roztworu Co:

aE lub a= E-100%

264
Odczyn roztworu zależy od stężeń molowych obecnych w nim jonów Н' 1 OH" 4 _Jaki jest związek
dodanie kwasu WODA dodanie zasady
między odczynem
pasy zk
+ odczyn obojętny + a stężeniem
odczyn kwasowy stężenie Нш = stężenie OH" odczynzasadowy molowym jonów
stężenie H* aa, > stężenie OH” stężenie H* aq < stężenie OH" wodoru?
* zwiększa się stężenie jonów Н" * zwiększa się stężenie jonów OH”
* zwiększa się kwasowość roztworu * zwiększa się zasadowość roztworu

[Нн] 100 10! 102 10° 104108 10% 107 10% 10% 1010101102103101 4 Jaki jest związek
między wartością
ШЕЕСЕТ Я
jonów wodoru
pH [011 12131415 |61718 ||9 1011121314) wodorotienkowych?
[OH] 1041013102101110 10% 108 107 10% 10% 104 10° 1022 1071 107

Gleba ma właściwości sorpcyjne, czyli zdolność do pochłaniania gazów + Jakie właściwości

i par z powietrza, cząsteczek lub jonów z roztworów oraz mikroorganizmów ma gleba?
i drobnych cząstek z zawiesin znajdujących się w glebie.

To reakcja mocnego kwasu z mocną zasadą, której produktem są 4 Coto jest reakcja
cząsteczki wody, np.: zobojętniania?

Zapis cząsteczkowy: HNO; + NaOH “> мамо; + HO

Pełny zapisjonowy: Неъ + NOs + Nat + ОН- "> Nat + NOs + НО
Skrócony zapis jonowy: H'a + Он- 2> HO

Zobojętnianie roztworu NaOH roztworem HNO;

- w obecności fenoloftaleiny.
To reakcja chemiczna, w której z rozpuszczalnych substratów powstaje 4 Goto jest reakcja
przynajmniej jeden produkt trudno rozpuszczalny lub praktycznie strącania osadu?
nierozpuszczalny w wodzie.

Zapis cząsteczkowy: CuSO; + 2 КОН —> СЦОН) + K;SO,

Pełny zapis jonowy: Cu% + S0;7 + 2K* + 20H —> Gu(OHpl + 2K* +50,2-
Skrócony zapis jonowy: Cu% + 2 ОН- —> Cu(OH)pl

265
 Sprawdź, czy potrafisz... т.0288
. Napisz sumaryczne równania dysocjacji elektrolitycznej związków chemicznych
о podanych wzorach.
a) Ba(OH)» Ы) К:РО, c)NaOH djH;ASO, е) 800 fH;PO; g)FeSO;
ю . Podaj wzory sumaryczne soli, które ulegają dysocjacji elektrolitycznej z wytworzeniem
jonów o podanych wzorach.
a) NH;*iC047 Ы) Ғе 180,2 cjAF*iNOS djNatilr e)K*iPO;*
© „ Podaj, jak zmieni się pH w probówkach po dodaniu odczynników o podanych wzorach.
НС НС Маон, Моң,

> ‚ Wskaż zdania, które są prawdziwe.

a) W roztworzeopH = 2 stężenie molowe jonów H"a jest mniejsze niż w roztworze o pH = 6.
b) W roztworze o pH = 8 stężenie molowe jonów ОН” jest mniejsze niż w roztworze o pH = 11.
©) W roztworzeо pH = 7 stężenie molowe jonów OHjest takie samo jakw roztworze o pOH = 7.
9 W roztworze о pOH = 4 stężenie molowe jonów H“ax jest większe niż w roztworze o pH = 8.

m Oblicz stopień dysocjacji a słabego elektrolitu, wiedząc, że w 5-molowym roztworze

znajduje się 0, 03 imë
тоz jonów zdysocjowanych.

» ‚ Oblicz stężenie ha jonów wodorotlenkowych ОН” w 1-molowym roztworze

wodorotlenku sodu, jeżeli stopień dysocjacji wynosi 100%. Podaj wartość pH tego
roztworu.
м Oblicz stężenie molowe roztworu kwasu azotowego(V), wiedząc, że pH tego roztworu
wynosi 3. Załóż, że kwas azotowy(V) dysocjuje całkowicie (a = 100%).

. Oblicz wartość pOH roztworu elektrolitu, wiedząc, że stężenie molowe jonów wodoru
аа) Wynosi 1072 жо.
Podaj, jak zmieni się:
a) stężenie molowe jonów H*
(aq jeśli wartość pH roztworu obniży się z 12 do 8,
b) pH roztworu, jeśli stężenie molowe jonów H*an) zmieni się z 10-55
mol- na 1079 т
. Napisz równania reakcji chemicznych między podanymi substratami, RA zapis
cząsteczkowy, pełny zapis jonowy i skrócony zapis jonowy. Wskaż reakcje, w których strąci
się osad.
a) ZnCl + Na;SO, _ C)Pb(NO;);+Nal e) Ak(SO.); + KOH о) Na;CO; + H;SO,
b) МНС + NaOH d) AgNO; + KCI ф Сасі, + Na;CO3
11. Zaproponuj reakcje otrzymywania: BaCO;, Cr(OH);, Mga(PO4)2, Ғег$; w reakcji strąceniowej.

266
Efekty energetyczne
i szybkość reakcji
chemicznych
To było w szkole podstawowej!
[X Reakcja egzoenergetyczna to reakcja chemiczna zachodząca z wydzieleniem energii na sposób
ciepła (wzrost temperatury), światła (świecenie, płomień) albo dźwięku (np. wybuch).
[X Reakcja endoenergetyczna to reakcja chemiczna zachodząca z pochłanianiem energii
np. energii cieplnej, energii świetlnej
FA Reakcja egzotermiczna to reakcja przebiegająca z wydzieleniem energii na sposób ciepła.
wydzielanie energii

al |=
I
ЕЙ Katalizator to substancja, która zwiększa szybkość reakcji chemicznej. Jako katalizatory są
stosowane niektóre tlenki, np.: tlenek cynku ZnO, tlenek manganu(IV) MnO>, tlenek chromu(lll) Сг;
 33. Efekty energetyczne
reakcji chemicznych
Ziarna kukurydzy zamieniają się w popcorn dopiero wtedy, gdy je
ogrzejemy (fot. 142.), czyli dostarczymy im energię na sposób ciepła.
Do opisu procesów zachodzących z pobieraniem energii lub jej wy-
dzielaniem konieczne jest określenie układu i otoczenia.

ө © + © w 4
Fot. 142. Ziarna kukurydzy pod wpływem wysokiej temperatury zaczynają pękać.

А ; nakrętka
Układ i otoczenie
Układ to wyodrębniona część przestrzeni, której zawartość
poddaje się obserwacji albo opisowi. Przestrzeń poza korek
układem nazywa się otoczeniem. automatyczny

FO układ otwarty to układ, E Układ izolowany to układ,

w którym może nastąpić w którym nie ma wymiany
wymiana zarówno energii, ani energii, ani masy
jak i masy z otoczeniem. z otoczeniem.
wewnętrzna
otoczenie warstwa stali
E,m |\E,m otoczenie nierdzewnej

- kubek z gorącą kawą zewnętrzna

warstwa stali
А Układ zamknięty to układ, w którym nierdzewnej
może nastąpić tylko wymiana R
energii z otoczeniem. >
próżnia - zapewnia
otoczenie izolację termiczną
E ||Е x podwójne dno

- termofor z gorącą wodą - termos z gorącą herbatą

268
 ЭЗ. Efekty energetyczne reakcji chemicznych uma

E Czym są procesy endoenergetyczne?

Procesy endoenergetyczne to zjawiska fizyczne i reakcje chemicz-
ne, które wymagają pobierania energii z otoczenia do układu
(rys. 45.). Takimi procesami są zarówno zjawiska fizyczne, np. topnie-
nie lodu, jak i reakcje chemiczne, np. otrzymywanie karmelu z cukru układ
w wyniku ogrzewania.
W przypadku procesów endoenergetycznych energię trzeba do- К
starczać przez cały czas trwania zjawiska fizycznego czy reakcji che- otoczenie
micznej,wprzeciwnym razie zjawisko fizyczne lub reakcja chemiczna р, 45, przemiana
przestanie zachodzić. Energię można dostarczać m.in. na sposób cie- endoenergetyczna-
pła, np. przez ogrzewanie, lub na sposób światła, np. przez naświetla- uklad pobiera energię
nie (fot, 143.) z otoczenia.

osad AgCI pod wpływem światła ciemnieje, jest to

spowodowane wydzielaniem metalicznego srebra
Fot. 143. Energia świetlna powoduje rozkład AgCI.

Doświadczenie 32. Ф NHNO;

Rozpuszczanie azotanu(V) amonu w wodzie
Odczynniki: azotan(V) amonu, woda destylowana.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: ziewka, termometr, bagietka.
Instrukcja: Do zlewki z niewielką ilością
azotanu(V) amonu dodaj wody destylowanej
(schemat) i zmierz termometrem temperaturę
roztworu. Mieszaj bagietką roztwór
aż do całkowitego rozpuszczenia soli,
a następnie co pewien czas sprawdzaj
jego temperaturę.

Obserwacje: Temperatura roztworu obniża się podczas rozpuszcza-

nia soli w wodzie.
Wniosek: Rozpuszczanie azotanu(V) amonu w wodzie to proces
endoenergetyczny, podczas którego energia jest pobierana przez
układ z otoczenia.
Zjawisko opisane w doświadczeniu 32. wykorzystuje się w kompre-
sach chłodzących (fot. 144.), powszechnie używanych m.in. przez Fot 144. Zimny
zawierający wodi kompres
sportowców. Kompresy te stosuje się w leczeniu np. drobnych ura- =roztwór адагы amonu
zów, ponieważ działają przeciwbólowo i przeciwobrzękowo. łagodzi ból.

269
HE. Efekty energetyczne i szybkość reakcj

Doświadczenie 33. 'CH;COOH

Reakcja wodorowęglanu sodu z kwasem octowym
Odczynniki: roztwór kwasu octowego, wodorowęgian sodu.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewka, termometr, bagietka.
Instrukcja: Do zlewki wiej roztwór kwasu NaHCO;
octowego i zmierz termometrem jego temperaturę.
Następnie dodaj do niego niewielką ilość roztwór
CHCOOH
wodorowęglanu sodu (schemat). Zawartość zlewki
mieszaj bagietką. Со pewien czas sprawdzaj
temperaturę roztworu. Ostatniego pomiaru
temperatury dokonaj po upływie 30 min od
dodania NaHCO; do CHCOOH.
Obserwacje: Wydziela się gaz. Temperatura roztworu obniża się.
Po pewnym czasie roztwór ponownie osiąga temperaturę pokojową.
Wniosek: Reakcja wodorowęglanu sodu z kwasem octowym to
reakcja endoenergetyczna, podczas której energia jest pobierana
przez układ z otoczenia.
Zaszła reakcja endoenergetyczna zgodnie z równaniem:
CHCOOH + NaHCO;
—> CH;GOONa + СО; + HzO
kwas модогомедјап octan tlenek мода
octowy sodu sodu медіа
W procesach endoenergetycznych układ zyskuje energię, czyli
jego energia się zwiększa.
E Czym są procesy egzoenergetyczne?
Procesy egzoenergetyczne to zjawiska chemiczne i reakcje che-
otoczenie
miczne, w których wyniku układ wydziela energię do otoczenia
(rys. 46.). Takimi procesami są zarówno zjawiska fizyczne, np. skrapla-
|
nie gazu, jak i reakcje chemiczne, np. spalanie węgla w powietrzu lub
układ spalanie magnezu w tlenie.
W procesach egzoenergetycznych energia może być wydzielana m.in.
na sposób ciepła, na sposób światła lub na sposób dźwięku (fot. 145.).

Rys. 46. Przemiana

egzoenergetyczna –
układ wydziela energię
do otoczenia.

Fot. 145. Pokazowi

fajerwerków towarzyszą
efekty dźwiękowe
i świetlne.
270
 38. Efekty energetyczne reakcji chemicznych uma

Doświadczenie 34. © NaOH =

Rozpuszczanie wodorotlenku sodu w wodzie
Odczynniki: wodorotlenek sodu, woda destylowana.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: zlewka, termometr, bagietka.
Instrukcja: Do zlewki z kilkoma granulkami
wodorotlenku sodu dodaj wody destylowanej
(schemat) i zmierz termometrem temperaturę
roztworu. Mieszaj roztwór aż do całkowitego
rozpuszczenia wodorotlenku. Co pewien czas Fot. 146. Wybuch
sprawdzaj temperaturę roztworu. wulkanu to proces
egzoenergetyczny.

Obserwacje: Temperatura roztworu wzrasta.

Wniosek: Rozpuszczanie wodorotlenku sodu jest procesem egzo-
energetycznym, podczas którego energia jest wydzielana przez
układ do otoczenia (fot. 146.).
Doświadczenie 35. «һа
Reakcja magnezu z kwasem chlorowodorowym
Odczynniki: kwas chlorowodorowy, wstążka magnezowa.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówka, statyw Mg
do probówek, łuczywo.
Instrukcja: Do probówki z kwasem chlorowodorowym
wrzuć wstążkę magnezową (schemat). Ostrożnie dotknij HCI
dłonią dna probówki. Następnie do wyłotu probówki
umieszczonej w statywie zbliż zapalone łuczywo.
gaz wydziela się bardzo
Obserwacje: Reakcja chemiczna zachodzi gwałtownie (fot. 147), 74
te

probówka staje się gorąca. Spalaniu otrzymanego gazu towarzyszy cha-

rakterystyczny dźwięk.
Wniosek: Ogrzanie się zawartości probówki oznacza, że nastąpiło
wydzielenie energii na sposób ciepła. W tej reakcji chemicznej ener-
gia została przekazana z układu do otoczenia. Zaszła reakcja egzo-
energetyczna.
Produktem gazowym zachodzącej reakcji chemicznej jest wodór:
Mg + 2HCI —> MgCl; + Hf
magnez kwas chlorek wodór
chlorowodorowy magnezu
W procesach egzoenergetycznych układ traci energię, czyli jego
energia się zmniejsza. Oznacza to, że różnica energii układu między ду, Reakcja
stanem końcowym (po reakcji chemicznej) a stanem początkowym magnezu
zkwasem
(przed reakcją chemiczną) ma wartość ujemną. chlorowodorowym.

271
шиш Efekty energetyczne i szybkość reakcji chemicznych

© Jak opisuje się wymianę energii między układem

a otoczeniem?
Wymianę energii na sposób ciepła między układem a otoczeniem, za-
chodzącą pod stałym ciśnieniem i w stałej temperaturze, określa się
jako zmianę entalpii układu i oznacza jako AH [czyt. delta ha]:
|AH= H,- Hy
gdzie:
АН — zmiana entalpii procesu, т,
H,- entalpia produktów — stan końcowy układu, A,
Н, — entalpia substratów — stan początkowy układu, „Hp.
Dokładną wartość entalpii układu trudno jest wyznaczyć — łatwiej
natomiast obliczyć jej zmianę.

7 ыт

т
лак jakłatwiej ocenić, jakzmieniła się
nasza wysokość nad poziomem morza
powejściu na piąty stopień schodów
Łatwiej obliczyć zmianę entalpii {5- 10ст = 50em),niżokreślić,najakiej
układu niż dokładną wartość entalpii wysokości n.p.m. byliśmy przed wejściem i na
substratów і produktów... jakiej znaleźiśmy się po wejściu na schody.
Zmiana entalpii układu w przypadku reakcji chemicznych zacho-
dzących pod stałym ciśnieniem jest nazywana efektem cieplnym re-
akcji chemicznej. W zależności od tego, czy ciepło jest pochłaniane
czy wydzielane przez układ, wyróżnia się reakcje:
» endotermiczną, podczas której układ pobiera ciepło z otoczenia,
AH >0,
» egzotermiczną, podczas której układ oddaje ciepło do otoczenia,
АН <0.
Wartości entalpii wybranych reakcji chemicznych przedstawiono
w tabeli 29.
Tabela 29. Wartości entalpii standardowych wybranych reakcji
AH<0
chemicznych
(Równanie reakcji chemicznej ЛН”, kJ/mol Тур reakcji chemicznej
2 Hag + Ozi —> 2 НО, -286 egzotermiczna
Сы + H Og —> CO + Hag +181 endotermiczna
Nag+Оңу —> 2 NOg 03 || sk
Зы + Ол) —> 30,4 -297 egzotermiczna

272
 ЭЗ. Efekty energetyczne reakcji chemicznych uma

тя ama
El znterpretuj
W jaki sposób ustalić, czy reakcja chemiczna jest egzo- wartość AH",
czy endotermiczna, na podstawie wartości AH*? [ Napisz odpowiedź.
Ustal, czy reakcja otrzymywania tlenku siarki(IV) jest reakcją
egzo- czy endotermiczną.
Sie) + Оза —> SOng) AH? = —297 A
EB Z zapisu tego równania reakcji można odczytać, że efekt cieplny
reakcji 1 mola siarki w stanie stałym z 1 molem tlenu w stanie
gazowym, w której wyniku powstaje 1 mol tlenku siarki(IV)
w stanie gazowym, wynosi:
АН? =-297-тог, czyli АН"<0
И Reakcja otrzymywania tlenku siarki(IV) jest reakcją
egzotermiczną.

E Со to jest energia aktywacji?

Energia aktywacji E, to minimalna wartość energii niezbędna do
zainicjowania reakcji chemicznej.
Aby płomień kuchenki gazowej wydzielał światło i ciepło, czyli od-
dawał energię do otoczenia, trzeba dostarczyć do układu pewną
ilość energii, niezbędną do zapoczątkowania reakcji spalania (fot. 148.).
Та dawka energii to właśnie energia aktywacji.
Energia aktywacji jest potrzebna zarówno w procesach endoener- Fot, 148. Zapalenie
getycznych (rys. 47.a), jak i egzoenergetycznych (rys. 47.b). Oznacza- palnika to dostarczenie
na jest symbolem E, energii do zapoczątkowania
w reakcji spalania.

substratów
> >
droga reakcji chemicznej droga reakcji chemicznej
AH =H,-H; AH =H,-H;
AH > 0 AH<0
Rys. 47. Wykres zmian energii w trakcie reakcji: а) endotermicznej, b) egzotermicznej.

