T. C.

YZNC YIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF BLM DALI

KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMAN EFENDNN (v. 1344/1925) HAYTI, ESERLER ve TASAVVUF GRLER

YKSEK LSANS TEZ

Fikri AKBULUT

VAN-2006

T. C. YZNC YIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF BLM DALI

KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMAN EFENDNN (v. 1344/1925) HAYTI, ESERLER ve TASAVVUF GRLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Fikri AKBULUT

Danman Yrd. Do. Dr. Ahmet GKE

VAN-2006

NDEKLER

NSZ ...........................................................................................................VII KISALTMALAR ........................................................................................... VIII 1. GR ............................................................................................................. 1 2. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMANIN HAYTI ve ESERLER... 5 2.1. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMAN EFENDNN HAYTI ve KL ................................................................................................. 5 2.1.1. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMAN EFENDNN ANA HATLARIYLA HAYTI.................................................................. 5 2.1.2 BAINDAN GEEN BZI OLAYLAR ........................................... 6 2.1.3. TARKATI ve SLSLES ................................................................. 8 2.2. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMAN EFENDNN ESERLER .............................................................................................. 9 2.2.1. BASILMI ESERLER...................................................................... 9 2.2.1.1. Hediyyetl-Hlidn f Menkb-i Kutbl-rifn Mevln Ahmed Ziyddin b. Mustafa el-Gmhnev......................... 9 2.2.1.2. Risle-i Mirt-hd f Meseleti Vahdetil-Vcd .......... 10 2.2.1.3. Menkb Haseniyye f Ahvlis-Seniyye ............................... 11 2.2.1.4. Kitb sbtil-Meslik f Rbtatis-Slik ............................... 11 2.2.1.5. Mznl-rfn .......................................................................... 12 2.2.1.6. mss-Saf f Evsfil-Mustafa .......................................... 12 2.2.1.7. zhr- Hakkat.......................................................................... 13 2.2.1.8. Orduya Arzuhal ........................................................................ 14 2.2.2. BASILMAMI ESERLER ............................................................. 15 2.2.2.1. Risle-i Ziyiyye (Kitb- Ziyiyye) ........................................ 15 2.2.2.2. Hilye-i Sdt............................................................................. 16 2.2.2.3. Rehber-i Zkir .......................................................................... 16 2.2.3. CERDE- SFYYEDEK (1909-1919) MAKLELER ............ 17 2.2.4. KAYNAKLARI ............................................................................... 19 3. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMNIN TKD GRLER . 21 3.1. MMET- MUHAMMEDNN TKATLARINA GRE TASNF, TEMSL EDL ve DRT ET NEFS ..................... 22 3.1.1. AVM OLAN NSANLAR ............................................................ 22 3.1.1.1 Slih ve fsk olanlaryla berber, Ehl-i Snnet olan avm insanlar ..................................................................................... 22 3.1.1.2. Bidat ehli kimseler .................................................................. 24 3.1.1.3. tikd olarak bidat ehli olduklar halde, Ehl-i Snnet geinmeyi det hline getiren kimseler ..................................................... 24 3.1.1.3.1. Tasavvuf Adan athiyeler ............................................ 27 3.1.2. VELYET- SUR / EVLYNIN AVMI, MMNLERN HAVSSI......................................................................................... 31 3.1.2.1. Havssn Tevhd Anlay ve Muhammed Hakkat ................ 33

II 3.1.2.1.1. Eserlerin Tevhdi .............................................................. 34 3.1.2.1.2. Fiillerin Tevhdi................................................................ 34 3.1.2.1.3. Sfatlarn Tevhdi.............................................................. 34 3.1.3. VELYET- KBR / HAVSSL- HAVS ............................ 35 3.1.3.1. Havssl-Havassn Tevhd Anlay ve Tevhd-i Hazret-i Zt36 3.1.3.1.1. Vcd Tevhd (Vahdet-i Vcd) .................................... 36 3.1.3.1.2. hd Tevhd (Vahdet-i hd) ..................................... 37 3.1.3.1.3. Cem ve Ceml-Cem Makm / Cemden sonraki Fark Mertebesi ve Hak Meczuplar.......................................... 39 3.1.3.1.4. Hakik Meczuplarla Onlar Taklit Edenlerin Fark .......... 39 3.1.3.1.5. Kmil Mrid ile Hak Meczubunun Fark ....................... 40 3.1.3.1.6. Zndklarla Rsih limlerin Fark .................................... 40 3.1.3.1.7. Kermet ............................................................................ 41 4. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMANIN TASAVVUF ve TARKATLAR LE LGL GRLER ............................................. 44 4.1. TARKATLAR ..................................................................................... 44 4.1.1. SLSLE BAINDA YER ALAN DRT HALFE ADINA ZFETEN TARKATLARIN TASNF........................................ 44 4.1.2. BELL BALI TARKATLAR ....................................................... 45 4.2. TARKATLARIN KULLANDIKLARI METOTLAR..................... 46 4.2.1. RBITA YOLU ............................................................................... 47 4.2.1.1. lm Rbtas ......................................................................... 48 4.2.1.1.1. lm Rbtasnn Yapl ekli........................................ 49 4.2.1.2. Mrid Rbtas ...................................................................... 52 4.2.1.2.1. Mrid Rbtasnn Yapl ekli ..................................... 66 4.2.1.2.2. Beytullah Olan Gnln zellikleri .................................. 67 4.2.1.2.3. Muda ve Kalb-i Hayvniyenin Tarfi ............................. 69 4.2.1.2.4. Kutup ve Aktab ................................................................ 70 4.2.1.2.5. Mrid Rbtasn nkrn Sebepleri ................................ 71 4.2.1.3. Huzr Rbtas........................................................................ 72 4.2.1.3.1. Tarkatn Temelini Oluturan Sekiz Ess......................... 73 4.2.1.3.1.1. H der Dem ........................................................... 73 4.2.1.3.1.2. Nazar ber Kadem .................................................... 73 4.2.1.3.1.3. Sefer der Vatan ....................................................... 74 4.2.1.3.1.4. Halvet der Encmen ............................................... 74 4.2.1.3.1.5. Yd Kerd................................................................. 75 4.2.1.3.1.6. Bz Get.................................................................. 75 4.2.1.3.1.7. Nigh Dt .............................................................. 75 4.2.1.3.1.8. Yd Dt ................................................................. 76 4.2.1.3.2. Terk-i Sr ve Terk-i Hkm ............................................ 76 4.2.1.3.3. Gizli Zikir ve Huzrun Nitelikleri.................................... 78 4.2.2. TEVECCH ve MURKABELER YOLU .................................... 79 4.2.2.1. Latfelerden Yaplan Murkabeler ........................................... 81 4.2.2.2. Murkabt- Kbr ................................................................... 82 4.2.3. YED TAVIR ve GZL ZKR YOLU ........................................... 83

III 4.2.3.1. Yedi Tavr Yolu ....................................................................... 83 4.2.3.2. Gizli Zikir Yolu: nsanda Bulunan On Latfe, Nispet Edildikleri Kimseler ve Nurlarnn Renkleri.............................................. 84 4.2.3.2.1. lem-i Emirden Olan Be Latfe ..................................... 84 4.2.3.2.2. lem-i Halktan Olan Be Latfe....................................... 86 4.2.3.3. Yedi Tavrn Nurlarnn Renkleri ve Latfelere Uygulan ...... 86 4.2.3.4. Gizli Zikir Yolunu Benimseyen Tarkatlarda Latfelerden Yaplan Zikrin Fazleti ve Mertebeleri..................................... 88 4.3. ZKR .................................................................................................... 94 4.3.1. NEFY SBT ZKRNN TRF ve USL ........................... 94 4.3.1.1. Nefy sbt Zikrinin Edepleri ................................................. 94 4.3.2. ZKR ENGELLEYCLER ve BUNLARDAN KURTULMA YOLLARI ........................................................................................ 97 4.3.2.1. Havtrn Ksmlar ve Bunlarn Farklar ................................. 98 4.3.2.2. Nefsn ve eytn Havtrn Geli Sebepleri ve Bunlardan Kurtulma Yollar .................................................................... 100 4.6. MRD- KML ............................................................................ 101 4.6.1. KML MRDDE OLMASI GEREKEN BE NTELK........ 102 4.6.1.1. Sarh Bir Zevk Sahibi Olmak (zevk-i sarh)........................... 102 4.6.1.2. Sahih Bir lme Ship Olmak (ilm-i sahih) ............................. 102 4.6.1.3. Himmet Shibi Olmak (erbb- himmet) ............................... 102 4.6.1.4. Rz Olunan Trden Hallere Ship Olmak ............................ 102 4.6.1.5. Basret Shibi Olmak (ehl-i basret)....................................... 103 4.6.2. KML MRDDE OLMAMASI GEREKEN BE NTELK . 103 4.6.2.1. Dn Konularda Chil Olmak ................................................. 103 4.6.2.2. Haram ptal Etmek ................................................................ 103 4.6.2.3. Manasz ve Faydasz Davranlarda Bulunmak, Dn lerde Saygsz Olmak ...................................................................... 103 4.6.2.4. Nefsinin Arzusuna Uymak ve Bidat Ehlinden Olmak .......... 103 4.6.2.5. Kt Ahlk Shibi Olmamak ................................................. 103 4.7. MRDN DKKAT ETMES GEREKEN HUSUSLAR .............. 104 4.7.1. TARKATA GRMEK N YAPILAN STHRENN EKL 105 4.7.2. NTSAP EDLEN MRDE KARI DKKAT EDLMES GEREKEN BE HUSUS............................................................... 105 4.7.3. SEYR U SLKTA SLKN DKKAT ETMES GEREKEN ON HUSUS........................................................................................... 106 4.7.4. KALP TERBYES YOLUNDAYKEN ORTAYA IKAN DRT ALMET ....................................................................................... 112 4.8. TASAVVUFTAK MAKAM ve ISTILAHLAR .............................. 114 4.8.1. TASAVVUFTAK MAKAMLAR ................................................ 114 4.8.1.1. ntibh..................................................................................... 114 4.8.1.2. nbe ....................................................................................... 114 4.8.1.3. Vera....................................................................................... 114 4.8.1.4. Muhsebe ............................................................................... 115 4.8.1.5. Terakk ................................................................................... 115

IV 4.8.1.6. rde........................................................................................ 115 4.8.1.7. Tebassur ................................................................................. 115 4.8.1.8. Sabr ....................................................................................... 115 4.8.1.9. Rz......................................................................................... 115 4.8.1.10. hls ...................................................................................... 115 4.8.1.11. Tevekkl............................................................................... 116 4.8.1.12. Murkabe.............................................................................. 116 4.8.1.13. Kurb-i Hak............................................................................ 116 4.8.1.14. Muhabbet.............................................................................. 116 4.8.1.15. Rec ...................................................................................... 116 4.8.1.16. Havf ...................................................................................... 116 4.8.1.17. evk ...................................................................................... 116 4.8.1.18. ns ve Lik-y Hak .............................................................. 117 4.8.1.19. Yakn .................................................................................... 117 4.8.1.20. Ryetullah ........................................................................... 117 4.8.1.21. Mrid-i Kmillik, Kutupluk ve Gavslk ............................. 117 4.8.1.22. Hakki Acz, yni Hazret-i Ebbekir-i Sddkn rfn......... 117 4.8.1.23. Srr- Miyye Makam, Drt Sfatn Ortaya kmas ve Huzr, hd, Daim rfn ............................................................... 117 4.8.2.TASAVVUFTAK ISTILAHLAR ................................................. 118 4.8.2.1. Sf, Mutasavvf ve Tasavvuf ................................................ 118 4.8.2.2. Makm.................................................................................... 119 4.8.2.3. Vakt ........................................................................................ 120 4.8.2.4. Hl .......................................................................................... 120 4.8.2.5. Kabz ve Bast, nkbz ve nbist, Cell ve Ceml ................. 120 4.8.2.6. Feyz yhut Vridt ................................................................. 121 4.8.2.7. Tevcd yhut Tesr.............................................................. 121 4.8.2.8. Vecd yhut Cezbe................................................................... 121 4.8.2.9. Vcd yhut Nisbet ................................................................ 122 4.8.2.10. Cem ve Fark ........................................................................ 122 4.8.2.11. Gayb ve stirk ................................................................... 124 4.8.2.12. Sahv ...................................................................................... 124 4.8.2.13. Mahv..................................................................................... 124 4.8.2.14. Sekr ve Zevk......................................................................... 125 4.8.2.15. erb- Tahr........................................................................ 125 4.8.2.16. Telvn ve Temkn ................................................................. 126 4.8.2.17. Bud, Kurb ve Kurb Ender Kurb .......................................... 126 4.8.2.18. Levyh, Levmi ve Tevli ................................................ 127 4.8.2.19. Nefes / Dem.......................................................................... 127 4.8.2.20. Vkt / Zuhrt ................................................................... 127 4.8.2.21. Mkeft / Mhedt ........................................................ 128 4.8.2.22. Tecell, Cil ve ncil ........................................................... 131 4.8.2.22. Fen ve Bek ........................................................................ 132 4.8.2.22.1. Fen Fillh ve Bek Billh ........................................... 133 4.8.2.22.2. Fennn Makamlar ...................................................... 133

V 4.8.2.22.3. Fennn eitleri .......................................................... 134 4.8.2.23. Seyr u Slkn Mertebeleri: Seyr-i lallh, Seyr-i Billh, Seyri Fillh ve Seyr-i Maallh fil-Ey yhut Seyr-i Anillh .... 138 4.8.2.24. lmel-Yakn, Aynel-Yakn ve Hakkal-Yakn ................... 140 4.8.2.25. Nefs, Rh ve Sr ................................................................... 141 4.9. VARLIK MERTEBELER ............................................................... 142 4.9.1. L TAAYYN / HAZRET- ZT ............................................... 143 4.9.2. MERTEBE- TAAYYN- EVVEL / LEM- LHUT / HAZRET LM / VHDYET- MCERREDE / HAKKAT-I MUHAMMEDYE / N-I CM .............................................. 144 4.9.3. MERTEBE- TAAYYN- SN / AYN-I SBTE / HAKYIK-I EY / UNT-I ZTYE / LEM- CEBERT / MERTEBE- VHDYET............................................................ 144 4.9.4. MERTEBE- TAAYYN- SLS / LEM- ERVH / LEM- MELEKT..................................................................................... 145 4.9.5. MERTEBE- TAAYYN- RB / LEM- MSL / LEM- BERZH-I NRN..................................................................... 149 4.9.6. MERTEBE- TAAYYN- HMS / ZUHRT-I LEM- HALK / LEM- NST ......................................................................... 149 4.9.7. MERTEBE- NSAN-I KML / HAZRET- DEMN ZUHRU ve NUR- MUHAMMEDNN MTESELSLEN NTKL ... 151 4.10. NSANDAK BE MERTEBE / BTINA HAS OLAN BE ZELLK .......................................................................................... 154 4.10.1. KUVVE- MTEHAYYLE ....................................................... 155 4.10.2. KUVVE- VHME .................................................................... 155 4.10.3. KUVVE- HFIZA...................................................................... 155 4.10.4. KUVVE- MFEKKRE ............................................................. 155 4.10.5. KUVVE- HSS- MTEREKE ................................................ 156 5. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMANIN HLDYYE TARKATIYLA LGL GRLER ................................................. 158 5.1. HLDLERDE HAF ZKRN EDEPLER.................................. 158 5.1.1. HAF ZKRN EDEPLERNDEN DRD: LH KAPILAR .. 158 5.1.1.1. erat Kaps.......................................................................... 159 5.1.1.1.1. eratn Ksmlar ........................................................... 161 5.1.1.1.2. eratn Sreti ................................................................. 161 5.1.1.2. Tarkat Kaps....................................................................... 163 5.1.1.3. Hakkat Kaps...................................................................... 163 5.1.1.3.1. erat ve Hakkatin Lzm, Melzm Oluu .................... 165 5.1.1.3.2. Sretsiz Mn, Zhirsiz Btn ve eratsz Hakkatin Olmayacann Sembolik Anlatm ............................... 165 5.1.1.3.3. Sahih Kef ...................................................................... 166 5.1.1.4. Marifet Kaps ..................................................................... 166 5.1.1.5. Rhn Mrcn Hazret-i Peygamberin Cisman Mrcyla Temsil Edilmesi, Mrcn lh Kaplar ve Drt Seferle Tatbki .................................................................................... 167

VI 5.1.1.6. lh Kaplarn Birbirine Nispetle Sembolik Anlatm ........... 168 5.1.1.7. lh Kaplarn nsan Vcduyla Temsli Anlatm................ 170 5.1.1.8. Rhn Seyr u Slkn Sembolik Anlatm ........................... 170 5.1.2. HAF ZKRN EDEPLERNDEN YEDS: ZHR EDEPLER. 180 5.1.2.1. bdet Kast ve eytana Kar Silhlanmak in Abdestli Olmak..................................................................................... 181 5.1.2.2. bdeti Tazm ve Havtr Defetmek in Bo Bir Yerde Kbleye Kar Oturmak .......................................................... 183 5.1.2.3. Bedenin stirahat ve Ashba ttib in Aks-i Teverrk eklinde Oturmak .................................................................. 186 5.1.2.4. Gnahlardan Temizlenmek in Be, On Be veya Yirmi Be stifr Etmek......................................................................... 188 5.1.2.5. stimdda Vesle Olmas in Bir Ftiha hls Okuyup Sdtn Ruhlarna Hediye Etmek........................................... 190 5.1.2.6. Nefs ve eytann tih ve Vesvesesinden Kurtulua Sebep Olmas in Sdt- zmn Ruhlarn Mevcut Bilerek Onlardan efat ve Yardm Talep Etmek .............................................. 191 5.1.2.7. Msivnn Havtra Gelmesini Kolay Defetmek in Rbta ve Zikir Esnsnda Gzleri Yummak.......................................... 192 5.1.3. HAF ZKRN EDEPLERNDEN YEDS: BTIN EDEPLER. 194 5.1.3.1. Rbta-i Mevt.......................................................................... 194 5.1.3.2. Rbta-i Mrid ...................................................................... 194 5.1.3.3. Rbta-i Huzr ........................................................................ 194 5.1.3.4. Vukf-i Kalb ......................................................................... 194 5.1.3.5. Vukf-i Zikr .......................................................................... 196 5.1.3.6. Vukf-i Aded ........................................................................ 199 5.1.3.7. Bz Get ................................................................................. 200 5.1.4. HAF ZKRN EDEPLERNDEN KS: TESR ........................ 202 5.1.4.1. Tesr-i Zikir ........................................................................... 202 5.1.4.2. Tesr-i Rbta ........................................................................ 204 5.2. HATM- HCEGNIN EDEPLER, TERTB, SIRLARI ve TALARI............................................................................................. 205 5.2.1. HATM- HCEGNIN EDEPLER............................................. 206 5.2.2. HATM- HCEGNIN TERTB ................................................ 207 5.2.3. HATM- HCEGNIN SAYILARINDAK SIRLAR ................. 207 5.2.4. HATM- HCEGNIN TALARI............................................... 212 5.3. ZYYYE TARKATININ USL ............................................... 214 5.3.1. HNGHIN LEY ve ORADAK DERVLERN DURUMU ...................................................................................... 214 6. SONU....................................................................................................... 217 7. KAYNAKLAR ........................................................................................... 220 8. ZET .......................................................................................................... 223 9. EKLER........................................................................................................ 225

NSZ

Mustafa Fevzi Efendi, Osmanlnn son dnemlerinde yetimi ahsiyetlerden biridir. Kimi zaman onu bir din mdfi, kimi zaman tasavvufun en derin meselelerinden derin bir vukufla bahseden bir sf, kimi zaman da gnl dilini konuturan bir ir olarak grmekteyiz. Biz bu almamzda, Mustafa Fevzi Efendinin hayt hakknda bilgi vermeyi, eserlerini tantmay ve tasavvuf fikirlerini amz insannn istifdesine sunmay amaladk. Bylece, gemite ne kadar zengin ve nitelikli bir kltr haznesine ship olduumuz daha iyi anlalm olacaktr. almamzn ilk blmnde, kaynaklarn bize verdii bilgiler nda Mustafa Fevzi Efendinin haytn, eserlerini ve eitli maklelerinin yaynland Cerde-i Sfiyyedeki yazlarn tantmaya altk. kinci blmde onun tikd grlerine tasavvuf adan deinmeye altk. nc blmde de tasavvuf ve tarkatlarla ilgili grlerine yer verdik. Bu balamda Mustafa Fevzi Efendinin tarkatlar, tarkatlarn kullandklar metotlar, zikir, mrid-i kmil, mridin dikkat etmesi gereken hususlar, tasavvuftaki makam ve stlahlar, insann temel zellikleri gibi konulardaki dncelerini inceledik. Son blmde ise mellifimizin Hlidiyye tarkatyla ilgili grlerini; haf zikrin edepleri, Hatm-i Hcegn ve Ziyiyye tarkatnn usl balklar altnda ele aldk. Mustafa Fevzi Efendi gibi deerli bir ilim ve tasavvuf adamn tanmama vesle olan ve bu almada yardmlarn esirgemeyen hocam Yrd. Do. Dr. Ahmet GKEye, Do. Dr. Bilal KEMKLye, Do. Dr. Zeki TEKNe, Yrd. Do. Dr Harun Reit DEMRELe, Dr. mer KARAya, Mustafa Fevzi Efendinin baslmam kendi el yazs kitaplarna ulamama yardmc olan, onun torunu Numan ERDEM Beyefendiye, Mustafa Fevzi Efendinin Cerde-i Sfiyyedeki makalelerini elde etmemde yardmc olan Mustafa REN Beye ve yardmlarn grdm btn dostlarma teekkrlerimi sunarm.

Fikri AKBULUT VAN-2006

KISALTMALAR a.g.e. a.y. bkz. ev. H. h. no: Hz. .A. Ktp. M. . T.D.E.A D..A. v. v.b. Yzm. Ad geen eser Ayn yazar Baknz eviren Hicr Hadis numaras Hazret-i Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi Ktphnesi Mild lm tarihi Dergh Yaynlar Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi Vefat tarihi ve benzerleri El yazmas

1. GR Bu aratrmamzla, Osmanlnn son dnemlerinde yaam lim, mutasavvf ve ayrca edeb ynyle de dikkatleri eken Ktib Mustafa Fevzi b. Numan Efendinin hayt, eserleri ve tasavvuf grlerini gn yzne kararak onun tasavvuf dncesi asndan nem ve deerini ortaya koymay amaladk. Bylece son dnem Osmanl mutasavvf-aydn tipinin sekin bir rneini tekil eden ve tarihin tozlu sayfalarnda unutulmamas gereken bu mutasavvf-mellifin fikirlerini gnmz insanlarnn dikkatine sunma noktasnda katkda bulunmay mit etmekteyiz. Bu almamzn ana malzemesini, Ktib Mustafa Fevzi b. Numan Efendinin yazm olduu tasavvufi ierikli kitaplar ve Cerde-i Sfiyyedeki makleleriyle snrldr. Bu almada izlemi olduumuz usle ksaca deinmekte fayda grmekteyiz. Mustafa Fevzi Efendi hakknda bilgi toplamak iin ncelikle yazm olduu kitaplarn tespit edilip elde edilmesi, varsa akrabalarnn aratrlp bulunmas gerekiyordu. Biz ie ilk olarak ktphane kaytlarn inceleyip Ktib Mustafa Efendinin eserlerini temin etmekle baladk. Bu kitaplarn tespit ve temininden sonra, Mustafa Efendinin akrabasnn olup olmadn aratrma ihtiyac duyduk. Netcede Mustafa Fevzi Efendinin torunu olan Numan ERDEM Beyefendiye ulamamz mmkn oldu ve ondan Ktib Mustafa Efendinin baslmam kendi el yazsyla yazm olduu eserlerini ve bir de onun fotorafn elde ettik. Son olarak da mellifimizin resmi grevleri hakknda bilgi edinebilmek midiyle Osmanl arivlerinde aratrmalar yaptk; fakat henz Osmanl arivlerinin tasnif ve tesbit ilemlerinin tamamlanmamasndan olsa gerek, orada herhangi bir bilgiye rastlayamadk. Bylece tez almamz hakknda gerekli olan aratrmalar tamamlanm ve mellifimizin kitaplar btnyle elde edilmi oldu. Bu aratrmalar sonunda elde ettiimiz kaynaklarn hemen hemen tamamna yaknnn manzum olduunu grdk. Byle olunca da bu dokmanlar okuyup tasavvuf konulara gre tasnif etme ve gnmz

Trkesiyle anlalr hle getirmek gerekti. Biz de bu usl zere almamz bin ettik. Essen Mustafa Fevzi Efendinin haytyla ilgili kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamas, bizi zorlayan hususlardan biri oldu. Ancak, mevcut bilgileri derleyip mellifin haytn ana hatlaryla tesbit etme imknn bulduk. Mellifimizin tasavvuf grlerini verirken, Arapa yet ve hadislerin ve yine Farsa beyitlerin tercmelerini vererek konularn anlalmasn salamaya altk. Bunlarn yan sra yet ve hadislerin gemi olduu yerleri tespit ederek dipnotta belirttik. Mustafa Fevzi Efendinin kullanm olduu hadislerin tahricini yaparken kendisinin de faydalanm olduu Ahmed Ziyddn

Gmhnevnin tasnif ettii, yllarca Gmhnev derghlarnda okutulan Rmzl-Ehds adl kitabndan ve dier hadis kitaplarndan faydalandk. Tezimizde geen hadislerin geni bir ekilde tahlilini ise hadisilere brakyoruz. Ayn zamanda bz hadisleri, grlen lzum zerine dipnotta genie akladk. Bunlarla berber Mustafa Fevzi Efendinin bz grlerini dipnota alarak konu btnlnn bozulmamasna dikkat ettik. Tezimiz grlecei zere asl itibariyle drt blmden olumaktadr. Birinci blmde Ktib Mustafa Fevzi b. Numan Efendinin hayt ve eserlerini inceleyip onu ve eserlerini tanttk. kinci blmde onun tikd grlerine yer vererek, mmet-i Muhammednin tikatlarna gre tasnfi, temsil edilii ve drt eit nefs, vahdet-i vcd, vahdet-i hd, kermet gibi konulara deindik. nc blmde de Ktib Mustafa Fevzi b. Numan Efendinin tasavvuf ve tarkatlarla ilgili grlerine yer verdik. Bu blmde tarkatlar ve kullandklar metotlar, zikir, mrid-i kmil, mrid, tasavvuftaki makam ve stlahlar gibi konular ele alnmaktadr. Drdnc blmde ise Mustafa Fevzi Efendinin Hlidiyye tarkatyla ilgili grlerine yer verdik. Bu blmde ise Hlidlerde haf zikrin edepleri, Hatm-i Hcegnn edepleri, tertibi, srlar ve talar anlatlm ve son olarak da Ziyiyye tarkatnn uslne yer verilmitir.

Aratrmalarmz sonucunda Ktib Mustafa Fevzi Efendinin matbu olan eserleri zerinde yaplm olan almalarn genelde Mustafa Fevzi Efendinin Arap harfleriyle Osmanl Trkesiyle yazd tasavvuf yazlarn gnmz Trkesinde kullanlan Latin harflerine evirme eklinde olduunu, sdece birinin hem Latin harflerine eviri, hem de gnmz insannn anlayabilecei ekilde Trkeletirilmi olduunu grdk. Ayn zamanda Ankara niversitesi lhiyat Fakltesinde, Ktib Mustafa Fevzi b. Numann iirlerini edebi ynden inceleyen yksek lisans tezinin olduunu; fakat henz tamamlanmadn tespit ettik. Bu almalar unlardr: 1. M. Sit BULUT, Mustafa Fevzi b. Numann Mznl-rfn, 1-62 sayfalar aras, (Yaynlanmam Lisans Tezi), Ankara niversitesi lhiyat Fak. Trk-slm Ed. ABD., Ankara, 1979. 2. Osman ATAR, Mustafa Fevzi b. Numann Mznl-rfn, (Yaynlanmam Lisans Tezi), Ankara niversitesi lhiyat Fak. Trk-slam Ed. ABD., Ankara, 1979. 3. Sim TANRIKULU, Mustafa Fevzi b. Numann Menkb Haseniyye f Ahvlis-Seniyyesi, (Yaynlanmam Lisans Tezi), Atatrk niversitesi lhiyat Fak., Erzurum, 1997. 4. Bekir SEMERC, Mustafa Fevzi b. Numann Risle-i Mirthd f Meseleti Vahdetil-Vcdu, (Yaynlanmam Lisans Tezi), Ankara niversitesi lhiyat Fak. Trk-slam Ed. ABD., Ankara, 1980. 5. Ali NACAR, Kitb sbtil-Meslik f Rbtatis-Slik, Tarkat Yolunda Rbta ve Usulleri-, (Yeni Yazya eviri), Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fak. zmir, 1994. 6. Mahmut KANIK-Fatma Z. KAVUKU, Vahdet-i Vcd Meselesi Mustafa Fevzi, (eviriyaz ve Trkesi), Hece Yaynlar, Ankara, 2003. 7. Zeki ERDEMC, Mustafa Fevzi Efendinin Kitbu sbtil-Meslik f Rbtatis-Slik Adl Eseri, (Yaynlanmam Lisans Tezi), Yznc Yl niversitesi lhiyat Fak. Trk-slam Ed. T..B., Van, 2003.

Bilindii zere Ktib Mustafa Fevzi Efendinin Cerde-i Sfiyyede bayazarlk yapmtr. bu sebeple sz konusu sreli yayn hakknda da ksa bilgi vermemiz gerekti. Cerde-i Sfiyye hakknda bizim tespit ettiimiz iki alma unlardr: 1. smail ZTEMEL, Cerde-i Sfiyye simli Mecmuann ndeksi (Makle ve Yazar Ad), (Yaynlanmam Lisans Tezi), Ankara niversitesi lhiyat Fak. Trk-slam Ed. ABD., Ankara, 1992. 2. Atilla KAIKI, Btn Ynleriyle Cerde-i Sfiyye, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Dicle niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Diyarbakr, 1994.

2. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMANIN HAYTI VE ESERLER

2.1. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMANIN HAYTI ve KL 2.1.1. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMAN EFENDNN ANA HATLARIYLA HAYTI1 Mustafa Fevzi Efendi, Erzincann Ein (Kemaliye) ilesinde domutur (M.1871/H.1288). Babasnn ad Numandr. ocuk denecek yata stanbula gelip, Kasabzde Viz Efendiden huzr dersleri ald. Ondan tahsilini bitirdikten sonra, ona dmat olmutur. Bahriye tekiltna girerek berik ve kalyon ktibi olmu, daha sonra, kolaalna terfi ettikten sonra emekli olmutur. Ayn zamanda bir hadis limi olan Hlidiyye eyhi Gmhneli Ahmed Ziyddn Efendi (v.1893)ye intisap ederek on be yl kadar dire-i terbiyesinde ve hizmetinde bulundu. Gmhnelinin veftndan sonra yerine geen Kastamonulu Hasan Hilmi Efendi (v.1911)den tarkat hilfeti ald. Onun da veft zerine Safranbolulu smil Necti Efendi (v.1919)ye, onun da vefat zerine Dastanl mer Zyddn Efendi (v.1920)ye intisap etti. Silsilede bulunan bundan sonraki eyhlere intisap edip etmediiyle ilgili elimizde herhangi bir bilgi yoktur. Uzun yllar Bahriye tekiltnda ktiplik grevinde bulunduu iin Ktib lakabyla mehr olan Mustafa Fevzi Efendi, hac veslesiyle Hicaza yolculuk etme imkn da bulmutur. Son zamanlarnda Lastiki Murtaza Ticarethnesinde drt sene kadar veznedarlk da yapmtr. 1 Muharrem 1344 (2 Austos 1925)de stanbul-arambadaki Draman semtinde bulunan evinde, elli be yalarndayken vefat etmitir.2 Edirnekapdan Eype giden yol zerindeki Mustafa Paa Tekkesi yanna defnedilmitir. Daha sonra kabri, torunu Numan Erdem tarafndan Edirnekap ehitliine nakledilmitir.

Mustafa Fevzi b. Numan Efendinin hayt ve eserleri ile ilgili bilgiler u kaynaklardan istifde edilerek kaleme alnmtr: Mustafa Fevzi Efendinin kendi kitaplar ve Cerde-i Sfiyyedeki makaleleri; Hseyin Vassf, Sefine-i Evliy, (Haz.: Ali YlmazMehmet Akku), stanbul, 1999, II, 351-354; bnl-Emin Mahmud Keml nal, Son Asr Trk irleri, (Haz.: Mjgan Cunbur), Ankara, I, 639-640.; Mustafa Uzun, Fevzi Efendi, Ktib, DA, stanbul, 1995, XII, 509-510; Mustafa Fevzi, Vahdet-i Vcd Meselesi, (Haz.: Mahmut KankFatma Z. Kavuku), Ankara, 2003, 19-37. Kaynaklarda vefat trihi hakknda farkllklar bulunmaktadr. Hseyin Vassfn, Sefine-i Evliy adl eserinde Ktib Mustafa Fevzi b. Numann veft H. 1343 olarak verilmitir. Biz mezar ta zerindeki H. 1344 esas almay daha uygun grdk.

Hseyin Vassaf, Fevzi Efendinin, dindar, drst, lim, rif ve ir mizal bir kiilie ship olduunu belirtmi; Hz. eyh-i Ekber Muhyiddn bnl-Arabnin yolundan giden, vahdet-i vcd zevkine mlik ve Cerde-i Sfiyyede vahdet-i vcda dir nerettii maklelerinin pek rifne ve kne olduunu kaydeder.3 O, uzunca boylu, zayfa, sakall, kumral sal, sert szl ve sert mzalyd. Tasavvuf konulardaki derin bilgisinin yannda, geni bir kltre de ship olan Fevzi Efendinin eserlerinin ou manzumdur. Beyitler arasna yerletirilmi yet ve hadislerle zengin tasavvuf terimler, eserlerinin dil ve anlatmn yer yer arlatrmakla birlikte, genelde slbu sde ve akcdr. Daha ziyde tasavvuf temal mesnevler yazmtr. Hayta bak asn vurgulad u drtl, slbunun yalnlyla dikkati eker: Bata devlet, dilde shhat, elde frsat var iken Tut elinden dmlerin, sana sadet yr iken Kimseye bki deildir, mlk devlet sm zer Bir harab olmu gnl tamr etmektir hner Cerde-i Sfiyyede sosyal, kltrel, siys, dn ve tasavvuf yazlar yazan mellifimiz, slm dnine gerek yerli ve gerekse yabanc yazarlar tarafndan yaplan saldrlara hakmne ve rifne bir slupla, yerinde cevaplar vermitir. slma olumsuz bir bak asyla yer yer eletiriler ynelten Abdullah Cevdete kar reddiye niteliinde yazd zhr- Hakkat adl eseri mehurdur. Cerde-i Sfiyyede bir dnem ba muharrirlik de yapan Fevzi Efendiyi, gyet aktif, gayretli ve toplumun sorunlaryla ilgilenen hassas bir ahsiyet olarak gryoruz. ou aratrmac, onu, Gmhaneli derghnn son postnini Tekirdal Mustafa Fevzi Efendi (v.1926) ile sk sk kartrmaktadr. Bu karkla meydan vermemek amacyla eserlerinde Mustafa Fevzi b. Numan adn kullanmtr. 2.1.2. BAINDAN GEEN BZI OLAYLAR Mustafa Fevzi Efendi, eyhi Kastamonulu Hasan Hilmi Efendiyle aralarnda cereyan eden bz olaylar Menkb Haseniyye f Ahvlis-Seniyye adl eserinde anlatmaktadr. Biz de bu menkbeleri, Mustafa Fevzi Efendinin kendi dilinden burada anlatmay uygun grdk: Bir gece derghta nbet vazfesiyle mkellef iken eyhimin yannda kalmtm. eyhim Hasan Hilmi Efendi uyuyup da gece yars olunca bana ziydesiyle bir alk hissi geldi ve resiz bir para ekmek arayp bulmam gerekti. Etrafma baktmda akta yiyecek bir ey gremediim iin, eyhimin odasnda devaml bulunan hizmeti ve ihvnlarn bildii gibi Hazret-i eyhin kendisine mahsus ve bir teneke kutu iinde mahfuz olan et kavurmas
3

Hseyin Vassf, Sefine-i Evliy, II, 351-354.

hatrma geldi. Ondan bir miktar gizlice alp yemeye kast ettiim and ki, Prim birden yatandan yere inerek akamdan beri uyku grmemi bir tavrla tebessm buyurarak Ktip! Karnm ackt, haydi kavurma kutusunu getir de seninle yiyelim! buyurdular. Ben de canma minnet bir hlle acele getirdim. Kendisi bir lokma ald ve bana da doyuncaya kadar msade buyurdu. Bir seferinde de eyhiyle arasnda yle bir olay geer: eyhim Hasan Hilmi Efendinin haytnn son gnlerinde, Perembe gnleri kendilerine it odasnn gasilhnesinde onu ykamak vazfesiyle iftihar duyar ve bu mukaddes vazfeyi cnma minnet bilerek f ederdim. Byle bir gn eyhimi ykarken; Ktip zhirde beni ykyor, ben de mnen onu ykyorum buyurmalaryla, hlim birden deiti. yle ki buradaki mnev lezzeti triften ciz olmamla berber, kendisine olan muhabbet ve ballmn derecesi tayn edilemeyecek bir hle geldiini hisseyledim. Cenb- Hak btn ihvnm ve bu ciz canm sdt ve eyhim Hasan Hilmi efendilerimizin ak ve muhabbetinden evirmesin. Bir seferinde ise Mustafa Fevzi Efendi kendisi, babas ve eyhi Hilmi Efendi arasnda geen bir olay ylece anlatr: Merhum pederim Hazret-i Hasan Hilmi (kuddisesirruh) Efendimize intisp etmek arzusunu izhr ederek kendisini Hazret-i Kutbun huzuruna gtrmemi; fakat her neye mebni ise pederim olduunu Hazrete sylemememi bana srar eylemiti. Ben de kabul ederek bir gn pederimle eyhimin sadetli odasna girdiimizde o Hak dostunun Ktip babasn getirmi, ok iyi. diyerek merhum pederimi kefen bilmekte olduklarn gstermilerdi. Hatta merhum pederim veftna kadar bu hli anlatarak mahcbiyetini syler ve Hazret-i Pre muhabbetini izhr ederdi.4 Ktib Mustafa Fevzi Efendi Cerde-i Sfiyyedeki cz- Kuran Hakknda Hasmn ehdeti adl makalesinde de bandan geen bir olay yle anlatmaktadr: Huss bir vazfeyle Sriyeye gittiim bir srada, vapurumuzda birinci mevk yolcularndan Selm Bey nmnda Sriyeli bir mtefennin (teknik eleman) ve gazete muharrirliinde bulunmu fash bir Arap soylusuyla arkadalk ettiim bir zaman idi ki, aramzda vki olan konumada Arapa bilmediimi sylemitim. Tesdfen olacak, bir sabah namaznda vapurun doktor ve ktibiyle cemaat olarak ben immette bulunup ezberimde olan velFecr sresiyle berber baka bir zamm sre okumu ve btn Mslmanlarn bilip anlayaca vecihle namaz tamamlamtk. Bizim sz geen Selim Bey kamarasndan kp bir anak iine dkt suda yzn gzn ykadktan sonra bize hitben: Yhu! Arapa bilmem diyerek beni aldatyorsun. Halbuki biraz nce ben kamaramdaki yatamda seni dinliyordum. Bu efendilere Arapa bir hutbe syledin ki, onun benzerini hibir Arap syleyemez. O hutbedeki feshat ve belgat Araplardan hibir ir, hibir muharrir, hibir mellif syleyemez. imdiye kadar grdm, okuduum, dinlediim Arapa kitap, risle ve
4

Mustafa Fevzi, Menkb- Haseniyye, stanbul, 1323, 43, 44.

dergilerde, bu tarz icz bir hutbe ve bir makleyle karlamadm. Kendim Arap ocuu olduum, Arap iir ve edebiytnda mahretli olduum halde, hutbenizin bir cmlesini bile, byle bir tarzda ifde etmekten cizim. deta yeni bir Arap lisn ortaya km da siz onunla konuuyorsunuz zannettim. Bu hutbenizdeki konuma tarz gyet latif ve gzel olmakla berber, konusu da yksek duygular shibi kimseler iin pek zengindir. Binenaleyh, siz bu kadar feshat ve belgata shipken ve aslen Arap olduunuzda bir phe yokken, Arapa bilmem demekteki maksadnz anlayamyorum dedii zaman Selim Beyin Hristiyan Araplardan olduunu anladm. Bu kii imdiye kadar Kurn Kermin adn iitmemi, Onu dinlemek hi nasip olmam. Bunun zerine biz de meseleyi ona zh ettik ve yanmzdan hayretler iinde ayrlp gitti.5 Ayrca Mustafa Fevzi Efendi, Cerde-i Sfiyyedeki yazlarndan bir kanda 31 Mart olayna deinmi, bu olayn saf Mslmanlarn oyuna getirilme sretiyle yapldna dikkatleri ekerek, o zamanlar yazm olduu makleleri ve zellikle de tesettr hakkndaki yazlarndan dolay tutuklanp sorguya ekildiini, Hakkn yardmyla idm edilmekten kurtulduunu anlatmtr.6 2.1.3. TARKATI ve SLSLES Mustafa Fevzi Efendi, Nak-Hlid tarkatnn Ziyiyye koluna mntesip olup, bilindii zere Kastamonulu Hasan Hilmi Efendiden hilfet alm, Hasan Hilmi Efendinin veftndan sonra da Safranbolulu smil Nect Efendiye, onun veftndan sonra da Dastanl mer Ziyddn Efendiye intisap etmitir. Silsilesi ise aada srasyla verilmektedir:7 1. Hazret-i Ahmed Muhammed Mustafa (sallallahu aleyhi ve sellem) 2. Hazret-i Ebbekir 3. Hazret-i Selmn- pk- Fris 4. Ksm bin Muhammed8 5. Cafer ibnl-Bkr es-Sdk9 6. Byezd Bestm 7. Ebul-Hasan el-Harkn 8. Eb Aliyy-i Frmed 9. Pr-i Ysuf Hemedn 10. Abdlhlk Gucdvn 11. eyh rif Rivger 12. Hazret-i Mahmd-i Pr-i Fanev 13. Nessc Ali Rmten
5

Mustafa Fevzi, cz- Kuran Hakknda Hasmn ehdeti, Cerde-i Sfiyye, say: 112, 186, 187. 6 Mustafa Fevzi, Mslmanlkta Kadnlk ve Tesettr, Cerde-i Sfiyye, say: 157, 527-530. 7 Silsile iin bkz. Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 224-225; Mirat-hd, s. 81,82; Menkb Haseniyye f Ahvlis-Seniyye, 3-5; Hilye-i Sdt kitab bu zatlar anlatmaktadr. 8 Cedd-i pk hazret-i Sddk olur. 9 Yni Hazret-i Peygamber soyundan olan mm- Cafer-i Sdk.

14. Hazret-i Baba Muhammed Semms 15. Seyyid Emr Kll en-Nesef 16. Bahddn h- Nakbend 17. Aleddn Attr Buhr 18. eyh-i Yakb erhiyyl-Hisr 19. Ubeydullah Ahrr Semerkand 20. eyh Muhammed Zhid Fn 21. Dervi Muhammed 22. Muhammed Hcegl-Emkenek 23. Hazret-i Muhammed Abdulbk eyh-i Kbil, 24. Ahmedl-Fruk-i Serhend 25. Muhammed Masm 26. Mevln Seyfddn 27. Seyyid Muhammed Nur-i Bedvn 28. Mirz Cn- Cnn Habbullah Mahzar- kuds sft 29. h Abdullah-i Gavs-i Dihlev 30. eyh Mevln Muhammed Hlid Ziyddn el-Badd 31. Ahmed e-m el-Ervd 32. eyh Ahmed Ziyddn bin Mustafa el-Gmhnev 33. eyh Hasan Hilmi Kastamon 34. eyh smil Necti Safranbol 35. eyh mer Ziyddn Dastn

2.2. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMANIN ESERLER 2.2.1. BASILMI ESERLER 2.2.1.1. Hediyyetl-Hlidn f Menkb-i Kutbl-rifn Mevln Ahmed Ziyddin b. Mustafa el-Gmhnev, stanbul, 1313. Ahmed Ziyeddn Gmhnevnin veftndan iki yl sonra yaymlanan ve daha ziyde Menkb- Ziyiyye adyla anlan kitap, Gmhnevnin hayt, halfeleri, ve kermetlerini konu almtr. Elimizde olan nsha mellif hatt olup10, 110 sayfa ve manzumdur. Elyazmas nshasnda, metinde geen bz kelimelerin anlamlarnn kitabn kenarna not dlm olmas dikkati eker. Ayn zamanda bu eserin kenarna Nak-Hlid silsilesi, eyh Hasan Hilmi Efendiye kadar bir ema eklinde not dlmtr.

10

Bu eserin mellif hatt stanbul Yap Kredi Bankas Ktphanesi Tsf. No: 297.75 yazma 540ta; matbu hli ise stanbul niversitesi Ndide Eserler blm Tsf. No: 17332te bulunmaktadr.

10

2.2.1.2. Risle-i Mirt-hd f Meseleti Vahdetil-Vcd, stanbul, 1320. 1561 beyitlik dn ve tasavvuf muhtevl mesnev tarznda yazlm manzum bir eserdir. Yazar, Menkb- Ziyiyyede ele ald bz konular, bu eserde zet hlinde yeniden kaleme aldn belirtir. Bizzat Mustafa Fevzi Efendinin ifdesiyle eserin ierii yledir: Tevhdin mertebeleri; peygamberlerin sultn Hazret-i Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem)in Mirc; vellerin seyr u slk; sf stlahlarna dir hususlarn ve meziyetlerin aklanmas, dolaysyla erat, tarkat, hakkat ve marifetin aka bildirilmesi ve rneklendirilmesi, ayrca rhn mirac ve insan olgunluklar, zellikle mutasavvflarn dillerinde dolaan mehur ve olduka nemli vahdet-i vcd meselesi ve bunu benimseyenlerin hakkati, onun slm dnine uygunluu, taklitilerin red ve tekzb edilmesi ve bununla ilgili olan konularn anlatlmasdr. Mustafa Fevzi Efendi, eserinin sonuna doru Kim bu kitab tekrar tekrar okursa, gnlndeki skntlar tammen gider, kafasndaki meseleler hallolur. Bu kitap her soruyu birebir zer, ancak dikkatle okunmas gerekir. diye de belirtmektedir. Ayrca bu eserde rhn mirac, Hazret-i Peygamberin cismn mircyla temsil edilmektedir. Bu arada, Trk edebiytnda nazmndan ziyde nesriyle mehur Knye (1712-1791) it bir nata tahmis yer alr. Mustafa Fevzi Efendi, rhn seyr u slk bir yklemeyle anlatmaktadr. Bu yklemede kavramlar ahslatrlmtr. Bu kavramlar unlardr: Ruh: yi tabiatl bir erkei temsil eder, emir lemindendir. Kalp adl ocuun babas, nefsin kocasdr. Nefs: Kt tabiatl bir kadn temsil eder, halk lemindendir, kt huylu, dik bal ve sdir. Kalp: Ruh ve nefsin ocuudur. Gsnde korunmas gereken mn cevheri vardr. Akl: Ruhun vezri, danmandr. Allah katnda fazletli, hlis kullar temsil eder. Tedbirli, dnceli, bilgilidir. ecaat: stn nitelikli, kararl, cesur, erdemli kullar temsil eder. Tevfk: Allah katnda fazletli, hlis, yksek nitelikli, nc ve retici rehber kullar temsil eder. ffet: ffetli, arbal, grgl, akll kullar temsil eder. Akl, ecaat, Tevfk ve ffet, srekli bir ekilde Ruh, Nefs ve Kalp lsnn olutuduu ileyi salam temellere dayandrmay, sarslmaz bir yapya kavuturmay, mutluluu ve huzru salamay amalarlar. eytan: Ruhun dman; fke: ehvetin kocas; ehvet: fkenin kars; Dny: byc kadndr. Bu drt kavram ise, Ruh, Nefs, Kalp lsnn oluturduu ieyi ykmay, datmay, aralarna bozgunluk sokmay amalar ve onlar mutsuz etmek iin alrlar. Bylece serven balar. Kitabn sonunda Beyehirli Hoca Ahmed kir Efendinin bu eser hakknda ylece bir takdim ve takdir yazs vardr. Kmil edebiyat, mkemmel ir, devrinde az rastlanan anlay ve muhkeme gcne ship Bahriye ktiplerinden Mustafa Fevzi Efendinin, erat ve hakkat ehlinin byklerinden, tasavvuf ilmi ve sliklerin yolu hakkndaki Arapa ve Farsa kitaplarn ve rislelerin en sekinlerinden Trkeye iir eklinde tercme ettii, intisap hakkatlerini anlatan bu kitab

11

okuyup inceledim. Sonu itibriyle, tasavvuf kitaplar iinde ikr, tasavvuf erbb ve sliklerin rehberi olan, incelemeye deer bu gzel kitabn kymetli bir hediye, gzel bir bahe ve mkemmel bir iir olmas dolaysyla, ad geen Efendiye, erbb nezdinde kabul gren bu almasndan ve baarsndan dolay teekkr eder ve tebrik ederim.11 2.2.1.3. Menkb Haseniyye f Ahvlis-Seniyye, stanbul, 1323. Kitaba silsile-i sdtla balanmtr. Kastamonulu Hasan Hilmi Efendinin haytndan bz kesitler12 ve menkbelerinin anlatld bu kitap, 48 sayfa, 800 beyti amaktadr ve Hasan Efendinin kermetlerine ayrlan ksmn son blm (s. 38-45) mensrdur. Kitabn sonunda, eyhin halfelerinin isimlerinin verildii ve haf zikrin edeplerinin zet bir ekilde anlatld mensr bir ksm daha bulunmaktadr. Mustafa Fevzi Efendi, bu eserinde eyhinin vefatna u beyit ebcetle tarh olarak drmtr: h! Cenb- Hilm-i kutb-i zemn Oldu bu gn mcib-i davet-i Rahmn (1329) Ayrca bu eserde, Hasan Hilmi Efendinin Sleymniye Cmii avlusunda bulunan kabrinin mezar tanda ki yaz da bulunmaktadr ve bu yaz yine Mustafa Fevzi Efendiye ittir.13 2.2.1.4. Kitb sbtil-Meslik f Rbtatis-Slik, stanbul, 1324. Bu eserin tamam manzumdur. Mesnev tarznda yazlm, 70 sayfadan olumu ve Resl-i Kibriya iin yazlm bir Naatla kitaba giri yaplmtr. Mellifin ifdesiyle, Menkb- Ziyiyyenin birinci ksmnn ikinci cz olan eserde, Nakliin Hlidiyye kolunda haf zikrin nasl yaplaca ana hatlaryla anlatlm; Rbta ve rbtann ksmlar olan lm rbtas, mrid rbtas ve huzr rbtas geni bir ekilde delillere dayandrlarak anlatlmtr. Mrid rbtas aklanrken mam Gazli, Mevln Celleddn-i Rm, Ubeydullah Ahrr, Tceddin Osmn, Molla Cmi, bn Keml, smil Hakk Bursevvb. gibi byk lim ve sflerin grlerine yer verildikten sonra, Nakibendiyenin mehur on bir essndan sekizi ksaca

11

Mustafa Fevzi, Vahdet-i Vcd Meselesi, (Haz.: Mahmut KankFatma Z. Kavuku), Ankara, 2003, 22-32. 12 Hasan Hilmi Efendinin hayt, menkbeleri, hilye ve emili, veft iin bkz. Mustafa, Fevzi, Menkb Haseniyye f Ahvlis-Seniyye, stanbul, 1323; rfan Gndz, Gmhanev Ahmed Zyeddn, stanbul, 1984, 141-146. 13 Mezar tanda unlar yazldr: Pr-i ren, rif-i billh, Kutbul-evliy / Sn esneyni Cenb- Hazret-i Ahmed Zy Mansb- feyz-i butn, Kevser-i Peygamber / Abd- f, mahzar- sr- bak-y Kibriy eyh Hasan Hilmi Efendi, Hazret-i fahru-uyh / Burada medfundur o menba- hilm hay. Bir yetitirmiti eyhi, kendine etmiti yr / Grmemiti mislini, asrnda em-i etky rtibt- kalb edip, gr ki ne feyz eyler zuhr, / ld zannetme hakkatte an sen Fevziy. Dur! Oku hls ile bir Ftiha ol muntazr! / Mahzen-i feyz-i lhdir kubur-i asfiy. 24 Saferl-hayr sene 1329 ve 10 ubat sene 1326 yevm-i pen-enbe, saat:7:15.

12 aklanmtr.14 Eserde yer yer bz yet ve hadislerin tasavvuf zahlarna da rastlanmaktadr. 2.2.1.5. Mznl-rfn, stanbul, 1325. zerinde; Bilmek istersen Hudvend-i Azm-nn Nur-i aynm al bu Mznmla tart rfnn beyti ile Kitb- Ziyiyyenin ikinci ksm ibresi bulunan, 270 sayfa ve on be blmden meydana gelen eserde, insanolunun yaratl gyesi, mmet-i Muhammedin snflarnn saylmas, taayyn mertebeleri, hakkat- Muhammediye, Tarkatn ksmlar ve edepleri, mrid-i kmilin zellikleri, rbta, zikr-i haf, nefy isbt zikri, tasavvuftaki makam ve terimler, erat, tarkat, hakkat ve mrifetle ilgili bilgiler, bz yet ve hadislerin tasavvuf aklamalar yer almaktadr. Ayrca bu eserde yer yer kasde, kasde-i tevhdiye, kasde-i natiye ve muhammeslere yer verilmitir.15 Tamam manzum ve mesnev tarznda yazlmtr. 2.2.1.6. mss-Saf f Evsfil-Mustafa, stanbul,1331. Hz. Peygamber (s.a.v.) hakknda devrin birtakm gazete, dergi ve kitaplarnda yer alan saygsz ifdelere ve maksatl beyanlara cevap olarak kaleme alnmtr. Gerek Mustafa Efendinin bu eserinden gerekse zhr- Hakkat ve Cerde-i Sfiyyedeki yazlarndan anlaldna gre, o dnemlerde de ite ve dta slm dnine saldrlar olmaktadr. yle ki misyonerlik faliyetleri bu dnemde hat safhaya kmtr. Bunlar ve onlarn yerli ibirlikileri, frsat bulduka slm dninin temel esaslarna saldrdan geri durmamlar, Peygamberimize varncaya kadar irkin iddialarda bulunmaktan da vazgememilerdir. Mustafa Fevzi Efendi bu durum karsnda artk sabrnn kalmadn, bunlara kar her Mslmann gc yettii kadar mcadele etmesi gerektiini syleyerek, o zamanlar yaklak 350.000.000 olan Mslman nfusa da sitem etmektedir. Ayn zamanda Resl-i Ekremin doumu, hicreti, bz hussiyetleri, emil ve hilyesine dir bilgiler veren mesnev tarzndaki eser, yaklak 900 beyitten meydana gelmektedir. Bu eserinde mellifimiz, klasik edebiytmzda imdilik bilinen tek rnei Nahfye it olan Hicretnme trnde 300 beyitlik bir dier edeb rnek ortaya koymu, ayrca yaklak 300 beyitlik yeni bir hilye meydana getirmitir. Eser, Mustafa Fevzi Efendiye it
14

15

Zikredilen sekiz esas: Ho der-dem, nazar ber-kadem, sefer der-vatan, halvet derencmen, yd kerd, bz get, nigh dt ve yd dttr. Mustafa Efendinin Kitb sbtilMeslik f Rbtatis-Slik eseri, tezimizde kullanlan ana kaynaklardan biridir. Mznl-rfn eseri, tezimizin olumasnda ana kaynak olma zelliini tamaktadr. nk bu eser tasavvuf konularn hemen hemen tamamn iine almaktadr. Mustafa Fevzi Efendi Mirat-hd, sbtl-Meslik ve Rehber-i Zkir gibi eserlerinde Mznl-rfn eserinde bulunan bz konular daha tafsilatl anlatt grlmtr. Yni bu kitapta tasavvuf konularn bir ksm genie, bir ksm ise zet bir ekilde yer almaktadr.

