ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Προγράμματα Συμπληρωματικής Εκπαίδευσης

Με τη χρήση καινοτόμων μεθόδων εξ αποστάσεως εκπαίδευσης

3465 - Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ

1
© Copyright 2023, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Π. Ε. Πετράκης.
Η έντυπη, ηλεκτρονική και γενικά κατά οποιοδήποτε τρόπο αναπαραγωγή, δημοσίευση
ή χρησιμοποίηση όλου ή μέρους του υλικού έργου αυτού, απαγορεύεται χωρίς την
έγγραφη έγκριση του κατόχου των πνευματικών δικαιωμάτων του έργου.

2
Το παρόν έντυπο αποτελεί τμήμα του εκπαιδευτικού υλικού του μαθήματος “Η Ζωή στη
Μικρά Ασία”. Αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα του ηλεκτρονικού υλικού που
βρίσκεται στην πλατφόρμα και αναπόσπαστο κομμάτι της εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Στην πρώτη ενότητα θα γίνει συνοπτικά λόγος α) για τη ζωή των Ελλήνων στη Μικρά
Ασία ως το 1922, ώστε να δοθεί το αναγκαίο ιστορικό πλαίσιο για τα γεγονότα που
οδήγησαν στην Καταστροφή και την τραγική Έξοδο των προσφύγων β) για το ρόλο
της λογοτεχνίας ως πηγής, διάσωσης και διάδοσης γεγονότων, αισθημάτων και ιδεών,
ενώ γ) θα δοθεί και ένα σύντομο διάγραμμα για τη λογοτεχνία με θέμα τους
πρόσφυγες που αναπτύσσεται ως και τον 21ο αιώνα.
Τη συγγραφή του συγκεκριμένου εκπαιδευτικού υλικού πραγματοποίησε η κα
Σταυροπούλου Ερασμία-Λουίζα, εξωτερική συνεργάτης του Προγράμματος
Συμπληρωματικής εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης του Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών.

3
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 1. Η ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ5
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ................................................................................................. 7
ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ 1. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ............................................. 8
ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ 2. Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΩΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ............................................................. 14
ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ 3. Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ .......................... 17
ΣΥΝΟΨΗ .............................................................................................................................. 36

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................................................................... 38

4
 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Προγράμματα Συμπληρωματικής Εκπαίδευσης

Με τη χρήση καινοτόμων μεθόδων εξ αποστάσεως εκπαίδευσης

3465 - Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 1. Η ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ

ΤΡΑΓΙΚΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ

5
6
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις
Αυτή η διδακτική ενότητα είναι εισαγωγική. Έχει στόχο να σχεδιάσει σε αδρές γραμμές
μια συνολική εικόνα του θέματος που θα μας απασχολήσει, της ζωής των Ελλήνων στη
Μικρά Ασία, της Καταστροφής του 1922, της άφιξης τους στην Ελλάδα και της
εγκατάστασής τους στη νέα τους πατρίδα. Τα κύρια σημεία από όσα θα σημειωθούν
εδώ θα αναλυθούν στα επόμενα μαθήματα.
Στην 1η λοιπόν υποενότητα θα δοθεί σε αδρές γραμμές το ιστορικό πλαίσιο, που δείχνει
την μακραίωνη παρουσία ελληνικού στοιχείου στην ανατολική Θράκη, τον Πόντο και τη
Μικρά Ασία και την κατάσταση του ελληνικού κράτους ως την περίοδο της
Μικρασιατικής Καταστροφής. Το σύντομο Χρονολόγιο αφορά στην περίοδο 1908-1923
και συμβάλλει στη σαφή ταξινόμηση των ιστορικών γεγονότων.
Στη 2η υποενότητα εξετάζονται οι τρόποι με τους οποίους η λογοτεχνία παρουσιάζει
ένα ιστορικό γεγονός.
Στην 3η Υποενότητα θα δοθεί ένα συνοπτικό διάγραμμα της λογοτεχνίας με θέμα τη
ζωή στη Μικρά Ασία, την Καταστροφή του 1922, την άφιξη και την σταδιακή και
επίπονη ενσωμάτωση των προσφύγων στην Ελλάδα. Σε αυτή την Υποενότητα δεν
πρέπει να σας τρομάξει η έκταση του κειμένου και το πλήθος των πληροφοριών. Εδώ
θα βρείτε συγκεντρωμένο όλο το σχετικό υλικό, χωρίς να γίνεται εκτενής λόγος για τους
κυριότερους συγγραφείς και τα έργα τους. Ό,τι εδώ μας ενδιαφέρει είναι να
σχηματίσουμε τη συνολική εικόνα με τα κυριότερα ονόματα συγγραφέων, τις θεματικές
τάσεις, τα σημαντικότερα σύμβολα, τα σταθερά και τα εξελισσόμενα στοιχεία στο
διάστημα ακριβώς ενός αιώνα, από το 1922 ως το 2022.

7
 ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ 1. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

1.1 Το ιστορικό πλαίσιο

Είναι γνωστό ότι επί χιλιάδες χρόνια κατοικούσαν Έλληνες στη Μικρά Ασία, τον Πόντο
και την Ανατολική Θράκη μαζί με τους ντόπιους πληθυσμούς. Περιοχές-σταυροδρόμια
πολιτισμών, φημισμένες για τον πλούτο τους, διεκδικήθηκαν από μεγάλες
αυτοκρατορίες, τη Ρωμαϊκή, την Βυζαντινή και την Οθωμανική, ενώ πολλοί άλλοι
κατακτητές πολιόρκησαν τις πόλεις και κυρίευσαν τη γη, προκάλεσαν καταστροφές
αλλά άφησαν και ίχνη των δικών τους πολιτισμών, στοιχεία όλα που συνέβαλαν στη
δημιουργία πλούσιων τοπικών πολυσυλλεκτικών πολιτισμών.
Για την άφιξη του ελληνισμού από την αρχαιότητα στον Πόντο ενδεικτικά αναφέρω την
ίδρυση τη Σινώπης στα βόρεια παράλια της Μικράς Ασίας από Ίωνες ναυτικούς γύρω
στο 800 π.Χ. και κατόπιν την ίδρυση της Τραπεζούντας το 783 π.Χ., δύο πόλεις που
σημαδεύουν την παρουσία ελληνικού πληθυσμού στον Πόντο, ονομασία περιοχής που
οριοθετείται στα νότια παράλια του Εύξεινου Πόντου, στη βορειοανατολική Μικρά Ασία.
Στην Ανατολική Θράκη σε μια θέση εξαιρετικής στρατηγικής σημασίας, στα στενά του
Εύξεινου Πόντου, ιδρύθηκε το 658 π.Χ. το Βυζάντιο από τον Μεγαρέα Βύζαντα. Το 330
μ.Χ. εγκαινιάστηκε ως Νέα Ρώμη από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Α’
(Κωνσταντίνος ο Μέγας) που μετέφερε εκεί την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας του. Η
Κωνσταντινούπολη, όπως ονομάστηκε πλέον, έμελλε να γίνει το λαμπρό κέντρο της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ενώ μετά την πτώση της (29 Μαΐου 1453), ο πολιορκητής
της, Μωάμεθ ο Β’, ηγέτης των Οθωμανών Τούρκων την διατήρησε ως πολιτικό κέντρο
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης επέφερε λίγα
χρόνια αργότερα και την Οθωμανική κυριαρχία στον Πόντο, ενώ το μεγαλύτερο μέρος
της Μικράς Ασίας είχε ήδη κατακτηθεί από τους Τούρκους.
Περνώντας τώρα στα παράλια της Ιωνίας, απέναντι από τη Χίο μαρτυρείται η ύπαρξη
νεολιθικού οικισμού από το 3000 π.Χ. περίπου. Τον 11ο αιώνα π. Χ. έφτασαν Έλληνες
άποικοι στην ήδη υπάρχουσα Σμύρνη. Στους επόμενους αιώνες πολλοί κατακτητές
διεκδίκησαν την πόλη, ώσπου το 1424 την κατέλαβε ο Σουλτάνος Μουράτ. Η εξαιρετική
θέση της ως κόμβου επικοινωνίας τόσο οδικά με το εσωτερικό της Μικράς Ασίας όσο
και από τη θάλασσα προς τα εδάφη της Ελλάδας και της υπόλοιπης Ευρώπης της
έδινε σημαντικό πλεονέκτημα και συνέβαλε στην ευημερία της.

8
Οι μεγαλύτερες, πολυπληθέστερες και εμβληματικές πόλεις, η Κωνσταντινούπολη και η
Σμύρνη υπήρξαν και παραμένουν πόλεις πλούσιες και κοσμοπολιτικές, ιδιαιτέρως
σημαντικά πνευματικά και οικονομικά κέντρα. Και οι δύο αποτέλεσαν και αποτελούν
ακόμη πολύ σημαντικά σύμβολα για το νεότερο ελληνισμό. Η Κωνσταντινούπολη, που
υπερέχει και διότι υπήρξε πρωτεύουσα δύο αυτοκρατοριών, της Βυζαντινής και της
Οθωμανικής, εκπροσωπεί το Βυζάντιο, τη χριστιανική θρησκεία με το Οικουμενικό
Πατριαρχείο, τη μακρά διάρκεια του ελληνικού πολιτισμού, γιατί παρόλο που η
Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν ήταν ποτέ ένα αμιγές ελληνικό βασίλειο (πλησίασε σε αυτή
τη διάσταση μόνο στην τελευταία περίοδο των Παλαιολόγων), στα όριά της ήδη από
τους πρώτους αιώνες ο ελληνικός πολιτισμός με κύριο χαρακτηριστικό τη γλώσσα
επικράτησε του αρχικού λατινικού. Σε όλο το 19ο αιώνα αποτέλεσε το σύμβολο της
Μεγάλης Ιδέας1 και ως το 1922 η εικόνα της φλόγιζε την ελπίδα των Ελλήνων ότι το νέο
Ελληνικό Βασίλειο θα απλωθεί κάποτε στα όρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Από την άλλη η Σμύρνη, από όλες τις μικρές και μεγάλες πολιτείες της Aνατολικής
Θράκης, του Πόντου και της Μικράς Ασίας, που χάθηκαν το 1922, έγινε το σύμβολο
της μεγάλης καταστροφής, του θανάτου τόσων αθώων ψυχών, της αναλγησίας των
ξένων δυνάμεων. Σύμβολο αλλά και όριο, φυσικό και ανυπέρβλητο για όσους
βρέθηκαν κυνηγημένοι από τη φωτιά και από τους Τούρκους στην ακτή μπροστά στο
Αιγαίο, όριο για να μετρηθεί το μίσος που χωρίζει τους λαούς, η παράλογη βία αλλά
και η πίστη στον άνθρωπο. Η «καταστροφή της Σμύρνης» φαίνεται να αποδίδει
συνεκδοχικά το μέγεθος όλης της απώλειας. Στο ουτοπικό όραμα της Μεγάλης Ιδέας
συμμετείχε και η Μικρά Ασία με την παράδοση της Κόκκινης Μηλιάς, θρυλικού τόπου
στα βάθη της Ανατολής, όπου οι Έλληνες με τη βοήθεια του του τελευταίου Βυζαντινού

1Μεγάλη Ιδέα, όρος του Ιωάννη Κωλέττη από αγόρευσή του στην ελληνική Εθνοσυνέλευση στις 14.1.1844.
Σήμαινε την προσπάθεια αναβίωσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ένα ουτοπικό όραμα που καθόριζε
ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα την πολιτική ζωή της Ελλάδας, την παιδεία της και σε μεγάλο βαθμό
την τέχνη της.
9
αυτοκράτορα, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου (του Μαρμαρωμένου Βασιλιά), θα
έστελναν κυνηγημένους τους Τούρκους, απελευθερώνοντας όλα τα ελληνικά εδάφη2.
Φτάνοντας τώρα στη σύγχρονη εποχή και στις αρχές του 20ού αιώνα, λίγο πριν να
διαδραματιστεί η Μικρασιατική Καταστροφή, βρίσκουμε το ελληνικό κράτος σε μία
περίοδο μεγάλης αναταραχής. Το τραύμα της ήττας του 1897 είναι ανοικτό και η
απογοήτευση των Ελλήνων, που συνειδητοποίησαν την έλλειψη κρατικής οργάνωσης
και στρατιωτικής προετοιμασίας μεγάλη. Για τον καταστροφικό πόλεμο του 1897 ο
Γεράσιμος Μαρκοράς έγραψε:
Στη λάσπη κυλισμένη
βογγομαχά η πατρίδα,
και λίγοι φαντασμένοι,
που στον αέρα ζουν,
για δόξες και για ελπίδα
τολμάνε και μιλούν;3
Ο Κωστής Παλαμάς το 1902 διαπίστωνε με τρόπο επιγραμματικό «σβησμένες όλες οι
φωτιές οι πλάστρες μες στη Χώρα» 4 . Ως αντίδραση σε αυτή την κατάσταση
οργανώθηκε το 1909 το Κίνημα στο Γουδί από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, που έδωσε
την ευκαιρία στον Ελευθέριο Βενιζέλο, γνωστό ήδη από τον πολιτικό αγώνα του στην
Κρήτη, να έρθει στην Αθήνα και να αναμειχθεί στην πολιτική ζωή του τόπου. Με
πρωθυπουργό (από το 1910) τον Βενιζέλο διεξήχθησαν οι νικηφόροι βαλκανικοί
πόλεμοι (1912-1913), που διπλασίασαν την έκταση της Ελλάδας. Ωστόσο αυτή η
μεγάλη επιτυχία δεν έφερε γαλήνη στη χώρα.