W reakcji endotermicznej (AH > 0) energia produktów jest większa od

energii substratów (rys. 47.a). Natomiastwreakcji egzotermicznej (AH < 0)
energia substratów jest większa od energii produktów (rys. 47.b).
273
шшш Efekty energetyczne i szybkość reakcji chemicznych
Y Zapamiętaj!
Układ - wyodrębniona
część przestrzeni, której
zawartość poddaje się __2: Wysychaniu kałuży w upalny dzień towarzyszy odpowiedni efekt
obserwacji lub opisowi.
Otoczenie - wszystko
Заа SĘ POZA
кы ч zmiany energii układu w trakcie
getyczna — przemiana,
w której energia jest
pobierana przez układ
секши.
Przemiana egzoener-
getyczna - przemiana,
w której energia jest
wydzielana z układu
do otoczenia.
Zmiana entalpii AH-
efekt cieplny równ
ilościуана
na sposób ciepła
między układem
a otoczeniem podczas
а Wyjaśnij, dlaczego kawa robi się ciepła. Napisz równanie reakcji
pod stałym ciśnieniem
i w stałej temperaturze.
Energia aktywacji Е, –
klodke Ж
zainicjowanie reakcji
chemicznej.
274
Chemia w akcji
Ogrzewacze chemiczne mogą wytwarzać energię na sposób
ciepła nawet przez 6 godzin (fot. 149.). Są to papierowe torebki,
w których znajdują się m.in. rozdrobnione żelazo, celuloza i woda.
W trakcie kontaktu torebki z powietrzem zachodzi reakcja egzo-
termiczna — ciepło jest sukcesywnie wydzielane do otoczenia.
Fot. 149. Ogrzewacze chemiczne do dłoni i stóp przydają się podczas
uprawiania sportów zimowych.
КТЕ “т. ROZWI
1. W szkolnym laboratorium uczeń przeprowadził reakcję metalicznego
wapnia z kwasem siarkowym(V|). W trakcie reakcji chemicznej mierzył
temperaturę roztworu w probówce za pomocą termometru izaobserwował,
że temperatura roztworu wzrosła. Określ rodzaj przeprowadzonej
reakcji chemicznej ze względu na jej efekt ciepiny (egzoenergetyczna/
endoenergetyczna).
energetyczny. Określ, jakiego rodzaju jest to proces
(egzoenergetyczny/endoenergetyczny). Uzasadnij swoją odpowiedź.
3, Na wykresie przedstawiono
reakcji chemicznej. Омо: A
wartość energii aktywacji Е,
na podstawie wartości energii
podanych na wykresie. Oblicz
efekt energetyczny tej reakcji
będ A
chemicznej (АН) ustal rodzaj droga reakcji chemicznej
procesu (egzoenergetyczny/
endoenergetyczny).
4, Samopodgrzewające się puszki stosuje się do podgrzewania napojów,
Ye
пр. kawy. W puszkach jest komora, w której znajdują się tlenek wapnia
i woda. Są oddzielone od siebie przegrodą. Gdy przegroda zostaje
zniszczona, rozpoczyna się reakcja chemiczna i napój się ogrzewa.
ч i, а-да ак А by m
chemicznej zachodzącej w puszce.
5. Biała substancja osadzająca się np. na wewnętrznych ściankach czajnika
to zwykle osad nierozpuszczalnych węglanów wapnia i magnezu. Sole te
strącają się z twardej wody pod wpływem jej ogrzewania. Określ, czy
zmiana entalpii podczas reakcji strącania tych węglanów jest
dodatnia czy ujemna.
34. Szybkość reakcji
chemicznych
Reakcje chemiczne mogą przebiegać z różną szybkością. Niektóre
trwają ułamki sekundy (fot. 150.), inne zachodzą latami.

Fot. 150. Poduszkę powi który powstaje w reakcji

chemicznej trwającej ok. 0,02
E Со to jest szybkość reakcji chemicznej i jak ją
obliczyć?
Szybkość reakcji chemicznej v [czyt. fał] to zmiana stężenia reagen-
ta (substratu lub produktu) w jednostce czasu:

dla produktu: 2 АС
м

dla substratu: у=- АС

At
gdzie:
у — szybkość reakcji chemicznej, „mel
m" s”
AC – zmiana stężenia produktu lub substratu, 97,
mol
At — zmiana czasu, s.

M Jakie czynniki wpływają na szybkość reakcji

chemicznej?
Na szybkość reakcji chemicznej wpływają przede wszystkim: rodzaj
użytych substancji, stopień ich rozdrobnienia, stężenie substratów,
temperatura, w jakiej zachodzi reakcja chemiczna, oraz obecność ka-
talizatora.
шиш Efektyenergetyczne i szybkość reakcji chemicznych

Doświadczenie 36. Bra

Wpływ rozdrobnienia substratów na szybkość
reakcji chemicznej
Odczynniki: 0,1-molowy kwas chlorowodorowy, kawałek drutu
żelaznego, pył żelazny.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, pipeta, statyw do probówek,
waga laboratoryjna.
Instrukcja: Przygotuj 2 probówki. Do probówki 1. dodaj kawałek drutu
żelaznego, a do 2. — pył żelazny о tej samej masie co drut (schemat).
Do każdej probówki меј po ok. 5 ст? kwasu chlorowodorowego.
roztwór HCI roztwór HOI

Fe (drut) Fe (pył)

Obserwacje: W probówce 2. gaz wydziela się intensywniej niż w 1. pro-

bówce (fot. 151.).
Wniosek: Żelazo w postaci pyłu ma znacznie większą powierzchnię ze-
tknięcia z kwasem chlorowodorowym niż żelazo w postaci drutu, dlate-
go w probówce 2. szybkość reakcji chemicznej jest większa.
Zachodzącą reakcję chemiczną przedstawia równanie:
Fe + 2HOl —> есь + НА
większe rozdrobnienie
substratów = większa
szybkość reakcji Stopień rozdrobnienia substratów wpływa na szybkość reakcji
chemicznej chemicznej.

шее, Se powoli pó Sk szysko

Fot. 151. Reakcja kwasu chlorowodorowego z żelazem w postaci: а) drutu, b) pylu.

276
 34. Szybkość reakcji chemicznych mm

Doświadczenie 37. Bra

Wpływ stężenia substratu na szybkość reakcji chemicznej
Odczynniki: 0,1-molowy i 1-molowy
kwas chlorowodorowy, drut żelazny. Fe
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki,
statyw do probówek.
Instrukcja:
Doprobówki 1.z1-тоюмут roztwór |" roztwór
kwasem chlorowodorowym oraz do на на
probówki 2. z 0,1-molowym kwasem
chlorowodorowym wrzuć kawałek drutu
żelaznego (schemat).

Obserwacje: W probówce z 1-molowym kwasem chlorowodorowym

pęcherzyki gazu wydzielają się intensywniej niż w probówce z 0,l-mo-
lowym kwasem.
Wniosek: Reakcja chemiczna zachodzi z większą szybkością, jeśli stę-
żenie kwasu jest większe.
Stężenie substratów wpływa na szybkość reakcji chemicznej. większe stężenie
W przypadku reakcji chemicznej zachodzącej między gazami na a i”
stężenie gazów wpływ ma także ciśnienie panujące w układzie. Im chemicznej
wyższe jest ciśnienie, tym większe stężenie gazów i większa szybkość
reakcji chemicznej.

Doświadczenie 38. Bra

Wpływ temperatury na szybkość reakcji chemicznej
Odczynniki: kwas chlorowodorowy, drut żelazny.
Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, cylinder miarowy, statyw do
probówek, palnik gazowy. Fe
Instrukcja: Do 2 probówek wlej
po ok. § cm? kwasu chlorowodorowego
о jednakowym stężeniu. Probówkę 1. 1 2
ogrzewaj w płomieniu palnika, a 2. —
pozostaw w temperaturze pokojowej.
Następnie w obu probówkach umieść =
kawałek drutu żelaznego (schemat). roztwór HCI

Obserwacje: Z probówki ogrzewanej w płomieniu palnika intensywnie

wydzielają się pęcherzyki gazu. Z probówki 2. gaz wydziela się wolniej.
Wniosek: Podwyższenie temperatury przyspieszyło przebieg reakcji
chemicznej.
Temperatura wpływa na szybkość reakcji chemicznej. Уоррен: азына
Również dodatek niektórych substancji zmienia szybkość reakcji Szybkość reakcji
chemicznych. chemicznej

277
ШЕШШ Efekty energetyczne iszybkość reakcji chemicznych

Doświadczenie 39. © © wo © wo,

Katalityczny rozkład nadtlenku wodoru
Odczynniki: woda utleniona (nadtlenek wodoru), tlenek manganu(N).
Szkło i sprzęt laboratoryjny: kolby stożkowe o pojemności 500 cm”,
balony.
Instrukcja: Do dwóch kolb miarowych MnO;
nalej taką samą ilość wody utlenionej =й
(3-ргосепіомедо roztworu nadtlenku
wodoru). Następnie tylko do kolby 1. 1 2
dodaj niewielką ilość tlenku manganu(V)
(schemat). Na obie kolby załóż
nienapompowane balony. L
roztwór H;O;

Obserwacje: Balon umieszczony na 1. kolbie szybko wypełnia się ga-

zem, natomiast balon umieszczony na 2. kolbie pozostaje nienapom-
powany.
Wniosek: Tlenek manganu(IV) jest katalizatorem (fot. 152.) tej reakcji
chemicznej. Gazowym produktem powstającym w wyniku rozkładu
nadtlenku wodoru jest tlen.
Zachodzącą reakcję analizy przedstawia równanie:
моо,
2 H;0, > — 2 HO + О
nadtlenek woda tien
wodoru

© e
Katalizator wpływa na szybkość reakcji chemicznej.
katalizator (MnO;) powoduje nie widać zmian, ponieważ
intensywne wydzielanie się gazu nie dodano katalizatora

Fot. 152. Dodanie tlenku manganu((V) do wody utlenione (nadtlenku wodoru)

powoduje rozkład nadtlenku wodoru i wydzielanie się pęcherzyków gazu.
278
 Зд. Szybkość reakcji chemicznych m

E Czym jest katalizator?

Katalizator to substancja, która po dodaniu — nawet w minimalnych
ilościach — do układu reagującego wpływa na przebieg reakcji che-
micznej. Katalizator uczestniczy w reakcji chemicznej, ale po jej za-
kończeniu pozostaje niezmieniony — odtwarza się do postaci i ilości,
jaką miał przed tą reakcją chemiczną. Katalizatorami są substancje
zbudowane z atomów, jonów lub cząsteczek.
Substancja, która przyspiesza albo ułatwia przebieg reakcji chemicznej,
jest nazywana katalizatorem dodatnim lub po prostu katalizatorem.
Substancja, która spowalnia reakcję chemiczną lub utrudnia jej prze-
bieg, jest nazywana katalizatorem ujemnym lub inhibitorem.

Chemia w akcji
Częścią układów wydechowych
samochodów spalinowych są
reaktory katalityczne (fot. 153.).
Dzięki nim szkodliwe substancje
(пр. CO, NO) znajdujące się
w gazach spalinowych mogą
zostać przekształcone
w produkty mniej szkodliwe
dla środowiska przyrodniczego
(np. СО i Nz).

Fot. 153. Samochodowy reaktor katalityczny jest popularnie

nazywany katalizatorem samochodowym.
8 W jaki sposób katalizator wpływa na szybkość reakcji
chemicznej? =
| пр. CO3 i N2
Katalizator zmienia drogę reakcji chemicznej (rys. 48.), ponieważ
obniża energię aktywacji (Е,). Dzięki temu przyspiesza przebieg re-
akcji chemicznej.
a) è b)

U
droga reakcji bez katalizatora droga reakcji z katalizatorem
Rys. 48. Reakcja chemiczna bez udziału katalizatora wymaga dostarczania większej
ilości energii (e) niż reakcja chemiczna z udziałem katalizatora (b)
279
шшш Efekty energetyczne Iszybkość reakcji chemicznych

W obecności katalizatora reakcja chemiczna przebiega drogą cha-

rakteryzującą się mniejszą energią aktywacji (E, ya.) niż w przypadku
reakcji bez udziału katalizatora (rys. 49.).

droga reakcji chemicznej *

Rys. 49. Wykres zmian energii dla reakcji: a) egzoenergetycznej,
b) endoenergetycznej, przebiegających bez udziału katalizatora iz jego udziałem,
gdzie: E,- energia aktywacji reakcji chemicznej bez udziału katalizatora,
Екы. — energia aktywacji reakcji chemicznej z udziałem katalizatora,
АЕ -energia wydzielana lub pobierana przez układ.
Efekt energetyczny reakcji chemicznej:
— bez udziału katalizatora, — z udziałem katalizatora.

КТЕ “тт.
1. Uszereguj probówki według zwiększającej się szybkości reakcji
chemicznych, które w nich zachodzą. Uzasadnij swoją odpowiedź.
drut żelazny opilki żelaza opiłki żelaza
m=2 т=29 т=29
Y Zapamiętaj! Т |
Szybkość reakcji Н
chemicznej v - zmiana
stężenia reagenta
(substratu lub produktu)
w jednostce czasu.
Czynniki wpływające
na szybkość reakcji
chemicznej - rodzaj roztwór
HCI,V=10ст, Cm
=0,1 -F9
reagujących substancji,
stopień rozdrobnienia о, Srebrne
Ч przedmioty ciemnieją z czasemВ w wyniku
7 reakcji
substratów, stężenie
substratów, temperatura Chemicznej srebra z obecnym w powietrzu siarkowodorem.
oraz dodatek katalizatora. W wyniku tej reakcji chemicznej powstaje czarny siarczek
Katalizator dodatni — srebra(I). Wyjaśnij, dlaczego srebrny łańcuszek
substancja, która będzie pokrywał się siarczkiem srebra(l) szybciej
powoduje zwiększenie niż srebrna łyżka.
szybkości reakcji
chemicznej; w jej 3. Zaprojektuj doświadczenie, w którym porównasz aktywność cynku
Obecności przemiana iołowiu, badając szybkość reakcji chemicznych tych metali z kwasem
substratów w produkty ch j вс naj (obserwacje
przebiega inną drogą, ehlorowodotowym: Natysuj schemat, хареороі *
о niższej energii i wnioski oraz napisz równania reakcji chemicznych. Skorzystaj
aktywacji. z szeregu aktywności metali.

280
Podsumowanie

Przemiany, które wymagają pobierania energii z otoczenia do układu, 4 Coto są procesy

to procesy endoenergetyczne. endoenergetyczne
i egzoenergetyczne?
Przemiany, w których wyniku układ wydziela energię do otoczenia, np.
reakcje spalania, to procesy egzoenergetyczne.

Układ to wyodrębniona część przestrzeni, której zawartość poddaje się 4 Czym są uklad
obserwacji albo opisowi, np. kolba. Otoczenie to wszystko, co nie należy i otoczenie?
do układu.
4 Czym różnią się
boy układy otwarty,
zamknięty
{ { i izolowany?
otwarty zamknięty izolowany
wymienia z otoczeniem wymienia z otoczeniem nie wymienia z otoczeniem
energię i masę energię, ale nie masę ani energii, ani masy

Energia aktywacji E, to minimalna wartość energii niezbędna 4 Coto jest energia

do zainicjowania reakcji chemicznej. aktywacji E,?
Reakcja endoenergetyczna Reakcja egzoenergetyczna 4 Јак zmienia się
energia w trakcie
E, kJ reakcji
endoenergetycznej
ireakcji
egzoenergetycznej?

droga reakcji chemicznej

energia energia energia energia
substratów * produktów substratów > produktów
Układ pobiera ciepło z otoczenia. Układ oddaje ciepło do otoczenia.
АН > О, reakcja endotermiczna. АН < О, reakcja egzotermiczna.
Szybkość reakcji chemicznej to zmiana stężenia molowego reagenta AC 4 Coto jest
(substratu lub produktu) w jednostce czasu At. szybkość reakcji
chemicznej?
Na szybkość reakcji chemicznej wpływają: <4 Jakie czynniki
* rodzaj reagujących substancji, уон na
& Ӯ szybkość reakcji
rozeřobnionie LOSÓW chemicznej?
+ stężenie substratów,
+ temperatura układu,
* dodatek katalizatora.
 вогул,
Sprawdź, czy potrafisz... Ufer
1. Zakwalifikuj podane reakcje chemiczne do procesów egzoenergetycznych i procesów
endoenergetycznych.
а)4СиО 2:2 005+ Oz AH>0 d) NH;Cl МН + HClg AH>O
b) 2 МО > МО АН<0 €) Nag + О > 2 NOg AH>0
©) Hzg +FeO z> H-Og + Рез AH>0 0 Og +2 NOg —>2 № АН<0
p . Wskaż zdania, które są prawdziwe.
a) Katalizator to substancja, która wpływa na szybkość reakcji chemicznej przez zmianę energii
aktywacji.
b) Katalizator to substancja, która po zakończeniu reakcji chemicznej występuje
w niezmienionym stanie.
с) Działanie katalizatora polega na zmianie przebiegu reakcji chemicznej przez dostarczenie
do układu energii równej energii aktywacji.
d) Katalizatory można podzielić na katalizatory dodatnie i katalizatory ujemne, zwane też
inhibitorami.
w |. Przeprowadzono doświadczenie chemiczne przedstawione na schemacie. Podaj cel
doświadczenia i sformułuj wniosek.

roztwór HCI, V = 10 ст, Gn=0.1 mol

ут roztwór HCI, jol
V= 10 ст, Gn=1 as
granulki Zn, m = 1 g granulki Zn, т = 10
a |. Przeprowadzono doświadczenie chemiczne
przedstawione na schemacie. Zaobserwowano,
że wprowadzenie kilku kropel wody do 2. probówki
zapoczątkowało burzliwą reakcję chemiczną. Sformułuj
wniosek z tego doświadczenia chemicznego.

sucha mieszanina magnezu istałego jodu

a. Dysponujesz metalicznym magnezem i kwasem
chlorowodorowym. Zaprojektuj doświadczenie, w którym wykażesz, że stopień
rozdrobnienia substratów wpływa na szybkość reakcji chemicznej. Narysuj schemat,
napisz obserwacje i sformułuj wniosek.

6. Na wykresie przedstawiono zmianę energii E układu w czasie t

podczas pewnej reakcji chemicznej. Ustal efekt energetyczny
tej reakcji i napisz równanie reakcji chemicznej, którą
można opisać za pomocą tego wykresu. Skorzystaj
z przykładów równań reakcji chemicznych z zadania 1.

282
 Wrah= МН. AB
3s
C.H, Кз 7
S mtn m h N ЈА CoN
mn ч 6
М с pana
S0? СО

Gy С\05 с=с.
Zbiór zadań
Chemia ogólna i nieorganiczna

• Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych

+ Systematyka związków nieorganicznych
+ Stechiometria
+ Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia
+ Roztwory
* Reakcje chemiczne w roztworach wodnych
* Efekty energetyczne i szybkość reakcji chemicznych
 Budowa atomu.
Układ okresowy pierwiastków chemicznych ПЫ,

Budowa atomu 6. Odszukaj w układzie okresowym pier-

wiastki chemiczne na podstawie poda-
1. Ustal liczbę protonów, neutronów, nu- nych skróconych zapisów podpowłoko-
kleonów i elektronów w atomach pier- wej konfiguracji elektronowej (a-c).
wiastków chemicznych o podanych Ustal pełny zapis podpowłokowej kon-
symbolach (a-d). figuracji elektronowej ich atomów.
а) "В o) ЗЕ a) [Ne] 3s*3p5
b) uSi d) Mg b) [Ar] 45!
2. Wybierz symbole izotopów tego same- о) [He] 2522р?
go pierwiastka chemicznego. Podaj 7. Zapisz powłokową konfigurację elek-
symbol chemiczny tego pierwiastka tronową atomów pierwiastków che-
i jego nazwę. micznych o podanych nazwach (a-d).
ЧЕ, WE, ЗЕ, ЗЕ, WE, ЧЕ, wE a) potas c) krzem
ә Ustal liczbę protonów, neutronów, nu- b) węgiel d) lit
kleonów i elektronów dla jonów (a-d). Zapisz pełną i skróconą podpowłoko-
a)'g0% b)xyCa** с)" d) 7N* wą konfigurację elektronową atomów
pierwiastków chemicznych o podanych
$ Odszukaj w układzie okresowym pier- nazwach (a-d).
wiastki chemiczne o podanych powło-
kowych konfiguracjach elektronowych a) magnez c) glin
(a-d). Podaj ich symbole chemiczne b) chlor d) siarka
oraz określ położenie — numer grupy © |. Zapisz pełną i skróconą podpowłoko-
i numer okresu. wą konfigurację elektronową jonów
a) КАМ? c) КХМ о podanych symbolach (a-d).
b) кїїм! d) к15 a) Na* c) 52-
5. Odszukaj w układzie okresowym pier- b) K* d) F-
wiastki chemiczne o podanych pod- 1 0. Napisz równania elektronowe poda-
powłokowych konfiguracjach elektro- nych przemian (a-d) i podaj symbol
nowych (a-d). Podaj ich symbole chemiczny helowca o takiej samej kon-
chemiczne i skrócone zapisy podpow- figuracji, jaką ma jon.
łokowej konfiguracji elektronowej.
a) Ca —> Са?" c) CI CF
a) 1522572р635\ b) Na —> Na* d) S—> S%
b) 1522522р® 3523р?
©) 1522522р% 352 3p* 1 . Podaj po 4 przykłady jonów (kationów
d) 15225? i anionów), które mają konfigurację
elektronową argonu.