13 olan altar beyitlik otuz iki bentten meydana gelen ferydnme16 ve yine altar beyitlik on bir bentten oluan bir istimddnme17 ile sona ermektedir. 2.2.1.7. zhr- Hakkat, stanbul, 1331. Mustafa Fevzi Efendi bu eserini Abdullah Cevdet ve onun gibi dnen kimselere reddiye mhiyetinde kaleme almtr. Bu kitaptan anladmza gre o zamanlarda da bz mihraklar tarafndan slmn temel meselelerine eitli saldrlar olmaktadr. zhar- Hakkat adl kitabnda Mustafa Efendi, tesettrn gerekliliine, slmdan ayrlarak Hristiyanlamann yanllna, zamann deimesiyle slm eratnn asl konularnn deimeyeceine, misyonerliin yaygnlatna dikkatleri ekmi ve Ynus Emre gibi halk irlerinin iirlerinin gereksiz ve mnsz bir yn laf kalabal olduunu ileri srenlere de itirazlarda bulunmutur. Bundan dolay Mustafa Fevzi Efendi kitabna, Ynus Emrenin ol cennetin rmaklar, akar Allah deyu deyu msrayla balayarak unlar sylemektedir: Biraz sylemek cp ediyor. nk frattan bile, olmayan baya iler dolaysyla, gnmzde dnin temel kidelerine itirazlar ve tenkitler yaygnlamaya balad. Bu sebeple herkes payna den sz dili dnd kadar sylese hakkat tezhr edecektir. Bu szmn muhtab btn kardelerim, Mslman arkadalarmdr. Szme bir ulv beyitle balyorum; nk bahsimiz o beyit-i erifin konusuyla alkadardr. Mesnev; Sne hhem erha erha ez firk Tbi gyem erh-i derd-i itiyk yle bir kalp isterim derd-i dern erh iin Firkatinden erha erha olmu olsun bsbtn Yazarmz bu kitabnda, bu ve bunun gibi tasavvuf beyitler vererek bu gibi szlerin lht mnsn idrak edebilmek iin ehil olmak gerektiini, ehil olmayan sret ocuklarnn bu szlerden bir zevk bulamayacaklarn belirtir ve Ynus Emreyi kk grenlerin onun hlini bilmeleri iin hi olmazsa onun mesleinde bir tek amele ulamann gerektiini syler. Hem o alt buuk asr evvel Trk yurdunun cr bir kesinde ortaya km mm bir Allah dr. O ir deildir. Artk ondan Fuzllik, Nblik yhut Nmk veya Ekremlik ve
16

17

Ferydnmenin ba ksmnda; 15 Muharrem 1331 senesinde tanzim edilen ferydnmenin sretidir ibresi mevcuttur. Mustafa Fevzi Efendi bu ferydnmesinde o zamanlarda Mslmanlarn ve Osmanlnn dm olduu zor durumlara, yer yer Mslmanlarn katledildikerine dikkat ekerek mmetin uyanmasn istemektedir. stimddnmenin ba ksmnda; 1331 sene-i hicriyesi Cemziyel-Evvelinde tanzm edilerek Ravza-i Mutahharada huzr-i risletpenhye takdim olunup el-yevm hcre-i Mutahhar-i murun ileyhda mahfz bulunan istimddnmenin sretidir ibresi bulunmaktadr. stimddnmede de yine Mustafa Efendi o zamanlarda Mslmanlarn ve Osmanlnn dm olduu zor durumlara, yer yer Mslmanlarn katledildiklerine dikkat ekerek Peygamberimizin yaad zamana zlemle Ondan medet istemektedir.

14

sire beklenemez. nsafl davranlrsa mm bir derviin ilh ak syesinde sular, dolaplar, talar, aalar, gkler ve yldzlar lisnndan mahbb-i mukaddesini zikredecek mmiyne ilhler sylemi olmasnda bir ycelik grmek gerektiini belirtmektedir. Ayrca o zamanlar da misyonerlik faaliyetlerinin olduunu, bunlarn mm insanlara hutbe isminde brorler datarak onlar Hristiyan yapmaya altklarn, Mustafa Fevzi Efendi bizlere haber vermektedir. Ve yine eserin muhtelif yerlerinde bz yet18 ve hadisleri19, yer yer iirlerden eitli msralar aklayan yazarmz, kitabn son blmnde ise Hristiyan inan esaslarn konu etmi ve slm akdesiyle karlatrlarak tenkitler yapmtr. Ksacas Mustafa Fevzi Efendi o dnemlerde slma ynelik saldrlara gerek kitaplarnda gerekse Cerde-i Sfiyedeki yazlarnda cevaplar vermitir. Ayn zamanda o, bu eserinde Mslmanlarn dny ve hiret dengesini iyi kurmalarnn gerekliliine ve sadece dny veya sadece hiret iin almann yanl olacana iaret etmektedir. 2.2.1.8. Orduya Arzuhal, stanbul, 1331. 26 sayfadan oluan eserin tamm manzumdur. slbu ise gyet sde ve coku verici bir zellie shiptir. Orduya Arzuhl; Allah Allah deyip cenge girenler, Peygambere dosttur, Allaha habb. Din iin cann ne srenler, Byklk onlara olmutur nasb. Mslman askerler gz erenler, Nasrun minallah ve fethun karb msralaryla balayp,

18

19

Mustafa Fevzi Efendi, uar, 26 / 225-227. yetlerini ve hls sresinin melini nazm lsyle yle vermektedir: Grmyor musun Reslm o av irleri / Babo hayvan gibi her yerde otlar her biri Kizb ile melftr onlar, hep yalandr szleri / Her ne sylerse onu hi yapmamtr hibiri Lkin o irlerin mminleri mebd deil / leri hep sliht ve zikr-i Mevl-y Cell Uradka tan ten zulmne mminlerim / Nusret isterler, yaknda Ben de ihsn eylerim. Mustafa Fevzi, zhar- Hakkat, 5, 6. Ey Reslm! Syle o mriklere, kfirlere / syle mrn oluna Allah diyen hsirlere / Ben O Allahm ki masnumdur ecsm ukl / Ztm bilmeklie halk etmedim rh- vsl / yle birliktir ki nm, n vahdniyetim / her hviyyetten mnezzehtir O ferdniyyetim / Ben azm-n- Hudym, maksat matlb Benim / melce ve mev, mak Benim, Mahbb Benim / her havyic Ztma, derghma marzadr / byle bilmek, birlemek, her bir kula mefrzadr / nma lyk deil domak, dourmak, insill / Ztmn kfvi bulunmaklk muhl ender muhl. Ayrca bu eserde Nr, 24/37; Enfl, 8/2; Zmer, 39/23; brhim, 14/3; sr, 17/43. yetlerine de yer verilmektedir. Mustafa Fevzi, zhar- Hakkat, 26. Dny cfedir ve onun tlibi kpeklerdir., Dny hiretin tarlasdr., Slih bir kimse iin slih olan mal ne gzeldir., Asrlarn en hayrls, benim iinde bulunduum asrdr. Sonra ondan sora gelen, Sizin en hayrlnz, dnys iin hiretini; hireti iin de dnysn ter etmeyen ve tembellik belsyla insanlara yk olmayan kimsedir, Chil cesurdur gibi rivyetler bu kitapta ksaca aklanmaktadr.

15

Ey lem-i slm, ey cem-i muhb, Btn Osmanllar, ey kavm-i necb, aln birlikte, bi-hakk- mucb, Dmandan kurtarn, din oldu garb, Allah nusretini eylesin nasb, Nasrun minallh ve fethun karb

msralaryla

son

bulmaktadr. Konusu bakmndan incelendii zaman ise srasyla askerlik, ehitlik ve gziliin neminin vurguland, slm dninin on drt asr evvelden bu gnlere nasl etin mcdelelerden sonra geldiinin anlatld grlecektir. Ayn zamanda eserde bu dn savunanlarn saysnn nceleri bir iken zamanla krka kt, daha sonra daha da artt vurgulanm, mriklerle yaplan mcdelelere yer verilmi, hem de bu dnin Arabistanda ortaya kp sonra Afrika, Asya ve Trkistana yayldn ve slm medeniyetinin bir tarafnn Horasana, dier tarafnn ise Firengistana ulat anlatlmtr. Osmanllar, bu eserde byk bir yere shiptir ve Osmanlnn kuruluu, Sultn Murad, Ftihin stanbulu, Sultn Selimin Msr fethi, sonralar Moskofun Srplar kkrtp Birinci Dny Savana sebep olduklar, 1330 yllarnda Osmanlnn Rusya, ngiltere ve Fransayla yapt savalar ve Ruslarn sava ilk nce balatp Nemeye vurduklar ve bataklkta kstrldklar, yine talyanlarla yaplan sava ve Lozanda yaplan antlama uyarnca adalardan kmalar gerekirken kmadklar, ngilizlerin Msr igal ettikleri gibi konular, akc ve sade bir dille anlatlmaktadr.

2.2.2. BASILMAMI ESERLER 2.2.2.1. Risle-i Ziyiyye (Kitb- Ziyiyye)20 Yaptmz aratrmalar sonucunda bu kitabn herhangi bir basksna ktphnelerde rastlayamadk. Mustafa Efendinin akrabalarnn gnmzde olmas ve onlarda da bu eserin olma ihtimlinden yola karak Mustafa Fevzi Efendinin stanbulda yaayan torunu Numan Erdem Beyefendiye ulap, onda Risle-i Ziyiyyenin yazarmzn kendi el yazsyla olan nshasnn bir fotokopisine ve Mustafa Efendinin bir de fotorafna ulamay baardk. Mustafa Fevzi Efendinin dier kitaplarndan da anlald zere, bu kitap baslamam, ancak belli ksmlarnn basm yaplabilmitir. Mustafa Efendi, Risle-i Ziyiyyeyi ksm olarak tasarladn, birinci ksmnn Risle-i Mirt-hd f Meseleti Vahdetil-Vcd, Kitb sbtil-Meslik f Rbtatis-Slik ve Rehber-i Zkir; ikinci ksmnn Mznlrfn; nc ksmnn ise Hilye-i Sdt adlarndaki kitaplarndan oluacan syler. Mustafa Efendi bu kitaplarnn hepsini kendi el yazsyla yazm; ama hepsini bastrmak ona nasip olmamtr. Yazarmz eitli sebeplerden dolay
20

Bu eser, Menkb- Ziyiyye ile kartrlmaktadr. Bu iki kitap da Mustafa Fevzi Efendiye ittir; fakat birbirinden farkl iki ayr kitaptrlar.

16

Rehber-i Zkir ve Hilye-i Sdt adl eserlerinin basmn sonra baslmak zere tehir etmi; fakat bunlar bastrmaya muvaffak olamamtr.21 Risle-i Ziyiyye bnyesine toplam olduu eserlerin matbu olan hallerinde rumuzlarla dikkat ekilen yet ve hadisler, bu eserde tam metin olarak verilmektedir. Elimizde bulunan bu el yazmas, Mustafa Fevzi Efendinin dier eserlerinde tasarlad ekildeki gibi deil de, konulara gre i ie girmi bir haldedir. Ayn zamanda bu eser 351 sayfa, mellif hatt ve tamm manzumdur. 2.2.2.2. Hilye-i Sdt Elimizde bulunan eser mellif hatt olup tamam manzumdur. Bu kitap silsile-i erifte olan ztlarn menkbelerini anlatmaktadr. Eser Hazret-i Cebril aleyhis-selm bahsiyle balar sonra Peygamber Efendimizin doumu, gsnn yarlmas, peygamber olarak gnderilii, vasflar, mirac hadisesi, hicreti, hilye ve emili, bz ahlk zellikleri ve giyim kuam gibi konulara yer verilmekle berber; Sddk- Azam, Selmn- Fris ve Ziyiyyenin Hlid kolunun sdtlarnn menkbeleri ile emilleri konu edilmektedir. Bunlar anlatlrken de aralarda menkbelerle ilgili kasdeler yer almaktadr. 2.2.2.3. Rehber-i Zkir Eser, mellif hattdr ve tamam maznundur. Bu eserde Hlid tarkatnda haf zikrin yirmi edebi aklanmaya allmtr. Onlar da ylece sralamak mmkndr: Haf zikrin yirmi edebinden drd, ilh kaplardr ve onlar da: 1. erat 2. Tarkat 3. Hakkat 4. Marifettir ki, bunlar Mirat-hdda genie, Mznl-rfnda ise zetle anlatlmaktadr. Haf zikrin yirmi edebinden yedisi, zhiri edeplerdir ve onlar da: 1. bdet kast ve eytana kar silhlanmak iin abdestli olmak. 2. Tazm-i ibdet ve havtr def etmek iin bo bir yerde kbleye kar oturmak. 3. Bedenin istirahat ve ashba ittib iin aks-i teverrk eklinde oturmak. 4. Gnahlardan temizlenmek iin be, on be veya yirmi be istifr etmek. 5. stimdda vesle olmas iin bir Ftiha, hls okuyup sdtn ruhlarna hediye etmek. 6. Nefs ve eytann itih ve vesvesesinden halsa medr olmak iin sdt- izmn ruhlarn mevcut bilerek onlardan efat ve yardm talep etmektir.

21

Mustafa Fevzi Efendi, sbtl-Meslik, 9- 10; Mznl-rfn, 4.

17

7. Havtr- msivy kolay terk etmek iin rbta ve zikir esnsnda gzlerini yummaktr ki, bu yedi husus Rehber-i Zkirde geni bir ekilde anlatlmaktadr. Haf Zikrin yirmi edebinden yedisi de btni edeplerdir ve onlarda: 1. Nefse zillet ve rikkat vermek iin Rbta-i Mevt, yni lm dnmek. 2. Seyr u slkte kuvvet ve mnev imddn hsl olmas iin Rbta-i Mrid, yni keml-i muhabbet ve ihlsla kmil mridin huzrunda olduunu tahayyl ederek kalpten kalbe feyz-i ilh geldiini mlhaza etmektir. 3. Asl maksat olan huzur ve ghlk hsl olmas iin Rbta-i Huzr, yni evvelki iki rbtann mlahazasndan sonra slik btn mevcdiyetiyle msivy nisyn ederek huzr-i Rabbil-leminde bulunduunu dnmektir. Bunlarda sbtl-Meslik adl eserde genie aklanmtr. 4. Vukf-i Kalb, yni msivdan alkay kesmek iin slik btn kuvvetiyle kalbine nzr olarak Haktan mady oradan karmakla megl olmaktr. 5. Vukf-i Zikr, yni zikr-i erfle lfet ve nsiyet ederek msiv lezzetini terk etmek iin slikin kalbinde ism-i cell yazl olduunu tahayyl edip o ismin shibini dnerek zikre devam etmektir. 6. Vukf-i Aded, yni be bin veyahut ziyde adedin fsnda noksan hsl olmamak iin tesbhin ka defa devr edildiini bilmektir. 7. Baz Get, yni zikir esnsnda havtr hcum ettike tashih-i niyet iin lh! Ente maksd ve rzke matlb demektir. Bunlar ise Rehber-i Zkirde genie anlatlmaktadr. Haf zikrin yirmi edebinden ikisi, tesrdir ve onlar da: 1. Rbtalar esnsnda slikin vcdunda mnev bir tesir hsl olduunu anlamaya almak ve ona gre rbtaya riyet etmek lzmdr. 2. Zikir esnsnda kef ve kermet, dny ve hireti mlahaza etmeyip zikrin mnev lezzetini idrke almaktr ki, bu da ihls ve ak- lhnin bir semeresidir. Bu iki tesir de Rehber-i Zkirde genie anlatlmaktadr.

2.2.3. CERDE- SFYYEDEK (1909-1919) MAKLELER Mustafa Fevzi Efendinin makalelerine gemeden nce, Cerde-i Sfiyyeyi ksaca tantmann faydal olaca kanaatindeyiz. Osmanlnn son dnemlerinde yaynlanan, tasavvuf, dn, siys, ahlk ve edeb bir dergi olan Cerde-i Sfiyye, ilk kez yayn haytna 26 Safer 1327de balamtr. Bu tarih 19 Mart 1909 Cuma gnne rastlamaktadr. Tercmn- Hakikat matbaasnda tab edilen Cerde-i Sfiyyenin ilk sayfasndaki balkta u bilgiler yer alr: imdilik haftada bir nerolunur. Tasavvuf, dn, ahlk, edeb, siys cerde-i slmiyedir. Ser-muharriri Mustafa Fevzi, shib-i imtiyaz ve mdr-i mesl Hasan Kzm. Senelik itibariyle memlik-i hne iin pein olarak 40, alt ayl 25 Kuru ve Memlik-i Ecnebiye iin 15 Franktr. Bir nshas, Ankara Mill Ktphne Sreli Yaynlar blmnde 1956 SB 201 numarada kaytl olan Cerde-i Sfiyye, 161 say 5 ciltten

18

olumaktadr. 161. saynn trihi 4 Zilhicce 1337dir ki bu trih mild olarak 31 Austos 1919a tekbl eder. Cerde-i Sfiyye, bugnk anlamda gnlk bir gazete deildir. Bzen haftada, bzen on be gnde bir yaynlanan dn bir mecmua niteliindedir. Zaman zaman siys ve aktel konulara da yer vermitir. Buna ramen, gazete / cerde adnn kullanlmas, 1860lardan beri sregelen gazetecilik anlaynn bir sonucu olabilir. 10 yl boyunca 136y bulan bir yazar kadrosuna ship olmas, sz konusu derginin ne denli zengin bir fikir yapsna ship olduunu ortaya koymaktadr. Yazarlarn bir ksm srekli, bir ksm da ara sra yaz yazmtr. Mderrisler, postniler, eyhler, her seviyedeki ulem ve tasavvuf erbbnn yazlaryla yaynn srdrm; asker, siys ve edeb sahadan da zaman zaman yazlar yaynlanmtr. Cerde-i Sfiyyenin slm anlay, siys deil, ilm ve ahlkdir. Tasavvuf yazlar ar basmakla birlikte, gnlk bz siys ve fikr mnkaalara da geri planda yer verilmektedir. 2500 kadar aboneye ulaan dergi, en fazla fikir mcdelesini Irk Trklerle yapm; zellikle Kavm-i Cedd, Kadnlarn Tereddsi adl kitaplar, tartmalarn odak noktasn oluturmutur. Edebiytmza yansm mehr irlerimizin iirlerine e deerde ok sayda iirin Cerde-i Sfiyye sayfalarnda unutulup gittiini de zellikle belirtmek gerekir. Bu bakmdan Cerde-i Sfiyye, adnn aksine sf dergisinden ziyde, dn-tasavvuf nevesi ar basan genel bir iir dergisi olma zellii de tamaktadr. Fakat siysetle birinci derecede uramad iin, zengin yazar kadrosu ve olduka fazla okuyucu potansiyeline ramen, bu dergi fazla mehur olamam ve dolaysyla da edebiyat tarihimizde hak ettii yeri alamamtr22 Tezimizin konusunu tekil eden Ktib Mustafa Fevzi b. Numnn Cerde-i Sfiyyedeki yazlarna bakld taktirde unlar grmek mmkndr: ncelikle bilinmelidir ki yazarmz Cerde-i Sfiyyenin ba muharriridir, 115i aan yaz ve iirleri bu dergide yaynlanmtr. Bu yazlarn yaklak olarak 31i tasavvuf ierikli olup geri kalann ise bz yet ve hadislerin aklanmas, slm dnine yaplan satamalara cevaplar, Irk Trkler, zellikle de Kavm-i Cedd, Kadnlarn Tereddsi adl kitaplara reddiyeler, eitli konularda iirler ve en-Nehdatl-Osmniye hitbesinin tercmesi oluturmaktadr. Yazarmzn yazlarnn nemli bir ksmnda, o dnemde slm corafyasnda ortaya km fitne hareketleri, misyonerlik, Mslmanlarn dm olduklar kt durum, tesettr, yanl batllamavb. konular yer almaktadr. Burada Mustafa Fevzi Efendinin yazlarn balklar hlinde yazmakla yetineceiz. Bu yazlar iinde tasavvuf ierikli olanlar ise, konularna gre tezimizin iinde deerlendirmeye altk.
22

Cerde-i Sfiyye hakknda daha geni bilgi iin, bizim de burada yararlandmz u kaynaa bavurulabilir: Atilla Kak, Btn Ynleriyle Cerde-i Sfiyye, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Dicle niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Diyarbakr, 1994.

19

R,yetullah Ciz midir?, erh-i Sadr- Muhammed Hakknda Papaz Mayora Cevap, Atvar- Ftrat ve Tavr- Nbvvet I-II, nsan Nedir?, Vahdet-i Vcd, Ulviyt- slm Makleleri, Tark-i Vahy lham, Cebel-i Nrda, Meher-i Res-i erf Cenb- Hseyine Kar (iir), Mazmun-i Hasbihle mtisl I-VII, Leyle-i Vildet-i Hazret-i Risletpenh, Kitb- Tereddi Hakknda Reddiye I-III, Tefrika-i hvan Mcib-i Takviye-i Advettir, Resl Hikmeti Mehfetullah, Mslman Yalanc Olmaz, Name-i Len Tern (iir), Hazret-i h- Nakbend (iir), Yalanclk Bir r-i Azm ve Hulk-i Lemdir, Maklt, Vildette Asl Olan Ftrat-i slmiyye, Ramazan ehr-i mmettir, cz- Kurn Hakknda Hasmn ehdeti, Kermt- Evliynn Shhati Hakknda Bir Mutlaa, Medne-i Mnevverede Huzr-i Hazret-i Risletpenha Takdim Edilen stifnme Sretidir, Mchedt-i Dniyyeden I-II, en-Nehdatl-Osmniyye Hitbesi Tercmesi I-III23, Rbta-i slmiyye, lem-i slma Umm Bir Hitb, Rhun Felsefesi yhut Ser-gzet-i Rhn, Felsefe, Enver Paa Hazretlerine (iir), Dinde Hakkatle Hurft, Dervi Taat Efendiye Cevap, Tark-i Hidyete Vusl in Ehline Rbta Lzmdr, Muhtekir Ahd-i lhyi Nakzetmitir, sticll-i Rikkat ve efkat, sticbe ve stif, Emr-i bil-Marf ve Nehy-i anil-Mnkerin Terki ve Onun Netcesi, Mmin Farmason Olamaz, Garbiyyna Taklid ve stind Bels, ctimiyytta Dstr-i Muhammed, Ben Ehline Sylyorum: Ehil Olmayan Dinlemesin, Mmin-i Hlis dll Edemez Fakat Mnfk fl Eder, Hayaszda Din Aranmaz, mn Haynn Essdr Hay da mnn Mikysdr, Mslmanlkta Kadnlk ve Tesettr. Mustafa Fevzi Efendinin bu makle ve iirlerinin yan sra, eitli yet ve hadisleri aklayc yazlar da bulunmaktadr. Mustafa Fevzi b. Numann Cerde-i Sfiyyedeki tasavvuf ierikli yazlarnn son dnem Osmanl ulemsnn tasavvuf anlayn yanstmas asndan nemli olduu ikrdr. Mustafa Fevzi Efendinin bu dergideki tasavvuf yazlarnn ise ayrca dikkat ekici bz zellikleri vardr. Tasavvuf tarihinde nemli bir yere ship olan ryetullah, vahdet-i vcd ve kermet gibi konulardan bahsederken ilm yn elden brakmamas da onun ayrca dikkat eken bir ynn oluturmaktadr. Bu yazlar da gstermektedir ki, tasavvuf konulara hkim olmakla berber Mustafa Fevzi Efendinin irlik yn de clib-i dikkattir. ledii konularn derinlikli bir fikr muhtevya ship olmas bir yana, bu konular ifdesi zor bir yntem olan iirsel anlatmla yazmas, onun ve o gnk toplumun ilm ve sanatsal seviyesini de ortaya koymaktadr. 2.2.4. KAYNAKLARI Mustafa Fevzi Efendi, yazd kitaplara u eserlerin kaynaklk etmi olduunu sylemektedir:
23

Mevln Hlid Hazretlerinin birderzdesi Esad Shib Efendiye it olan bu Arapa metni, Mustafa Fevzi Efendi eyhi smil Necti Efendinin isteine binaen Trkeye tercme etmitir. Bu Arapa metinde bz Osmanl padiahlar vlmekte ve onlardan sadr olan bz menkbelere yer verilmektedir.

20

Reaht, Nefahtl-ns, Mektbt- mm- Rabbn, Risle-i Nakiyye lil-Hdim, Tciye, Kuds, Mifth, Hitb- Prs, Mifth, Kevkib-i Vridt, Havzul-Hayt, Ftht- Mekkiyye, Vasy, Mesnev-i erf, Kitb- Manev, Behcet, Miyrul-Ulm, Avrif, hy-y Ulm, Sevkb, Mzekk-i Nfs, Htb, Menkb- r-i Yr, Asfal-Mevrid, Mecdid-Tlid, erh-i emil, erh-i Delil, Cmiul-Usl, Esrrut-Tark, Risle-i Hlidiyye, erh-i Rubiyyt, Levyih-i Molla Cm, erh-i Akid, Tuhfetl-Uk, RmzlEhds.24

24

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye, 1; a.y., Mznl-rfn, 85, 86.

3. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMNIN TKD GRLER Burada Mustafa Fevzi Efendinin tikd grlerine ve dolaysyla da sflerin grlerine yer verdik. Mellifimizin tikd hususundaki grlerinin yansmas yledir: Slikte ilk nce olmas gereken, tikdnn doru olmasdr. Burada akidin sahih olmasndan maksat, tikdn tamamyla Ehl-i Snnet mezhebine uygun olmasdr. Ashab- gzinin tm Ehl-i Snnet olmakla berber, Tbin de bu mezhebi onlardan alm, sonra Etbaut-Tbin gelmi ve dn ilimleri onlar da kusursuzca Tbinden almlardr. Bylece btn ilim erbb inan meselelerini kayt altna almlardr. te on drdnc asrn mayas ve sermyesi, ilk asrdan gelmektedir. Mustafa Fevzi Efendi bu blmde akid meselelerini ana hatlaryla anlatr, sflerin inan zelliklerine yer verir.25 O, bu konuya yle bir yaklam sergiler: Allahn feyzi, her tarkatta ancak mitsizlii ve kederi ortadan kaldrmakla; gnlden inanmak ise ancak Snnet ehli olmakla mmkn olabilir. Her kim inancn dzeltir, Ehl-i Snnet mezhebinden ayrlmazsa, ayn zamanda iyi amel edenleri aynen taklit ederse, sonunda kmil kimselerin izinden gitmi olur. Ehl-i Snnet, dnin erbb olan topluluktur. Sahbeler ve Tbin, Ehl-i Snnettirler. Ehl-i Snnet, frka-i Nciye, yni kurtulu yolunu bulmu olan topluluktur. Geri kalan mezheplerin ise ilerine bidatler karmtr. Mustafa Efendi ncelikli maksadn tevhd-i Br olduuna vurgu yaparak, Kelm ilminin tevhdi drt blmde incelediine dikkatleri eker. Bu drt blm de unlardan oluur: 1. Ahad olan Allahn eserlerinin tevhdi 2. Samed olan Allahn fiillerinin tevhdi 3. Cell shibi Allahn sfatlarnn tevhdi 4. Ei ve benzeri olmayan Allahn Ztnn tevhdi O, bu tevhdlerin baka baka sanlp, biri dierinden ayrld, farkl olduu zannedilmemesi ynnde uyarda bulunarak bu hususta unlar ilave eder: Mslmanlarn tevhd ilmini iyi bildikleri Yce Kurn tarafndan bize bildirilmektedir. Tevhd ehli olmayan mmin olamaz, tevhdin srr konusunda konumak da doru deildir. limler bunun ayrntsn anlatm ve genel hatlaryla bunlar kitaplarna teker teker yazmlardr.26 tikaddeki mezheplerimiz iki tane olmakla berber, bu iki yolda sahbenin zerlerinde olduklar yollardr. Bu iki mezhebin biri Mturd, dieri ise Erdir. te bunlara Ehl-i Snnet mezhepleri ve bu ikisinin dnda kalanlara da Ehl-i Bidat merepleri denir. Akidin zarur ve ondaki

25 26

Mustafa Fevzi, Mzn, 118-119. Mustafa Fevzi, Mirat, 7, 8; a.y., Risle-i Ziyiyye, 181.

22

meselelerin de ok ince olmasndan dolay tikd konulara azam dikkat gstermek gerekir.27 3.1. MMET- MUHAMMEDNN TKATLARINA GRE TASNF, TEMSL EDL ve DRT ET NEFS Mustafa Efendi ehl-i slm avm, havs ve hssul-havs; baka bir deyile ehl-i dny, ehl-i ukb, ehl-i Hak olmak zere ksmda ele alr. Ona gre evliy, ya havs, ya da hssul-havs ksmndan olur ve onlarn tm Ehl-i Snnet mezhebindendir. Sahih itikat Ehl-i Snnet mezhebidir ve stn kullar da onlardr. Bidat ehli ilmiyle dnyy doldursa bile, vel olamaz ve ister mm isterse lim olsun tm avm ksmnda mtalaa edilir. Havs ve hssul-havs olan kullar Peygamberimizin vrisleri olduklar iin bidatlerden uzaktrlar. Vel ile bidat birbirine ok uzaktr; nk bidatler vicdanlar karartr, evliynn kalplerinde gnah kiri olmad iin parl parl parlamaktadr. Yalnz o, avmn tamamnn bidat ehli sanlmamas gerektiini syleyerek, bu snf insanlar u ekilde tasnif edip aklar:28 3.1.1. AVM OLAN NSANLAR Mustafa Fevzi Efendi, avm da kendi arasnda ksma ayrr ve tmnn sret ehli olduunu, syler. 3.1.1.1. Slih ve Fsk Olanlaryla Berber Ehl-i Snnet Olan Avm nsanlar Bu ksm insanlarn tmnn mukallit olacan syleyen Mustafa Efendi bunlarn, kadnyla erkeiyle sret perdesine takldklarna ve hepsinin hak ehlini taklit ettiklerine dikkati eker. Ona gre; fsn fskn icr etmesi, tikdnn bulank olmasn gerektirmez. nk tikd hak olann kbeti hidayet olur. Fakat fsknda srarl olann sonundan korkulur. nk fsn fsk, amellerini ifsat eder ve bir mddet sonra ilemi olduu gnahlar normal grmeye balar ki, bu da mnnn zarar grmesine sebep olur.29 Bu durumdaki kimselere ehl-i dny da denir ve bunlar, nefs-i emmrenin klesi, sret ehli, ciz ve resizdirler. Sermyeleri dny sevgisi, gyeleri ise ancak byk bir dehettir. Bu gibi insanlarn zntleri daha ok dnylk iin olur ve ili dl olduklar da hep dny ehlidir. Tevbe ederek Allah yoluna geri dner, hu ile zikir ve ibdet ederlerse, nefslerini knayarak feryat edip, dim hiret yurdunu dnrlerse, ite o zaman ktl emreden nefs-i emmreden kurtulur, ruh ve bedenleri Allah zikre ynelir ki, bu durumda onlarda nefs-i levvme ortaya kar. Bu durumdayken onlarn nazarnda hiret ile dny birbirine benzer. Onlar bzen dnyya, bzen de hirete ynelirler. Burada ubdiyette bulunmak

27 28

Mustafa Fevzi, Mzn, 119. Mustafa Fevzi, a.g.e., 11. 29 Mustafa Fevzi, a.g.e., 11-12.

23

ok zordur; nk bu durumdaki bir nefs ok tehlikelidir. Ayn zamanda kii burada eytann vesvesesiyle sarho olmu bir durumdadr. Nefs-i levvme hem ok can skc bir yer, hem de ilk rtbedir. te nefs-i levvmede bu iki vech bulunmaktadr ve burada bulunan insan sanki burada iki para olmutur. Bir paras yce ileri arzularken dier paras ise aalk iler peindedir. Yni burada iki zt bir araya gelmi, gnah ve sevp birlikte varlk gstermeye almaktadr. Bu durumda insan bir taraftan kt nefs azdrr, bir taraftan da cehennem atei korkutur. O bir taraftan durmadan cennet ister, bir taraftan da cenneti nefsine tapulam gibidir. Bir taraftan Rabbine niyz eder, bir taraftan nefsin houna giden davranlarda bulunur. Byle kimseler ubdiyeti tammen kendilerini zorlayarak yapmaktadrlar. Bu konumda bulunan kadn erkek hepsi takliti olmakla berber, onlarda hakkat yoktur ve kendilerine sret itibariyle dzen vermitirler. Burada slik dem merep olduu gibi, ona ilh feyzler gzkmeye balar. Burada seyr u slkteki (manev yolculuk) ilerleme kalptedir ve gayret edip alrsa ondaki phe dalar yok olur gider. Ayn zamanda Hakkn eserlerinin tevhdi buradadr; nk tecell buradan balamaktadr. Bz kimseler buray bir trl aamazken, bz kimseler ise buray fazlaca zahmet ekmeden geerler. Bu yerden Hazret-i dem gibi gemeli ki, ondaki nee hli ortaya kabilsin. Kii bu levvmede kalmamal, gayret edip can ve tenini buradan kurtarmaldr. Burada her ey srettir; fakat bu mertebe kiiyi atee atlmaktan kurtarr. nk insan dim oru tutup namaz klarsa, Allhu Tel o kiiyi atee atmaz. Bunlara srette bid denir ve bz kimseler srete pek aldanr. Bu kimseler hallerini beenerek gururlanrlar ve onlar det fiillerine meftn olmu bir durumdadrlar. yle ki byle kiiler, kulluun gereinin ancak bu olduunu zannederler. Burada mnen hibir lezzet bulunmad gibi, nefsin elinden de kurtulmak mmkn deildir. Bu mertebede bz lezzetler, tesirler olsa da hly gibi birden geer gider. Bylesi kimselerin bast hli az, kabz hli ise ok olur ki, her zaman erli nefs onu oynatmaktadr. te bu levvmedir, korkun ve tehlikeli bir hl olmakla berber sret ehli olan insanlarn ou buradadr. Buras gam denizidir, frtnas ok olur ve yle ki altna bir alrsa kurtuluta mmkn olmaz. Kt nefsin iddeti, hep burada ortaya kar. Bu mertebede hl ve an bir muamm olup, herkes strap iindedir. Grenler onlar bz hallerinden dolay ehl-i dny, bz hallerinden dolay da evliy olduklarn zannederler. Fakat onlar gece gndz gayret edip alr ve srekli bir ekilde ukbay talep ederlerse ve yine bir daha nefs-i emmreye balanmayp, gayret ederek nefs-i levvmeden kurtulmay baarrlarsa, bylece nefs-i mlhimeye varm olurlar. Nefs mlhime olunca, artk onlar hiret ehli olmu olurlar. Geri dnyy gzden karmazlar ama gnlden de sevmez ve ona pek deer vermezler. Ayn zamanda onlarda hiret dncesi glip gelmi, dny ise zayf kalm bir hle dnmtr. Ayrca dny onlara deersiz, hiret ise ok deerli gzkmeye balamtr. Hem onlar dinin emirlerini dim nde tutar ve hiret ehlini yceltirler. Sadece hiret iin tasalanr, dny ilerine pek

24

aldrmazlar. Her ne kadar biraz dny iin alrlarsa da ona bsbtn gnlden balanmazlar. Dny sevgisi gnlden tammen gitmedii gibi ancak bu dny insann yzn de gldrmez, mutluluk vermez. Onun iin asl maksat hirettir. Bu kimselerin her an gnllerinde ukb derdi depreir. Onlarn hizmetleri cihn mr ederken, mahiyetleri ise adletle dnyy tezyn etmektedir. Mustafa Efendi bu zmredeki insanlarn nefsin kemle ulamas ynndeki ilerleyilerine yer verdikten sonra, bu snfn zhire tatbikini ylece yapar: Bu durumda olan kii akll bir ocua benzer ki, o tedrcen bli olma yolundadr. Yni bu ocuk bulu ana yaklam; fakat henz bli olamamtr. Dolaysyla o henz inzlin lezzetinin ne olduunu bilmemektedir; eer yaarsa bu gidile inzl lezzetini tatma yolundadr. O, yle bir uyary da yapmadan geemez: Unutulmamaldr ki Ehl-i Snnetten olan avm insanlar, emir ve yasaklara ihtimm gstermezlerse nefs-i emmrenin iddetinden sarho olmaktan kurtulamazlar. Ayn zamanda bu mertebedeki herkes nefsine uymaktadr. Her ne kadar bu avm, Ehl-i Snnet olsa bile, fskndan dolay bidat ehli olmutur.30 3.1.1.2. Bidat Ehli Kimseler Bunlara dallet ehli de denir. Bu gruhun birok eidi vardr ve tm Ehl-i Snnet mezhebinden ayrdr. Bunlar ister ibdete devam etsinler, isterse ilimle maruf olsunlar, bidat ehlidirler ve Hak ehli olan kimseler bu gibi itikatlardan uzaktr.31 Ehl-i Snneti terk eden insanlar bidat ehli olur ve bu grhun hepsi nefs-i emmrenin klesi durumundadr; nk bunlar tikd noktasnda ok laubali davranrlar. Her birinde mnev hastalk vardr, o sebepten bunlarn kalp evleri strap ekmektedir. Onlar ateli hummya yakalanm gibi, ne dediklerini bilmez bir hl aldklar iin, tikd noktasnda onlarda tefrika ortaya kmtr.32 3.1.1.3. tikd Olarak Bidat Ehli Olduklar Halde Ehl-i Snnet Geinmeyi det Hline Getiren Kimseler Mustafa Efendi, byle kimselerin haram hell noktasnda gyet gevek davrandklarn, tarkat ahkmn bilmedikleri gibi tarkat ehlinin ismini de ktye kardklarn ifde ederek, bunlarn sermyesi sapklk, gyeleri ise ancak phe ve tereddttr, der. Mustafa Efendi, eratsz tarkatn olamayacann en ateli savunucularndan biridir. O, bu hususu u misallerle aklar: Hi sret olmadan hakkat var olabilir mi? Gl aac olmakszn gl
30

Mustafa Fevzi, Mirat, 38, 39; a.y., Mzn, 22-23; 75-77. Biz burada sadece bu konuya biraz deinip gemeyi daha uygun grdk. Bu konuda geni bilgi iin bkz., Mustafa Fevzi, Rislei Ziyiyye, 181-193; a.y., Mzn, 127-134.; a.y. Atvr- Ftrat ve Tavr- Ftrat, Cerde-i Sfiyye, say: 62, 152, 153. 31 Mustafa Efendi, Tahkk ehli bu snf insanlarn fikir yaplarn aklamlardr ki, bu snf insanlarn eitlerini ve zelliklerini erh-i Akid adl kitapta bulmak mmkndr diyerek geni bir aklamaya girmeyeceini sylemektedir. 32 Mustafa Fevzi, Mzn, 12, 23, 24.

25

elde edilebilir mi? nk gl, o aatan beslenmektedir. Hem gl olmadan da gl kokusu ortaya kmaz. Unutulmamaldr ki, gl de olgunlamadan koku vermez. Gonca, gl aacndan koparld taktirde, onda gl kokusundan eser bulmak mmkn olmaz. Bu misalden de anlalaca zere gl aacna hizmet edilmezse, o gzel kokulu gl nereden bulunabilir? te erat, yeil bir aa; tarkat, o aataki gl; glde bulunan gzel koku, hakkat; o gzel kokudan cana gelen zevk ise marifettir. Asl konumuza dnecek olursak, Mustafa Efendinin burada anlatmak istedii dallet ehlidir. O, bu snf insanlarn iinin Hakkn emir ve yasaklarn terk edip erat ktlemekten ibret olduunu, bunlara gre kim pak olan erata itat edip, Allhu Telnn emir ve yasaklarna itimt ederse, bu kii doru yoldan sapm olur; kim de erat terk ederse, o kii Hak ehli olur gibi btl inanlarn nakletmekle byle insanlarn nasl bir tuzak iine dtklerini bizlere gstermektedir. Ayrca bu gibi btl grl kimselerin yle iddialar da varm: Onlara gre er-i erfe uyan kimseden rif olmazm. nk bu fikirdeki kimselere gre erat irfna maniymi ve bu teklflere uymak, yni ibdet etmek cehennem; teklfi terk etmek ise cennet ve nimete nil olmakm. Mustafa Fevzi Efendi szlerine yle devam eder: Bu inanca ship olan kimseler bunun gibi pek ok safsata szler syleyerek akllarn ehvete kle etmilerdir. Yapay istirk iin bir il bulmu ve bununla bhiyye mezhebine rev vermeye almaktadrlar. Kendilerini bir eit afyonla sarho ettikleri iin, nefs ve eytan bunlarda ehvetinden comaktadr. Bu gibiler sefh olduklar gibi gece gndz arap iermektedirler. Bu yol seviliin bir kolu olduu halde, o Haydar Mslmanm diye hile yapmaktadr. Bunlar dzmece masallar syleyerek lemi dolandrmaya kalkrlar. Bir delilleri varsa o da rmcein evi gibi gyet dayankszdr. Yalnz unutulmamaldr ki bylesi ahmaklara en gzel cevap skttur.33 Bu zihniyetteki kimseler gayr- mer yerlere giden, kuvvetlerini gayr- mer yerlerde sarf eden kimselere benzerler. Geri bu kiiler nefslerine bir lezzet bulurlar; fakat bylece kendilerine zulmetmi olduklarnn farknda olmazlar. Bu sefih kimseler, nefslerinin azgnlndan det hayvna benzemilerdir. nk onlar sz geen lezzeti tatm, Peygamberimizin Snneti olan evlenmeyi terk etmi, bu durumda da inat nefs onlar kendisine kul etmitir. Bunlar bzen livta, bzen de zin ederler ki, bu tr ehvetlerden de nefsleri vazgemez. Bu sefhlere nashat edilerek, bu sefhattir bunu terk et denilse, bu kiiler onu alayl bir ekilde dinler ve yaplan bu nashati tammen safsata olarak grr. Hem nasihat edeni bo kafa olarak grerek, bizdeki lezzette ok saf vardr derler. Halbuki onlarda lezzetten eser bile yoktur. te onlar mnev zin ettikleri halde, kendilerini ehl-i fen zannederler. Bunlar eytn zevklere her an aldanp necis olan bevli, sf bir su sanrlar.
33

Mustafa Fevzi Efendi bu hususta ise unlar syler: Bu zihniyetteki kimseler genellikle mbted olan sliklere hcm ederler. te ben o sliklere bu gruhu beyn ettim ki, bu slikler hleyi bilsinler. Byle ahmak kimseler hem kel hem fzldurlar ve bu gibileri hibir tarkat kabul etmez.

26

Ayrca bunlar nr ve nru fark edemez, pheli eylerden de uzak durmazlar. Bunlar rylar ilhm, pak erat ise evham olarak kabul ederler. Kendilerine nashat edilirse, ilerinden nasihat edene her zaman glerek: Bu ahmak tatmam bilmez pek yazk derler. Bu alak kiiler kendilerinin ne tatm olduunu bilmedikleri gibi, zehri bal sanp yutmulardr. yle ki dima ldrc zehirden dolay sersem olmuken kendini kurtulmulardan zanneder. Mbted olan mrdlerin bu kimselere aldanmamas iin dnini kmil olan bir mridden renmesi gerekir. Ksacas slik, slm dnini renme hususunda tam bir gayret iinde olmaldr. lmihli gzelce rendikten sonra yce tabiatl bir mrid bulmaldr. Ayn zamanda slik gece ve gndz mridine hizmet edip, ilim, irfn ve edebi ondan renmeye alr. Slik nefsini o mritten tammen renmeli ki, Allhu Tely bilebilsin. Ayrca slik kendine, kinata bakar ve Allhu Telnn onlar nasl yarattn tefekkr ederek ibret alr. Ksacas bu sapk grl kimseler ayn zamanda Sfiyyeyi delil gstererek bz athiyelere uymular, muhkem yetleri terk edip btn msivnn Allah olduunu iddia ederek bunu da vahdet-i vcd sanrlar ki, cahilliklerinden kfre girdiklerinin bile, farknda deillerdir. Geri Hakkn vel kullarndan da byle szler sdr olmutur; fakat onlardaki bu hallerin tm mnev zevk sebebiyledir. Unutulmamaldr ki Hallac- Mansur, Enel-Hak szn sekr hlinde iken sylemi; fakat o hibir zaman kulluktan vazgememitir. Kimi insanlar Mansurluk ettiklerini dnrler; ama gece gndz er-i erfi terk etmekten de geri durmazlar. Bunun iin, bir kez Beyazide ibret gzyle bakmak yeterli olacaktr. Bunlar Beyazidlik ettiklerini dnrler; fakat onun nasl biri olduunu bilmezler. O ki gece gndz namaz klard; bu hlebazlar ise namazlarn terk etmekteler. Onun Hak akyla alamaktan gz gl renkliydi ve gs kazan gibi kaynard. O, geceler sabaha kadar Hakk zikretmekten uykusuz kalrd. Mansur ve Beyazd gibi olduklarn iddia edenler acaba Hak iin bir damla gzya dkmler midir? Aksi taktirde yaptklar bu tela bounadr. Mellifimiz, bu durumdaki sapm kimselerin nefslerinin bir gmrahla dtn ve deta Allahla yeltendiini belirtmektedir. Ona gre, bu gibi kimseler bz beyitler ve kasdeler dinleyip, onlar hakkat zannederler. Erefolunun beyitlerini, eyh Niyznin ilhilerini dinler, Fusus eyhine szlerindeki zhiri mnya dayanarak gvenirler; fakat o makamlara ship olmadklarnn farknda olmadklar gibi, o szlerin mnlarn da hi dnmezler. Bylece bu anlaysz kimseler er-i erfi terk edip, athiyta derler.34 Grld gibi mellifimiz bzen psikolojik tahlillere de yer vermektedir.

34

Mustafa Fevzi, Mzn, 12-13; 24-28.

27

3.1.1.3.1. Tasavvuf Adan athiyeler Mustafa Fevzi Efendi, athiyelerin ruh makamnda ortaya ktn ve bu makmn, ayaklarn kayd yer olma zelliini tadn belirttikten sonra, athiyeleriyle mehr olan bz sflerin bu hallerini aklamaktadr. Ayrca o, bu ztlarn hallerine ship olmayan mridlerin onlar taklit ederek athiyelerde bulunmasn ok yanl ve dinden kma olarak telakki eder. Mellifimiz, yukarda isimleri zikredilen sfilerin Allaha k, gyelerinin hep Allah olduuna dikkatleri ekerek szlerine ylece devam eder: er-i erfe uymayan her ey phesiz yanltr. Hak ehlinin syledii bz szler vardr ki, onlar sekr hlinde, yni kendilerinden getikleri bir anda sylemilerdir. O szler yorumdur, hakkat sanlmamaldr. O sz ya kef hlinde bir yanl alglamadr, ya da avamn mnsn anlayamad bir szdr. O szleri syleyen bile, onun mnsn bilemez.35 Mevlnn ak bu ztlarn canlarna tesir ettii iin, halleri onlara glipti ve onlar hep makam- ruhtan sz sylemekteydiler. Bizlere nispetle onlar havs idi ve bu szlerin sdr olduu vakit onlar henz hssul-havs olamamlard. Onlardan bylesi athiyeler sadr olduu vakit onlar cem makamna yeni gelmiler ve onlara kenzi muhfiden bz hazineler henz almt. Eer bu zatlar cemul-cem makamna gelmi olsalard bu athiyeler onlardan sdr olmazd. Cem makm yle bir makamdr ki, herkes bu yeri tez tez geemez ve ou kiinin aya burada kayar. Bundan dolay bu makamda ok dikkatli olmak gerekir. Bu makamda zndklar ve birok tefrika ortaya kmtr. Lnetli eytan bu makamdan dt ki o, kendisini yakn ehli (pheyi kabul etmez uhd derecesine varan) zannetmekteydi. athiytta bulunan o byk zatlar hep bu makamda kalmazlar, sonu itibariyle bu vartadan kurtulurlar. Tabi bununda istisnalar vardr. rnein Hallac- Mansur bu vartadan geememi ve kbeti vcdunun ortadan kaldrlmas olmutur. Hallac- Mansur gibi Hak klar mazurdurlar ve sliklerin onlarn zrnn illetini dnmeleri gerekir. Fikrin shhati iin adlet lzmdr, mazeret ise illete binen terettp eder. zr shiplerinden zr kabul edilir ve her hl krda zr olan kimse hastalkldr. Fikri shhatli olan hi hastalk ister mi? Fakat hastalarn cmlesi shhat istemektedir. Ksacas meczup mazeretlidir, mutlak srette her bir sz de illetlidir. Bu meslekte zr, yni illet shibi olmak keml ehlinin hli deildir. Hi rhu zinde olan kimsede zr olur mu? Mazeret bir tr noksanlktr; fakat bunlarn durumu kendilerinden st bir derecede olanlara gre pimanlk, aa bir derecede olanlara gre kmillik saylr. Mkemmellik ise mazeretsiz olmaktr ki bu sz, meczup olanlar bile, ikrr etmektedir. Rh makamna mptela olan kiinin rhunda dim athiyelere kar bir dknlk olur ki, ite onlar da helk eden bu athiyelerdir. Hakkn yardmyla slikler bu yerden geerlerse, hemen Ben muhakkak bir muvahhid olarak yzm gkleri ve yeri

35

Mustafa Fevzi, Mirat, 34-35.

28 yaratana evirdim ve ben mriklerden deilim.36 yetinden dem vurmaya balarlar. Genellikle slikler buradan geer ve bu zuhrt onlarda ortaya kar; ama sliklerin bzs buray anlayarak, bzs ise anlamadan geer. Buradan sefer etmeyenlerde vardr. Bu makamda bu cilvelerin olu sebebi sftullaha rhun nazar etmesidir. O, kendine kendi tecell eder ve her tarafta kendini kendi grr. O an misl lemi alr ki, orada slikin arkada fikir ve hayl kuvvetidir. Bu kii ruhlar lemine gemek ister; fakat bu gzel yzl, berzaha dmtr. nk misl, berzah- ervh olur ki, cell shibi Allah onu rtbe rtbe eylemitir. Onun terbiyesi Hazret-i Nh (a.s.)n merebincedir, bu feyzin zbdesi Ondadr. Hazret-i Nh ona vsta olmu, her tr kuvvet ruhtan yana mnker olmutur. Pk olan rh bu yerde tek bana kalm ve btn kuvvetler ona kan dkc gibi olmutur. byle olunca o kendinden baka sr ehli grmez ve slh iin de uzun uzadya gayret eder. nk kuvvetlere rhun feyzi tesir etmez ve o zaman Ya Rabbi! Beni yalnz brakma, Sen vrislerin hayrlssn.37 sylemeye balar. Gemiyi bizim nezretimiz ve vahyimizle yap ve zulmetmi olanlar hakknda bana mracaatta bulunma. phe yok ki, onlar boulmulardr.38 yeti ve Hak Telnn kahr tfn ortaya kar. nk Nh-i rh bu felee/gemiye binmitir ki, o zaman sahv ve fetihler yz gsterir. Geri O, ilesini helakten kurtarp, bel ve deheti atlatt zaman onda pimanlk duygusu ortaya kar ve eski dvsndan tr ok mahcp olur. Bir de rhun Hallullah Hazret-i brhime nispeti vardr ki, terbiyeyi Onun rhundan alr. Burada Hazret-i brhimin feyzi ruha varr ve onu Nemrdun ateinden kurtarr. Yalnz kii burada birok beldan getii gibi vehmini ay ve yldzlar megl eder ve onlar bir bir fenya gnderip fikrini arz ve semdan evirir. nk rhun yz parlaynca, onda vehim ve fikrin iddeti artar. Burada enel-Hak remzini sylerler ki, bu kimseler akla nefslerini mest eylemilerdir. Ayrca burada Hak Telnn sfatlarnn parlts slikin srrna yz gstermi ve bu sebeple Hak Telnn sfatlarnn glgesini Ztnn ayn olarak vehmetmitir. nk bu kii Hakkn feyzinin tecell ettii yeri grr ve Heze Rabb heze ekber39 demeye balar. Slikin kalbi burada mtmain olmaz ve Hz. brhim (a.s.)n: Ya Rabbi! lleri nasl dirilteceini bana gster40 demesindeki srr ister. Geri bunlarn mnnda zerre kadar ek olmaz; fakat kalbim mutmain olmak gerek derler. Burada kii birok srra tliptir ve burada kefi rtmeye de bir re yoktur. Eer burada slikte kef ortaya karsa, bundan korkulur ve bu kefte ok ziyn vardr. Slikler bu makamdan srra geerlerse Ben yle batp

36 37

Enbiy, 6/79. Enbiy, 6/89. 38 Hd, 11/37. 39 Enam, 6/78. Bu yet mealen yledir: Bir vakit gnei domaya balar grd. Dedi ki: Budur Rabbim; bu daha byk. Nihayet o da batnca dedi ki: Ey kavmim! Ben muhakkak sizin Allhu Telya ortak kotuunuz eylerden beryim. 40 Bakara, 2/260.