2 Βλ. τους χαρακτηριστικούς στίχους : «Και χτύπα χτύπα, θα τον πα μακρὰ να τον πετάξει, //πίσω στην
Κόκκινη Μηλιά, και πίσ’ απὸ τον ήλιο,//που πια να μη γυρίσει!» του Γεώργιου Βιζυηνού (1849-1896), «Ο
τελευταίος Παλαιολόγος», από τη συλλογή Ατθίδες Αύρες, 1883, (Ιωάννης Πολέμης (επιμ.), Λύρα,
Ανθολογία της νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως, Αθήνα, Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία, 1910, σ. 211-214, οι στιχ.
σ. 214).
3 Γεώργιος Μαρκοράς, «Φρονιμάδα», Ποιήματα (φιλολογική επιμέλεια Π. Δ. Μαστροδημήτρης). Ίδρυμα

Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1988, σ. 293.

4 Παλαμάς, «Ο πρόλογος», «Η φλογέρα του βασιλιά», Άπαντα. τ. Ε’. Γκοβόστης, χ.χ., σ. 11.

10
Αντίθετα, με την έναρξη του πρώτου παγκόσμιου πολέμου άρχισε ο Εθνικός Διχασμός,
η διαμάχη ανάμεσα στον Βενιζέλο που υποστήριζε την είσοδο της Ελλάδας στον
πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ (Ρωσική Αυτοκρατορία, Ηνωμένο Βασίλειο και Γαλλική
Δημοκρατία) και τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α, ο οποίος πρόκρινε την «ευμενή
ουδετερότητα» προς την Αντάντ5. Οι πολίτες διχάστηκαν σε βενιζελικούς και βασιλικούς,
η βόρεια Ελλάδα κινδύνευε από τις αντίπαλες «Κεντρικές Δυνάμεις» ή Τετραπλή Συμμαχία
(Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική αυτοκρατορία και Βουλγαρία) και στη χώρα
γίνονταν συνεχώς αναταραχές. Ο Βενιζέλος, μετά από δύο παραιτήσεις, κατέφυγε στη
Θεσσαλονίκη, όπου με το Κίνημα Εθνικής Αμύνης σχημάτισε προσωρινή κυβέρνηση,
ελέγχοντας τη βόρεια Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη.
Η Ελλάδα άρχισε να συμμετέχει στον πόλεμο στα μέσα του 1917, ωστόσο αυτό της
έδωσε το δικαίωμα να καθίσει με τον Βενιζέλο στο τραπέζι του διαλόγου για την
ειρηνευτική διαδικασία στην πλευρά των νικητών. Η λύση του Ανατολικού Ζητήματος, ο
διαμοιρασμός ουσιαστικά των εδαφών της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
ενδιέφερε ιδιαίτερα την Ελλάδα. Ο Βενιζέλος επιζητούσε την επέκταση των ελληνικών
εδαφών και πιο συγκεκριμένα στο χώρο της Μικράς Ασίας, στον Πόντο και την
Ανατολική Θράκη, όπου υπήρχε ελληνικός πληθυσμός. Στη Μικρά Ασία μάλιστα είχε
υπάρξει κατά το χρονικό διάστημα 1914-1918 ένας πρώτος μεγάλος διωγμός Ελλήνων,
Αρμενίων και Ασσυρίων, που έκανε επιτακτική την ανάγκη να ληφθεί μέριμνα για τους
Έλληνες της περιοχής.
Οι νικήτριες Μεγάλες Δυνάμεις προσπαθούσαν να ισορροπήσουν ανάμεσα στις
υποσχέσεις και τις δεσμεύσεις τους προς τους συμμάχους τους. Στο μεταξύ η οδυνηρή
για τους Τούρκους διάλυση της πολυπολιτισμικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας άνοιγε
το δρόμο στην κεμαλική προπαγάνδα για ένα εθνικό τουρκικό κράτος, ενώ η
συμμετοχή ελληνικού στρατού στην εκστρατεία εναντίον των μπολσεβίκων οδήγησε
τους Σοβιετικούς να υποστηρίξουν τους Τούρκους στον πόλεμο με τους Έλληνες.

5 Η σύζυγος του Κωνσταντίνου Α’ βασίλισσα Σοφία ήταν αδελφή του Κάιζερ της Γερμανίας, γι’ αυτό και η

στάση του βασιλιά θεωρήθηκε φιλογερμανική.

11
Το Χρονολόγιο 6 που ακολουθεί είναι πολύ χρήσιμο για να παρακολουθήσουμε τα
γεγονότα που οδήγησαν στη Μικρασιατική Καταστροφή.

1.2 Χρονολόγιο

 1908: κίνημα των Νεοτούρκων, εκθρόνιση του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ του Β’.
 Μάιος-Σεπτέμβριος 1914: ο πρώτος διωγμός του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς
Ασίας κατά τον οποίο περίπου 130.000 ελληνορθόδοξοι καταφεύγουν σε ελληνικό
έδαφος. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο κηρύσσει την Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό.
 28 Ιουλίου 1914: η Αυστροουγγαρία κηρύσσει τον πόλεμο στη Σερβία. Έναρξη του
Α’ Παγκόσμιου Πολέμου (-1918).
 12 Νοεμβρίου 1914: η Οθωμανική Αυτοκρατορία κηρύσσει τον πόλεμο στους
Συμμάχους. Στη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου η Κωνσταντινούπολη
βρίσκεται σε αποκλεισμό και από το 1918 ως το 1923 υπό την κατοχή Άγγλων,
Γάλλων και Ιταλών.
 18-20 Φεβρουαρίου 1915: αρχή «Εθνικού Διχασμού» με τη σύγκρουση Ελ. Βενιζέλου
και βασιλιά Κωνσταντίνου ως προς τη συμμετοχή ή όχι της Ελλάδας στον
Παγκόσμιο Πόλεμο.
 Απρίλιος-Οκτώβριος 1915: Γενοκτονία των Αρμενίων.
 26 Σεπτεμβρίου 1916: προσωρινή κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη.
 17 Νοεμβρίου 1916: τα «Νοεμβριανά» στην Αθήνα. Κορύφωση του Εθνικού
Διχασμού με δεκάδες νεκρούς, κυρίως βενιζελικούς. Ο Βενιζέλος αφορίστηκε
δημόσια. Το αγγλογαλλικό ναυτικό της Αντάντ όμως πολιόρκησε για μεγάλο
χρονικό διάστημα τα παράλια της βασιλικής Ελλάδας, γεγονός που οδήγησε στην
εκδίωξη του βασιλιά Κωνσταντίνου Α’.
 Ιούνιος 1917: ο Βενιζέλος ως πρωθυπουργός πλέον ολόκληρης της Ελλάδας
κηρύσσει γενική επιστράτευση στο πλευρό της Αντάντ.

6 Το Χρονολόγιο στηρίχτηκε κυρίως στο αντίστοιχο «Χρονολόγιο» του βιβλίου, 1922. Η Μικρασιατική

Καταστροφή. Επιμέλεια Χριστίνα Κουλούρη. Τα Νέα, Αθήνα 2022, σ. 17-21.

12
 Οκτώβριος 1917: Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία.
 18 Ιανουαρίου 1919: έναρξη Συνδιάσκεψης Ειρήνης των Παρισίων.
 Φεβρουάριος-Μάρτιος 1919: ανεπιτυχής εκστρατεία των συμμάχων στην Ουκρανία
εναντίον των μπολσεβίκων με τη συμμετοχή ελληνικής στρατιωτικής δύναμης.
 2/15 Μαΐου 1919: ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη.
 27 Δεκεμβρίου 1919: ο Κεμάλ εισέρχεται στην Άγκυρα, καθιστώντας την κέντρο του
εθνικού τουρκικού κινήματος.
 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920: Συνθήκη των Σεβρών. Συμφωνείται η διάλυση της
Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στην Ελλάδα παραχωρείται η Δυτική και η Ανατολική
Θράκη, η Ίμβρος και η Τένεδος και όλα τα νησιά του Αιγαίου εκτός από τα
Δωδεκάνησα που παραχωρήθηκαν στην Ιταλία. Η Σμύρνη τίθεται υπό ελληνική
διοίκηση προσωρινά, με πρόβλεψη η οριστική απόφαση να ληφθεί μετά από πέντε
χρόνια με δημοψήφισμα.
 1/14 Νοεμβρίου 1920: συντριβή των βενιζελικών στις εκλογές.
 22 Νοεμβρίου/5 Δεκεμβρίου 1920: Δημοψήφισμα για την επάνοδο του
Κωνσταντίνου στην Ελλάδα. Ο βασιλιάς επιστρέφει.
 3/16 Μαρτίου 1921: Τουρκοσοβιετικό Σύμφωνο Φιλίας.
 13/26 Αυγούστου: 1922 κατάρρευση του μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ.
 27 Αυγούστου /9 Σεπτεμβρίου 1922: τουρκικά στρατεύματα εισέρχονται στη Σμύρνη,
όπου φθάνουν και κυνηγημένοι Έλληνες από το εσωτερικό της Μ. Ασίας.
 28 Αυγούστου /10 Σεπτεμβρίου 1922: ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος
θανατώνεται με μαρτυρικό τρόπο από τον φανατισμένο όχλο.
 31 Αυγούστου/13 Σεπτεμβρίου 1922: εκδηλώνεται πυρκαγιά στην Αρμενική συνοικία
της Σμύρνης, που τελικά καίει όλη σχεδόν την Κάτω πόλη (Κάτω Μαχαλάς), όπου
κατοικούσαν οι Έλληνες (περίπου 165.000) και οι Αρμένιοι (40.000). Στον Πάνω
Μαχαλά κατοικούσαν Τούρκοι (80.000) και Εβραίοι (55.000). Στον πληθυσμό της
πόλης περιλαμβάνονταν επίσης 6.000 Λεβαντίνοι και 30.000 άλλοι ξένοι.
Προσπάθεια του ελληνικού πληθυσμού να εγκαταλείψει την πόλη.
 Νοέμβριος 1922: δίκη, καταδίκη και εκτέλεση των Έξι πολιτικών και στρατιωτικών,
που θεωρήθηκαν ως πρωταίτιοι της Καταστροφής.
 24 Ιουλίου 1923: Συνθήκη της Λωζάνης. Η Ανατολική Θράκη, η Ίμβρος, η Τένεδος
και η ζώνη της Σμύρνης παραχωρούνται στην Τουρκία. Αποφασίζεται η
υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.
 Σεπτέμβριος 1923: ιδρύεται η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων.

13
 1923: η πρωτεύουσα του Τουρκικού κράτους μεταφέρεται από την
Κωνσταντινούπολη στην Άγκυρα από τον Κεμάλ Ατατούρκ, πρώτο Πρόεδρο της
Τουρκικής Δημοκρατίας, ενώ το 1930 η Κωνσταντινούπολη μετονομάζεται επίσημα
από την Τουρκική Δημοκρατία Ιστανμπούλ.

ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ 2. Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΩΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Το να σχολιάσουμε το ζήτημα του ρόλου της λογοτεχνίας στη ζωή των ανθρώπων και
μάλιστα διαχρονικά θα απαιτούσε μια πλατιά και μεγάλη συζήτηση. Οι περισσότεροι θα
σκεφτόμασταν ότι απλά μας ψυχαγωγεί. Αυτή είναι μια πρόχειρη και πολύ περιορισμένη
απάντηση. Η λογοτεχνία με τρόπο ευχάριστο και όχι κουραστικό, χωρίς να επιβάλλει την
αμέριστη προσοχή του αναγνώστη, όπως ένα επιστημονικό βιβλίο, τέρπει, ενημερώνει,
διδάσκει, προβάλλει νέες ιδέες, προκαλεί, συγκινεί.
Όταν ένα ιστορικό γεγονός γίνεται θέμα λογοτεχνικής αφήγησης εντυπώνεται στο νου
πολύ εντονότερα από ότι μέσω μιας απλής παράθεσης των σχετικών στοιχείων. Για
παράδειγμα, το δράμα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου με τις μάχες των χαρακωμάτων
στα πεδία της Ευρώπης και τα εκατομμύρια νεκρών στρατιωτών αποδόθηκε ανάγλυφα
και συναρπαστικά σε μυθιστορήματα, όπως το Ουδέν νεότερο από το Δυτικό Μέτωπο
του Έριχ Μαρία Ρέμαρκ και Η ζωή εν τάφω του Στράτη Μυριβήλη, που έμειναν αξέχαστα
στο νου και την ψυχή των αναγνωστών. Η διαφορά της λογοτεχνικής από τις άλλες
αφηγήσεις έγκειται στο ό,τι απευθύνεται στο συναίσθημα και προκαλεί συγκίνηση στον
αναγνώστη, ενώ ανάγει τα ατομικά βιώματα των λογοτεχνικών ηρώων σε
πανανθρώπινα παραδείγματα και δημιουργεί αλησμόνητες εικόνες ζωής, κυρίως μέσα
από την αισθητική απόλαυση.
Επιπλέον, όπως πρόσφατα είπε ο Ιταλός συγγραφέας Αντόνιο Ταμπούκι:

14
 «Ο ρόλος της λογοτεχνίας είναι να φυτρώνει εκεί που δεν τη σπέρνουν, να
χώνει τη μύτη της παντού. Εκεί όπου αρχίζουν οι παραλείψεις και τα καλά
κρυμμένα μυστικά που οι ιστορικοί αφήνουν έξω από την ιστορία.»7
Στο λογοτεχνικό χειρισμό ενός ιστορικού θέματος μπορούμε να διακρίνουμε τρία
στοιχεία που σχετίζονται με τις προθέσεις του κάθε συγγραφέα:

1. Η διατήρηση στη μνήμη

Είναι κοινός τόπος η παραδοχή ότι το πέρασμα του χρόνου επουλώνει όχι μόνο τις
σωματικές αλλά και τις ψυχικές πληγές και αμβλύνει τον πόνο. Παράλληλα, όμως, ο
χρόνος από συμπαραστάτης γίνεται και αντίπαλος γιατί συσκοτίζει όσα συνέβησαν. Η
μνήμη μόνο μπορεί να διατηρήσει ζωντανά τα πρόσωπα, τους τόπους, τα γεγονότα.
Η εκστρατεία στη Μικρά Ασία, η Καταστροφή και η προσπάθεια των προσφύγων να
επιβιώσουν στην Ελλάδα, όπως και τα άλλα δύο κορυφαία γεγονότα της νεότερης
Ελληνικής ιστορίας: η Επανάσταση του 1821 και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος μαζί
με την Κατοχή και τον Εμφύλιο, αποτέλεσαν από πολύ νωρίς θέμα μιας πολύ μεγάλης
σειράς δημοσιευμάτων, δημοσιογραφικών, ιστορικών, και λογοτεχνικών. Ένας από
τους βασικούς λόγους γραφής αυτών των κειμένων ήταν η διατήρηση στη μνήμη των
θριάμβων αλλά και των τραγικών επεισοδίων και η διάδοση της σημασίας τους όσο το
δυνατόν περισσότερο.
2. Ο ιδεολογικός χρωματισμός
Η προβολή μέσω της λογοτεχνίας ενός μικρού ή μεγαλύτερου ιστορικού συμβάντος
φανερώνει εξαρχής μια προτίμηση, μια προσπάθεια να προβληθεί κυρίως θετικά αλλά
ίσως και αρνητικά το συγκεκριμένο γεγονός σύμφωνα με τις ιδεολογικές απόψεις και
την κοσμοθεωρία του εκάστοτε συγγραφέα. Ακόμη και η έκθεση των γεγονότων από
έναν ιστορικό θεωρείται πλέον όχι «αντικειμενική» παρουσίαση αλλά ως μια αφήγηση

7Αντόνιο Ταμπούκι, «Μόνο το ατελές μας συγκινεί», Συνέντευξη με την Αστερόπη Λαζαρίδου, εφ. Το Βήμα,
27.7.2008.
15
με στοιχεία υποκειμενικότητας στην οπτική γωνία από την οποία εκπορεύεται και στη
διατύπωσή της.
3. Η Ιστορία ως απλό περίγραμμα/πλαίσιο
Ορισμένα λογοτεχνικά έργα έχουν μεν ιστορικό θέμα, που χρησιμοποιείται όμως ως
απλό πλαίσιο της υπόθεσης, π.χ. σε ένα ιστορικό ρομάντζο, ένα ερωτικό μυθιστόρημα
δηλαδή, ο συγγραφέας του οποίου θέλει μεν να ξεφύγει από τη σύγχρονη εποχή αλλά
περιορίζεται σε κοινότυπες, γενικές και τυποποιημένες εικόνες του παρελθόντος. Σε
αυτές τις περιπτώσεις ούτε ο λογοτέχνης έχει προσπαθήσει να κατανοήσει σε βάθος το
παρελθόν και να το ζωγραφίσει με σχετική ακρίβεια ούτε οι περιπέτειες των ηρώων του
στηρίζονται ουσιαστικά στα ήθη εκείνης της παλαιότερης εποχής. Πρόκειται για έργα
ψυχαγωγικά χωρίς ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία. Ωστόσο μας ενδιαφέρουν πρώτα γιατί
δείχνουν με ποια στοιχεία έχει αποτυπωθεί το παρελθόν και είναι αναγνωρίσιμο σε
δημιουργούς και αναγνώστες και δεύτερο για την ίδια την επιλογή (μοναδική ή συνήθη)
της συγκεκριμένης περιόδου.
Περνώ τώρα στην επισήμανση ενός χαρακτηριστικού της λογοτεχνίας γύρω από τη
Μικρασιατική Καταστροφή. Σε αντίθεση με ότι συνέβη στη λογοτεχνική διαχείριση της
Επανάσταση του 1821 και του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, δύο μείζονα γεγονότα
της ελληνικής Ιστορίας τα οποία τα «διεκδίκησαν» εξίσου σχεδόν ο ποιητικός και ο πεζός
λόγος, το θέμα της Μικρασίας, αναπτύχθηκε ιδίως στην πεζογραφία.
Η γνωστή φράση του γνωστού Άγγλου ποιητή και κριτικού της λογοτεχνίας Ι.Α.
Richards: «Η ποίηση είναι η υπέρτατη μορφή της συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας»8
προβάλλει ως πρωτεύον χαρακτηριστικό της ποίησης τη δυνατότητά της να καλλιεργεί
και να επαυξάνει τη δύναμη ενός λόγου που απευθύνεται πολύ περισσότερο στο
συναίσθημα παρά στη λογική. Φαίνεται λοιπόν ότι για τους συγγραφείς ο συνοπτικός,
υπαινικτικός και μεταφορικός ποιητικός λόγος, αν και συναισθηματικά ισχυρότερος,
υστερούσε στη λεπτομερή απεικόνιση των γεγονότων του 1922, στην προβολή αυτής

8I.Α. Richards, Principles of Literary Criticism, London, Routledge, 1970, σ. 216. Χρησιμοποιώ την γνωστή
ελληνική απόδοση του Γ. Σεφέρη, «Μονόλογος πάνω στην ποίηση», Δοκιμές, τ. Α’, Αθήνα, Ίκαρος, 31974,
σ. 144.
16
της τραγωδίας με καταγγελτικό τρόπο και στη διατήρηση μιας καθαρής περιγραφής
των Χαμένων πατρίδων στη μνήμη. Η ανάγκη να αποδοθούν οι τραγικές περιπέτειες
του Ελληνισμού σε μια ανεπτυγμένη αφήγηση και η λεπτομερής απόδοση των
προσωπικών ιστοριών μπορούσαν να καλυφθούν μόνο με τον πεζό λόγο, όπως θα
δούμε και στη συνέχεια, μιλώντας ειδικότερα για τον τρόπο της μαρτυρίας με αρκετά
παραδείγματα9.

ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ 3. Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

3.1 Η λογοτεχνία για τη Μικρασιατική Καταστροφή

Το νεότερο ελληνικό κράτος από τη δημιουργία του το 1830 γνώρισε αλλεπάλληλες

πολεμικές συγκρούσεις, κάποτε αποτυχημένες, όπως ο καταστροφικός πόλεμος και η
ήττα του 1897, άλλοτε όμως επιτυχημένες με αποτέλεσμα την απελευθέρωση και την
προσάρτηση υπόδουλων ελληνικών εδαφών, όπως συνέβη για παράδειγμα με τους
βαλκανικούς πολέμους.
Η μνήμη των πολέμων διατηρείται ζωντανή όσο ζουν αυτοί που συμμετείχαν στα
γεγονότα, ενώ παράλληλα και αργότερα οι μελετητές αναλαμβάνουν να κρίνουν, να
ταξινομήσουν, να αποδώσουν ευθύνες και εν τέλει να αποτιμήσουν τη σημασία των
γεγονότων. Κορυφαίο τραγικό γεγονός της νεότερης ελληνικής ιστορίας η εκστρατεία
στη Μικρά Ασία έχει οδηγήσει σε σύνθετες ερμηνείες και συμπεράσματα. Από τη μια, η
τεράστια καταστροφή, εδαφική και οικονομική, μαζί με την απώλεια τόσων
ανθρώπινων ψυχών και τον καταποντισμό της Μεγάλης Ιδέας στο λιμάνι της Σμύρνης.
Από την άλλη, όμως, έχει διαπιστωθεί ότι η άφιξη στην Ελλάδα των Μικρασιατών
προσφύγων έδωσε μια άνευ προηγουμένου ώθηση σε πάρα πολλούς τομείς της
οικονομίας, του τρόπου ζωής αλλά και της πνευματικής δημιουργίας. Για τη λογοτεχνία

9Η ποιητική ανθολογία των Απόστολου και Καίτης Μαγγανάρη, Θρήνοι και παινέματα για τις χαμένες
πατρίδες (Εκδόσεις «Νέα Σύνορα», 1988) περιλαμβάνει ένα πολύ μεγάλο αριθμό έργων, που δεν
συνδέονται, όμως, όλα άμεσα με το θέμα της Μικράς Ασίας, της Καταστροφής και της προσφυγιάς.
17
μας η Μικρασιατική Καταστροφή, ο ξεριζωμός και ο ερχομός των Μικρασιατών
Ελλήνων στη μητέρα πατρίδα είχαν ως θετικό αποτέλεσμα ανάμεσα σε πολλά άλλα και
τον εμπλουτισμό της με έναν μεγάλο αριθμό νέων λογοτεχνών. Κυρίως από
Μικρασιάτες λογοτέχνες ή απόγονους Μικρασιατών δημιουργήθηκε και καλλιεργήθηκε
το λογοτεχνικό θέμα για τις Χαμένες πατρίδες.
Η τεράστια επίδραση της Μικρασιατικής Καταστροφής στη διαμόρφωση της ελληνικής
πνευματικής ζωής στα χρόνια του μεσοπολέμου αλλά και αργότερα έχει αναγνωριστεί
στην ιστορία της λογοτεχνίας μας:
«Ένα γεγονός άσκησε μεγάλη επίδραση στους λογοτέχνες της γενιάς αυτής,
γεγονός που ρίχνει τη βαριά σκιά του σε όλη τη μετέπειτα λογοτεχνική
παραγωγή και σε όλη την πνευματική και την κοινωνική οργάνωση: η
Μικρασιατική καταστροφή και η ανταλλαγή των πληθυσμών που
ακολούθησε. Ιδέες και όνειρα που έτρεφαν τις προηγούμενες γενιές για την
αποκατάσταση του ελληνισμού στα πρωτερινά όρια του βυζαντινού
κράτους, κατέρρευσαν μονομιάς τον Σεπτέμβριο του 1922, και μια καινούρια
τραγικότητα και σοβαρότητα αντικατέστησαν τον προγενέστερο κάπως
χιμαιρικό ρομαντισμό. Η γενιά του 30 εκφράζει στη λογοτεχνία την καινούρια
αυτή ωρίμανση.»10
Αυτό ακριβώς το γεγονός, την είσοδο δηλαδή στα γράμματά μας μιας πλειάδας νέων
πνευματικών δημιουργών και τη θετική επενέργεια που είχε για τη λογοτεχνία μας,
επισημαίνει είκοσι χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και ο Ι. Μ.
Παναγιωτόπουλος:
«Χρειάζεται να σταθούμε σ' ένα εξωτερικό γεγονός που είχε τεράστια
εσωτερική απήχηση: στο γεγονός πως η νεοελληνική πεζογραφία πέρασε
από τα χέρια των συγγραφέων της "κυρίως Ελλάδος" στα χέρια των
Μικρασιατών, των Κωνσταντινουπολιτών, των νησιωτών. Η Πόλη, τα