284
 Budowa atomu. Układ okresowy pierwiastków chemicznych
Dla dociekliwych
12. Liczba atomowa pewnego pier-
wiastka chemicznego jest sumą
liczb atomowych boru i berylu.
W jego jądrze atomowym są o 2
neutrony więcej niż w jądrze ato-
mowym tlenu (8 по). Zapisz symbol
chemiczny tego pierwiastka w po-
staci ŻE.
13. Pewien pierwiastek chemiczny jest
mieszaniną trzech izotopów o na-
stępującym składzie: Е (78,99%),
25E (10%), %E (11,01%). Oblicz masę
atomową tego pierwiastka che-
micznego, odszukaj go w układzie
okresowym i zapisz jego symbol
chemiczny.
14. Bor jest mieszaniną dwóch izoto-
pów. Jeden z nich ma 5 neutronów
istanowi 18,83% mieszaniny. Podaj
liczby masowe obydwu izotopów
boru, jeżeli jego masa atomowa
wynosi 10,811 u.
15. Zapisz pełne i skrócone podpowło-
kowe konfiguracje elektronowe dla
trzech jonów pierwiastków che-
micznych na podstawie informacji
o budowie ich atomów. Atom tego
pierwiastka chemicznego ma:
a) 20 elektronów i tworzy kation
dwudodatni,
b) 13 protonów w jądrze atomo-
wym i tworzy kation trójdodatni,
с) liczbę atomową Z = 8 i tworzy
anion dwuujemny.
Budowa atomu a położenie
pierwiastka chemicznego
w układzie okresowym
16. Utwórz dwa zbiory składające się z pier-
wiastków chemicznych, które spełniają
obydwa warunki (a-b). Pierwiastki wy-
bierz spośród tych o podanych symbo-
lach chemicznych.
Ca, Mg, S, Al, N, Si, Be, CI, Na
Zbiór I
a) Pierwiastki chemiczne należące do
bloku konfiguracyjnego p.
b) Atomy tych pierwiastków chemicz-
nych mają taką samą liczbę powłok
elektronowych.
Zbiór II
a) Pierwiastki chemiczne należące do
bloku konfiguracyjnego s.
b) Atomy tych pierwiastków chemicz-
nych mają taką samą liczbę elektro-
nów walencyjnych.
17. Uporządkuj symbole chemiczne pier-
wiastków: Mg, Si, АІ, P, S, Na według
podanych kryteriów (a-c). Skorzystaj
z układu okresowego pierwiastków
chemicznych.
a) zgodnie ze zmniejszającym się pro-
mieniem atomowym
b) zgodnie ze zwiększającą się elektro-
ujemnością
c) zgodnie ze zwiększającym się cha-
rakterem metalicznym
18. Podaj symbol chemiczny pierwiastka
z 2. okresu, który ma:
a) najniższą energię jonizacji,
b) najwyższą energię jonizacji,
©) najwyższą elektroujemność.
285
Zbiór zadań
Wiązania chemiczne
19. Podziel na dwa zbiory: A i B substancje
o podanych wzorach sumarycznych na
podstawie obliczonej różnicy elektro-
ujemności.
a) Zbiór A — substancje, w których czą-
steczkach występują wiązania kowa-
lencyjne.
b) Zbiór B — substancje, w których czą-
steczkach występują wiązania kowa-
lencyjne spolaryzowane.
AIH;, Hp, PH;, CS, HCI, НО, NH;
20. Wskaż atom pierwiastka chemicznego,
w którego stronę będą przesunięte
wspólne pary elektronowe w cząstecz-
kach o podanych wzorach sumarycz-
nych (a-d).
a) HF ©) H0O
b) SO, d) CCL,
21. Wybierz wzory cząsteczek o budowie
polarnej.
SiH,, HCN, H3S, NH, HCI, №
22. Przedstaw graficznie sposób powsta-
wania wiązań kowalencyjnych w czą-
steczkach o podanych wzorach (a-d).
a) Cl, 9N:
b) HE d) H3S
23. Ustal w cząsteczce kwasu siarkowego(V1)
liczbę wiązań:
a) kowalencyjnych niespolaryzowa-
nych,
b) kowalencyjnych spolaryzowanych,
c) koordynacyjnych,
d) a,
e) m. = zacja cząsteczki. Przedstaw za po-
H-O, „O!
H-0/ `O
24. Przedstaw za pomocą kreskowych wzo-
rów elektronowych cząsteczki i jony
o podanych wzorach. W zapisach
uwzględnij wolne pary elektronowe.
Następnie dla każdej drobiny podaj
liczbę wiązań:
a) kowalencyjnych spolaryzowanych,
b) koordynacyjnych,
9) a,
d) л.
СО», 50, $Оз, №, NHy*, H30*, NO37
25. Wybierz wzory związków jonowych.
Uzasadnij swój wybór, obliczając róż-
nicę elektroujemności dla każdego
związku chemicznego.
SO;, NH3, Na;O, KCI, H$, PH;, CaCl
26. Przedstaw graficznie i opisz powstawa-
nie wiązania jonowego w związkach
chemicznych o podanych wzorach
sumarycznych (a-b).
a) NaCl b) CaCl,
27. Wybierz wzory, w których obydwa
pierwiastki chemiczne po utworzeniu
związku jonowego osiągnęły konfigu-
rację neonu.
NaF, ВеО, KCI, MgO, Na;S, AlCl;
Dla dociekliwych
28. Na polarność cząsteczki ma wpływ
obecność wolnych par elektrono-
wych watomie o najwyższej elektro-
ujemności w cząsteczce. Im jest ich
więcej, tym bardziej odpychają się
wolne i wiążące pary elektronowe
iw rezultacie — tym większa polary-
mocą kropkowych i kreskowych
wzorów elektronowych cząsteczki:
H20, CH, i NH3. Uszereguj je zgod-
nie ze zwiększającą się polarnością.
 Rozwiąż
Systematyka związków nieorganicznych WZESZYCIE

Tlenki i związki pierwiastków 34. Podziel związki pierwiastków chemicz-

chemicznych z wodorem nych z wodorem o podanych wzorach
sumarycznych na kwasowe, zasadowe
29. Napisz wzory sumaryczne tlenków i obojętne.
o podanych nazwach systematycznych.
NaH, HCI, CH}, NH;, СаН,, HS
a) tlenek magnezu f) tlenek azotu(l)
b) tlenek glinu g) tlenek azotu(V)
c) tlenek boru h) tlenek siarki(VI) Wodorotlenki
d) tlenek cynku i) tlenek berylu 35. Napisz wzory sumaryczne wodorotlen-
e) tlenek sodu j) tlenek miedzi(1) ków o podanych nazwach.
30. Podaj nazwy systematyczne tlenków na a) wodorotlenek potasu
podstawie ich wzorów sumarycznych. b) wodorotlenek sodu
a) МО, e) K,O c) wodorotlenek wapnia
b) №0; f) SO, d) wodorotlenek glinu
©) СЬО; g) 510, e) wodorotlenek żelaza(11)
d) с0; h) CuO f) wodorotlenek miedzi(l)
g) wodorotlenek żelaza(I11)
31. Podziel tlenki o podanych wzorach h) wodorotlenek cynku
sumarycznych na tlenki kwasowe, za-
sadowe, amfoteryczne i obojętne. 36. Wodorotlenki metali grup 1. i 2. otrzy-
muje się na dwa sposoby — w reakcjach
СаО, N;05, CO, АО, КУО, NO, 50, metali z wodą oraz tlenków metali
32. Napisz równania reakcji chemicznych z wodą. Napisz równania reakcji otrzy-
na podstawie ich zapisów słownych. mywania obydwoma sposobami:

a) żelazo + tlen —> tlenek żelaza(111) a) wodorotlenku potasu,

b) cynk + tlen — tlenek cynku b) wodorotlenku sodu,
c) glin + tlen — tlenek glinu c) wodorotlenku wapnia.
d) sód + tlen — tlenek sodu 37. Podaj wzory i nazwy substancji ozna-
33.W związkach chemicznych wraz ze czonych literami A, B, C i D. Napisz
zwiększaniem się różnicy elektroujem- równania reakcji chemicznych ozna-
ności zwiększa się ich charakter jono- czonych cyframi 1—5.
wy. Uszereguj tlenki o podanych wzo- Ca PS> A + Hy
rach sumarycznych zgodnie ze:
>
a) wzrastającą temperaturą wrzenia, B H2, д Ню» С
b) zmniejszającym się charakterem za-
sadowym. 5|њо

ALO;, KO, Li,O, MgO Ca” +D

 Zbiór zadań

38. Pewien trudno rozpuszczalny wodoro- 42. Napisz równania reakcji z wodą tlen-
tlenek amfoteryczny zawiera metal, ków niemetali o podanych wzorach
którego liczba atomowa jest różnicą sumarycznych lub zaznacz, że reakcja
liczb atomowych wapnia i azotu. Na- nie zachodzi.
pisz, stosując zapis cząsteczkowy, rów-
a) CO d) NO
nania reakcji tego wodorotlenku z:
b) 50, e) СО,
a) zasadą sodową, b) kwasem solnym. о) №0; ел
Dla dociekliwych
Sole
39. Amoniak otrzymuje się w wyniku 43. Dokończ i zbilansuj równania reakcji
syntezy azotu z wodorem w obec- chemicznych lub zaznacz, że reakcja
ności katalizatora. nie zachodzi.
a) Napisz równanie reakcji otrzy- a) Mg + HCI—>
mywania amoniaku. b) MgS + HCI—>
b) Podaj nazwę systematyczną pro- c) Ca(NO3); + Н,5 —>
duktu tej reakcji chemicznej. d) NaOH + HSO, —
с) Oblicz, jaka objętość azotu (w wa- e) №а,О + HNO; —>
runkach normalnych) została
użyta do reakcji chemicznej, jeże- 44. Podziel sole o podanych wzorach su-
li otrzymano 1,5 mola amoniaku. marycznych na sole obojętne, wodoro-
sole i hydroksosole.

Kwasy MgCO;, NaHSO,, KCI, CaCI(OH),

NaH;PO), FeS, AICI(OH);
40. Napisz wzory sumaryczne kwasów
o podanych nazwach systematycznych. 45. Napisz wzory sumaryczne soli.

a) kwas chlorowodorowy a) węglanu: potasu, żelaza(lII), miedzi(II),

b) kwas siarkowodorowy glinu
c) kwas bromowodorowy b) siarczanu(V1I): wapnia, sodu, glinu,
d) kwas fosforowy(V) cynku, miedzi(l)
е) kwas siarkowy(1V) c) azotanu(V): żelaza(11), magnezu,
f) kwas siarkowy(V1) ołowiu(lV), sodu
g) kwas azotowy(111) d) chlorku: miedzi(II), glinu, sodu,
h) kwas azotowy(V) magnezu, żelaza(11)
i) kwas krzemowy e) fosforanu(V): wapnia, miedzi(l1),
glinu, potasu, cynku
41. Wskaż wzór sumaryczny kwasu o więk-
szej mocy. Uzasadnij swój wybór. 46. Podaj nazwy systematyczne soli na
podstawie ich wzorów sumarycznych.
a) HCI i HF
b) HNO; i HNO; a) NaS e) СаСОз
©) HCO; i H>SIO3 b) ALS; f) KNO,
d) HBr i H,S о) CuCl, g) AI(NO3);
d) AgCI h) Na;PO,

288

47. Wybierz wzór tylko tego tlenku, który
spełnia obydwa warunki: reagując
z wodą, tworzy odpowiednią zasadę,
reagując z kwasem chlorowodorowym,
tworzy odpowiednią sól. Napisz rów-
nania reakcji otrzymywania wodoro-
tlenku i soli.
СО», 510, NaO
48. Wybierz wzór tylko tego tlenku, który
spełnia obydwa warunki: reagując
z wodą, tworzy odpowiedni kwas, re-
agując z zasadą sodową, tworzy odpo-
wiednią sól. Napisz równania reakcji
otrzymywania kwasu i soli.
СаО, 50, NO
49. Dokończ і zbilansuj podane równania
reakcji chemicznych lub zaznacz, że
reakcja nie zachodzi.
а) NaSO; + HCI —>
b) CaS + НМО; —>
©) КСО; + H+50, —>
d) CaCO; + HCI —>
е) Ca(NO)); + HNO; —>
50. Aby zidentyfikować skałę wapienną,
geolog przeprowadził reakcję próbki
wapienia o masie 10 g z kwasem chlo-
rowodorowym. Reakcja zachodziła
energicznie, towarzyszyło jej intensyw-
ne wydzielanie się gazu.
a) Napisz równanie zachodzącej reakcji
chemicznej.
b) Podaj nazwę systematyczną wydzie-
lającego się gazu.
5 . Twardość przemijająca wody jest po-
wodowana przez rozpuszczony w niej
wodorowęglan wapnia Са(НСО;),.
Wyjaśnij, dlaczego zagotowanie wody
usuwa ten typ twardości. Uzasadnij
odpowiedź, pisząc odpowiednie rów-
nanie reakcji chemicznej.
Systematyka związków nieorganicznych
52. W wyniku prażenia skały wapiennej
powstają dwa tlenki. Jeden z nich, na-
zywany wapnem palonym, po zmiesza-
niu z wodą tworzy wapno gaszone.
Zarówno wapno palone, jak i wapno
gaszone pozostawione na dłuższy czas
w otwartym pojemniku twardnieje,
ponieważ pochłania tlenek węgla(IV)
z powietrza. Napisz równania wszyst-
kich reakcji chemicznych zachodzą-
cych w opisanym procesie.
53. Podziel związki chemiczne o podanych
wzorach sumarycznych na sole bez-
wodne i hydraty.
CuSO,, CuSO,- 5 H30, CaSO;, AlCl,
MgSO, AlCl; - 6 HO, CaSO, : 2 HO
54. Napisz wzory sumaryczne soli o poda-
nych nazwach systematycznych.
a) azotan(V) wapnia-woda(1/4)
b) siarczan(V1) miedzi-woda(1/5)
55. Napisz równania reakcji chemicznych
oznaczonych cyframi 1-8.
CaO
КА U N
Са(МО;)» < Ca —-> Саз(РОџ)
2
Са(ОН)
Dla dociekliwych
56. Podaj wzory i nazwy substancji
oznaczonych literami A, B, C i D.
Napisz równania reakcji chemicz-
nych oznaczonych cyframi 1-4.
A
Е
Del нав
зе
©
289
 Stechiometria Dw W ZESZYCIE

Mol i masa molowa 62. Oblicz, w ilu molach kwasu azotowe-

go(V) znajduje się:
57. Zapisz symbolami lub wzorami che-
micznymi liczbę moli pierwiastków a)7gN, b) 12g0, ©) 5gH.
i związków chemicznych.
a) jeden mol żelaza Objętość molowa
b) dwa mole miedzi
63. Oblicz, jaką objętość zajmują w warun-
c) dwa mole cząsteczek azotu
kach normalnych:
58. Ustal, bez wykonywania obliczeń, co a) 2 mole tlenku azotu(11),
należy wpisać w miejsca oznaczone li- b) 3,5 mola siarkowodoru.
terami X, Y, Z, aby poprawnie uzupeł-
nić tabelę. Skorzystaj z danych za- 64. Wykonaj obliczenia, aby ustalić, co
mieszczonych w pierwszym wierszu należy wpisać w miejsca oznaczone li-
tabeli. terami A, В, С, D, E, Р, aby poprawnie
uzupełnić tabelę dotyczącą związków
chemicznych o podanych wzorach su-
Ilość Неба | marycznych. Skorzystaj z danych za-
substancji cząsteczek жон
mieszczonych w pierwszym wierszu
1molh,S |602-109 | 1204.10" tabeli.
2тоен5 | X | 2406-10 |
YmoliH;S | 301-109 | 6,02. 102 a) СО,
0,1 mola H,S |0602-1011 Z | Objętość
Masa próbki, Liczba moli, w warunkach
g normalnych,
59. Oblicz masę: ат?
a) 2 moli CaO, 44 1 22,4 |
b) 1,5 mola HSO% w | 4 |
c) 0,5 mola glukozy С.Н,О,. с | ов D |
60. Oblicz, jaką liczbę moli stanowi: Е | F za |
a) 4,5 g H20, b) NH;
b) 126 g HNO;,
©) 37 g Са(ОН). 3 Objętość
Masa próbki, Liczba moli, w warunkach
g mol normalnych,
61. Oblicz, ile gramów siarki znajduje się w: dm?
a) 2 molach tlenku siarki(VI), 17 1 224 |
b) 0,5 mola siarczku glinu, 34 A B |
с) 0,01 mola siarkowodoru. с 025 о |
E F 0.224 |

290

65. Oblicz, jaką liczbę moli w warunkach
normalnych stanowi:
a) 0,672 dm? metanu CH4,
b) 1 ат? pary wodnej,
с) 0,5 ат? siarkowodoru.
Prawo stałości składu
66. Ustal wzór empiryczny związków che-
micznych o podanym składzie procen-
towym.
a) 80% węgla i 20% wodoru
b) 70% żelaza i 30% tlenu
c) 5,9% wodoru i 94,1% tlenu
67. Ustal wzór rzeczywisty opisanych związ-
ków chemicznych.
a) Tlenek azotu о masie 46 i stosun-
ku masowym azotu do tlenu 7 : 16.
b) Tlenek miedzi o masie 80 5. Ро
spaleniu 16 g miedzi w tlenie po-
wstało 20 g tego tlenku.
68. Oblicz masę molową oraz skład pro-
centowy związków chemicznych o po-
danych wzorach sumarycznych. Wyni-
ki podaj z dokładnością do pierwszego
miejsca po przecinku (a-c).
a)Na;O b)Mg(OH), c) H;CO;
69. Ustal stosunek masowy pierwiastków
w związkach chemicznych o podanych
wzorach sumarycznych.
a) NO b) NO до;
70. Oblicz skład procentowy związków
chemicznych na podstawie stosunku
masowego pierwiastków tworzących te
związki. Wyniki podaj z dokładnością
do pierwszego miejsca po przecinku.
a)C:0=3:4
b)C:0=3:8
Stechiometria
71. Oblicz stosunek masowy pierwiastków
w związkach chemicznych o podanych
nazwach systematycznych.
a) tlenek srebra(I)
b) siarczek żelaza(I1)
72. Magnez łączy się z tlenem w stosunku
masowym 3 : 2. Oblicz:
a) ile gramów magnezu połączy się
z 8 g tlenu,
b) ile gramów tlenu połączy się z 15 g
magnezu.
Dla dociekliwych
73. Ustal wzór rzeczywisty tlenku pew-
nego trójwartościowego pierwiast-
ka, jeżeli wiadomo, że masa mola
siarczku tego pierwiastka chemicz-
nego jest 1,47 raza większa od masy
mola tlenku.
Obliczenia stechiometryczne
74. Reakcja otrzymywania amoniaku prze-
biega zgodnie z równaniem:
kat.
Naig + 3 Ну 22 МН)
Przedstaw interpretację tego równania
w ujęciu molowym, masowym i obję-
tościowym.
Ustal, co należy wpisać w miejsca
oznaczone literami X, Y, Z, aby po-
prawnie uzupełnić tabelę.
Nazwa reagenta |azot |wodór |amoniak
Liczba moli is |
291
 Zbiór zadań