29 kaybolanlar sevmem.41 sylemeye balarlar. Kim bu meczplar taklit ederse, mukallitlerin onlara dost olduunu sanmamak gerekir. Bu mukallitlik eytn olur ve bunlar lemi hakr, zelil; kendilerini ise ok yce grrler. Burada eytnn kendini beenmilik edip Hz. demi terfe lyk grmedii unutulmamaldr. Erefolundan, eyh Niyzden, Ynus Emreden Bursevden bz szler alp da nefse misl olarak sunmak uygun bir davran deildir. Beyazd Bistmi hazretlerini kendimize delil tutma durumunda deiliz; nk bizlerin mnev durumuyla o gnl ehli ztn mnev durumu ayn deildir. Saym olduumuz bu zatlarn her biri rhtan kelmlar sylemiler ve hi biri kulluktan da asla dnmemilerdir. Hem onlar bu szleri syledikleri vakit henz ekmel olmamlard. Unutulmamaldr ki byle haller seyr u slkn balarnda olur; fakat her bir vel byle szler sylemez. Bu noktada kii kendine Cneyd-i Badd Hazretlerini rnek almaldr. nk o kermet madeni hi bylesi szler sylememitir. Sliklerden bylesi sdr olan her sz ve cilveler, bu yolun balarna has olan bir durumdur. Derviin snesi sf olduu gibi, bo szler derdine re olmaz. Hem faydasz sz ve fiillerle uramak kiiyi yoldan geri brakr. Bu sebeple dervi olup edebi renmek gerekir. Unutulmamaldr ki tarkat tammen edepler yoludur. Bz meczp kimselerin athiytta bulunduklar bir gerektir; fakat bu szler onlarn mlk-i yemnidir ve phe yok ki bu szlerde ancak onlar tasarruf edebilirler. Bakasnn malna gz dikmekten saknmak ve bu yolun sahtekarlk olduunu yaknen bilmek lzmdr. athiytta bulunan bu zatlar sanki bir stma tutmutur; nk klarn cisim ve cnlarn bir titreme tutar. Onlar akn glgesi zayf ve gsz drm, onlardaki ayrlk illeti haddini am bir vaziyet almtr. Bu gibi hastalara bu tr szleri humm ateinin verdii sekr hli gibi olan k atei syletir ve k olmu gnl sarho eden iki ak erbetidir. Mustafa Efendi mnev zevk ehli olmak isteyenlere u nasihatlerde bulunur: Kii gn be gn tevilci zihniyetten tammen vazgeer, mnev zevk ehlinin athiytna bakmaz ve her zaman muhkem yetlerle amel etmeye alr. Aksi taktirde iin inceliklerini bilmeden Fssu okumak kiinin zihnini tahri eder. Fssun tabirlerine deil, Fthtn gzel inbtna bakmak gerekir. Fss bir makamdan, zelliklede seyr u slk esnsnda sylenmitir. O makmn da rh olduunu nceden sylemi, erh ve zahn yapmtk. Erefolu Rmnin szlerini ya okumamak, okundu mu da iyice anlamaya almak gerekir. Sfleri gzelce anlamann yolu onlarn eserlerini okumaktr. Bu okuma ii de hl ehli olduktan sonra olmaldr ki, can ve ten mnlar anlayabilsin. Fussun ibresine hl ile bakld taktirde onun ya yet, ya da hadis mns olduu grlecektir. Fss lf ehlini dallete gtrr; fakat hl ehli onu manen bildii iin herhangi bir zarar grmez. Kii Muhyiddn ibn Arab olabilirse

41

Enam, 6/76.

30

byle szler sylemesi mazur grlebilir. Slik kalp ehli olmal ki, kalbi Allah sylesin ve o Fss olmal ki, dili onu erh eyleyebilsin. Ktib Mustafa Efendiye gre eyh-i Ekberden hi rivyet edilmemelidir; nk onun dilini anlamak herkesinin haddi deildir. Ayrca her zaman szler tevl edilmeye de allmaz, tevilsiz bir yol tutmak daha gzel olur. Eer bu erat tevl edilseydi, o zaman Allhu Tel h halka zulmetmi olmaz myd? Hak Telnn kelm hep mevvel midir? Onda hi ikr bir emir yok mudur? Allhu Tel hep mudil mi? Onun baka esms muattal m? Kurnn zhirinin vehim ve haylden ibret olma dncesi dalletin bizzat kendisi deil mi? rnein, Hak Tel Oru tutunuz. emrindeki orucun bildiimiz oru olmadn, onda bz srlarn gizli olduunu ileri srmek uygun bir davran olmasa gerektir. Burada bz srlarn gizlenmi olduu dervine bir ekilde zh edilebilir. Mustafa Efendi, ayn zamanda dnde bidat olan durumlarn sr zannedilip, bizzat irk olan eylerin tevhd sanlmamas ynnde btn slikleri uyarmaktadr. Ayrca o, bu hususta yle bir yolun takip edilmesini tavsiye etmektedir: Slik ubdiyetten ayrlmaktan saknarak mnev zevk ehlinin sefsna yakn olmaya gayret etmelidir.42 er-i erf zere Allaha kullukta devm etmek, ayrca srekli tarkat zere yryerek, hakkatten nasip almak ve nitelik shibi olmak, daha uygun bir davran olsa gerek. Edepli bir kii iin marifet ancak budur. Bu makamlarda bulunan kimse, Hazret-i Peygamberin izinde ve Hz. Muhammed (s.a.v.)in sf eratndadr. Hakkatten maksat dim erattr, baka bir ey deildir. Mustafa Fevzi Efendi, hakkat erbb olabilmek iin de alt hususa ok dikkat edilmesi gerektiini ve ancak bu durumda himmet ehli kimselere vsl olmann mmkn olabileceini belirtmektedir. O, bu alt hususu da yle tesbit etmitir: 1. Slik, srekli bir terakk iinde olmal ve onda tenezzl hi ba gstermemelidir. O, yce bir makma ship olmakla berber her sabah ve akam srekli bir terf iinde olmaldr. Ayrca o kabz ve bastn hepsinde gayret gsterip almal ve seyr sulknden geri kalmamaldr. Hem onda inkbz ve inbist, yni keder ve sevin halleri bir olmaldr. 2. Slik, msivallahtan olan her eyi unutmaldr. Slikin kalbini hibir eya zorlamamal, zorlasa bile, kalbinde hi yer tutmamaldr. Onda msivallah det unutulmu ve her birini Rabbine kurbn etmi olmas gerekir. yle ki o kendisini dah Hak aknda mahv etmelidir; nk hakkat ehli byle olur.

42

Mustafa Fevzi, Mzn, 13-19; a.y., Mirat, 38.

31

3. Devm zere murkb ve l maallah meclisine imm olmaldr. Mevlsna yaknl Biz ona ah damarndan daha yaknz.43 srnda ziyadelemelidir. 4. Slik, hikmetsiz iler ilememeli ve Allhu Telnn ahlkyla ahlklanmaldr.44 O, Hakkn btn isimlerinin tecelllerinden nasbini almal ki, onda ilh ahlk ortaya kabilsin. 5. Slik, selm bir kalp shibi olmaldr. Byle bir kalbe ship olmak Kurn- Kerimde O gn ki, ne mal fide verir ve ne de oullar. Ancak Allaha selm bir kalple varan kimse mstesn.45 yetleriyle vlmekte ve byle olmas gerektii vurgulanmaktadr. Slikin kalp levhas / i lemi sfiyet bulmal ki, lednn ilmi yz gsterebilsin, her nesnenin gzellik ve irkinlii kefedilip her bir kimsenin mhiyeti fark edilebilsin. 6. Slik, kemle ulap noksnlklarn tamamlamaldr. Kii kmil insna has olan huylar elde ederek, bu makamda seyrini tamamlamaya gayret eder. Bu kii Mevlnn aknda srekli bir hrs iinde olmal ve velyet tavrnda noksanlk etmemelidir. Bu makamlar Hz. Peygambere uymakla mmkn olabilir. er-i erf kendisine uyulandr ve hakkatten merm ise hep erattr.46 Ksacas eratn teklfi Yce Mevlnn emirlerine ittib, yasaklarndan da kanmaktr ki, slikler emir ve yasaklara ok dikkat ederler. Tarkatn teklfi mutlak srette takvy, zhd ve very gerektirir. Hakkatin teklfi ise msivdan syrlp yakni elde etmektir.47 3.1.2. VELYET- SUR / EVLYNIN AVMI, MMNLERN HAVSSI Evliynn avm (havs) ve muttakler bu snftandr. Velyet-i sur ve nefs-i mlhime kesinde uzlet burada bulunmaktadr. Bize nispetle havs olanlar bunlardr. Ancak havassl-havs bunlardan stndr. Buradan da geilirse, phesiz Hak ehli olunmu olur. te bu snf insanlarn tamam rif-i billah, Hak dostu, ehl-i ukb ve ikn- sdkndrlar.48 Bu gzel insanlar ki, rh semsnda aydrlar ve bu erler gece gndz h u vh ederler. Bu zatlarn
43 44

Kf, 50/16. Shreverdnin ifdesine gre bir hads-i kutside yle buyuruluyor: Allhu Telnn ahlk ile ahlaklannz. Elbn, bu rivayetin ne snnet kitaplarnda, ne de Suytnin elCmius-Sair adl eserinde aslnn olmadn belirtmektedir. Hadis olmad aktr. Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retiler, 195, h. no: 8. 45 uar, 88, 89. 46 Mustafa Fevzi, Mzn, 257, 258. 47 Mustafa Fevzi, a.g.e., 255. 48 Hazret-i Peygamberden gelen bir rivayette yle buyurmaktadr: Dny hiret ehline haramdr. hirette, dny ehline (dnyay hedef edinene). Dny ve hiret ise ehlullaha haramdr. Gmhnev, Rmz, I, 208, h. no: 5.

32

Hak akndan btnlar kan iinde, alamaktan gzleri gl rengi gibi pembelemitir. Onlar bu rh makamnda mest olmu ve sevgilinin itiykyla gzlerinden yalar dkerler. Byle kimselerde lezzet-i ddra itiyk olmakla berber, ayrlk atei canlarn yakmaktadr. Ayrlk atei onlarn cnlarn yokladka gece gndz cnnlarn tefekkrle megl olurlar. Byle bir kimse cann cnnna kurbn etmi ve yrini cannda bulmutur. Her neye baksa yrini orada grr, hangi memlekete girse yri oradadr. Slikin rhu akla hasta olmu, msivya kar neesi bkma noktasna gelmitir. nk o enel-Hak tuzana dm ve cezbe bedenini istila etmitir. Bu yerde bulunan bir kimse kendisinden illet gidip, sahih bir kef gelinceye kadar msterh olamaz. Yni bu merhaleyi atlatan kimseden illet gittii gibi sahih bir kefe de ship olur. Ayn zamanda bu snfta olan kimselere Hakkn ilhm gelmeye balamtr ve bu sebeple kalbine nur zere nur gelmektedir. te velyet-i sur ve nefs-i mlhime hli bu olduu gibi, ikramda bulunulan kimselerde bunlardr. Byle insanlar her zaman Allahn sfatlarnn tecell ettii yerlerdir ki, fiil ve sfatlarn tevhdi burada olur. nk sfatlarn tecellleri burada ortaya kmakta, mnev hair ve nr burada bulunmaktadr. Hem bu yerde Hazret-i Nh (a.s.)n hlinin (Nhiyyet), ya da Hazret-i brhim (a.s.)n hlinin (Halliyet) feyzi ortaya kmaktadr. Bu sebepten dolay vel ak tfanna tutulmu, gnl denizi ise ak derdinden dalgalanmaktadr. Bir yandan Nemrdun ateinin harareti sliki rahatsz ederken, dier taraftan Allhu Telnn feyzi o kiiye yardmc olmaktadr. Mrde Hakkn yardm gelinceye kadar o burada ok meakkatler eker. nk slikler sr makamna geldikleri zaman, Hazret-i Ms (a.s.)n hli gibi onlarda da Allhu Tely grme ak artar, len tern srrn dinleyip ayrlk ateinden tammen coarlar. Bylece burada Hazret-i Ms (a.s.)n hli (Mseviyet) tamamlanm ve Firavunun arzusu slike artk zarar veremez bir hl almtr. nk burada unt- Hud vardr ve o kiinin feyzi bu unttan balar. Ayrca burada yardmc Hrn-i hidyettir, aksi taktirde slikin ii ok zor bir hl alr. rifler buradan hafye getikleri vakit, onlara hemen baka bir lem ortaya kar. Bu kiiler bu yerde Hazret-i s (a.s.)n rhundan srekli bir feyz almaya, tammen msivy selb etmeye balarlar. Mustafa Fevzi Efendi yukardaki grlerini syledikten sonra, bu snfn zhire tatbikini de yle yapmaktadr: Bu snftaki bir kii evlenmemi bir erkee benzer. Byle bir kiinin erkeklik kuvveti vardr; fakat herhangi bir zevcesi yoktur, yni bekrdr. Bu zt ehvetine iffetle hkim olmu, gayr- mer yerlere hi gitmemi, yalnz ryda ihtilm olmu ve ancak bu sebeple inzl lezzetini tatmtr. Nice insana n varl gnein varlna dell oluu gibi bu kii de ihtilm olmasndan cimnn varlna delil getirmektedir.49

49

Mustafa Fevzi, Mzn, 20-22.

33

3.1.2.1. Havssn Tevhd Anlay ve Muhammed Hakkat Mellifimiz, havssn tevhid anlaynn yansmalarn yle tesbit etmitir: Sfler yle syleyerek bu varoluu Allaha nispet ederler: Allahtan baka her eyi unutup, L mevcde illallh, yni Allahtan baka varlk yoktur, sadece Allah vardr. Ondan baka varlk yoktur demeye baladlar. Sfler, elde ettikleri derin mnlar az ve z szle ifde etmektedirler. Bu sebeple byle szler onlardan sadr olmutur. Yoksa onlar bu sz syledilerse de kint tamamyla inkr etmediler. Sflerin tevhd hakkndaki grlerini anlamak iin slikin gzn ap, gaybn aynasna bakmas, o aynadan dnyy grmesi gerekir; nk vakit afak vaktidir. Ayn zamanda diman ap, bu srlardan koku almal, knt kenzen50 simgesini ondan okumal, kulandan perdeyi kaldrmal, len tern51 den tede ne olduunu dinlemelidir. Mrdin tevhdi bu adan anlayabilmesi iin basret gzn ap yle seyretmesi, meydan iinde hkm srenin kim olduunu grmesi lzmdr. Her ne kadar ortada bir okluk grlyorsa da varlk birdir; perdede bakas yoktur. O Biri tevhd gzyle grmeye, sanatndan sanatnn kendisini bilmeye almak gerekir. Ayrca tevhdi gsteren aynay arayp bulmak gerek. O yle bir aynadr ki yer ve gk onu alamaz. Cihanda her taraf ayn hakkatle doludur. Geri grlen de kendisidir, ayna da yine odur. Ama ondan birok glge var olur. Sonra glge ve hayal gider; ortada sadece O kalr. Bek yznn ortaya kt yer bu glgedir ve dolaysyla hayalin mutlaka bir varl vardr; nk glgenin aslla bir nispeti olmaktadr. Ayn zamanda hayalin bir varla dn sz konusudur. Bu glgeden hakkate ulalmal; fazla yorulmadan, bu hayalden varl istemelidir. Bu grnenlerden grnen nedir, gayb perdesinde gz nne kan nedir? bir dnmek gerekir. Vuslat yolu nerede olduunu sorup, aratrp bulmak lzmdr. Asllarn aslnn kim olduunu, bu cihnn maysnn ne olduunu anlamak gerekir. yle ki tek bir tohumdan milyonlarca aa kmtr. Peki bu lemin varolu tohumu nedir? nsana sayg gsterilmesine sebep nedir? Varl srekli olan Allah, ortaksz, benzersiz ve emsalsiz gizli bir hazinedir. Allah kendini bildirmek iin ilknce nrundan bir hakkat yaratt. O, nrlandrlm gizli bir cevher idi. Allhu Tel o zaman hakikati meydana kard. Saf ehli, btn Hak dostlar bu hakkatin seilmi zt Muhammed Mustafann nru olduunu sylemektedirler. te kinatn sermyesi bu nur, varln mayas bu hakkattir ve Allahn aynas ancak budur. Ben gizli bir hazneydimden Hakkn kastettii rumuzlar bu olsa gerek. Bu geni meydanda apak bir anlatm vardr, grnenlerde ikr olan Ahmedin nrudur ve Allahn Zt bu hakkati yeryz, gkyz ve dokuz katman, yni yedi kat sem, Ar ve Krs, ilk akl, ayn- ayn, kll rh, ruhlarn rhu, ism-i azam, kll nur, levh-i mahfz, gizli srrn cevheri henz
50 51

Bu konu Varlk Mertebeleri bal altnda genie aklanacaktr. Arf, 7/143.

34

yokken yaratmtr. Hem O, insan- kmildir. En byk nur Allahn Zt (Vhidiyyeti) ile grnr ve btn varlklar bu nrun ismidir.52 Burada sfler tevhidi balk altnda incelemilerdir: 3.1.2.1.1. Eserlerin Tevhdi Bu durum tammen Allahn varlndandr. Keml ehli dim Hakkn gzyle grr. Dnyda her ne varsa, sfler onlara Allahn sfatlarnn eserleri olarak bakmaktadrlar. Ortada grdkleri her eyi, daha ilk grte kavrarlar. Her eyin Allahn yaratmas sonucu olduunu grrler; nk hepsi Allahn fiilinin eserleridir. Eer Allahn fiili olmasayd, yokluk olurdu. nk varlk kendi bana meydana gelmez. Burada sfler eserleri sanki bir aynada grmler ve Allahn fiilini bu balamda idrak etmilerdir. Gne olmasayd, gndz nasl olabilirdi? Gnein yokluu geceler ve gndzlerin tammen yok oluuna sebep olurdu. Hl ehli, bu eserle oyalanmad gibi buradan hemen Allahn fiiline gemektedir. te bu tam olarak eserlerin tevhdidir ve bu szler de anlayanlara bir sr deildir.53 3.1.2.1.2. Fiillerin Tevhdi Hl ehli, eserleri bu ynyle grr ve yava yava fiili kavramaya balar. nk varlklar Allahn fiilinin eserleridir ve hepsi Allahn yaratmas sonucu ortaya kmtr. Hakkn fiili eserlerinden anlalr. nk fiilin yaratcs kesinlikle Kadr Mevldr. Sfler eserde seyri hi gerekli grmeyerek, onlara nem vermek sretiyle, her zerrede Allahn fiilini idrak ederler, baka fiilleri dikkate almazlar. yle olur ki onlar yaratlmlarn fiillerinden hangisini grseler, onlar Allahn fiilinin tezhr olarak kabul ederler. Slikte bu hl ortaya knca, fiillerde dahi tevhd olmu olur.54 3.1.2.1.3. Sfatlarn Tevhdi Hl ehli bu fiillerden yana nazar eyleyince, Haktan yana bir sfat ortaya kar. phesiz o kii ekmein bir rzk olduunu grr ve bunun apak bir rzklandrma olduunu bilir. nk varlklar bir bir ortaya kar ki, bylece anszn yaratma eylemi ispat edilmi olur. yle ki; ate yakar, bak keser. Bunun ardndan bir byklk, bir ululuk kantlanm olur. Hl ehli, mminleri huzur ehli olarak grr ki, o zaman Allahn elHd ismi zuhr eder. Fsklar, kfirleri ise doru yoldan tammen sapm bir halde grr ve o zaman Allahn el-Mudil ismini hatrlar. Bu durumda olan bir kii dim Allahn sfatlarn dnr. Hl ehlinin her n bu l zere olur; nk o, Allahn ahlkyla ahlklanmtr. te insan bu ekilde Allahn sfatlaryla btnleir, bu yerde yaratlmlarn varolularndan sz edilmez.55
52 53

Mustafa Fevzi, Mirat, 13, 14. Mustafa Fevzi, a.g.e., 15, 16. 54 Mustafa Fevzi, a.g.e., 16. 55 Mustafa Fevzi, a.g.e., 16.

35

3.1.3. VELYET- KBR / HAVSSL- HAVS pheyi kabul etmeyen hd derecesine varan kimselerin (yakn ehli) bu snftan olduunu belirten Mustafa Efendi, bu snfta olan kimselerde vicdn zevk sonsuz, irfn nru ummn gibi olduunu syler. Ayn zamanda bu ztlar sahh bir zevke ve sarh bir kefe shiptirler. Onlar her trl zevkte hakkal-yakn olduklar gibi onlarn kefi apak bir delildir. Bunlarn srlarna akllar ermez ve ilimlerine hibir zeki kimse vkf olmaz. te buras hem velyet-i kbr, hem de Hak Tely hd yeridir. Bu makmda olan kimselere Hak Tel bz srlar izhr eder. yle ki burada balang sonuca karm bir durumdadr. Bu makamda bulunan bir vel Allhu Telnn Ztnn tecell yeri olmutur; nk burada mncel olan Hakkn Ztnn tevhdidir. Burada her tecell tammen Ztdir ve bu makm ehlinde ek ve phe yoktur. Bu makamda hd aynalar ahfdr ve bu aynadan grnen n- cmidir. Her kmil insan peygamberlerin sonuncusunun parlak merebini burada tahsl eder. te hssl-havs olan bu zmredir; nk bu insanlar evliynn da zdrler. te bu insanlarn nefsleri mtmainne derecesine ulamtr ki, rdiyye ve merdiyye de buradan ayn olmaktadr. Riclullah, ehlullah, erbb- makam olan kmil insanlar bunlardr.56 te bu hl velayet-i kbrdr ve nefs-i mtmainneye buradan intikal edilir. Hem de velyet-i uly buradadr ve slikin nefsi burada nefs-i rdiyye ve merdiyyeye ular, sonra ise nefs-i mtmainne leminde yol almaya balar. Onda dny ve hirete dir bir znts olmad gibi, ondaki dert ve gam hep mnev bir hazza dnm, btn zaman Allah ak ve arzusuyla dolmutur. Dert ve elem ona zevk ve gnl ferahl verir. Gam, lemleri doldursa bile, onlar gam yemezler. te hakikat tam bu noktadan balar. Bu gibi insanlarn tek gyesi Haktr ve bu kimseler nefs-i mtmainne mertebesindedirler. nk onlar asfiy topluluu ve havssn hassdrlar. Onlar ki hakikat denizinde dalg olmulardr ve bunu da ancak miraca kan kimse anlayabilir, bu makamlarn tamamn gnlde bulabilir. Yakn ehli olanlar mnev mirac gerekletirmilerdir. te kamiller topluluu onlardr.57 Mustafa Efendi hassl-havssa deindikten sonra, bu snf kmil insanlar zhire tatbkini ise ylece yapmaktadr: Bir kii dnelim, bu kii zhirde ilesi olan, erkeklik kuvvetine tam anlamyla ship ve eri erfe uygun hareket etmekle berber, ok lezzetler bulan olsun. Ve yine bu kii bu lezzeti kimseden renmemi ve bu ehveti de gnden gne artrm olsun. Ancak bu kii ehveti nispetinde iffetini artyor, iffeti nispetinde de onda lezzet artyor. Bunun yannda bu kimse kuvvetini gayr- meru yerlerde sarf etmiyor. Bylece o neslini hayrl bir halef etmi ve pak olan neslinden her an eref bulmu oluyor. te byle bir kii tammen tasarruf ehlidir.58

56 57

Mustafa Fevzi, Mzn, 19-20. Mustafa Fevzi, Mirat, 39; a.y., Mzn, 77. 58 Mustafa Fevzi, Mzn, 19.

36

3.1.3.1. Havssl-Havassn Tevhd Anlay ve Tevhd-i Hazret-i Zt Havssl-havssn tevhid anlayn anlatmaya balayan Ktib Mustafa Efendi, burada vahdet-i vcut gibi hakknda ok byk tartmalar olan konulara girmektedir. Ona gre; rif-i billah olan burada da durmaz, derhal esas Zta intikal eder. Her ii tammen Allahtan bilir. Bylece kalbindeki karklklar, kukular giderir. Her ne grse, Hakkn Ztn dnr. Allahtan baka hibir varlk artk ona keder vermez. nk rif-i billh iin Allahn lutfu da kahr da birdir. Onun zihninde Kerm Mevl, birdir. Her ne gelse, onu ho grr. nk o, her eyi Allahtan bilir; ama her eyi Allah olarak dnmez, btn kinat da Allahtr demez. Her ey Ondandr diye kabul eder. Bu sz her zaman syler.59 Mustafa Fevzi Efendi bu durumu yle aklamaktadr: 3.1.3.1.1. Vcd Tevhd (Vahdet-i Vcd) Mustafa Efendi, birok tartmalara sebep olan vahdet-i vcdun takliti chillerin zannettii gibi, yaratlm olan bu lemlere kaytsz artsz Allahtr demek olmadn belirtmektedir. Ona gre; muhakkikn sfiyyenin bir ksm Heme ezost60 mesleinde vahdet-i hda ve dier ksm ise Heme ost61 diyerek vahdet-i vcda kil olmulardr ki, buradaki niz lafzdan ibrettir. Netice itibriyle hi de niz yoktur. Heme ezost diyenler eri erfin zhirini de muhfaza ederek herkesin anlayabilecei bir meslek gsteriyor, her neyi grseler ismen ve ilh sfatlar dolaysyla mutlak Ztn eser ve fiilleri olmak itibriyle Hakk gryorlar. Fakat bu ifdeden, eserden messire intikal sretiyle masnttan sniin varlna delil/istidll getirmezler. Vka bu yle bir yoldur ki, muhakkik limlerin beyanlar zere buna muvaffak olanlar taklitten kurtulsalar da, ilmel-yakn mertebesinden ileri gidemezler. Burada halktan Hakka istidll vardr. Bizim arz etmek istediimiz vahdet-i hd mertebesi bunun aksidir. Orada Haktan halka tenzl yolu mevcddur. Mesela ehli istidll iinde bulunduu odann penceresinden nfz eden grr de onunla gnein varlna istidll eder. Vahdet-i hd erbb ise dorudan doruya gnee bakar da kinatta mevcd olan n gneten ortaya ktn grerek ite kalem ve lisnla sylenebilecek Heme ez-ost ve vahdet-i hd bu demektir. Bu meslein mukallidleri her ne kadar hakkatten nasipsiz olsalar da ilhad ibesinden kurtulmulardr. stidll ile hd arasnda hi mnsebet olmad erbb yannda ortadadr. Bunun ilerisi mnev zevke has olan bir durumdur. Vahdet-i vcd erbb ise denize bakp da denizde yaayan yaratklarn maya ve sermyesinin ancak denizin kendisi olacan, o eit eit yaratklar ondan ve onun kuvve-i haytiyyesiyle ortaya km olduunu, denizsiz onlarn
59 60

Mustafa Fevzi, Mirat, 16, 17. Anlam: Her ey Ondandr. 61 Anlam: Her ey Odur.

37

bir an bile, hayta mlik olamayacaklarn aka gren, onlarn vcdunun mstakil olmadn bilip, denizde yaayan varlklarn tamamn nazar- itibardan skt ederek, yalnz denizin vcdunu ikrr eden bir ahsa temsil olunabilir ki, hakkaten mmkintn mster olan vcudu Hakkn kayymiyyetiyle kim olduunda akl ve nakil mttefiktir. Heme-ost ve vahdet-i vcd erbb bu mnnn hakkatiyle hkm karm oluyorlar. Gerek evvelki vahdet-i hd, yni Heme ezost ve gerek sonraki vahdet-i vcd, yni Heme-ost mesleklerinin u beyn olunan tarz cereyn bir ilmel-yaknin beyanndan ibrettir. Aynel-yakn ve Hakkal-yakn mertebelerinin lisn ve kalemle tezhr edemeyecei ve beyan etmeye yeltenilse bile, hzr aramaya kan kimseye o hzr varln gaybbiyyetiyle an be an aralarnda budiyet hsl olaca mislini tekl eden kmaz yola saplaca erbb yannda bilinmektedir. u arz olunan dereceden ilerisi mnev zevk hallerinden olmakla berber, kaps da yolu da kapal deildir. Hz. Muhammed (s.a.v.)e has olan irfan mektebin de ilimden sonra amele it ahlkn tahsiline baldr. Lkin retenin mkemmel olmas ve renenin de istiddnn bulunmas arttr. Bu meslein muhakkk, vahdet-i hd erbbyla aslda mttefik olmakla berber, mukallidleri cebriye yolunda kuldan Hakkn teklfinin kalktn gerekli grme sretiyle ayaklar kaym eytana has olan yol da nefsin arzularn ilh edinmi olduklarn bile, anlamayacak kadar childirler. Bu dvnn ispat ise muhakkk olan ehl-i vcdun, ilh tekliflerde ve eri erfin zhirinde Hz. Muhammed (s.a.v.)in izinden kesinlikle ayrlmadklar tevtren sbit iken, chil mukallitlerin yalnz er muamelelerde ve Hak Telnn tekliflerinde tembellik ederek nefsn arzlarn yerine getirilmesi hususunda byk bir faliyette; Hak byle istiyor byle yapyor, kimden kime ibdet olacak? Hak hem bid, hem de mabd olur mu? Hakkn ibdete ihtiyc yoktur gibi bir ok doru yoldan saptrc szlerle kendilerini aldattklar gibi bir takm nefs arzlarna meyyl ve dn ilimlerde nasipsizlii hasebiyle dallet yoluna hazr olan avm insanlar da gaflete drrler. Bu hususta eyh-i Ekber Muhyiddin ibn. Arab gibi byk mtefekkir sfiyye zatlar, kerbiyyn melekleri gibi Sbhneke l ilme len ill m allemten62 diyerek secde-i ubdiyetten balarn kaldrmazlarken, takliti dallet frkas Eb vestekbera ve kne ...63 yet-i cellesine uygun olarak, Allhu Telnn emir ve yasaklarna asl aldrmazlar.64 3.1.3.1.2. hd Tevhd (Vahdet-i hd) Ekmel olan kimselerin Her ey Odur demediklerine dikkatleri eken Mustafa Efendi, yakn ehli kimselerin bu sz reddetmi olduunu syler. Ona gre, burada olan bir sf her an tevhd-i hd hlindedir ve Vedd Allahn Ztnn dostu olmutur. te en kmil olanlar izaf eylerden vazgeer, Allahn
62 63

Bakara, 2/32. Bakara, 2/34. 64 Mustafa Fevzi, Vahdet-i Vcd, Cerde-i Sfiyye, say: 65, 184-185.

38

dnda her eyi tammen unutur. sim ve sfatlar hi dnmez, her an gnllerinde Zt tefekkr ederler. te bu kesinlikle Zt mertebesindeki tevhiddir. Yakn ehli tevhdi byle anlar ve rifler bu makama geldikleri vakit phesiz birok ileri kefederler.65 Allahn birliinin ne olduunu tevhd ehli ayrntya girerek aklamtr. hd ehli vcdun tevhdini yle izah eder: Tevhd erbb, vcdun vahdetini, varoluun birliini, Allahn vahdeti olarak, yni zhiri btna uygun olarak grrler. tihd, kef ve ilhamla birletirip; sonra birbirinden ayrarak, sreti mnya tatbik etmiler ve birbirinden bir para olsun ayrlmadn, bylece sretin mndan, yni zhirin btndan ayr olmadn tespit etmilerdir. erat ilmini aklarken, hakkt remzinin burada toplandna iret ederler. Kelm ilmini anlatrken, tasavvuftan maksadn ne olduunu yine orada belirtirler. Bu iki sevgiliyi birletirerek aralarndaki davay hallederler; nk zhir btna, yni grnen grnmeyene dntrlmtr, ayn zamanda btn da zhirin iine konulmutur. Bu ikisinin birbirinden fark yoktur ve ayn olduklar sbit ve bkdir. Burada halktan bz chil vurdum duymaz kimseler athiyta itibar ederek, kendilerini vel zannedip eri erfi terk ettiler. te bu yerden zndklarn yolu ayrlm ve bylece mmetin arasna ayrlk girmitir. Kimi deta Hallac- Mansur olup Enel-Hak demeye kalkt, kimi de Beyazid-i Bestm olduunu iddia etti. Bz zavalllar ise kendilerini Muhyiddn bn Arab zannedip Hakka kavuma naralar attlar. Oysa o byk vellerin gzleri Allah akyla kanla dolmuken, bu takliti zndklarsa aalk nefse uyup ba aa olmulardr. O byk ahsiyetler Allah aknn pervnesi; bunlar ise aalk nefsin dvnesidirler. Onlara kendinden geerek ilh aka dalmann verdii heyecan ve coku rehber olurken, bunlar nefs ve eytan rezl etmitir. Hallac- Mansur o an yle bir sz sylemi; ama bu zt gece gndz hep ibdet eden, bir gecede bin rekat namaz klan ve t lm nna dek dua ve niyaz eden bir kimsedir. Grnte diliyle sz sylemi olsa da aslnda gnl Mevlya bal bir haldedir. Hallac- Mansur Enel-Hak demi; ama biz onu sylemekten kast nedir bilmeyiz. Kim Mansur olmadan Enel-Hak derse, ruh ve beden olarak Allah inkr etmitir. Bu kalbi kararmlar, Haktan vellere ne tecelliler olduunu hi dnmezler. Geri Hak dostlar yle szler sylemi; ama hibiri Allahn emirlerinden dar kmamtr. bdete devam etmi ve btn arzularn Allaha kullukta bulmulardr. Onlar evliy topluluu olmu, bunlar ise her eyi mubah gren ekya taifesi! Bir yandan velilerin szlerini srekli taklit etseler de te yandan Allahn emirlerini terk ederler. Bunlarn gz evliynn yaptklarn grmez. Ama sz, dim doru yanl, azlarna geldii ekilde sylerler. rifleri sanki Allahn emirlerini, ukbay ve dini terk etmi gibi

65

Mustafa Fevzi, Mirat, 17.

39

alglarlar. te zndklar bu halde gren bz kimselerde evliyy bsbtn inkra kalkmlardr.66 3.1.3.1.3. Cem ve Ceml-Cem Makm / Cemden Sonraki Fark Mertebesi ve Hak Meczuplar Slikler yukarda zikri geen szleri kalben kendini unuttuu, her an Hakkn Ztn ispat ettii, ilh coku ve Allah akndan sarho olup, gnl levhasnda dim Allah bulduu zaman, sarholukla byle szler sylemiler ve vahdet-i vcdu, yni varln birliini bu ekilde ifade etmilerdir. nk onlar cem makamna geldikleri iin, grdkleri her eyde Allah hatrlamaktadrlar. Bu makmda onlar iin ruhun kefi sz konusudur ve Haktan yana bunlar bsbtn meczup olurlar. Sanki sarho ve akn olmular, ilh ak arabyla comulardr. Gnllerinde fiiller ve sfatlar kalmaz. Kalplerinde her vakit Zt dnrler. Byle kimselerin irdeleri kesinlikle ellerinde olmad gibi dim Allah iin feryat etmektedirler. nk onlar Allah akna dalmlar ve bu dncelerini her eyde ispat etmekten de geri durmazlar. Fakat u da unutulmamaldr ki bu zatlar erbb- yakndirler, ancak henz en kmil (ekmel) olmamlardr. nk mkemmellik meydana geldiinde, yni o nur fark makmna gelseydi ve bu meczuplar da sahv hlinde olsalard, bu sz sylemezlerdi. Allah akyla yanan bu dvneler, Her ey Odur demez, Her ey Ondandr derlerdi. Kim bu meczuplar taklit eder ve en parlak, saf eri erfe kar tembellik ederse, o kii dervi deil, zndk olur. eri erfin yolunda giden ise sddk olur.67 3.1.3.1.4. Hakik Meczuplarla Onlar Taklit edenlerin Fark Mustafa Fevzi Efendi, bu meczup insanlarn fiillerinin Hazret-i Peygamberin snneti olduu iin knanmadklar gibi, szlerine de uyulmayaca grndedir. Onlar vuslat yerine varm, o yce mutlulua ermi ve canlar vuslat Kbesinde kalmtr. lemde grnen ise onlarn yalnzca tenleridir. En yksek kubbede bulunan can aynas leme yansyarak iret vermitir. O mbrek erefli kimseler akln Allaha kurban, kalbini sevgiliye ayna eylemi, canlarn sevgiliye vermi, srlarn terk eylemi ve latf olmulardr.
66

Mustafa Fevzi, Mirat, 5-7. Mustafa Fevzi Efendi bu konu hakknda szlerine yle devam etmektedir: Ben hak dostu olanla olmayann szlerini ayrdm, evliyann szlerini bu kitaba aldm. Hak gelince btl yok oldu. phesiz zhir ve btn bir oldu. Bunlar birbirine kattm, btn zhire dahil ettim. Bylelikle tasavvufu eratla anlatmaya altm. Onlar ara vermeksizin birletirdim; nk onlar erdemli kiiler yazmlar. mam Rabbn bu tr zor meseleleri Mektbtnda ok gzel bir ekilde aklamaktadr. Mektbtn bir blmnde bile sanki btn ilimlerin z sembolik olarak anlatlmtr. Ondaki hep faydal ilimler vardr, dnyada ne varsa tamam ondadr. Tarkat srlarnn srr o kitaptr. Ey arkada! Tevhd srr da onda sakldr. Ksacas sana Hakkn tevhdi gerek. O hlde bana kulak ver, tevhdi benden dinle. 67 Mustafa Fevzi, Mirat, 17, 18.

40

Bu zatlar gizli bir lemde sultn olmuken, bu dnydaki haytlar ise yoksulluk iinde gemitir. Onlara lmeden nce lnz68 srr belirmi, sanki o nur bu leme gelmi, Hazret-i dris (a.s.) gibi cennete girmi ve onlarn mizalar ondan holand iin orada kalmlardr. Geri Hazret-i Muhammed (s.a.v.) de cennete girmitir, ancak O, geri dnm ve mmetine nder olmutur. te, mrid-i kmil de Hazret-i Muhammedin mizacndadr. Bu szlere dikkat edilmelidir; nk hepsi bu bahsin zdr.69 3.1.3.1.5. Kmil Mrid ile Hak Meczubunun Fark Mrid-i kmil oraya gidip gelir, oysa meczuplar o lemde kalrlar diyen mellifimiz, meczbun derecesi yksektir; ama bu lemde snlacak kiinin ancak kmil mrid olacana iret eder. O, bu konudaki grlerine yle devam etmektedir: Mrid ve meczup saf ehlidir. Hazret-i drisin kadri nerede, Hazret-i Muhammed Mustafann kadri nerede! te lemde byle veliler vardr ancak kimin vel, kimin deli olduunu fark etmek lzmdr. Onlar her durumda taklit edilmemeli ve Bunlar delidir demekten de saknlmaldr. Bu zmrenin szlerine deil, fiillerine bakmak gerek; nk onlarn kalbi meyhane deildir. phesiz onlarn sz kolayca anlalmaz, ancak fiilleri eri erfe tammen uygundur.70 3.1.3.1.6. Zndklarla Rsih limlerin Fark Kurn- Kerm bir rnek olarak alnd ve Allahn yetlerine dikkatlice bakld taktirde, Onun muhkem yetlerinin varl anlalr ki, bunlar Allahn emir ve yasaklardr. Ayn zamanda bunlar bizlere birer rehberdir. nkarc zndk kimseler bunlar grmez de, Onun harflerden oluan elif, lm, mm ve Rahman Ara yerleti gibi mtebih yetlerini okuyup onlardan bz mnlar karmaya alr ve bylece Allahn Ztn msiv farz eder. Hl bu ki hakik bir lim, mtebih yetleri grr ve Bunun yorumunu ancak Allah bilir. diyerek bu yetleri nefsine gre yorumlamaz. Hakik lim, Hakkn muhkem yetlerine uyar ki, essen bizlere Allahn emri de budur. Mustafa Efendi, bz kimselerin gnl ehlini taklde yeltenerek dnmeksizin yerli yersiz szler sylediklerini ve evliynn da byle olduunu sandklarn belirtmitir. O, bu hususta unlar da kaydeder: Bu gibi kimselerde, kuruntu ve hayllerin gitgide artt, sonra bu hlin onlar inkra sevk ettii apaktr. Byle kimseler saysz tasavvuf ehli olduunu renir, birok kitapta onlarn adlarnn getiini grr. Sonra onlara imrenip rehbersiz olarak onlar taklide kalkar. Bu tarz bir davrann sonucu mann gitmesine ve rezil olmaya sebebiyet verir. Bunlar evliynn kymetini anlayamadklar iin de kendilerini onlarla bir tutma cehletinde bulunurlar. Hz. Peygamberi
68

Hfz ibn-i Hacer, byle bir hads yoktur der. Aliyyul-Kr, bu sflerin szlerindendir ve manas ise, kanlmaz olan hakki lm gelmeden nce kendi isteinizle ehvetleri terk ederek lnz demektir. Acln, Keful-Haf, II, 260, h. no: 2668. 69 Mustafa Fevzi, Mirat, 19. 70 Mustafa Fevzi, a.g.e., 19.

41

tammen unutarak; Bu szleri Muhyiddin diyor. Mansur sabah akam byle syledi. Erefolu bu ekilde aklad. Bistm bu trl szler syledi. Abdulkdir Geyln byle konutu. diyerek Onlar demise bizde syleriz, onlardan farkmz, erattan korkumuz nedir? gibi dncelere kaplr. Bylece kendilerini Hakkn vel kullar gibi grr, eri erf yolundan ayrlrlar. Oysa o rif insanlarn nerede, kendilerinin nerede olduklarn anlayamamtrlar. Halbuki evliy yukarlarn yukarsnda gezerken, bu zndklar ise en aalarn aasnda kvranmaktadrlar. Evliy Allah akn kendine gd etmiken, bunlar ise henz nefslerine esir olmu deta klelemilerdir. Evliy ak arzusunun kuu olduklar iin yedikleri ve itikleri hep mnev haz olmutur. Ayrca bu Hak dostlar iin ibadetler zahmetli deil, mnev zevkler veren gdalar olmutur. O nurlu kiiler haftalarca yemeyip ve imeseler de onlarn sadece zevkleri artar, akllarna bir bezginlik gelmez. Bu gzel insanlar tuz ve ekmek yeseler, onlara bu bile, nur olur; ama slikin onlar taklit etmekten saknmas gerekir. Bu makamlarn hemen hepsi kefdir ve bu meziyetler ilimle de aa kmaz. Bunlar ancak hl ehli olanlar bilir. Bizim gibi acizler ise sadece szn eder. Bu gerekler ancak ehline ve erbbna aktr, hepsi ilim ehli tarafndan bilinmektedir. Buradaki ilim ehlinden maksat, Hak ehli kimselerdir. Yoksa kendini bilgin sanan, srekli eytan ilimlere aldanan zndklar (tabiler) deildir. Gnmzde ortada ok takliti vardr ve bunlarn ii srekli olarak safsatayla uramaktr ki, Mslman bir kimse ylelerine aldanmamaldr. Sonu olarak diyebiliriz ki; Hak ehli kimseler, er-i erfe uyma noktasnda ok titiz davranrlar. nk onlar zhir ve btnn dzeltilmesinin yolunun er-i erfle mmkn olacan bilirler. Allhu Tel Kurn- Kerimde Allah dilediini saptrr buyurduu gibi Dilediini de doru yola iletir diyerek de dllendirmektedir.71 Allhu Telnn ltfetmesiyle bu kaygan zeminden abucak kurtulmak mmkndr. lmeden nce lmenin ne demek olduunu ancak bu makama ulap lmden hisse alanlar ondaki gizli anlam anlayabilirler.72 3.1.3.1.7. Kermet Ktib Mustafa Efendi, neblerin mucizelerinin hak olduu gibi, Allahn vel kullarnn da kermetlerinin varln kabul etmekle berber, bu mevzuya eitli deliller getirmitir. O, bu konu hakknda yle bir yaklam sergiler: Bilindii zere evliy, Allhu Telya yaknlk kazanm zevt demek olduu gibi, her biri dim ibadet ve tatle uraan, her trl gnahtan saknan, lezzetler ve hayvn ehvetlere dalmayan velhsl btn mnsyla takv ve felh shibi olan kimselerdir. Bu ahlkla donanm olanlar rabbn marifet hussunda btn kullarn stnde bir imtiyzla yceltilmi ve nefslerince Allhu Telnn vel kullar iin bir korku yoktur ve onlar mahzun da
71 72

brhm, 14/4. Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye 181-188; a.y., Mirat, 19-21.

42 olmayacaklardr73 yet-i kermesindeki Hakkn mjdesine binen, dnylk zntler ve hiret korkularndan zde olduklar halde, Onlar kendilerine Allhu Telnn fazlndan verdii eyle mesrrdurlar74 yetiyle onlara ikramda bulunulmutur ki, bu sebeple fazlet shibi olmulardr. Kermet tabrinden maksat ise slih kimselerden hrikulde iin ortaya kmasdr ki, bu peygamberlerden zuhr ederse ona mucize denir. Bz mn ehli kimseler hrikulde olaylarn peygamber olmayan kimselerden ortaya kmasn inkr etmiler ve bu olaan st olaylarn sir insanlardan ortaya kmas durumunda neblerin dier insanlardan bir farklarnn kalmayacan sylemilerdir. Fakat cumhur-i Ehl-i Snnet, neblerin sir insanlardan meydan okuma ve nbvvet dvsyla ayrlmakta olduklarn, evliynn ise neblere tbi olmakla iftihr edip tbi olduklar din ve mezhebin kermetlerinden istifde ettiklerini, onun iin kendilerinden zuhr eden kermetler kendisine uymu olduklar dnin bir mucizesi olduunu belirterek, onlara pek gzel cevaplar vermilerdir. Ayn zamanda evliynn kermetleri tevtr derecesine ulam bir zellie shiptir. Tevtr derecesine ulam kermetlere merul-Fruk hazretlerinin minberde hutbe okurken Y Sriye da tut! diye be yz fersahlk bir mesfede olan Nihvent ordusu serdr Sriyeye emir vermesi gzel bir misl olsa gerek. Evliynn kerametlerinin shhati hakknda Tefsir-i Kebr shibi Fahreddn Rz, Hz. Zekeriyy (a.s.)a dir yetleri tefsrinde nakl ve akl deliller ortaya koyarak unlar sylemektedir: Zekeriyy her ne zaman mahfilde onun yanna girse, onun yannda bir rzk bulurdu. Y Meryem! Bu sana nereden geldi? o da bu Allah tarafndan der idi. phe yok ki, Allhu Tel dilediini hesapszca rzklandrr75 yeti mcibince Hz. Zekeriyynn Hz. Meryemin yannda rzk grmesi hrikuldedir. te bu olaan st durum bir kermettir. Rzkn kapal bir meknda olan kz yannda bulunuu olaan st olmayabilir denilmesi durumunda ise bu sz be vecih ile iptal edilir: 1. Hz. Meryemin yce n ve insanlara yannda imtiyz derecesi, bu rzkn baka yolla gelmesine zttr. 2. Bu yetten sonra Tanr Tel O vakit Zekeriyy Rabbine dua ederek dedi ki: Y Rabbi bana kendi tarafndan pek temiz bir zrriyet bala. phe yok ki, Sen duay hakkyla iiticisin.76 buyuruyor. Hazret-i Kurn delletiyle Hazret-i Zekeryy kendisiyle zevcesinin yallndan dolay ocuk hususunda mitsiz idi; Hz. Meryem yannda snnetullahn iptal edildiini mhede edince kendisi hakknda da Hakkn detini iptal etmesini talep edip bir ocuunun olmasn istemeye balad. Bu taktirde O vakit Zekeriyy Rabbine dua ederek dedi ki: Y Rabbi bana kendi tarafndan pek temiz bir zrriyet bala. phe yok ki, Sen duay hakkyla iiticisin mnct yerini
73 74

Ynus, 10/62. lu-mrn, 3/170. 75 lu-mrn, 3/37. 76 lu-mrn, 3/38.

43

bulmu oluyor. Fakat Hz. Meryem hakknda mhede ettii, hrikulde bir ey olmasayd bu mhede ihtiyr ve ksr bir kadndan ocuk talebine sebep olmazd. 3. Rzkan kelimesinin nekra olarak gelmesi bu rzkn keyfiyetine tazm olunduuna iret etmektedir. Sanki bu rzkn alacak bir ey olduu denilmek istenmitir. 4. Onu ve olunu da lemlere bir yet klmtk77 yeti gereince Hz. Meryem ile Hz. sdan olaan st durumlarn zuhr etmemi olsayd o zaman bu kelmn sahih olmamas gerekirdi. 5. Tevtren sylendiine gre Hz. Zekeriyy, Hz. Meryemin yannda yazn k yemileri, kn da yaz yemileri grmtr. Denilse ki Hz. Zekeriyy Allhu Teln izniyle bu gibi hletin olabileceine kil deil mi idi ki ancak bu mhedesi zerine bylesi bir harikuldeden sonra yni Hakkn kudretine tam bir bilgi shibi olarak kendi iin Haktan slih bir ocuk istemitir? Bu sule yle bir cevap verilir: Neblerin mucizeleri gibi, evliynn kermetlerinin cevzn bilse de, byle gzle mhede edince oul hakkndaki istei tzelenip iddetlendi. nk kermetin cevz onun yannda kesinlik kazanm oldu. Kelamclar bu noktada unu sylerler: Resl ile neblerin dus Hak Telnn izninden sonra olur ki, dunn kabl maslahat deil ise du reddedilip nebler makamna bir noksan gelmesin. Fahrur-Rz cevap vererek der ki, Cenb- Hak mutlaka bu duya izin vermitir. Dunn bzsn kabul eder, bzsn etmez. imdi Resl iin, masiyet olmayan her diledii eye du etmek olur; Cenb- Hak da icbet eder yhut etmez. Ederse fazl u ihsndr. Etmezse resl de mahluktur; Hlkn kapsnda ne makam olur ki icbetin olmamas ona noksanlk vermi olsun. O da Rahmnn rahmet derghn isteyenlerden biridir.78

77 78

Enbiy, 21/91. Mustafa Fevzi, Kermt- Evliynn Shhati Hakknda Bir Mtlaa, Cerde-i Sfiyye, say: 112, 181, 182.

4. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMNIN TASAVVUF ve TARKATLAR LE LGL GRLER

4.1. TARKATLAR 4.1.1. SLSLE BAINDA YER ALAN DRT HALFE ADINA ZFETEN TARKATLARIN TASNF Mustafa Fevzi Efendiye gre tarkat drt byk dal olan bir aaca benzer ve bu drt byk dal da tarkatn ana blmlerini oluturur. O, bu blmleri ylece sralar: 1. Sddkiyye; bu yolun zikirdeki metodu haf zikirdir. 2. Frukiyye; bu yola Kbrev de dendii olmutur. 3. Osmniyye; bu yola Nrbahiyye de derler. 4. Haydariyye; bu yolun zikirdeki metodu ise cehr zikirdir. Mellifimiz belli bal tarkatlarn bu ana kollardan ortaya karak belere ayrldn ve gitgide oaldn belirtmektedir. O, tarkatn belerinin on iki olduunun sylendiini, bu szlerin herhangi bir temele dayanmadn belirtir. Mustafa Efendi tarkatn ana blmlerini anlatrken u noktalara dikkatleri ekmeker: Tarkatlarn ana blmleri hakknda salam sz, bir olan asldan drt sekin ana kol ortaya km, sonralar bu kollardan oka insanlar gelmi ve onlar da bu drt ana kolu rnek almlardr szdr. Bazlar Hz. Ebbekir Sddka mensup olarak bu yolda seflar bulmu, bir ksm Hz. merulFruk ve iki nur shibi Hz. Osmana intisap ederek sebat etmi,79 bir ksm insanlar ise Hz. Haydar, yni Hz. Alinin yolunu tutarak bu yolda Peygamberimizi honut etmeye almlardr. Bu drt Hak dostu, insanlar arasnda tannarak tarkatlara nder saylm ve bylece de isimleri yeryzne yaylm, yakn ehli kimseler de silsile hlinde onlarn mereplerinin gnmze kadar gelmesine vesle olmulardr. Sonra gelen gnl ehli kimseler, tarkatn asln tekil eden bu drt ana koldan ayrlarak yeni bir yol cat etmi deillerdir. Mustafa Efendi bu duruma yle bir mislle aklk getirmektedir: Her eit ilimde kemle ulam, bu ilimlerde nder olmu insanlarn says pek oktur. Fkh, Tefsir ve Hadis gibi ilimlerin her birine farkl farkl limler nispet edilir olmutur. slm corafyasnda her biri mezhep kurabilecek kapasitede olan ok sayda fakh olmasna ramen, fkh ilminde drt lim zt tannm, Mslmanlar da bu mctehidlerden birine tbi olma yolunu semilerdir. Yalnz unutulmamaldr ki, isimleri gnmz insanlar tarafndan bilinmeyen veya zamanla unutulmu fakh ztlarn mezhepleri bu drt
79

Frukiyye ve Osmniyye yollar takip eden tarkat ehlinin saysnn az olmasndan dolay her blgede yaylp bilinmemiler; yalnz Hindistan ve inde tannm, yaygnlam ve mensuplar olmutur. Mustafa Fevzi, Mznl-rfn, 83.