10 Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Μ.I.Ε.Τ., Αθήνα 1978, σ. 302.
18
 παράλια της Ιωνίας και τα αιολικά παράλια, τα νησιά του Αιγαίου, η Κρήτη
ήρθανε να χύσουν καινούργιο αίμα στις φλέβες της λογοτεχνίας μας. Η
μεγάλη "μετοικεσία", ο ξεριζωμός και το ξαναφύτεμα στο αρχέγονο πάτριο
έδαφος τέτοιου πλήθους Ελλήνων, δεν άλλαξαν μονάχα την εδώ κοινωνική
σύνθεση, δεν έδωσαν μονάχα ένα πλούσιο, φανταχτερό και ζωντανό χρώμα
στην καθημερινή ζωή, μα συντέλεσαν και μια ψυχική και πνευματική
μετατροπή, που βρήκε και στην τέχνη του λόγου την αρμόδια συχνά
έκφρασή της.»11
Αλλά το θέμα αυτό είχε πολύ ευρύτερη επίδραση στη λογοτεχνία μας, ιδιαίτερα τις
πρώτες δεκαετίες μετά την Καταστροφή. Χαρακτηριστικά όπως η καταθλιπτική
ατμόσφαιρα, ο φόβος, το ασφυκτικό περιβάλλον και η αστάθεια, η αίσθηση ήττας,
απραξίας και αδράνειας είναι εμφανή σε πολλά ποιητικά και πεζά έργα της εποχής
εκείνης, ακόμη κι αν το επιμέρους θέμα τους δεν σχετίζεται με το 1922. Βέβαια, με το
πέρασμα του καιρού το θέμα των Χαμένων πατρίδων δεν αντιμετωπίζεται πια μέσα στο
συγκεκριμένο και παγιωμένο πλαίσιο που επέβαλε η πρόσφατη εμπειρία, ενώ σταδιακά
το βιωματικό και ιστορικό υλικό που έδινε αφορμή κυρίως για έργα μαρτυρίας
μετασχηματίζεται σε έναν από τους σημαντικότερους λογοτεχνικούς μύθους του
νεότερου Ελληνισμού.
Για την προσωπική του εμπειρία αλλά και την επιρροή που είχε στην πνευματική του
πορεία γράφει το 1944 ο Μικρασιάτης Γιώργος Σεφέρης στον Τίμο Μαλάνο. «Το
γεγονός που μ' επηρέασε περισσότερο απ' όλα τα άλλα, είναι η μικρασιατική
καταστροφή»12. Πράγματι, το βίωμα αυτό, μέσα στο πλαίσιο των μεγάλων περιπετειών
που συγκλόνισαν τον Ελληνισμό τον 20ό αιώνα, διατρέχει την ποίηση του Σεφέρη
(ιδιαίτερα το «Μυθιστόρημα») με τρόπο υπαινικτικό, ως ψυχικό κλίμα της καταστροφής,
του καταποντισμού των ιδανικών του έθνους αλλά και της ιδεολογικής, αισθηματικής
και κοινωνικής διάλυσης που ακολούθησαν την συμφορά του 1922. Οι λιτά

11 Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Τα πρόσωπα και τα κείμενα. B' Ανήσυχα χρόνια. Οι Εκδόσεις των Φίλων, 21980,
σ. 23.
12 Τίμος Μαλάνος, Η Ποίηση του Σεφέρη και η Κριτική μου. Πρόσπερος, Αθήνα 1982, σ. 19.

19
επιγραμματικοί στίχοι του αποδίδουν την συναισθηματική και κυρίως τη διανοητική
ένταση της απώλειας, αλλά δεν δίνουν με ρεαλιστική ακρίβεια το χρονικοτοπικό στίγμα
της συμφοράς και μπορούν να διαβαστούν σαν να αντιστοιχούν και σε άλλα
γεγονότα:
«Τα σπίτια που είχα μου τα πήραν. Έτυχε
να 'ναι τα χρόνια δίσεχτα· πολέμοι χαλασμοί ξενιτεμοί»
(«Κίχλη»)13

3.2 Οι συγγραφείς

Τη μεγάλη περιπέτεια τη βίωσαν οι Έλληνες της Μικράς Ασίας, της Θράκης και του
Πόντου, οι Έλληνες στρατιώτες στην Ανατολή, αλλά και οι κάτοικοι του ελλαδικού
χώρου που δέχτηκαν το μεγάλο κύμα των προσφύγων. Από αυτόν τον πληθυσμό ήδη
στη μεσοπολεμική περίοδο, όταν το τραύμα ήταν ακόμη ανοιχτό και πολλαπλά
οδυνηρό, ξεπήδησαν οι συγγραφείς και οι ήρωες των έργων.
Ένας πλήρης κατάλογος με τα ονόματα όλων των μεσοπολεμικών λογοτεχνών, των
κορυφαίων αλλά και των λιγότερο σημαντικών, που κατέφυγαν στην Ελλάδα εξαιτίας
της απώλειας της Μικρασίας, θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί θα έδειχνε με ακρίβεια
το ανθρώπινο δυναμικό που τροφοδότησε τα γράμματά μας. Εδώ παραθέτω μόνο
μερικά ονόματα των γνωστότερων δημιουργών. Πιο συγκεκριμένα από την
Κωνσταντινούπολη ήταν ο Αντώνης Bουσβούνης, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Θράσος
Καστανάκης, ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Πέτρος Πικρός, η Τατιάνα Σταύρου και η Μαρία
Ιορδανίδου, από τη Σμύρνη ο Κοσμάς Πολίτης και ο Παύλος Φλώρος, από το Αϊβαλί
(Κυδωνίες) ο Ηλίας Bενέζης και ο Φώτης Κόντογλου, ενώ ο Τάσος Αθανασιάδης
γεννήθηκε στο Σαλιχλί (Σάρδεις της αρχαίας Λυδίας) και ο Στρατής Δούκας στα
Μοσχονήσια. Ασφαλώς σε αυτούς θα πρέπει να προστεθεί η Διδώ Σωτηρίου από το

13 Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα. Ενδέκατη έκδοση. Ίκαρος, Αθήνα 1977, σ. 219.

20
Αϊδίνι, που πρωτοπαρουσιάστηκε ως πεζογράφος αρκετά χρόνια αργότερα14. Για την
ποίηση η αντίστοιχη συγκομιδή είναι φτωχότερη, όχι μόνο σε ονόματα αλλά κυρίως σε
σχετικά έργα, για τους λόγους που ήδη σημειώθηκαν. Από την Κωνσταντινούπολη ή
από πόλεις της Ανατολικής Θράκης κατάγονταν ο Απόστολος Μελαχρινός, ο Κώστας
Oυράνης, ο Αλέξανδρος Μπάρας, ο Ιωσήφ Pαυτόπουλος, ο Κλέαρχος Στ. Μιμίκος, ο
Γιώργος Σαραντάρης και από τη Σμύρνη ο Γιάννης Bουλγαρίδης, ο Απόστολος
Μαγγανάρης και ο Γιώργος Σεφέρης15.
Είναι αξιοσημείωτο ότι από την πρώτη στιγμή όσοι γράφουν για το θέμα δεν είναι
αποκλειστικά πρόσφυγες. Άλλοι συγγραφείς ήταν στρατιώτες που συμμετείχαν στην
εκστρατεία και ελλαδίτες λογοτέχνες, όπως ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος ή ο Στράτης
Μυριβήλης από τη Μυτιλήνη. Ο τελευταίος μάλιστα έζησε τη Μικρασιατική καταστροφή
και ως στρατιώτης αλλά και ως μέλος του πληθυσμού ενός νησιού που λόγω θέσης
ήταν από τα πρώτα ελλαδικά εδάφη που δέχτηκαν μεγάλο αριθμό προσφύγων.
Αξίζει να επισημανθεί ότι οι πρώτοι συγγραφείς, ως τη δεκαετία του 1990 περίπου,
δηλαδή 70 χρόνια μετά τη μεγάλη «Έξοδο», ήταν αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων.
Αλλά και από τους μεταγενέστερους συγγραφείς αρκετοί ήταν και είναι απόγονοι
Μικρασιατών που διατήρησαν τις αναμνήσεις εκείνων και στήριξαν το έργο τους στα
βιώματα και τις διηγήσεις τους. Το θέμα πάντως, δεν έπαψε ως τις μέρες μας να
απασχολεί και ελλαδίτες λογοτέχνες.

3.3 Από τη μαρτυρία στη λογοτεχνική αφήγηση

Τα πρώτα λογοτεχνικά κείμενα που προσπαθούν να αποδώσουν τα τραγικά γεγονότα

εμφανίζονται αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Πρόκειται για άμεσες και εν

14 Η παράθεση των ονομάτων των πεζογράφων, έχει πηγή την οκτάτομη Μεσοπολεμική πεζογραφία. Από

τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939). Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1993. Από τους 53
μεσοπολεμικούς συγγραφείς που ανθολογούνται, οι 13 προέρχονται από τη Μικρά Ασία και τη Θράκη.
15 Η επιλογή έγινε με βάση τους 88 ποιητές που ανθολογούνται στους δύο τόμους: Νεωτερικοί ποιητές του

Μεσοπολέμου, με επιμέλεια του Α. Αργυρίου και Η ανανεωμένη παράδοση, με επιμέλεια του Κ.

Στεργιόπουλου (Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία -Γραμματολογία. Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1979 και 1980
αντίστοιχα).
21
θερμώ αντιδράσεις, στις οποίες η μαρτυρία ανταγωνίζεται την καλλιτεχνική πρόθεση.
Ακόμη ένας χαρακτηριστικός τρόπος γραφής, που επανειλημμένα εμφανίζεται στη
σχετική με τη Μικρασιατική Καταστροφή πεζογραφία, είναι ο τρόπος της προσωπικής
μαρτυρίας. Οι πρώτοι χρονολογικά συγγραφείς κατέθεταν πράγματι την προσωπική
τους εμπλοκή στο δράμα, σε μια γενναία (επειδή αποκάλυπταν τραγικές προσωπικές
περιπέτειες) προσπάθεια να παρουσιάσουν τι ακριβώς τους συνέβη. Και βέβαια το
ατομικό βίωμα αντικατοπτρίζει την κοινή τραγωδία, δημιουργώντας πανανθρώπινα
παραδείγματα και αλησμόνητες εικόνες ζωής.
«Η Αρχοντοπούλα της Σμύρνης» γράφει στον Πρόλογο του ομότιτλου μυθιστορήματός
του ο ελλαδίτης Παντελής Ι. Καψής πατέρας του δημοσιογράφου και πολιτικού Γιάννη
Π. Καψή:
«δεν έχει ούτε φιλολογικάς αξιώσεις ούτε ιστορικού συγγράμματος τοιαύτας.
Είναι ένα είδος Μνημοσύνου της ατυχούς Σμύρνης που τόσο άδοξα και
αδόκητα απέθανε[...] Το ιστορικό μέρος της "Αρχοντοπούλας" είναι
αυθεντικόν· είναι μέρος των αναμνήσεων του συγγραφέως, ο οποίος είχε
την ... τραγικήν ευτυχίαν να αποβιβασθή πρώτος εις Σμύρνην άμα τη
υπογραφή της ανακωχής και να παρακολουθήση όλην την Μικρασιατικήν
εκστρατείαν εγκαταλείψας το Μικρασιατικόν έδαφος μαζί με τους τελευταίους
Έλληνας στρατιώτας.»16
Με τα ίδια περίπου λόγια και άλλοι συγγραφείς ανάλογων έργων διαβεβαιώνουν τους
αναγνώστες τους αφενός ότι όσα γράφουν στηρίζονται σε προσωπικά τους βιώματα
και δεν αποτελούν μυθοπλασία και αφετέρου ότι στόχος της αφήγησής τους είναι να
διατηρήσουν άσβηστη στη μνήμη τους τη μεγάλη εκείνη εποχή.
Πράγματι, από τα κείμενα που εδώ μας ενδιαφέρουν εκείνα των πρώτων χρονολογικά
συγγραφέων στηρίζονται σε σταθερές χωροχρονικές συντεταγμένες και εντάσσονται
σε έναν εκ των προτέρων καθορισμένο θεματικό κύκλο, γι' αυτό άλλωστε υπερτερεί

16 Παντελής I. Καψής «Πρόλογος», Η Αρχοντοπούλα της Σμύρνης, Τυπογραφικά Καταστήματα

«Ακροπόλεως», Αθήνα 1927, σ. 7.

22
συντριπτικά η πεζογραφία (και μάλιστα η ρεαλιστική) έναντι της ποίησης. Την
πρωταρχική θέση της μαρτυρίας υπογραμμίζει το γεγονός ότι αρκετοί από τους
συγγραφείς όχι μόνο έζησαν τα γεγονότα αλλά και κατέθεσαν τα βιώματά τους και σε
άλλα κείμενα εκτός από λογοτεχνήματα. Δύο παραδείγματα από τα πρώτα χρόνια μετά
το 1922 είναι ενδεικτικά αυτής της διπλής τάσης: της αφήγησης που στηρίζεται ως ένα
βαθμό στη μυθοποίηση και τη φαντασία και εκείνης που μνημονεύει αποκλειστικά
πραγματικά γεγονότα. O Π. Ι. Καψής εκτός από το μυθιστόρημα «Η Αρχοντοπούλα της
Σμύρνης» εξέδωσε και το βιβλίο Δημοσιογραφικαί αναμνήσεις. Πώς επήγαμε στη
Σμύρνη και πώς ξεφύγαμε (1934). Επίσης, ο ανθυπολοχαγός Ιωάννης Α. Bενάρδος
τυπώνει την ίδια χρονιά, το 1930, δύο βιβλία: O ουλαμός του Αφιόν Καραχισάρ με τις
αναμνήσεις του από την εκστρατεία στη Μικρά Ασία, και τη συλλογή Αξέχαστος πόνος
και άλλα διηγήματα με επαινετικό πρόλογο του Γρ. Ξενόπουλου.
Υπάρχουν επίσης καταγραφές αφηγήσεων προσφύγων σε τρίτους (για παράδειγμα η
δίτομη έκδοση Η Έξοδος, 1980-1982 του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), αφηγήσεις
από τις οποίες δεν λείπει η χάρη της προφορικής διήγησης, ενώ έχουν εκδοθεί
αυτοτελώς και μαρτυρίες, χρονικά, ημερολόγια ανθρώπων που βίωσαν την πικρή
δοκιμασία.
Πολύ χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Ηλία Bενέζη, που κατέγραψε το 1924, στην
εφημερίδα Καμπάνα της Μυτιλήνης, τη δραματική εμπειρία της σύλληψής του από τους
Τούρκους το 1922 και του Γολγοθά 3000 Μικρασιατών στα εργατικά τάγματα της
Ανατολής, για να την επεξεργαστεί αργότερα στο γνωστό Το Νούμερο 31328 (1931) και
στη συνέχεια σε ολοένα και πιο δουλεμένη καλλιτεχνικά έκδοση.
Η σημασία του «καυτού» βιωματικού υλικού ως βάσης για τη λογοτεχνική αφήγηση
γίνεται φανερή σε δύο πασίγνωστες ανάλογες περιπτώσεις· στην αφήγηση του Στρατή
Δούκα, Ιστορία ενός αιχμαλώτου (1929), που στηρίζεται στην ιστορία του πρόσφυγα
Νικόλα Καζάκογλου, και στα εξίσου πολυδιαβασμένα Ματωμένα χώματα (1962) της
Διδώς Σωτηρίου που αντλεί στοιχεία από το αυτοβιογραφικό κείμενο του Μανόλη
Αξιώτη.
Η προηγούμενη αναφορά στους τρεις αυτούς σημαντικούς Μικρασιάτες λογοτέχνες
υπογραμμίζει μιαν άλλη παράμετρο του ζητήματος, την αξιολογική κατάταξη των
κειμένων. Πράγματι, μεγάλο μέρος των λογοτεχνημάτων για την εθνική δοκιμασία του
1922 και την προσφυγιά, αν και συγκινεί γιατί αποτυπώνει τα μαρτύρια των προσώπων
που δρουν στις σελίδες τους, δεν έχει καλλιτεχνική αξία.