75. Oblicz, ile moli tlenu:
a) otrzymanow wyniku rozkładu 3 moli
tlenku rtęci(Il),
b) potrzeba do utlenienia 0,5 mola
żelaza do tlenku żelaza(11),
c) wykorzystano do spalenia 0,1 mola
tlenku węgla(II) do tlenku węgla(IV).
76. Oblicz, ile gramów wodoru:
a) użyto do przeprowadzenia reakcji
redukcji 14,4 g tlenku miedzi(l),
której produktami są miedź i para
wodna,
b) otrzymano w wyniku rozkładu 22,5 g
wody,
©) należy użyć, aby otrzymać amoniak
w reakcji syntezy z 7 g azotu.
77. Oblicz objętość tlenu, odmierzonego
w warunkach normalnych, użytego do:
a) przeprowadzenia reakcji z azotem
w celu otrzymania 5,6 ат? tlenku
azotu(l1),
b) katalitycznego utlenienia 1,12 dm?
tlenku siarki(IV) do tlenku siarki(VI),
c) spalenia 1 dm? metanu, jeżeli pro-
duktami są tlenek węgla(IV) i para
wodna.
78. W reakcji utlenienia amoniaku po-
wstało 45 g azotu:
4NH; +30, —> 2N; + 6 HO
Oblicz, ile moli wody otrzymano w tej
reakcji chemicznej. Wynik podaj z do-
kładnością do pierwszego miejsca po
przecinku.
80. W reakcji syntezy wody z pierwiastków
chemicznych otrzymano 1,5 mola
wody. Oblicz użytą objętość wodoru
(w warunkach normalnych).
81. W wyniku wymieszania 2,8 dm? chlo-
ru ze stechiometryczną ilością wodoru
otrzymano chlorowodór. Oblicz, ile
gramów chlorowodoru powstało w tej
reakcji chemicznej.
Dla dociekliwych
82. Gaz syntezowy, wykorzystywany
jako surowiec w wielu syntezach or-
ganicznych, to mieszanina СО + Hy.
Otrzymuje się go m.in. w reakcji
węgla z parą wodą. Oblicz, ile gra-
mów pary wodnej należy użyć
w reakcji chemicznej, aby uzyskać
100 dm? gazu syntezowego (w wa-
runkach normalnych). Wynik po-
daj z dokładnością do pierwszego
miejsca po przecinku.
83.Do trzech zlewek z roztworem
kwasu siarkowego(V1) wprowadzo-
no różne ilości cynku.
0,25 mola Zn 3,01. 10” atomów Zn
н;50, H250;
8125921

79. Podczas termicznego rozkładu węgla-

nu wapnia CaCO; powstało 2,5 mola
wapna palonego СаО i tlenek węg- Wykonaj odpowiednie obliczenia
iuszereguj zlewki zgodnie z rosnącą ob-
1а(1У). Oblicz objętość otrzymanego
jętością wodoru wydzielonego w reakcji
tlenku węgla(IV), odmierzonego w wa-
chemicznej (w warunkach normalnych).
runkach normalnych.

292
Reakcje utleniania-redukcji.
Rozwiąż
Elektrochemia W ZESZYCIE

Stopnie utlenienia Reakcje utleniania-redukcji

84. Ustal stopnie utlenienia pierwiastków
chemicznych w substancjach o poda-
nych wzorach.
a) В;Оз, Ав;О, М›Оз, №0», N20,
МО, NO, №,
b) 50,503, Р;,О, CO, СО, СаО,
CuO, О;
c) FeO, Ее, Оу,PbO, РЬО,, А1,О;,
SiO,, H,O
d) HCI, HS, МН, NaOH, PH;, HI,
Ca(OH)» HNO3
e) CaCO;, Na,SO,, Mg(NO3)» AlCl},
Сау(РО,)»
85. Ustal stopnie utlenienia pierwiastków
chemicznych w jonach o podanych
wzorach.
a) S0,%, S03%, NO77
b) CO3, рО", CI-
©) мн", СЮ, СЮ;
d) NO37, S%, СО;
e) Fe**, Сы", Cra077
f) Cu”, НЅ0,7, Zn?
g) А', HSO37, Nat
Dla dociekliwych
86. Wskaż wzór sumaryczny związku
chemicznego, w którym dwa atomy
żelaza różnią się stopniem utlenie-
nia. Uzasadnij swój wybór, rysując
wzór strukturalny tego związku
chemicznego. Pamiętaj, że tlen
w tlenkach występuje zawsze na —II
stopniu utlenienia.
Ре,Оз, Fes04
87. Napisz i zbilansuj równania reakcji
chemicznych opisanych przemian.
Wskaż reakcje utleniania-redukcji.
a) reakcja magnezu z kwasem solnym
b) rozkład termiczny węglanu wapnia
c) synteza wody z pierwiastków che-
micznych
d) reakcja tlenku wapnia z wodą
е) synteza amoniaku z azotu i wodoru
w obecności katalizatora
88. Utleniacz to pierwiastek chemiczny,
który występuje w stanie wolnym lub
w związku chemicznym i może obni-
żyć swój stopień utlenienia. Siarka
może występować па —11, 0, IV, VI
stopniu utlenienia. Wybierz symbole
chemiczne lub wzory drobin, które
mogą być utleniaczami.
S, SO», SO; H3S, H3503, 50,27
89. Reduktor to pierwiastek chemiczny,
który występuje w stanie wolnym lub
w związku chemicznym i może pod-
wyższyć swój stopień utlenienia. Azot
może występować па —III, 0, I, П, Ш,
IV, V stopniu utlenienia. Wybierz sym-
bole chemiczne lub wzory drobin,
które mogą być reduktorami.
Na, NO, №0, №0; NO;”, HNO;, NH3
90.W reakcji rozcieńczonego roztworu
kwasu siarkowego(V1) z żelazem po-
wstaje sól żelaza(11) i wydziela się
wodór. Napisz równanie tej reakcji
chemicznej i ustal współczynniki ste-
chiometryczne metodą bilansu elektro-
nowego.

293
 Zbiór zadań
91. Ustal stopnie utlenienia pierwiastków
chemicznych, napisz reakcje utleniania
i redukcji oraz wskaż utleniacz i reduk-
tor dla podanych równań reakcji che-
micznych (a-d).
a) Fe + 5 —> FeS
b) MgO + Н, — Mg + H,O
c) 2 Mg + О, —> 2 MgO
d) H; + S—> HS
92. Ustal stopnie utlenienia pierwiastków
chemicznych oraz napisz połówkowe
równania utleniania i redukcji dla po-
danych równań reakcji chemicznych
(a-f).
a) N, + O, —> 2 МО
b) № +20, —> 2 NO,
c) 2 Fe +3 S —> FeS;
d) 4 Na + O, —> 2 NaO
e) 2 CuO + C —> 2 Cu + СО,
f) Fe + 2 HCI —> FeCl, + Н,
93. Ustal współczynniki stechiometryczne
w podanych równaniach reakcji che-
micznych (a-g), stosując metodę bilan-
su elektronowego. Wskaż utleniacz
i reduktor.
a) Si + НЕ —> SiE, + Hy
b) SiE, + Na— Si + NaF
с) HBr + Ch — Br, + HCI
d) F, +HO —> HF + О,
e) Fe + О, —> Ее,Оз
f) Ее;Оз + СО —> Fe + CO,
8) Mg + HCI —> МЕСІ, + Н,
94. Produktami reakcji pewnego metalu
z rozcieńczonym roztworem kwasu
siarkowego(VI) są sól i wodór. Zapis
skróconej konfiguracji elektronowej
tego metalu ma postać [Ne] 3s? 3p'.
Napisz równanie tej reakcji chemicznej
i ustal współczynniki stechiometryczne
metodą bilansu elektronowego.
294
Dla dociekliwych
95. Wskaż, która z drobin (cząsteczka,
jon lub atom pierwiastka chemicz-
nego) w każdej z podanych par
(a-c), może być w reakcjach che-
micznych zarówno utleniaczem,
jak i reduktorem.
a) СО, czy С
b) №, czy NH3
с) S% czy 50;2-
Elektrochemia
96. Wskaż w każdej parze (a-d) symbol
chemiczny metalu o większej aktyw-
ności chemicznej.
a) Mg czy Fe
b) Na czy Mg
©) Al czy Ca
d) Alczy Fe
97. Uszereguj metale o podanych symbo-
lach chemicznych zgodnie ze zmniej-
szającą się aktywnością chemiczną.
Ca, K, Cu, Al, Zn, Pb, Na, Ag, Mg
98. Im bardziej aktywny chemicznie jest
metal, tym silniejszym jest redukto-
rem. Uszereguj metale o podanych
symbolach chemicznych zgodnie ze
wzrostem ich właściwości redukują-
cych.
Mg, Na, Cu, Ag, Zn, Al
99. Im mniej aktywny chemicznie jest
metal, tym silniejszym utleniaczem jest
kation tego metalu. Uszereguj metale
о podanych symbolach chemicznych
zgodnie ze wzrostem właściwości utle-
niających ich kationów.
Mg, Na, Cu, Ag, Zn, Al

100. Napisz równania reakcji kwasu solne-
go z metalami o podanych symbolach
chemicznych lub zaznacz, że reakcja
chemiczna nie zachodzi. Skorzystaj
z szeregu elektrochemicznego metali.
a) Cu с) Zn
b) Mg d) Ca
101. Do trzech naczyń z wodnym roztwo-
rem CuSO, włożono płytki: srebrną,
cynkową i miedzianą. Na której płyt-
ce wydzieli się brunatny osad miedzi?
Napisz odpowiednie równanie reakcji
chemicznej.
102. Napisz równania reakcji wymiany
między substratami o podanych na-
zwach lub zaznacz, że reakcja che-
miczna nie zachodzi.
a) cynk + siarczan(VI) żelaza(11)
b) magnez + chlorek żelaza(Il)
c) miedź + chlorek cynku
103. Narysuj schemat ogniwa zbudowane-
go z płytki ołowianej zanurzonej
w roztworze Pb(NO34), oraz płytki
srebrnej zanurzonej w roztworze
AgNO;. Na schemacie uwzględnij
przewodnik metaliczny łączący pół-
ogniwa oraz klucz elektrolityczny.
Która z elektrod jest w tym ogniwie
anodą? Odpowiedź uzasadnij.
104. Zbudowano ogniwo składające się
z płytek miedzianej i srebrnej zanu-
rzonych w wodnych roztworach ich
soli. Na której płytce zachodzi proces
redukcji w tym ogniwie? Odpowiedź
uzasadnij.
105. SEM pewnego ogniwa wynosi 0,01 V,
a rolę katody odgrywa półogniwo
РЬ? | Pb. Ustal, jakie półogniwo jest
anodą.
Reakcje utleniania-redukcji. Elektrochemia
106. Zbudowano ogniwo składające się
z dwóch półogniw:
Си?" | CuiAP* |AL
a) Zapisz schemat ogniwa elektroche-
micznego.
b) Wskaż anodę i katodę.
c) Zaznacz strzałką kierunek przepły-
wu elektronów.
107. Zapisz schematy ogniw galwanicznych
zbudowanych z podanych półogniw
(a-b). Zaznacz symbole anody i katody.
a) płytka cynkowa zanurzona w wod-
nym roztworze ZnSO; i płytka
miedziana zanurzona w wodnym
roztworze CuS04
b) płytka żelazna zanurzona w wod-
nym roztworze FeSO; i płytka cyn-
kowa zanurzona w wodnym roz-
tworze ZnSO,
108. |. Ułóż równania reakcji elektrodowych
zachodzących w podanych ogniwach
elektrochemicznych (a-d).
a) (-) Zn |Zn% || Cu? |Cu (+)
b) ©) Zn |Zn™ || Ag" |Ag (+)
©) (-) Fe|Fe?* || Sn% |Sn (+)
d) (-) Zn |Zn? || РЬ? |Pb (+)
109. Z dwóch blaszek metalowych zanurzo-
nych w wodnych roztworach zawiera-
jących ich dwudodatnie kationy skon-
struowano ogniwo elektrochemiczne.
Anodą jest półogniwo o aktywności
chemicznej mniejszej od półogniwa
Co” |Со i większej niż Sn** |Sn. Ka-
todą jest półogniwo zbudowane z me-
talu o aktywności chemicznej mniej-
szej od niklu i większej od ołowiu.
a) Zapisz schemat tego ogniwa.
b) Ułóż równania reakcji elektrodo-
wych.
c) Oblicz wartość SEM ogniwa.
295
 Roztwory
Rozpuszczalność i stężenie
procentowe
110. Po odparowaniu wody ze 180 g roz-
tworu nasyconego w temperaturze
20°С otrzymano 60 g substancji. Ob-
licz rozpuszczalność tej substancji
w podanej temperaturze.
111. Po odparowaniu wody ze 114 g roz-
tworu nasyconego w temperaturze
20°С otrzymano 54 g siarczanu(VI)
kobaltu(11). Oblicz rozpuszczalność
tej soli w podanej temperaturze.
112. Oblicz, ile gramów soli i ile gramów
wody znajduje się w 250 g nasyconego
roztworu chlorku potasu w tempera-
turze 40°С, jeśli rozpuszczalność tej
soli w podanej temperaturze wynosi
42 g/100 g wody. Wynik podaj z do-
kładnością do jednego miejsca po
przecinku.
113. Oblicz, ile gramów chlorku amonu
należy rozpuścić w 300 g wody o tem-
peraturze 20°С, aby otrzymać roz-
twór nasycony tej soli.
114. Rozpuszczalność chlorku potasu KCI
w temperaturze 40°C wynosi40 g/100 g
wody. Oblicz:
a) ile gramów chlorku potasu znajdu-
je się w 56 g roztworu nasyconego
w temperaturze 40°С,
b) w ilu gramach wody należy rozpu-
ścić 60 g chlorku potasu, aby otrzy-
mać roztwór nasycony w tempera-
turze 40°С.
296
BOCA W ZESZYCIE
115. W 80 g wody o temperaturze 20°C
rozpuszczono 20 g azotanu(V) potasu
КМО)». Określ, czy otrzymano roz-
twór nasycony. Wykonaj odpowiednie
obliczenia. Przyjmij, że rozpuszczal-
ność azotanu(V) potasu w tempera-
turze 20°С wynosi 32 g/100 g wody.
116. Rozpuszczalność chlorku potasu KCI
w temperaturze 30°C wynosi 37 g/100 g
wody. Oblicz stężenie procentowe roz-
tworu nasyconego chlorku potasu
otrzymanego w temperaturze 30'C.
117. Stężenie procentowe roztworu nasy-
conego chlorku baru BaCl, otrzyma-
nego w temperaturze 20°C wynosi
31%. Oblicz rozpuszczalność chlorku
baru w tej temperaturze. Wynik podaj
z dokładnością do liczby całkowitej.
Stężenie procentowe
118. Po odparowaniu wody z 236 g roz-
tworu otrzymano 35,4 g soli. Oblicz
stężenie procentowe tego roztworu.
Wynik podaj z dokładnością do liczby
całkowitej.
119. W60 ст?etanolu o gęstości d = 0792.
rozpuszczono 5,8 g jodu. Oblicz stę-
żenie procentowe otrzymanego roz-
tworu.
120. Oblicz, ile gramów soli kuchennej
i ile gramów wody zawiera 200 cm?
6-procentowego roztworu o gęstości
d= 1,045.

121. Oblicz, ile gramów azotanu(V) sodu
NaNO; i ile centymetrów sześcien-
nych wody destylowanej potrzeba do
przygotowania 300 g 25-procentowe-
go roztworu tej soli. Załóż, że gęstość
wody wynosi 4н с = 1 Ёз.
Dla dociekliwych
122. W dwóch probówkach przygoto-
wano roztwory wodorotlenku
sodu NaOH o następującym skła-
dzie:
Roztwór I
0.25 mola NaOH
90 cm? HO
Roztwór II
3,01 « 107* cząsteczek NaOH
180gHO
Określ, czy stężenia procentowe
tych roztworów są jednakowe.
Wykonaj odpowiednie obliczenia.
Załóż, że gęstość wody wynosi
dyo = 15.
123. Zaprojektuj sposób przygotowa-
nia 150 р 6-procentowego roztwo-
ru soli kuchennej. Wykonaj odpo-
wiednie obliczenia i wymień
kolejno wykonywane czynności.
Załóż, że gęstość wody wynosi
do = 13.
Roztwory
Stężenie molowe
124. W 2 dm? roztworu znajduje się
0,5 mola substancji. Oblicz stężenie
molowe roztworu.
125. W 2 dm? roztworu znajduje się 37 g
wodorotlenku wapnia Са(ОН),. Ob-
licz stężenie molowe tego roztworu.
126. W/525 g roztworu o gęstości d = 1,05
=
znajduje się 0,25 mola wodorotlenku
potasu KOH. Oblicz stężenie molowe
tego roztworu.
127. W 224g roztworu ogęstości d=1,125
znajduje się 38 g kwasu siarkowego(VI)
H>SO4. Oblicz stężenie molowe tego
roztworu.
128. Zmieszano 100 cm? wody destylowa-
nej oraz 8 g wodorotlenku sodu NaOH
i otrzymano roztwór o gęstości
d = 1,2 Ëx. Oblicz stężenie molowe
tego roztworu. Załóż, że gęstość wody
wynosi do = 1 Ёз.
129. W 200 ст? wody destylowanej roz-
puszczono 13,64 іт? chlorowodoru
HCI odmierzonego w warunkach
normalnych i otrzymano roztwór
о gęstości d = 1,047 5. Oblicz stęże-
nie molowe tego roztworu. Załóż, że
gęstość wody wynosi ано = 1 Ёз.
Wynik podaj z dokładnością do
dwóch miejsc po przecinku.
130. Oblicz, ile moli substancji znajduje się
w 2 ат? 0,3-molowego roztworu.
131. Oblicz, ile gramów chlorku sodu
NaCl znajduje się w 500 ст? 0,2-mo-
lowego roztworu tej soli.
297
 Zbiór zadań
132. Oblicz, w ilu decymetrach sześcien-
nych 2-molowego roztworu siarczku
sodu Na,S znajduje się 0,1 mola tej
substancji.
133. Oblicz, ile centymetrów sześciennych
0,25-molowego roztworu wodorotlen-
ku sodu NaOH można sporządzić,
mając do dyspozycji 5 g tej substancji.
134. Zaprojektuj sposób przygotowania
500 cm? wodnego roztworu siarcza-
nu(VI) miedzi(II) CuSO, o stężeniu
molowym 0,2 те Wykonaj odpo-
wiednie obliczenia i wymień kolejno
wykonywane czynności.
135. Zaprojektuj sposób przygotowania
2 dm? wodnego roztworu wodoro-
tlenku sodu NaOH o stężeniu molo-
wym 0,5 i Wykonaj odpowiednie
obliczenia i wymień kolejno wykony-
wane czynności.
Rozcieńczanie roztworów
136. Do 200 g 12-procentowego roztworu
dodano 100 g wody. Oblicz stężenie
procentowe otrzymanego roztworu.
137. Do 100 cm? 20-procentowego roztwo-
ru wodorotlenku sodu NaOH o gęsto-
ści d = 1,22 „ż dodano 336 ст? wody
destylowanej. Oblicz stężenie procen-
towe otrzymanego roztworu. Załóż,
że gęstość wody wynosi dy„g = 1-5.
138. Do 0,5 dm? 0,2-molowego roztworu
wodorotlenku potasu KOH dodano
300 ст? wody destylowanej. Oblicz
stężenie molowe otrzymanego roz-
tworu.
298
139. Do 234 g 0,01-molowego roztworu
kwasu chlorowodorowego o gęstości
d = 1,17 dodano 200 ст? wody
destylowanej. Oblicz stężenie molowe
otrzymanego roztworu. Załóż, że
gęstość wody wynosi duo = 1 Ёз.
140. Oblicz, w jakim stosunku masowym
należy zmieszać 35-procentowy roz-
twór kwasu solnego HCI z wodą, aby
otrzymać roztwór 10-procentowy.
141. Oblicz, do ilu gramów wody należy
wlać 250 g roztworu 20-procentowego,
aby powstał roztwór o stężeniu 15%.
142. Oblicz, ile gramów wody dodano do
25 ст? 2-molowego roztworu, jeżeli
powstał roztwór 0,5-molowy.
Zatężanie roztworów
143. Do 80 g 10-procentowego roztworu
siarczanu(VI) miedzi(II) CuSO, do-
dano 12 g tej soli. Oblicz stężenie
procentowe otrzymanego roztworu.
Wynik podaj z dokładnością do jed-
nego miejsca po przecinku.
144. Oblicz, ile gramów wody należy od-
parować z 400 g 15-procentowego
roztworu glukozy, aby otrzymać roz-
twór 20-procentowy.
145. Oblicz, ile centymetrów sześciennych
wody należy odparować z 300 ст?
0,5-molowego roztworu, aby otrzy-
mać roztwór 1-molowy.
146. Oblicz stężenie molowe roztworu
otrzymanego po dodaniu 8,5 g azo-
tanu(V) sodu NaNO; do 500 ст?
0,2-molowego roztworu tej soli.
 Rozwiąż
Reakcje chemiczne w roztworach wodnych W ZESZYCIE