45

mezhepte bir araya gelmi durumdadr. Asrlarn gemesiyle bu drt gzel insann slm anlay ekilleri kuvvet bulmu, ehl-i slm bu drt mctehidin grlerini makbl grerek yalsyla genciyle bu ztlara tbi olmulardr. Bir mddet sonra da bu gzde insanlarn isimleri kendilerine tbi olan kimseler tarafndan mezhep ismi olarak anlmaya balanmtr. Mezhepleri bu drt fakhin ct ettiini ve her birinin kendi nefslerinden yeni bir yol ortaya karttn dnmek son derece yanl bir dnce olsa gerek. Onlarn hi biri bir mezhep ct etmi deildir. Drt mezhep imamlar olan mam zam, mam fi, mam Mlik ve mam Ahmed b. Hanbel, her zaman ictihdlarnda Kurn ve Snnete dayanmaya, nefsn arzulara gre fetvalar vermekten de saknmaya ok dikkat etmiler, Mslmanlar da bu imamlarn grlerini taklit etmi ve etmektedirler. Mfessirler, muhaddisler de yukarda anlatlan yol zere ortaya karak, onlar da Kurn ve Snnete gre eitli grler ortaya koyarak farkl farkl kollara ayrlmlardr ki, hepsi de hak yol zeredir. Tasavvuf ilmi de bylece ortaya kmtr. Bilindii gibi bu ilimde de nde gelen limler vardr. Bu gnl ehli insanlarn her biri tasnif ve teliflerde bulunarak hak yolda gitmeye azam dikkat gstermilerdir. Mustafa Fevzi Efendinin anlattklarndan yle bir sonu karabiliriz. Tasavvuf alannda sz shibi olan limler, tarkat frkalarnn en mehurlarnn on iki tane olduunu sylemilerdir. Bu mezheplerin hepsi haktr; yni bu frkalarn hepsi Hazret-i Mustafann yoluna uygundur ve hepside ehl-i Hak ve ehl-i safdrlar. Bu tarkat frkalar her ne kadar vird ve zikir ynyle farkllk gsterseler bile, tek bir maksat iin zikir ve tefekkr ederler. O maksat da Haktr ve bir olan aslda, yni Kurn ve Snnete uyma noktasnda aralarnda hibir ihtilf da yoktur. Essen Hak ehlinde hibir zaman hilf vuku bulmaz.80 4.1.2. BELL BALI TARKATLAR Mustafa Efendi, bu yolda ilerleyerek yksek pyelere ulaan ve geni bir halk kitlesi tarafndan da tannan gnl ehli ahsiyetlerin mevcdiyeti hakknda bir phe olmad gibi, bu gzde insanlara nispet edilen tarkat frkalar on iki saysna smayacak kadar oktur, der ve bunlarn bir ksmnn isimlerini yle kaydeder: Kdiryye, Nakbendiyye, zeliyye, Ahmediyye, Rufiyye, Snbliyye, Ekberiyye, Deskiyye, Mevleviyye, Nrbahiyye, Shreverdiyye, Kbreviyye, Sadiyye, itiyye, Halvetiyye, Rmiyye, Bekriyye, Celvetiyye, Bektiyye, abniyye, Ukiyye, Bayrmiyye, Osmniyye, Vezniyye, Hamzeviyye, Abbsiyye, Ayniyye, seviyye, Gleniyye, Hadddiyye, Buhriyye, Beyymiyye, attriyye, Hudriyye, Aydersiyye, Melmiyye, Gazzliyye, Ahrriyye, Mceddidiyye, Cnniyye, veysiyye, Hlidiyye. 81
80 81

Mustafa Fevzi b. Numn, Mznl-rfn, stanbul, 1325, 83, 84. Mustafa Fevzi, Mzn, 85. Mustafa Fevzi Efendi bu blmde tarkatn belerinin iyice anlalmas iin bz kitaplarn okunmasn tavsiye ederek hepsinin er-i erfe uygun olduunu syler ve bu kitaplar ylece sralar: Reaht, Nefaht, Mektbt- Rabbn, Hdim, Tciye, Kuds, Mifth, Htb- Prs, (Mustafa Efendi bu kitaplarn hepsinin Nak

46

Ayn zamanda bunlardan baka pek ok tarkat by ve onlara nispet edilen tarkat beleri de vardr. Nak-Hlidliin Ziyiyye kolu da bu beler iinde yerini almtr. Bu tarkatlarn her birinde oka feyzler vardr. Gnmzde her birinin usln anlatan oka kitaplar bulunmaktadr. Her biri insanlar tek bir maksada deiik usullerle ulatrmaya alrlar. Bunlardan baka daha pek ok tarkat beleri vardr ve bunlara mensup olan her bir frka iinde mnev zevk ve hl ehli insanlar bulunmaktadr. 4.2. TARKATLARIN KULLANDIKLARI METOTLAR Mellifimiz, tarkatlar kullandklar metot itibariyle Rbta, Tevecch ve Zikir olmak zere ksma ayrm, ister cehr olsun, ister haf; her tarkatta bu ksmdan bakasnn olmadna dikkatleri ekmitir. Slik Allahu Telnn feyzini bu ksmlardan bekler ve bu ksmlar da tammen mridin izniyle gerekleir. Havs olsun avm olsun maksada buradan ularlar. Bu metodun her biriyle sevgiliye kavumak mmkndr ve her birinden ilh feyz ortaya kar. Bz slikler, sevgiliye ulamann vstas olarak rbtay bilir ve rbtayla megl olur. Bir ksm da tevecch yolunu tercih eder ve bu sebeple de dim tevecch eyler ki, onlara da Hakkn feyzi buradan yz gsterir. Dier bir blmn semi olduu yol ise zikir yoludur ve onlar da gnllerine Hakkn ismini bu uslle nakederler. Bu nc usl, tarkatlarn hepsinde vardr ve mbted, yni bu yolda henz yeni olan kimseler hznlerini bu metotla def eder. Bu ksmn her biri iin mridin yz yze telkin ve talimi arttr. Bz tarkatlar bu yolun n, bzs ikisini, bzs da birini uygulamaktadr. Fakat hibir tarkat bu usllerden dar kmad gibi tarkatlar genellikle birbirlerine benzerler. Yalnz bz fer konularda aralarnda ihtilf bulunsa bile, bu metodda onlar ihtilf etmezler. Tarkatlarda zellikle virdler konusunda farkllklar ortaya kar; fakat bu tarkatlardan her biri Hz. Peygambere ulamay baarmtr. Evliynn byklerinden bzlar, Atvr- Sebaya itibar ederek her tavrda Hak Telnn bir ismini tayin edip sliki bir tavrdan dier bir tavra telkn eder ve bylece sliklerin seyrini yaparak Atvar- Sebay tamamlarlar.
usl ile yazldn ve tmnn Frka-i Nciye olduunu sylyor.) Mifth, Kevkib-i Vridt, Menkb, Havzul-Hayt, Ftht, Vasy, Mesnev, Kitb- Manev, Behcet, Miyrul-Ulm, Avrif, hy, Sevkb, Mzekk, Htb. Ayn zamanda Mustafa Fevzi Efendi bunlardan baka pek ok makbul kitabn olduunu, bu kitaplarn dne uygun szler sylediklerini, hem tarkat ile ilgili konular fasllar hlinde akladklarn, hakkat ve marifetin inceliklerinden bahsettiklerini, fakat bu kitaplar herkesin anlayamayacan ve tasavvufun szlerle ifde edilemeyecek konularnn olduunu belirtmektedir. Ayrca o, slikin hlini bu kitaplara uydurmasn, hllerini gnl ehlinden almasn, kalp levhasnn kiiye kitap olabilmesi iin ncelikle ak yolunu tutmasn, Hak aknn kiide tesir etmesi iin haberin gnl levhas kitabndan alnmasn tavsiye ederek Mznl-rfn adl eserinin okunmas hlinde slikte tasavvuf hllerin ne derece ortaya ktn grmesi asndan faydal olacan, bu hllerin slikte ortaya kmamas durumunda ise slikin bir mrid-i kmile gitmesini, ondan bu yolun Srrn renip, hl ve zevk ehli olma yolunda ilerlemesi gerektiini sylemektedir. Bkz. Mustafa Fevzi, Mznl-rfn, s. 85-86.

47

Bz tarkat bykleri de Latfelere itibar ederek srekli o latifelerden zikredilmesini telkin ederler. Bzlar ise ilk nce haf zikir metodunu takip ederek yaplan zikri msivdan gizlerler, sonra da kalp ve lisn birlerler ki, Hlidler bylece yapmaktadrlar. Bz tarkatlar ise balangta cehr zikir metodunu kullanarak Hakkn feyzini byle elde ederler, sonra da zikirlerini haf yapmaya balayarak Allhu Telnn srlarn bu ekilde anlamaya muvaffak olurlar. Ksacas bir ksm tarkatlar nefsleri terbiye etmeye, bir ksm da ruhlar tasfiyeye (saflatrmaya) ynelmitir. Cehr zikir yntemini seen tarkatlar, nefslerin devrini gerekletirirken, haf zikir yolunu seen tarkatlar ise latfelerin seyrini gerekletirmeye alrlar. Bu tarkatlarn tm bir kaynaktan faydalanrlar ve milyonlarca hacnn Kbede topland gibi, onlar da tammen bir maksada doru giderler. Sonuta farkl usulleri takip eden bu slikler bir yolda birleirler.82 4.2.1. RBITA YOLU Mustafa Fevzi Efendi rbta konusu hakknda ok geni bilgiler vererek, eit rabtadan bahsetmektedir. Onun rbta konusuna yaklam yle olmutur: Rbta yolu, maksada ulama asndan dier iki yoldan daha ksa olmakla berber, mnev haz ehline bil-vsta yr olmak demektir. Gnl ehlinin yolu rbtadr ve bu da ashbn tutmu olduu yola benzer. phesiz rbta yolundan maksat sohbet yoludur ve prin sohbeti slikin gafletten uyanmasn salar. Rbtaya farkl farkl anlamlar vererek bo bir uraa girmeye gerek yoktur. Ksacas rbta muhabbetin kendisi, sohbetin bina ediliidir. lim ve rifler, rbtay u yet-i kermeden karmlar ve bu yeti rbtaya delil olarak sunmulardr: Ey Habibim! Ey kintn Resl! Sabr ve sebat nefsinde det edin! yle kullarm vardr ki, sabah-akam zikrederler. phesiz ki onlar ancak ztm isterler. Gnlden msivm terk ederler ve vechime (rzma) can ve bedenden kurbn olurlar. Gece gndz devaml gayret ettikleri gibi, meramlar da ancak vech-i pk-i maneviyemdir. Akam ve seher vaktinde onlarla sohbet et! O zaman dmanlarn cefs sana tesir etmez. Senden bu klara feyz ve nur gitsin, onlardan da sana bast ve srr gelsin. Onlar grdke her zaman sevinli ol ki, bu klar feyzine dalm olsunlar.83 Ayn zamanda kendisinden rbta yapmann uygunluunun anlald Peygamber Efendimizin szleri de vardr. u hadisi rbta noktasnda dnmek mmkndr: Tammen Allah ile sohbet edin, ya da her yerde ehlullh ile olun!84 te bu yet ile hadis, rbta iin delil olma zellii tar. Bizler her zaman ilim ehline mit balayarak onlarn vicdanna iltic etmekteyiz. Bu yet
82 83

Mustafa Fevzi, Mzn, 86-87. Kehf, 18 / 28. Mustafa Fevzi, Mzn, 88. 84 Tahricini yap.

48

ve hadisin aklamasn tefsr ve hadis sahasnda sz shibi olan limlere brakmamz ve onlar her ne mn verirlerse bizlerin de o mnya uymamz gerekir. Mustafa Fevzi Efendi, bu yet ve hadisteki mny rbta olarak deerlendirerek, mridin her zaman bir vsta olduuna kanaat getirmitir. Allah dostlaryla yaplan sohbet kiinin gnlne onlarn hlinin gelmesine vesle olur. Bundan dolaydr ki dim mrdlerin sohbet halkalarnda bulunup kontrolleri altna girmek, mrid asndan son derece nemlidir. Bu gzel insanlar ister huzurlarnda, isterse gyaplarnda dnlmeli ki, onlarda bulunan haller rbta yapan kiinin kalbine aksedebilsin. Unutulmamaldr ki, kmil bir mridin sohbeti mutlak srette tesir eder ve onun tabat slikin kalbini nurlandrr. Rbta hakknda zihnimize gelen pheleri gidermek iin Peygamberimizin ashbna baklmas yeterli olacaktr. nk Hz. Peygamberin onlara bir nazar, seyr u slklarnn tamam olmasna vesle olmu ve Hazret-i Peygamberin iltift onlar maksada ulatrmtr. Onlar ne seyr u slk ve erban grm, ne de bsbtn halvet-i gzn olmulard. stelik onlar, bin gn ilede ekmemilerdi; fakat buna nazaran Hakkn feyzi onlarda ikr olmutu. Hz. Peygamberin bir nazarndan sonra merulFruk sinesini dvmeye balam, nice binlerce veysl-Karn Hz. Peygamberin ayann tozu olmutu. Hz. Mevln mnev himmet shibi Mesnevsinde bu konuda unu syler: Yekdem sohbet be-merdn-i Hud Bihter ez sadsle bden der-tuk Allah dostlar ile bir an sohbet etmek Takvayla gemi yz seneden daha iyidir. Hazret-i Mevlna bu szyle rbtaya iret etmektedir ve bilindii gibi rbta da eyh ile sohbetten, gybnda da ona muhabbet beslemekten ibarettir ki, bu da phesiz Hakkn yoluna daha yakndr.85 Mustafa Fevzi Efendi, rbtay muhabbet ve dostluk olarak anlamtr. O, tarkatlarn kulland rbta metodunun eitlerini ise, lm rbtas, mrid rbtas ve huzr rbtas olmak zere ksmda inceler. imdi srasyla bunlar grelim: 4.2.1.1. lm Rbtas Peygamberimiz (s.a.v.) yle buyurdu: lm oka annz. Zir bu, insan dnydan eker ve gnahlardan syrr. lm kyamettir, lm kyamettir.86
85

86

Mustafa Fevzi, Mzn, stanbul, 1325, 87-89; bkz., a.y., Tark-i Hidyete Vusl in Ehline Rbta Lzmdr, Cerde-i Sfiyye, say: 144, 423-424. Ahmed Ziyddn Gmhanev, Rmzl-Ehds, (Terc.: Abdlaziz Bekine, Haz.: Ltf Doan M. Cevad Akit) I, 1982, 80, h.no: 16; Acln, Keful-Haf, Beyrut, 2001, 150, 151, h.no: 500.

49

Erbbnca bu hadis yle tefsr edilmektedir: lm hlini oka hatrlamak, maheri, kabri tefekkr etmek gerekir. Byle yaplmas hlinde genellikle gnahlar eksilir, dny sevgisi (hubb-i dny) kalbe hcum edemez ve alak nefs bu durumdan hi holanmaz. Bylece Mevlnn feyzi kalbe yaylmaya balar. Bilmek gerek ki, lm kymettir. Bu hadiste lmn kymet olduu iki kere zikredilerek tekd edilmektedir.87 4.2.1.1.1. lm Rbtasnn Yapl ekli Ktib Mustafa Efendiye gre lm rbtasnn yapl ekli ylece olur: Tesbih elde zikir ekmek iin gnl hazr olup, zhir edepler tamamlanp gzler yumulunca88, hemen lm rbtas yaplmaya balanr. lm rbtas yapan kii son nefeste yaanacak hengmeyi dncesinde canlandrmaya balar. O zaman can ve beden vedlamaya balam, Azril gecikmeksizin cann almakya gelmi, bir taraftan da lnetli eytan bsbtn imn ve dnini almak iin frsat kolluyor. Hakkatin grlmesini engelleyen perde alm, hiret grnm, batan sona ne varsa kbet anlalmtr. Artk trl trl hile edilse bile, ie yaramamaktadr. lmn dehetinden akl perian bir vaziyette, hlini bilecek yaknlar da yok. O anda ilen, dostlarn h u vh ile megl bir haldeler. nk sen, hayt sermyesini kt kullanm; s, gnahkr ve resiz bir kulsun. Bu sebepten sana bir yardm eden de olmuyor.89 te bunlar dnrken slik alar, inler ve h u vh eder. Son nefeste bylece cedel eylerken, lm melei penesini sana vurmu, her tarafndan can ekilmeye balam, her zerren bin kere dalanm gibi ac ekiyor. Ruh, bu an birok meakkatlere revn olur ve bu zahmetlerle dnyy terk eder. Hayret iinde hayrete, dehet iinde dehete dm bir halde bu lemden gider. Yalnz Hak Tel ona mann vermi, elinde mnndan baka hibir ey yok. Ykanman, kefenlenmen ve cenze namazn tamamlanm, imam telknini icr eylemi, kendini lm, defnedilmi ve her trl msivdan kesilmi olarak dnrsn. Dr- dnydan nasbi kesilmi, kabir iinde kimsesiz garip kalm, lmn penesinden vcudun yaral, kalbin de para para olmu bir haldesin. Sana yardm edecek ilen, dost ve akraban yok, zifiri karanlk bir kabirde resiz... Sana yorgan ve yatak beyaz bir bez, kara toprak da ayrlk atei yakp kavuruyor. Bir ukur kazmlar, seni o zillet ukuruna atmlar. Nerede efkatli ana nerede baba nerede ahbbn. Hibiri demezler merhab. Nerede kalm evlad iyl. Nerede servet, ml ve sanatn. Nerede kald o sslenmi evlerin. Bak neler oldu sana neler! Bunca mal ve mlk dmanlarna terk ettin. Sadece ilemi olduun gnahlarn sana kalm. Yr ve ahbbn seni kimsesiz koyarak terk eylemi.
87

Mustafa Fevzi Efendi bu hadiste abucak grlebilen birok mnnn mevcut olduunu belirterek, kendisinin bu hadse tafsltsz bir mel verdiini sylemektedir. Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 10. 88 Yni zikir ekmeye balamadan nce bz zhir edeplerin yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu edepler ileride anlatlacaktr. 89 Slikin bu hl iindeyken kendinden daha fakr kimselerin olduunu dnmemesi gerekir.

50

Byle dehet verici bir durum iindeyken anszn kabrin sarslp seni skmaya balyor. Bedeninin her zs ve kemiklerin param para oluyor. Vahet arttka artyor tylerin rperiyor. Dehetinden cisim ve can titremeye balyor. Byle resiz ve hakr bir haldeyken, birden Mnker ile Nekr melekleri gzkmeye balyor. Bu sorgu melekleri gyet korkun bir ekilde geliyorlar. yle ki o an korkudan dilin tutuldu, konuamaz oldun. Teker teker imek gibi sana Rabbinin, Nebnin kim olduunu, kitbnn ve dninin ne olduunu soruyorlar. Bu sorularn dehetinden yer alt titriyor ve o an yarlarak para para oluyor. Cisim ve cann bsbtn eziyet ekiyor ve o an bildiin eyi de unutuyorsun. nk isynn sana hicp olmutur. slere kabir ve hesap byle olurmu. Slik bu olaylar bir film eridi gibi zihninde canlandrmaya devam eder: Mnker ve Nekr melekleri gitti, baka bir melek geldi. yle ki heybetinden arz ve felek titriyor. Heybet ve dehette ifritler gibi, bir seds var ki gk grlemesi gibi. Dileri gyet iri, rengi siyah. Kula yok ki h u vhn duyabilsin. Ksacas vahette onun ei benzeri yok. Sana azap etmek iin gelmi. Bu Zebni trl trl azap ediyor ve gitgide de cezlandrma tarz artyor. Bir taraftan ylanlar, akrepler ve eit eit bcekler nzik tenini srp yemekteler. Bir taraftan da gnahlarn arz oluyor ve o gnahlarn her biri kendine has bir cisim (cism-i mahss) oluyor. Her biri vahiyne sret zere kabri her cihetten zapt ederler. Onlar grdke dehetin artar ve gitgide bu dehetin iddeti daha fazla olmaya balar. Bu durum t hair gnne dek devam eder. Kymet koptuu zaman insanlar ve cinler yerlerinden hep karlar. Ey rbtay yapan garip ahs! Sen de onlardan birisin ve bu olaylara hit olursun, bunu unutma! Kendini ba ak yaln ayak ryan bir halde grrsn. Maherin dehetinden arp baka kalrsn. Ne yaptn bilmeyen sarholar gibi olur, kt bir durumda diz st ker, h u vh ve feryat ederek alayp herkesten yardm istersin. Ferydna kulak verip de yardmna koacak kimse olmaz! Btn insanlar, h u vh iinde feryt ederek nefs, nefs diye sylediini grrsn. Hak Tel btn halkn bir yere toplanmasn emreder. te o an O gn btn srlar meydana kar90 yeti tezhr eder. Bunun zerine maher ehli birden telalanmaya balar. Btn srlarn meydana kt o n hi dndn m? Her ynden cehennem atei insanlar kuatr. Bu yerde kimse sevinli olamaz. Neblerin bile, nefs, nefs syledii, evliynn feryd u fign ierisinde olduu bir zamanda nasl sevinli olunabilir ki? Bu olaylar olurken bir taraftan cehennemden ok korkun sesler iitilir, te taraftan da Rahmnn ar titremeye balar. Resller, nebler, arn ayaklarna yaprlar. Hibir kimse ana babasn bile, fark edebilecek durumda deildir. O vakit nebler mmetlerini fark edemez, evliy da kendini unutmu bir durumdadr. te o an, Allhu Telnn Cell ismi tecell eder ve Ceml isminden bir eser gzkmez. Her bir melek Cell isminin dehetinden titrerken,

90

Trk, 86/9.

51

gitgide bu dehet artmaya balar. Kimseden bir faydann olmad ite o vakit, insanlar ve cinler balarn ge dikmi bir vaziyettedirler.91 Herkes elli bin yl nefs, nefs diye arr. yle bir durum olur ki maher meydanndakiler ate ve nru birbirinden fark edemez olurlar. Fakat bir zaman gelir btn nebler, muttakler ve slihler ayrlr ve bir araya getirilir. Bu ztlar, ar- a'lnn glgesinde dolarken gnahkrlarn hlini grrler. Fakat yalnz hir zaman peygamberi, Hz. Muhammed (s.a.v.) alayarak onlarn affedilmesi iin Sbhnna yalvar ve yakarta bulunarak yce himmetiyle onlara himmet eder. O gnde insan ve cinler, hep yalvar ve yakar hlindedirler. Byle dehet verici bir yerde kim kime yardm edebilir ki? nsan, cin ve meleklerin hli byle olunca, o gnde bir dn senin hlin nice olur? Slik kendi kendine o gnde hlinin ne olacan dnerek perinln gz nne getirir ve nebler, veller, slihler, bidler ve asfiy bile, h u feryt edecekleri bir gnde kendisinin hlinin nasl olacan onlara kyasla dnmeye balar. Ey slik! O gn yle bir gndr ki, ok byk insanlar dnydayken bu gnn dehetinden dolay alamlardr. Hz. mer b. Hattb (radyallahu anh) o maher hli hakknda yle syler: h ne olayd da ben o gnde olmayaydm. nsan olarak bu leme gelmeseydim, sarho olup da maheri grmeseydim Hz. Ali (r.a)ta bu anlamda szler sarf ederek, o gnn dehetini: Ne olurdu, anam beni ta doursayd diyerek anlatmaya almtr.92 Bir de o vakit, Ayrln bugn ey mcrimler!93 hitb- kibriys tezhr eder. O zaman gnahkrlar zmresi bir bir ayrlmaya ve teker teker cehenneme sevk edilmeye balar. Bu sevk iin zebnlere emir verilir ve bu sebeple balar yarlr, yakalar yrtlr. ou sinede darp ve yaralanmalar olur. Byle zamanda gzler neler grr, neler! Kiiyi bir tuzaa sevk ederek can ve teni yakmaya gtrrler. O zaman yardmna koan da olmaz.94 Feryt u fign ederken birden bir kuts bedenin geldiini grrsn. te sana dokunarak o yerden ald ve hcegnn seni beklediini, btn sdt- kirmn burada olduunu ve sizleri kurtarmaya hazr bulunduunu syler. Bir baktn ki btn sdt- kirm sadetle oturmular. Onlar grnce alamaya ve yardm istemeye baladn. el-Emn hcegnm, el-emn, g ve tktim kalmad. ok zamandr bylece feryat etmekteyim. Eer sizler yardm etmezseniz, ben neylerim. Derghnzdan benim gibi bendeyi, gnahkr ve

91

Kurn- Kerimde maher gn iin yle bir tabir kullanlr: O gn ki, ne mal fayda verir, ne oullar!.. E-uar, 26/88. 92 Mustafa Fevzi Efendi bu manay ifde eden szlerin oka bulunduunu, bu szlerin bu kitaba smayacak kadar geni ve teferruatl olmas sebebiyle burada zikredilemeyeceini, maherin elli bin yllk ahvlinin nasl dehet verici olduunu anlatmaya altn, fakat maheri tam anlamyla anlattnn zannedilmemesini belirterek, bilakis binde birini ancak anlatabildiini belirtmektedir. Bkz. Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 13. 93 Ysn, 36 / 59. 94 Mustafa Fevzi Efendi maher hlini anlattktan sonra bir yakar iine girmektedir. Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 15-16.

52

garbi atmayn! Allah iin beni Haktan isteyin, Habbullah iin bir an bana lutufta bulunun diye yakarta bulunur. Byle pek ok feryat ederek her birinden lutuf ve imdt istedin. Hline cihnn vn kayna ve btn hcegn lutufta bulunarak efkat gsterdiler. yle ki hcegndan biri geldi sana arkadalk yapt. Zebnler seni braktlar. Fakat can ve bedenini kurtardn sanma. Arkada ve rehberin olan prin sana der ki: Tevecchn bsbtn Haktan yana yap. Cn- gnlden Allah zikretmeye bala! Belki o zaman gnlnden mitsizlik ve znt yok oluverir. Durma msivy terk ederek Onu zikret. Belki Allhu Tel seni affeder. Hcegnn sana iltimas ettiine gvenerek bsbtn affedildiini sanma! Ey garip! Biz seni o korkun yerden bir artla aldk. O da zikretmendir. te o zaman belki dualara icbet eden seni affedebilir. Sen Allhu Tely yle zikretmelisin ki, kalp o zikirden etkilensin ve gz yalarn akmaya balasn. te ben senin yanndaym; zikretmeye bala, ben de burada zikirle meglm. Biz berberce gzelce zikredelim. Belki yce yaratcmz affeder te byle bir dnce iinde olarak hem dervi, hem de pr zikirle megl oldunuz. Bylece slik, Hakkn Ztnn gzelliinde mahv olur ve lafzatullh zikretmesi kendisinde imekler gibi akmaya balar. Bu tefekkr ve ism-i celli tezekkr ile slik kemli kazanr. Bylece lm rbtas tamamlanm olur.95 Mustafa Fevzi Efendi sliklere tavsiyeler noktasnda unlar sylemektedir: Ey kardeim! bu yazdklarm bir tasavvurdan ibrettir. phesiz kbetimiz byle olacaktr. Kim ki lm byle tefekkr ederse, kesinlikle nefsini zelil etmi olur. Kii buna devam ettike, gnlnde lezzet bulmaya balar, kalbine rikkat gelerek mahzunlar. Hakda mahzun olan can ve gnl sever. Yine, vel olan ahslar hznldrler. Bu hzn, sanki onlardan bir para olmutur. Bu hzn dnydan tr ektiklerini sanmayasn, hiret iin de hzn ekmezler. Onlarn hzn, Hakka kavuma itiyknn artmasdr ve onlarn arkada her an Mevlnn akndan baka bir ey deildir. Slik de hlini o Mevl klarna benzetmeye almaldr. Zikre balamadan nce lm dn ki can ve beden hznle zikreylesin. Slik kendini lm rbtasna yle kaptrmal ki, bu olaylar olmu, o da bu olaylar gryormuasna etkilensin ve gnlne hzn yerleebilsin. Bir gnde birka kez zikredenler iin her defasnda lm rbtas yapmasna gerek yoktur, bir kere yapmas yeterlidir. Fakat yaplacak olan bu rbtay dersinin evvelinde aksatmadan icr etmesi gerekmektedir.96 4.2.1.2. Mrid Rbtas Mustafa Fevzi Efendi, mrid rbtasnn merluu hakknda bilgi verdikten sonra onun doruluunu savunan ilim erbab kimselerin isim ve eserlerine yer vermektedir. O, mrid rbtas hakknda unlara dikkatleri
95

Mustafa Fevzi Efendi, lm rbtasnn bylece tamamlandn, geri kalann ihvn- kirmn tamamlamasn, cizne ancak bu kadar tasvir ederek yazabildiini syleyerek, baka baka sahih yollarn da var olduunu, hatta bunlardan daha yce ve fasih syleyenlerin de olabileceini belirtmektedir. Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 18. 96 Mustafa Fevzi, Kitb sbtil-Meslik f Rbtatis-Slik, stanbul, 1324, 10-18.

53

eker: Slik, lm rbtasndan sonra, mrid rbtas yapmaya balar. Bu durumda vsta konumundaki mrid, slike feyzin kaps olur. Rbta, mkuna ulatran, mbtednin durmadan yryecei geni ve dosdoru bir yol olur. Rbta, Hak Telnn feyzinin kayna, slikinin, hnn, dilencinin, resiz kalann snaca ho bir mekn ve ilh akn k yeridir. Rbtann sonu Allah sevgisidir (hubb-i Mevl). Rbtann bo bir ey olduu zannedilmesin; o, slmn bizzat kendindendir (ayn-i erat). Belki de rbta dn yaayn kemle ulamas iin bir vstadr. Bu yolda rbta, hubb-i fillh ve gnlde bir muhabbettir. Fakat her rbta rehber olma zelliini tamaz. zellikle rbtann Hak iin olmas gerekir. Hak iin olmayan bir rbtadan rehber olma zellii beklemek doru olmaz. Rbta ezel bir aracdr ve ehil olana rbta yapmak gzeldir. Her insann kalbinde mutlaka bir rbta vardr. Fakat bu, kiminde yr, kiminde ise ayrdr. yle ki, rbta diyr geni olmakla berber eit eit rbtalar vardr. Dnylk makam, mevki, mal, istikbl dncesi (tl-i emel), evld u iyl, criyeler, nefs, eytan ve haramlar gibi her trl msiv olan eylerin kalbi megul ettii ve dny ehlinin bunlara mptela olduu bilinen bir gerektir. yle ki, bir kalpte yz eit rbta bulunur ve her taraftan ba gstermeye balarlar. Slikin bu tr msivy rbta etmemesi, mnev seyri asndan ok nemlidir. Aksi taktirde slik mnev seyrinden geri kalr. Mustafa Fevzi Efendi, mridin ncelikle rbtann mnsn bilmesi, sonra kalbini balamay, en gzel ekilde yapmas gerektiini vurgular. Bunun iin de rbtay gzelce renmek, dosdoru olmak gerekir ki, yanl fikirler nefsi aldatmasn. Ayrca rbtada hubb-i fillhn gzetilmesinin, rbtann mnsnn tammen anlalmasna sebep olduuna iret ederek, bu hususta Reslullah (s.a.v.)in u hadisini nakleder: Kim beni z evldndan, ana-babasndan, btn insanlardan her an daha fazla sevmezse, Bende nefsinin sevgisini mahv etmezse, mnnn noksan olduunu bilsin.97 Reslullah, can ve bedenin sevgilisidir. Geri mmetin tm Hazret-i Peygamberi sever, O yce serveri sevmeyen olmaz; ancak mmet-i Muhammedden her birinin kendi kendine kalbinde Hz. Mustafann sevgisinin ne derece olduunu, nefsi iin bin bir trl meakkate katlanrken acaba o Resl iin mrnde bir tyn fed etmi mi? diye dnmesi, bu hadise uyma asndan son derece faydal olacaktr. Yalnz, sevgi kiiden kiiye farkllk gsterir. Bizlerde bulunan sevgi ile Veysel Karndeki sevgi hi bir olur mu? Bu kyas bize bu hakkatin grlmesi iin yeterli olacaktr. Ksacas rbta, bir ak ve muhabbet, seyr u slkta gerekli olan bir husustur. Peygamber Efendimizin rbtay destekleyici zellikteki olan birok hadisinin bulunmas, onun Hak nezdinde makbl olduunda bir phenin olmadn aka gstermektedir. Burada ncelikle Peygamber sevgisinin ne olduu dnlmeli, yle ki Allhu Tely sevmenin Peygamber Efendimizi sevmeye bal olduu hibir zaman unutulmamaldr. Baka bir deyile ak- Ahmed, ak- Hakktr hi phesiz. O yle bir elidir ki, Hak Tel onu
97

Gmhnev, Rmz, II, 482, h. no: 11.

54

sevmi, kendisine Habb edinmi ve onu sevmeyi de emretmitir. te rbtann z budur; yni rbtann z sevmektir. Sevgiyi de ancak yakn (kesin bilgi) shibi kimseler tam anlamyla bilebilir. Mustafa Fevzi Efendi muhabbete bak tarz yle yansr: Herkes Peygamberi sevdiini syler ki, bu da Onun mmeti olmalar sebebiyledir. Unutulmamaldr ki, gerek sevgi kuru bir szle olmaz. Gerek muhabbetin ls, kalpte bir tesir brakm olmasdr. Kalpte tesirsiz olan muhabbetle yaplan rbta kuvvetsiz olur. Ve yine unutulmamaldr ki, her eyin kymeti, fazletiyle llr. nsanlarn sevgisi genellikle hlisne olmamaktadr. Bunun ispat da insanlarda her an gsteri duygusunun bulunmasdr. Ayn zamanda Peygamberimizi sevmemek kfr olur ki, ite bu korkudan tr ou mslman, Onu sevdiini syler. Sevginin bu noktada durmas, bir mslmana mnn kaybetme gibi hi de ho olmayan bir durumu getirebilmektedir. Sadece szde kalan ve bz korkulara balanan sevgi, gerek sevgi olmad gibi, bu tr bir muhabbet, zevk ve riydan baka bir ey de deildir. Slik, bu sevginin aka dnebilmesi iin gitgide sevgisini artrmaldr. O Habbullah yle bir muhabbetle evliynn sevmi olduu bir ekildesevmeli ki, Onun sevgisine nil olunabilsin. O, cihnn nrunu yle sevmeli ki slikin gnlnde o derecede baka bir sevgi ve muhabbete de hibir engel kalmasn. Bunu yaparken slikin gnl ve bedenine ne olacan dnmemesi de gerekir. te rbta makmnn asl, hakkati budur ve rbta tammen muhabbetten olumaktadr. Fakat mbted olan sliklere rbta zor gelir. yle ki, nceleri kalbini zorlukla rabt edebilir. Mrid, kalbini rabt etmeye gayret ederse, sonralar rbta yapmaya lfet kazanmaya balar, szlerinin de kendisine hl olduunu grr. Bylece hlleri dzene girer ve bu muhabbet hli, sonralar kendisi iin bir makm oluverir. te her Hak ve Peygamber nda durum byledir. Slik, Hz. Peygambere k olarak kalbini balarsa, Hak sevgisine yol bulduu gibi, Hakka k olmay da anlam olur. byle olunca kmil bir mrid, bir rehber, bir peygamber vrisi bularak, cn u gnlden O Nebnin eteinden tutmak ve hem de ondan ihsanda bulunmasn talep etmek gerekir. hir zaman Peygamberinin feyzli derghndan uzaklamadan ak ve evkinde halvet bulmak gerek. Peygamberi gzelce tanyp sevebilmek iin de kmil bir mrid arayp bulmak ve onu sevmek, bu sevgiyi gnden gne artrmak gerekmektedir. Bu sevgi de yle bir sevgi olmal ki, kiinin kendi nefsinden dah zge olmaldr.98 Bu meslekte ilerlemek isteyen kiiler; kmil bir mrid bulduktan sonra kalplerini keml-i muhabbetle ona balamal, ona canlarn ve mllarn fed etmelidirler. Bu muhabbetle berber gece gndz kapsnda hizmeti gibi olmaldrlar. Slik hibir pheye dmeksizin yardmcs olan prine gzelce rbta yapar. Kemle ulam bir mride edilen her rbta, kiiyi vstal olarak Peygambere eritirir. Mellifimiz bu durumu yle bir mislle anlatmaktadr: Kii cn u gnlden zledii bir sultnla grmek istese ve
98

Mrid-i kmilin zellikleri almamzn ilerleyen ksmlarnda genie anlatlacaktr.

55

onunla grmek iin bir adam vsta olarak bulursa -vezr-i azam veya hizmeti gibi- o, bu vsta olan kiiye acaba neylerdi? Vsta olacak ahs hatrndan hi kar myd? Gece gndz rbtasn onu dnp, sevgisini kalbine yerletirmeyi- yapmaz m? Sultna ulamak iin vesle edilecek kii doru drst olmasa da, her zaman bin desse eylese de, sultna kavuma arzsundan mit keserek o vesleyi kt grr myd? yle ki kii sultn grme arzusunun gerekleebilecei ihtimline binen sultnn derghn arzulayarak gayret eder. det o ahsa hizmetkr ve cn u gnlden minnettr olur. phe yok ki bu anlatlan misalde tlib ve matlup srf dny iindir, yni msiv talep edilmektedir. Eer bir kii byle bir megliyet iinde olursa, bundan mnna bir zarar gelir miydi? phesiz o, Hakka irk komadka mmindir. Ayn zamanda unutulmamaldr ki, rbta edeni tekfr eden kimse kendisi kfre girer. Byle bir kii, nce kendi hline bakp da nasl bir gaflet iinde olduunu grmelidir. Ayrca slikin insanlar kfre nispet etme gibi bir abasnn olamayacan unutmamaldr. O ncelikle kendi yapm olduu hatalar dnr, sonra kendinden baka insanlarn hatalarn grr ve gyet gzel bir ekilde onlar dzeltmeye alr. Baka bir deyile slik nce kendine, sonra leme bakma durumundadr. Yukarda verilen temsilde sultnn hizmetisi vstadr. nk sultn grme arzusunda olan ahs, onu sultnla grebilmek iin bir vsta olarak grmektedir. Sultnn hizmetisine hrmet etmek haram olmaz. zellikle ona ihtirmda bulunmak ve bu ihtiramda da sebat etmek gerekir. nk o zt, sultna yakndr. O hizmetiye hrmet edilir; nk buradaki hrmet sultnadr, pdih bilmeyen de ancak yabanc olandr. Zhirde byle oluyorsa, btn varp bir tefekkr etmeli, Peygamber hizmetisi olan evliyy dnmeli. byle olunca kalbi seher ve akam vakitleri byle zatlara balamak gerekir. Bu, kiiye bir zarar vermez. Aksine zikrinden daha faydal olur ve belki de kalbi Hak akna bir yol bulur. nk kiinin zikrinin hepsi havtrdan ibrettir, yni dil zikirle megulken, kalp ve zihin msivyla megl bir vaziyettedir, kalp de halka bakmaktadr. Evliy sevilmeli ki, kalp evi sf olsun ve sonra da Hakk gzelce zikretmeye yol bulunabilsin. Kim kimi severse onunla harolur99 hitbn unutmaz ki evliy sevgisiyle kalpler nrlansn. Bu sebeple slik sdk ehline yakn olur. nk onlarn gittii yol, vuslat yoludur. Ayrca Allhu Tel bizlere bir vesle bulmamz emir buyurmaktadr. Kmil olan eyhin bir vesle olduunu inkr etmek, art niyetten baka bir ey deildir. Bu sz ok byk zatlar sylemi ve bu szlerini de nakil yoluyla ispat etmilerdir. Rbta ehlinin tamam din erbb, zellikle de sahbe-i gzndir. Evliynn hepsine rbta yaplabilir ve bu da akl ve nakille sbittir.

99

Buhr, Sahihul-Buhr, Beyrut, 1990, V, 2283, h. no: 5816/ 5817; Acln, Keful-Haf, II, 181, h. no: 2282.

56

Rbtann stlh mnsndan uzak duranlar, hi olmazsa lugatlere bakmalar hlinde gerein ortada olduunu grrler. Araplar evliyya hep murbt derler. Yni szlklerde evliynn anlam murbt (rbta eden) diye aklanmaktadr. Bu da gsteriyor ki zhir ve btnda rbta makbldr ve ou yoldan da gzeldir. Rbta erbbn tekfr eden insanlar farknda olmadan kfr ukuruna derler. Kim bu konuda ho olmayan sz sylerse, y cehletten, ya da anlaynn kt olmasndan demi olur. Bu gibi insanlar rbtay inkr etme ve rabt- kalbe baka mnlar verme yoluna giderler. Mustafa Fevzi Efendi: Bu konuda yle szler duydum ki dehetinden can ve bedenim titredi diyerek unlar anlatmaktadr: Bz chil, erli ve bo sz syleyen insanlar, u iddida bulunurlarm: Gy rbta kfrm ve vsta edinmek de zemmedilmi bir eymi. Slikler eyhlerine taparlarm ve bylelikle bu yol, asl astar olmayan yeni bir din kurulup sahih gibi gsterme abasym. Mustafa Fevzi Efendi, bu iddialar karsnda unlar sylemektedir: Smme h. Bu sze, estefirullh el azm! Mnkirlerin sylemi olduu bu szler, ne sz y Rabbi! Aka bu Hak ehline iftirda bulunmaktr. Din ehli insanlar bu hli kesinlikle kabul etmez. Y lhel-lemn, bu apak bir iftirdr. Bizler baka mabd bilmeyiz sensin lh, phesiz dnimiz Hak dnidir. mn shibi btn insanlar bizim kardeimizdir. Tektir ancak O ul Subhnmz. Y lh! Hasbnallhul-cell, ente Mevln ve y nimel-vekl. Farz- muhal, rbta yle olsayd, rbta eyleyen kfir olurdu bunda kyl kle ne hcet! Kim ki stdn mabd eyleye, mrik ve kfir olur. Mmin bir kimsenin bylesi bir rbta yapmas dnlemez. Kmil bir eyh slike ancak yol gsterici ve bir vsta olabilir. Rbta mride tapnmak olamaz. Bu sz s-i zan ve iftiradan baka bir ey deildir. nsf ehli insan byle szler sylemez. Mmin kardelerini kfr ve irke nispet eylemez ve bo yere kendini atee atmaz. Ey karde! Mnkirleri dinleme! Trkat erleri, eyhe tapmazlar. Kim ki Hlk ile mahlku birbirinden ayrmazsa, o alak ve erli kimseyi insan sayma ve byle insanlar da bulunmaz sanma! Hsl, stdna rbtada bulun! Mnkirlerin szleri de aklna gelmesin. Her meknda her makamda ve her zamanda rbta cizdir, ey pr ve civn! Bu yolda evliynn ittifk vardr ve asfiyya kalbi balamak hak yoldur.100 Mustafa Fevzi Efendiye gre slik, namaz hari her yerde intisp ettii eyhe gzel bir ekilde kalbini balar; zellikle de zikir vakitlerinden nce rbta yapmaya dikkat eder. Yni slik, nce rbta eyler, sonra zikre balar. Bylesi bir uygulama nce rbta yapp sonra zikretmeye balamak- bu meslek ehlince gzel grlen bir uygulamadr. Fakat zikir esnsnda mrdin rehberini (eyhini) yannda farz ederek eyhiyle birlikte zikrettiini dnmesi ve kalbini havtrdan uzaklatrmas, dikkat etmesi gereken hususlardandr. Havtrn kalbe bir zarar vermemesi iin mrid, mrdinin kendisini tefti ettiini dnr. Kmil mrid, slikin kalbinin eytann evi olmamas iin onun yannda bulunan mnev bir mfettitir. nk Allahn vel kullarnn,
100

Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 25-27.

57

kalp csuslar (cevssul-kulb) olduklar bilinir. Bylesi ztlara huzurlarnda bulunan insanlarn kalplerinde olanlar bildirilir. nk kalp ehli yannda srlar aa km ve eytan da bu gibi gzel insanlardan ke bucak kamaktadr. Bylesi gnl ehli insanlar hatra getirilmeli ki kalbe nur gelebilsin.101 Mustafa Efendi, mrid rbtasn destekleyen limlere ve bu konuya destek niteliinde olan eserlerine yer vermenin faydal olaca kanaatindedir. O, mam Gazlnin el-Bidyetn-Nihye adl kitbnda mbtedlere unlar sylediine iret eder: Namaznda hu iinde ol ki huzrun zuhru sende noksn olmasn. Kadri yce, mnev yn de ok kuvvetli olan bir adamn sana baktn, hem de seni imtihn ettiini farz et. O aziz insan sana bz hususlar retmeye gelmi. Eer klm olduun namazn rknlerinde bir eksiklik varsa o byk insan seni uyarr. Her zaman namaz klmaya bylece devam etmeli ki, sonra ebed olan huzr kiiye hl olabilsin. Bu kelmdan rif olan ince mny grebilir. Tabi ki asl maksat dim dn ihy etmek olmaldr. Mbted olan bir slik maksad dim bir huzr olduu halde rbta eyler, zikir esnsnda da rbta eder; vsta olan mrid mbtednin zihnine zikir esnsnda gayr- ihtiyr gelirse de bunu reddetmeye almaz. Fakat baka dncelerden (havtrdan) kendini korumaya gayret eder. Mnev huzr ortaya kp da kalp evi zikirle megl olunca, msivdan balarn koparr ki, can ve beden akla zikreyleyebilsin. Can ve gnl her neden feyz alrsa, ondan ayrlmak uygun olmaz. Sliklerin nerede feyzi ok olursa orada sebat ederek gzya dkmesi gerekir. Mrdin canna her ne tesir ederse, yalvar ve yakarna her ne hl yardm ederse, her ne ki ona huzr fikrini verirse, her neden kalbe feyz ve nur gelirse, o zikirdir ve ondan ayrlmamas gerekir. nk yakn erbb olan ztlarn tavsiyesi bu yndedir. Rbta hakknda birok delil vardr. Ey mn edenler! Allhu Teldan korkunuz, Ona vesle araynz ve Onun yolunda muchedede bulununuz ki, felah bulabilesiniz102 yet-i cellesini bu ynde dnmek mmkndr. Mustafa Fevzi Efendiye gre bu yetten maksat, Hakka ulamak iin bir vesle bulmaktr. Geri Ona ulamak iin birok vesle vardr ve o sebepler de bir vesle ister. Ksacas o sebepler veslesiz ve delilsiz olmaz. te o vesle ve o dell de std olur, gnl mlk sttla mmur olur. yle ki, Peygamber de insand bizler de insanz; fakat btn ashb- gzn, nispeti yz yze Ondan aldlar. Sonra ashb baka insanlara nispetle nden giden ve her biri Hz. Peygambere bir vsta oldu. Tbin de onlar takip etmi ve bylece dn ihy etmilerdir. nk tbin hitb liman, ashbn sadr da onlara kitap olmutur. Sonra da tbinin sadrlar kitp olmu, sonra gelen insanlar da ilimleri onlardan renmilerdir. Bz ilim ehli insanlar o zamanda satrlar yazmaya, bzlar da sadrlar ihy etmeye yneldiler. Onlarn her biri Peygambere vris oldular ve bizleri de Ona ulatrma gayreti iine girdiler. limler ve rifler iin de vsta gereklidir ve bu iki meslekte de silsile vardr. Onlar, Hz. Peygambere balanm bir haldedirler. Ksacas her tr meslek ehli
101 102

Mustafa Fevzi, a.g.e., 19-27. Mide, 5/35.

58

iin her zaman rbta gerekli bir husustur. Bizlere bu meslek ananeyle gelerek bizleri t Hz. Peygambere balar. Slik mrdine gnl balamakla Cenb- Ahmede murbt olmu olur. Baka bir yette Allah (c.c.): Ey mn edenler! Allhu Teldan korkunuz ve sdklarla berber olunuz103 buyurarak sdk ehline uyulmasn, dim onlara muhabbet besleyip bu sdk zatlara yr olunmasn emretmektedir. Slikte muhabbetin olmamas byk bir musibettir ve muhabbetsizliin sonucunda birok fetler vardr. Muhabbetsiz gnl terbiye edilmemi olur ki, ak meclisi o gnle zindn gibi skc gelir. Gnl evinde Hak sevgisi olmazsa, o gnl bir meyhneden farkszdr. Meyhneden de bir hayr beklemek doru olur mu? Lubl, faydasz ve dengesiz bir sohbetten hayrl bir ey ortaya kabilir mi? Ktib Mustafa Efendiye gre bu yolda sarhotan bile, ibret alnmaldr. Sarho bir kimsenin gsterdii muhabbet sahtedir; nk kadehin tesiriyle bir baka insana yllardr dostmu gibi gyet muhabbetli bir ekilde davranr. Fakat bir anda bir de bakarsn ki, bu dostluk yerini can dmanlna brakvermi. Muttklerin muhabbeti ise hakk muhabbettir. Takv shibi insanlar Allaha ve Reslne k olduklar gibi bakalaryla dostluk kurmay da ihmal etmezler. Hak sevgisi yle bir sevgidir ki her hastaya dermn olur ve o olmazsa btn dostlar dman olur. te sarholarn dostluk gsterdii kimseye bir anda dman olmasna bakarak ondan bir ders karmak gerek muhabbetin anlalmas asndan faydal olacaktr. nk Hak sevgisi gnlde olmaynca kalbi ekvet kaplar. yle ki sdklar Hak sevgisi olmakszn sohbet etmezler. Dni ihy etmek de ancak muhabbetle mmkn olabilir. Bundan dolay sdklarla berber olmak, onlar sevmek ve onlarla nsiyet kurmak ok nemli bir husustur. Bir kii eer sdklar sevmez ve iinden de onlar yalanlarsa, bu kii d grnnde her zaman onlarla berber olsa bile, sdklarn ona hibir faydas olmaz. Bylesi bir berberlik nifaktr, dne halel getirir. Allhu Tel geen yette byle bir berberlii emretmez. Hak Telnn emrettii berberlikten muhabbet ortaya kar. te bu yetteki sdktan maksat kmil bir eyhtir ve bu sebeple ona sdkla muhabbet gstermek gerekir. Seven sevdiinin sevgisini gnlnde saklad gibi slik de eyhinin pk olan haylini gnlnde muhfaza eder. nk Allah (c.c.): Ey mn edenler! Allhu Teldan korkunuz ve sdklarla berber olunuz. yetinde olunuz diye buyurmas, bu ilh emrin btn insanlara mil olduunu gstermektedir. Bu durumda Hakkn emrine itat etmek biz kullara bir vazfedir. Yce Yaratcnn emri, phesiz ilh bir farzdr ve sdklarla berber olmak ister yz yze, isterse de gyaplarnda olsun, muhabbeti gerektirir. Bu durumda sdklara muhabbet beslemek vciptir sonucu ortaya km olur. Kmil bir eyh de slihler snfndandr ve bu sebeple de onun sohbetinde bulunmak, ona muhabbet beslemek, yetten karlm bir kuraldr.

103

Tevbe, 9 / 119.

59

Mrid, bu muhabbete de ister onun huzurunda isterse ondan ayr bir yerde olsun devam etmelidir. Slik eyhin huzrunda olduu vakitlerde, Hakkn feyzini bekler bir halde olur ve gzya dker. Srekli o kmil insan gyabnda rbta eyler ve huzrunda vstasz oturur. Hem sohbetinden feyz alarak istifde eder ki ak ve evki gnden gne artmaya balasn. te mrid bylece btn hallerini mridine benzetmeye gayret ederse, o gzel insann hli ona aksetmeye balar, o rbtaya devm ettike de mrid slike bir arkada olmu olur ki, hadislerde de yolculua arkadala berber kmak emrolunmutur. Bundan dolay ncelikle bir arkada bulmak sonra yola kmak gerekir. Bu yol yle bir yoldur ki, hem gaybn gaybdr, hem de her taraf tehlikelerle doludur. yle ki slik, bu meslei semekle gaybul-gayb yolunu yol edinmi olur ve bu yolda gitmek de hner ister. Eer kiide bir hner yok ise, hi olmazsa bir arkada bulmas onun iin ok faydal olacaktr. Aksi takdirde yol kesen haydutlar onu perin bir hle sokarlar. Mustafa Efendi, rbtann hak olduunun yakn ehli insanlar tarafndan da sylenmekte olduunu diyerek szlerine unlar ilve etmektedir: Btn mezheplerde bu yol sbittir ve bu yol vusl ehlinin de karar kld bir yoldur. Rbta, Frka-i Nciyede, Hanef, afi, Hanbel ve Mlik mezheplerinde mevcut olduu gibi, her birinden de bu yolu yol edinen kimseler vardr. Din noktasnda slm leminde tannan bu konuda nder konumunda olan limler rbta etmiler ve her biri bir vsta tutmulardr. Onlarn tutmu olduklar bu yol dosdoru bir yoldur. Fakat kt nefs zihinleri kartrarak bu yolu kt gstermekten vazgemez. Hl byle olunca mrid o byk insanlar sevmeli ve onlarn tutmu olduklar yolu yol edinmeli ki onlardan olmak mmkn olabilsin. Hazret-i Peygamber (s.a.v.) yle buyurmaktadr: Kim hangi kavmin yapt amelleri severse kyamet gnnde onlarn zmresiyle harolunacaktr; amellerini ilemese dah, o kavmin hesbyla hesba ekilecektir.104 Mustafa Efendi, bu hadisin mnsna dikkat edildii takdirde bu meslein byklerinin tkip ettikleri yolun ne derece hak bir yol olduu anlalm olur der. nk lim ve rif olan ztlarn tutmu olduklar yol makbldr. Bundan dolay slik rbta yapma hususunda bir kusur etmelidir. Eer bir kimse bir toplulua muhabbet etse, ister bu topluluun ii hayr isterse de er olsun, baka bir deyile ister bu topluluk hak ehli olsun, isterse de dallet ehli, ite o kii sevmi olduu topluluktan saylr. sterse o kii o amelleri ilesin, isterse de ilemesin o topluluun amellerine muhabbet etmi olmakla onlardan saylmtr. Slikin iinde nifak bulunmamas ve basret gzlerini ap bu toplulua (tarkat ehline) bakmas gerekir. Byle bir topluluun tutmu olduu yol dosdorudur ve bu gzel insanlar takip eden kiide yolunu armaz. Byle insanlarda dallet olmad gibi hallerinde de ek phe yoktur. Bu ztlarn her

104

Gmhnev, Rmz, II, 396, h. no: 16.; Acln, Keful-Haf, II, 198, h. no: 2351.

60

birinin vel olduu tevtrle sbitken onlar inkr etme deliliinde bulunmamak gerekir. Mustafa Fevzi Efemdi bu yolu ve rbtay anlatan saysz kitabn olduunu, eer her biri yazlmaya kalklsayd ok uzun zaman gerekeceini; fakat rbtann ispt ynnden her birinden bir rnek sylemekle yetineceini, belirtmektedir. Mustafa Efendinin bu syleyecei rnekler ayn zamanda bir fihrist nitelii tar ve geni bilgi isteyenlerin bu kitaplar bulup okumas ynnde ok byk fayda salar. Mustafa Fevzi Efendi rbtaya delil tekil eden kitap ve yazarlarn yle zikretmeye devam eder: Ekmeluddn erhu Merkta rbta meselesine yer vermi, rbtay ok gzel bir ekilde aklayarak, Men ren105 hadisinin erhinde o zt davasn ispat etmitir. mam Gazl bu makamdan pek ok dell sylemitir ki bunlardan birini hyu Ulmid-Din adl kitabnn Namzn Edepleri bahsinde bulabilmek mmkndr. Ayrca bu kitap sliklerin muhakkak bulup okumas gereken kitaplardan biridir. Mekk eyh ehb b. Hacer erhu emil kitabnn son ksmnda ve erhu yb adl kitabnda, rbta konusunu aklayc bilgiler vermektedir. Bu kitaplar okunursa o zaman dinde rbtann yerinin var, ya da yok olduu aka anlalm olur. eyh ihbddn mer es-Shreverd Avriful-Marif kitabnn namaz bahsinde ehl-i kurbu anlatrken, Mevln Suyt Hfile, Tenvr ve Kitbu Mncel106 kitaplarnda ve mam arn Kudsiyye adl kitabnda db- Zikir konusunu anlatrken rbta hakknda birok deliller ortaya koymulardr. yle ki mam arn, Hakk zikretmenin edeplerini, Allhu Telnn feyz ve nurlarnn geli sebeplerini saym ve yedinci olarak da; kmil bir mride intisap eden mrid ister mbted olsun isterse de mnteh zikrini mkemmel etmek isterse iki gznn arasnda eyhini tutmas gerekir diye yazmtr. Rbta hakknda bu sz gibi ak bir sz olabilir mi? Molla Ali, erh-i emilde Reslullahn yaratlmas babnda bir hadisin erhini yaparken, Crcn erif, erhu Mevkf ve erhu Mutlaa adl kitaplarnda bu konunun inceliklerine dikkat ekmilerdir. Crcn erf rbtann muhakkak var olduunu ak bir ekilde sylerken bunu ylece ifde eder: Evliynn zuhr etmesi ve mntesiblerin onlardan feyz almas sahihtir. Sliklerin Allahn vel kullarnn sretlerinden -ister onlar haytta olsunlar isterse de hirete irtihl etmi olsunlar- feyz aldklarn hakkal-yakn bilmek gerekir. eyh Tcuddn ile eyh Abdulgan, Tciyye erhinde rbtay destekleyici szler sylemiler ve eyh Tacuddn Osmn erf erhinde unlar sylemektedir: Gnl evini eyhe rabt etmek Hakka vuslat yolunun bir tanesidir. O eyh ki kmil, makm ehli ve fen fillhla kemle ermi bir kimse olmaldr. O bu konuyla ilgili daha birok fasllar sylemi ve bunlar
105

106

Bu hadis mealen yledir: Kim Beni Ryada grrse uyankken grm gibidir. Kim de Beni grmse gerekten grmtr. Zr eytan Benim sretime giremez. Gmhnev, Rmz, II, 421, H. no: 1. Mevlna Suyt, Kitbu Mncel kitabnda velnin tavrlarna (atvr- vel) tmyle yer vererek, Ryet-i Peygamberi bahsettii yerde rbta konusunu aklamtr.