23
Αντίθετα, τα έργα που ξεχώρισαν, πραγματοποίησαν αλλεπάλληλες εκδόσεις και
διαβάζονται ακόμη και σήμερα είναι αυτά στα οποία το βίωμα της Μικρασιατικής
καταστροφής μετουσιώθηκε «με καιρό και με τρόπο» σε έργο τέχνης.
Αξιοσημείωτο είναι, τέλος, ότι τα έργα που μας ενδιαφέρουν εκδίδονται σε μια μακρά
διάρκεια χρόνου. O Ηλίας Bενέζης και ο Στράτης Μυριβήλης άρχισαν να δημοσιεύουν
τα βιβλία τους λίγα χρόνια μετά το 1922, ενώ η Διδώ Σωτηρίου και ο Κοσμάς Πολίτης
εκδώσανε τα μυθιστορήματά τους στην επέτειο των σαράντα χρόνων από την
καταστροφή. Ακόμη, ο Παύλος Φλώρος παρουσίασε τις αναμνήσεις από την Ιωνία
στο τελευταίο μυθιστόρημά του Σπορά δίχως θερισμό μόλις το 1975 και ακόμη πιο
πρόσφατα ο Τάσος Αθανασιάδης με τους πρώτους δύο τόμους από το μυθιστόρημά
του Τα παιδιά της Νιόβης (1988). Ωστόσο, ως τη δεκαετία του 1990 περίπου η θεματική
των έργων διατηρείται σταθερή, ενώ οι αλλαγές στον φωτισμό και τον σχολιασμό των
ιστορικών γεγονότων είναι λιγοστές.

3.4 Η θεματική

Περνώντας τώρα από τους δημιουργούς στη λογοτεχνική παραγωγή και σε μια αδρή
θεματική κατάταξη των έργων διακρίνουμε τρεις θεματικούς άξονες: 1) Η
αναπαράσταση της Καταστροφής, 2) η απεικόνιση της ζωής στη Μικρασία, 3) η
παρουσίαση της προσφυγικής περιπέτειας. Είναι προφανές ότι υπάρχουν
μυθιστορήματα στα οποία συνδυάζονται και τα τρία αυτά θέματα.

3.4.1 Η αναπαράσταση της Καταστροφής

Σε πολλά μυθιστορήματα και συνήθως σε συνδυασμό με την απεικόνιση της ζωής στη
Μικρά Ασία περιγράφεται με εικόνες φρίκης και τρόμου το δράμα της Μικρασιατικής
Καταστροφής, της επίθεσης του τουρκικού στρατού ή ατάκτων σε πόλεις και χωριά, τη
βία, τις σφαγές, τις καταστροφές, που οδηγούν τους Έλληνες κατοίκους στη φυγή. Το
θέμα συνδυάζεται με μια σειρά από θεματικά μοτίβα, που θα δούμε στη συνέχεια. Εδώ
ανήκει και Το Νούμερο 31328 του Η. Βενέζη, που αναφέρεται σε ένα ειδικό θέμα, στη
συγκέντρωση των ανδρών άνω των 18 χρονών στη Σμύρνη και την αποστολή τους
στα Τάγματα Εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού), όπου ο συντριπτικός αριθμός τους πέθανε
από τη σκληρή εργασία, τις άθλιες συνθήκες και τα βασανιστήρια.

24
3.4.2 O χαμένος παράδεισος/η απεικόνιση της ζωής στη Μικρασία

Περνώ τώρα στον δεύτερο θεματικό άξονα, στη νοσταλγική αναπαράσταση της
ευτυχισμένης ζωής στη Μικρά Ασία. Στο θέμα αυτό η ζωή μυθοποιείται ως ζωή σε έναν
χαμένο παράδεισο. Ο Βενέζης στην Αιολική γη (1943) εύστοχα χρησιμοποιεί ένα παιδί
ως αφηγητή ακριβώς για να δώσει έναν τόνο παραμυθιού στην ιστορία του.
Η οριστική απώλεια της πατρίδας, της περιουσίας, των αγαπημένων προσώπων και οι
δυσβάστακτες συνθήκες ζωής που αντιμετώπισαν οι πρόσφυγες τα πρώτα χρόνια της
εγκατάστασής τους στην Ελλάδα συνετέλεσαν ώστε να παρουσιάζεται στα λογοτεχνικά
κείμενα η προηγούμενη ζωή τους σχεδόν εξιδανικευμένη και ο τόπος τους ισοδύναμος
με τη Γη της Επαγγελίας. Η ανασύσταση του χώρου, που δεν λειτουργεί απλώς ως
πλαίσιο δράσης, αποτελεί συχνά τον κύριο συγγραφικό στόχο. Μάλιστα στα
περισσότερα έργα η ευτυχία των προσφύγων στην ιδιαίτερη πατρίδα τους
ζωγραφίζεται εντονότερα, καθώς συνδυάζεται με την αντίθετη εικόνα: την περιγραφή
της καταστροφής και της προσφυγιάς.
Ας δούμε για λίγο και τη ζωή στην Κωνσταντινούπολη, που ζωντανεύει μέσα από μια
μεγάλη σειρά έργων. O Λεωνής (1940) του Γιώργου Θεοτοκά και η συλλογή
διηγημάτων στης Τατιάνας Σταύρου Εκείνοι που έμειναν (1933) σκιαγραφούν τη ζωή
στην Πόλη στη διάρκεια του Α' παγκοσμίου πολέμου, σε διαφορετικούς όμως
κοινωνικούς χώρους· ο πρώτος παρουσιάζει τους μεγαλοαστούς, η δεύτερη το
φτωχόκοσμο. O Θράσος Καστανάκης στα τρία μυθιστορήματά του: Η φυλή των
ανθρώπων (1932), Xατζή Μανουήλ (1956) και Η παγίδα (1962), δίνει την περιπετειώδη
όψη της πολύβουης και κοσμοπολίτικης μεγαλούπολης.
Η Σταύρου στη συλλογή διηγημάτων Το καλοκαίρι πέρασε (1943) φαίνεται να επιστρέφει
με νοσταλγική αλλά και μελαγχολική διάθεση στην Πόλη των αρχών του 20ού αιώνα,
χωρίς διάθεση εξωραϊσμού του χώρου. Αντίθετα, η Μαρία Ιορδανίδου στην
πασίγνωστη Λωξάντρα (1963) εστιάζοντας στη χρονική περίοδο 1874-1914, ζωγραφίζει
εικόνες μιας ήρεμης οικογενειακής και κοινωνικής ζωής που δημιουργούν τα πολύ
θελκτικά για το σύγχρονο αναγνώστη αισθήματα της νοσταλγίας, της θαλπωρής και
εν τέλει της ηρεμίας και της ασφάλειας.
Αντίστοιχα, η ζωή στη Μικρά Ασία αποτέλεσε θέμα μιας πλειάδας μυθιστορημάτων,
από τα οποία μόνο για τα γνωστότερα μπορεί να γίνει μια σύντομη αναφορά εδώ. Η
Αιολική γη, η Σπορά δίχως θερισμό (1975) του Παύλου Φλώρου, οι δύο πρώτοι τόμοι
από Τα παιδιά της Νιόβης (1988) του Τάσου Αθανασιάδη, στηρίζονται σε αναμνήσεις
και βιώματα από τη γενέτειρα πόλη των συγγραφέων τους, αλλά δίνουν και εξαιρετικά

25
επιτυχημένες εικόνες συνόλου, ενώ Το Αϊβαλί η πατρίδα μου (1962), του Φώτη
Κόντογλου αποτελεί τον προσωπικό ύμνο και θρήνο του συγγραφέα στην ιδιαίτερη
πατρίδα του.

3.4.3. Η παρουσίαση της προσφυγικής περιπέτειας

Συγκριτικά με τα έργα που αναφέρονται στη ζωή στις «Χαμένες πατρίδες» και στην
Καταστροφή, τα λογοτεχνήματα που εστιάζονται στην τραυματική εμπειρία του
ξεριζωμού και την εγκατάσταση των προσφύγων στον ελλαδικό χώρο είναι λιγότερα,
ιδιαίτερα στις πρώτες δεκαετίες μετά το 1922. Ίσως γιατί η μνήμη όφειλε να καταγράψει
κυρίως τη χαμένη ομορφιά και τη φρίκη της απώλειας, ενώ η ένταξη των προσφύγων
στο νέο τόπο διαμονής τους συνέβαινε σταδιακά και με διαφορετικούς τρόπους
ανάλογα με το χώρο και τις ομάδες πληθυσμού. Η μεγάλη, όμως, αυτή διαφορά
αμβλύνεται, αν υπολογίσουμε ότι σε πάρα πολλά λογοτεχνικά πεζά γίνεται λόγος,
παράπλευρα προς την κύρια υπόθεση, για τους πρόσφυγες. Στα έργα αυτής της
δεύτερης κατηγορίας, όπως στην Αστροφεγγιά (1945) του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου,
δίνεται κυρίως το κλίμα της εποχής με χαρακτηριστικές εικόνες του πλήθους που θρηνεί
για τους νεκρούς, αναζητά τους χαμένους, έχει ανάγκη περίθαλψης, στέγης και τροφής
και όχι μόνο δεν βρίσκει συμπαράσταση από τους γηγενείς αλλά γίνεται αντικείμενο
στυγνής εκμετάλλευσης.
Η υποδοχή, η περίθαλψη, η εγκατάσταση και η ένταξη των προσφύγων στον ελλαδικό
χώρο ήταν ένα τεράστιο έργο που παρουσίαζε υπερβολικές δυσκολίες Στα πρώτα έργα
(π.χ. Η. Βενέζης Γαλήνη, 1939, Στρ. Μυριβήλης, Η Παναγιά η Γοργόνα, 1949) το κύριο
χαρακτηριστικό για να φανεί ο σκληρός αγώνας των προσφύγων, ήταν η αποτύπωση
των σκηνών εξαθλίωσης και αναλγησίας που αρχικά αντιμετώπισαν. Εδώ πρέπει να
σημειωθεί ότι παλαιότερα το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της θεματικής ήταν η στήριξη
των επιμέρους ιστοριών σε αλλεπάλληλες αντιθέσεις, όπως: προηγούμενη ευτυχισμένη
ζωή vs τραγωδία της καταστροφής, καλοί vs κακοί ήρωες, πρόσφυγες vs Ελλαδίτες,
Έλληνες vs Τούρκοι, όμορφη μικρασιατική γη vs ξερό ελλαδικό τοπίο, πλούτος vs
φτώχεια. Εννοείται ότι οι αξιολογήσεις καλό vs κακό άλλαζαν φορά ανάλογα με το αν ο
συγγραφέας ήταν πρόσφυγας ή ελλαδίτης. Εδώ αναδεικνύεται και το σύμβολο του
ριζώματος στα νέα χώματα.
Επιπλέον, από τα μυθιστορήματα που εξιστορούν την προσπάθεια των προσφύγων
να συγκροτήσουν νέα ζωή μετά την Καταστροφή, θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τα έργα
κοινωνικού προβληματισμού και εκείνα στα οποία το κέντρο βάρους πέφτει στην