Dysocjacja elektrolityczna Dla dociekliwych

147. Napisz równania dysocjacji elektroli-

151. Dysocjacja elektrolityczna azota-
tycznej związków chemicznych o po-
nu(V) żelaza(11) przebiega zgod-
danych wzorach sumarycznych (a-f).
nie z równaniem:
a) HCI d) NaOH
b) HNO; e) KOH Fe(NO;) *£> Fe?” + 2 NO7.
c) HNO, f) LIOH Oblicz, ile moli jonów azotano-
148. Napisz równania stopniowej dysocja- wych(V) powstanie, jeżeli dyso-
cji elektrolitycznej związków che- cjacji ulegnie 1,5 mola soli.
micznych o podanych wzorach suma-
rycznych (a-f).
152. W wyniku dysocjacji elektroli-
tycznej wodorotlenku wapnia
a) H3504 powstały 3 mole anionów wodo-
b) H;S rotlenkowych. Oblicz, ile gramów
c) H;PO, wodorotlenku wapnia uległo dy-
d) Mg(OH), socjacji. Załóż 100-procentową
e) Са(ОН), dysocjację wodorotlenku wapnia.
f) H350;
149. Napisz równania dysocjacji elektroli-
Stopień dysocjacji
tycznej soli o podanych wzorach su-
elektrolitycznej
marycznych (a-h).
a) КСО; 153. Podziel substancje o podanych wzo-
b) NaNO; rach sumarycznych na mocne i słabe
©) Aly(SO4)3 elektrolity.
d) KCI HCI, НЕ, K;CO;, NaOH, Н;РО,,
e) Ca(NO3)> CuSO, H3S, HNO,
154. Kwas borowy, stosowany m.in. jako
h) Ее(№О;); środek przeciwgrzybiczny i łagodzący
oparzenia, można kupić w aptece
150. Napisz równania dysocjacji elektroli- w postaci stałej lub roztworu wodne-
tycznej, jeżeli wiadomo, że w wodzie go. Podaj, jak zmieni się stopień dyso-
destylowanej rozpuszczono: cjacji (a) roztworu kwasu (zwiększy
a) 3 mole H SO% się/zmniejszy się), jeżeli:
b) 2 mole Са(ОН), a) dodamy wodę destylowaną,
с) 5 moli Na,SO. b) odparujemy część wody,
с) dodamy niewielką ilość stałego
kwasu.
299
 Zbiór zadań
155. . Uszereguj roztwory HSO; o poda-
nych stężeniach zgodnie ze zwiększa-
jącym się stopniem dysocjacji (a).
0,01-molowy, 0,l-molowy,
0,001-molowy
156. . Oblicz stopień dysocjacji (о) elektrolitu,
jeśli w 1 ат? roztworu 1-molowego
w postaci jonów występuje:
a) 0,35 mola elektrolitu,
b) 0,1 mola elektrolitu,
c) 0,4 mola elektrolitu,
d) 0,02 mola elektrolitu.
157. Oblicz stopień dysocjacji (а) elektro-
litu, jeżeli w roztworze znajduje się:
a) 0,4 mola cząsteczek zdysocjowa-
nych i 0,6 mola cząsteczek niezdy-
socjowanych,
b) 0,15 mola cząsteczek zdysocjowa-
nych i 1,85 mola cząsteczek niezdy-
socjowanych,
c) 0,03 mola cząsteczek zdysocjowa-
nych i0,07 mola cząsteczek niezdy-
socjowanych.
158. Oblicz liczbę moli cząsteczek zdyso-
cjowanych, jeżeli w 1 ат? roztworu
znajduje się 0,5 mola kwasu fluorowo-
dorowego HF, a stopień dysocjacji (a)
wynosi 8%.
159. Oblicz liczbę moli cząsteczek niezdy-
socjowanych w 1 ат? 0,2-molowego
kwasu azotowego(lll), jeżeli stopień
dysocjacji (а) wynosi 15%.
160. W roztworze pewnego elektrolitu
o objętości 1 dm? i stężeniu 0,01 "9%
= [H*]=0,005 Z,
stopień dysocjacji wynosi 0,2. Oblicz
stężenie molowe:
a) cząsteczek zdysocjowanych,
b) cząsteczek niezdysocjowanych.
300
Dla dociekliwych
161. W 2 dm? roztworu kwasu chloro-
меро(шШ) znajduje się 0,241 - 1023
cząsteczek zdysocjowanych
i 0,16 mola cząsteczek niezdyso-
cjowanych. Oblicz:
a) stężenie molowe cząsteczek zdy-
socjowanych i niezdysocjowa-
nych,
b) stężenie molowe roztworu,
<) stopień dysocjacji elektrolitu.
pH roztworu
162. Oblicz stężenie molowe jonów wodo-
rowych:
a) w roztworze HF o stężeniu 0,2 то
™
(a = 10%),
b) w roztworze HNO) o stężeniu
0,001 "9 (a = 36%),
c) w roztworze HNO; o stężeniu
0,5 КА (a = 100%).
163. Oblicz stężenie molowe roztworu:
a) NaOH, jeżeli [OH-] = 0,01 "9
ia=100%,
b) HF, jeżeli [H*]=0015 garia= 15%,
c) H;PO;, jeżeli [H*] = 0,08 зы
іа= 8%.
164. Oblicz stopień dysocjacji (а) w roz-
tworach elektrolitów:
a) 1-molowego HNO,, jeżeli
[H*] = 0,025 т,
b) 0,01-molowego Со» jeżeli
165. Oblicz wartości s roztworów zasad
o podanej wartości pOH (a-d).
a)pOH=1 ©) pOH=3
b) pOH=5 d) pOH=2
 Reakcje chemiczne w roztworach wodnych

166. Określ odczyn wodnych roztworów 172. Udowodnij, pisząc odpowiednie rów-
substancji (kwasowy, zasadowy, obo- nania reakcji chemicznych, że:
jętny) o podanych pH (a-f). a) woda amoniakalna ma odczyn za-
a) pH=7 d) pH <7 sadowy,
b) pH=5 e) pH>7 b) kwas solny ma odczyn kwasowy.
c) pH = 10 f) [H*] = [OH-]
Dla dociekliwych
167. Ustal barwę wskaźników (I-II) w roz-
tworach o podanym pH (a-d):
173. W 0,5 dm? roztworu НСІ znajdu-
1. oranżu metylowego, je się 0,005 mola jonów wodoro-
П. fenoloftaleiny. wych. Oblicz:
a) pH 8 a) stężenie jonów wodorowych
b) pH 3 w roztworze,
c) pH 14 b) pH roztworu.
d) pH6
168. Zbadano pH wodnych roztworów Reakcje chemiczne
różnych substancji i otrzymano na- w roztworach wodnych
stępujące wyniki: pH = 3, pH = 8,
174. Napisz równania reakcji zobojętnia-
pH = 2, pH = 13. Uszereguj podane
nia w postaci cząsteczkowej, jonowej
wartości pH zgodnie ze wzrostem:
pełnej i skróconej wodorotlenku po-
a) charakteru zasadowego, tasu KOH kwasami o podanych wzo-
b) charakteru kwasowego. rach sumarycznych (a-e).
169. Oblicz wartość pH roztworów o po- a) HNO; d) HCI
danym stężeniu molowym jonów b) H3SO4 e) H;S
wodorowych [H*] (a-d). ©) HPO,
a) 0,1 175. Napisz równania reakcji chemicznych
b) 0,01 w postaci cząsteczkowej, jonowej peł-
c) 0,001 nej i skróconej kwasu siarkowego(VI)
d) 0,0001 z solami o podanych wzorach suma-
rycznych (a-b).
170. Oblicz stężenie jonów wodorowych
w roztworach o podanej wartości pH a) Pb(NO;), b) AgNO;
(a-d).
176. Zmieszano parami roztwory soli:
a)pH=2 CuCly, Na$, AgNO}, KSO; (istnieje
b)pH=4 6 możliwych kombinacji). Napisz
c)pH=1 równania reakcji chemicznych w po-
d)pH=3 staci cząsteczkowej, jonowej pełnej
i skróconej lub zaznacz, że reakcja
171. Oblicz pH roztworu słabego kwasu
chemiczna nie zachodzi.
o stężeniu 0,01 до jeżeli a = 10%.
 Efekty energetyczne
i szybkość reakcji chemicznych
Efekty energetyczne reakcji
chemicznych
177. Opisz różnice między układami
otwartym, zamkniętym i izolowanym.
178. Wskaż, która czynność opisuje po-
wstanie układu zamkniętego. Uzasad-
nij swój wybór.
a) Napełnienie probówki wodą ogrza-
ną do 100°С.
b) Szczelne zamknięcie probówki kor-
kiem.
c) Owinięcie probówki grubą war-
stwą waty i umieszczenie jej w za-
mykanym pojemniku.
179. Podaj po jednym przykładzie ukła-
dów otwartego, zamkniętego i izolo-
wanego, które można zaobserwować
w życiu codziennym.
180. Uczeń dolał wody destylowanej do
zlewki z granulkami wodorotlenku
sodu. Po ich rozpuszczeniu dotknął
zlewki — temperatura wyraźnie wzro-
sła. Jaki proces zaszedł w roztworze
— endoenergetyczny czy egzoenerge-
tyczny? Uzasadnij swoją odpowiedź.
181. Po wymieszaniu wody destylowanej
z azotanem(V) amonu temperatura
roztworu znacznie się obniża. Ten
efekt został wykorzystany w kompre-
sach chłodzących dla sportowców.
Czy rozpuszczanie azotanu(V) amo-
nu jest procesem endoenergetycznym
czy egzoenergetycznym? Uzasadnij
odpowiedź.
302
Z ROZWIĄŻ
WZESZYCIE
182. Wyjaśnij pojęcia:
a) reakcja egzoenergetyczna,
b) reakcja endoenergetyczna.
183. . Wybierz opis reakcji egzoenergetycz-
nej (a-b). Uzasadnij swój wybór.
a) Rozkład węglanu wapnia przebiega
w temperaturze 900°C.
b) Spalenie 1,6 kg węgla ogrzewa po-
mieszczenie o kubaturze 15 m°.
184. Oceń, czy reakcja rozkładu amoniaku
jest przemianą endo- czy egzoenerge-
tyczną. Uzasadnij swoją ocenę.
2NH;—>N+3H, AH"=92k]
185. Określ efekt energetyczny podanych
przemian (a-b). Użyj zapisu AH? > 0
lub AH" <0.
A+B— C + energia
A + В + energia
—> C
186. Określ, jaki typ reakcji chemicznej
(egzoenergetyczna czy endoenerge-
tyczna) opisują podane warunki (a-b).
a) energia substratów reakcji che-
micznej > energia produktów reak-
cji chemicznej
b) energia substratów reakcji che-
micznej < energia produktów reak-
cji chemicznej
187. W reakcji termicznego rozkładu wę-
glanu wapnia do tlenku wapnia i tlen-
ku węgla(IV) zostaje pobrana z oto-
czenia energia (АН °= 182 kJ). Wyjaśnij,
dlaczego zmiana entalpii ma wartość
dodatnią.

188. Opisz efekt energetyczny przemian
(a-b). Użyj zapisu AH > 0 lub AH <0
i odpowiednich określeń (egzoener-
getyczna, endoenergetyczna).
a) entalpia układu jest większa po re-
akcji chemicznej niż przed nią
b) entalpia układu jest mniejsza po
reakcji chemicznej niż przed nią
189. Określ typ podanych reakcji chemicz-
nych (a-d) ze względu na efekt ener-
getyczny (egzoenergetyczna, endo-
energetyczna).
a) 2 C + O,—>
2 СО АН"
= –221 К]
b) NH;CI—> NH; + HCI
АН? = 46,3 К]
c) CO + HO—> СО, + H
АН” = -110,5 kJ
d) N +O—>2NO АН”= 180К]
190. Podczas reakcji spalania cynku w tle-
nie zostaje wydzielona do otoczenia
energia (AH” = —485 kj). Wyjaśnij,
dlaczego zmiana entalpii ma wartość
ujemną.
Dla dociekliwych
191. Spalenie 1 mola węgla w tlenie do
tlenku węgla(IV) powoduje wy-
dzielenie do otoczenia na sposób
ciepła 393,5 К] energii.
a) Napisz równanie reakcji che-
micznej.
b) Podaj wartość entalpii (AH) dla
tej reakcji chemicznej.
с) Oblicz, ile kilodżuli energii
wydzieli się do otoczenia, jeże-
li zostanie spalone 2,5 mola
węgla.
Efekty energetyczne i szybkość reakcji chemicznych
192. Wartość entalpii reakcji syntezy
wody z pierwiastków chemicz-
nych wynosi AH? = —242 kj. Podaj
wartość entalpii reakcji odwrotnej
(rozkład wody).
193. Reakcja redukcji tlenku miedzi(II)
węglem przebiega zgodnie z rów-
naniem:
СаО + C— Cu + СО
АН?
= 44 kj.
Oblicz, ile kilodżuli energii zo-
stanie pobranych z otoczenia,
jeżeli do reakcji chemicznej uży-
je się 1 kg węgla. Wynik podaj
z dokładnością do jedności.
Szybkość reakcji chemicznych
194. Wyjaśnij pojęcia:
a) energia aktywacji,
b) szybkość reakcji chemicznej.
195. Wymień czynniki wpływające na szyb-
kość reakcji chemicznej.
196. Narysuj wykresy przedstawiające zmia-
ny wartości energii układu dla reakcji
egzoenergetycznej i endoenergetycznej.
Na każdym wykresie zaznacz energię
aktywacji (E,).
197. Uczniowie dodali do trzech probówek
z wodą destylowaną magnez, potas
i sód (wszystkie o takiej samej masie).
W której probówce reakcja chemicz-
na będzie przebiegała najwolniej?
Uzasadnij odpowiedź.
303
 Zbiór zadań
198. W czterech zlewkach umieszczono
blaszki magnezu o jednakowej masie
i dodano jednakowe objętości kwasu
chlorowodorowego o podanych stęże-
niach. Uszereguj zlewki zgodnie ze
zwiększającą się szybkością reakcji
chemicznej.
Zlewka 1. 0,1 m
Zlewka 2. 0,001 =%
Zlewka 3. 1 т
Zlewka 4. 0,01 то
199. Do zlewki ze 100 ст? rozcieńczonego
wodnego roztworu kwasu siarkowe-
go(VI) dodano niewielką ilość wiór-
ków magnezu, a następnie 50 cm?
wody destylowanej. Czy reakcja che-
miczna będzie przebiegała z większą
czy mniejszą szybkością? Uzasadnij
odpowiedź.
200. Do cylindra zamkniętego tłokiem
wprowadzono dwie substancje gazo-
we reagujące ze sobą, a następnie
przesunięto tłok w dół. Czy reakcja
chemiczna będzie przebiegała z więk-
szą czy mniejszą szybkością? Uzasad-
nij odpowiedź.
201. Oceń i uzasadnij, w którym przypad-
ku reakcja chemiczna przebiegnie
najszybciej.
a) Po wrzuceniu blaszki cynkowej do
gorącego roztworu kwasu siarko-
wego(VI) o stężeniu 0,1 w
b) Po wrzuceniu blaszki cynkowej do
zimnego roztworu kwasu siarko-
wego(VI) o stężeniu 0,01 md
c) Po wrzuceniu blaszki cynkowej do
gorącego roztworu kwasu siarko-
wego(V1) o stężeniu 0,01 т.
304
202. Do dwóch zlewek zawierających jed-
nakowe objętości kwasu chlorowodo-
rowego o takim samym stężeniu do-
dano:
zlewka 1. blaszkę żelazną,
zlewka 2. wiórki żelazne.
Wskaż i uzasadnij, w której zlewce re-
akcja chemiczna przebiegła szybciej.
203. Woda utleniona to 3-procentowy
wodny roztwór nadtlenku wodoru,
który w temperaturze pokojowej po-
woli rozkłada się na wodę i tlen. Do-
danie do wody utlenionej kilku krysz-
tałków MnO, powoduje intensywne
wydzielanie się gazu. Po zakończeniu
reakcji chemicznej można stwierdzić,
że cały użyty do doświadczenia tlenek
manganu(IV) pozostał w roztworze.
Odpowiedz na pytania, korzystając
z opisu tego doświadczenia chemicz-
nego.
a) Jaką funkcję pełni tlenek manga-
пц(ГУ) w tej reakcji chemicznej?
b) Jak zmienia się wartość energii ak-
tywacji tej reakcji chemicznej po
dodaniu tlenku manganu(1V)?
Dla dociekliwych
204. Aby otrzymać chlorowodór, jed-
nakowe objętości gazowych sub-
stratów wprowadzono do trzech
reaktorów o pojemności: 2 dmř,
1 dm?, 3 ат? i zainicjowano reak-
cję chemiczną. W którym z reak-
torów najszybciej otrzymano chlo-
rowodór? Uzasadnij swój wybór.
Bibliografia
Achmatowicz О, Stasicka Z., Kompendium terminologii chemicznej, ZamKor, Kraków 2005.
Atkins PW., Chemia fizyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Atkins P, Jones L., Chemia ogólna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016.
Bielański A., Chemia ogólna i nieorganiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Bielański A., Podstawy chemii nieorganicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
Bieniek G., Chemia, doświadczenia chemiczne w zadaniach, Wydawnictwo Szkolne OMEGA, Kraków 2012.
Czerwiński A., Blaski i cienie promieniotwórczości, WSiP, Warszawa 1995.
Emsley J, Chemia — przewodnik po pierwiastkach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Emsley J, Przewodnik po chemii życia codziennego, Prószyński i S-ka, Warszawa 1996.
Encyklopedia szkolna. Chemia, Т.М. Krygowski (red.), WSiP, Warszawa 2001.
Galikowski M. i in., Przyroda 1, materiał edukacyjny przeznaczony do nauki przyrody w liceum
ogólnokształcącym i technikum, Nowa Era, Warszawa 2016.
Galikowski M. i in., Przyroda 2, materiał edukacyjny przeznaczony do nauki przyrody w liceum
ogólnokształcącym i technikum, Nowa Era, Warszawa 2016.
Gray T., Wielka księga pierwiastków, z których zbudowany jest Wszechświat, Bellona, Warszawa 2009.
Hassa R, Mrzigod A., Mrzigod J., To jest chemia - zakres podstawowy, Nowa Era, Warszawa 2016.
Hassa R., Mrzigod A., Mrzigod J., Sułkowski W., Chemia podręcznik i zbiór zadań w jednym, cz. 1-3,
Wydawnictwo M. Rożak, Warszawa 2002.
Heiserman D.L., Księga pierwiastków chemicznych, Prószyński i S-ka, Warszawa 1997.
Iwańskan J, Martin M. i in., Leksykon naukowo-techniczny, WNT, Warszawa 2001.
Jelińska-Kazimierczuk M., Megiel E., Teraz matura, Chemia, Vademecum, Nowa Era, Warszawa 2016.
Król 1, Mazur P, Repetytorium maturzysty, Wydawnictwo GREG, Kraków 2016.
Kulawik J., Kulawik T., Litwin M., Chemia Nowej Ery, podręcznik do chemii dla klasy siódmej szkoły
podstawowej, Nowa Era, Warszawa 2017.
Kulawik T.,Litwin M., Styka-Wlazło S., Chemia w zadaniach iprzykładach, Nowa Era, Warszawa 2017.
Lautenschliger K.H., Schröter W., Winninger A., Nowoczesne kompendium chemii, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2007.
Łukasiewicz M., Michalski ©., Szymońska J., Obliczenia chemiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego,
Kraków 2015.
Matematyka. Fizyka. Chemia. Encyklopedia szkolna, W. Baturo (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2006.
McMurry J., Fay R.C., Chemistry, Pearson 2008.
Mizerski W., Tablice chemiczne, Adamantan, Warszawa 2013.
Mizerski W., Tablice szkolne, Adamantan, Warszawa 2011.
Pazdro K.M., Zbiór zadań z chemii dla liceów i techników, Oficyna Edukacyjna Krzysztof Pazdro,
Warszawa 2012.
Persona A., Chemia. Matura. Wybór testów, Oficyna wydawnicza MEDYK, Warszawa 2015.
Ryan L., New Chemistry for You, Nelson Thornes, Cheltenham 2011.
Sawicka J. i in., Tablice chemiczne, Wydawnictwo Podkowa, Gdańsk 2015.
Tilling S., Ozon a efekt cieplarniany — zbadaj tosam,WSiP, Warszawa 1995.
Timberlake K.C., Chemistry, Pearson, Londyn 2012
Witowski D., Chemia. Zbiór zadań otwartych wraz z odpowiedziami, Oficyna Wydawnicza NOWA MATURA,
Rzeszów 2009.
 Właściwości pierwiastków chemicznych