61

izh etmitir. eyh Abdulgan ise Tciye erhinde unlar syler: Mrdin Allahn vel kullarnn kalbinden istifde edebilmesi ve onlardan ona oka feyz gelebilmesi iin evliyy vsta ederek rbta yapmas gereklidir. Mevln Muhammed Hdim Nakiyyesinde rbta hakknda mstakil bir fasl am ve unlar sylemitir: Dervi ve sliklere yakan ve terk etmemeleri gereken hl, ya Peygamberi, ya da mbrek mrd-i kmilleri tahayyl etmesidir. yle ki btn sfiyye tifesi bu ztn bu sznde ittifak etmi haldedirler. Mevln Celleddn Rm Mesnevsinde rbta hakknda pek ok gfteler sylemitir. Bu konuyu merak eden kimselerin onlar bulup okumas bak asnn genilemesi yolunda nem arz eder. zellikle de Bahddn Nakbendin her sznden rbta ortaya kar ve hem onun btn zaman rbta iinde olurdu. Grld zere rifler ve kmil fikir shipleri bu yolda bir araya gelmektedirler. eyh Ubeydullah Ahrr- erfde bu makamdan szler syleyerek Ey mn edenler! Allahtan korkun ve sdklarla berber olun.107 yetinde geen lfet ve keynneti yle tefsir eder: Asfiyla lfet ve keynnetin zhiri olanna nsiyet ve lik, mnevsine ise evliyya kalbi rabt etmek denir. Abdulkdir Geyln yle der: Tasavvuf ehlinin yolunu tutan bir dervie, ya da herhangi bir tarkata kendini balayan bir mrde, evliyy vsta ederek rbta yapmas, gerekli olan hususlardandr. Rbta ettii iin o geride kalmaz ve bylece evliydan istifde eder. Evliynn zhirde mevcut olmamasnda ve slikin onu grmemesinde bir zarar yoktur. Hazret-i Cm birok yerde rbta hakknda szler sylemitir. Rub erhini bulup bakld takdirde onun rbta bahsini nasl aklad grlecektir. Ayrca bu zt Levyh, Tevecch, rihul-Eyh ve Nefha-i Kurb adl kitaplarnda da bu konuya deyinerek Allah dostlar, rifler, kmil insanlar ve asfiy zmresinin bir anda birok meknda gzkebileceini ve mmete tasarrufta bulunabileceklerini savunmaktadr. bn-i Keml Tarf-i Rh adl kitabnda velinin rhunun seyf-i st olduunu, yni velnin rhunun parlak bir kl, teni ise bir kn olduunu ifde eder. O kl tenden bir an kmas hlinde imekler akacan syler. Fahrurrzde Metlib adl eserinin ziyret bahsinde rbta konusunda ok gzel szler sylemitir. O ksmdan konunun tafsiltn renmek mmkndr. Ayrca o, Shib-i Kms ve el-Basirde bu konuyu tafsilatl bir ekilde anlatmtr. eyh Necmeddn Kbr ise bu konuda yle sylemektedir: Rbta asl- azam ve bu yolda vsta rkn-i elzemdir. Dervi eyhine rbta etmez ise bu yolda kalbine parltlar/incil gelmez. Siylkt de bu sz erh etmitir. bn-i bidn Drr-i Muhtar erh ederken rbta hakknda uzun uzun aklamalarda bulunmutur. smil Hakk Bursev, eserlerinin ounda rbta bahsine yer vermi, zelliklede Tuhfe adl kitabnda bu konuya geni bir yer ayrmtr. brhim Hakk Erzurm, Marifetnme adl kitabnda bu bahsi erh ve zh etmitir.
107

Tevbe, 9 / 119.

62

eyh Frk-i Serhend ve eyh Muhammed Masm, rbta bahsine dir eitli yazlar yazmlardr ki bu, Mektbt adl kitapta bu konu delilli bir ekilde zh edilmitir. Erefolu Rm de rbta hakknda yazlar yazm ve kalbi kmil bir eyhe balamay Mzekkin-Nfs adl kitabnda pek gzel bir ekilde erh eylemitir. eyh Murd Kbil bu hususta unlar syler: Sddk Tarkatnda iki asl vardr ve bu asllardan birincisi ihtimmla Hazret-i Peygamberin snnetine ittib etmek, ikincisi ise kmil bir mride ziyadesiyle muhabbet etmektir. Ayn zamanda mrid bu muhabbetin gerekliliini, hem de kendisine sohbetin en nemli ve en byk art olduunu bilmelidir. Bu muhabbette herkese nasp olmaz, Allhu Tel onu diledii kimselere verir. te kiiye bunlarn hli aksederse ehl-i keml zmresine uymu olur. eyhten yana rbta gereklidir ve hlin aksetmesi iin yeterli olur. Kmil olan eyhin gip ve hzr olma halleri de musvdir. Ayrca phe yok ki bu yolda feyz alabilmede yal gen, vstann (eyhin) haytta veya vefat etmi olmas da eittir. nk rbtann veslesi rhlardr. Fakat mrdin std haytta olursa, feyz hem rhn, hem de cismn olur ve Mevlnn feyzi oka zuhr eyler. Beydv bir hadisi erh ederken yle der: Kuts ruhlar tecerrd ederek her tr alkadan teferrd ederse, rh bedenden ayrld zaman lem-i alya ittisl eder ve onlarda zhir hicplar kalmaz. Bu sebeple de her zaman kara ve denizleri seyrederler. Arz felekte hzr gibi grnr. Ya bilir, ya da melek cinsi bildirir. Btn srlar onlara ikr olur ve pyidr olan nefslere muttali olur. Bu sz Meslik adl kitapta vardr. Sefd erh-i l-i Buhride yle der: eytan- lan hibir zaman Peygamberin sretine giremez ve Onun sretine yakn olamaz. O alak bu hle muktedir olamaz ve yle bir sretten kendini gsteremez. Kmil olan evliy da byledir. eytnn onlarn sretlerine girmesinden de onlar zdedirler. Habs eytan o sretlere giremez. Bunu btn hadis rihleri sylemektedirler. Zeyneddn Hf Vasya adl kitabnda rbta meselesini aklayp Cneydiyyenin sekiz artn sayarken slikin devam etmesi gereken yedinci art slikin gyet nem gstererek kalbini evliyya rabt etmesi ve salam bir tikdla eyhinin zamann kutbu (kutbuz-zaman) olduunu bilmesi gerektiini sylemektedir. Bunlardan baka rbta bahsini aka erh eden pek ok mehur kitap vardr. Yine keml shibi Ebul-Abbs Mrs bu konu hakknda ok gzel bir misl vererek yle der: Mridin nazarndan feyz ortaya kt gibi, onun her nazar slike iksr olur. Mridin bir bak sliki ihy edebilecek zelliktedir. Kaplumbaann hnerine bakarak ibret almak gerekir. nk kaplumbaa bir mddet yumurtasndan nazarn ayrmaz. Nazaryla yumurtay ihy eder. Fakat yumurtann istiddnn olmas ve istidd tohumunun ona yol bulmas gerekir. Slik bir yumurta gibidir ve istidd tohumu ona yaylmtr. eyhin nazar ise mnev bir gnetir. hy kuvveti ona yaratltan gelen bir zelliktir.

63

Fakat bu feyzden nasp alabilmek iin slikin kbiliyetinin olmas arttr. art olmazsa merutun bir tesiri olamaz. Tohumsuz yumurtadan bir ey vcda gelmez. stidd tohumu, el-Vedudun bir lutfudur. bnu Atullah Tcul-Arsta eyhu Ekber Muhyiddn bn Arab Fthatnda rbta bahsini ok gzel bir ekilde yazmlardr. Yine eyh Fs erhu Delil eserinde rbta konusunu aklama noktasnda birok delil saymtr. Daha baka rbta konusunu aklayp deliller sunan, onun gne gibi sbit olduunu ortaya koyan birok hadisler vardr. rnein Fahr-i Cihn Efendimiz hadislerinden birinde yle ferman etmitir: Slihler zikredildikleri vakit oraya rahmet iner108, Bu mmete Hz. Ebbekri sevmek ve ona teekkr etmek vciptir109, te rbta bu szlerden ortaya kmtr. Bu szlerin her biri bir rbtadr ve btn evliyda bir vstadr. Mellifimize gre, rbta muhabbettir ve her muhabbet de bir rbta saylr. Hubbu fillah rbtadr ve bunca vstada ona sebep olmutur. phesiz bundan daha byk tark yoktur. Slik bu sebeple dim hubbu fillah eylemelidir. Mrid eyhini hubbu Peygamber iin sevmeli, onun hakknda ihlasl olmal ve eyhinin yoluna hsn-i rzyla ikramda bulunulmaldr; nk Hak sevgisi, Allah dostlarn sevmektedir.110 Peygamber Efendimiz (s.a.v.) yle buyurmutur: Allah rzs iin birbirlerini sevenler, Arn glgesinden baka glgenin olmad o gnde, Allahn arnn glgesinde nurdan minberler zerinde olacaklardr. Onlarn meknlarna peygamberler ve sddklar gpta ederler.111 Bir muhabbet ki Hz. Peygamber iin olursa, ite o ak hakk bir aktr. Bir muhabbet ki o Resle balysa, o muhabbet dim artmaya lyktr. Allah sevgisi Peygamber sevgisindedir ve Mevlnn ak Peygamber sevgisinden balar. Hem Peygamber sevgisi, evliy sevgisindedir ve en yakn yol bu muhabbettir. Allah iin muhabbet eden ve akn gnden gne artranlar arn glgesinde glgelenir, umduu nimetleri bulur, onlara nurdan minberler kurulur ve btn insanlar onlarn bu durumlarna gpta ederler. Maher gn bu tr asfiyya nebler ve veliler gptayla bakarlar. Kim Hak iin bir yerde oturur ve orada bulunanlar hepsi Allah iin bir araya gelmise ve bu mmin kiilerin kalplerinde ktlk olmakszn bir birlerini Hak iin severlerse, kuts bir hadiste Hak Tel onlar hakknda yle fermn eylemitir: Benim iin (bir mecliste) oturanlara, Benim yolumda harcayanlara Benim iin buluanlara sevgim hak olmutur.112 Her kim yukarda zikri geen hasletlere srekli bir ekilde dikkat ederse, o kii Hak Telnn zaman ve meknsz olan sevgisine kavumu olur.
108 109

Yaptmz aratrmalar sonucunda bu rivyete ulaamadk. Gmhnev, Rmz, I, 273, h. no: 5. 110 Peygamber Efendimiz bir hadslerinde: Benim muhabbetim, Benim yolumda birbirine muhabbet edenler, hlis sevgi gsterenler ve Benim sevgim urunda (can ve mallarn) harcayanlar iin hak oldu diye buyurmaktadr. Gmhnev, Rmz, I, 275, h. no: 14. 111 Gmhnev, Rmz, I, 232, h. no: 7. 112 mam Mlik, el-Muvatta, II, 953, h.no: 1722; bnu Hibbn, Sahih-i bni Hibbn, II, 335, h.no: 575; mm Ahmed, el-Msned, V, 233, h.no: 22025.

64

Yukarda zikrettiimiz mnda bir ok hadis vardr ve bu hadislerin shhatlerinde bir ihtilaf da yoktur. Hakikat u ki rbta hakknda birok delil mevcuttur. Daha birok risle vardr ki, onlarda rbta bahsi ok ak bir ekilde anlatlmtr.113 nsafl kimseler, tasavvuf erbbn ktleyerek rbtann puta tapma olduunu iddi etmezler. Akll kimse her eyi nceden dnr, mmini putpereste kyas etmez ve dim kardeini ver, ho grr. Ondan her ne grrse onu gzel bir ekilde tevl etmeye alr ve szleriyle mmin kardeine taknlkta bulunmaz. Akll kimse, kendisini beenerek nefsine uymad gibi, erbb- yakni de tekfr etmez. Ehl-i kble kolay kolay kfir olmaz. Bu noktada Ehl-i Snnet insf yolunu, Hricler ise mmeti tekfr etme yolunu semilerdir. Chilce davranarak herkesi kfir etme merakls olmamak gerekir. Aksi taktirde kii Hric zihniyetli olurda bunun farknda bile, olmaz. Kii tevtr inkr etmemeli ve Mslman kardelerinde grd davranlar hsn tevlle tevl etmeye almal ve bu konularda dilini tutulmaldr. Hkm shibi Allahtr ve bu yolda insfl olup, insanlarla bo yere cedel etmemek nemli bir erdemdir. Ayn zamanda unutulmamaldr ki insf ehline bir sz yeterken, inat ehli insanlara drt kitaptan da delil getirilse bu deliller kabul grmez.114 Bir konuda tevtr varsa ve onun ehli de Hak ehli ise phesiz onda dallet mevcut olmaz. nk dallet zere limler toplanmazlar. Geri rbtay inkr eden bir sz vardr; fakat bu szde de ne nizam, ne de intizam sz konusudur. Bu kii yet ve hadisten symi; ama bunlar da tefsir ve hadis ehlinin dnda tefsir etmi, mrikler hakknda inen yetleri tarkat ehline isnat etmeye almtr. Sylemi olduu o sz, mevsimsiz sylenmi bir sz, hak tarafna gzlerini tammen kapama gibidir. yeti kendi reyiyle tevch ederek Mslmanlar hakknda iftirada bulunmutur. O fakr kendini lim, tarkat ehlini de hakr grm ve nefsine uyarak ftursuzca ilim ehline hakaret etmektedir. Byle kimseler kendilerini beenerek nefslerini delil edinirler. Onlar ilim ehli tarafndan reddedilmi ve iddialar hakknda da limler tarafndan birok erh ve zhlarda bulunulmutur. Mustafa Efendi, gnmzde eytna rbtada bulunarak onu vsta edinen ve onun kfrnn de o kadar nemli olmadn syleyen sapk grl
113

114

Mustafa Fevzi Efendi, bu eser ve yazarlar zikretmesinin sebebini, bu kitab okuyan kimselere rbta bahsinin alnd kaynaklar haber vermek iin olduunu belirtmi, insaf ehli insanlarn Allahn vel kullarna s-i zanda bulunmayacan, bu hususta onlar hakknda ileri geri konumayacan sylemitir. Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 41-42. Mustafa Fevzi Efendi, szlerine ylece devam ediyor: Sliklerin yalnzca isimlerini zikrettiim faziletli, kmil insanlara dikkat etmesi gerekir. Bu gzde insanlar m byk, yoksa o mnkirler mi? Bu fazletli ztlar inkar eden var m acep? Yoksa bunlar hep mukted bihler mi? Acaba bu byk ztlarn birinden rbtay inkar ve reddeden bir eser vki olmu mudur? Acaba rbtay inkar ve reddeden saym olduumuz kitaplardan daha mteber bir kitap var mdr? Bu mehr olmu nder insanlara bakp da, rbtann dallet olmas hlinde bu gzel insanlar bunu kabul ederler miydi? Eer bu tr rbta hata olsayd ve her bir vsta put olsayd, erbb- ulm rbtann cizlii hakknda ittifak ederek bunu ikrr ederler miydi? Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 42-43.

65

kimselerde vardr diyerek, bu hususu u ekilde tenkit eder: Bu gibi dallet ehli kimseler: eytna rbta edince bana bir tesir geldi. diyecek kadar ileri gitmilerdir. Hak Tel bylesi sapk dncelerden Mslmanlar muhafaza eylesin. nk eytna rbta eden bir kimse; (Dn ki) bir gn btn insanlar nderleriyle aracaz. O gn kimin kitab sa eline verilirse, ite onlar kitaplarn okuyacaklar ve kl kadar bile, hakszlk grmeyeceklerdir115 yetine gre eytan vsta edinmi olur. O gnde eytan vsta olursa artk o kimsenin hlinin ne olacan anlamak zor olmasa gerek. eytan tesirde bulunup da kiiyi mest etmesi ok rastlanan bir durum olmad gibi, lem iinde byle eyler yokta deildir. eytan fesat karmak iin taht, baht ve rahtla ortaya kar. Byle nice binlerce insan aldatm ve tuzana meftn etmitir. yle ki o, adam kfir dahi eder ki, bu sz nass- mbn ispat etmektedir. Eer eytanda kuvvet olmam olsayd Hak Tel istizeyi, yni onun errinden Allaha snmay emretmezdi. Kiinin eytan mrid gibi farz etmesi kendisini dmanna arz etmesi demektir. Bu spk grl kimselerin gzlerini haset kr ettii iin leme fitne koyup mslmanlar kfre nispet ederler. Bunlar ilhm, iv ve ehvnn ne olduunu bilmedikleri gibi birbirinden de ayrt edemezler. Hem bu dallet ehli kimseler Hakkn nrunu atee benzeterek, Hak ve eytn berber syler, oyun ve oyna Kurn ile bir tutarak, kfr mndan tefrk etmezler. Efsneyi vahye tatbk edip, sarholuu sahve benzetirler. Ve yine bunlar Allahn halli olan Hz. brhimi Nemrttan ayrt etmeyerek Halli Nemrta benzetirler. Ms ile Firavunun, s Mesh, Deccl Meshin kim olduklarn bilmez ve kimin yalan kimin sahih olduunu da fark edemezler. Mucize ile sihri bir grerek sihre aldanrlar. Onlar istidrclarn grp bilgisizliklerinden onu mucize zannederler, ya da mucizeleri idrk edemeyip onlar istidrca benzetirler. Mseyleme ile Hz. Muhammed Reslullah hi bir olur mu? nk Mseyleme yalanc, Hz. Muhammed ise Allhu Telnn habbidir. Zhirde domuz eti de sonuta bir ettir ve onu fsk kimselerin her biri yemektedir. Fakat domuz etine bizlerin yedikleri etler nispet olunmaz. nk domuz eti haram, bizlerin yedii etler ise mubahtr. Hi mrid ile eytan bir olur mu? Kalle ile yakn ehli bir olur mu? eytan ile Celilin elisi bir olur mu? Bir midir Lt, Uzza ile Hall? Lt ve Uzza put idi, O ise put kran. Ksacas rbta can ve tene feyzdir ve iddi edildii gibi o put deil, aksine put krandr. Rbtaya itiraz edenler bouna bir gayret sarf etmi, yersiz ve temelsiz szler sylemitir. Bu gibilerin szleri aynen rmcek yuvasna benzer. phesiz Allah her eyin en gzelini bilendir.116
115 116

sr, 17 / 71. Mustafa Fevzi Efendi bu hususta unlar da ekler: Rbtaya itiraz edenleri de rbtann mnsn idrk edemedikleri iin belki mazr grebiliriz. Kimi insanlar rbtann mnsn yanl rendikleri iin ona kar kmlardr. nallah Allhu Tel onlar affeder. Hsn zannm ile derim ki rbta hakknda menf szler syleyenler bu szlerinden sonunda dnmlerdir. Bunca kmil insan onu ispat ederek birok delil sylemiken artk rbtay inkar etmek bo bir dava hlini alm olmaktadr. Rbtay ciz gren bunca lim mestne midir? Evliynn syledikleri bir efsneden mi ibrettir? Yoksa bu ilim erbablar mecnun

66

4.2.1.2.1. Mrid Rbtasnn Yapl ekli Mustafa Fevzi Efendi ve dier tarkatlarn geneline gre eyhi tahayyl ylece olur: Slik gzlerini kapatarak o prin karsnda olduunu ve o yardmcyla yz yze oturduunu farz eder. Ayn zamanda mrid kalbini mridinin kalbine kar gtrdn ve onun nrunun iinde nrlara gark olduunu dnr. yle ki bu durumda mrid kalpten kalbe t Hazret-i Peygambere kadar kalbini balam bir vaziyettedir. Bylece Hakkn feyzi o kalplere zuhr ederek silsile hlinde devm eder ve sonuta eyhin kalbine kadar ular. Prin kalbi Hakkn feyzi iin bir haznedir ve her trl feyz onda toplanmtr. Onun aldan yana bir kaps olduu gibi, slike alm bir kaps da vardr. O, Hakkn feyzini aldan alr sonra da slikin kalbine nru brakr. Mrid kendi kalbini kk bir havuz, buna mukabil prinin kalbini ise bir dery-y ummn olarak dnr. te o dery mrdin kalbine hcum eder ve btn uzuvlarn o dery kaplar. Slik kendini unutuncaya kadar bylece dnr ve s nefsini de eyhine teslm eder. Msivnn gidip de vstann kalmas iin bylesi bir rbtay slik bir mddet yapar. Bylece msivdan bir ey kalpte kalmayarak mrid sevgisi btn vcdu kaplar ve hayret verici bir ekilde tesiri ortaya kar. yle ki mride mensbiyet, sliki temizlemeli, cisim ve cann hep feyz kaplamaldr. Slike mnev bir srr gelirken, kalbine de hibir havtr gelmemelidir. te o srr feyzin eseridir ve feyz ferahlk ve sevintir ki, bu hle inbist derler. Evliyya irtibt da bylece olur. Kalbin mride balanmas Hz. Peygambere balanmas demek olur. Rbta yaparken slikin kalbine kimsenin haylinin gelmemesi, kendisini de ortadan karmas gerekir. yle olur ki mrdin kalbinde bir Hak Tel bir de mrdi kalr. O zaman slik mridin kendisi olduunu ve Allhu Telnn da kalbine nzr olduunu dnr. te bu fen fir-rbtadr ve nihayeti rbta yapann kendisinin bizzat vsta olmasdr. yle ki mrid kendini dndke eyhini grdn zanneder. Rbtann birok eidi vardr; fakat rbtann kmili bylece olur. Mustafa Fevzi Efendi, slik kendisini bile kalbinden karmal ki, Hakka kar zikreden eyhi olabilsin, der. Mellifimize gre byle olmas durumunda, msiv mrdin gzne deersiz, virne gzkr ve gnl levhas msivdan zde olmu olur. Mrde kmil olan bir mrid msiv olmaz. nk mrdi Haktan yana cezbeden odur. Slik msivdan kurtulabilmek iin imdilik gnlden onu karmaz. nk onu gnlden karmann zaman henz gelmemitir. Unutmamak gerekir ki her eyin bir gn teslim edilme vakti gelir. Vsta billah olan her nesne, msiv olmaz ve kiiye bir znt de vermez. Mustafa Efendi, mrid rbtasna Hazret-i Peygamberin: Dny ve dnynn iindekiler, Allahn rahmetinden uzaklam; gazabna
mu? Yoksa bu faziletli insanlarn tm chil mi? Yoksa inatlk mnkirde mi? limlerinin noksan olmas m bu yolda onlara perde olmutur? nsaflca dnlrse o zaman phesiz hak olann tezhr ettii grlecektir. Rbtann muhakkak hak olduunu bilmek gerekir ve buna delilde ehl-i akn ak ve vicdndr. Btn sfler rbta hakknda szler syledikleri gibi bu konu ile ilgili oka risleler de mevcuttur. Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 19-47.

67

uramaktadr; ancak Allahn zikri ve arkasnda gelen dn reten, renen mstesndr.117 hadsini de delil olarak sunup, yle bir aklama yapar: limi billah olan kmil bir eyh, Hakk zikretmeye hem vesle, hem de delildir. Resln ve m vlhu (arkasnda gelen) diye fermn buyurduu ey, rbtann ta kendisidir. nk vsta m vly zikirdir. Rbtann ardnda Hakkn ak vardr. Vsta, Hak akna balangtr. Geri kmil mrid mahluktur; fakat msiv deildir ve o, srekli Hakk zikrettii gibi Hakk zikretmeye de vesle olur. Ktib Mustafa Efendiye gre msiv; kiiyi Haktan dndren, Hakk zikretmekten kalbi uzaklatran eylerdir. Bu sebeple asfiy zmresi msiv olmaz. nk onlar Hak Telnn saf kullar ve grldkleri vakit Hakkn hatrland kimselerdir.118 Onlara balanan mesrr olur. Allah dostlar yle kullardr ki eer gnl erbb onlar grrse o an kalbinde Allah hatrlar, Mevlsna olan ak o an ortaya kmaya balar. Bu ztlar kt niyet olmakszn mnkir olan kimse de grse bir anlk kalbine zikrullh arz olur. Mnkirler onlar inkr da etseler inkrlarnn iinde yardm isteme vardr.119 Mustafa Fevzi Efendi, slikin kalbi rbta yapamad zaman u yolu takip etmesini tavsiye etmektedir: Slik hemen zikrettii yeri deitirip oka istifarla berber fign etmeli, ya da yeniden abdest veya gusl abdesti alp zerindeki kt hli kaldrmaya almal veya Y fel ismini vird edinerek sesli bir ekilde bu zikri on defa sylemelidir. Mrid bunlarn bir tesirini grmezse artk o nefsini izlemeye balar. Tesirini grmedim diye hemen terk etmez, tesiri gzeterek sabreder. Gzleri kapayarak rbta yaplmasna bir zrn varl hlinde, rbta gz ak bir ekilde yaplr ve kalbe vstann hayli bylece getirilmeye allr. Cn u gnlden mridinden yardm isteyerek rezl nefsi zikre istekli yapmaya alr. Ksacas slikin rbtay sabah akam terk etmekten saknmas gerekir; nk rbta hak yoldur.120 4.2.1.2.2. Beytullah (Allahn Evi) Olan Gnln zellikleri Mminin gnl Hakkn evidir. Her gnl Hakkn evi sanmamak gerek; nk ancak mminlerin en kmillerinin gnl beytullah olur. Her kiinin kalbi beytullahtr; fakat kii o l nesnenin kymetini bilmez ve beytullahn put hneye evirerek onda Rabbini unutuverir. Hi olmazsa kii kalbine Hz. Peygamberi, ya da kmil bir mridi getirmeli ki, kalbindeki putlar yok olup temizlenmi olsun. yle bir kapya varmal ki, bu Hakkn kaps, yle kalbe girmeli ki, bu beytullah olsun. Mustafa Fevzi Efendi, her hneyi Hakkn beyti sanp da, kapsn almann doru olmayaca kanaatindedir. nk Hakkn beyti, ancak
117

Tirmiz, Snen-i Tirmiz, IV, 485-486, h. no: 2322; Gmhnev, Rmz, I, 208, h. no: 3.; Acln, Keful-Haf, I, 364, h. no: 1319. 118 Peygamberimiz (s.a.v.) yle buyurur: Allahn velileri yle kimselerdir ki, grldklerinde Allah hatrlanr. Gmhnev, Rmz, I, 161, h.no: 5 119 Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 47-50. 120 Mustafa Fevzi, a.g.e., 57, 58.

68

riflerin kalpleridir. Mridin kalbi, Hakkn beytidir ve o kalbe girilmelidir. eyhin kalbi hastaya dr- if, slike ise dr- safdr. eyhin kalbine giren her kii phesiz dnini ikmal eder. te eyhin kalbine girmekte rbta olur. Bu sebeple slik rbta ederek vstasz olarak eyhinin kalbine girmeye alr. Ayrca mellifimiz, mminin kalbi sadece bir et parasndan ibaret deil, meknsz (l mekn) bir noktadr, der ve gnln o kozalak (sanavber) eklindeki kalp olduunu sanmamak gerektiine dikkatleri eker. O, bu hususu yle izah eder: nk ylesi kalp kfirde de hayvanda da vardr ve bunda insan ve hayvan birdir. Mminin kalbi l mekn bir nur olmakla berber bylesi bir nru kimse trif edememitir. Allhu Tel Hazret-i demi yaratarak kendine sevgili etmi, Onu leme bir hakem olarak gndermi ve lemi emrine verip Onu kuvvet ve kudretle yceltmitir. Ayn zamanda Allhu Tel Onu tecell yeri ederek bilinmek iin Hazret-i deme bir can nru vermeyi dilemitir. O nrda yle bir nurdur ki, bu leme smad gibi insanla da bir mnasebeti vardr. Bylece insan o nurla Hak ve insann; kfr ile mann ne olduunu bilecekti. Ayn zamanda onunla liyt ve sfilt anlalacak, sr- sr ortaya kacak, feyz ve nur hsl olacakt. Onunla gnl mirc ortaya kp, lemlerin Rabbinin nispeti anlalacakt. Bu sebeple Hak Tel emrini izhr etmek iin insann sadrnda bir makm kurdu ve ona mudadan bir zarf yaratp onda bir buhar gizledi. O muday da lem eklinde yaratm ve ona o buhr noktay koymutu ki, o buhra hayvn nefs denir. Fakat o buhar halk leminden latf, emir lemine nispetle de pek kesfti. Yce yaratc kalbin nrunu nefse balad ve bundan tesini de kimseler bilmez. Din alannda geni bir bilgiye ship olan limler, kalbin mahiyetini bilseler de onlarda bu noktada fazla bir aklama yapmaktan kanmlardr. O nur bir taalluk gstererek kozalak eklindeki mudadan ortaya kar. te o zuhrt kalbin nrudur ve mminin kalbi phesiz belirtisi olmayan/bnin bir zellie shiptir. Baka bir deyile kalbin nru gzle grlen veya hayl bir ey olmad gibi ikre veya gizli de deildir ve mutlak srette vcutta bir mekn da yoktur. Ksacas Yaratcnn emriyle bek bulmutur. nsan kalbi, lem-i halktan deil, lem-i emirdendir. Bylece insana almetsiz kalbin/gnln isnd bir taalluktan ibrettir. te Allhu Telnn genilii hakknda fermn eyledii kalp bu kalptir.121 Bu kalp ok genitir ve evliynn
121

Mustafa Efendi burada yle bir rivyet nakleder: Allhu Tel yle buyurur: Ben, kalpleri krlm, kabirleri yerle bir olmu kimselerin yanndaym. Yerime ve gme smam, ancak Mmin kulumun kalbine tevhdimin nurlar sar. Bu rivyeti; Gazzl hyasnda, Yere ge smadm, yumuak ve sakin olan mminin kalbine sdm. eklinde zikreder. Irk ise bu hadsin tahricinde asln gremedim demektedir. bni Teymiyyenin, Bu sz, srailiyyt ierisinde mezkurdur. Reslulahdan rivayet edildiine dair herhangi bir isnad yoktur. demektedir. Zerke de Btl bir hadstir demektedir. Bu rivayeti Zerke, Acln, Dervi el-Ht, bn mer e-eybn ve Aliyyl-Kr eserlerine almlar yukardaki bilgileri vermilerdir. Ancak Sehav, Acln ve AliyyulKrnin eserlerinde yle bir ilave vardr: Bu sz, Mminin kalbi, bana mn ve sevgimi itib etti, ald manasnda ise doru; yoksa: Allah, mminlerin kalplerine hull etmitir, anlamnda ise, Allahn Mesihe hull ettiine inanan Nasrnn inancndan daha

69

kalbi bylesi bir genilie shiptir. Kalbe nispetle arz ve sem pek kk kalr ve on sekiz bin leme sadet de odur. te beytullah olan kalp bu kalptir ve phesiz ki Hakkn srlar bundadr. Mahlk byle olabiliyorsa Yce Yaratcnn nice olduu bir dnlmelidir. Kendini bilen bir kii Rabbini bilmitir 122 srrn bilmeyen Onu bilemez.123 4.2.1.2.3. Muda ve Kalb-i Hayvniyenin Tarfi Allah, gklerin ve yerin nrudur. Onun nurunun temsili, iinde lamba bulunan bir kandillik gibidir. O lamba kristal bir fnus iindedir; o fnus da sanki inciye benzer bir yldz gibidir ki, douya da, batya da nispet edilemeyen mbarek bir aatan, yni zeytinden (kan yadan) tututurulur. Onun ya, neredeyse, kendisine ate demese dahi k verir. (Bu) nur stne nurdur.124 Mustafa Efendi, bu yet erevesinde muda ve kalb-i hayvniyenin tavsfini yapmaktadr: Mudann yeri gsn sol tarafdr ve sreti kozalak/sanavber ekli gibidir. Bu zarf sanki bir fnustur ve gsn sol yanna yerletirilmitir. te mminin sadr Hakkn mikatdr ve mn nrunun balangc ondan olur. Ondaki zcce kandili mudadr ve o mudadan maksatta sveyd noktacdr. Hak Tel buhr olan mayay bu mudaya koymu, o et parasn da ona balayp salam bir yer hline getirmitir. Nefs-i ntkann zeytin ya, bu mayadr ve bu yda mndan gelen bir sermyedir. Onun ark ve garba nispeti olmamakla berber, Hak Tel onu insann gsne koymutur. Onda ilh misbh olan kalp nru; ol! emrinin akabinde lelenmitir. yle ki mmin ok alr ve onda Hak ak yz gsterirse, Hakkn emriyle kalp nru ortaya kar ve o nur kozalak eklindeki mudaya akseder. Bu nur, lem-i halkn tesinden, insan vstasyla bir iret vermek istedi. Fakat kesfet lemi buna engeldi, insann maddi cismi buna hicpt. Kalp nruna bir engel olmasa bile, tesir hususunda engeller oktu. O engeller msiv-y cnd ve her biri kalp nruna dmand. Hakk zikretmek kalbe k verip msivy mudadan ayryordu. Nur an be an tesirini artrd ve mudada birok almalar/erhler ortaya kt. Sanki o nur insann iindeki czlerden biriydi ve gaybe has srlardan feyzleri artryordu. nk o, nefs-i ntkann zeytin yayd. Aslnda o gnein parltsyd. yle ki, Hak nrunu zeyte tecell klm ve kalp nru afak gibi lelenmiti. Latf olan nur an be an lelenmi, kesf olan ette erhalanmt. Muda, kevkeb-i drr, yni inciye benzer bir yldz gibi oldu ve gnein, ayn ve yldzlarn nrunu geti. Bu durum bylece devam ede ede sonunda insana has klnan bu kalp nurlar on sekiz bin lem kaplad.
da kfrdr ve btldr. eklindeki izah tarzlarna yer verirler ve merfu bir isnadnn bilinmedii ve bn Teymiyye ise mevzu olduunu sylemektedir derler. Bu szn mevzu olduu aktr. Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retileri, 240.; Acln, Keful-Haf, II, 175, h. no: 2254. 122 Acln, Keful-Haf, II, 234, h. no: 2530. 123 Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 50-52. 124 Nr, 24 / 35.

70

te mminin kalbinde bu nr vardr; fakat Hakk zikretmeksizin bu nur ortaya kmaz. Bir rivyette Hazret-i Peygamber kalp hakknda yle buyurur: Hibir kalp yoktur ki, Rahmnn parmaklarndan iki parmak arasnda muallak olmasn. Allah dilerse sbit klar, dilerse kaydrr. Mzan da Rahmann elindedir. Kyamet gnnde onu, dilerse bir takm kavimlere ykseltir, dierlerine alaltr.125 Mevln Celleddin Rm, Mesnevsinde yle syler: Sne hhem erha ez firk T b-gyem erh-i derd-i itiyk yle bir sne isterim ki, firktan paralanm T ki ona erh-i derd-i itiyk syleyeyim Bylesi bir kalbe girmek gerekir. Mridin kalbi byledir ve byle olmas da gerekir. Slik bylesi bir kalbe vakit geirmeden girmeli, dnini kemle ulatrmaya almal, eyh sevgisinde fen olmal ki, onda Nebnin ak ortaya ksn. Mrid sevgisinde fen bulduktan sonra Hakkn sevgilisi olmak gerekir. Mrid sevgisi Reslullah sevgisi iin bir sebeptir ve mride (doru yolu gstericiye) sevgi olmadan, Hakka yol bulunmaz. lemdeki detullah byledir ve Hakka vuslat delilsiz mmkn olamaz.126 4.2.1.2.4. Kutup ve Aktab Mustafa Fevzi Efendi, Allhu Telnn ok sayda tecell yeri yaratarak Ztn izhr etmeyi dilediini ve mahlka miratini/aynasn verdiini, sylemektedir. O Yce Yaratc bir ok vstalar gstererek ilh huzra onlar dell klp her birini dierine balam ve bylece lemleri tanzim eylemitir. Her eyi insana bal bir ekilde dzenleyerek, onu bu leme kutup eyledi. nsanlarn da bir birlerinden fark edilebilmesi iin onlar rtbelere ayrd. Bylece insanlarn bzs peygamber, bzs vel oldu. Nebler lemlere gnderildi, evliyya da onlara vris olma zellii verildi. Bu sebepledir ki, Yce Rabbimizden feyz, Hz. Peygambere gelir, sonra da ondan evliyya geer. Bir akis zere kint rtbe rtbe terakk eder. Her ey esfelden ulya devreder ve devirlerini ikml iin de hep seyir ederler. Onlarn da etrafnda dndkleri bir kutub vardr ki btn allardan al ve mehurdur. O kutub insan- kmil ve cihnn kutb-i aktbdr. Btn ey kutba rbta eyler ve her zmre iin vsta olan bir kutub vardr. Onlar seyirlerini kutubiyle yapar, devirlerini de kutba tbi ederler. O kutublar tbileriyle berber kutb-i aktabdan feyz alrlar. Kutb-i zam en yce veldir, yni evliynn en kmilidir. Onun nispeti enbiyadan zuhr ederken feyzini de nbvvet nrundan alr. Her vel feyzi kendi nebsinden alr ki Hazret-i Mustafa da neblere misbh olmutur. Fahr-i cihnn mmetinden olan evliy, Ondan gizli feyzler alr. Hibir evliy peygamber gibi olamaz. nk
125 126

Gmhnev, Rmz, II, 386, h. no: 6. Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 52-54.

71

neblerin ship olduklar tavr, fevk-i fevkten fevktedir. lemlerde her ne ortaya karsa hepsi Hz. Peygambere balanm bir haldedir. Merkezinde liyt ve sfilt olduu halde, her kinat bylece devreder. Her gruh nrunu kutbundan, o kutub da nrunu kutb-i aktabdan almaktadr. Bu cilveyi bilmeyenler inkr yoluna giderler. Bir eyin bilinmemesi o eyin olmamasn gerektirmez. Bu kelmn tm delilleriyle berber haktr. Merbt olmayan, bir reise ihtiyac kalmayan tek bir kii bile yoktur. ster o kii kutbunu bilsin, isterse de bilmesin; Allah onu kutba tbi eylemitir. lemi aydnlatan gnee bakp da ibret almak gerekir. nk bu insana gyet ak bir misldir. Yer ve sem gneten nur alrlar ki, bu nrun feyziyle hayt devm edebilmektedir. Feyyz- hakkinin, Allhu Tel olduu hi akldan karlmamakla berber, zhiri sebepler de okadr. Dnydaki maden ve bitkilerin her birinin gneten feyz aldklar yaknen bilinir. Hayvan trnn her zmresi gnee muhta olduu gibi, gnein nrundan terbiye grmekte ve nrunun feyzinden tasfiye bulmaktadrlar. Fakat onlarn her biri bunun farknda deildir ve hatta bzlar k saan gnei bile grmezler. te kint ister bilsin, ister bilmesin; Ay ve Gne feyzin sebepleridir. Bu ekilde mahlukt silsile eklinde bir birine bitiiktir ve bir birinden asla ayrlmazlar. Fakat mahlukta bir istiddn olmas gerekir ki, Hakkn nrlar onda parlasn. Hem hi bilenlerle bilmeyenler hi bir olur mu? Bilenlere bilmeyenlerden daha ok mteber oluu herkes tarafndan bilinen bir gerektir. Mustafa Efendi, slikin kutbuna tam bir ilimle tevecch etmesi gerektiine; nk onu bilmemesi durumunda her ynyle kmil bir insan olamayacana, kiinin eyhinin ayn zamanda onun kutbu olduuna ve bu sebeple de ona srekli bir ekilde kalbini balamasnn gerekliliine dikkatleri ekmektedir.127 4.2.1.2.5. Mrid Rbtasn nkrn Sebepleri Mustafa Fevzi Efendiye gre slikin rbtann mnsn gzel bir ekilde bilmesi ve anlamas gerekir ki, onu kt yorumlamasn. imizden rbta hakknda bylesi kt kelmlarn kmas rbtann mnsn gzelce bilmediimizden dolaydr. Arayp da erbbn bulamayan bir mrid yapt rbtadan bir netice gremedii gibi, tarkatn edeplerini bilmeyen bir slik gnlnde halveti bulamaz. Bu kii tereddt ierisinde bir mddet gezip durur, sonra ise tarkat terk eder. te bylesi kimseler rbtay ktleyen yazlar yazarak, chilce yerli yersiz konumaya balarlar. Bunlar dinleyenlerde bunlarn noksanlklarn sormayp, itikatlarn da etraflca aratrmazlar. Rbtay inkr eden kimseler de bu kiilerin kelmlarn ho grerek onlarn fikirlerine gre fetvlar verirler ve bylece sanki bu lemde tek mslman kendileriymi gibi lemi tekfre kalkrlar. Bz sf gnlller ise bu tr dedikodular duyarak ellerinde bir delil olmakszn kt zanda bulunmaya balarlar. Gitgide bu hl bir husumete dnr ve bu dedikodular zaman zaman art gstererek devam edip gider. Bu
127

Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 54-57.

72

hususta lim-i billah, fzl olan kmillerin bir ekimesi, mnakaas yoksa da, avm insanlar bu noktada deta birbirlerine dman olurlar. Cehletin avama neler ettiine bakld zaman, onlar mminlere dman etmi olduu grlr. limlik satan bz sz erbb kimseler bu hususta cedel eylerler. Bzen noksan bzen de insafszca davranr ve hakkati gz gre gre inkr ederler. Bu anlatlanlar hep alak nefsin kt ileridir. Yalnz unutulmamaldr ki mmin mmine dman olmaz.128 4.2.1.3. Huzr Rbtas Peygamber Efendimiz (s.a.v.) yle buyurmaktadr: Bir nefes Allhu Telnn azametini, cennetini ve cehennem ateini tefekkr etmek, geceyi ihy etmekten, geceler t sabaha dek zikretmekten daha hayrl olur. Bir de insanlarn en hayrllar onlardr ki, Hakkn Ztn (keyfiyet ve kemiyetsiz) tefekkr ederler. Hem de insanlarn en erlisi o insandr ki Hakkn Ztn hi dnmezler.129 te huzr, bu ilh tefekkrdr ki kalbe feyz gelmesini salar. Bu huzr her tr bilgiye, uyankla ulatrc ve btn edeplerin son noktasdr. Evliynn talep ettii bu huzrdur. Onu bulmak da gafletten uyanmakla mmkn olur. Her ibdetten merm ancak budur, zikir ve tatte Hakkn rzs budur. rifin sermyesi, kmillerin mayas, vuslat ve vahdet, cennete girmek de bu huzrla olur. lmeden nce lenler bu huzru bilip, onu ch u gnlden buldular. Bu huzr, en yce maksatlarn zirvesi, evliynn gyesi, enbiynn devletidir. Bu huzr, fen, bek ve hdun kendisidir. Bu huzr sahv ve mahvn hepsi, cezbe, tesr ve akn zbdesi, uzlet, hl ve makmdr. Bu huzr nefy isbtn tamm, msivnn tammen nefyidir. Bu huzrla nefsin kt arzularn yok eder. Bu huzr kulluun mhiyeti, vahdet-i hd ve vahdet-i vcddur; ince bir tevhd ve hakk bir mndr. Mustafa Efendiye gre seyr u slktaki gayretin ve almann gyesi, bu huzrdur. Seyr u slkun z de bu huzrdur. Seyr-i ilallh, seyr-i fillh, seyr-i meallh ve seyr-i anillh hep budur. Tasavvuftaki stlahlarn tmnden maksat slikleri bu huzra ulatrmaktr. Fakat her gnlde bulunan huzr bir olmaz. Bu huzr kiilerin gcne kbiliyetine gre deiiklik gsterir. yle kmiller vardr ki onlar nrun kendisi olmulardr ve zorlasalar bile, bu huzr onlardan gitmez. Bu ztlar gnllerinden Hakk karmak iin kendilerini zorlasalar, cnlar kar; fakat bu huzr onlardan kmaz.130
128 129

Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 57, 58. Mustafa Efendi bu rivayette Allhu Telnn Ztn dnmekten maksadn, Onun sfatlar, azameti, nimetleri, yarattklar olduu grndedir. Ayn zamanda sfler havas olan kimselerin Hakkn Ztn kemiyet ve keyfiyetsiz dnmesinde bir beis grmemektedirler. Gmhnev, Rmz, I, 198, h. no: 5. Allhu Telnn Ztnn dnlmesini men eden bir ok rivayet mevcuttur. Bu rivayetlerin bzs ylecedir: Her ey hakknda tefekkr edin, fakat Allhu Telnn Zt hususunda tefekkr etmeyin, Allahn nimetleri hususunda tefekkr edin. Yalnz Allhu Telnn Ztn tefekkr etmeyin. Gmhnev, Rmz, I, 255, h. no: 13, 14. 130 Kurn- Kerimde byle kimseler ylece sz edilir: (yle) kimseler vardr ki ne ticaret, ne alveri kendilerini Allah anmaktan, namaz dosdoru klmaktan ve zekt vermekten

73

Bu tr bir huzru yakalayabilmek mmkn olmaz ise hi olmazsa ibdet ederken onu elde etmeye gayretli olmak gerekir. Baka bir deyile hi olmazsa namazda bu huzra dikkat edilmeli ki Hakkn feyzi ve ak ortaya ksn. Ayrca namazn gnl iin bir Mira olduu ve yine Bana dnynzdan, kadnlar ve gzel koku sevdirildi. Ve gzmn nru da namazda klnd.131 hadisiyle ne sylenmek istendii bilinmeli ki namazn srr ortaya km olsun. nk sfatlarn ve ztn mahv namazdadr. Ayn zamanda zikir esnsnda gafletten uyanlmal ki cisim ve can Hakkn huzrunda olabilsin. Zikir byle olmaz ise o zikir pek baya olur ve gaflet ehli her zaman resiz perian bir haldedir. Mellifimize gre huzru elde etmek isteyen bir kii, aada saylacak sekiz esasa dikkat etmelidir:132 4.2.1.3.1. Tarkatn Temelini Oluturan Sekiz Ess Altn silsilenin onuncu halkas olan Abdlhlk Gucdvnnin bu sekiz artn tarkatn esasn oluturduunu sylediini, h- Nakbendin de bunu teyit ettiini ve btn mridlerin bu ess zere devam ettiini belirten Mustafa Fevzi Efendi, ayn zamanda bunlara seyr u slkte dikkat edilmesi gereken hususlar da dendiine dikkatleri ekmektedir.133 O, bu bahse ksa ve z bir ekilde deinir: 4.2.1.3.1.1. H der Dem (Nefes alp verirken gafleti terk etmek) Huzrun sekiz essndan ilki ve cn ihy edeni h der demdir. Slikler her nefes allarnda yce himmet shiplerini dnp gafleti terk etmelidirler. yle ki gaflet zere ne nefes almal, ne de vermelidirler. Ayrca slik her nefeste akln korumaya ve her nefes alta Allah demeye dikkat etmelidir. Bylece mrid ansr/cisim kafesi yok oluncaya kadar gaflet iinde hibir nefes almamaya dikkat eder.134 4.2.1.3.1.2. Nazar ber Kadem (Yrrken dncenin dalmamas iin baklar ayak ularna yneltmek) Huzrun ikinci ess nazar ber-kademdir ve bunlar her gnl ehli yerine getirir. Dervi olan kimse msivdan taraf olan gzn yumar ve her an rz-i lhyi gzler. Yni slik kendini nazar ber-kademe altrmal, yolda gezerken gnlden msivya iltifat etmemelidir. Slik drt ciheti gzlemez, gzlerini ayaklarndan kaldrp da etrafa bakmaktan saknr. Mrid gezerken gfil olmadan hep ayann nne bakar, drt bir tarafa bakmaktan da kendisini alkoyar. nk gzlerini korumayan kiiler, hayvanlar gibi kalplerini de korumazlar.135
alkoymaz. Onlar yle bir gnden korkarlar ki, o gnde kalplerle gzler (dehetten) hlden hle deiir. En-Nr, 24/37. 131 . Gmhnev, Rmz, I, 273, h. no: 3.; Acln, Keful-Haf, I, 303, h. no: 1087. 132 Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 58-60. 133 Mustafa Fevzi, a.g.e., 60. 134 Mustafa Fevzi, a.g.e, 60. 135 Mustafa Fevzi, a.g.e., 61.

74

4.2.1.3.1.3. Sefer der Vatan (Kt ahlktan uzaklamak, gzel ahlka doru gitmek iin mnev bir yolculuk yapmak) Huzrun nc ess sefer der vatandr ki, can ve tenin bu meziyetlere almas gerekir. Mrid, olduu yerde sefer etmeli, bouna ova sahra gezmemelidir. Bu durumdaki slik kt huylardan geerek gzel huylar edinmeye, Hakkn akyla gaflet uykusundan uyanmaya gayret eder. lmeden nce lm136 denen bir ey vardr ki, ite bu seferden maksat o seferdir. Slikler lmeden nce lrse, o lm onlar iin sefer der vatan olmu olur. Ksacas Hak ehlinin sermyesi kt ahlktan ayrlmaktr. Kt ahlktan geen bir kimsenin tutmu olduu bu yol, onu gzel ahlkl olmaya gtrr.137 4.2.1.3.1.4. Halvet der Encmen (Zhiren halkla birlikte olup da i lemin Hakla olmas) Huzrun drdnc ess halvet der encmendir ve onda halvet etmek de bir hner ister. Bu yolun btn sermyesi, seyr u slkn z, kt ahlktan ayrlmak, gzel ahlk ehrine girmektir. Bu hl kesrette vahdet, yni okluk iinde bir olmaktr. Halk sliki kargaaya srklememeli, onun d halkla, ii ise Hakla olmaldr. Bylece bu kutlu himmet daha da yceltilmi ve Nakbendnin nispeti ortaya km olur. Allhu Telnn cezbesinde Mevln gibi gkyzndeki gne, ay ve yldz gemek gerek. Mlkten ayrlmakta brhim Edhem gibi olunmas ve bu hlden de hi kimsenin haberinin olmamas cp eder. Halk, sliki kadeh sarhou sansa bile o, burada ak sarhou olur ve hs olsun avm olsun kimseler onun bu derdini bilmez. Meyhanedeki sarholar gibi kendinden geipte srlarn herkese if etmez. Abdestsiz olmamaya dikkat ederek sessiz skin olur, hibir kimse de onun bu durumunu bilmez. Takv shibi olmak iin mrid samimi olur, her arzu iin kaleme sarlmaz. Bu dncelerden syrlarak temiz ilhma ynelir, durmadan su gibi her kadehe dklr ki kalbini Hz. Mustafann gzellii kaplasn. Slik gnln berraklk sembolnn aynas yapmal, ark gibi vahdetin etrfnda tavaf etmeye gayret etmeli, kalbini hayret gzelliinin nru kaplamal ve o mnda uzlete ekilip renksiz olmaldr. Ayn zamanda mrid grne gre vuslat yolunu kesrette bulmal, can ve teni Allah akna srda etmeli ve akll olmal ancak insanlar onu deli sansalar bile, bunda bir zarar olmadn unutmamaktr. Onda her zaman kesret vahdet bir olsun ve msivdan kalbe ziyn gelmesin. Ne sefh, ne de Cem kaftan giymi olsun. Bir bilinmez klkta insan olsun.138

136 137

Tahrci geti. Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 61. 138 Mustafa Fevzi, Risle-i Mirat-hd f Meseleti Vahdetil-Vcd, stanbul, 1320, 21-23; a.y., sbtl-Meslik, 61,62.

75

4.2.1.3.1.5. Yd Kerd (Hem dil, hem de kalple zikretmek) Huzrun beinci ess yd kerddir ki, burada kalp ve dilin srekli zikretmesi gerekir. Yd kerdden maksat, Allah zikretmekten bir an bile uzak kalmamak, Allhu Tely hi unutmamaktr. Gnl nerede olursa olsun Onu zikretmeli ve her zaman Allah Tely dnmelidir.139 Slik iin kesret ve vahdet, yni okluk ve birlik ayn olmal, zikri kendisine srekli bir ekilde det edinmelidir. Ancak buna herhangi bir insann vkf olmamas gerekir. Gnl Allahn ismini zikrederken yce Mevly dnr, can kuu kafesten uuncaya kadar bir an bile, gfilce nefes almaz. Hakkn Ztn dnerek kendini yormaz ve her zaman Hak ehlinin hallerini taknr. Bu noktada Allahn Ztnn nasl ve nice olduunu dnmez, Ona bir sret, cisim ve araz atfetmemeye de dikkat eder. Aksi taktirde byle bir dnce, kesinlikle kiinin doru yoldan ayrlmas demek olur. nk mekndan mnezzeh olan Allah, bu ekilde dnlmez. Allhu Tel her yerde hzr ve nzrdr, her eyi grendir. Mevlnn Zt iin ne bir zaman ve ne de bir eser sz konusudur. Slikin Hak Telnn Ztn dnmesi, Onun isim ve sftlarn zikretmesinden ibrettir. te slik bu ekilde akam ve sabah hep Hakk zikretmeye alr ve mitsizliin zikre engel olmamasna da dikkat eder. Tekrar sylemek gerekirse mrid gnlden Hakk dnrken herhangi bir sret, cisim ve araz dnmemesi gerekir. nk orta, benzeri ve misli olmayan Cenb- zl-Cell kalbe bakmaktadr. Bundan dolay slik Mevlsn bylece dnr. Bundan baka bir dnce kiiyi helke gtrr.140 4.2.1.3.1.6. Bz Get (Zikir esnsnda lh ente maksd ve rzke matlb diyerek niyeti yenilemek) Huzrun altnc ess bz gettir. Onun da det edinilmesi slikler zerine bir vazfedir. Msiv kalbe geldike pimanlk duyulmal ve onlar kalpten karlarak Hak bulunmaldr. Kalp her trl havtrdan pk olmal ki cisim ve can niyetini dzeltebilsin. Bz gete uyan kimseler kalbe gelen her havatrda lh ente maksd ve rzke matlb, yni lh! Maksadm Sensin ve Senin rzn talep etmekteyim kelmn sylemelidirler. Slik gezdii yerlerde ve her zaman, zelliklede zikir esnsnda bu kelm sylemeye ok dikkat etmelidir.141 Bz get bahsine haf zikrin btn edeplerinin anlatld yerde de deinilecektir. 4.2.1.3.1.7. Nigh Dt (Kalpten masivay karp onu koruma altna almak) Huzrun yedinci ess nigh dttr ve sabah akam nispeti korumak demektir. Dim muhabbet korunmal ki her an Mevlnn ak yz gstersin. Her ne sretle nispet korunuyorsa ite gayreti o sebeplere yneltmek gerekir.
139

Mustafa Efendi, bu husustaki grlerini Hazret-i Peygamberin: Allahn yaratklarn bir mddet tefekkr etmek, bir gece (nafile) ibdet etmekten daha hayrldr hadisine dayandrmaktadr. Gmhnev, Rmz, I, 255, 12. 140 Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 63. 141 Mustafa Fevzi, a.g.e., 63.