26
εξιστόρηση μιας ερωτικής ιστορίας ή γενικότερα των περιπετειών των ηρώων τους, ενώ
το προσφυγικό ζήτημα αποτελεί μόνο το γραφικό φόντο. Στα τελευταία μπορούμε να
συμπεριλάβουμε τα μυθιστορήματα: Η προσφυγοπούλα (1925) του Δημητρίου
Παπαδόπουλου [=Τυμφρηστού], Το κορίτσι που πρέπει ν' αγαπιέται (1929) του Δημ. Γ.
Αργυρόπουλου, Πρόσφυγες (1934) του Γρ. Ξενόπουλου και O άνθρωπος της εποχής
(1939) του Παύλου Φλώρου.
Από τους συγγραφείς που προσπάθησαν να προβάλουν το ζήτημα της
ενσωμάτωσης των προσφύγων ξεχωρίζει η Τατιάνα Σταύρου με το μυθιστόρημά της Οι
πρώτες ρίζες (1936), επειδή είναι η πρώτη γυναίκα συγγραφέας που καταπιάστηκε με
τον αγώνα των προσφύγων και ειδικότερα των γυναικών, να ριζώσουν στη νέα τους
πατρίδα. Επισημαίνονται, ακόμη, η Γαλήνη (1939) του Ηλία Bενέζη, το γνωστότερο
μυθιστόρημα για το θέμα αυτό, το βιβλίο της Ιφιγένειας Xρυσοχόου Ξεριζωμένη γενιά.
Το χρονικό της προσφυγιάς στη Θεσσαλονίκη (1977), ως ένα από εκείνα που
εξιστορούν το ρίζωμα των προσφύγων σε άλλες περιοχές εκτός Αττικής, όπως
προηγουμένως ο Στράτης Μυριβήλης είχε τοποθετήσει τους πρόσφυγες ήρωες του
μυθιστορήματός του Η Παναγιά η Γοργόνα (1949) στη Μυτιλήνη και ο Θέμος
Κορνάρος στο βιβλίο του Το ξεκίνημα μιας γενιάς. Από τα βαλτονέρια της Μεγάλης
Ιδέας (1962) σε αγροτικές περιοχές της Θεσσαλίας και Μακεδονίας.
Καθώς, όμως, περνούν οι δεκαετίες, δεν διεκτραγωδείται η δύσκολη διαδικασία της
ένταξης αλλά προβάλλεται κυρίως η θετική αποτίμηση της παρουσίας των
προσφύγων στην Ελλάδα.
Δημοσιευμένοι αρκετές δεκαετίες μετά την Καταστροφή, οι δύο τελευταίοι τόμοι του
μυθιστορήματος του Τ. Αθανασιάδη Τα παιδιά της Νιόβης (1995) αποτελούν μια
νηφάλια παρουσίαση του επιτυχημένου αγώνα των προσφύγων να ενσωματωθούν
στη ζωή του ελλαδικού χώρου.
Στο σημείο αυτό αξίζει να μνημονευτούν τρία ακόμη έργα, γραμμένα όλα από γυναίκες
συγγραφείς, επειδή είναι ενδεικτικά για τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους το
θέμα της προσφυγιάς πέρασε στη λογοτεχνία μας. Η Εύα Bλάμη στο μυθιστόρημα Τα
όνειρα της Αγγέλικας (1958) παρουσιάζει τη Μικρασιατική καταστροφή και τη συντριβή
της Μεγάλης Ιδέας μέσω της αλληγορίας, η Ευγενία Φακίνου περιβάλλει με την αίγλη
του μύθου τη Μικρασιάτισα ηρωίδα της (Το έβδομο ρούχο, 1983), ενώ η Λία Μεγάλου-
Σεφεριάδη στο O δρόμος είναι η χαρά (1991), χρησιμοποιεί ως αφετηρία της αφήγησής
της την άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα.

27
3.5 Θεματικά μοτίβα

Εδώ συγκεντρώνω ορισμένα χαρακτηριστικά που παρουσιάζονται σε πολλά

πεζογραφήματα περίπου ως το τέλος του 20ου αιώνα, ενώ στα επόμενα χρόνια
παρουσιάζονται ουσιώδεις αλλαγές. Ορισμένα είναι κοινά και στους τρεις θεματικούς
άξονες, ενώ άλλα συνδέονται μόνο με έναν.

3.5.1 Ο περίκλειστος κόσμος

Η ζωή στη Μικρά Ασία και η Καταστροφή παρουσιάζονται ως γεγονότα ξεκομμένα

από τη ροή της ελληνικής ιστορίας και του κοινωνικού γίγνεσθαι, κυρίως σαν ένας
περίκλειστος/περιχαρακωμένος κόσμος, ένας Παράδεισος αρχικά, που περιέχει τη ζωή
στις ιδιαίτερες πατρίδες των ηρώων, ενώ κατόπιν έρχεται η κατάβαση στην Κόλαση,
δηλαδή ο ξεριζωμός και η προσφυγιά στην Ελλάδα. Είναι προφανές ότι δεν προέχει η
παρουσίαση της επικοινωνίας των Ελλήνων από τις δύο πλευρές του Αιγαίου όσο η
διατήρηση και η προβολή της ζωής που ζούσαν οι Μικρασιάτες και των τραγικών
περιστατικών που οδήγησαν στο τέλος αυτής της ζωής.

3.5.2 Το πάσχον σώμα

Με αυτό το μοτίβο υπογραμμίζεται ο εξευτελισμός του ανθρώπου, προβάλλεται το

σώμα αντικείμενο τρομακτικών βασανιστηρίων, γιατί στα πεζογραφήματα αυτού του
είδους κυριαρχεί το δράμα, η φρίκη, ο τρόμος, η αδικία, όχι απλώς ο θάνατος, αλλά τα
βασανιστήρια, οι βιασμοί, η σωματική και ψυχική κατάπτωση των θυμάτων, η
κτηνώδης βαρβαρότητα των διωκτών τους. O Μικρασιάτης (όπως στα Ματωμένα
Χώματα) στη διάρκεια του διωγμού, αλλά και αργότερα ως πρόσφυγας προβάλλεται
κυρίως ως ένα σώμα σε οδύνη, που πασχίζει να γιατρέψει τις πληγές του και να καλύψει
τη γύμνια του, ενώ τα αισθήματα που κυριαρχούν είναι ο φόβος και η ντροπή.

28
 «Αχ, γκρέμισε ο κόσμος μας! Γκρέμισε η Σμύρνη μας! Γκρέμισε η ζωή μας! Η
καρδιά, τρομαγμένο πουλί, δεν ξέρει πού να κρυφτεί. O τρόμος, ένας
ανελέητος καταλυτής άδραξε στα νύχια του κείνο το πλήθος και το αλάλιασε.
O τρόμος ξεπερνάει το θάνατο. Δε φοβάσαι το θάνατο· φοβάσαι τον τρόμο.
O τρόμος έχει τώρα το πρόσταγμα. Τσαλαπατά την ανθρωπιά. Αρχίζει από
το ρούχο και φτάνει ίσαμε την καρδιά. Λέει: Γονάτισε, γκιαούρη! Και
γονατίζει.»17

3.5.3 Ο απαγορευμένος έρωτας

Η διαφορετική φυλή και η διαφορετική θρησκεία ήταν οπωσδήποτε στοιχεία

απαγορευτικά για μια ερωτική σχέση ανάμεσα σε άτομα από τους δύο λαούς. Ωστόσο
αποδεικνύεται ότι ο έρωτας ή κάποτε το ερωτικό ένστικτο ή το πάθος ξεπερνούν τις
απαγορεύσεις. Οι Τούρκοι και μάλιστα οι πλούσιοι παρουσιάζονται περισσότερο
επιθετικοί στις διεκδικήσεις τους, για παράδειγμα, στο Οι νεκροί περιμένουν της
Σωτηρίου μια νεαρή διηγείται πώς ένας μπέης την πήρε με τη βία και την έκλεισε στο
χαρέμι του. Ανάλογα και στο Ματωμένα χώματα ο Αξιώτης δημιουργεί σχέση με μία
Τουρκάλα που τον αγαπά, τον βοηθά και του ζητά να την παρουσιάσει στην οικογένειά
του σαν χριστιανή. Εκείνος όμως την εγκαταλείπει αποφασισμένος να γυρίσει στους
δικούς του και να ξεχάσει αυτή την ανίερη σχέση. Στο Νούμερο 31328 του Βενέζη η κόρη
ενός μπέη προκαλεί έναν αιχμάλωτο, αλλά ισχυρίζεται κατόπιν ότι ο Έλληνας τη βίασε
και έτσι τον σκοτώνουν. Από την άλλη, αγώνα δίνει ο δεσπότης Φιλαδελφείας και οι
πρόκριτοι στο Σαλιχλί για να αποτρέψουν τον εκβιαστικό γάμο ενός Τούρκου μπέη με
μια νεαρή χριστιανή στα Παιδιά της Νιόβης του Τάσου Αθανασιάδη. Τέλος, στο
μυθιστόρημα Στου Χατζηφράγκου δεσπόζει ο έρωτας του νεαρού Παντελή για την
μεγαλύτερή του Εβραία σιόρα Φιόρα. Τέτοιου είδους σχέσεις παρουσιάζονται και σε
άλλα μυθιστορήματα, παρουσιάζονται όμως αρνητικά σχολιασμένες και δεν έχουν
ούτε διάρκεια ούτε ποιότητα, συχνά δεν είναι καν αμοιβαίες.

17 Διδώ Σωτηρίου, Ματωμένα χώματα. Κέδρος, 361986, σ. 313.

29
3.5.4 Η καταστροφή της Σμύρνης

Η Σμύρνη πρωταγωνιστεί σε μια πολύ μεγάλη σειρά έργων που τοποθετούνται στον
πρώτο και στον δεύτερο θεματικό άξονα, που ανέφερα. Είναι η μόνη ελληνική πόλη που
ονομάζεται σε τόσους τίτλους λογοτεχνικών και όχι μόνο βιβλίων. Η περιγραφή της
φυσικής ομορφιάς, των πολύβουων συνοικιών, του πολυφυλετικού πληθυσμού, ακόμη
και του χαρακτηριστικού τύπου της Σμυρνιάς, έγιναν κοινοί τόποι της λογοτεχνίας μας.
Στην αρχή αρκετών μυθιστορημάτων, όπως για παράδειγμα στη Νιόβη του Κώστα
Zουμπουλίδη (εκδόθηκε το 1926 και είναι πιθανότατα το πρώτο μυθιστόρημα στο οποίο
περιγράφεται η ζωή στη Σμύρνη και η καταστροφή της), δίνεται μια πανοραμική
περιγραφή της πόλης από τη θάλασσα, ένα είδος περιήγησης από έναν αφηγητή που
προσεγγίζει τον χώρο απέξω, διασχίζοντας το Αιγαίο για να φτάσει στα μικρασιατικά
παράλια.
Από όλες τις μικρές και μεγάλες πολιτείες της Ανατολικής Θράκης, του Πόντου και της
Μικράς Ασίας, που χάθηκαν το 1922, η Σμύρνη έγινε το σύμβολο της πλούσιας ζωής
και κατόπιν της μεγάλης καταστροφής, του θανάτου τόσων αθώων ψυχών, της
αναλγησίας των ξένων δυνάμεων, όπως ακριβώς πριν από τη λογοτεχνία
αποτυπώθηκε στις φωτογραφίες και στα σύντομα ντοκιμαντέρ εκείνης της εποχής.
Σύμβολο αλλά και όριο, φυσικό και ανυπέρβλητο για όσους βρέθηκαν κυνηγημένοι
από τη φωτιά και από τους Τούρκους στην ακτή μπροστά στο Αιγαίο, όριο για να
μετρηθεί το μίσος που χωρίζει τους λαούς, η παράλογη βία αλλά και η πίστη στον
άνθρωπο. Η «καταστροφή της Σμύρνης» φαίνεται να αποδίδει συνεκδοχικά το μέγεθος
όλης της απώλειας.
Στα περισσότερα μυθιστορήματα γίνεται λόγος έστω και για ένα πέρασμα του ήρωά
τους από τη Σμύρνη, ακόμη κι αν το κύριο μέρος της υπόθεσής τους διαδραματίζεται
μακριά, ενώ οι συγγραφείς εστιάζουν επίμονα στην περιγραφή της φωτιάς και της
καταστροφής. Εκτός από την πληθωρική παρουσία της σε ένα πλήθος έργων,
σταδιακά μπαίνει σε μια μυθική διάσταση, καθώς συνδέεται με τη μαγεία της Ανατολής
και με τη διαχρονική συνύπαρξη της ελληνικής και οθωμανικής παράδοσης. Αυτή η
«μαγεία» της Σμύρνης, η μαγεία της Ανατολής θα διατηρηθεί και θα ενταθεί σε νεότερα
ευπώλητα μυθιστορήματα.

3.5.5 Η τελετουργική πορεία

Ένα άλλο χαρακτηριστικό μοτίβο που συναντάμε σε πολλά κείμενα, είναι η τελετουργική
πορεία των προσφύγων, είτε πρόκειται για την αναχώρηση τους από τα πατρογονικά

30
εδάφη και επομένως προς τη θάλασσα (Η. Bενέζης, Αιολική γη, 1943, Ν. Καζαντζάκης,
Oι αδερφοφάδες, 1963), είτε για της άφιξή τους στον τόπο της εγκατάστασής τους (Ν.
Καζαντζάκης, O Xριστός ξανασταυρώνεται, 1954, Η. Bενέζης, Γαλήνη, 1939). Η όλη
ατμόσφαιρα του ξεσηκωμού τους θυμίζει το δημοτικό τραγούδι «Της Πάργας» για μιαν
άλλη προσφυγιά, το 1819. Με τον τρόπο αυτό η λογοτεχνία δείχνει, όχι μόνο τα
συνεχιζόμενα προβλήματα του ελληνισμού, αλλά και τη διαχρονική έκφραση αυτών
των προβλημάτων.