Podpowłokowa jie Tra

Nazwa Symbol M 2 konfiguracja
elektronowa © e

Aktyn Ac | (227) 89 |[Rnj7sz6d" 1050 (8200)

Antymon Sb 121,76 51 | [Kr]5s?%4d"05p* 630,6 1587

Argon | Ar | 39,95 18 | [Ne]3s?3p* | -189,3 -185,9

Arsen As 74,92 | 33 |[Ards?ad"4p* 817 603

Astat At | (210) 85 [Хе]65°4'“50'°6р° - -

Azot | N 14,01 7. |IHej2s*2p* 22100 | -195,8

Bar Ba | 137,33 56 |[Xe]6s? 727 1900

Beryl | ве 90 а [He]2s? | 1287 2500

Bizmut | Bi 208,98 83 [Хе]65°4'“50'°6р? | 2714 1564

Bohr Bh (267) 107 | [Rn]7s?5f'*6d5 | - | -

Вог в 10,81 5 |[He]2s?2p' 2100 3700

Brom | Br | 79,90 35 |[Ar]4s?3d'04p5 | -7,2 | 58,8

Cer | ce | мол2 58 [Хе]6з°4'50' 798 3470

Cez Cs | 132,91 55 | [Xe]6s' | 28,5 668

Chlor | cl 3545 | 17 INejas*3p* -101,0 | -34,0

бат | 6 52,00 | 24 | [Arjds'3d5 Е 2700
Супа | 5п 118,71 50 [К]5524095р? 2319 | 2610
Cynk | Zn | 65,41 | 30 [А:]4523070 | 419,5 | 907

Einstein Es (252) 99 [Rn]7s?5f"" | 860 1500

Erb Er 167,26 | 68 |[Xejós*4f"" 1529 2900 9,07

Fluor F 19,00 9 | [Hej2s*2p5 |-2197 |-1881 1,53%

Fosfor Р 30,98 | 15 |[Ne]3s?3p° dak: 280,5 182

Gal | в | вал | m [Arjas?3d"04p' | 208 |2204 5,90

German Ge 7264 | 32 | [Ards?ad"4p2 | esa2 |2850 5,32

Glin Га 2608 | 1з | Nejas?3p" | 660,3 | 2520 2,70

* W temperaturze 25°C i pod ciśnieniem 1013 hPa.

* Wartość podana w эпт.

306
 Właściwości pierwiastków chemicznych ШИШ

Nazwa _ Symbol Мо Z konfiguracja = | OP

elektronowa © ЕС бї!
Hel | He | 400 2 15° | - |-2689 | оле"
Ind | in 114,82 49 | [Kr]5s?4d"05p" 156,6 | 2080 7,30

гуа ir | 192,22 77 |[Xejós?4f"*5d7 | 2мз asso | 2261

ет Yb 173,05 70 |[Xe]ós?4f"* 819 1430 6,97

itr Y |8891 39 [Kr5s?4d" 1522 3300 447

Jod | 1 126,90 53 | [Kr]5s?4d"5p5 113,6 185,2 4,94

Kadm | са 112,41 48 |[Kr]5s*4d"0 | 3211 | 765 8,65

Kiur Cm (247) 96 [Ап]725/760" | 1350 3100 | 13,5

Kobat | со |5883 27 |[Arjas?3d7 1495 | 8100 8,90

Krypton | kr |8380 36 |[Ar]4s?3d104p5 -572 |-1684 | 34807
Krzem | Si 28,09 14 | [Ne]ds*3p* 1417 | 3280 | 2,33

Ksenon | xe |181,20 54 |[Krj5s*4d"05p* ЕНЕ 5,396"

Lantan | la | 13801 57 |[Xejós?5d' Tozo | 3420 6,15
Lit Гы 6,94 3 [Hej2s' 180,5 |1840 | 058
Magnez | Mg | 24,30 | e INejas? [eso | nos 174
Мапдап | mn |5484 25 |[Arjds?3d* 1244 | 2060 TAT
Miedź | cu |63,55 29 |[Arjds'3d" 1084,6 | 2570 8,93
Neodym | ма |144,24 60 |[Xejós*4f" 1021 3030 7,00
Neon | Ne |2018 10 |[Hej2s?2p" аавв | -2460 | овга"
Nikiel Ni | 58,69 28 |[Arjds?3d* 1454 2920 8,91
Ołów | орь |zoz2 82 | [Хе|65°445а'°6р? 3275 | 1756 11,34
Osm | Os | 190,23 76 [Хејвѕ240 450% | 3045 | 5030 22,57

Pallad Pd | 106,42 46 [Кђ4070 1554,9 | 2940 11,99

Platyna | ою |105,08 78 [Хе]бз'4'5а°% |17684 |4170 2146
Poon | Po | (208) 84 |[Xejós?4f*5d6p* ава | о 914
Pots | к |3040 19 /[Arjds" СНЕ 0,86
Rad Ra (226) 88 | [Rn]7s? | 700 1700 | 5,50

* W temperaturze 25°C i pod ciśnieniem 1013 hPa.

** Wartość podana w zz:

307
шыш Właściwości pierwiastków chemicznych

Nazwa _ Symbol Мо Z konfiguracja fm | m | g

elektronowa © 29 c
Ren Re | 186,21 75 |[Xejós?4f"*5a* 3180 soo |2
Rtęć Hg | 200,59 80 | pejaszar"sdio -38,8 3567 | 13,53

Rubid m | 85,47 37 |[Kqss' 39,3 686 | 153

Samar Sm 150,36 62 | prejestae 1074 1800 7,52

Selen Se 78,96 34 |[41]45230704р* 221 685 4,81

Siarka s |32,06 16 | [Ne]as?3p* 119,6 444,6 2,07

Skand Sc | 44,96 21 [Arjdst3d" 1541 2750 2,99

Sód Na | 2299 11 |INejas" 97,8 882,9 | 097
Srebro Ag 107,87 47 |[Krj5s'4d'0 961,8 2155 | 10,50

Stront Sr | 87,62 38 [К]5з° | 777 1381 | 2,63

Tal т | 204,38 81 [Хеј6524/15079%6р" | 303 1460 | 11,86

Tantal Ta | 180,95 78 [Xejós?4f"5d" 3022 8530 | 1665

Technet Te (98) 43 | [К1]55240° 2200 4600 | 11,48

Tellur Te | 12760 52 |[Kr]5s*4d"05p* 449,5 988 | 6,28

Теп о | 16,00 8 |[He]2s?2p* -218,8 -183,0 | 1,309"

Uran | 238,03 92 [Вп78°5°6бо'\ 1135 3980 |1905

Wapń са 40,08 20 |[Ађаз? 842 1490 | 1,55
węgiel © | 1201 6 | [Hej2s*2p* | a850 3600s 2,27
Wodór H 1,008 1 |i -259,3 |-2529 | 008°
Wolfram W | 183,84 74 |[Xejós*4f"*5d* 3420 5700 19,27
Złoto Au |196,97 79 [Хебз'4'ё5'°® 1064,2 | 2856 19,28
Żelazo Fe | 55,84 26 /[Arj4s?3d* 1538 2861 | 7,87

*Wiemperaturze 25°С i pod ciśnieniem 1013 hPa.

** Wartość podana w дут.
Wedlug W. Mizerski, Tablice szkolne, Wydawnictwo Adamantan, Warszawa 2011.

308
Promienie atomów: metaliczne, kowalencyjne,
van der Waalsa
Е Ovt eN ost 081
a м оёр 06! Sbt

zk
обәигошәцә
цоедәшоҳкі

есет
AulAouefemOy
еңѕеиләкі
M Kuzojejow о
пшоуе
әр
UCA
6
юдш/ѕ yawosd
maa
mam
mmm

р)
wd
=
0L
(wz,
Lej
ч
1

EMOWIOJE
9

едг EJ
|39°
pN”
24° БЕД|
ną” |+02
u”
m
wg?
wd” в
vos.
РЕВІ
181
Рві
SZL LE
п” “|
ly*|nd*
П?
dN*|
шт
ed" O8L
991
Bet
561
651
ezt

ƏH
ваго
(evoypeziod
| OL v
29”
ци
a47
097
IN*
uz”
|DB eet
л
ц rat |
eel
061
SZL
SZL
Lek
rel
9 PO”
ax”
Pd” ЄР
ЧЫ”
о?
NH”
ow?
an”
az” ву |
961.
rel
oz
©
09 бн
ug”
sO”
JH*
д“ Ebt
łd*
|EL*
М"
өн* OSL |
022
SEL
Bel
eL
181
6st бо"
sa™
ш"
ua”
sH™|
W”
BS%
уы"
qq"

Według W. Mizerski, Tablice

chemiczne, Wydawnictwo
Adamantan, Warszawa 2013.
309
Charakter chemiczny tlenków

EE #14
= 449] sel 4 4|з
| g | ss | śś śś) £ SIE:
egs śś |ff|śś ДЕ i|?
- ga |as | ўз $$ |f? т |?
а |4 [з a |$
+ |%Ж|% TREF
=d 34132] $ BEL
і =| $2 | $8 |9898 $ | 4%
aj (| $ | sz $ 187
| -| $2 | gg | gf g #7
ТА Afefe 3 |1| F || $ | sss
T „g$s| gf |se| ЕЗЕТ
ШЕ Jesl g |s| El[s] £
H ERE
ШИ ГЕТЕ ЕЕ
{| | аа
А ПЕ ЕМЕ"
Odpowiedzi do zadań obliczeniowych
— zbiór zadań

Budowa atomu. Układ okresowy zadanie 70. a) 42,9% C, 57,1% O, b) 27,3% C,

pierwiastków chemicznych 72,7% O,
zadanie 1. a) liczba р? = 5, liczba e = 5, zadanie 71. а) Ag: O = 27:2,b) Fe:S=7:6
liczba nukleonów = 10, liczba по = 5; b) liczba zadanie 72. a) 12 g Mg, b) 10 g O
р' = 14, liczba e = 14, liczba nukleonów =29, Dla dociekliwych
liczba по = 15; с) liczba р? = 9, liczba e = zadanie 73. АО;
liczba nukleonów = 19, liczba n” = 10; d)
liczba p* = 12, liczba e” = 12, liczba zadanie 74. X — 3 mole, Y — 34 g, Z — 22,4 dm?
nukleonów = 25, liczba п? = 13 zadanie 75. a) по, = 1,5 mola, b) по, =
zadanie 3. a) liczba p* = 8, liczba e” = 10, liczba ,05 mola
nukleonów = 17, liczba п? = 9; b) liczba р” = 20,
liczba ег = 18, liczba nukleonów = 44, liczba ©) my, =15g
liczba р' = 3, liczba e” =2, liczba zadanie 77. а) Vo, = 2,8 dm?, b) Vo, = 0,56 dm*,
nukleonów =7,liczba n° = 4;d)liczba p* =7, c)Vo,=2dm* ` С
liczba e” = 10, liczba nukleonów = 14, liczba n° =7 zadanie 78. ny
zadanie 79. Үс;
Dla dociekliwych zadanie 80. Уң
zadanie 13. ту, = 24,3 u, Mg zadanie 81. myc =9,125 g
zadanie М. A= 10, A= 11
Dla dociekliwych
Systematyka związków zadanie 82. туо = 40,2 g
nieorganicznych zadanie 83. Ш, 1, 11
zadanie 39. c) Vy, = 16,8 ат?
Reakcje utleniania-redukcji.
Stechiometria Elektrochemia
zadanie 59. а) mc,o = 112 g, b) my,so, = 147g, zadanie 109. c) SEM = 0,12 V
©) Mego, 908
zadanie 60. a) ny, = 0,25 mol, b) ny, = 2 mol, Roztwory
©) Acaton, = 0,5 mol zadanie 110. 50 g / 100 g HO
zadanie 61.a)ms = 64g, b) m; = 48ge) ms = zadanie 111.90 g / 100g H;O
0,32 g zadanie 112. 73 g soli i 176,1 g wody
zadanie 62. a) пиҳо;= 0,5 mol, zadanie 113. 111 gNH;CI
b) пиҳо, = 0,25 mol, с) пио, =5 mol zadanie 114. a) 16 g KCI, b) 150 g wody
zadanie 63. a) Vyg = 44,8 йт, b) Vy = 784 dm? zadanie 115. roztwór nienasycony
zadanie 64. a) A – 0,25 mol, В - 5,6 dm”, zadanie 116. C, = 27%
C-22g, D- 11,2 dm?, E-44g, F-0,1 mol; zadanie 117. 45 g / 100 g НО
b) A — 2 mol, B 44,8 dm*, С- 4,25 g,
D- 5,6 dm*,E — 0,17 g, F — 0,01 mol zadanie 119. C,= 11%
zadanie 65. a) пс, = 0,03 mol, b) zadanie 120. 12,48 g soli i 195,52 g wody
"n,o = 0,045 mol, с) ny s = 0,022 mol zadanie 121. 75 g soli i 225 ст? wody
zadanie 66. a) CH; b) Fe;O;, c) HO Dla dociekliwych
zadanie 67. а) NO, b) CuO zadanie 122. roztwór I C,= 10%,
zadanie 68. a) Му, = 62-57: 25,8 % O, 74,2% roztwór II C= 10%
Na; b) Myron), = 58 „Еу; 41,4% Mg, 55,2 % O, zadanie 123. 1. Odważenie na szkiełku
34% H; c) Myco, = 625; 19,4% C, 774% О, zegarkowym 9g soli kuchennej. 2. Wsypanie
3,2% H soli do zlewki o pojemności 200 cm°.
zadanie 69. a) 7 : 4,b) 7 : 97:12 3. Odmierzenie 141 cm? wody destylowanej

311
шыш Odpowiedzi do zadań obliczeniowych — zbiór zadań

przy pomocy cylindra miarowego i dodanie Reakcje chemiczne w roztworach

wody do zlewki z solą. 4. Wymieszanie wodnych
zawartości zlewki bagietką.
zadanie 124. C, = 0,25 201 Dla dociekliwych
zadanie 125. Cm = 0,25 201 zadanie 151. 3 mole NO77
zadanie 152. 111 g Са(ОН),
zadanie 126. С = 0,5 st
zadanie 156. a) a = 35%, b) a = 10%, c) a = 40%,
zadanie 127. C = 1,94 9}
zadanie 128. С, = 2,2 201
zadanie 129. Cm = 2,87 -P9 zadanie 158. л, = 0,04 mol
zadanie 130. п = 0,6 mola zadanie 159. п, = 0,17 mol
zadanie 160. a) С, = 0,002 2201,
zadanie 131. 5,85 g NaCl b) С, = 0,008 201.
zadanie 132. V, = 0,05 дт?
zadanie 133. V, = 500 cm? Dla dociekliwych
zadanie 134. 1. Odważenie na szkiełku zadanie 161. a) С, = 0,02 201, С, = 0,08 For,
zegarkowym 16 g siarczanu(V!) miedzi(11). b) Cm = 0,1 29, c) a = 20%
2. Wsypanie soli do kolby miarowej
о pojemności 500 cm. 3. Wlanie do kolby zadanie 162. а) [H*] = 0,02 2201,
niewielkiej ilości wody. 4.Wymieszanie b) [H*] =3,6- 107* 81,c) [H*] = 0,5 pet.
zawartości ażdo całkowitego rozpuszczenia się zadanie 163. a) C = 0,01 2201, b) С, = 0,1 20,
soli. 5. Dopełnienie kolby do kreski i ponowne
wymieszanie. 9) „= 1-88
zadanie 135. 1. Odważenie na szkiełku zadanie 164. a) a = 2,5%, b) a = 50%
zegarkowym 40 g wodorotlenku sodu. zadanie 165. a) pH = 13, b) pH = 9, c) pH = 11,
2. Wsypanie soli do kolby miarowej d) pH = 12
о pojemności 200 cm. 3.Wlanie do kolby zadanie 169. a) pH = 1, b) pH = 2,с) рН = 3,
niewielkiej ilości wody. 4.Wymieszanie d) pH=4
zawartości ażdo całkowitego rozpuszczenia się zadanie 170. a) [H*] = 0,01 2091,
soli. 5. Dopełnienie kolby do kreski i ponowne b) [H*] = 0,0001 9, с) [H*] = 0,1 ot,
wymieszanie.
zadanie 136. d) [H*] = 0,001 p9}
zadanie 137. Cy= 5 zadanie 171. pH = 3
zadanie 138. C = 0,125 204. Dla dociekliwych
zadanie 173. a) [H*] = 0,01 228, b) pH = 2
zadanie 140. 2:5
zadanie 141. 83,3 g wody Efekty energetyczne i szybkość
zadanie 142. 75 g wody reakcji chemicznych
zadanie 143. C, = 21,7%
zadanie 144. 100 g wody Dla dociekliwych
zadanie 145. 150 ст? wody zadanie 191. c) 983,75 К)
zadanie 146. С, = 0,4 mo} zadanie 193. 3667 kJ