76

Baka bir deyile, Allahn feyzi her neyle muhafaza edilebiliyorsa onu elde etmeye allmal, baka eyler braklmaldr. Burada kiiye bir garip hl gelmeli, varn younu hep Onun yoluna sarf etmeli, kalbine ne vesvese, ne de znt ve bezginlik gelmelidir. Ayrca slik Hakkn Ztn tefekkr etmeyi korumaya gayret ederek msivllahtan btnn uzlet ettirmelidir. Bu nispetten yana kii varn terk etmeli ki, nigh dt ona hl olabilsin. Ksacas bu szden maksat, msivallah gnde bir ka saat da olsa unutmaktr.142 4.2.1.3.1.8. Yd Dt (Hakla hem gafletsiz, hem de klfetsiz bir huzr) Huzrun sekizinci ess ise yd dttr ve oka kredici kullarn maksad bu huzrdur. Yukarda zikri geen yedi artn tamamndan maksat hep yd dttr; fakat avm insanlar ondan nasipsizdirler. Geen yedi essta anlatlan hep budur. Bu aklamalarn hepsi yd dat aklamak iindir ve bu esslar yd dtn hizmetileridir. Yd dt, hem gafletsiz, hem de klfetsiz bir huzrdur. Yd dt, dimi huzr shibi insanlarn iidir. O, feyz ve nrun tesinde olan bir huzrdur ki, onu huzr ehli ok iyi bilir. Bu sekiz ess icr eden hakki huzra ulam olur.143 4.2.1.3.2. Terk-i Sr ve Terk-i Hkm Mustafa Fevzi Efendi bu hususta ok orijinal grlere sahiptir. Dnyya aada anlatlacak olan bir ereveden baklmas, gnmzde bu konuda ifrat ve tefrit noktalarna varan insanmz nemli bir dnde olgunluuna ekecei kanaatindeyim. Mellifimiz bu konuda yle bir dnceye shiptir: Huzrun asl mns msivy terk etmektir. Slik bu terk etmeyi de zhirde olan bir terk (terk-i sr) zannederek bouna kendisini telaa koymamaldr. nk msiv kalpte dururken zhirde onu terk etmekten dolay nefs arzular azd gibi, kiinin varn younu terk eylemesi de can ve bedeni tammen berbat eder. Bylesi yokluun sonucu kesret olur ve byle yokluk mitsizlik ve kederi artrr. Mustafa Fevzi Efendi, bizlere terk-i sr mmkn olmaz ve biz gibi cizlere ciz de deildir diyerek szlerine yle devam eder: Geri Allhu Telnn bz zhid kullar vardr ki btn vrlarn Hakka fed etmilerdir. Onlara zhir ve btn bir olduu gibi, onlar Hazret-i Peygambere vris olmulardr. Bu gzde insanlara ne mal, ne de ile lazmdr. Bu ztlar sret ve mnda hl ehli olmulardr. te byle bz hayrl fertler brhim Edhem gibi terk-i diyr ettiler. Ktib Mustafa Efendiye gre burada msivnn terkinden maksat, zhir bir terk deil de, hkm bir terktir (terk-i hkm). O, hkm olan terki yle zh eder: Kiinin mal, evld ve ilesi vardr; fakat onlar ona bir emnettir ve tammen onlardan yana meyil etmemektedir. Slik, onlar gnlden nefsine mal ederek bouna kendine eziyet etmez. Kendini bir emaneti bilip dim kalpten Rabbini dnr, onlar kendisi iin fitne etmez, onlara muhabbette
142 143

Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 63-64. Mustafa Fevzi, a.g.e., 64.

77

arya kamaz ve onun iin onlarn varlyla yokluu bir olur. Bylece slik gnlnde hep Hakkn sevgisini bulmutur. nk onlar ona emanettir, hyanet etmemek ve onlar gzel bir ekilde korumak gerekir. te terk-i hkm bylece gerekleir ki, kmil insanlarn ou msivy hkm olarak terk eylemilerdir. Geri bu da bizlere zor gelir; fakat gayret edersek Allhu Tel bizlere hak yolu gsterecektir. Terk-i sr, terk-i hkmyle berber olursa, ite o zaman o hakk zhd olur ve zhidler zmresi bylesi bir terkle terk eyler. Bu erbbna kolay bir itir; fakat bu zamanda bu bizlere gyet zor gelir, hem de talep edilen bu deildir. Bizden istenen, her an Hak Telya muhabbettir. Slik eri erfe gre hareket eder, mal ve mlke, makam ve mevkiye itimt etmeyip, paray ve rtbeyi kalbe koymazsa, ksacas her hususta ifrat ve tefrit derecesinde davranmazsa bu ona yeterlidir. Yni mrd evld iylini sever; fakat bu sevgiyi Mecnn misli ifrt derecesine vardrmazsa, zengin ise Hacca gidip zektn verirse, oru ve namaz terk etmezse, mal ve makam yznden gururlanp oka mesrr olmazsa, yokluk iin de zlmezse bu davranlar onun iin yeterlidir. Ayrca fni mlk kiinin kalbine ml olmaz, fakirlik ve zenginlik gzne bir grnrse, rzk iin kimseye yk olmaktan kanr ve msivya cndan yr olmazsa, byle bir kiinin dou ve batya mlik olmasnn bir zarar olmaz; byle kalbe msiv da bir zarar veremez. Anlatlm olan bu hususlar, terk-i hkmdir ve bu kadar kiiye yeterli olur. i arla gtrerek nefse ruhbniyeti det etmek uygun olmaz. Ksacas kalpte bir tek Hak olmal ve Onun dndakiler durmak iin onda yer bulamamaldrlar. Mnev huzrun asl byledir ve kalp evinin Hakka yakn olmas gerekir. Hazret-i Peygamber (s.a.v.)in: Sizin en hayrlnz, dnys iin hiretini, ahireti iin de dnysn terk etmeyen ve insanlara yk olmayan kiidir.144 hadisyle ne demek istedii iyi anlalmal ki, tembel olup da gayrete bir zarar gelmesin. nsanlarn en hayrls dny iin hiretini atmaz, bsbtn dnyya da meyletmez. hireti satarak dnyy almaz; dnyy tmden de terk etmez. lemi intizma gayret ettii gibi, kimseye yk olmaz ve o kiiden kimse rahatsz da olmaz. Slik bu hadisi her zaman dstr edinirse, hi phesiz insanlarn en hayrls olur. Gfiller gibi hireti, chiller gibi de dnyy terk etmemelidir.145 Kii, veren el olup da leme lutufta bulunur, tandna da tanmadna da yardm eder. Ayn zamanda sret ve srette hep hireti istemez, Ebu Leheb gibi malyla gururlanmaktan son derece saknr; fakat dny ilerinden de tammen syrlmaz. Dny ileri onun iin bir vusl yeri olmakla berber, dnyy terk etmesi de srette olmaz, her zaman niyeti hirete uydurmaya gayret eder.146
144 145

Gmhnev, Rmz, I, 282, h. no: 9.; Acln, Keful-Haf, I, 348, h. no: 1251. Bu hususta slmda ruhbanlk yoktur. sz rivayet edilmektedir, fakat bu sz hads deildir. Acln, a.g.e., II, 345, h. no: 3153. 146 Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 65-68.

78 Dny bir cfedir ve onun tlibi kpeklerdir.147 rivyeti msivy terk etme noktasnda incelendii zaman unlar ortaya kar: Bu rivyette geen tehdit hakki mminler hakknda deildir. Bylesi mminler o muazzez fikirlerini ve mukaddes taleplerini dnyda tahsil ettikleri iin haklarnda Dny hiretin tarlasdr.148 hadisi vrit olmutur. Dny kmil mminler iin bir nimet, hiret iin bir tarla ve bir ticrethne olduu iin talep edilmitir. Dnynn bir le ve tliplerinin de kpekler olmas, Allaha ve Peygamberine inanmayan, dinsiz, babo hayvanlar gibi yaamak isteyenler hakkndadr. Bylesi kimselere dny bir le ve kendileri de le yiyen kpekler durumundadrlar hatta Hz. Peygamber lisnyla lnet edilmi melunlardr. Mminlerin yle cife gibi dnys yoktur ki kendileri de kpek olmu olsunlar. Hakki mslmanlar yannda dny denilen ey insan bsbtn Allhu Teldan gfil klan her eydir. Byle bir dny ve ondan olan her eyin meln olduu buyrulmaktadr. Ksacas bu dny hiret nimetlerinin kazanld yerdir. Slih bir kimse iin slih olan mal ne gzeldir149 hadisi de bu duruma iret etmektedir. Dny bir cifedir ve onun tlibi kpeklerdir szn yanl aklayan chil hatiplerin sahte mctehidlerin fikirlerine kaplmamak gerekir; nk bu szn mns Mslmanlar dnydan soutup tl brakmak deildir. Eer dny lzumlu olmasayd Hak Tel onu yaratmazd. yle ki dny bir mmin iin lzm deil, bilakis elzemdir; nk dny bir tahsl yeridir. Bu hususta muhakkk sflerin ve slih kullarn szleri baka bir maksadn elde edilmesi iindir ki, o da yukarda anlatlmaktadr. Ksacas, nimet olan dnyy bir le yapan onu tlep edenlerin talep edi eklidir. Mustafa Fevzi Efendi bu durumu yle bir misalle aklamaya almaktadr: Dny bir sr koyuna benzetilirse insanlar o koyunlarn stnden, ynnden, eri erfe uygun olan satndan ve er usullere uygun olarak kestikleri taktirde etinden, kemiinden ve derisinden velhsl her cznden faydalanmann yolunu bilirler. Fakat kpekler ise o faydal hayvan bir hastalk sebebiyle lmesi durumunda onun leinden faydalanmaya alyorlar ki, ite bu misl dnynn ne zaman nimet ne zaman le olduunu gzel bir ekilde ortaya koymu oluyor. Bu durumda Mslmanlar dnylarn bir lee evirmeden ondan faydalandklar taktirde, dny onlar iin hiretin tarlas olmu olur ve dnynn cfeye dnmesi hlinde ise onun tliplerinin kpekler olduu da unutulmamaldr.150 4.2.1.3.3. Gizli Zikir ve Huzrun Nitelikleri Mustafa Efendi tekrar huzr rbtasna dnerek, gizli zikir ve huzurda baz hususlara dikkat edilmesi gerektiini vurgular. Ona gre, her ne kadar msiv kalbe gelse bile, mbted huzru, Allhu Tely sanki gryormu gibi
147 148

Acln, Keful-Haf, I, 362, h. no: 1311. Acln, a.g.e., I, 364, h. no: 1318. 149 Acln, a.g.e., II, 287, h. no: 2822. 150 Mustafa Fevzi, zhr- Hakkat, stanbul, 1331, 7-10.

79 gnlden dnmeli,151 zikrine bylece devm etmeli ve bu fikri hi terk etmemelidir. Geri ba gz Hakkn Ztn gremez; fakat Hak bizleri her an grmektedir ki, bu da yeterlidir. Mrid bu ruh hli iinde ibdet eder; nk kmil insanlar bylece ibdet etmiler ve Allah Resl de hsn bu ekilde trif etmitir. Bu sebeple mrid zikre balamadan nce bu huzru elde eder sonra zikretmeye balar. Bu huzr gnlden hi kaybedilmemeli ki, can ve ten hep hu zere bulunabilsin. Bu sebeple slik gayret gstererek bu huzru zikir bitinceye kadar muhafaza eder. Bu huzrdan yana biraz zahmet ekmek gerekir; nk zahmetsiz bu huzra ulamak mmkn olmaz. Mbtedye bu yolda klfet ok gereklidir ve mbtedler klfetsiz bu yolda gidemez. Bu huzr terk edilerek zikiredilmemesinin gerektii gibi, bu huzr olmadan da zikir olaca dncesine kaplmamak lzmdr. Msivnn gnle gelmemesi mmkn deildir. nk nefs arzular insan tutsak etmitir. Bundan dolay slikin onlar kovmak iin oka gayret sarf etmesi gerekir. Mbted bu ekilde zikrederse sonunda ebed olan huzru bulur. Bu yolda aceleci davranp bu yolu ksa bir yol da sanmamak gerekir. Bu yolun sonu pek uzaktr ve kulun sermyesi ise alma ve gayrettir. Birok rif bu huzr hlini vuslata erenlerin makm olarak tanmlamtr. O, hakkat ehrinin bir meyvesi, biz ise taklit kynn bir klesiyiz.152 4.2.2. TEVECCH ve MURKABELER YOLU Mustafa Fevzi Efendi, rbta yolunu akladktan sonra dier bir yol olan tevecch ve murkabeleri aklamaya balamaktadr. Bu yol hafdir ve onda zikir kalple yaplr. Ayrca aklanacak olan hususlar erkek slikler yaparlar, bayan slikeler tevecch yapmaktan istisn edilmilerdir. Tevecch ylece yaplmaldr: Slik, kalbini eyhinin kalbine kar tutar153 ve stdnn karsnda sanki cann teslim etmi gibi diz kp her trl havtrdan geerek ona teslim olur. yle ki burada gnle hi havtr gelmemelidir. Dizlerini stadnn dizlerine bititirir ve msivallahn dncesine gelmemesine de dikkat eder. O zaman dnyya kar gzn yumarak eyhine bakar ki msivya herhangi bir yneli vuku bulmasn. Diler ve dudaklar birbirine, dilde damaa bititirilir.154 Bu hl kiiye sanki lm leminden bir iret olur; sa m, l m olduu fark edilmez ve nefes alp vermeden baka hibir hayt belirtisi hissedilmez. Burada slik sadece nefes alp verme ve dncesinde Allahtan baka hi bir varlk
151

Hz. Peygamber ihsan hakknda yle buyurur: hsan, Allaha Onu gryormusun gibi ibadet etmendir. Her ne kadar sen Onu grmesen de O seni grr. Buhr, SahihulBuhr, I, 27, h. no: 36; Mslim, Muhtasaru Sahih-i Mslim, Beyrut, 1990, 12, h. no: 2; Gmhnev, Rmz, I, 188, h. no: 1. 152 Mustafa Fevzi, Mirat-hd, 23.; a.y., sbtl-Meslik, 64-65. 153 Burada slikin kalbi pk ve sf olmaldr. 154 Peygamberimiz yle buyurmaktadr: Ulem ile hem meclis olun ve diz dize skn. Zira Allah, l kalpleri hikmet nru ile diriltir. Semnn yamuru ile l topra diriltmesi gibi. Gmhnev, Rmz, I, 271, h. no: 14.

80

olmama durumundadr ve burada tesbih yoktur. Feyzin artrlmas ise hep tevecchten gzetilir. Kmil eyh burada kalben yle der: Y lh, y Kerm, y Kadr, y Azm, y Rahm, y Ceml! Ben Peygambere rbta eylemiim ve Hcegnn her biri de bana vasta olmutur. Hakkn feyzinden her ne ihsn eylesen, Hz. Peygamberin feyzinden ikrm eylesen, bana ananeyle her ne gelirse ve kalbimden yana her ne vrit olursa, u abd-i fakire de ondan bir pay ver. Elmedet inyet sendendir y Mucb. eyhin kalbinden feyzin tecellileri ortaya kar ve mrid kalbine ism-i celli (Allah) telkn eder. te kmil mrid slike byle bir lutuf ve himmette bulunmaktadr. Slik de bunu gz nnde bulundurarak eyhine gzel bir ekilde teslim olur, Hakkn feyzine hazrlkl olup onu bekler ve gnlden de eyhinin kalbine bakar. Yalnz mrid de yalvarp yakararak Haktan feyz ve nur istemelidir ki, Allahn lutuflar ortaya ksn. Mrid, Hak Tely ylece tefekkr eder: Zt- pk tek bir lhtr; orta, benzeri yok ve Ztnn nru her yeri kaplamtr. Mahlkta rzk veren O Yce Yaratc her an bize bakmaktadr. Gizli ikr her ey Ona mlmdur. Slik, Rahmnn Ztnn nrunda mahv ve mustarak olarak, mridinin yannda zelil bir halde durur, eyhinin kalbini k saan bir lamba olarak tasavvur eder, kalbini onun kalbine kar dndrp yle der: lh! Hayy, Mennn, Kerm, ey Rahm ve ey Hudvend-i Halm, Ben nefs ve eytann esiriyim, ey Hudvend-i Azm el-emn. Kalbimi atm sana, inyet et, el-meded! Sensin, kullarna Raf olan. Sdtm sana vsta ediyorum. Hem stdm da sana vesle eylerim. Slik alak gnlllk ve huyla yalvarmaya devam eder ki bu tevecchten dolay ona alama hli gelebilsin. Ayrca bu tevecch esnsnda btn cisim ve can kalbe matf olur. Akl, fikir, his, idrk, hayl ve btn uzuvlar kalbe bakar ve havtrdan da hibir eser kalmaz. O zaman slikin mride teslmiyeti can ve beden olarak bir cenze gibi olur ki, kalbin iinde bulunan kara noktack/sveyd kefolup, gnle yokluk (gaybbet) gelebilsin. Slikin hli byle olmaz ise, byle olmas iin gece gndz almas gerekir. Ksacas eyhinin kalbi k saan bir cisim, slikin kalbi de kibrit gibi olmaldr ki, Mevlnn feyzi yz bin gne olup, k saan (mrid) ile gnl levhasna vursun. O zaman kalpte bulunan kara noktack/sveyd parlar, Hak ak cezbe olarak ortaya kar. Bylece mrid Mevlnn zikriyle coar ve Mevlnn ak onu sarho eder. Baka bir deyile salikin kalbi coar, her tevecchte kalp cezbeyi tadar ve ism-i cell gnl levhasna nakolmakla berber Hakkn zikri slike hl olur. Fakat bunun iin slikin kalbinin pak, Hak akndan da yrei yaral olmas gerekir. Gnein , harareti yz bin kere kuvvetli olsa, iddeti lemi yakacak dereceye ulasa ve bu gne klarn bir taa kar vursa taa tesir eder mi? Yer ve gk k sasa bile, o ta bu ktan etkilenmez. te kiide yapabilme gc (istidd) olursa, her tevecch kalbine tesir eder. Sonra kalpten rha, rhtan srra, srdan hafya, sonra sr- srra tesir

81

eder. Her latfe kalbe balanm durumdadr ve latfeler kalple mmr olurlar. Kalpten ve latfelerden yaplacak tevecch byle olur.155 4.2.2.1. Latfelerden Yaplan Murkabeler Kimi slik kalple murkabede bulunur ve Hakkn fiilleri gnl levhasna bylece nakolur. Slik, kalbinin Hazret-i Fahr-i lemin kalbinin hizasnda olduunu mlhaza ederek ylece duada bulunur: Ey Rabbim, Reslllahn kalbinden dem Peygamberin kalbi zerine Efl tecellsinin feyzini yadrdn gibi, benim kalbimin zerine de o feyzi yadr. Bu makamda terakki eden slike demyyl-mereb denilir. Kimi slik de ruhundan murkabede bulunur ve btn Hakkn sfatlarnda bylece mstarak olur. Buradan murkabede bulunan mrid, ruhunu Hazret-i Reslullahn ruhu hizasnda mlhaza edip yle bir yakarta bulunur: Ey Rabbim Hazret-i Reslullahn ruhundan Hz. Nh ve Hz. brhimin ruhuna yadrdn Sfat- Subtiyyenin feyzinden benim kalbimin zerine de yadr. Ruhtan terakki eden kimseye brhimiyyl-mereb denilir. Kimi slik ise srrndan murkabede bulunur ve bylece onlarn srrn Hakkn fiilleri kaplar. sr murkabesinde slik srrn Hazret-i Resl-i Ekremin srr hizasnda olduunu mlhaza eder ve yle dua eder: Ey Rabbim, Hazret-i Muhammed Mustafann srrndan Ms Peygamberin srrna yadrm olduun uunt- Ztiyyenin feyzinden benim kalbimin zerine de akttr. srrdan terakki eden kimseye Mseviyyl-mereb denilir. Bz slikler de vardr ki hafden iltica eyler ve tenzhi de iltic edilene has klarlar. Slik hafsini, Hazret-i Resl-i Ekremin hafsi hizasnda mlhaza ederek yle bir duada bulunur: Ey Rabbim, Hazret-i Resl-i Ekremin hafsinden s Peygamberin hafsine yadrm olduun Sft- Selbiyyenin Tecelllerinin feyzinden benim hafme de yadr. Hafsinden terakki eden slike de seviyyl-mereb denilir. Bz slikler ise ahfdan murkabede bulunur ve ziydesiyle feyzi, enl-cmi Allahtan alrlar. Slik ahf murkabesinde ahfsnn, Hazret-i Reslllahn ahfsnn hizasnda olduunu dnr ve yle bir yakarta bulunur: Ey Rabbim, Hazret-i Fahr-i lemin ahfs zerine e-enlcmiin feyzinden ahfmn zerine de yadr. Ahf yoluyla vsl- ilallh olana Muhammediyyl-mereb denilir. Burada vsta sdt, feyzin kayna ise Hazret-i Fahr-i cihndr. Kalbe kalbi, ruha rhu vb. kar tutarak skut etmek gerekir. Daha baka birok tevecchler vardr; fakat onlar ancak yakne ulaanlar idrak edebilir. Mbted iin bu kadar tafsilt yeterli olmakla berber bu meslekte ilerleyip sonradan bunlara ehil olunca bu konudaki bilgileri tahsl edebilir. Bu konulardan bahsetmemizin sebebi klar tevk etmek iindir.156

155 156

Mustafa Fevzi, Mzn, 89-92. Mustafa Fevzi, Mzn, 92.

82

4.2.2.2. Murkabt- Kbr Bz slikler vardr ki, onlarn murkabeleri Hak iledir ve onlar gnl levhasna bylece tevecch edip msivy nefy ve mahv eder, gnllerinde sadece Hakk birlerler. Bu ztlar tevhdi, msivdan gz yumarak yapar ve her zaman niyeti gnlden tecdd ederler. Ve yine onlar ilh feyzin ba gstermesi iin dim Hakk kalpten tefekkr edip, Rububiyetin feyzi tesir etsin diye de, kalp gzyle Allaha nazar eylerler. nk o, basretle intizar eder, bylece vech-i hakk ikr olur. Byle insanlar, gnl itibariyle cemiyetin z olduklar halde, toplum iinde miskin bir ekilde boyun bkerler. Havtr gnllerinden silerek Allahtan gelen her eyi boyun eerek kabul ederler ki, bylelikle maksatlarna ulatracak bir yol bulmu olsunlar. nk bu durumda kuvvetler tekleerek bir araya gelir, zhir ve btin hisler birleir. Hepsi birden cn u gnlden grmeye balarlar ve baklar da her zaman kalp levhasnadr. Onlar kemiyet ve keyfiyetsiz olarak Zt tefekkr ederken, cisim ve canlarndan herhangi bir eser grnmez. yle ki o hd bir tevhd (vahdet-i uhd) eyler, sanki o tammen vcd bir tevhd (vahdet-i vcd) shibidir. Onun huzru da harfsiz, lafzsz ve sessiz olur ve sanki o nur deryasna gark olmu bir haldedir. Bu hl iin tam bir ekilde alr, gayret eder ve dier hlinden (nceki hlinden) tammen uzaklar. Byle bir kii, zerreyi bile, Hakksz dnemez ve gremez bir hl alr. Onun iin Hakkn Zt her yerde zhir olmutur. Bu gzel insan her yerde Allah ile berber olduunun urundadr; nk Nerede olursan ol, Allahtan kork. Bir ktlk yaptnda, arkasndan onu giderecek bir iyilik yap. nsanlarla, gzel ahlk shibi olarak muaeret et.157 hadisinden edep almtr. Hem aknda artma meydana gelir ve And olsun! nsan biz yarattk ve nefsinin ona ne vesveseler verdiini de biliriz. Biz ona ah damarndan daha yaknz.158 yetinin mnsn tefekkr eder. te bu durumda olan slih ztlar bylesi bir tazm ve muhabbette bulunurlar. Sanki onlar Hakla sohbet ederler ve bunu yapmalarnn sebebi de hakkat gneinin domas, btn klfetlerin yok olmas, gnl sevgilisinin hicabn kaldrmas, Hak sevgisinde bir anlk bir duraklamann olmamas, sekr ve gaybbetin ortaya kmas, dny ve iindekilerin hatra gelmemesi, ak sultnna uyulmas ve balangtan bitie kadar olan her eyin yok oluvermesi iindir. Ayn zamanda bu slih insanlarn ruhlar grlmeyen, yni aklla bilinen eyler (makult) ile megl olur, ya da onlara duyu organlaryla bilinebilen nesneler/mahsust zuhr eyler. lem-i gaybe intikl edilemedii gibi, hl erbbnn maksad da hsl olmaz. O slik korkusuzca yle dnr: Btn cihetleri nur zere nur kuatmtr. Kemiyet ve keyfiyetsiz yaylm bir nur ki, lem-i gayb ve hdu kuatmtr. Slik her an bu neeyi tefekkr
157

Tirmiz, Snen-i Tirmiz, IV, 312-313, h. no: 1987; Gmhnev, Rmz, I, 13, h. no: 4.; Acln, Keful-Haf, 36, h. no: 82. 158 Kf, 50/16.

83

etmeli ve bu neede mest ve mstarak olmaldr. Mustafa Efendi, btnda daha bir ok direlerin varlna iret ederek, onlar tam olarak idrak edebilmenin bu iin ehline mahsus olduunu belirtir. Mbtedlerin gleri bu yola yetmeyecei gibi zaten onlarda bu yoldan gitmezler. Bu yolda gidebilmek ancak mridin izniyle mmkn olur. Mridin izni olmakszn bir mrid bu yoldan gitmeye kalkrsa, zerre kadar fayda gremez.159 4.2.3. YED TAVIR ve GZL ZKR YOLU Mustafa Fevzi Efendi, tarkat erbbnn kulland metotlardan ncs olan zikir yolu hakknda u grlere shiptir: Seyr u slk kaps zikirle alr. Slik zikirle bu kapy aar ve onunla rtler kalkar. Tarkatlarn kullandklar metotlarn birinci ve ikinci ksm zikirde vardr; yni Yce Yaratcy zikretmek, bu iki yolu da iinde bulundurmaktadr.160 yle ki mrid, Hak Tely zikretmeyi vird edinince, o hem rbta, hem de murkabede bulunmu olur. te mbtedlerin bu meslee balang yeri burasdr. nk ak defterine balang buradan olur. Mntehler ise intihy burada bulmaktadrlar. nk devern eden vecde mnteh buradan olur.161 4.2.3.1. Yedi Tavr Yolu (Atvr- Seba) Mustafa Efendiye gre, zikri sesli yapan cehr ehli iin yedi tavr vardr ve onlar unlardr: 1. Esfel-i Emmre: Burada Allhu Telnn tevhd edilmesi srekli bir ekilde srmektedir ve feyiz art ortaya kncaya kadar da slik tevhde devam eder. 2. Berzah- Levvme: Burada slik, srekli bir ekilde ism-i cellle megldr ve mridin ezkr da yine ism-i celldir; yni Allah demektir. 3. Nfs-i Mlhime: Bu makamda slik H ismini terennm eder ve H diye feryt etmeye balar ki, bu zikrin nru her trl heva ve hevesi perin etmektedir. 4. Nfs-i Mtmainne: Burada ise el-Hakk ismi tecell eder. Hakki derviler el-Hakk ismini zikrederler ve gnlleri hakikaten yaral olanlar, burada mahv olurlar. 5. Nfs-i Rziye: Bu durumda da rziyye gneleri devern eder. Slikler burada el-Hayy ismini zikrederek sonsuz bir hayt elde ederler. 6. Nur-i Lhtiye: Bu makamda slikin nefsi rz olunan bir inci tanesi gibidir ve el-Kayym ismi tecell etmektedir. 7. Sr- Zt- L Mekn (Meknsz Ztn Srr): Slikin nefsi burada sf bir nrdur. Bu enin mliki el-Kahhr ismidir ve bu makamn slikinden de bir almet grlmez. Mellifimiz saylan bu asllarn oka dallar olduunu; fakat burada bu konuyu ksaca anlatmay uygun bulduunu ifde etmektedir.
159 160

Mustafa Fevzi, Mzn, 92-94. Bu ksmlar rbta ve tevecch / murkabedir. 161 Mustafa Fevzi, Mzn, 94.

84

Haf yolu tercih edenler ise zikri ikr yapmaz ve latfelere itibr ederler. Cehrler de hafler de aslnda ayn eyi sylerler; fakat tutmu olduklar yol teferruatta farkllk gsterir. Yni asllar ayndr; fakat teferruatta farkllklar vardr ve letif veya atvr stlahtan ibarettir.162 4.2.3.2. Gizli Zikir Yolu: nsanda Bulunan On Latfe, Nispet Edildikleri Kimseler ve Nurlarnn Renkleri nsanda on latife bulunduunu ve bunlarn beinin lem-i emirden; dier beinin ise lem-i halktan olduunu syleyen Mustafa Efendi bu konuya geni bir yer vermektedir.163 4.2.3.2.1. lem-i Emirden Olan Be Latfe (Letif-i Btne) Bunlar srasyla kalb-i insan, rh (rh-i sultn), sr, haf ve ahfdr ve bunlarn sultn ise rhtur. 1. Kalp (Kalb-i nsn) Sol meme altnda bir yrek (kalp) vardr ki, o sanki bir felek (gezegen) ekline benzer. Bu yrekte ho bir noktack bulunur ve o noktack Hakkn akyla dim coar. Ona kalpte bulunan kara noktack/sveyd derler ve o yle bir eydir ki srlarn tm onda ortaya kmaktadr. O, srr- ezelden olan siyah bir noktacktr ve knhn ancak Hak Tel bilmektedir. O (sveyd), kibrt-i aldr; yni tecell ilk olarak ona ular, onda ortaya kar ve Mevly zikretmek ona tesir etmektedir. te o, insan- kmilin mayas olup, yle bir zaman gelir ki onun lesi cihn kaplar. Eer o nokta lelense kii onunla on sekiz bin alemi seyir etmeye balar. te mnev kandil bu kalptir ve kalp evinin tutumas iinde bir ate gereklidir. phesiz ki o ate de zikrullhtr. Bundan dolay her an zikirle megl olmak gerekir. Aslnda kalp gyet basit bir nokta olmasna ramen, onun lesi lemleri kuatmaktadr. Yalnz her kalbin de byle olduu sanlmasn, ciz kullar onu idrk edemezler. Byle bir kalp ancak kmil bir mminde vardr. nsann kalbi bir maya ve her latfe de onun gnlne bir sermyedir. Her latfe kuvveti kalpten alr ve insan kalple sadeti bulur. Mevly zikretmenin balangc kalptedir, yni zikrullh ncelikle kalpte olur. Slik prini grmez mi ki o, zikri kalple yapmay retir. Zikrin hem balangta, hem de sonuta kalple bir ba vardr. Her yerde zikir dim kalple alkaldr ve onun Hazret-i dem (safiyyullah) ile bir balants vardr. Hakkn fiillerinin feyzinin balangc kalptedir ve burada delilimiz Hazret-i dem olur. Bylece gnden gne feyz-i cell kalbe gelir, kalp tandr akla kaynar ve kalbin nru ortaya kmaya balar. Mustafa Efendi, Ahmed Ziyeddn Efendiden kalp nrunun renginin sar olduunu nakletmektedir. Ona gre, slike kalbinin nru gsterildii
162 163

Mustafa Fevzi, Mzn, 94-95. Burada insann terkibinden biraz bahsedilip, geen blmlerde ksaca deinilen latfelerden yaplan zikir konusu genie anlatlmaktadr.

85

taktirde ona gnlden itimat etmemelidir. nk maksat nur deil, asl maksat Allhu Telnn pak Ztdr. Bu nrun zuhru slike bir iltifattr; fakat gafil kimseye ldrc tesiri olan bir zehir gibidir ve mbtedye kalbinin nrunu grmesi de gerekli deildir. nk bu slikin gnl frnn mahveder, onun nefsi kendini beenmekle birok hileler etmeye balar. Mellifimize gre slikler srr- srra varmadka nefsin elinden kurtulmu olduklar bir zaman olmaz.164 2. Rh (Rh-i nsn) Rhu tam anlamyla kimse bilemez; yalnz bu cilveyi Allhu Tel bilmektedir. nk Allahn ilmi her eyi kuatmtr. Rsih olan ztlar ise ancak Hakkn izniyle, yni bildirdii kadaryla ruh hakknda bir eyler bilmektedirler. Rsih limler de Allahn vel kullardr. Burada anlatlmak istenen ruhtan maksat hayvn rh deil; insn ruhtur. Bu rh bir mahalle hull etmedii gibi, bir mekn da yoktur; fakat o yalnz kalbe tenezzl eder ki, bu tenezzlde tammen taalluktan ibrettir. Rhun nispeti Neciyyullah (Allahn srda) Nh (a.s.) ve Hlilullah (Allahn dostu) brhim (a.s.)adr. Bu durumda olan bir slikin feyzinin kayna Allahn sfatlardr, yni sbt sfatlardr. Ayn zamanda rh-i insnnin nrunun renginin krmz olduu sylenir ve bu nur slike ara sra gzkr. Eer bu nur ortaya kmazsa slik telalanmamal, her an nefs ve eytanla savamaya devam etmelidir. Ayrca rhtan zikreden bir mrdin her zaman sa meme altndan zikretmesi gerektiini de unutmamaldr.165 3. Sr Sr kalpte olan bir kuvvettir ve yle bir makamdr ki, kiinin hdu tammen onda mmkn olur. Buna Ms-y Kelm delil olmutur; nk Onun nispeti srradr. Bu durumdaki bir slikin feyzinin kayna Allahn fiilleri olmakla berber feyz ve nispet ondan balamaktadr. Yakn ehli srrn nrunun renginin beyz olduu syler. Mrdin srdan zikretmesi durumunda, her zaman sol memenden nde zikretmesi gerekmektedir.166 4. Haf Bir de haf vardr ki, ona gnl ehli sr- rh demektedirler. Haf, bilkuvve ruhtan bir makamdr ve bu makama da herkes ulaamaz. Seyr u slk rhta keml bulduka bu hl kuvveden fiile dnr. Bu makamn nispeti ise Hazret-i s (a.s.)adr ve Hazret-i s b. Meryem de bir vstadr. Bu hldeki bir slike feyzin kayna Allahn selb sfatlardr ve bu sfatlar terbiyenin meneidir. Tahkk ehli hafnin renginin siyh olduunu sylemilerdir. Eer slik hafden zikrediyorsa, sa memenden nde zikretmeli ve alamaldr.167 5. Ahf Bir de ahf vardr ki o, srrus-srdr ve mahlk onu bilmez. Ehli onu idrak edip, tesirini canlarnda bulurlar. Bu makamn nispeti ise Peygamberimiz
164 165

Mustafa Fevzi, Mzn, 106-108.; Kalp bahsi hakknda geni bilgi iin bkz. mrid rbtas. Mustafa Fevzi, a.g.e., 108. 166 Mustafa Fevzi, a.g.e., 108; a.y, Ryetullah Ciz midir?, Cerde-i Sfiyye, say: 60, 127128. 167 Mustafa Fevzi, a.g.e., 108-109.

86

Muhammed Mustafa (s.a.v.)edir ve burada Ondan baka bir vsta da yoktur. Slikler burada rbta etmelidirler. Burada feyzin balangc Allhu Telnn Ztdr ki, bunu en kmil evliy sylemektedir. Baka bir deyile burada ilh feyzin balangc eni cmi, yni Allhu Telnn kemiyet ve keyfiyetsiz enidir. n- cmi tammen srrn srrdr ve btn nt- butnu kendinde toplayandr. Be taayyn vardr ki, birincisi ilm-i Haktr. te bu, Hak Telnn ntnn n ve balangcdr. nk bu be taayynn mmtaz olan Hakkn tecellsidir. Tahkk ehli bu makamn renginin yeil olduunu syler. Slik buradan zikrediyorsa, her zaman gsn stnden zikretmelidir. Artk burada latifeler iyice yerlemi, ol! emrinden dolay ikr olmulardr. Bunlarn ne maddesi, ne de cevheri vardr ve her biri Hakkn Ztnn bir tezhrdr.168 4.2.3.2.2. lem-i Halktan Olan Be Latfe (Letif-i Zhire) Be latfe, drt ansr ve bir de nefsten olumaktadr. Bunlar ise srasyla ate, hav, su, toprak ve nefs-i hayvndir. nsann cismi Hak Telnn bunlar yaratmasyla ortaya km, drt unsur kararak onlardan bir latfe reva bulmutur. O latfe de nefs-i hayvndir ve drt unsurdan ortaya kmtr. Bunlarn kuvveti kalbin civrnda oluan bir buhardr ve nefs onlardan ortaya kmtr. Eer slik nefsten zikrediyorsa, her zaman cepheden zikretmeli ve alamaldr. Eer slik zikrini ansrdan yapyorsa, fikrini hep vcda hasretmelidir. Nefs-i hayvn devaml olarak tendedir ve nispeti kalarla gz stndedir ki, buna cephe derler; Trkesi ise alndr ve kiinin cephesi nefse yer olmutur. Drt ansr ise btn za ve tendedir. te beden bunlardan ibarettir. Mrid, bu yedi yerden zikreder ve latfelerden zikrederken kalbi onlara bal olur. yle ki habersiz hibir zaman slik kalbini terk etmemelidir; nk kalp kn, latifeler ise birer kltr. Onlar korumak iin kalbe dikkat edilmelidir; nk nazargah- ilh kalptir. Slikler tembellik etmeksizin kalpten be bin zikrettikleri vakit, ruh, sr ve hafnin her birinden bin zikir etmi olur. Sonra ahfya da bin zikir verirler ki, toplam dokuz bin eder. Nefs ve cismi bunlara eklersek mrdin zikri on bir bin eder. Bunun en az on bir bin, en ouna ise bir snr yoktur. Bu miktardaki bir zikre her mrid ulaamaz. Bu zikirler halvet ehlinde bulunur. ile ve halvet gren slk ehli, phelerini, problemlerini bu latfelerden halleder.169 4.2.3.3. Yedi Tavrn Nrlarnn Renkleri ve Latfelere Uygulan Mustafa Efendi, cehr ve haf yntemi takip eden tarkatlarn sonuta varm olduklar noktann ayn olduuna dikkatleri ekmek iin atvr ve letifi birbirine tatbik ederek gstermeye almaktadr:
168 169

Mustafa Fevzi, Mzn, 109. Mustafa Fevzi, a.g.e., 109-111. Mustafa Fevzi Efendi, bu yerde ayrca unlar sylemektedir: Daha pek ok makamlar vardr ki, onlar erh eylemek haddim deildir. Geri u zikrettiim eyler de oktur ve onlarn tamam bende yoktur. Mermm bir teberrk, bir tevessldr. Bu sebeple cizne kelm uzattm.

87

1. Esfel-i Emmre tavr karlkszdr yni karlnda herhangi bir latfe yoktur. O aalarn aasndadr ve onun maddesi de (mayas) ktdr. Emmre tavrnda bu latfelerden herhangi bir eser bulunmaz ve zulmeti de ok olduundan onda nur da gzkmez. 2. Berzah- Levvme tavr, kalbe nispet edilir ve onun nru sar olur. nk kalbin nrunun rengi sardr ve bunda da hl ehli ztlar ittifak etmilerdir. 3. Nfs-i Mlhime tavr, rha makam olmutur ve nrunun rengi krmzdr. nk rhtaki nrun rengi de krmzdr. Bu ara sra slike gzkr. 4. Mtmainne tavr, srra nispet edilir ve nrunun rengi beyazdr. nk srrn rengi hi phesiz beyazdr ve her slik bunu bylece kefetmektedir. 5. Nfs-i Rziye tavr, haf latifesine karlk gelmektedir ve onda saf erbb hep gizlenmitir. 6. Nur-i Lhtiye tavr, ahfya nispet edilir ve burada btn sddklar komudur. Altnc tavr yni Nur-i Lhtiye beinci tavra yni Nfs-i Rziyeye ok benzer; fakat beinci tavr, altnc tavr iin bir balang yerindedir. Geri aralarnda bz farklar vardr; fakat bu farklar bulmak ok zordur ve bunu da yalnz yakn erbb fark edebilir. Bu sebepten dolay nrunun rengi muhteliftir, siyah renginden yeil ortaya kar. Bu yzden gnl ehli ihtilaf etmi, atvr ehli, yeilin ortaya k siyahtan nce gerekleir sonra siyah renk ortaya kar ki, altnc tavr olan Nur-i Lhtiye hi phesiz byledir demiler; letif ehli ise nce siyah, sonra ise yeil nrun ortaya ktn ve parladn sylerler. nk letif ehlinin mnev zevki ald yer ahfdr. Mustafa Efendiye gre ortaya kan bu ihtilaf kktr ve bu ihtilafa itibar edilmez. Asl maksat siyah ve yeil nrlarn varlnn bilinmesidir ki, bunda da keml erbb mttefiktirler ve bu iki nrda ileri geri konumak uygun olmaz. 7. Sr- Zt- L Mekn tavrdr ki, sf bir nrdur ve nrunun renginden ne bir almet, ne de bir eser vardr. Hafiyede, yni haf yolu tercih edenlerde bunun karlna Cemul-letif derler. Bu tavr, nbvvet tavrdr ve Hz. Peygamberin vrisi olan kmil mridler bundan hissedrdrlar. Bu makama edep shibi kimseler eriir ve verset yoluyla bundan pay alrlar. te cehrler bu trden zikrederek atvr ile alt eit nefsi devrederler. Bir de Naklerin cehr zmresi vardr ki, hepsi ismi celli zikrederler ve bu zikri de gnl levhasna istirak gelinceye kadar hem lisn, hem de kalple yaparlar. Mridi slikte bir alamet grd zaman nefy isbt zikrini ona tlm eder.170

170

Mustafa Fevzi, Mzn, 95-96.

88

4.2.3.4. Gizli Zikir Yolunu Benimseyen Tarkatlarda Latfelerden Yaplan Zikrin Fazleti ve Mertebeleri Mellifimize gre Hakk zikretmek, haf ve cel zikrin her ikisiyle de mmkndr ve bu sayede gnl parlam olur. Fakat burada konumuz zikr-i hafdir ve bu yolu Hazret-i Ebbekir (r.a.) semi ve sonradan Hcegn zmresinin hepsi haf zikri tercih etmilerdir. Yce soydan gelen Nak ahlar bu zikri semilerdir. Naklerin selefleri gitti yerlerine halefleri geldi ve onlardan hibir kimse cel zikri telkin etmedi. Bu tarkin yals genci zikri gizli olarak yaparlar. Hlidler de haf zikir yolunda ilerlerler ve nispetleri de Nakiyy-i Sddkiyyedir. Bunlarn zikri gnlden gnle gemekle berber zikri kalp, ya da ruhla yapmaktadrlar. Gsn derinliklerinde (dern-i snede) be latfe vardr ve onlar her an binlerce kere zikretmektedirler. Hlid-Nakibend olan slikin zikirde tutmu olduu yol bu latfelerdir. eyh-i kmil burada yle bir yol takip eder: Mbtedye be bin zikri kalpten ekmesini telkn eder. Eer mbted zikre devam hususunda gayret ederse, her latfe srekli olarak bin zikir artrr. Rh, sr ve hafden zikrederek sonra ahfya kadar yol gider. Sonra onu cisme, daha sonra da nefse nakil eder ve gnl nefy isbt zikrine elverili bir hl alr. Bir sre sonra da nefsini tecdd eder, zikir ve fikri gnden gne artrr. Bundan sonra slikler tehll ederler ki, burada latfelerle lisn birleir. Fakat bu anlatlan zikirdeki art yine mridin kendisi yapar. Mridinden habersiz latfeleri deitirmeden gnde yz bin kere zikir ekmede herhangi bir zarar olmaz. Slik, mridinin haberi olmakszn kendi kendine latfeleri deitiremez; bu deitirmenin kiiye zarar vereceini de unutmamak gerekir. Bu halleri kmil mrid gzelce ayrt eder, dinler, anlar, sonra nakleder ve sliki evklendirir. nk mnev tabip mriddir ve kuvvetli zikir mridin gnlndedir. Mridin kalbinden mrde bir yol gider ve mrid her tevecchte mrde zikri talim eder. Eer kiideki kbiliyet evik, kalp levhas msivdan pk olursa, zevki, evki ve zikrini artrrsa ve yine gnden gne msivy kalp ve fikrinden karp kalbi Cenb- Hakka balarsa (tecrd-i fikir), o zaman mridin kalbinden mayay alr ve gnden gne sermyeyi artrr. Bu durumda kii mnkirlerin ktlemelerine, alaya almalarna bakmaz, durmadan Hakk zikretmeye alr.171 Her zaman edeplere dikkat edip, sonra da zikirle megl olmak gerekir. Slik hem edebini koruyup Hakkn kapsn Allah iin bulmal, hem de Nakbendiyeye ball koruyarak her zaman trif edilen ekil zere gitmelidir. Kiinin gnde yetmi bin kere zikretmesi, onun aklnn ve aknn artmasna, dert ve kederlerinin gitmesine, zevk ve evkinin gnden gne fazlalamasna vesle olur ki, o zaman kasvet ve karklklar onda barnacak yer bulamaz. Fakat slik, trif edilen eklin dna karsa, gnden gne ii elbette zorlar.
171

Mustafa Fevzi, Mzn, 102-103.

89

Mustafa Efendiye gre eer zikrullh Hak iin olmaz ise, onun dny kadar feti bulunmaktadr. Dnylk bir menfaat iin zikreden, msivy isteyip Allah diyen, para, rtbe gibi tmden fsit olan eyler iin evrad ve esm eken, herkesi kandrmak iin zikreden ve er-i erfe uymayan kiiler, btn insanla zillet ve cinnet verirler. Bu gibi aalk, insaniyetsiz kimseleri slik saymamak ve kabullenmemek gerekir. Dervilerin tutmu olduklar yol kesinlikle bu deildir. Byle kimseler dervilii ve zikri, tuzak olarak kullanm, bu sebepten dolay da Hak Tel onlara tuzak (mekr) kurmu ve bu gibilerin akllarn alarak onlar vahete drmtr. Bunlar kendi elleriyle kendilerini dehete atmlardr. Mellifimiz, kim zikirden dolay keder ve hastalklar grmse, o kiinin zikri, ya dnyev, ya da uhrev bir gye iin yapm olmasndandr veya bozuk bir dnceyle zikir eylemitir yahut vel olmay dnmtr, der. Geri evliy Allahn sevgili kullardr, her ekya da pek kolay vel olamaz. Ancak yle birden evliy olaym diye kii kendi kendine her yerde riyzet ederse, o riyzetinde ifrta der ve kbeti aklnn gitmesi olur. ylelerini uyku tutmad gibi onlar rahat yz grmez ve hastalktan vehimlerine malup olurlar.172 Fakat bz Hak meczuplar vardr ki, onlara Hak ak gd olmu ve bu gzel insanlar cenneti dnyda bulmulardr. Onlarn maksatlar Hakktr ve btn zamanlar naz ve lutuf iindedir. Ayrca bunlar fen fillhla feny da bulmulardr. Mellifimiz bu hususa u msralarla deinir: Bu tarka isr-i Peygamber gerek Mrid-i kmil gerek, rehber gerek Rehberi bulmakla dstr gerek Zulmeti def etmee bir nur gerek te dstr-i tarktir bu kitb Gel oku mekf olur her bir hicb Gam ve mihnet ekenler, her eyde ifrt eyleyenlerdir. Bundan dolay ifrta dmekten saknarak yakn ehli ne demi ise onu mteber tutmak gerekmektedir. Bu meslekten zerre kadar bir zarar gelmez. Slik, mride ve sdta itiraz etmekten, haklarnda uygunsuz ve isbetsiz szler sylemekten uzak durmaldr. Ayrca mrid, bu gzel insanlar hakknda kalbine kt bir zan koymamal, her zaman haklarnda hsn-i zan etmelidir. Kim tarkata veya sdta itiraza devam ederse, o kii ne zhirde, ne de btnda bir rahat yz grr, nefs ve eytan da onu kendine bsbtn kul kle eder. Mustafa Efendiye gre bu yolda gitmeyi tercih eden kimse her zaman trif zere gitmeli, inat etmemeli ve kesinlikle kendi bana riyzete
172

Mustafa Fevzi Efendi, kime Hakk zikretmekten bir keder gelirse, cismime ve cnma gelip zarar versin, demektedir.

90

kalkmamaldr. zellikle de dnylk menfaatler iin zikir ekmemeli, Haktan ayrlmayarak her an Onu anmaya gayret gstermelidir. Ayrca tarkata, mride muhabbet beslemek ve gitgide korkusuzca zikrullh artrmak bu yolun gereklerindendir. Zikir btn lezzetlerden daha ycedir ve zikrullhn zevkini tatmayan bilemez. Eer kiide tam bir zevk kuvvet bulsayd, her sz mnev bir zevkle dolu olurdu ve Hakk zikrettike, klar onun szlerinden zevk alrlard. Yalnz sliklerin zevk iin zikretmediklerini de unutmamak gerekir. Slikin bir gye iin zikretmesi bu yolda fsit olarak grlmtr. Zikir, Hak iin olmal ki, o zikir nur olabilsin.173 1. Zikrin Fazleti Bilindii zere zikr tasavvufta ok byk bir yere shiptir. Mellifimiz de zikrin nemini bz yet ve hadslerle anlatm, onu kalp saffetinin gereklemesi iin yaplmas gereken hususlardan biri olarak saymtr. O, bu konuya yle yer verir: Mevly zikretmek, mmin iin parlatc bir let (saykal) gibidir ve zikredenler mminlerin en fazletlileridirler. Zkir ve sdklar, Hak ehlidirler ve klar topluluu mutlak srette onlardr. Hakk zikretmek lemleri cennet eder ve zikreden bir kimse dnyda da bir znt ekmez. Kim Hak iin zikrederse ne bir zarar grr, ne de utanlacak bir duruma der. Mustafa Fevzi Efendi, zikrin zararl olup olmad hakknda bouna tartmaya girilmemesi gerektiini, eer Hakk zikretmekten bir zarar ve znt gelseydi veya insanlar Mevly zikretmekle bir zarar grselerdi, hi bizlere Mevlmz; Allah oka zikredin ki felh bulasnz174 yetiyle zikretmemizi emreder miydi? Peygamberimiz (s.a.v.): Allah o kadar ok zikrediniz ki size deta mecnn (deli) desinler175 ve yine Mevlnz yle zikredin ki mnafklar size mrdir (gsterii) desinler176 der miydi? gibi sorular yneltmektedir. Ayrca o, bu yet ve hadislerin mnsna bakarak eskiden beri zikir ehlini ktleyenler olduunu aklmzdan karmamamz gerektiini, onlara yaplan bu iftirann sadece imdi olmadn syleyerek telaa girilmemesi ynnde tavsiyede bulunmaktadr. O, bu tavsiyelere baz misaller vererek yle devam eder: Mnkirler, Reslllahn szlerine: Bunlar eski szlerdir demiler ve Onun mecnn olduunu syleyecek kadar ileri gitmilerdi. O ki, Hakk akla zikrederdi; fakat bunu mnkirler bilmeyip Onu inkr etmilerdi. O, mnkirlerin inkrlarn duymazlktan gelerek hak olan dvy ikrra devam etmiti.

173 174

Mustafa Fevzi, Mzn, 99-102. Cuma, 62/10. 175 mam Ahmed, el-Msned, III, 68, h.no: 11640; bnu Hibbn, Sahih-i bni Hibbn, III, 99, h.no: 817; Gmhnev, Rmz, I, 80, h. no: 9.; Acln, Keful-Haf, I, 150, h. no: 497. 176 Gmhnev, Rmz, I, 67, haiyesinde gemektedir.; Acln, Keful-Haf, I, 150, h. no: 497.

91

Zikrullh, btn amellerden daha hayrl, daha latftir ve tasadduktan daha tatldr.177 Allahu Tel: Beni zikredenlerin meclis arkadaym buyurmaktadr.178 Yine zengin fakir, her insan, O yce Yaratcy zikretmek zere emrolunmutur. Ve yine Hazret-i Mustafa, zikir halkas hakknda: Siz, Cennet bahelerine uradnzda oradan faydalannz. Dediler ki: Cennet baheleri nedir? Buyurdu ki, zikir halkalardr179 buyurmaktadr. nk o makam cennet bahesidir ve bir blk insan onda devaml zikretmektedir. yle bir yerden eer sizler geerseniz meyvesinden yiyiniz! O gzel Peygamber bizleri bu hadisinde zikre tevik ediyor. Melekler, birbirleri zerinde semvta kadar zikir meclislerini kuatrlar. Ayn zamanda zikredenin zikri gzel bir sret bulur ve ar- lya gider ve orada kalarak sahibi iin istifr eder ve bu da hair gnne dek bylece devam eder. Zikrin fazileti saylamayacak kadar oktur ve Hakk zikretmek mminlere bir sermyedir. Akla Mevlsn zikredenler dnyda zevkin zn bulmulardr. Mustafa Fevzi Efendiye gre; Hakk zikretmeyi nifaksz bir halde seven kimsede phesiz Hak sevgisi vardr. Hakk zikretmeyi sevmeyen kimse ise erlidir ve onda her eye kdir, Yce Yaratcnn sevgisi yoktur.180 2. Zikrin Mertebeleri Mustafa Efendi zikrin mertebelerini blmde ele alarak, haf metodunu uygulayan tarkatlarn tmnn zikrin znn ksm olduunda ittifak ettiklerini bizlere haber vermektedir. Bunlar, lafzatullh, nefy isbt ve zikrederken kalp ve lisnn birlemesi olarak sralamaktadr. Bu mertebeye mellifimiz ksaca yle yer verir: I. Lafzatullh Birinci mertebe lafzatullhtr. Allah ismi zikredildii vakit her yerde kalp ve letif devreder ki, mrid slike onun yapl eklini trif eder. Burada sadece ism-i cell zikredilir. lk nce mrid, mridinin retmesiyle Allhu Tely zikretmeyi kalpte gizlice tutarak harf, lafz ve ses olmakszn benzeri olmayan Zt tefekkrle birlikte zikretmeye balar. Hakkn zikredilmesi kalbe tesir ettii zaman, mridi ona rha gemesi ynnde talmat verir. Slikler ruhta da tesiri grnce, eyh sliki srra, srda da zikrin tesirini tam olarak
177

Mustaf Efendi bu grleri Peygamberimiz (s.a.v.) u hadisinden almaktadr: Size, amellerinizin en hayrlsn, en temizini, derecelerinizi en fazla ykseltenini, altn ve gm infak etmekten daha hayrl olann ve dmanla karlap sizin onlarn, onlarn da sizin boyunlarnz vurmasndan daha hayrl olann haber vereyim mi? Allah ok Zikrediniz. Gmhnev, Rmz, I, 164, h. no: 7. 178 Acln, Keful-Haf, I, 183, h. no: 611. 179 Tirmiz, Snen-i Tirmiz, V, 497-498, h. no: 3509; Gmhnev, Rmz, I, 64, h. no: 1. Acln, Keful-Haf, I, 88, h. no: 278. 180 Mustafa Fevzi Efendi bu gre u hadisi delil olarak getirir: Hak sevgisinin almeti, Onu zikretmeyi sevmek ve Hakka buzetmenin almeti ise Onu zikretmeyi sevmemektir. Suyt, el-Cmius-Sar f Ahdisil-Berin-Nezr, 1981, Beyrut, II, 157, h. no: 5450. bu rivayet bn Hibbanda da gemektedir ve bu hadis hasendir. Mustafa Fevzi, Mzn, 98, 99.