3.5.6 Το ρίζωμα

Η προσπάθεια ένταξης των προσφύγων στη νέα τους πατρίδα δίνεται σε αρκετά έργα
με την εικόνα του ριζώματος ενός φυτού στη γη. Τίτλοι, όπως Οι πρώτες ρίζες ή
Ξεριζωμένη γενιά ή η αφήγηση για τα τριαντάφυλλα που προσπαθεί να καλλιεργήσει
ένας ήρωας στο μυθιστόρημα Γαλήνη αποσκοπούν αφενός στο να δείξουν τις
δυσκολίες στην προσαρμογή των κατατρεγμένων στη νέα τους πατρίδα και αφετέρου
στο να υποβάλουν την αίσθηση της φυσικότητας στη διαδικασία ενσωμάτωσης του
στον ελλαδικό χώρο.

3.6 Οι ήρωες

Στο επίπεδο των λογοτεχνικών ηρώων κυριαρχούν δύο μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες,
οι Έλληνες και οι Τούρκοι. Οι Έλληνες διακρίνονται σε Μικρασιάτες και κατόπιν
πρόσφυγες και σε ελλαδίτες. Η ιδεολογική, πνευματική, κοινωνική και πολιτική σύγκλιση
ή απόκλιση μεταξύ των δύο αυτών ομάδων διακρίνεται πολύ καθαρά στα έργα και
εξαρτάται από την καταγωγή του συγγραφέα. Στο δίπολο πρόσφυγας / ντόπιος
(παλαιοελλαδίτης, όπως αναφέρεται σε αρκετά από τα πρώτα έργα) ο αντιθετικός
ποιοτικός χαρακτηρισμός: καλός vs κακός αντιστρέφεται συνεχώς.
Σε αρκετά μυθιστορήματα διαγράφονται ανάγλυφα η επιφυλακτικότητα του ντόπιου και
η αρνητική προδιάθεση απέναντι στους «ξένους», διαθέσεις οι οποίες μπορεί να
οφείλονται σε διάφορες αιτίες. O γηγενής Αντώνης Τραυλαντώνης, για παράδειγμα,
στη Λεηλασία μιας ζωής (1935) αποτυπώνει στην στάση του απέναντι στους
πρόσφυγες τον αντιβενιζελισμό του.
Αντίθετα στο μυθιστόρημα του πρόσφυγα Σωκράτη Προκοπίου, Σαν ψέμματα και σαν
αλήθεια (1928), καταγγέλλεται η αδιαφορία του ελληνικού κράτους για την περίθαλψη
των προσφύγων. Εξαιτίας των κακών συνθηκών της ζωής στους προσφυγικούς

31
καταυλισμούς πεθαίνει φυματική η ηρωίδα, ενώ η αναλγησία του ντόπιου πληθυσμού
είναι φανερή και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τον πονεμένο πατέρα της.
Συγγραφείς, βέβαια, με ωριμότερη σκέψη αποδίδουν και στους μεν και στους δε τις
ευθύνες τους, όπως ο Στράτης Μυριβήλης στα μυθιστορήματα Η δασκάλα με τα
χρυσά μάτια (1932) και Η Παναγιά η Γοργόνα (1949). Αξιοσημείωτο είναι ότι στο πρώτο
από αυτά τα έργα φωτίζεται όχι μόνο ο κόσμος των προσφύγων και των ντόπιων αλλά
και οι αποστρατευμένοι πλέον στρατιώτες που προσπαθούν να συνέλθουν από τις
τραυματικές εμπειρίες του πολέμου.
Η άλλη μεγάλη ομάδα πληθυσμού που εντάσσεται στο θέμα μας είναι οι Τούρκοι, τόσο
ως ντόπιος πληθυσμός στις περιοχές απ' όπου ξεριζώθηκαν οι Μικρασιάτες
πρόσφυγες, όσο και ως πρόσφυγες οι ίδιοι, που έφυγαν αναγκαστικά από την Ελλάδα
με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923. Είναι άξιο προσοχής ότι σε όλα τα έργα
που περιλαμβάνονται ως ήρωες γίνεται σαφής διάκριση ανάμεσα στους καλούς
Τούρκους με τους οποίους η συμβίωση ήταν αρμονική και στους σαδιστικά σκληρούς
εχθρούς που συμμετείχαν στον αφανισμό του Ελληνισμού της Ανατολής. Ακόμη, ο
δικός τους ξεριζωμός παρουσιάζεται με συγκίνηση σε έργα, όπως Το χρονικό μιας
πολιτείας (1938) του Παντελή Πρεβελάκη, «Η βρύση του Μπραήμ Μπαμπά»
(Yπολείμματα επαγγέλματος, 1978) της Έλλης Αλεξίου, «Ακήφ» (Αιγαίο, 1941) του Ηλία
Bενέζη, Συννεφιάζει (1948) του Μενέλαου Λουντέμη και «Του Κεμάλ το σπίτι» του Γιώργου
Ιωάννου (Η μόνη κληρονομιά, 1982).

3.7 Θεματική ανανέωση

Τι συμβαίνει μέχρι σήμερα με το θέμα της Μικράς Ασίας; Έχει μήπως ξεχαστεί αυτή η
υπόθεση ή την θυμόμαστε μόνο σε επετειακές χρονιές; Συγκροτεί έναν από τους
μεγάλους λογοτεχνικούς μύθους της νεότερης λογοτεχνίας μας, όπως υποστηρίζω, ή
φθίνει; Επιπλέον το ορόσημο του 1922, όπως προβάλλεται στη λογοτεχνία μας,
αποτελεί πλέον πεδίο εθνικού αναστοχασμού ή αναπαράγει, παγιωμένα από
παλαιότερα πασίγνωστα έργα, μοτίβα και σύμβολα; Τι προβάλλεται, η ιστορική ή η
μυθική του διάσταση; Με το τελευταίο ερώτημα εννοώ, αν οι συγγραφείς ενδιαφέρονται
για αφηγήσεις που διερευνούν και προσπαθούν να φωτίσουν τα όσα συνέβησαν ή
αντίθετα προβάλλουν στο έργο τους στοιχεία που συσκοτίζουν ή ωραιοποιούν την
πραγματικότητα, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση μιας εικόνας επιθυμητής στο
συλλογικό φαντασιακό.

32
Να λάβουμε υπόψη ότι τη δεκαετία του ’40 ένα νέο μείζον ιστορικό γεγονός, ο β’
Παγκόσμιος Πόλεμος, η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος προκάλεσαν άλλες
τραγικές πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αναταράξεις. Ο χρόνος έφερε νέα
τραύματα, αλλά μείωσε την ένταση των παλαιών πληγών, καθώς ο προσφυγικός
πληθυσμός είχε αρχίζει να ενσωματώνεται στην Ελλάδα, ενώ οι συνθήκες της ζωής του
είχαν βελτιωθεί. Κυρίως όμως όλα αυτά τα γεγονότα επέβαλαν, ακόμη και σε όσους
είχαν ζήσει το δράμα της Καταστροφής και της προσφυγιάς, να επανεξετάσουν τα
παλαιά γεγονότα, σε μια προσπάθεια να δώσουν όχι μόνο την προσωπική τους
μαρτυρία αλλά και μια ερμηνεία για τα όσα συνέβησαν.
Από τα τέλη κυρίως του 20ού αιώνα, η Μικρασιατική Καταστροφή σταδιακά εντάσσεται
από τους νεότερους συγγραφείς μέσα στη συνολική ελληνική ιστορία και κατ’
επέκταση την ευρωπαϊκή και την παγκόσμια. Το ζήτημα της Μικρασίας συνδέεται με τα
μεγάλα ιστορικά γεγονότα του εικοστού αιώνα, δείχνοντας έτσι την συνέχεια των
παθών και των αγώνων του ελληνισμού.
Παρουσιάζονται λοιπόν βιβλία που αναφέρονται στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας
ως μέρος των πολεμικών γεγονότων στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα μαζί με την
επισήμανση των λαθών στη στρατιωτική και την πολιτική διαχείριση του θέματος, με μια
επιπλέον επισήμανση για τη γενικευμένη φρίκη του πολέμου και των συνεπειών του.
Αξιοσημείωτα παραδείγματα αποτελούν τα μυθιστορήματα Συναξάρι Αντρέα
Κορδοπάτη. Βιβλίο δεύτερο. Βαλκανικοί-’22 (2000) του Θανάση Βαλτινού και Ο Έλληνας
γιατρός (2016) της Καρολίνα Μέρμηγκα. Στο πρώτο μας δίνεται μια σκοτεινή
τοιχογραφία της δεκάχρονης περιπέτειας του ελληνικού στρατού στους Βαλκανικούς
Πολέμους του 1912-1913, τον Α' Παγκόσμιο, την εκστρατεία στην Κριμαία στα χρόνια
της Ρωσικής Επανάστασης και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο επώνυμος ήρωας,
γνωστός για την αφήγηση της αποτυχημένης προσπάθειάς του να μεταναστεύσει στην
Αμερική (στο πρώτο Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη, 1972) πλαισιώνεται εδώ από τις
μικροαφηγήσεις άλλων ηρώων, στρατιωτών και πολιτών, μέσα από τις οποίες
διαγράφεται η συλλογική εθνική, κοινωνική, οικονομική και πολεμική αποτυχία μιας
χώρας που καταρρέει. Στο δεύτερο η ιστορία του γιατρού πρωταγωνιστή
διασταυρώνεται με την ελληνική ιστορία ως τις αρχές του β’ παγκόσμιου πολέμου.
Ανάλογα στη μυθιστορηματική τριλογία του Γιώργου Μιχαηλίδη, Άγιοι έρωτες (2011,
2013, 2018) δεσπόζει η Μικρασιατική περιπέτεια, αν και η ιστορία εκτείνεται στο χρονικό
διάστημα από το 1890 ως τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Οι ζωές και οι
προσωπικές περιπέτειες μιας μεγάλης ομάδας προσώπων φωτίζουν τα θλιβερά

33
γεγονότα, τις επαναλαμβανόμενες καταστροφές, τα πάθη και τις προδοσίες που
ορίζουν τη μοίρα αυτού του τόπου στο διάστημα ενός περίπου αιώνα. Ο ίδιος
συγγραφέας στο μυθιστόρημα Τα Φονικά (1991) με αφετηρία τις περιπέτειες μιας
προσφυγικής οικογένειας ξεδιπλώνει την ιστορία των χρόνων από το 1922 ως και τη
μεταπολίτευση, δείχνοντας πώς οι εθνικοί αγώνες στο διάστημα αυτής της
εβδομηκονταετίας εξελίσσονται σε ανελέητη εξόντωση προσωπικών αντιπάλων και στη
λύση ατομικών διαφορών Στα μυθιστορήματα του Νίκου Θέμελη Η αναζήτηση (1998),
Η αναλαμπή (2003), Οι αλήθειες των άλλων (2008) η Μικρασιατική Καταστροφή, χωρίς
να διεκδικεί πρωταγωνιστικό ρόλο, αποτελεί το ιστορικό φόντο πάνω στο οποίο
διαδραματίζονται, αλλά και από το οποίο εξαρτώνται οι ζωές διαφόρων ηρώων.
Ανάλογο ρόλο έχει και στο μυθιστόρημα Σαν το μετάξι (1996) της Λίας Μεγάλου
Σεφεριάδη.
Ανάμεσα όμως στους νεότερους λογοτέχνες, που δεν έζησαν το δράμα του 22,
ορισμένοι συνεχίζουν να γράφουν στα χνάρια των παλαιότερων, συμμετέχοντας στην
διαμορφωμένη παράδοση, είτε είναι απόγονοι προσφύγων και στηρίζονται στις
διηγήσεις και μνήμες εκείνων είτε όχι. Αυτοί δηλαδή προβάλλουν κυρίως τον καιρό της
Καταστροφής και του πόνου (π.χ. Εμμανουήλ Γιουβανόπουλος, Ο κούκος και τ’
αηδόνι, 2021). Άλλοι όμως συγγραφείς αναστοχάζονται και εκφράζουν νέες απόψεις.
Στο σύγχρονα βιβλία που αναφέρονται στα πολεμικά γεγονότα βλέπουμε να αντιστοιχεί
ένα άλλο θεματικό μοτίβο που κυριαρχούσε στα παλαιότερα έργα, στα οποία
προβαλλόταν διαρκώς «το πάσχον σώμα». Στα νεότερα αποκαλύπτονται και οι ευθύνες
των Ελλήνων στρατιωτών απέναντι στους Τούρκους με ανάλογους βασανισμούς. Ήδη
πολύ νωρίς, στην Πολιορκία (1953) του Αλ. Κοτζιά ο απεχθής ήρωας Μηνάς
Παπαθανάσης, εγκληματίας συνεργάτης των Γερμανών, παρουσιάζεται να έχει
διαμορφωθεί μέσα από τη συμμετοχή του σε προηγούμενους πολέμους και τη
Μικρασιατική εκστρατεία, στην οποία αρκετές φορές ανατρέχει.
Στη συλλογή διηγημάτων του Δημοσθένη Παπαμάρκου Γκιάκ (2014) η αγριότητα του
πολέμου στο μέτωπο της Μικρασίας δημιουργεί στους αγωνιστές ένα ψυχολογικό
τραύμα απαγορευτικό για την απρόσκοπτη ένταξή τους στην ειρηνική ζωή. Λίγο
νωρίτερα, ο Πάνος Καρνέζης, στο Λαβύρινθο (2004) αφηγείται την περιπλάνηση μιας
ελληνικής μεραρχίας στην Μικρασία μετά την ήττα, καθώς οι στρατιώτες αδυνατούν να
βρουν τη διέξοδο προς τη θάλασσα και τη λησμονιά για τις ανόσιες πράξεις τους στη
διάρκεια του πολέμου.