312
Odpowiedzi do zadań obliczeniowych

Budowa atomu. Układ okresowy zadanie 5. 7,58. 10% at. Cu, 5,56 - 10% at. Sn,
pierwiastków chemicznych 4,63 - 10” at. Zn, 1,16 - 10” at. Pb
s.20 zadanie 6. 10,8 mola H; 5,36 mola O
zadanie 2. a) liczba p*= 12, liczba e = 12; 0,054 mola CI; 0,046 mola Na; 0,0058 mola
b) liczba p*= 32, liczba e = 32; с) liczba p*= 82, Mg; 0,0028 mola 5; 0,001 mola Ca
liczba e” ) liczba р liczba e: s. 138
e) liczba p*= 8, liczba e” zadanie 1. a) mo, = 32 u, Mo, = 32 -$5
liczba e = 6 b) ms, = 256 u, Ms, = 256-57; с) тушр, = 103
zadanie 4. Лева р'= 4, liczba п? =
liczba e = u, Myugę = 103 57:9) тацон), = 78 и, MAKOH),
zadanie 6. hg-liczba p*= 9, liczba по = 10, = 78 © тико, = 63 u, Muno, = 63-27,
f) тоз, = 357 и, Myiysop, = 357-2:
zadanie 2. a) ткоң=14 g, b) my,so, = 147 g,
liczba n° = 20,
0 liczba е=20 ©) ma, = 710g, d)my,=0,2g
5.52 zadanie3.Va, = 11,2 dm*, b) Ун, = 264 dm*,
zadanie 2. а) różnica elektroujemności = 0 — ©) Veo, = П24т?
wiązanie kowalencyjne niespolaryzowane, zadanie4. Муус)=58,5 6, Мка = 74,5 mo
2,
b) różnica elektroujemności = 0,7 — wiązanie
kowalencyjne spolaryzowane, c) różnica Мсоза,вн,о = 21977, Мица, оно = 203 767 ol
elektroujemności = 0,7 — wiązani zadanie 5. 100 mg — 5,7 - 107%,
kowalencyjne spolaryzowane, d) różnica 200 mg - 1,1 - 107%, 1000 mg - 5,7. 10°
elektroujemności = 2,0 — wiązanie jonowe s. 147
5.64 zadanie 1. skład jakościowy: chrom, fosfor,
Sprawdź, czy potrafis: tlen; skład ilościowy — stosunek atomowy
zadanie 1. symbol chemi у: U, liczba 12:8; stosunek masowy
nukleonów = 238
zadanie 3. 152252 2р2 35? 3p*, rdzeń atomowy procentowy (procent masowy)
tworzy 10 elektronów %Сг:%Р:%О = 18:37.
zadanie 6. liczba р'= 8,liczba n° = 8, zadanie 2. magnez, Mg
liczba e = 10 s. 152
zadanie 1. 25,3 g Mg
Systematyka związków zadanie 2. 0,49 ат? H3
nieorganicznych zadanie 3. 0,25 mola NH3, 5,6 дт? NH3,
s. 117 1,505 · 10” cz. NH;, 4,25 g NH3
zadanie 2. %H;O = 6,21% s.154
s.122 Sprawdź, czy potrafisz...
Sprawdź, czy potrafisz... zadanie 1. Моо
о= 143 жеар" =78-Ё;
moli
zadanie 7. maro, = 78 u, %O = 61,5% Musio, =96 mać
65 Мыңуа =53, 5-Ё&›
Stechiometria Miano), =242 mei Myęs0,-7 4,05|=1868
mol
s. 128 zadanie2.НО, Hg, Fe, H;
zadanie 1. maj = 4,48 -10% g zadanie 4. dy, = 0,18 , doj, = 317
zadanie 2. a) 1,2 - 10” cz. Hp, zadanie 5. SO;
b) 6,02 - 10% cz. H30, с) 18,06 - 10” cz. HNO3, zadanie 6. My = 52 Ep, Cr, chrom
d) 9,03 - 10” cz. Cl, e) 4,515 - 10 cz. NH3 zadanie 7. x =4, %О = 65,3%
zadanie 3. a) 2 mole, b) 0,01 mola, с) 10 moli zadanie 8. Na;SO4
zadanie 4. b), d), e) zadanie 9. КУО;
313
шаш Odpowiedzi do zadań obliczeniowych

zadanie 10. 3,4 g H;0> s.236

zadanie 11. 28 g CaO Sprawdź, czy potrafisz...
zadanie 12. 33,75 g Ag zadanie 3. roztwór nienasycony
zadanie 13. wzór empiryczny: C;HsN;Oj; wzór zadanie 4. 12 g KCIO4
rzeczywisty: CzHioN;O> zadanie б. 730procentowy: 710-procentowy = 1: 1
zadanie 7. Cm = 2-791.
Reakcje utleniania-redukcji.
Elektrochemia
zadanie 8. 8,82 g H3504
zadanie 9. potrzeba 60 g cukru spożywczego
s. 188 iM0gH,O
zadanie 3. SEM = 0,48 V zadanie 10. a) potrzeba 13,68 g cukru
zadanie 5. a) SEM = 1,52 V; b) SEM = 1,95 V; spożywczego; b) potrzeba 1,6 g NaOH
©) SEM =0,5 V; d) SEM = 2,37 V; e) SEM = 3,16 V
Reakcje chemiczne w roztworach
Roztwory wodnych
s.215 s. 248
zadanie 1. 32 g КСО zadanie 2. а = 0,17%
zadanie 2. 622,6 g AgNO;, 377,4 g H:O zadanie З. e. procentowy = 041%,
s.220 40.procentowy = 0,32%
zadanie 1. C, = 20% s. 256
zadanie 2. 17,5 g NaCl, 232,5 g HO zadanie 3. roztwór 1
zadanie 3. C, = 23,1% s. 263
zadanie 4. 111,9 g/100 g H;O zadanie 2. 5 moli, uniwersalny papierek
s. 225 wskaźnikowy przyjmie barwę czerwoną
zadanie 1. С, = 0,5 sy s. 266
zadanie 2. C = 0,05 P9} Sprawdź, czy potrafisz...
zadanie 3. 66 ст? HSO, zadanie 5. a = 0,006, a = 0,6%
s. 233 zadanie 6. [OH] = 1 29, pH = 14
zadanie 1. C, = 40% zadanie 7. С, = 10-29.
zadanie 2. C, = 10% zadanie 8. pOH = 12
zadanie 3. Съ = 1,3 por
zadanie 4. V;пасму: Vo-molowy= 3: 1 Efekty energetyczne i szybkość
zadanie 6. C = 0,9 Fa reakcji chemicznych
zadanie 7. 6,3 g КМО; s. 274
zadanie 8. 166,7 g HO zadanie 3. E, = 200 kJ/mol, AH = 50 kJ/mol,
zadanie 9. 112,5 g proces endoenergetyczny
zadanie 10. C, = 37,5% s. 280
zadanie 11. M5 „procentowy: 75-procentowy =1: 1 zadanie 1. 1, 3,2

314
Szereg elektrochemiczny metali

Elektroda Reakcja elektrodowa Potencjał standardowy E°, V

Шлі iregi -3,04
Cs'/Gs Сз" +e g> Cs | -302
Rb'/Rb Во +6 22А -2,94
кк Kre >К -293
Ва?“/Ва | Ва?" + 29 => Ва -2,91
Са?'/Са | Ca?" +26 z>Ca | -2,86
Na*/Na Ма" +e g> Na -2,72
Mg” /Mg Mg” + 2е- «=> Mg -2,36

АЁ А! АР +36 «=>А -170

Mn?*/Mn Мт" + 26 => Мп -1,18
Zn?*/zn Zr" +26 zoŻZn -ол6
с/с Сг" +36 2 Сг -071
Fe”*/Fe Fe” + 26 g> Fe -0.44
Od*/Cd СФ" +26 g>Cd -0,40
Co?*/Go Со?" + 26 => Со -0,28
NP*/Ni №" + 26 OZNI -0,26
Sn?*/Sn Эп?* +26 => Sn -0,14
Pb?*/Pb Pb?* + 2e => РЬ -0,14
2H'M 2H' +26 =>н, 0,00

Sb*/Sb Sb” + 3e «=>50 0.20

AS**/AS Ав?" + Зе => Аз 0,30
вё“/в! ВЁ* + 3e => Ві 0,32
Qu?*/Gu Qu?" + 282—2Cu 0.34
но;?'/2 Hg Hg” + 46 => 2 Но 0,80

Aq'/AG | Ag +220 | 080

Pd*/Pd РФ" +26 2—2 РА 0,92
лг || IP* +36 «=> | 1,16
РЕР | Ре +26 2р | 119
Au®™/Au Аш" + Зеg> Au | 1,52
 Indeks

A chmura elektronowa 53, 63 gips + siarczan(V1) wapnia

A > liczba masowa cząsteczka polarna > dipol grupy 32
akceptor 48-49
aktynowce 33 DALTON JOHN 17 heksahydroksoglinian sodu 90,
aktywność chemiczna 40-41, 70, DEMOKRYT 17 120
174, 179-182
diament 59 helowce 29, 32, 41, 43
akumulatory 98, 189-190, 196-197 dipol 46-47, 49, 54, 63, 211, higroskopijność 78, 88-89, 91,
amfoteryczność 73, 74, 78, 86, 87, 238-239 107, 114
89-90, 119-120
donor 48-49 hipoteza 6, 10, 11, 12
amoniak 54, 55, 81-83, 87, 91, doświadczenie chemiczne 7 hydraty 113-117
104, 118, 149, 152, 245-246 dublet elektronowy 43, 45, 52 hydroksosole 99, 101, 112, 260
anion > jon ujemny dyfuzja 14
anoda 185-188, 190-193, 195, dysocjacja elektrolityczna
199 237-243 indeks stechiometryczny 66, 67,
atom 13-17, 20, 22 — jonowa > dysocjacja 79, 80, 84, 100
— azot 22, 44, 49, 81, 135, 153
elektrolityczna izotop węgla 2С 123
izotopy 19-20
baterie 167, 189-191, 196-197 efekt Tyndalla 204 J
bezwodhniki kwasowe —+ tlenki eksperyment 6 jądro atomowe 15-18, 20-22, 61
kwasowe elektrolit 237-238, 244, 246 jednostka masy atomowej, u 15,
blok d 33, 62 — mocny 246-248 16, 17, 123, 126
- energetyczny + blok = słaby 246-248 jod 159
konfiguracyjny = średniej mocy 246 jon 50, 52
--f33 elektron 15-19, 39 — dodatni 52, 211, 237-238
— konfiguracyjny 33-37, 62 elektrony niewalencyjne 22 — ujemny 52, 211, 237-238
—p33,62 = walencyjne 13, 21, 22, 30-31,
—s33,62 33, 36, 42, 44-46
BOHR NIELS 17 kamień kotłowy 111
elektroujemność pierwiastków
BOYLE ROBERT 17 chemicznych 42-45, 49, 56, 57,
karta charakterystyki 7
brom 39, 60, 159 62-63, 157
katalizator 267, 275, 278-279,
280
c emulsja 204 kation + jon dodatni
CHADWICK JAMES 17 energia aktywacji 273, 274 katoda 185-188, 190-193,195,
chlor 39, 42, 44, 50, 93,94, 135, 159 — jonizacji 39, 41, 62
199
chloran(VII) potasu 212 g klucz elektrolityczny 184-186,
chlorek glinu 89-90 faza nieruchoma 207 199
= kobaltu(11) 115 — ruchoma 207 koloid 201, 203-204, 209
- potasu 138, 170-171, 212 — stacjonarna > faza konfiguracja elektronowa 21-31
— sodu 50-51, 56, 59, 65, 99, nieruchoma — jonów 31
101, 156, 204, 209-212, 237, — podpowłokowa 27-29, 31
242 a — powłokowa 23-26, 31
= srebra(1) 104, 261, 269 galwanizowanie 194 korozja 97, 155, 191-195, 199
chlorowodór 45, 79-82, 93-95, gaz elektronowy 53, 63 kreda 106, 109, 112
119, 222, 239 gęstość 70, 133-134, 205, 224 krystalizacja 208—209, 215, 234

316

kryształy atomowe 58, 59
— cząsteczkowe 58, 59
— jonowe 50, 51, 58, 59
— kowalencyjne + kryształy
atomowe
— metaliczne 58, 59
— molekularne + kryształy
cząsteczkowe
— rodzaje 58
krzemionka 75, 109
krzywe rozpuszczalności 212-214
kwas azotowy(V) 92, 95, 97, 176,
254
- borowy 95
— bromowodorowy 97, 100, 104
– chlorowodorowy 92-95, 97
— chlorowy(1) 96-97
— chlorowy(VII) 93, 96-97
— fluorowodorowy 74, 100
— fosforowy(V) 97, 104, 240
— metakrzemowy 97
— siarkowodorowy 95, 97, 100,
239-240
= siarkowy(IV) 72, 94-95, 97,
160, 254
— siarkowy(V!) 97, 160, 254
- węglowy 97
kwasy 92-98
— beztlenowe 92, 93-94, 96
— mocne 97, 98
= nieutleniające 175
— słabe 97, 98
= tlenowe 94-96
— utleniające 174-176
-, dysocjacja 238-240
=, nazewnictwo 92-93
-, otrzymywanie 93-95
=, właściwości 95
=, zastosowania 98
kwarc 74
L obliczenia stechiometryczne
LAVOISIER ANTOINE 148
liczba atomowa Z 18-20, 23-24,
36-38, 61
— Avwogadra N4 124, 128, 132, 153
— masowa A 19, 20, 61
Ł oddziaływania
ładunek anionu 30, 84
— cząstkowy dodatni б' 46-47
— cząstkowy ujemny 6- 46-47
= elektryczny 16
— kationu 16-17, 30
ŁOMONOSOW MICHAIŁ 148
manganian(VII) potasu 105
marmur 109
masa atomowa 15, 19, 130
- cząsteczkowa 123, 129-130,
138, 153
— molowa M 130-131, 138,
143, 146, 153, 221-222, 235
metale aktywne 40, 41
= szlachetne 174
metoda naukowa 6
miedź 59, 69, 176
mieszanina 201-209, 234
— jednorodna 201-202,
206-209, 234
— niejednorodna 201-202, 205,
209, 234
moc kwasów 96-98, 120
model atomu planetarny 17
mol 124, 128, 149, 153
NA + liczba Avogadra N4
nadtlenek wodoru 67, 158, 278
neutralizacja + reakcja
zobojętniania
neutron 15-19
nukleony 15-20
objętość 134
— molowa gazów 135-138, 149,
153
148-152
obserwacja 11, 12
odczynniki chemiczne 7
odczyn roztworu 249
—, wskaźniki 65, 249
Indeks ШШЕ
międzycząsteczkowe 53-55
ogniwo Daniella 185-186
— elektrochemiczne + ogniwo
galwaniczne
— galwaniczne 184—186, 188, 199
— nieodwracalne 189-190, 197,
199
— odwracalne 189-190, 199
— paliwowe 190
okresy 32
oktet elektronowy 43-45, 51, 52,
157
otoczenie 268-270, 274, 281
para elektronowa niewiążąca 44
wspólna 44
pasywacja 176, 178, 194-195, 199
patyna 194
pehametr 249
piktogramy 3, 4, 7
piryt 176
podpowłoka elektronowa 25
polaryzacja wiązania 46-47
pomiar pH 249
potencjał standardowy półogniwa
183, 187, 188
powłoka walencyjna 21, 24, 61
półogniwo 183-185, 188, 198
prawo Avogadra 135, 153
— Prousta + prawo stałości
składu
— stałości składu 123, 141, 147
— zachowania masy 123, 148,
152
problem badawczy 6, 10, 12
proces dysocjacji > dysocjacja
elektrolityczna
— egzoenergetyczny 85, 88, 267,
270-271, 273, 274, 281
— endoenergetyczny 267, 269,
270, 273, 274, 281
promieniowanie 20
— rentgenowskie 15
promień atomowy 38—39, 41—42,
62
317
шыш indeks
proton 15-19
PROUST JOSEPH LOUIS 141
przeliczanie stężeń 226-232
rdzeń atomowy 22, 44
reakcja analizy 90
= egzotermiczna 107, 267, 272,
273, 274, 281
= endotermiczna 272, 273, 281
= neutralizacji > reakcja
zobojętniania
— nieodwracalna 239
— odwracalna 238-239
= strącania osadów 237,
261-263, 265
— syntezy 69, 70, 81, 86, 90, 94,
101
= wymiany 86, 90
= zobojętniania 103, 237,
257-260, 263, 265
reakcje redoks + reakcje
utleniania-redukcji
= utleniania-redukcji 163-164,
167, 173, 198
=, bilansowanie 168-173
redukcja 165, 167, 198
reduktor 165, 167, 198
reguła krzyżowa — reguła
mieszania
= mieszania 231-232
reszta kwasowa 92, 98, 99, 238
rozpuszczalnik 59, 201, 203, 210,
214
rozpuszczalność 59, 201, 210,
213,234
rozpuszczanie 210-211, 214
roztwarzanie 74
roztwór 201-203, 234
= nasycony 201, 214-215, 234
— nienasycony 201, 214-215,
234
— przesycony 214-215, 234
— rozcieńczony 201, 226-227
— rzeczywisty > roztwór
właściwy
— stężony 201, 226-227
318
roztwór właściwy 203-204, 209
-, rozcieńczanie 226
-, zatężanie 226
równanie połówkowe 166
RUTHERFORD ERNEST 17
SEM + siła elektromotoryczna
ogniwa
siarczan(VI) wapnia 65, 113, 115,
116
siarka 59, 94, 130, 202, 205
siarkowodór 81, 82, 119
siła elektromotoryczna ogniwa
187-188, 199
siły van der Waalsa 54, 55, 63
skala Paulinga 43
— pH 237, 252, 256, 265
skały wapienne 105-109, 112
——, zastosowania 109
skład ilościowy związku
chemicznego 139
— jakościowy związku
chemicznego 139
SKŁODOWSKA-CURIE MARIA
15
sole 65, 99-112
— obojętne 99, 100
— uwodnione + hydraty
—, dysocjacja 242
=, nazewnictwo 100-101
-, otrzymywanie 101-104, 121
=, właściwości 105-107
=, zastosowania 117
sód 101, 127, 153
sprzęt laboratoryjny 9
stężenie roztworu 220, 225,
226-232, 235
— molowe 221-225, 235
— procentowe 216-220, 235
stopień dysocjacji elektrolitycznej
244-248, 264
— utlenienia 156-162, 198
stosunek atomowy 139-140
— masowy 139-140
— procentowy 140-141
substancja rozpuszczana 203,
214, 218, 223
szereg aktywności metali
174-182
— elektrochemiczny metali 184,
188, 198
— napięciowy metali > szereg
elektrochemiczny metali
szkło 75-78
= jenajskie 76
— laboratoryjne 8
— potasowo-ołowiowe 77
— potasowo-wapniowe 77
— sodowo-wapniowe 76
szybkość reakcji chemicznej
275-281
т
THOMSON JOSEPH 14, 17
tlen 28, 38
tlenek сһготи(ш) 71
= krzemu(IV) 71-74
= magnezu 71-74
= miedzi(11) 69, 71-72, 102
= siarki(1V) 72-73, 119
— siarki(V!) 67, 119
— sodu 68, 70, 86, 119
= wapnia 68, 74, 107-108, 112,
119
— węgła(IV) 11, 70, 106, 107,
119
= żelaza(111) 71
tlenki 66-78, 119
— amfoteryczne 74, 78
— kwasowe 74, 78
— metali 70-71
— niemetali 70-71
— obojętne 74, 78
— zasadowe 74, 78
—, nazewnictwo 68
-, otrzymywanie 68-70
-, właściwości 71-74
—, zastosowania 78
u
u = jednostka masy atomowej
układ 268—270, 274, 281