92

grnce, hafye ihtimamla nakleder. Hafde de zikrin tesirini grd zaman, mrid mrde ahfnn yzn gstermeye balar. Sonra mrid mridi buradan ism-i celle nakleder, slik kalar arasnda Allah lafzn hayl etmeye balar. Burada nefs-i ntka ortaya kar ve slikin zikri gnden gne kuvvet bulur. Slikler burada da tesiri grnce, mrid zikri bedenin uzuvlarna nakleder. Slik, artk burada tmden Hakkn nruna gark olmu ve uzuvlarnn tm de gece gndz zikretmektedir. Mrid yedi yerden zikrederek her birinden ziyadesiyle feyz elde eder, her latfeden bin zikri ekleyerek kalple be bin zikri tamamlar ve bylece haf zikir on bir bine ular ki, bz dervi ve sfler fazlasn da yapmaktadrlar.181 Yukarda saylanlar tamamlannca mrid, sliki ikinci mertebeye nakleder.182 II. Nefy ve sbt kinci mertebe nefy isbt zikridir. Bu zikir, telaffuz etmeksizin olur ve nefy isbt zikri L ilhe illallh kelimesinden ibret olup, yeri gelince bu zikir eidi genie aklanacaktr. III. Zikrederken Kalp ve Lisnn Birlemesi nc mertebe ise zikrederken kalp ve lisnn birlemesidir. Bu zikir dille yaplan zikirlerde sz konusu olur ve latfelerle berberdir. Buradaki zikir, Kelime-i Tevhd, yni L ilhe illallhtr ve onun nru gitgide ortaya kmaya balar. Slikin dersi burada be bindir; fakat bz slikler fazlasn da yapmaktadrlar. Seyr u slk iin geri birok mertebe vardr; fakat slikin bunlardan baka zikri yoktur. Bu mertebelerden birini seme noktasnda slikler muhayyerdir. Ya ism-i celli latfelerden ekerek Halvet ve Celvette kesb-i hl eyler, ya srran nefy isbt eker, ya da lisn ve kalple tehll eder veya her nden dersini ekerek nefslerini msivdan tammen evirirler. Eer slik kemle ularsa her yol birleir. Mrid tutmu olduu yola kbiliyetliyse, mrid-i kmil himmet ederek onu buradan murkabe yoluna nakleder; fakat yine de o dervi hem zikre, hem rbtaya, hem de murkabeye devam eder. Byle insanlar istedike zikrin ksmndan her biriyle zikrederek yolu birletirmi olurlar. Fakat slikin dersi her ksmda da tehlldir, yni L lhe illallh zikridir ve yirmi drt saatte bu tehlli be bine tamamlar. Eer mrid baka zikirlerde ederse onlar fazladr ve o byle yapmakla Hakkn feyzine mteri olmu olur.183 Bunlardan baka makamlar da vardr ve bunlar gelecek blmlerde anlatlacaktr. Burada zikrin zhiri trifi yaplmtr. Bir de bunlarn btn mnlar vardr ki, o bu triften tammen ayrdr. Bu mn szle anlalmaz. O
181

Bu zikirlerin bz artlar vardr. Tezimizin ilerleyen ksmlarnda bu geni bir ekilde anlatlacaktr. 182 Mustafa Fevzi, Mzn, 96-97. 183 Mustafa Fevzi, a.g.e., 97-98.

93

mn, Yce Yaratcnn srrnn feyzidir. O mn srdr ve sr da srla telkn edilir. Bu da harfsiz, lafzsz ve sessiz bir durumda ortaya kmaktadr. Mrid-i kmil mridlerine tevecch ettii zaman her slik kuvvet ve kbiliyeti nispetinde bu tevecchten nasbini alr. O yardmn srra yneltir ve slik de bu yardmla berber istiddn cezb eder. retme ekli hep tevecchle olur ve bu mn baka trl anlalmaz. Mrid slikine tevecch eyler ve Hak lutfuyla ona sonsuz srrndan feyz verir. Yal olsun gen olsun herkes kbiliyetine gre bu feyz derysndan nasbini alr. Mellifimize gre, zikrin bunlardan baka eitleri de vardr; fakat onlar szle anlatmak mmkn olmadndan prin talmine ve yardmna ihtiya vardr. Bunlar errahe, hayret ve maiyet zikirleridir. Kalp erbb olan bz kimseler, bu eit zikirleri vird ederek onunla vehim ve kederleri yok etmilerdir. Fakat bu zikirler slik iin vazfe olan zikirlerden olmamakla berber, byle zikrin ehli ve erbb da azdr. Mustafa Fevzi Efendi, mnev yolculukta eit slikin olduuna dikkatleri ekmi ve onlar u ekilde anlatmtr: Mbtedler farz namazlar ihy edip, snnetleri terk etmemeye, iyi ve kty birbirinden ayrt etmeye dikkat etmekle yetinir. Mbted olan slik bundan baka evrd edinmez. Fazla vakti varsa zikrini yaparak fikr kuvvetlerini zikre sarf eder. Dny ilerini terk etmekten saknarak nefsinin hlelerine meyletmekten kendini sakndrmaya alr. Mutavasst slikler, mbtedlerin, dikkat etmesi gereken hususlara ilveten virdlerine dikkat etmeleri ve nfile namazlar klmaya da zen gstermeleri gerekir. Unutulmamaldr ki bu durumda olan bir slik Hakkn feyzini namazda bulur. Mntehler ise Kurn ve Snnete uyma noktasnda ok titiz davranrlar. Onlar, Allhu Telnn feyzini Kurndan alr, kelmullahla mesrr olurlar. te bu sraya dikkat etmek, bu rtbenin stnde gayrete almamak lzmdr, yni slik konumuna gre zikir ekmelidir. Mrid ilerlemeyi istiyorsa itibar edecei usl budur. Sabah ve akam bu usle dikkat etmek ve bu yolu kaftn gibi giymek gerekir. Seyr u slkte kide budur ve daha fazla bir megliyette fayda yoktur. nk hl ehli kimseler byle yapmlardr. Yalnz bu zamanda bunlar yapmak gyet zor bir itir; ama slk erbbnn tammen tkenip kalmad da sanlmamaldr; nk ehli iin slk kaps kapanm deildir.184 Mustafa Efendinin bu konuda syledii u msralar ok mnidrdr: Say gayret etmeyiz, pek sdeyiz Rh- Haktan sanki biz zdeyiz
184

Mustafa Fevzi Efendi, szlerine ylece devam eder: Slikler benim gibi ciz olursa, onlarn zikri her zaman teberrk iin olur. Biz usl grsek de b-areyiz, hilekr, kt nefse mptelyz, hizmetiyiz. Mrid bizi tevik etmek iin lutufta bulunarak bunlar bizlere tlim etmektedir. Binde bir slik zuhr etse bu bile yeterlidir. Bu zamanda usl erbb ztlar, bir iin bini kabul etmektedirler.

94

Neylesin mrid bize, bu hl ile Benzemez ahvlimiz, ehl-i dile Ger kabl etmezse buhl etmi olur Ortalkta kiyl kl eyler zuhr.185 4.3. ZKR 4.3.1. NEFY SBT ZKRNN TRF ve USL Mustafa Efendi, her ne zaman latfelerden zikir tamamlanp bu mertebeler son noktasna ularsa ve btn uzuvlar tammen kalp gibi olur, latfeler srekli olarak zikredip sultn zikir zuhr ederse ve ayn zamanda slike zikretme noktasnda bir rehvet gelmezse; ite slikteki o n mrid-i kmilin bildiini ve nefy isbt zikrini o zaman mrde telkin etmeye baladn belirtmektedir. O, bu zikir eidinin trifini yle yapar: Nefy isbt, kelime-i tevhid (L ilhe illallh)tr ve bunda da mertebe bulunmaktadr. Slik l lhe demekle msivda ulhiyetin varln her an nefyetmi, illallh demekle Hakk ispat ederek, Allhu Tel ile ahd ve msk etmi olur. Burada zikreden kimsenin kendi makamnca mn ortaya kar: 1. Hak Tel mabd-i mutlaktr ve Ondan baka mabd yoktur. Mbtedler bu hlde zikrederler ve onlarn L mabde illallh zikirleri budur. 2. Sliklerin, maksadm her an ancak Hak Teldr diye dnmeleridir. Orta halde olan sliklerin zikrullh bylecedir ve onlarn L maksde illallh zikirleri budur. Burada bir mn daha vardr ki, o da slikin L mahbbe illallh demesidir. 3. Can kuunun l mevcdeyi syleyip, sonra illallh ile izhr etmesidir. Slikin l mevcdeyi syledii sanlmasn; nk burada sadece onun mns tefekkr edilir. Bu zayf, resiz hl ile bu cmleyi sylemi olmak hatdr ve stelik de yalandr, belki de ilhd olur. Bu fen fillh makmdr ve her makamda bir ok mnlar ikr olur. Eer gnl ehli fen fillh olursa, gnlnde msiv kalmaz. Byle kimseler akam ve seherde kalplerine nazar ederler ve onda msivdan hibir eser grmezler. Bu gzel insanlar sonra o kalpten bile, vazgeerler ki, bu makma akl ermez. Can hayret iinde hayrete varnca, ite o zaman l mevcde syler ki, mnteh olan slikin hlince zikrullh da byle olur. Onlarn l mevcde illallh zikri ite budur. Bu makamdan nasl? ve niin? gibi sorular sorulmaz.186 4.3.1.1. Nefy sbt Zikrinin Edepleri Bu zikir eidinin bir de edepleri, yani artlar vardr ki; onlar mellifimiz dokuz olarak tesbit etmi ve onlar szle anlatmann olduka zor
185 186

Mustafa Fevzi, Mzn, 104-106. Mustafa Fevzi, Mzn, 111, 112.

95

olduuna iaret etmitir. O, bu zorlua ramen, bu zikrin edeplerine u ekilde yer verir: 1. Kalbe muttal olmak iin devaml bir ekilde vukf-i kalbe ihtimam gsterilmesi. Slik, akln, fikrini ve hissini bir yere toplayp, onlar kalbine hasretmeli, akabinde ok gemeden btnna bakarak msivy oradan tammen kovmaldr. Slik kalbinde feyze hzr ve kalp levhasna ihtimam gstererek ona nzr olmaldr. Kalb-i insn ezel bir nur olur ki, bunu insana Hak Tel vermitir. Ayn zamanda Allhu Tel onunla kullara nazar eder ve onda ilh feyz bulunur. Ksacas burada mrid, vukf-i kalbye, yni msivdan alkay kesmek iin btn kuvvetiyle kalbine nzr olarak Haktan gayrisini oradan karmakla megl olmaya dikkat etmelidir. 2. Havtrn ortaya kmamas iin haps-i nefes yaplmas. Bu szden, tammen nefes alnmad zannedilmesin. Bu edebe ylece riyet edilir: Nefes , be, yedi, dokuz, on bir, on be, on yedi, on dokuz gibi tek saylarda bir alnr ve bir nefesle ancak yirmi bir tane nefy isbt zikri yaplabilir, bundan fazlas olmaz. 3. Gbekten balayp beyne kadar uzanan nrn bir izginin dnlmesi. Bu nrn izgi zikredene gzkr. Bu, yce fikir ve zikir yolunun srrnn grlmesi iin gereklidir. 4. O an tehllin sadra nakedildiini dnerek zikredilmesi. Burada mrid, kendi kendine kelime-i tevhidin sadrna yazlm olduunu dnr. Bu nakn heyeti de ehline mlmdur. Mustafa Efendi, bunu trif ederek, tehllin nasl nakedildiini yle anlatr: (l) gbekten baa kadar ekilmitir, (ilhe) sa meme altndadr ve rhun yeride burasdr. Burada slik bana (ill)nn nakedilmi olduunu, kalbine de ism-i cell mhrnn vurulduunu dnr. Drt lafza drt yer dnlr ki, bu usle r darb derler. Bir de darp ile tamamlanan vardr ki, bu kalbe srekli olarak (illallh) vurmakla gerekleir. Gbek ve rha itibr ederek, kalpte (illallh) seerler. te bu tesirin, zikrullh iin olmas, can ve bedenin de Allah iin titremesi ve rpermesi gerekir. 5. L ilhe illallh zikrinin mnsn tefekkrle zikretmesi. Bu kelimede mertebe olmakla berber her mertebede baka baka mnlar ortaya kmaktadr. Mnteh, mutavasst ve mbted slikleri anlattk. Burada mbtedden maksat, nefy isbt ehlidir. Bu sz onlara nispetledir ki, biz onun ehli deiliz. Bizlere nispetle bu mbtedler, mntehdirler ve stlerine nispetle bunlar mbteddirler. mndan biri dnlsn ve rtbe rtbe dierleri fikredilsin. Bu rtbeler ehline mlmdur ve her makamda bir mn mteberdir. Mny tefekkr etmek Hakka yaknla sebep olur ve hi phe yok ki asl maksat Hakka yakn olmaktr. 6. Lafzatullhn kalbe vurulmas. Burada slik Hak Tely zikredip, Allah ismini kalbe darp eder. Gbekten bir dire dnlecek olursa, slikin sadr merkezi olmu olur. Sa taraftan hareket edilip, baa kadar klr ve sol taraftan gbee bititirilir. (l)y nefy, gbekten itibar eder ve (ilhe) lafzn sadan karr. Baa kar,

96

(illallh) ile ispata gelir ve Allah ismini kalbe vurur. Bylece pk olan kalbin genilii artm, kuvvetlendirilmi, kt ahlk yok edilmi ve onda gzel ahlk ortaya km olur. 7. Havtrn reddedilebilmesi iin belli bir adedin tefekkr edilmesi. Nefy isbt (l ilhe illallh) zikri be binden daha az olmamas gerektii gibi gitgide de gnl levhasna nakolunmaldr. Burada yaplacak zikrin tek rakaml olmasna, belirtilen adetten de ne eksik, ne de fazla olmamasna dikkat etmek lzmdr. Ayn zamanda mrid ka adette bir nefes alm ise, ylece dersini tamamlamaldr. 8. Nefy isbt zikri tek rakaml olarak yapldktan sonra Muhammedr-Reslullh demekle tamamlanmas. Bunu slik ya dille syler, ya da kalbinde tahayyl eder. Bu hem Nebler hna, hem de onun derghna tevessldr. 9. Bz Gettir ki, her nefes aldka hemen o sylenir. Yakn ehli, niyeti tashih etmek iin hemen lh ente maksd ve rzke matlb (lh! Maksadm Sensin ve talebim de Senin rzndr) derler. Slikin btn, gaybbeti buluncaya kadar bylece nefy isbt zikrine devam eder. Mustafa Efendi burada u hususlara da dikkatleri eker: Bu zikir iin bir stadn kapsna varmak ve o kapdan bunlar almak gerekir. Kim bu konuyu bundan daha ak ve ikr isterse, onun btnnn saf, parlak olmas, bu halleri gnlnde bulmas ve kalbi feyzin kayna olmas, kitb kalpte talim etmesi, bu nkteleri kimseden renmemesi, bu lezzeti vcdunda hissetmesi ve bu sadeti srrnda bulmas gerekir. te o zaman bu szleri tasdik eder. Asl maksat zetlenecek olursa, kulluk kiinin en yce maksaddr. Bu cihna gelmemizin maksad tammen kulluktur ve bu dindar kimselerin mermdr. Hakk bilmekle Ona ibdet etmek ve o ibdetten de rzy gzlemek, demiyet ile olur. te bu nasihate dikkat ederek, dem olmaya niyet etmek gerekir. Herkesin kendine gre eitli niyetleri vardr ve mbted olan slikin niyeti dem olmak olmal ve demiyette sadet bulmaldr; nk dn ihy etmek demiyet ile olur. Slikin niyeti cennet, nimet ve nz olmamal; sevp almak iin de hi gam ekmemelidir. Ancak dem olup, Cellullahtan korkmaldr; nk vusl yolu demiyet ile mmkn olur. Slik hep Cemlullaha k olmaldr. Essen Onun cemlinde trl trl nimetler vardr ve bu insann krnadr. byle olunca cenneti gnlden karp, Allah bulmak gerekir. Mrid mabdunu cennete deitirmez ve maksadn sadece Allah olduunu bilir. Kim kendini Allhu Telya sevdirirse, nefsini cennet-i alda bulur. yle olur ki, Hak Tel cenneti klara verse; fakat onlara tecell etmese, cenneti semeksizin terk eder ve cennete hi itibar etmezler. Bizler Cenneti Cemlullah iin istemek ve cehenneminden de Cellullahtan dolay korkmak gerekir ki, ite demiyet byledir. nsan- kmil olan kimsenin, dny ve hrette erli ii olmaz. demiyet gzel ahlkl olmaktr. Kii en gzel ahlka ulamak iin gayret etmeli ve almaldr. Ancak slikte kt ahlktan her ne varsa, ondan vazgemesi durumunda, ancak mteber olabilir. te bu, seyr u slkn zdr ve

97

demiyetin mayas gzel ahlktr. Bu da er-i eriften kazanlmtr ve bu ahlkn gzelliinin artmas tammen tasavvufla olur. Slik evliylk isteyerek zahmet ekmez, kef ve kermet de istemez. Hakk bulmak isteyen, byle bo iler iin gayret sarf etmekten saknr, mutlak srette dem olmak iin niyet eder; nk asl maksat demiyettir. Kim burada insan- kmil olursa, o zaman gitgide onda her trl keml ortaya kmaya balar. Mnev sretler ve beerin kemlt, demiyet ile gerekleir. Kmil bir kul olmayan gururlu bir kul olur ve gklerde usa da istidrc gstermi olur. dem olmak isteyen himmet ehlinin Hak yolunda ayann sbit olmas, kullua bel balayp mert olmas ve her ibdette halvet bulmas gerekir. Ayn zamanda her tr kulluun alsn yapmas, Mevlsn grm gibi bilmesi, zikir ve tatn arkada olmas lzmdr. Unutulmamaldr ki dinsiz olan kimseler dem deildirler. Ktib Mustafa Efendi, dem olmak isteyen kiinin drt sfattan vazgemesi gerektiini; nk her fenaln bu drt sfattan dolay ortaya ktn, sylemektedir. Onlar da yle sralar: 1. ehveti terk etmeli, 2. Gazaptan uzak durmal,187 3. Kt znda bulunmamal, 4. Kendini beenmilikten de saknmaldr. Bunlar terk eden slik yakn ehli olmu olur. Bunlardan baka daha bir ok kt sfat vardr; fakat bu drd dier ktlklerin kaynadr. Eer slik bu kt sfatlardan kurtulursa, hi phesiz dem olmu olur. Yalnz, bu sfatlardan tammen vazgemek de uygun olmaz, aksine ehvet ve gazap mutedil olmaldr. ehvet iffetle, gazap ecatle birlikte devam etmeli, kt zan tmden hsn-i zanna dnmeli ve kendini beenmiliin yerini ise yokluk almaldr. Nere de yokluk olmazsa kii kendini beenir ve dim onun ii tevbe istifar olur. Eer slik bu hususlara dikkat etmezse, nefsinin hayvanl hi gitmez. Asl maksat slikin kt ahlktan kurtulmasdr ki, rhu her zaman ykselebilsin. Ayn zamanda slik fazletlerden tesir kazanmal ki, mteber olan ahlk nefse gelebilsin. Ksacas vusl yolunun nasip olabilmesi iin dem olmak gerekir.188 4.3.2. ZKR ENGELLEYCLER ve BUNLARDAN KURTULMA YOLLARI Mustafa Fevzi Efendi, bu hususta ok orijinal tespitlere yer verir ve bunlar bizzat eyhi Hasan Hilmi Efendinin sylemi olduunu syler. O, bu konuda u bilgilere yer vermektedir: Mrid ya sevinli, ya da zntl olur ki bu hallerden biri muhakkak her slikte vardr. Hak Telnn feyz kaplarnn balanmas, mbted olan bir slik iin kasvetin ortaya kmasna sebep olur. Bundan dolay slikte kasvet, iddet artar ve onda bir znt ortaya kar ki, o her olur olmaz eye hiddetlenmeye balar. Zikre isteksizlik hli ortaya kar,
187 188

ehvet ve gazap, her ktln anasdr. Mustafa Fevzi, Mzn, 112-117.

98

istedii ey ise nefsin istemi olduudur. nat nefs tembellik etmeye balar. Sanki vcdun uzuvlar hastadr ve hak yolda tembellik artmaya balamtr. Byle olunca da slikin hlinde bozulmalar ortaya kar, deta o sarho olur, kendinden geer ve cisminde hastalk hli kendini gsterir. Hsl slikin nefsi ona mitsizlik ve keder verir, trl trl yollardan hkmn icr etmeye balar. te bu mbted olan mrdin kabz hlidir ve nefsi onu kabz hline sokmutur. Yhut mrdin gnl msterh olur, zikir ve fikrinden ona ziydesiyle evk gelir. Zorlanmakszn ibdetlerine devm eder, onda ak ve tesir yelleri esmeye balamtr. Zikir ektike zikir ekme istei artar ve bu hlinde de nefsine itat etmez. An be an mnev zevk ve muhabbet yz gsterir ve hl ehlinin hallerine ulamaya gayret eder. Ksacas, zikre meyil ve heves eder, ona o anda zikir abes gelmez. Bu ise mbted olan bir slik iin bast hlidir. Eer slikin hli mutavasst ise, o zaman bu hale inbist derler. Mevlnn ak coup artar, vecd ve cezbe; zevk ve evk ortaya kar. Onun gz gece gndz kanla dolu olur ve Hak sevgisi vicdnna tesir eder. Onda sdta ballk ortaya km cisim ve can lezzeti artrmaya balamtr. Srekli bir ekilde kalbi alr ve kalbinde rikkat ortaya kar. Bu hl mutavasst durumdaki slikin inbist hli, mntehlerde ise cemlin tecellsidir. nbist ve ceml hallerinin tam aksi ise mutavasst durumda olan saliklerde munkabz, mntehilerde ise celldir ve erbbna kemli kazanma byledir. Mustafa Efendiye gre tarkat ehli olanlar zmredir. Bu zmreden olan mbtedlerde, kabz ve bast halleri ortaya kar ve onlarn kabz hli, bast hline nazaran daha ok olur. Mutavasstlarda, inkibz ve inbist halleri grlr. Mntehlerde ise bzen cell, bzen de ceml hli ortaya kar.189 4.3.2.1. Havtrn Ksmlar ve Bunlarn Farklar Mellifimiz, kabz ve bast, inkbz ve inbist hallerinin havtrla irtibtl olduunu sylemi ve mutlak srette bu havtrn da drt ksmda ele alndn nakletmitir: 1. Neftsen gelen havtr: Bir havtr ki, kalbin alt tarafndan geliyorsa, o nefstendir ve o tammen erdir. 2. eytandan gelen havtr: Kalbin sol tarafndan ortaya kyorsa, o gururlu eytann saptrmasdr. 3. Melekten gelen havtr: Kiiye gelen havtr kalbin sa tarafndan ortaya kyorsa, o da melektendir. 4. Hak Teldan gelen havtr: Havtrn kalbin derinliklerinden gelmesi hlinde ise o, Hakkn ilhmdr ve ona tevfik de denir. Mustafa Fevzi Efendi, bu durumlar fark edebilmenin gyet zor olduunu vurgulayarak; fakat kalp erbbna bunun pek kolay olduunu der. Mellifimiz bunu anlamann kolay yolunu yle anlatmaktadr: Eer slike gelen havtr nefsinden ise, onda vesvese, evhm ortaya kar ve o arzusunda srr eder. Her ne istemise onu hep ister durur. Fakat slike gelen havtr
189

Mustafa Fevzi, Mzn, 210-211.

99

eytn olursa, o alak, isteinde sebat etmez, baka bir arzuya geer ve kiinin efkrn her tarafta gezdirir. rnein arap ime arzusunun nefsten gelmesi hlinde kt nefs bu arzusundan vazgemeyip srar ettii gibi dim isteine ulamaya da gayret gstermektedir. O hayasz nefs gyet ahmaktr. Kt arzu eytndan olursa sreklilik gsteren bir srar ve sebat olmaz. Onun maksad kiiyi isyna dvet etmektir ve an be an onun arzusu deiiklik gsterir. nce kiiye arap imeyi teklif eder, eer kii bu arzusuna uymaz ise bu arzusundan vazgeer. Sonra kiiye, mselles190 i, o tammen merdur ve iltr, il da haram olmaz der. eytan bunda da rz yz grmez ise bir kadeh iki imeyi teklf eder. Kiiyi asla bir kadeh sarho etmez, krma dostlarn, gnln ferahlasn der ve bunun gibi hile ve desselerle insanlar megl ederek ou kimseyi bu ekilde gaflete drmeye alr. Eer eytan arzusunu yaptrmada zafere ulaamazsa, durmadan vesvese verir. ki mideye iyi gelir deyip, bira veya konyak isteyerek kt olan davranlarda bulunmas iin kiiye vesvese verir. Ksacas arzusunu hep dndrp deitirir. nk alak eytan, hlekrdr ve her zaman insanlar isyna sokmak istemektedir. zetlenecek olursa, er-i erfe her ne ki mugyirdir; ite o, Yce Yaratcnn rzsnn dnda bir itir. Dny, ehvet, mal dncesi vb zevklerle megl olmak, ksacas msivyla megl olmak, nefs ve eytandan gelen arzulardr. te bunlar mbted olan slikin mptela olduu eylerdir ve bundan dolay da Hakkn feyzi kesilir. Slik fikrini Allaha ihtiss ettii, yni sadece Onunla megl olduu taktirde eytann vesvese tuzandan kurtulmas pek kolaydr. O erirden Hakka iltic etmek ve ilh derghtan mit var olmak gerekir. nk bir kalpte hem Hak Telnn, hem de lnetli eytann olmas mmkn deildir. Bu noktada Allah (c.c.)den yardm talep etmeye de dikkat gstermek yerinde bir davran olsa gerek. Eer kalbe gelen havtr melek tarafndan ise, phesiz bu havtr tat ve ibdet fikri olur. hiret, cennet, cehennem fikirlerinin tm meleklerin telkinleridir. Eer kalbe gelen havtr Hak Teldan ise, Hak ve Reslullah ak hsl olur, ulv lemi tefekkr edip gece gndz mr, rh gibi fikirler durmakszn kiide tedvr eder ve kalp bunlarla dolar. Yni o ulv ilerle megl olur; fakat zl-Cellin zikri byle olmaz ve bu tefekkrler Hakk zikretmek deildir. Gafletten uyank olup zikir mertebesini dnmek gerekir. Bu dncelerin zikir esnsnda olmamas ve hibir havtrn kalbe yol bulmamas lzmdr. Slikin kalbinde bir tek Allah olmaldr ki, zikrin edepleri hep byledir. hireti tefekkr etmek hayrldr ve mbtedler bu dncelerden holanrlar; fakat Hakk zikretmek bundan da elzemdir ve hiret, cennet, cehennem gibi dnceler; zikredeni megl eder. Zkire elzem olan, Hakk zikretmesi ve Ondan baka kalbine bir havtrn gelmemesidir. Mrdin fikrini
190

kere kaynatlp koyulam, baharat ve eker kartrlm bir cins arap.

100

nr ve nur megl ederken, Hakk zikretmek mmkn olmaz. Yukarda bahsi geen hususlar fru, Hakk zikretmek ise asldr ve bu sebeple aslla megl olup frt brakmak gerekir. Slike nefsn ve eytn bir havtr gelirse, o zaman ona Hakk zikretmekten dolay bir huzr gelmez.191 4.3.2.2. Nefsn ve eytn Havtrn Geli Sebepleri ve Bunlardan Kurtulma Yollar Mustafa Fevzi Efendi, slike bu tr vesveselerin geli sebebinin eyhe veya sdta itiraz etmek olduu kanaatindedir. O, bu durumda mbtednin mnev bir hastala tutulmu olduunu syler. Mellifimize gre bu durumun baka sebepleri de vardr. Onlar da isyn ederek Hakka kar edebin korunmamas veya dnylk bir bel yhut dny sevgisidir. O, bu hastalklarn mnev illarnn olduunu ve bu illarn kullanlmas hlinde kalp evinin temizlenip tzelenmi olacan syler. Mustafa Fevzi Efendiye gre bu hastalklarn resi unlardr: Mrid, itirza kar hsn zan edip, eyhe gzel bir ynelile kalbini rabt ederek, itiraz her neden ortaya kmsa onu hsn teville yorumlar ve bunda da bkp usanmaz. Slik, varlndan geerek onu imtihan bilir ki sliklerin terbiyesi byle olur. Ksacas mrid, itirazn terki iin bir re arayp bulmal, noksanlk bendedir deyip piman olmaldr. Slikte olan mitsizlik ve geveklik gnah ve isyndan dolay ise, o isyn ve kusuru terk etmek iin sebatla gayret etmeli, tevbe ve istifar ederek piman olmal, tevbesinde srar ederek alamaldr. Kabz hlinin sebebi dnylk bir bel ise, yni kllet, illet, zillet, ya da bir cefya giriftar olmaktan dolayysa, kanaat edip klletle yetinmelidir. llete teslim olmal, rz gstermeli ve zillete sabretmelidir; nk kaz Haktan dr. Gece gndz her trl cefya tahamml etmek gerekir. Bu tahamml Mevlnn feyzinin an be an ortaya kmasna vesle olur. nkbz hli dny sevgisinden dolay oluyorsa, o zaman da lm rbtas edilerek nefse itiraz edilmelidir. Slik, Peygamberimizin lisnyla kendisini hzimul-lezzte192 yni lezzetleri ykp yok eden lme arz ederek, dim yzn ukbya dndrmelidir. Bunlardan baka bz mnev illar da vardr ve her biri birok nkteleri iermektedir. Zikir esnsnda bir usanma, geveme hli olur da slikte inkbz hli ortaya karsa, o zaman slik abdestini yeniler veya bana oka su dker. Bu hl bunlarla gemez ise gnlnde Hakkn feyzi belirinceye kadar gusl eder. Gc yetiyorsa bu gusl souk suyla yapar, kudreti yok ise ifrta kamaz. O kabz ve geveklik bununla da gemez ise, mrid-i kmilden feyz almas gerekir. O an ilh feyzin gelmesi ve zntnn gitmesi iin mride tevecch etmelidir.
191 192

Mustafa Fevzi, Mzn, 211, 212. Peygamber Efendimiz bir hadislerinde: Lezzetleri ykp yok edeni (lm) oka annz. buyurmaktadr. Tirmiz, Snen-i Tirmiz, Beyrut, 1987, IV, 479, h. no: 2307; Acln, Keful-Haf, I, 150, h. no: 500.

101

Vehim ve vesvese bununla da gemez ve bu illarla da havtr gitmezse, o zaman elbiselerini deitirip kimsenin olmad bir mekn seer. O makmda Allahn rzs iin namaz klar, sonra kabzn defi iin Ona niyazda bulunur. nkbz hli bununla da gemez, bu dert ve maraz def edilemezse, o vakit slik zihnini sadece Allah ile megl ederek cehr bir ekilde y Fal demeye balar. Bunu da krk-elli defa syler, kendisinin mahv olduunu dnr veya iddeti dimana kadar temas edecek bir ekilde burnundan iddetlice nefes alr. Slik, meyil ve hevesinin msivdan kesilmesi iin bylesi nefesi be on defa tekrarlamaldr. Eer bu arlk hli bununla da gemezse, o zaman slik kelime-i tevhd (l ilhe illallh) zikrini ekmeye balar ve kalp ile lisnn birlemesi iin tevhdi de cehr bir ekilde syler. O hl-i mell bununla da gemezse, bu hl tarkata girmekten dolay ortaya kan bir tesir olabilir. Bir mddet bu hl zere sabredilir ve nefsin arzularndan saknlr. Geri sliklerde tarkat kabz (kabz- tark) vardr ve bunu da fark edebilmek gyet zordur. Ktib Mustafa Efendiye gre kabz- tarkat ylece olur: Slik hzne alm, teninde bir geveklik ve cnnda bir keder olur; fakat kalbinde dnydan bir eser yoktur. O zaman zevk ve evk ba gstermez. Burada slikin hli srekli bir ekilde aknlnn artmasdr. Onda bir zaman zikre ve tefekkre gayret olmazken, dny zevklerine kar da onda bir hareket grlmez. Mustafa Efendi; fakat bu hle kusursuzca dikkat etmek gerekir; nk belki bu mitsizlik ve geveklik nefsn de olabilir. Slikin onu kabz- tark zannetmemesi lzmdr. nk onda bulank ve erli bir itih vardr. Slik zikre isteksiz olur da nefsin zevkine uymaya kastederse ve bu sebeple ona bir mitsizlik ve keder gelirse, aldanarak onu kabz- tarkat zannedebilir diyerek, bu hle ok dikkat edilmesi gerektiini vurgulamaktadr.193 4.6. MRD- KML Bir mride intisap etmek bu meslein vazgeilmez esaslarndan biridir. Mustafa Fevzi Efendiye gre mrid-i kmilin ehlullah, slikin de onda rifu billah olmas gerekir. Kmil mridler keder ekmeyen, her zaman hakikatten ders veren ve iksir-i Hak gibi insanla yardmc olan insanlardr. Fakat byle gnl ehillerini bulmak, hakki mridi tanyabilme altyapsnn olmasn ve geni bir aratrmay zorunlu klmaktadr. Kmil bir mid bulan kiinin mutlaka her ii kolaylar ve onlara intisap eden kii yakni bulur. nk onlar Peygamberin vrisleridir.194 Kmil bir mrid lim-i billah olmakla berber, dn ilerde de lim olur. En nemli husus ise her trl iinde eri erfe uygunluu gzetir ve hayt boyunca da kt hl ve davranlar sevmez. Ayrca sahih bir Ehl-i Snnet inancna ship olduu gibi, zhir ilimlerde de sz shibidir. Hem o,
193 194

Mustafa Fevzi, Mzn, 212-215. Mustafa Fevzi Efendi kendi dnemi iin, bu zamanda byle zt yoktur anlaynn doru olmayacan, onlarn olmamasnn kintn yok olmasnn sebebi oluunu belirterek gnl ehli olan mridlerin mnev kaynaklar olmalar ynyle de feyzlerinin kinat kuatmakta olduunu, sylemektedir. Mzn, 58, 59.

102

gzel ahlk ve er-i eriften kl kadar bile ayrlmaz. te bu noktalar kmil bir mrid olmann temellerini oluturur. Bu vasflar tayan bir mrid bulunursa, ite Peygamber vrisi, lim-i billah odur. Kim byle bir mridi beenmezse fesatlk yapm olur. Byle bir gnl ehlinin bulunmas hlinde onunla grp gnl ehlinin hallerini ondan sormak ve renmek gerekir.195 4.6.1. KML MRDDE OLMASI GEREKEN BE NTELK Mustafa Efendi bu nitelikleri be balk altnda toplayarak yle zetler: 4.6.1.1. Sarh Bir Zevk Sahibi Olmak (Zevk-i Sarh) Kmil bir mrid zevk shibi olur, meclisinde ak ve lezzet bulunur, nazaryla dervie tesir eder, kalbiyle mrdini coturur ve her tevecchnde slikin bu meslee rabetini artrr. 4.6.1.2. Sahih Bir lme Ship Olmak (lm-i Sahih) Kmil bir mrid lim-i billah olur. Sret ve mn bilgisine ship olduu gibi, dn ilimlerde de noksanl olmaz. nk dn ilimlerde noksanlk hsrna sebeptir. Hem ship olduu ilimde faydal olan ilimlerden olur ki, dertlilerin dertleriyle dertlenip bu dertlere re bulabilsin. Burada faydal ilimden maksat dn ilimlerdir. Dn ilimlerden maksat ise Hakkal-yakn olmaktr. Dn ilimler dndaki ilimleri bilmemesi kmil bir mrid olmaya zarar vermez; fakat dn ilimlerinin mteber olmas gerekir. Kmil bir eyh her zaman btn insanlar Hakka dvet eder ve makbl olan eyleri ayplamaz. nsanlar sdk ve sebata dvet ettii gibi mmeti hak yola doru eker. Ayn zamanda sliklere istikameti emredip, onlara dn emirleri retir. Btn mahlukta efkat ettii gibi, her zaman insanlar sadete dvet eder. 4.6.1.3. Himmet Shibi Olmak (Erbb- Himmet) Mntesipler intisap ettikleri mridin himmetinde izzet bulmaldrlar. eyhin l himmet sahibi olmas gerekir ki himmeti, rzy temenni etmek olsun. Hem her slike lutufta bulunmas kmil bir mridin zelliidir ve byle davranan mrid, mridlerin en kmilidir. Fakat slikin buna hazrlkl olmas ve eyhin kalbine giden bir yol bulamas gerekir. nk slike yaplacak himmet mnevdir ve bu da gnlde hibir lekenin olmamasn gerektirir. 4.6.1.4. Rz Olunan Trden Hallere Ship Olmak (Ehvl-i Merdiyye) Slik olan kii mridinde ho haller bulmaldr. Kmil bir eyhte hikmet, iffet, ecaat, rz, kanat, kazaya teslim olma, zhd, takv, tevekkl, merhamet, rikkat, sabr, tahamml, adletli davranma, istikmet, efkat, sdk, vef, mnev kuvvet ve safvet (kalp safl) olmaldr. Mrid-i kmilde bu zelliklerin olmasna dikkat edilir. Bu zelliklerden bzsnn noksan olmas,
195

Mustafa Fevzi, a.g.e., 59, 60.

103

az veya ok olmas kmil mritlie zarar vermez; fakat bu vasflarn tmnn olmamas sakncaldr. Yni az ok bu evsafn bulunmas gerekir. Fakat bu zelliklerin hibiri bulunmazsa o ahs kmil bir mrid deildir ve ondan feyz de beklenemez. 4.6.1.5. Basret Shibi olmak (Ehl-i Basret) Kmil mrid sliki dim kontrol eder, mrdinin hallerini bilir ve ondaki hlis ve kark olan eyleri tespit eder. Baka bir deyile kimin anlaysz, kimin zeki olduunu; kimin alkan, kimin bu yolu muhafaza edebileceini bilmesi gerekir. nk slik, eyhine gitmeyi, mkl ve phelerini sormay ister. Slikin i durumunun kefi her ne kadar grmeyerek olsa da, btnn kefi tek tarafl olmaz. Uzman bir doktur hastasn grmeden gyabnda onun hastalklarn kefedemez. ster neb olsun ister evliy, Hakkn izni olmakszn gayb bilemez.196 4.6.2. KML MRDDE OLMAMASI GEREKEN BE NTELK 4.6.2.1. Dn Konularda Chil Olmak Kmil bir eyh dn ilimlerde bilgisiz olamaz, dn konular hakknda ilim ehline limlere ihtiya duymakszn vaz nasihatte bulunabilir. 4.6.2.2. Haram ptal Etmek Kmil olan eyh haram ok iyi bilir, onlar helal sayarak eri erfe muhlif gitmez ki, her sliki haramlardan men edip hak yola dvet edebilsin. 4.6.2.3. Manasz ve Faydasz Davranlarda Bulunmak, Dn lerde Saygsz Olmak Mrid-i kmil her zaman hikmetli konuur ve mridleri de onun konumalarndan birok ibretler alr. Onun her trl kelm sadece hayr olur ve sylemi olduu hayrl szleri Allah iin syler. Szleri dny iin bile olsa, onda bile mutlaka hayr olur. Ayrca kmil olan mridin skt etme halleri oka olduu gibi, her sz de Allahu Tel hakknda olur. 4.6.2.4. Nefsin Arzusuna Uymak ve Bidat Ehlinden Olmak Hakki bir eyhin dny ehli olan insanlarla gece gndz berber olmas, her an nefsinin arzularna uymas dnlemez. O, dnyy dnys kadar, hirete hireti kadar alr. zetle diyebiliriz ki kmil mrid bizler gibi olmaz, her an tutmu olduu yol, Hz. Peygamberin yolu olur. 4.6.2.5. Kt Ahlk Shibi Olmak Kamil olan mrid gayretli, alkan ve istikmet shibi olduu gibi, onda kt ahlk bir eser olmaz. Eer bir eyhte kt ahlk varsa o kmil
196

Mustafa Fevzi, Mzn, 58-61.

104

mrid deil, ancak vm olabilir. eitli eserleri olsa da kt ahlk sahibi bir kii kmil bir mrid deildir ve mrid olmusa bile noksandr. Fakat gayretli olup alrsa Allahu Tel ona fazlndan kmil mridlii ihsan edecektir. Kmil bir eyhte zellikle dny sevgisi, yalanclk ve ehvet gibi kt hasletlerin olmamas gerekir. Allahn veli kullar fsk, riya ve hamkat gibi hallerden uzaktr. Hem de gnl ehli insanlarda meddhlk, hynet, cimrilik, gazap gibi vasflar da bulunmaz. Fakat mrid cellli ise bu normal karlanmal, hayret edilmemelidir. nk kmil mrid hliyle celllenir, bu gibi halleri gazap olarak deerlendirmek isabetsiz olur. Bilindii zere gazap dny ve nefs iin olur. Bz vakitler cereyan eden bu tr cellli davranlar, mridin dny-hiret sadeti ve tasavvuf bir edeple edeplenmesi iin olan bir tavrdr. Mustafa Fevzi Efendi bu konuya unlar da eklemektedir: Bizlerde olan gazap ise genellikle nefs ve dny iin olmaktadr. Gnl ehlinden tezhr eden celli gazap sanmamak gerekir. Yukarda zikredilen hususlar kendinde toplayan bir mrid bulunduu taktirde, ona intisap eyleyip terbiye halkasna girmekte gecikilmemelidir.197 Yukarda zikredilen zellikleri kendinde toplamayan, yni kmil olmayp da mridlik iddiasnda bulunan kimselere el verilmez; bilakis irad en mkemmel olan bir gnl sultn aramak ve ona intisap etmek bu meslee giren slikler iin vazgeilmez bir sorumluluktur. Kmil bir eyh bulunduktan sonra hizmetine girip, seyr u slk yolunda onun tecrbelerine gre hl ve davranlara bir dzen vermek gerekir. Ayrca mridin intisap edecei mridin fakr veya zengin olmasna bakmas uygun bir davran deildir. Mustafa Efendi; bu zamanda kmil mrid yoktur dncesine kaplmann doru olmayacan belirterek, kyamete kadar riflerin bulunaca grndedir. Ona gre, bu vasflarda olan bir mridin bulunmad bir zaman mevcut olsayd, lem yok olur giderdi. Dnyda tek bir tevhid ehli kalmsa, ite o kii bulunduu zamann kutbu ferdi olmu olur. Mminler hakknda hsn-i zan shibi olmak ve vusl ehlinin eksik olduu bir zamann olmamas kanaatine varmak gerekir. Her an Celleddn Rm olunmal ki, cihndaki insanlar ems-i Tebrz olabilsin. zetle sylemek gerekirse kmil bir mrid bulmak ve ondan Peygamber Efendimizin tutmu olduu yolu renmek bu meslee ynelmi sliklerin yapmas gereken en nemli hususlardan biridir.198 Asl maksat Allhu Telya yakn olmaktr, mrid ise bir vstadan ibrettir. eyh-i kmil vsta-i billahtr ve noksan olan eyhten noksanlk hsl olaca da unutulmamaldr.199 4.7. MRDN DKKAT ETMES GEREKEN HUSUSLAR Mellifimiz bu blmde tarkata gnl verenlerin dikkat etmesi gereken kurallara ve seyr u slkn uslne yle yer vermektedir:
197 198

Mustafa Fevzi, Mzn, 58-62. Mustafa Fevzi, a.g.e., 81. 199 Mustafa Fevzi, a.g.e., 167.

105

4.7.1. TARKATA GRMEK N YAPILAN STHARENN EKL Kmil bir mrid bulunduktan sonra, sra ona intisab etmeye gelir. Kii tarkata girmeye niyet ettikten sonra ilk ii istihre yapmasdr. stihre yapmak isteyen bir kimse ncelikle iki rekat namaz klp Allah Telaya tevbe ve niyazda bulunulur. Bu namazn sir namazlardan bir fark yoktur. Bu iki rekatl namazda Ftihadan sora zamm sre olarak ezberlenmi olunan herhangi bir sre de okunabilir; fakat Kfirn ve hlas sreleri ezberlenmise ilk rekatta Kfirn, ikinci rekatta hlas srelerinin okunmas gzel grlmtr. Selamdan sonra istihre yaplr ve bu da zenle kere tekrar edilir. Sonra dny kelm konumakszn yz sa elin stne konarak sa tarafa doru yatlr. stihreye yatan uykuda her ne grdyse eyhine anlatr. stihre budur ve uyuma mecburiyeti de yoktur. Kii istihrede bulunduktan sonra, hemen stdnn derghna giderek kmil olan stda icbet edip elini tutmak sretiyle ona intisap edebilir. Bz muhakkikler, istihre yapan kii her neye meyil ederse onu yapsn demektedirler. Her ite istihre ve istire yapmay alkanlk hline getirmek, kmil bir mride intisaptan sonra da gzel bir ekilde bu yolun edeplerine dikkat ederek almak, hi phesiz kiiye hakkatin kapsn aralayacaktr.200 4.7.2. NTSAP EDLEN MRDE KARI DKKAT EDLMES GEREKEN BE HUSUS Mustafa Efendiye gre kmil bir eyh bulup ona intisap etmek, bu yolda atlan ilk admdr. Kmil bir mride teslmiyetin mkemmel olmas ise be hususta sakldr. Slik bu hususlara dikkat ederek seyr u slknu ikml etmeye alr. 1. Slik, kmil mridinin emrini bekletmeksizin yerine getirir. Slikin mridinin yapm olduu emir hakknda dnmesine, yorum yapmasna gerek yoktur. Her ne tr olursa olsun emretmi olduu eyi yapma noktasnda bekleme olmamaldr. nk kmil bir mridin emretmi olduu ite ktlk veya eri erfe muhlif bir durum sz konusu olamaz. Aksi taktirde byle bir kimse mrid deildir. 2. Slik, kmil mridinin yasaklad hususlar hemen terk eder. Bunda da niin yasaklad, bir hikmetinin olup olmad aratrlmaz. 3. Slik, kmil mridinin huzurunda olsun, gyabnda olsun, dim hrmet gsterir. Mrid eyhine hem haytta, hem de veftndan sonra hrmet eder, mridi hakknda ileri geri konumaz. 4. Slik, mmkn mertebe gayretli olur, mal, can ve bedenle mridine hizmet eder. Mrid byle davranarak zerinde bulunan mridlik hakkna lyk olmaya ve lnceye kadar da bylece yapmaya devam etmeye dikkat etmelidir.

200

Mustafa Fevzi, a.g.e., 62-64.

106

5. Slik, mridine kar akln, tibarn, otoritesini ve ilmini terk eder. Mrid eyhine kar ilmini brakarak chil gibi olur ve akln da ortaya karmaz. Mrdin insanlar arasnda itibar ok da olsa, eyhe kar onlar yok sayar, dim lisnn ve kalbini muhafaza eder ve eyhine kar kendini cansz bir eya gibi dnr. Ksacas bir mrid-i kmil bulunarak cn u gnlden feyzine mteri olunmaldr.201 4.7.3. SEYR U SLKTA SLKN DKKAT ETMES GEREKEN ON HUSUS 1. Slik, takvya ehemmiyet gstermelidir. Bu da ham insanlarn yapt gibi ifrat dercesine vardrlmamaldr. Mridin her zaman takv yolunda gayret gstermesi ve bir an bile olsa, takvdan ayrlmamas gerekir. Ayrca sf kendini byk grp, bakalarn kmsemekten ve ilemi olduu amelleri de beenmekten saknr. Aksi taktirde ilemi olduu amelleri byk grp beenmesi, o gzel amellerin yok olup gitmesine sebep olur. Yni yaplan amelin byk grlp de cennete girileceine kesin bir inan hlinde olma, bu yolda ilerlemeyi menfi ynde etkileyecei bu meslek erbablarnn dikkatle zerinde durduklar konulardandr. Herkes fsk ve fcir de olsa, slik kendini onlardan daha hakir grme mecburiyetindedir. Nefsini Firavuna tercih ederek alak olan nefsim ondan daha iyidir demesi uygun dmez. nk nefs, Firavundan daha ok alaktr ve burada Firavunun da nefsinin elinden kt hallere dm olduu gzden kamamaldr. Slik haramlardan kanarak, vcip ve snnetleri tatbik eder; fakat bunda da ifrat ve tefrte kamaz. Farz ve vcibi terk etmek, chiller gibi gururlanmak, evliylk satmak, amellerine ucub ve riy katmak, ifrat ve tefritin bir gstergesidir.202 2. Slik, nefsini mkemmelletirmeye ihtimam gstererek, her ne sebeple olursa olsun nefsiyle mcadeleye devam etmelidir. Mrdin nfilelerle megl olarak hibir zaman nefsine frsat vermemesi gerekir. Slikin nefis terbiyesi yolunda uyulmas gereken hususlara ncelii verip, bu hususlarn btn ve zhir nedenlerini kmil bir mrit vstasyla renmesi ve uygulamas dikkat etmesi gereken dier hususlar oluturur. Mrdin bilgi noktasnda eksik olduu hususlar hemen renmeye almas, dn ilerde tembellik etmemesi, pheli eylerden saknmas, az veya ok her ne bidat olursa olsun onlar terk etmesi gerektii de unutulmamaldr.203

201 202

Mustafa Fevzi, Mzn, 59. Mustafa Fevzi, a.g.e., 64. 203 Mustafa Fevzi, a.g.e., 64.

107

3. Slik, kalp kuvvetinin artmas iin dim teyakkuz hlinde olmas gerekir. Mrid her zaman uyank olur, yle ki uzuvlar bile, gafletten uzaktr. Gafleti det edinerek zevk ve sefya ar dkn olma hlinin slikte kesinlikle bulunmamas gerekir. Her an kalp kapsnda nbet tutulmal ki, nefs ve eytan kalbi pern eylemesin. Bundan dolay slik basret gzn amaya ve eytandan da Allaha ikayeti olmamaya dikkat eder. nk btn kabhat kiinin kendisindedir. Bilindii zere eytan dvet edildii yere gider. Kii kapy ondan yana amaz ise, eytan ona hibir ekilde zarar veremez.204 4. Slikin Allah dostlaryla birlikte olmas gerekir. Slik, mnev hastalklarn tedavi edebilmek iin marifet ehlini aratrp bulur ve her zaman kalp ehline uymaya gayret sarf eder. nk Hakkn feyzi gnl ehli insanlardan gelir. rif ve muttak olan ahsiyetlerle nsiyet kurmak, slik asndan son derece nemlidir. Bylesi gzel ahlk shipleriyle kurulan nsiyet, rif olan kimsenin kendisiyle hem dem olan kiinin ayplarn grp, hlini kefetmesine imkan salar. Bu sebeple de mridi hak olan tarafa doru dvet ederek, istikamet zere olmasn salar. te gerek dostlar bu gibi gnl erleridir. Hakiki dost, arkadann aybn dzeltmesi iin syleyen kimsedir; hakki olmayan dost ise, byle davranmayp srekli medh sen eylemek sretiyle kiinin hatalarn grp dzeltmesine frsat vermez. Bu da gsteriyor ki insanlar meddahlarn kendilerine vermi olduklar zararlar bilmi olsalard onlarn errinden korunmak iin reler arayacaklard. zetle sylenecek olursa, her zaman iyilerle grmek ve hak yolunu onlardan renmek slikin vazgememesi gereken hususlardan biri olmaldr.205 5. Slikin fsk ve erli kimselerden uzak durmas gerekir. Slik, vatann, milletini bilmeyen kt insanlara yakn olmaktan saknr. nk milletini, devletini bilmeyen bir kiide, her trl kt ilerin mevcut olduunun bilinmesi gerekir. Bu millet hakknda gayret gsterilmez ve hkmetin kadri bilinmezse, orada devletin ve milletin itibarndan sz etmek nasl mmkn olabilir? Devletin, mnn ve vatana hizmetin kadr kymetinin ne olduunu idrak edememi bedbahtlardan bu millete srekli mitsizlik ve keder gelir. nk byle ahslar her zaman nimete nankrlk hlinde olmakla berber, dne dmanlktan ve milletine ihnet etmekten ekinmezler. Ayn zamanda bylesi kimseler vatan sevgisinin cilvelerini de bilmezler. Byle nmertlere hsn-i znnetmeyip uzaklamak gerekir. Aksi taktirde Hazret-i Peygamber incitilmi olur. Slikin burada dikkat etmesi gereken hususlardan biride mer olmayan meclislere gitmemesi ve herkese kt znda bulunmamasdr. Herkesi

204 205

Mustafa Fevzi, Mzn, 64-65. Mustafa Fevzi, a.g.e., 65.

108

ktleyip ayplamamal; fakat yukarda vasflar saylan alak ve kt niyetli insanlarla arkadalk da kurulmamadr.206 6. Slik, edeplere uyma noktasnda da son derece dikkatli davranmaldr. Edep, eri erfi ssleyen bir ss ve hakkati anlamann bambaka bir yoludur. Edep, tarkat ehlinin tutmu olduu bir yol ve kendisinde sadetler bulduu bir meslektir. nk tarkatn tamam edeptir, edepsiz olan ise birok belya giriftr olur. Hi phe yok ki her ibdetin kendisine has edepleri vardr. yle ki her makam ve zaman iin bir edep mevcttur ve Hakkn feyzi de bu edeplerden tezhr eder. Geri bu edepler oktur ve burada hepsini anlatmak gerekten ok zor bir itir. Fakat mrid edeplere uygun hareket etme ynnde gayret ederse, Hakkn doru yolu gstereceinde hibir phe yoktur. Baka bir deyile slik bildii edeplere dikkat eder, can ve bedenle o edepleri tatbike gayret gsterirse, bilmediklerini de Allhu Tel ona retecek sebepler mutlaka gnderecektir. Byklerin hakkna hrmet etmek, kklere ve fakr zillet iinde olanlara da efkat gstermek, ilim ve fazilet shiplerine gereken ikramda bulunmak, bu edepler iinde mtalaa edilmesi gereken hususlar oluturmaktadr. Slik, slih kimselere ikramda bulunur, din ve milletine hizmet eder, devletine sdk olur ve istikametle devletini gzetir. Hem mmet-i merhmeye merhamet eder, buzetmesi gerekirse de buz-i fillah- gzetir. Mminlere dim hsn-i zan eder ve onlar hinlere benzetmez. Slik, insanlar knama yerine kendi nefsini knamaldr, yni her zaman kendi nefsini knamaya, azarlamaya layk grmelidir. Eer bir kiinin gnah ilediine hit olursa, Mevlnn oka affedici olduunu dnerek onu affetmesi iin dua etmesi; fakat gnah kendisi ilemise, Allah-u Telnn azz ve intikm shibi olduunu dnerek ah vah etmesi gerekir. zelliklede nefsin her dediini yapmak onu engellenemez bir hale dntrmeye sebep olur. te slik bu ekilde srekli nefsinin hatalarn grmek ve kendisini hibir srette methedilmeye layk grmemek durumundadr. Ayn zamanda mrid, nefsten yana kimseye zulmetmez; nk zulm sonuta dnp dolap yine zulmedene dnmektedir. Nefse insaf edip efkatli davranmak ve srekli bir ekilde ona cennete gtrc yollar retmek, hem de nefsi cehenneme gtrecek yollardan korumak gerekmektedir. Bouna atete yanmasna frsat verilmez, her trl ite ifrat ve tefritten saknlr. Aksi taktirde zarar yine kiinin kendisi eker. Ayrca slik her zaman cemaatle namaz klmaya dikkat eder ve ben gencim deyip de gaflet ateine dmez. nk grlmez mi lm sadece ihtiyarlara deil, genlere de uramaktadr. Bilmek gerekir ki genlik frsatlarn deerlendirilmesi iin verilmi bir nimettir. htiyarlkta yaplamayan birok i genlikte ok kolay bir ekilde yaplabilmektedir. Hem gnah ileyen insanlara bakp da ibret alnmal, ben byle kusur ilemem diyerek kii kendini beenmilik tuzana dmemelidir. nk nice insanlar nefsin tuzana derek perian olmulardr. zetlenecek
206

Mustafa Fevzi, Mzn, 64-66.