34
Στη θεματική ανανέωση εντάσσεται επίσης η διερεύνηση των γεγονότων από τη σκοπιά
του Άλλου, του Τούρκου, είτε τα γεγονότα αφορούν στην ειρηνική συνύπαρξη πριν από
το 1922, είτε στο ζήτημα της ανταλλαγής των πληθυσμών, το 1923, όταν και οι Τούρκοι
μετακινήθηκαν από την Ελλάδα, χάνοντας την ιδιαίτερη πατρίδα τους. Αξιοσημείωτο
παράδειγμα είναι το τρίτομο μυθιστόρημα του Βαγγέλη Μαυρουδή, Επιστροφή στη
Σμύρνη (2010, 2011), στο οποίο παρακολουθούμε τις πολύχρονες διαπλεκόμενες
περιπέτειες μιας ελληνικής και μιας τουρκικής οικογένειας. Σε άλλα μυθιστορήματα,
όπως στο Καιρός για θαύματα (2005) του Κώστα Ακρίβου ή στο Ένα κομματάκι
ουρανός (2000) της Κατερίνας Ζαρόκωστα, παρουσιάζεται η συμφιλίωση των παλαιών
εχθρών, Ελλήνων και Τούρκων, μέσω μιας άλλοτε απόλυτα απαγορευμένης, όπως ήδη
ειπώθηκε, αγάπης, για λόγους φυλετικών και θρησκευτικών διαφορών. Κι ενώ διάφοροι
πρόσφυγες παρουσιάζονται να ξαναγυρίζουν στην Ανατολή για να βρουν τις ρίζες
τους, πολύ ενδιαφέρουσα είναι η αντίστροφη διαδρομή, όπως το ταξίδι ενός Τούρκου
στα Χανιά, στο μυθιστόρημα της Μάρως Δούκα, Αθώοι και φταίχτες (2004). Τέλος,
γίνεται προσπάθεια διερεύνησης αμφιλεγόμενων προσωπικοτήτων, όπως του
Αριστείδη Στεργιάδη, ύπατου Αρμοστή στη Σμύρνη στο μυθιστόρημα της Σωτηρίας
Μαραγκοζάκη, Ο ύπατος της Σμύρνης (2012).
Συμπερασματικά, λοιπόν, για τη λογοτεχνία μας η Μικρασιατική Καταστροφή είχε ένα
πρώτο σαφώς θετικό αποτέλεσμα με την ανανέωση του δυναμικού των συγγραφέων.
Δεύτερο θετικό αποτέλεσμα συναφές με το πρώτο ήταν η δημιουργία και η διαρκής ως
τις μέρες μας παρουσία του λογοτεχνικού θέματος για τις Χαμένες πατρίδες με τις
διαστάσεις και τα χαρακτηριστικά που σας παρουσίασα. Θέμα μάλιστα που κατά την
άποψή μου διατηρεί ακόμη ένα μεγάλο δυναμισμό, πέρα από επετειακές χρονιές,
καθώς το ορόσημο του 1922, όπως προβάλλεται στη λογοτεχνία μας δεν αναπαράγει
μόνο μοτίβα και σύμβολα παγιωμένα από παλαιότερα πασίγνωστα έργα αλλά και
αποτελεί πλέον πεδίο εθνικού αναστοχασμού και κριτικής. Αν και το θέμα της
Μικρασιατικής Καταστροφής και του ερχομού των προσφύγων δεν γνώρισε στα
νεότερα χρόνια την πληθωρική εκδοτική παρουσία που είχε στον μεσοπόλεμο, αρκετοί
καινούργιοι συγγραφείς ανανέωσαν με ενδιαφέροντες τρόπους τις παλαιές θεματικές
και τα διαμορφωμένα από παλαιότερα έργα μοτίβα και σύμβολα.
Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της ανανεωμένης οπτικής είναι η επιθυμία σύγκλισης
πολιτισμών, θρησκειών, λαών με την ανάδειξη των κοινών τους σημείων και όχι των
διαφορών τους. Το στοιχείο αυτό αποτελεί την εξέλιξη και ανάπτυξη των σποραδικών
εικόνων φιλίας και συμπαράστασης ανάμεσα στους χριστιανούς και μουσουλμάνους

35
γείτονες της Μικρασίας που ήταν αποτυπωμένο ήδη στα πρώτα λογοτεχνήματα, χωρίς
όμως να παρουσιάζει μεγάλη ευρύτητα.
Στην εποχή μας δεν διαβάζονται μόνο τα παλαιά έργα, που έχουν ένα σταθερό κοινό,
αλλά γράφονται και πολλά νέα, τα οποία λόγω της θεματικής τους και της ρεαλιστικής
διαπραγμάτευσης προβάλλουν κοινωνικές και ανθρωπιστικές ιδέες. Η μυθική διάσταση
του 22 δεν εμποδίζει την παρουσία της ιστορικής του διάστασης.
Υπάρχει όμως και ένα ευρύτερο πολύ σημαντικό στοιχείο, για τους σύγχρονους
αναγνώστες. Ο θεματικός κύκλος της Μικρασιατικής Καταστροφής προβάλλει αφενός
ένα δυνατό αντιπολεμικό μήνυμα και αφετέρου την αντιμετώπιση του Άλλου, είτε
πρόκειται για τον Τούρκο, είτε για τον πρόσφυγα τον διωγμένο από τη δική του πατρίδα,
με κατανόηση και συμπάθεια. Δύο θέματα που έχουν ιδιαίτερη επικαιρότητα στην εποχή
μας.
ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ: Στο σημείο αυτό θέλω να θέσω υπόψη σας ότι στόχος του μαθήματος
δεν είναι η συγκέντρωση όλων των λογοτεχνικών κειμένων, εννοώ τα ελαφρά, δημοτικά
και λαϊκά τραγούδια, τα θεατρικά έργα και τη λογοτεχνία του ποντιακού ελληνισμού.
Πρόσθετη δυσκολία παρουσιάζεται αν θελήσουμε να περιλάβουμε στο ερευνητικό μας
πεδίο όχι μόνο τις αυτοτελείς εκδόσεις αλλά και τα πολλά διηγήματα και τα ποιήματα
που έχουν κατά καιρούς δημοσιευτεί, ιδιαίτερα στον ημερήσιο και τον περιοδικό Τύπο.
Μια τέτοια προσπάθεια συνολικής επισκόπησης του θέματος προϋποθέτει
μακρόχρονη έρευνα ομάδας μελετητών. Ωστόσο δεν είναι η ποσοτική εξέταση αυτή
που μας ενδιαφέρει, αλλά το να γνωρίσουμε ή να ξαναδιαβάσουμε αρκετά από τα
πλέον γνωστά και κυρίως τα καλύτερα πεζογραφήματα για το θέμα μας, να
γοητευτούμε και να δεχτούμε με συγκίνηση την αφήγηση των γεγονότων της
Μικρασιατικής Καταστροφής και της προσφυγικής περιπέτειας.

Σύνοψη
Με την ολοκλήρωση αυτής της διδακτικής ενότητας:
 μάθατε σχετικά με τη δημιουργία ελληνικών πόλεων ήδη από την αρχαιότητα στην
περιοχή της Θράκης, του Πόντου και της Μικράς Ασίας,
 αντιληφθήκατε τα σύνθετα πολεμικά, πολιτικά και διπλωματικά γεγονότων που
οδήγησαν στην απώλεια της Μικράς Ασίας,
 κατανοήσατε τον πολύπλευρο ρόλο της λογοτεχνίας στην παρουσίαση ιστορικών
γεγονότων και την ανταπόκριση των αναγνωστών στο ζήτημα αυτό,

36
 συνειδητοποιήσατε την ύπαρξη του λογοτεχνικού θέματος των «Χαμένων
πατρίδων»,
 μάθατε τα ονόματα των Μικρασιατών συγγραφέων και των κυριότερων έργων
τους,
 εξοικειωθήκατε με τα βασικά χαρακτηριστικά της σχετικής θεματικής των «Χαμένων
πατρίδων» και τα κύρια μοτίβα,
 μάθατε να διακρίνετε τα στοιχεία ανανέωσης του ευρύτατου αυτού θέματος κατά τις
τελευταίες δεκαετίες.

37
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η εκτενής Βιβλιογραφία προορίζεται για όσους και όσες τυχόν θα ήθελαν να

μελετήσουν περισσότερο το θέμα
 Αργυρίου Αλέξανδρος, Νεωτερικοί ποιητές του Μεσοπολέμου. Η ελληνική ποίηση.
Ανθολογία -Γραμματολογία. Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1979.
 Doulis Τhomas, Disaster and Fiction. Μodern Greek Fiction and the Αsia Μinor
Disaster, Berkeley - Los Αngeles 1977.
 Καφετζάκη Τόνια, Προσφυγιά και λογοτεχνία. Εικόνες του Μικρασιάτη πρόσφυγα
στη μεσοπολεμική πεζογραφία. Εκδόσεις Πορεία, Αθήνα 2003.
 Κοροβίνης Θωμάς (επιμέλεια), Μια πόλη στη λογοτεχνία. Σμύρνη. Εκδόσεις.
Μεταίχμιο, Αθήνα 2006.
 Κουλούρη Χριστίνα (επιμέλεια), 1922. Η Μικρασιατική Καταστροφή. Τα Νέα, Αθήνα
2022.
 Μαγγανάρης Απόστολος και Καίτη, Θρήνοι και παινέματα για τις χαμένες πατρίδες.
Εκδόσεις «Νέα Σύνορα», Αθήνα 1988.
 Μηλιώρης Ν. Ε. «Η Μικρασιατική τραγωδία στη λογοτεχνία και την τέχνη»,
Μικρασιατικά Xρονικά, 13 (1967), σσ. 338-400.
 Μήλλας Ηρακλής, Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων. Σχολικά βιβλία, Ιστοριογραφία,
Λογοτεχνία και Εθνικά Στερεότυπα. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001.
 Μoυλλάς Παν. (και άλλοι), Μεσοπολεμική πεζογραφία. Από τον πρώτο ως τον
δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939). Τόμ. Α'-Η'. Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1993.
 Παναγιωτόπουλος Ι. Μ., Τα πρόσωπα και τα κείμενα. B' Ανήσυχα χρόνια. Oι
Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 21980.
 Πολίτης Λίνος, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1978.
 Σταυροπούλου Έρη, «Πρόσφυγες και λογοτεχνία», Η αττική γη υποδέχεται τους
πρόσφυγες του ’22. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2006, σ. 56-69.
 Σταυροπούλου Έρη, «Η παρουσία της Μικρασιατικής Καταστροφής στη νεοελληνική
πεζογραφία (συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις)» Πρακτικά 5ου Συνεδρίου της
Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (Θεσσαλονίκη, 2–5 Οκτωβρίου
2014): Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο (1204-2014): οικονομία,
κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία, τομ. Γ’. Επιμέλεια Κωνσταντίνος Α. Δημάδης.
Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών.

38
 Σταυροπούλου Έρη, «Η μυθική και η ιστορική διάσταση του 1922 στη σύγχρονη
πεζογραφία», Επίλογος, Αθήνα 2022.
 Στεργιόπουλος Κώστας, Η ανανεωμένη παράδοση. Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία -
Γραμματολογία. Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1980.
 Xατζημωυσής Παύλος, Bιβλιογραφία 1919-1978. Μικρασιατική έκστρατεία-Ήττα-
Προσφυγιά. (Άρθρα, αφηγήσεις, διηγήματα, μελέτες, μυθιστορήματα, περιοδικά,
ποίηση, θέατρο). Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1981.
 «Νεώτερος Ελληνισμός από το 1913 ως το 1941», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.
Τόμ. ΙΕ’. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978.
 Περιοδικό Διαβάζω, τχ. 74, 27.7.1983, Αφιέρωμα στον Μικρασιατικό Ελληνισμό.
 Περιοδικό Τετράδια, τχ. 81-82, 2022-2023, Αφιέρωμα στα 100 χρόνια από την
Μικρασιατική Καταστροφή του 1922.
 Vitti Μario, Η Γενιά του Τριάντα. Ιδεολογία και μορφή. Ερμής, Αθήνα 2004.

39