układ okresowy pierwiastków wiązanie niespolaryzowane 44,
chemicznych 32-41, 62 49, 56, 63
=, rodzaje 268, 281 - podwójne 57, 63
utleniacz 165—167, 198 = pojedyncze 57, 63
utlenianie 165-167, 198 — potrójne 57, 63
w
= spolaryzowane 45—46, 49,
56-57, 63
wapień 76, 105-107, 109 — wielokrotne 57
wapno gaszone > wodorotlenek — wodorowe 54, 55, 63
wapnia — 057,63
= palone > tlenek wapnia -757,63
wapń 70 właściwości chemiczne 71
wartościowość 65-67, 80 — fizyczne 70
warunki normalne 134, 138 wniosek 11, 12
= standardowe 134 woda amoniakalna 83, 87, 91
węgiel 124 - krystalizacyjna 113
węglan wapnia 105-109, 111 — mineralna 110
wiązanie chemiczne 13, 57, 63 - twarda 111
— atomowe > wiązanie wodorki 65, 79-83
kowalencyjne wodorosole 99, 101, 112
— donorowo-akceptorowe + wodorotlenek glinu 86, 87, 89,
wiązanie koordynacyjne 119
= jonowe 13, 50-52, 56, 57, 63 = miedzi(il) 87, 103
— koordynacyjne 47-49, 63 - potasu 87
= kowalencyjne 13, 44-45, 49, — sodu 84, 87, 88
56, 57, 63 — strontu 241
- metaliczne 53, 55-56, 63 = wapnia 107-108, 112
Indeks ШШЕ
wodorotlenek żelaza(I11) 90
wodorotlenki 84-91
= amfoteryczne 86, 89, 119
— zasadowe 86, 119
—, dysocjacja 241
=, nazewnictwo 85
-, otrzymywanie 85-86
—, właściwości 87-90
—, zastosowania 91
wodór 19
wskaźniki + odczyn roztworu,
wskaźniki
wzór elementarny > wzór
empiryczny
— empiryczny 143, 147, 153
= rzeczywisty 143, 147, 153
= sumaryczny 139
z
Z — liczba atomowa
zaprawa gipsowa 116
— wapienna 108
zasada zachowania ładunku 240,
243
zasady 87, 91
zawiesina 201, 203, 209, 253
złoto 174, 176, 203
zmiana entalpii AH 272, 274
319
 Zdjęcie na okładce: Getty Images/Photoiibraryklack Andersen
Zdjęcia: Agencja Gazeta: Arkadiusz Wojtasiewicz s. 173; Archiwum wydawnictwa: s. 22, 77 (butelka, szklo). s. 108 (tlenek
wapnia), s. 116 (gips palony), s. 134 (doświadczeniezbalonem), s. 135, 148 (kolby); BEBW: Alamy Stock Photo—BigJoker s. 189
(akumulator), Evgeny Karandaev s. 92, John Barratt s. 13, s. 14 (0105), nattawut lakjit s. 54 (szklanka wody zlodem), Panther Media
GmbH з. 269 (zimny kompres), РНОТО12 – Archivesdu7e Art/DR s. 21 (ekran z flmem), PhotoResearchers — Charles D. Winters
s. 60, Science History Images з. 20 (obrazztomografi komputerowej), Sergiy Tryapitsyn з. 98(czyszczenie opon), The History
Colection s. 15 (Maria Skłodowska-Curie), SCIENCE SOURCE — CharlesD.Winters — s. 90, 183 (półogniwo cynkowe), s. 203
(roztwór wodorotlenku sodu). s. 207, 211, 216, 242 (rozpuszczanie ѕой)s. 261, Mark A. Schneiders.59 (miedź); Forum: Mariusz
Palczynski s. 156; Fotolia: Africa Studio s. 8 (szkło laboratoryjnej; Getty Images: DigitalVision/B2M Productions s. 42 (przeciąganie
liny), E+/irc83 s. 88 (sól z ryżem), iStock/Getty Images Plus—5bf5911a_905 s. 267, s. 271 (wulkan), alenkadr s. 203 (perfumy,
BeylaBalia s. 124 (trampki), boonchai wedmakawands.197 fadowanie samochodu hybrydowego), Charles Wolford э. 123, 148,
де-кау з. 75 (kwarc), Malbert s. 65 (odcisk stopy), s. 66, malerapaso s. 53 (ampki), stockdevil s. 117 (kroplówkaj, svetikd s. 69 (zimne
ognie), Photographer's Choice/lLaurence Monneret s. 78 (zasypka). PhotoObjecis.net/Getty Images Pius/Hemera Technologies
з. 46; Indigo: agefotostock/Jan Fritz s. 273, Alamy StockPhoto/Carołyn Jenkinss.202 (jogurt), imageBROKER/Michael Szónył
s. 110 (jaskinia), Science Photo Library s. 158, 221; Panthermedia: Karl Bloch s. 255 (las), nomadsoul1 s. 111 (kamień kotiowy),
Péter Gudella s. 7 (cysterna), s. 189 (baterie); Shutterstock: 4 PM production s. 50, AfricaStudio з. 12 (wypiek ciastek), s. 14 (pędzel
z farbą), s. 140 (sok), s. 6 (naleśnik). s. 75 (szkło laboratoryjne), s. 77 (szkło laboratoryjne), s. 78 (kosmetyki), Akkaradet Bangchun
з. 78 (kamienie syntetyczne, Aleksandra Pikalova s. 202 (woda gazowana), Aleksandra Suziз. 191, AlenKadr s. 228, alexytrener
s. 12 (chłopiec z lornetka), Andrey Armyagov s. 237, 238(tabletka musująca). Antoine2Ks.12 (probówki), Artnis s. 209 (napój),
Artography s. 59(olej z woda), Attapon Thana s. 275 (poduszka powietrzna), ayzeks.139, azure1 s. 253 (borówka), bazilpp s. 214
(herbata), Becky Stares s. 6 (stary rower), bergamont s. 140 (gruszka), Big Pants Production s. 53 (zgięty gwóżdź), Bohbeh s. 197
(pilot, BOKEH STOCK s. 244 (zeszyt), charnsitr s. 189 (smartwatch), Chepe Nicoli s. 55, 58 (czajnik), ChooChin з. 178 (rentgen),
Chursina Viktoriia s. 98 (kosmetyk), ChWeiss s. 20(bursztyn), Constantinosz s. 108 (zaprawa wapienna), Corepics VOF s. 117
(ciemnia), Daisy Daisy s. 210 (zmywarka), Danny Smythe s. 51 (solniczka), Davydenko Yuiiia s. 140 (brzoskwinia). demarcomedia
з. 194 (каре), Denis Radovanovic s. 176, Denis Val s. 257 (wyciskanie cytryny), Dionisvera s. 14 (wiśnia), Dmitry Kalinovsky s. 116
(nakładanie zaprawy gipsowej), DmitrySt s. 59(diament), Doug McLean s. 192, Egorov Artem s. 196 (tło smartfonów, Elena
Nichizhenowa s. 109 (rysowanie kreda), EM Arts s. 21 (cebula), Eric Gevaert s. 254-255 (kominy), Eric Isselee s. 42 (pies na smyczy),
Fer Gregorys.155, 163 (świetliki), feeling lucky s. 190 (samochód), fizkess.117 (solenie), FocusStocker s. 196, Fokin Oleg s. 16
(grafit), George Rudy s. 12 (babciazwnuczką), Gerard Koudenburg s. 7 (piktogramy), goh seok thuan s. 223 (kolba miarowa),
goh seok thuan s. 223 (nalewanie roztworu do kolby), grey_and s. 167, grigiomedio s. 6 (rower miejski), iceink s. 53 (smartfon),
igor Sh s. 110 (butelkizwodą), igorstevanow s. 77 (obiektyw), ПуаAndriyanov s. 226(syrop),imagehub s. 203 (peeling), Irainy s. 255
(susza), Jamie Roach s. 134 (balon), Jiri Hera s. 75 (szklane kk), Jiri Vaclavek s. 59 (chlorek sodu), Julia Reschke з. 174 (złoto),
KAMONRAT s. 268 (termofor), Katrina Leigh s. 231, Katyau s. 283, kazokas.226 (zupa), Kenneth Keifer s. 97 (as), Kishano s. 138,
Kletr s. 59 (siarka), KorradolYamsatthm s. 6 (otos), Leszek Glasner з. 256, lichimas.223 (waga), Losonsky s. 111 (czajnik), Lukas
Gojda в. 163 (narty), Maderta s. 99(czyszczenie patelni), majvecka s. 197 (smartfon), MaraZe s. 216 (truskawki), marketlan s. 201,
Mars Evis s. 188, Maziar Roohi s. 272 (schody), Mehmet Cetin s. 223 (nalewanie roztworu dozlewki), Melica $. 91 (szczoteczka),
MichaelJayBerin s. 39, Mihal Simonia s. 16 (rysowanie), mihalec s. 53(prosty gwóźdź), MirasWonderiand s. 68, Nerthuz s. 260,
New Айса s. 113, Newphotosenice s. 183 (prysznic), Nor Gal s. 75 (smartfon), Pavio Loushkin s. 58 (szklanka wody), Peter Hermes
Furian s. 51 (chlorek sodu), photomatz s. 58 (szklanka wody), plazas isubiros з. 195, Rabbitmindphoto s. 208, Rafal Olechowski
s. 91 (sad), Rattiya Thongdumhyu s. 206 (chromatogram), Remitski van s. 189 (smartfon). Robert Red s. 191 (śruby), эсой22 s. 117
(odcisk palca), Sebastian Studio s. 214 (cukier), seewhatmitchsee s. 19, Sergey Mironov s. 7 (dentysta), S-F s. 25, Shulevskyy
Volodymyr s. 205 (odcedzanie makaronu), Simon Bratt s. 79, Slobodan Babic $. 58 (kostka lodu). SOMMA! з. 141, Stanislav
Salamanovs.251, Stanisiav71 s. 214 (woda), Stefano s. 188, studiown s. 203(majonez). Subbotina Аппа s. 98 (miód), SUJITRA
CHAOWDEE s. 274, suriyachan s. 54 (gekon). Suwin s. 254 (dron), Syda Productions — s. 21 (sala kinowa), s. 203 (pierścionek),
Szasz-Fabian Ика Erika - s. 83, 216 (butelka z kwasem), TerryDavisэ.116 (skałka gipsowa), Tetra Imagess.75 (szklana zielona
kulka), Thon Мат s. 76 (szklanka), Tibor Duris s. 91 (ек), Tim UR з. 140 (jablko), Tono Balaguerэ.15 (skrzynki). Torin55 s. 23,
Ttstudio s. 20 (elektrownia jądrowa). Tyler Boyes s. 109 (kreda, marmur), Veniamin Kraskov - s. 182, 280, Vladimir Gappov з. 56,
whitelook s. 109 (Bobolice), winnond s. 99 (ktoplówka), WTHOMEPHOTO s. 21 (znak мі), xpixel s. 255 (śnięte ryby), Yevhen
Prozhyrko s. 129, Zoltan Major s. 174 (sztabka złota): Thinkstock/Getty Images: Hemera — s. 74 (kwarc), s. 209 (krystalizacja),
з. 242 (krystalizacja), s. 268 (kubek, termos), s. 270, Dmitriy Melnikovs.116 (zaprawa gipsowa), NickVangopoulos s. 194 (motocykl),
iStockphoto ~. 117 (nawóz sztuczny, Coffeemil s. 268(popcorn), ittipon2002 s. 206 (buty), Leadingiighis s. 194 (koń), Раш Fleet
s. 20 (detektor дути), Tyler Oliver s. 255 (smog), zoom-zoom s. 76 (wrzenie), Stockbyte s. 204 (krem); Anna Budzyńska s. 205
(Przesiewanie); Włodzimierz Echeński: s. 8 (sprzęt laboratoryjny), s. 9, 65 (papierki uniwersalne), s. 69 (miedź), s. 71 (tlenek wapnia),
8. 75 (szkło kolorowe), s. 82, 85 (otrzymywanie wodorotlenku sodu). s. 87 (wodorotlenek miedzi, barwy wskaźników), s. 88
(wodorotlenek sodu po pochłonięciu pary wodnej) s. 93, 95 (barwy wskaźników, s. 102, 103a, 104,105, 107, 108 (wapień, wapno
palone), 109 (wapień), s. 124 (węgie) s. 130, 131, 159, 175, 183, 204(koloid), s. 210 (rozpuszczanie oleju), s. 214 (roztwór siarczanu
miedzi), s. 218, 234, 238 (dysocjacja, żarówka), s. 249, 252, 257 (roztwór NaOH zfenoloftaleiną, odbarwienie fenołoftaleiny), э. 259,
262, 269 (rozkład chlorku srebra): PUTTO/Piotr Kubat: s. 10, 11, 70. 71 (jenek żelaza, tlenek chromu, s. 72, 73, 74 (wpływ na SIO).
э, 85 (otrzymywanie wodorotlenku sodu), s. 87 (wodorotlenek sodu, glinu, potasu), s. 88 (wodorotlenek sodu), s. 89, 94, 95 (kwasy),
s. 97 (демка) s. 101, 103b, 106, 108 (wapno дагопе) s. 115, 116 (gipsbezwodny), s. 177, 178 (reakcja glinu z kwasem), з. 185
(демка), s. 186, 202 (woda z solą, siarka z żelazem), s. 205 filtracja, zastosowanie magnesu. dekantacja), s. 209 (destylacja), 5. 210
(rozpuszczanie вой), s. 223 (żółta substancja), s. 226 (дема), s. 227.229, 239, 240. 247, 248, 253 (kwasomierz Heliga), s. 265, 271,
272 (zmiana entalpii ukladu). s. 276, 278; Maciej Wróbel з. 84;Dr.Ing.h.c.F.Porshe AG. s. 279; Laboratorium Elektrochemii
Wydziału Chemii Uniwersytetu Warszawskiego: dr hab. Marek Szklarczyk s. 16 (rozmieszczenie atomów węgla); Malawa/Michał
Malawski s. 110 (skład wody mineralnej); Mercedes-Benz Polska Sp. z о.о. s. 279; Wikipedia/LMU/CeNS: Organic
Semiconductor Nanostructures/Frank Trler s. 14 (obraz spod mikroskopu tunelowego).

Wydawnictwo Nowa Era oświadcza, żepodjęło starania mające naceludotarcie dowłaścicieli i dysponentów praw autorskich
wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwo Nowa Era,przytaczając w celach dydaktycznych utwory lub fragmenty, postępuje
zgodnie z art.29ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Nowa Era oświadcza, że jestjedynym podmiotem właściwym dokontaktu
autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych w przypadkach, w których twórcy przysługuje prawo dowynagrodzenia.

320
 Układ okresowy pierwiastków chemicznych

ETEN
ign
-RRAN ЕНП
ЕЕ

БЕТЕ BZ
ПЕШИН

ЖЕНЕТ
Янз
"Ba ДЕН SR

KOEGEL
skansi
SE
БН

ZAGM
"Виан

81151

KOCH
angi
ANAN

EDEN
HET
ELE

ШЕШ
SSR

ЕТЕ
ЕЕ
БН
Ё I

БЕП
АЧА
 Tabela rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie
аррар ырыр ЫЕ ЕЕ
>овопопоп нут) п DEDE ннн) ню Vi
= 3 = є z z z z = = = Э = = = = Б E
RRRRRRARTNTRRRRARRRARARARA
+ AARRRATA.QOO0ORW""QPOOWE
© RRRRRRRRRARRARRARARRARA
6 RRRRRRRRRTRR* тавая -WRARA
ЕТЕТ DODDS
SDD

- = нунун) н) ODVAHA
< ©
ЕТЕШ:
ЕЕЕ -
опте
=«
«с«ЕЖ -«
©=HHHH
©«OSD
н
©«DODO
- zz
e.©
« ©SOO
-=OOOO
«.@@@=«@«
«=@=в=.@«=
zzzcE-
r (9 «- ©«-ODDO
= n
Por
CHADS
=e. e= ee
є e= e=
е.
пола Twoje mocne strony To jest chemia

Część 1. podręcznika To jest chemia do zakresu podstawowego zawiera treści z chemii

ogólnej i nieorganicznej. Zastosowane w nim rozwiązania krok po kroku kształcą
umiejętności opisywania doświadczeń chemicznych, rozwiązywania zadań problemowych
i obliczeniowych oraz korzystania z chemicznych tekstów źródłowy.

= Tłumaczenie krok po kroku

pd 12 soe Infografiki Krok po kroku wyjaśniają
3 etapy przebiegu procesów,
4 a przykłady z Planem rozwiązywania
przedstawiają sposoby rozwiązywania
wielu typów zadań.

= 4

Nawiązanie do życia codziennego . =

Tłumaczenie przez odwołania do życia z
codziennego ułatwia zrozumienie teorii
a Chemia w akcji pokazuje praktyczne „ш :
zastosowanie wiedzy. F

Procesy pokazane
krok po kroku
Skuteczne opanowanie umiejętności
opisywania doświadczeń chemicznych
ułatwiają wyróżnione obserwacje
i wnioski oraz infografiki,
które krok po kroku pokazują
kolejne etapy przebii

Nowa Era Sp. z о.о. ISBN 978-83-267-3567-7

а O | [|| | |
Ў сет
(centrum Kontaktu: 801 88 10010,10, 58
58 721721 48 48000 883261735677!
7