109

olursa, nefsin tuzaklarn grmek ve onu terbiye etmek slikin balca vazfelerinden biridir.207 7. Slik, vakitlerini gzelce deerlendirmeli, yni btn vakitlerin hakkn vermelidir. Slik vakitlerinin tmn ibadetle ssler, vakitlerini gzeterek Haktan gfil olarak geirmemeye zen gsterir. Her vakte has bir ibdet vardr ve bu ibadetlere uymakta gayretli olmak gerekir ki, can ve beden istikmet zere olabilsin. bdet vakitleri uyku veya gafletle geirilmemelidir. Yalnz uykuyu bsbtn terk etmek ve maiet temin etmek iin almay da brakmakta uygun olmaz. nsanlar haytlarnn devam etmesi iin alp kazanmak zorundadrlar. nk ile fertleri rzk ister ve Cell shibi Allah, onlara ile reisini rzk iin sebep klar. Eer kii niyetini salam tutarsa, rzk iin yapt alma da sdk olan kul iin ibadet saylr. Kiinin almas devlete hizmet ise bu hizmet bile ibdettir; fakat tamamen dny ile megl olmamaya, al veriin kiiyi zikirden men etmemesine dikkat edilmelidir. Bu sebeple her i iin bir vakit belirlenir ve hepsi sadece dny ilerine tahsis edilmez. Mrid tembellik yaparak gfil olmaktan uzak durmaya, zamannn ounu da Hak iin tahsis etmeye dikkat eder. Mustafa Fevzi Efendi, bz gfillerin kendilerini dny hizmetine adayp, hizmet daha stndr diyerek Hak Telnn farz kld ibdetleri terk etmelerinin yanllna dikkatleri ekerek, bunun da nefs ve eytnn insanlara kurmu olduklar tuzaklardan biri olduunu belirtmektedir. Ktib Mustafa Efendiye gre, insanlarn en hayrls olmak isteyen her vaktin hakkn vermeye almas, hreti dnys iin terk etmemesi ve dny ilerinden de bsbtn syrlmamas gerekir. Her zaman iin bir amel tahsis edilmeli ve nefs bo bulundurulmamaya dikkat edilmelidir. Gnl ehli vaktin nasl taksim edilmesi gerektiini her ne kadar farkl farkl olsa da bizlere retmitir. Bu taksimlerden birine gre, gn drde ayrlmaktadr: 1. Hakka tahsis edilen ksm: Bu ksm Hakk zikretmekle ihy etmek yni zikir, tesbih ve namaz ile uramak, kintn kendisini megl etmesine frsat vermemek gerekir. 2. Rzk temini iin almaya ayrlan ksm: Slik bu ksm kendisinin ve ilesinin maietini temin edebilmek iin alp kazanmaya tahsis etmitir. 3. ile fertleri ve dostlarla sohbet etmeye tahsis edilen ksm: Bu ksmda ile fertleri ve dostlarla hoa bir vakit geirmeye tahsis edilmitir. 4. Uyku iin ayrlan ksm: nsan iin uyku da zaruri bir ihtiyatr ve onda da arlk yapmaktan kanlmaldr. Slik zamann bu ekilde ihy ettikten sonra, geri kalan vakitlerde kendisini muhayyer brakr; fakat Hakka tahsis ettii vaktini noksan etmekten saknr.208

207 208

Mustafa Fevzi, Mzn, 66-67. Mustafa Fevzi, a.g.e., 67-68.

110

8. Slik, gnlnden her trl ktln gitmesi iin huzr rbtasna dikkat etmelidir. Slikin hlinde bir intizmn oluabilmesi iin bu huzura sabah akam dikkat etmesi gerekir. yle ki her zaman her yerde Allah dnmek ve Onun kendisiyle berber olduunu aklndan karmamak durumundadr. deta her yerde bir mrid ve bir de O, baka eyler tammen yok gibi olsun. Hatta kedisi bile gnlde yok gibi olmal ve aynalarn tamamnda Hakk tefekkr etmelidir. Fakat byle yaparken de kinat inkr etmeye, safsata szler ne sylemeye, ne de onlarla megul olmaya zaman harcamamaldr. Slik huzr rbtasn gzel bir ekilde yapmal ki, gnl her an Hakla megl olma sebebiyle mnev zevkler bulabilsin. Her kul yukarda anlatlanlara riyet ettii taktirde kimse kimsenin eksiini, hatasn grmez bir durum alm olur. Kfiri grmez ki, kfr sylesin, fs grmez ki onu azarlasn. Hatalar ve noksanlklar grse de zhiren grr, kendisinin ise hem zhirini, hem de btnn grmektedir. Slik herkesin Allahn hs kulu olduunu dnmeli ki, bylece kendi noksanndan uyanabilmesi mmkn olsun. Burada maksat taarruzu terk etmek deildir; nk bu hlin tamam nefse nispetle olmaktadr. Yoksa kfir her zaman doru yoldan ayrlmtr ve fsn fiili kerih grlmeyi gerektirir. Onlara Allah iin buz etmek gerekir. Ksacas buradaki maksat onlarla megl olup da, onlar gibi kt fiiller ilemekten saknlmasna dikkat edilmesidir. eri erfin emirleri bir kiiye ulamsa, o kiinin o emirleri tatbik etme noktasnda btn gayretini, gcnn yettii kadar harcamas icp eder. Ayrca gc nispetinde asl maksattan ayrlmadan iyilii emredip ktlkten vazgeirmeye alr ve bunu da eri erften ayrlmadan, ifrat ve tefrite kamadan yapar. Eer slik emri bil maruf nehyi anil-mnkere ehil ise, bunu yapmak iin her an frsat kollar; eer buna ehil deilse fitneye rzgar olmaktan saknr. Sonu olarak her an sf kendisini huzurda bilmelidir ki bu durum onu kimsenin hatasn, noksann grmeme hline ulatrsn.209 9. Slik, ilemi olduu amellerde ihlasl olmaldr. bdetler cana zevk veren bir hl almas iin, ibadetleri yapma hususunda zorlanma ve tembellik kalmamaldr. Baka bir deyile mrid ibadetleri yaparken zahmet ekmeme, zahmetli ileri zevkle yapabilme hline ulamak iin gayret sarf eder. yle ki bu davran alak nefsi akna dndrmekle kalmaz, onu ibdetten dndren arzuyu da engellemi olur. Hem slikin yapt bylesi bir ibdetten nefsi bile lezzet bulur. Byle olunca nefste tekellf yok olur, o vakit feyz ve huzr gzkmeye balar. Eer kii tekellften kurtulamaz ise ibdetlerinde hakikatten bir eser bulamaz. Fakat alak nefs ibdetlerden zevk almaya balarsa slik onun errinden kurtulduunu zannetmemelidir. Aksine bu durumda onun tuzaklar bsbtn artma eilimi gsterir ve alak nefs, mrdi kendini beenme ve riy tuzaklarna drmeye balar. Bylesi durumlarda bu lezzet alma hline itibar edilmez, ibdetlerin zorlanmakszn yaplmasna nem gsterilir. nceleri
209

Mustafa Fevzi, Mzn, 68, 69.

111

nefsin lezzet almasna izin verilse bile, sonra bu lezzet almadan bsbtn kurtulmaya allr. Slik mptela olduu durumdan lezzet alrken de bu mptelal Haktan bakasndan bilmemesi icp eder. Sebat edipte bu ekilde alld taktirde nefs terbiyesi yolunda nemli merhaleler kat edilmi olur.210 Eer tekellften kurtulmak mmkn olursa o vakit bu kabahatlerden bir eser de kalmaz. Bu durumda nefs ve eytann yok olduu kanaatine varmak yanl olur. Evliy da olunsa bu hinlerin mevcdiyetinin olduu unutulmamaldr. Hibir zaman nefs mtmainne olmadka ona gvenilmez. Ksacas bu tekellften kurtulmann yollar aratrlp bulunmal ve her amelde ihlasl olunmaldr. Ayn zamanda yaplan ameller de gye, sadece Allah olmaldr. Ne zaman ki her amel Allhu Telnn rzs dahilinde olursa, o zaman ihlas ortaya kar ve bylelikle mn tahkke ular.211 10. Slik, kalbini mra almal ve onu kendi hline brakmamaldr. Slik kt ahlk terk ederek gzel ahlk shibi olmaya alr. Rhu gdasn verip onu kuvvetlendirmeye gayret eder. Kalpte hibir noksanlk kalmamal ki, o Hak Telnn srlarna, hakkatlerine vkf olabilsin. Hem kiide bulunan her sfat tedrici olarak deimeli, tm sfl emeller yerlerini ulv emellere terk etmelidir. Bunun iin slikin her trl gereksiz szleri terk etmesi ve her sznde Haktan bahsetmeye gayret etmesi lzmdr. Eer kii Rabbn hidyetin (tevfkin) sebepleri iin gayret gsterirse, btn mahlktn rzkn gnderen Allhu Tel da ona tevfkini gnderir. Bu meslee gnl balayan kii her zaman nefsiyle mcadele ederek, eytann gitmesine, yerine ise gerei kavrayan akln (akl-i med) gelmesine zemin hazrlar. Hem mrid kt ahlkn tammen yok etmeye de dikkat etmelidir. rnein, ehvet ve gazap duygular bulunan bir slikin ehvet duygusunun iffete, gazap duygusunun da ecate inklap etmesi gerekir ki, akl ve tevfik olgunlama yolunda olan kalbe yol bulabilsin. Bu durumda slik kalbini her trl pheden temizlemi olur. Kalp temizlenince can ve beden de temiz olmu olur. Kalpteki illetlerin yok olmasyla berber kt ahlka gnl kaplarnn kapal olmas, kalbin mr edilmesi yolunda nemli bir yere shiptir. Ayrca kalpte cehlet ve zulm gibi kt hasletler var ise bunlar yok edilmeli ve bu kt hallere adlet ve ilim glip gelmelidir. Slikte kin, haset, kendini beenme ve riy gibi kt duygular var ise bunlar da tammen yok etmeli ve onda gnden gne hilim ve hay artmaldr. Ayn zamanda slikte cimrilik ve kouculuk gibi ktlkler varsa onlar da yok etmeye ve hibir zaman gnl levhasna kt zann getirmemeye dikkat etmelidir. Mrd herkesi rtbece yksek, kendini ise zell ve hakr grebilecek bir hlet-i rhiyeye ship olma gayreti iinde olmaldr.

210

Mustafa Efendi szlerine: Bizler ki tekellf ehlindeniz, kolayca isyan, kendini beenme ve riya gibi gnahlar ileyebilmekteyiz. Hem hakkatten de haberdr deiliz. Bizlerde gizli riy mevcuttur. Cenb- Kibriy bizleri bunlardan kurtarsn diye devam etmektedir. 211 Mustafa Fevzi, Mzn, 69-70.

112

Ksacas can ve beden tedricen hayvn olan ahlktan temizlenip kalbin terbiyesi tamamlanr. Kalbin tasfiyesi gnden gne artrlr, yni kalbin tahliyesi tamamlanr ve sonra da kalbin tedricen sslenmesi gerekletirilirse, ite o vakit btn gzel huylar kalbe yerleir ve istikmetle gnl mr edilmi olur. Hem alak nefs emmrelikten vazgeer ve alayarak kendini azarlamaya balar. Bzen er ilemeye kast ederse bile, erre varamaz, mutlaka ona bu kt fiili yapmamas iin ilhm gelir. O zaman ubdiyetin, can ve cnnn, vecd ve cezbenin, ak ve n, te-i hicrnn, berzah- dnyda bu insann, bu alak dnynn, hiretin, cennetin lezzetinin, leme gelmekteki mnnn ne demek olduunu anlar. Slik yava yava bunlar fark etmeye balad gibi, artk hakkat yelleri ona doru esmektedir.212 4.7.4. KALP TERBYES YOLUNDAYKEN ORTAYA IKAN DRT ALMET 1.Slikin gnl kendisini gurbette hisseder. Dny sevgisi yava yava azalr, hiret yurdu hakknda znt ve mitsizlie der, gnln de bir hzn kaplar. O an kendisinin gurbette olduunu hisseder ve bu dnyy emin bir yer olarak grmemeye balar. Bu lemin bir misfirhane olduunu, bu gzelim kk ve saraylarn kimseye kalmayacan dnr. Bu dnceler gnlnde srekli bir ekilde cereyan eder, yer yzne ve semay ibret gzyle bakar. Yalnz bu dncelerle berber gayreti terk ederek de ruhbanl semez. Yemesine imesine dikkat ettii gibi, kazancna da devam eder. Her iinde adlet ve doruluktan ayrlmaz. Fakat bu dncelerin dnyy bsbtn terk etmek olduunu zannetmemek gerekir. Onun dnyy talep edii Hakkn kullarna her zaman adletli davranabilmesi iindir.213 2. Slik lme ibret alc bir gzle bakar. Slik gece gndz leceini hi aklndan karmaz ve her zaman lm iin hazrlkl olmaya dikkat ederek, gnden gne lm dncesini artrr. Yalnz bu hlini herkese, zellikle de kt insanlara anlatmaz.214 3. Slikin kalbindeki znt artar ve o btn gn kalbin vahetini dnr. Mrid, bu durumda kalbinin hallerini hi beenmez ve dim her hlini irkin grr. oka ibdet etse bile hibir zaman onlar ok grmez. Her birinde trl trl noksanlklar grr ve ben ne siyim diye mahzun olur. Eer gnah ilemise hemen alar, kalbinin vahetinden trl trl zorluklar eker. Binlerce zikir ekmi olsa bile, dim strap ekmektedir. O kulun strb Hak iin, btn merk ise kalbini vahetinden yanadr. Gece gndz bu ona merak olmutur; fakat hlini kimselere bildirmez. nk o kalbe has olan vahetin farkna varm olduu iin kalbini tasfiyeye karar vermitir ki, her tr ktlk bu vahetten gelmektedir. Bu sebepten gnl ehli zntl olur. Kalp vaheti
212 213

Mustafa Fevzi, Mzn, 70-71. Mustafa Fevzi, a.g.e., 71-72. 214 Mustafa Fevzi, a.g.e., 72.

113

her tr hatay ileme hususunda isteklidir ve her trl zntye kaynaklk yapar. Her kimin kalbinde tam bir vahet olursa, o Hak dostu deildir ve kimde her zaman vahet-i kalp varsa, o kii Hak Tely unutmaya mahkumdur. Geri gnl geni, usuz bucakszdr ve kalbin geniliine bir snr yoktur. Unutulmamaldr ki vahet ve dostluk bir kalpte olamaz. Bundan dolay vahet terk edilmeli ki hakkat oraya yerleebilsin. Kt ahlk ve kt fiillerden her ne var ise hep o vahetten ortaya kar. Vahetin evveli ameli terk etmek, sonunun ise ne olduu bilinmez. nk asl yaratlta (hilkat-i asliyede) vahet-i kalbiyenin vahmeti vardr. Kalp ehli bu vaheti bildikleri iin hep sonlarnn ne olacan dnmlerdir. Bu sebepten dolay edep shipleri gece gndz h ederek, strap eker, bundan dolaydr ki sf zmresi, tasavvufun tmnn strap olduunu sylerler. Bu sz tasavvuf erbbnn hlidir ve o henz temkn ehli olamamtr. Sf ise her zaman temkn ehli olmakla berber, onun tasavvuf ehlinden ihtiyasz olduunda da bir phede yoktur. Hem onda safvet-i kalbiye tam olur. Sf kmil evliy ve Cenb- Kibriynn hs kuludur. Hem de sflerin ard sra giden her zaman tasavvuf ehlidir. Ksacas gnl erbb kimseler, kalbin vahetinden ikayeti olmular ve bu yzden de ou zaman alamlardr.215 4. Mevly zikretmesi gnden gne artar ve Hak akndan gnl kan iinde kalr. Slik gnden gne Allhu Tely tefekkr etmesi, yni huzr rbtas yapmas artar ve yle bir zaman gelir ki, aka fign etmeye balar. Nerede olursa olsun Hakka iltic eder. Bunu yaparken de Yce Yaratcdan baka iltic edilecek kimsenin olmadna itikat etmitir. Ktib Mustafa Efendi burada yle bir aklamaya yer verir: Yalnz bizler Hak Tel iltica edilendir szn kendi bulunduumuz konum ve bilgilere gre sylemekteyiz. Bunu sylerken de bu szmz cihnn kendilerine her ynden gvendikleri kalp ehli olan limlerimize isnat ederiz. Bizler bu szleri kitaplardan okurken, kalp ehli olan insanlar kitaplarda olan bu bilgileri yle yaamlar ki, deta zleri kitap olmutur. Biz Hak Tely gnde birka kez tefekkr ederken, o kmil insanlar her an O yce yaratcy dnmektedirler. Bizler dny zevklerine dalmken, onlar Rahmnn huzrunda olduklarn tefekkrle gnllerine Onu naketmek arzusuyla megldrler. Bizler dny iin alarken, gnl ehli ahsiyetler Allah iin fign ederler. Bunca tafsiltn zeti, Hak Tely dnmenin gerekli olduudur. Ayn zamanda slik kmil bir eyhe teslim olup anlatlan on hususa dikkat eder, kalbini mr edip temizleyerek istikmetten ayrlmaz ve kalp mr olmaya balad zaman grlen drt almet onda ortaya karsa, o kii tarkat ehli olmu ve velyetten nasp alm olur. Bylece o gnden gne keml kazanmaya balar. Eer o kii byle olur ve hlinde istikamet eylerse, sonuta o hakkat ehlinden olur ve gnl levhasnda marifet ortaya kar. Yalnz bu
215

Mustafa Fevzi, Mzn, 72-74.

114

halde bile onun nefsinden kurtulduunu zannetmemek gerekir. Bir kimse nefsi mtmainne olmadka ondan dim zorluk eker. Velyetin en kmili, velinin en fazletlisi nefsin mtmainne olmas zamannda sakldr. Makm ve insanlarn en ycesi nefsin mtmainne olmasnda gizlenmitir. Mtmainne ayn zamanda rdyyedir de. nk mtmainnenin sonucu merdiyyedir ve hem de sfiyye ona sft olmutur. Bu makamdan ileri gitmek hibir kimsenin kr deildir. Enbiy snfnn tm ve evliynn byklerinden bir ksm bu noktada bulunmaktadr. Ancak lemlerin vn kayna Hz. Muhammed (s.a.v.) bundan mstesndr. Onun makm bu makamlardan daha yce klnmtr. Kbe kavseyn216 tahtnn hnkr ve Hakkn srda Odur. Ona bir makmn tayin edilemediini, Onun makamn sadece Hakkn bildii unutulmamaldr.217 4.8. TASAVVUFTAK MAKAM ve ISTILAHLAR 4.8.1. TASAVVUFTAK MAKAMLAR Mustafa Efendiye gre, Hak Tel katnda ok sayda makm olmakla birlikte, her kul iin bir makam sz konusudur ki, onlar bu makmlardan srekli bir ekilde ilerlemeye alrlar. Mellifimiz bu makamlarn bir ksmn ksaca yle anlatmaktadr: 4.8.1.1. ntibh Slikin ilk makm intibhtr, yni gafletten uyanma hlidir ve bu makmda kii nefsine bakmaya balar. htiyalarnn hep nefsin arzular olduunu, nefsinden baka niyetinin olmadn ve ona klelik yaptn anlar. te o zaman mrid kendisini kz etmeye ynelir ki, bu makamda tevbe yz gsterir ve o vakit kul yzn Allaha dndrr. Bu makamda slik oka istifr edip yapm olduu isynlardan dolay zlr. 4.8.1.2. nbe Slik bkmadan usanmadan inbe eyler, yni ilemi olduu gnahlardan tevbeyle Hakka rucu eder. O zaman bylesi bir kulda Hakka dn yelleri esmektedir. O, gnden gne Hakkn yoluna rabet edip gayretini Allhu Tely zikretmeye evirir. 4.8.1.3. Vera Burada sf veraa, yni haramlardan kamaya tam bir gayret gsterir ki, bu takv ehlinde olan bir zelliktir. Bu makamdaki slik phe ve ehvetten saknarak, ulv leme intisp etmi, insana has zarri ihtiyalarndan baka ou mubah ileri bile terk etmitir.

216 217

Necm, 53/9. yet mealen yledir: Derken iki yay kadar veya daha yakn oluverdi. Mustafa Fevzi, Mzn, 74, 75.

115

4.8.1.4. Muhsebe Her zaman mrdin kendisini hesaba ektii bir makamdr ve bu makmda buna oka gayret sarf edilir. Burada kii vaktini bir bir hesp eder, gece gndz ne i grm olduunu anlamaya alr. Bu mertebedeki sfler bu muhasebeye ok dikkat ederler ki, Hesaba ekilmeden kendinizi hesaba ekiniz.218 srr tammen ortaya ksn. Slik ilemi olduu hayrl amellerden tr kararl bir ekilde Allhu Telya hamd eder, ilemi olduu erli ilerden dolay da gece gndz istifr da bulunur. 4.8.1.5. Terakk Burada slik makamdan makama ykselip tam bir zhd kazanmaktadr. Ayn zamanda bu makamdaki sf dnyy kalpten terk ettii gibi, i lemi de hep Hakla megldr. 4.8.1.6. rde Bu makamda slik sadece Hakk ister. Baka isteklerden ise tammen vazgemi, rahat da terk etmitir. 4.8.1.7. Tebassur Burada slik, srekli olarak tebassur etmektedir, yni mrd seyr u slknde karlat durumlara dikkatlice bakp knhne varmakta, onda gafletten yana hibir eser bulunmamaktadr. O srekli bir ekilde nefsinin arzularn vermemeye ve bu durumunu sabah akam korumaya gayret etmektedir. 4.8.1.8. Sabr Burada ikyetten hibir eser olmad gibi mrid ne zhir, ne de btnnda bir ikyette bulunmaz. 4.8.1.9. Rz Bu makamda olan bir kimsenin meskeni rz kapsdr ve gece gndz hep nefsini rz klmakla megldr. Her trl bela ve nimeti bir grr. Baka bir deyile bu makamda olan bir kii Haktan gelen lutuf ve zilleti bir grmektedir. 4.8.1.10. hls Bu makmdaki slik ihls noktasnda uzmanlam ve her an msivllahtan hals olmutur. Her iinde Allhu Telnn rzsn gzetir ve ondan, halk iin iler vrit olmaz.

218

Hz. mer (r.a.) yle sylemektedir: Siz hesaba ekilmeden nce nefsinizi hesaba ekin. Halinizin arzedilecei ok byk gn iin eyiz hazrlayarak sslenin. Zra kyamet gnnn hesab ancak dnyada nefsini hesaba ekenin zerine hefifleir. smil etin, Tasavvuf ve Tevhidde Parlak nciler, 146.

116

4.8.1.11. Tevekkl Bu mertebede mrdin her an ki ii tevekkldr ve burada mahluktan tamamyla kurtulmutur. Her ite Hakka itimt ettii gibi, onda kullarn eziyet ve zararlarndan korku da yoktur. Slik halktan kahr ve ihsn beklemez, bunlar halka da izfe etmez. Slik bu makamdan sonra nur olur. Hem gayret ve devamllnn tm teekkre lyktr. Onun bu makamdaki her trl ii kalbdir ve bu yerde mrdler sfiyet bulurlar. Ayrca burada kiinin mnevyt artm, zikrin safsna mlik olmutur. 4.8.1.12. Murkabe Burada her an murkabe edilmektedir ki, burada mrid maksadna ulamtr. O dim duyu organlarna set eker, srla Haktan istifdede bulunur. Byle olan bir kul yakn olarak kalbe nzrdr ve slk hli gece gndz byle olur. 4.8.1.13. Kurb-i Hakk Kurb-i Hak makmnda olanlar l-maallaha uygun olduklar gibi msivdan gaybbet etmi, rhniyetleri ise Hakla kurbettedir. 4.8.1.14. Muhabbet Bu yce makm tammen Hakka muhabbeti f etmekten ibrettir. Burada hakki sevgilinin tecellleri ortaya km, msivallahdan ise bir eser kalmamtr. 4.8.1.15. Rec Slik tarafndan arzulanan bu makama rec derler. Burada bulunan slik her an Hakkn vadini yalvararak ister ve burada kaderin gizlilikleri arzulanmaktadr. 4.8.1.16. Havf Bu makmda Hakkn Cell ismi ortaya kar. Mridin gnl burada kurbiyette olduu iin, Mevlnn sevgisinden istifde etmektedir. Kimi zaman Hakkn Ceml ismine iltic eder ki, ite o zaman rec hli glip gelir; kimi zamanda Hakkn Cell ismine nazar eder ki, ite o zaman da slikin srr Allah korkusunu artrr.219 4.8.1.17. evk Bahsimiz olan evk, Hak ehli olanlarn gstermi olduklar evktir. Bu makamda ar bir itiyk vardr. Burada kalp mtmain olduu gibi, Hakka olan itiyk sebebiyle de mahzndur.

219

Bkz., Mustafa Fevzi, Cerde-i Sfiyye, say: 106, 105-106.

117

4.8.1.18. ns ve Lik-y Hakk Burada Hak Tel ile ns ve lik sz konusudur ve slik Onun kudret elinde pyidr olur. 4.8.1.19. Yakn Buras yle bir makmdr ki, burada slik sddk olur. 4.8.1.20. Ryetullah Mrid bu makma gelince artk ryetullaha hazr hale gelmitir. Ryetullahta kiyl u kl edilmez. Bu hl nasl? ve ne kadar? sorularndan ok mukaddestir. Bu bir ahdettir ki, onu ancak mhidler bilir ve bu harflerle de bu kadar anlatlabilir. Bu ryet-i ayn ve yakn deildir, o Hakkn baka bir ltfudur. 4.8.1.21. Mrid-i Kmillik, Kutupluk ve Gavslk Kii, bu makamda mritlikte olgunlap peygamber vrisliinde mkemmelleerek, insanlara Allah yolunu gstermeye mnev memur olur ve bylece btn skntlardan kurtulur. Mnev lemde bir rehber olur. yle ykselir ki, ondan yce peygamber olur. Bu mertebe, ancak seyr-i anillah ile mmkn olur. Bu mertebe nefs-i radiyye ve nefs-i merdiyye mertebesidir.220 4.8.1.22. Hakki Acz, yni Hazret-i Ebbekir-i Sddkn rfn Burada ise insann idraki ve ilmi sz konusu deildir. Bu alanda hner, acz ve hayret iinde olmaktr. Slikin aczini kavramas Yce Allah anlamas olur. Hazret-i Ebbekir-i Sddk (r.a.) bu noktada unu sylemektedir: drkin idraksizliini idrak etmek de bir idraktir. Burada varlk hep Allahn varldr ve kii yokluu hi anlayamaz. yle ki bu kii varl da yokluu da unutur. Ayrca unuttuunu da unutur. Btn varlklar kaybolur, sadece bir Varlk kalr. Bu makamda kii acz ve hayret iindedir. Kii, varlklar ve eyay dim o Varlktan mhede eder: oklua da o Bir, yni o Mutlak Varlk vcd vermitir, der. Gece gndz bu nee iinde, bu hdu bir an bile unutmaz.221 4.8.1.23. Srr- Miyye Makam, Drt Sfatn Ortaya kmas ve Huzr, hd, Daim rfn nsan bu ekilde dnp durur ve lemde gezer. Sr, L hal / gk kubbe tesi lnde dolar. Bu seyirde ne snr vardr, ne de son. Bu makam iin bir son sz konusu deildir ve bek iinde bek buradadr. Berberliin srr da elbette buradadr. Hem peygamberlik irfann srr, velilik esasnn kayna buradadr. Bu makamda slikte drt saf ortaya kar ve varl da yokluu da ona keder vermez.

220 221

Mustafa Fevzi, Mirat, 37. Mustafa Fevzi, a.g.e., 36.

118

1. Onun dostu Allahtr. Onda srekli bir huzr vardr. Bu huzr baka huzra benzemedii gibi herkes bu huzru anlayamaz. 2. Daim bir mhedeyi elde eder. Bu mhedenin nasll ve nicelii olmaz. Bu yle bir mhededir ki, ancak hit olanlar bilir. Hakkati bizlere gizli kalmtr. 3. Kmil bir irfna ship olur. Bu sr da bu makama ittir. O, bizce hakkati bilinmeyen ve sonu olmayan bir irfandr. 4. Vuslat kazanr. Bu da Cenb- Mevlnn arsna doru ynelmektir.222 Mustafa Fevzi Efendi; unutulmamaldr ki vel kullarn bunlardan baka bir ok makamlar vardr ve bu yirmi rtbe onlarn bir zeti yerindedir der, vusln bin bir makmnn varln vurgulayarak bu yirmi ikisinin asl, dierlerinin ise bu asllardan ortaya km alt ksmlar olduunu belirtir.223 4.8.2.TASAVVUFTAK ISTILAHLAR Mellifimize gre, hl ehlinin stlahlar oktur ve onlar bir bir beyn etmek gyet zor bir itir. O, burada onlarn en gerekli olanlarna yer verdiini, geri kalanlarn da bunlardan ortaya ktn sylemektedir. 4.8.2.1. Sf, Mutasavvf ve Tasavvuf Tbin denilen zmreye, Hz. Peygamberin ashbna erimek, onlar grmek ve dn ihy etme hususunda byk iler baarmak nasip olmutur. Tbin bu dnydan intikl edince, onlara ittiba eden, dn ilerle itigl edip bu leme ilimleriyle k saan baka bir zmre gelmitir ki, onlara etbat-tbin denir. Onlarn ilerinde bz zatlar vardr ki, her biri dn ilimlerde dhydiler. Onlara zhid veya bid denirdi. Onlar, Hz. Peygambere canlarn fed etmeyi boyunlarna bir bor bilmilerdi. Fakat ikinci asrda fest hareketleri oald ve trl trl tikd frkalar ortaya kt. Bidat ehli kimseler gece gndz durmadan oalm ve her biri zhd davasnda bulunmaya balamt. Ehl-i Snnet olan bz nde gelen limler ise kitap tedvin iine nem gsteriyorlard. Bu limlerde Hz. Peygamber ahlknn ilmi vard ki, orada gizli mnlar lezzet samaktayd. Bu zatlar zhd yolunu ve Hak ehlini bu kitaplarda retip anlatmaya baladlar. Ayn zamanda Hz. Peygamberin snnetini tazm ve trif ederek bidatleri zayflattlar. Bylece bidat ile Hak ehli bir birinden fark edilerek anlalm oldu. Bu gzel insanlardan biri eyh Ahmed, knyesi bn At (r.a.)tr. O bu yolda hem kitap tedvn etti, hem de tedrs eyledi. bn assn bir tekke yaptrp, oray bu zmreye bir uzlet yeri olarak verdi. Hazret-i ibnu At gecesini gndzn tedrse sarf ediyordu. Zaman ilerledike bu yolun talebeleri oald ve her biri yek diere refk olmaya balad. eyh Mesbh ve
222 223

Mustafa Fevzi, a.g.e., 36-37. Mustafa Fevzi, Mzn, 216-220.

119

Ebul-Hamz gibi dh eyhler bu meslekte gayret ve sebat eyleyerek, her biri zet eklinde risleler telif etmeye baladlar. Asrn en fazletlisi olan mm Ahmed bin Hanbel (r.a.) bunlar grnce, onlarn tutmu olduklar yolu gzel bulup taktr etti ve onlar tevik ve terb etmeye nem verdi. Ktib Mustafa Efendi bu bilgileri verdikten sonra sf isminin menei hakknda unlar sylemektedir: Sf isminin nereden geldii hakknda eitli rivyetler vardr. rnein, bir rivyete gre bu snftaki insanlarn hrka, hem de ynden elbiseler giyindiklerinden sf diye nm saldklar ve sf ismiyle anlmaya balandklar belirtilir. Havs olsun avm olsun hepsine sfiyye, tutulan yola tasavvuf ve ilmine de ilm-i tasavvuf veya ilm-i ahvl-i butn derler ki, bu ilim tammen ahlktan ibrettir. Dier bir rivyete gre ise bu ismi Ahmed bn-i Hanbel vermitir ve hakkate yakn olan rivyette budur. Bu ismin tahsis ciheti bylecedir; nk yn giymekle hl ehli olmak muhl bir itir. Her ne kadar hrka zhiren giyinilmi olsa da, btnn Hakkn irfnndan bombo olmas ile sf olunamaz. Sflik zhir ve btnn bir olmasn gerektirir ki, sf olmak isteyen hlini hl ehline uydurmas gerekir. Dim sret ve sret bir olmal ve sretten snnet ba gstermelidir. Slikin sreti asl onlardan dnmemelidir; fakat sreti onlara uymazsa varsn uymasn. nemli olan sret ve snnettir, Hakkn feyzi de phesiz srettedir.224 Mellifimiz sf ve ehl-i tasavvuf arasndaki bz farklar yle tesbit etmitir: Sf, ilmini ikmal etmi muallime, ehl-i tasavvuf ise ilme tlib olan kimseye benzer. phesiz ehl-i tasavvuf henz ekmel olmamtr. Her an dersini ikmal edebilmek iin gayret gsterir ki o sfnin gittii yola ittiba etmi, sfnin gittii yolda bir fayda bulmutur. Ayrca tasavvuf ehli olanlar kendilerini sflere yr ederek muttak olmada ayr terk etmilerdir. Onlar sonuta sf gibi olmak isterler ki, irfann retildii mektebi bulmuturlar. Tasavvufta hesapszca mukallit vardr ve onlar Kitap ve Snnet tefrik etmektedir. Kim Kitap ve Snneti terk ederse, yni eri erfi dikkate almazsa, szleri ve fiilleri Hz. Peygambere uymazsa, o kii iddiac olmaktan baka bir ey yapmamtr. Hem iddias da botur ve o tasavvuf ehlinden de deildir. Bu gibilere havada usalar bile uymaktan saknmak gerekir. Bylesi kimseler taklitidirler, kelamlar safsatadr ve yanllklaryla lemi dallete srklerler. Ksacas tasavvuf ehli sdedir, yalan ve kfrden de zdedir. Onlar hl ehli olan sflerin ardndan giderler ve maksatlar da her zaman Allhu Telnn rzsdr. Mustafa Efendi, bu zamanda kullanlan sf lafz, daha ok rfe has olan bir kullantr. Burada anlatlan sfden merammzn ise bu olmadn, maksadmzn gnl ehlinin stlah olduunu belirtmektedir.225 4.8.2.2. Makm Makm, slikin alarak kazanm olduu eylerden kinyedir. nsan ya ubdiyette bulunarak zikir ve ibdetle niyz edip illiyyne ykselir ve
224 225

Mustafa Fevzi, Mzn, 220-221. Mustafa Fevzi, a.g.e., 73.

120

gnden gne de terf eder ki bylece bu kii bir makamdan dier bir makma ykselmi, rhu Sidreye girmitir, ya da kii masiyette bulunarak mcrimlerin ekvetini elde eder ki ite bu snftaki bir kimse aalk ve deersiz bir duruma dm olur.226 4.8.2.3. Vakt lh taktrin oluvermesine vakt denir. Hak Tel ezelde her neyi takdir etmise onu izhr eder. te vakt, bu taayynden ibrettir ve takdrin srrndan kinyedir. Kim bu sadetle ereflenirse, sfler ona ibnl-vakt derler.227 4.8.2.4. Hl Slik srekli zikir ve fikirle megl olunca onda bunun tesirleri ortaya kar, Hak Teldan inyetler gelir ve o inyet slike hl olur ki, onda sliklerin girecekleri bir kaps yoktur ve ancak giri kapsnn bulunmas Mevldan gelen feyzle bulunur. Slik, hli almayla elde edemez, o ancak kula ilh bir batr. O, kula Haktan bir ziyfet olduu gibi, hl sliklere mal deildir, onlara dn verilmi bir hediyedir. Hl, yalnz gnl erbbnda ortaya kar ve hl ehli kusr ehli olmaz. Mustafa Fevzi Efendiye gre, hl ile makm arasnda bz farklar vardr ki, bunlarn anlalmas nemli bir husustur. Btna has olan makamlar slikin maldr ve onda btn ibdullah kimdir. Makam shibi bir slik bulunduu makamda yerlemi, emlak shibi gibi mstakl olmutur. Usa da, gse de orada istikrr eder ve rhun azn orada hazr hale getirir. Slik srekli dnp dolasa, sabah akam yine o makma geri dner. Ksacas makmlar dimdir ve bir birinden daha fazletli olan makamlar da vardr. Slikler terakkyi gerekletirdii vakit bir makamdan dierine sefer etmeye balar. Her makm tammen temlik yeridir ve slikin bulunmu olduu makam onun mlk-i yemnidir. Hl ise, hediye edilen bir demet gl gibidir ki, bz zaman ak bir ekilde parldar, bz zaman da olgunlamam bir durumdadr. nk mridde bulunan haller dimi deildir. Bzen az, bzen ok olmakla berber, bzen gzkr bzen de gzkmez. Hl ehlinin ship olduu hli, sbit olmad gibi onda yerlemi de deildir. Hl ehli bulunduu hlde tammen bir misfir, makam ehli ise ev shibi gibidir. Haktan yana hl ehli olunmal ki, o hller slike makm olabilsin.228 4.8.2.5. Kabz ve Bast, nkbz ve nbist, Cell ve Ceml Bunlarn tm seyr-i slkun hallerinden olduu gibi, slik bunlara mptel olmutur.229 Kabz ve bast, inkbz ve inbist slikin nefsiyle irtibtldr. Kabz ve bast, havf ve recnn; inkbz ve inbist ise bud ve kurbun
226 227

Mustafa Fevzi, Mzn, 222. Mustafa Fevzi, a.g.e., 222. 228 Mustafa Fevzi, a.g.e., 222-223. 229 Bunlar zikri engelleyiciler bal altnda tafslatl bir ekilde akland iin onlar burada geni bir ekilde anlatmaya gerek grmedik.

121

zbdesidir. Bu durumlar mpted ve mutavasst olan sliklerde grlr ki, burada gizli dman hep inat nefstir. Cell heybetin, Ceml ise muhabbetin eseridir. Bu cilveler de mntehlerde grlr.230 4.8.2.6. Feyz / Vridt Hakkn ak slikte artnca o, akn meyvesinden istifde etmeye balar. Ona M evh231 kaps alr ve gnden gne kalbi genilemeye balar. Bylece slik kalp, rh ve srda bir mn bulur ve srekli bir ekilde ona Haktan ilhm gelmeye balar. yle ki o dny lezzetlerinden uzaklar ve onda Allhu Tel vuslat itiyk artar. Slike trl trl hller olur ve bu da kiilerin rtbelerine gre herkeste ortaya kar. Mbted srekli lezzet alarak zikreder ve buna da ok nem verir. Orta hlli slik ise zikirde yoklukta (gaybbette), Mnteh ise bilinmez bir varlktadr (keynnette).232 4.8.2.7. Tevcd / Tesr Tevcd mbtedlerde bulunur ve tesr ile tevcd ayn mny tarlar. Bz sliklerin derileri rperir ki, bylesi bir hlden mbted feryt fign eder. Ayn zamanda bu durumdaki bir slikte titreme veya esneme ortaya kar ve mpted olan mrid bu hle oka tutkun olur. Slikin gzel sesten lezzet almas ve yakc nameden dolay titremeye balamasnn sebebi, rhunun gafletten uyanp er p nefsinden atmak istemesi, nefsinin derdine re olabilecek gnl okayan bir tabp bulmak istemesindendir. Tevcd veya tesr hllerinin ortaya kmasn sebepleri bunlardr ve tevcd ehli olanlar gece gndz byledirler.233 4.8.2.8. Vecd / Cezbe Mrid mpted olma hlini geip orta hlli (mutavasst) olunca, onda garip haller ortaya kmaya balar ki, buna vecd veya cezbe denir. Bu haller slik iin bir sermyedir. Bu halde bir titreme ortaya kar; fakat bu titreme bildiimiz titremelerden bakadr. Bu durumdaki sfnin kalbi akla mesrr olmu vaziyettedir. Bylesi bir kiide barma, alama, inleme ve mest olma gibi haller grlr ve bu hllerden dolay vcdu gever. Bz mrdler bu hlden tr parlayp elinde olmadan raks ve sem yaparlar. nk onun rhu, nefsinden ayrlm, Hakkn feyzleri onda glip olmu, ruh nefsinin derdine re bulmu ve rh onda ban yukar kaldrmtr. Slikin rhu nefsine glip olunca onun rhu kuvvetli, nefsi ise zayf bir durum alr. Kalbi, ilh nrun tecell ettii yer olmu ve Hakkn akndan dolay gafletten uyanmtr. O, hl erbb zmresinden olmutur; fakat onda henz her tr keml tamamlanmam ve o henz temkn hline yol bulmamtr, yni kmil olmu fakat ekmel olamamtr.
230 231

Mustafa Fevzi, Mzn, 223. Necm, 53/10. 232 Mustafa Fevzi, a.g.e., 223-224. 233 Mustafa Fevzi, a.g.e., 224.

122

yle ki telvn hli onun elinden ihtiyr alm ve onda resizlik durumu (vch-i ztrr) hsl olmutur. Gnlne sultn- irde yerlemi, cezbe glip gelmi, vecd oalmtr. Bu da onun snesinden ihtiyrnn alnmasna ve bundan dolay da can ve bedeninin raks eder bir hl almasna sebep olmutur. Mustafa Efendi bu gzel insan temsil olarak yle anlatmaktadr: Bu ahsn yce kalbi bir su deirmeni olmu, Hakkn feyz nehirleri ortaya kmtr. Bu sebeple de onda trl trl hller grlr. Vecd veya cezbe hllerinin olmasnda bir zarar yoktur; nk evvel hir evliyda da bylesi haller ortaya kmtr.234 4.8.2.9. Vcd / Nisbet Mntehlerin tm temkn ve keml shibidirler. Ayn zamanda hepsi tasarruf ve irde ehlidirler hi phesiz. Vecd veya cezbe onlar megl etmez, canlar her zaman Hakla vuslattadr. Onlarda mecbriyet ve resizlik (vch-i ztrr) yoktur. Onlar vcd ve tercih shibidirler. Bu zatlar her trl ilerini kendi seimleriyle yaparlar ve her trl izfetten de tammen uzaktrlar. Bu tr kmiller, sf olan kullardr ve onlarn tm yakn ehlidir. Burada nisbet-i abdiye mrde mal olmu, cezbe ve hlleri terk etmitir. Bu kimsenin hline vcd derler ki, varlk yokluk onu megl etmez. Hem bu makm szle anlatlamaz, o ancak hlle anlalabilir. Bu durumda olan sliklerin tm cezbeden mstandirler. Onlarn can ve bedenleri bsbtn cezb edilmitir. Onlar ztlarndan fen olmular, yni maddi vcddlarndan bsbtn syrlmlar, Hakkn vcdunda fen bulmulardr. Ayrca onlara her trl vecd ve halden de ihtiyaszlk gelmitir. Bu gzel yzl kimseler Haktan baka bir vcd grmezler ve kalplerinde de bir tek Hak Tel vardr. Onlarda bir tek nisbet-i abdiye kalmtr ki, bu hle dierlerinin hli benzemez. te nispet ehli bunlardr.235 4.8.2.10. Cem ve Fark Slik nceleri kalbinde zayflk olduu iin msivyla bsbtn megl olur. Onda dny megliyeti haddinden fazla olmakla berber, kasvet-i kalbiye de ba gstermektedir. Fikrini al veri megl ettii iin de hiret dncesinden istifde edememektedir. Hem onun akl ve fikri karmakark olduu gibi, gece gndz hep dny azn dnr. hiret azn ise gnlden dnmez, can ve bedeni sahte, yaldzl bir ev gibi olmutur. O, fikrini hi Allah iin bir araya toplamaz, gafletten uyanmak iin de herhangi bir aba sarf etmez. Onda binde bir Allahu Tely tefekkr etme istei ortaya ksa bile, orada yz bin trl gaflete aldanm olur. Bununla berber, alak nefsi er ilemekten ekinmezken; hayr ilemekten ise gsz olmaktadr. Onun ubdiyete hi meyil ve hevesi olmaz. Hibir nefes akln cem eylemez. O, bir kr gibi eri erfin dna kar ve onun her zaman merebi samalamak, tuyan, dn ileri son derece haffe almak ve kulluk grevlerinde
234 235

Mustafa Fevzi, Mzn, 224-225. Mustafa Fevzi, a.g.e., 225-226.

123

ise gyet zayf olmaktr. Her ne grrse, hepsini mahluktan bilir ve mahlka gnlden aldanr. Her zaman dn konularda lublidir ve edebe de dikkat etmez. Ksacas byle bir kii nceleri gece ve gndzde, zhir ve btnda Haktan tammen gfildir. Mrdin bu hli bir perianlktr ve onun tefrk yn artmtr. Mnsip olmayan bu hl ilk farktr (fark- evvel) ve slik burada msiv iinde boulmutur. te slik bu durumdan uyanrsa kalbine Allah korkusu tesir etmeye balar. O artk perianlktan toplanr ki, o zaman nefsin dmanl ortaya kar. Slik alak nefse kar ciht ln etmekle berber, ubdiyette de gayret gstermeye balamtr. O vakit kalbine Allah korkusu yerlemi ve gitgide cemiyyete, yni zihin ve gnln yalnz Allah ile megl olmaya, msivdan ise yz evirmeye ynelmitir. Mrid, Hakla megl olmu, gnden gne cemiyyeti artrmtr. O, fiilleri ve sfatlar tevhd etmeye balamtr ki, kint dnmek ona artk hakr ve zell olmutur. Her eyi Haktan grmeye ve nefsini ldrmeye gayret eder. Fakat onda henz tekellf bsbtn yok olmam, mecz has olan sebeplerden tammen vazgeememitir. Bu durumda ise kii evvele nispetle cemiyyette, sonraya nispetle farkyettedir. Sliklerin cem hli budur ki, kiinin dn yaayn dzeltmesi cem ile balar. Kmil olanlar yannda ise bu farkn bizzat kendisidir ve burada da gizli dman olan nefs vardr. nk alak nefs burada kiiyi megl edip, her zaman onu zarara uratmaya almaktadr. Nefs kiinin kalbini Haktan ayrmak ister ki, bu sebeple inat nefs kii iin msivdr. Slik msivdan bsbtn kurtulup, yalnz Mevlya ynelirse, gnlden m ve men yok olur, gnlden sen ben hep silinirse, msivyla megl olmaz, gnlde nefs arzlar kalmazsa, kalbe dimi bir huzr mal olur, ebediyen nasl ve ne kadar (keyfe ve kem) hi dnmezse, btn tammen Allah ile olur, gece gndz Haktan gfil olmazsa, zhiren mahlkla berber, kalpten ise Hakla hakkal-yakn olursa, feyz ve nru Haktan alp halka verirse, ite bu slikte ekmeliyet ortaya kmtr ve bu yce makama ulaan slik ikinci farktadr (fark- sn). Avmn fark bylesi bir farka benzemez. Bu fark yle bir farktr ki, cem-i sn ondadr; fakat cem srda fark meydandadr. te bu yerde cem ve fark birleir ve bu slik mnda Hakla, srette ise halkla berberdir. Ktib Mustafa Efendiye gre fark- sn ve cem-i sn birdir ve burada bulunan mrid tammen sf bir kul olmutur. htilafsz hakk cem byledir ve byle ceme, fark- sn bir klftr. Burada fark ve cemin arasnda bir ayrlk olmad gibi, bu arkn mihver, yni etrafnda dnd nokta l maallahtr. te bu cemul-cemdir; fakat chiller bunu idrk edemezler. Chillerin bu yolda ileri geri konumalar onlar ilhda gtrmekle kalmaz, ibdetleri terk ederler ve sanki byle yapmakla da dnyyla olan balarn yok ettiklerini zannederler. Nisbet-i abdiyeyi unutup, alak nefsi bsbtn tuyn ettikleri iin, m abednke236 remzini hi bilmemi ve kendilerini eri erfe hi arz etmemilerdir.
236

Nahl, 16/35.

124

Ayn zamanda bu gibi insanlar tasavvuftaki stlahlardan haberdr olmadklar gibi, fark- evvelden de henz ayrlamamlardr. Fark ve cemin nasl olduunu anlayamam, cemi evvel yolunda hi gitmemilerdir. Ve yine bunlar fark- sniyi tammen inkr edip, ben ceme geldim diye srr ederler. Kt olan nefs burada bsbtn tebhe der ve o hlekrlktan ebediyen vazgemez. Tenzh ve ubdiyeti terk eden her haysz, evliynn yolunu bozmaya teebbs etmekle kalmaz, her slikin de byle olduunu zanneder.237 4.8.2.11. Gayb ve stirk Seyr-i slkte gayb ve istirk hli yledir: Gnl bzen Allah korkusundan dehete der veya name ve sesten akna dner. Bu durumda bedenin idrk ve hissi tammen yok olur. yle ki bu durumda olan bir kii konumaktan bile cizdir. O det l gibi kuvvetsiz kalr ve onda hibir hayt belirtisi grlmez. Burada bz kimseler gaybeti idrk eder; fakat mhiyetinin ne olduunu bilmez. Kudreti olmaz ki bu konuda bir sz sylesin ve hlini trif edebilsin. Sliklerdeki bu hl gayb- srdir; fakat gayb- gaybden de bir iret vermektedir. Bir de gayb- sr- manev vardr ki, bu hlde olan slikin kalp evi, hayet ve heybetle dolmutur. Nefsini dehetle gib ettii iin onda mahlka it dnceler yoktur. Kendilerini bile unutan bylesi kullar, halkla da megl olmazlar. Bu durumdaki kimseler msivdan gib olduklar iin onlarda gayb ve istirk ortaya kmtr. Onlarn btnlarndaki srlar hep Hakkn huzrundandr ve i lemleri (levh-i dern) Hakta gaflet etmez. mellifimize gre bu durumu anlatmada kalem gidip gelmez, lisn yetersiz kalr ve bu halleri ancak ekmel olan kimseler tam mnsyla bilebilir.238 4.8.2.12. Sahv Gnln sahv, beerin imkn dhilinde olan bir hldir. bu durumdaki slik, duyu organlaryla hissedilebilen her eyi hisseder. Burada insanda bulunan hissin zhiri vardr. Hem burada btn maklta tm bir idrk sz konusudur, yni beerin kuvveti dhilindedir. Bu durumda olan bir kii her iinde tasarruf eder, zhir ve btndan da tammen haberdardr. Mustafa Efendi, bizlerde olan sahv, sahv- avmdr ve konumuz olan sahv bylesi bir sahva tammen zttr. Bylesi bir hlden bizler tammen gfiliz ve bizim sahvmz bsbtn dny iin olur demektedir.239 4.8.2.13. Mahv Keml ehli ummiyetle mahva derler ki, bu hl insan kudretinin dndadr. Havs olan kullar gece gndz hem zhir, hem de btn ynlerini gelitirmeye almaktadrlar. Onlar kt ahlk terk ederek mahvetmitirler. Bu sebeple onlarda gzel ahlk yerlemeye ve btn gzel fiiller birlemeye
237 238

Mustafa Fevzi, Mzn, 226-228. Mustafa Fevzi, a.g.e., 228-229. 239 Mustafa Fevzi, a.g.e., 229.

125

balamtr. Onlar nispet-i abdiyeye kym eder ki, her trl ubdiyet onlarda kvm bulmutur. Mrid balangta bu halleri alarak kazanr ve Hak Tel ondan masiyeti mahv eder. O kul beer hlinden syrlr ve meleklerin hallerine brnr. Onda hakki bir man parldar. Hakkn feyzi kalpten klarn yaymaya balar. Bu hl hl ehlinin mahv ve isbtdr. Burada hem kesb, hem de vehb sz konusu olur. Hakka nispet ettiimiz vehb, kula nispet ettiimiz ise kesb olur. Bu, Hakka nispetle imh, kula nispetle de mahv olur. Evliynn btnnn mahv bylecedir, baka mnlar karp da yanl yola girmeye hite gerek yoktur.240 4.8.2.14. Sekr ve Zevk Ak arbn ien sarho olduu, gnl de o lezzetten tammen arm olur. Kim muhabbet kadehinden iip zevkle vicdnn ho ederse, gnl kuu akam ve seher vakti feryt eder, akl sekr rtbesine varr. Bylece o slik ak yoluna akln samakta, hem de Hak yolunda cann fed etmektedir. O, yrinin cemlini tefekkrle mest olurken, ehresinin lezzeti ile de cilvelenmektedir. Blbl gibi name yapar, cnnna vuslat iin niyz eder. Geri o, btnda olan gizliliklere ulam ve o bsbtn vuslat iinde vuslat istemektedir. Can kuu onda imkn vehi grmedii iin, evkini artrr ve fign eder. nk maukun gzelliine bir snr bulunmaz. Byle olunca klarn kalbi nasl bir karara varabilsin. Her hl iin bir snr vardr; fakat Mevlnn ak ise snrszdr. Ayn zamanda her bir dert iin bin il varken, ak derdi iin hibir il bulunmaz. n ak sonsuzdur ve klar temkn yerini gzetmezler. Hak klar akta temkn etmezler; nk bu hli ak hli kabul etmez. Makun sevgisi a sermye olduundan ak hli snrszdr. Her makamda ak hli artar ve gnl ehlinin itiyk kuvvet bulur. Geri n hli kstaha, edepsizcedir; fakat ak yolunda ok cesurcadr. Ak hli kiiyi mest ve meftn ettii gibi, n kalbi ak timsli olur. te bu meftunlua tarkatn sekri derler. Burada klarn kalbi aktan dolay yanar ve kalpleri baka bir lezzettedir. te bu zevk bu needen bir zdr.241 4.8.2.15. erb- Tahr Slik vusl temenni edince onda cemli grme arzusu artar. Arzyu gerektiren eye erb derler ve burada gen ihtiyr herkesin hli itiyktr. Kimse bu arznun sebebinin ne olduunu, n hlinin gerektirdii eyin nice olduunu bilmez. nk onu lafz ve harfler ihta edemez ki bilinebilsin. Man gnei gne tutulmasna maruz kalmtr. Bu sebepten gnl shibi olan zmre bu durumu erb diye tabir ederler. Hl erbb buradaki tebihin ynn bilir ve bunu baka trl sylemek de muhldir.

240 241

Mustafa Fevzi, Mzn, 229-230. Mustafa Fevzi, a.g.e., 230-231.

126

Dier rtbe ise bundan daha l bir makmdr ve ondan maksat ise hakki sevgilidir. Bu durumda slik sevgilisini gnlden kabul etmi ve kalbini msivdan evirmitir. O, ak erb ile sarho olmutur ki, mbted olan mrid bylesi bir hle henz yabancdr. Btn hd ehli, rtbe-i uhrdadr ve bu makmda varlk ve yokluk zde olduu iin bu makm ehlinde sekr ve harp olmaz. Burada l-maallahtan bir erb vardr ve onlar marifet arabn imiler ki, bu sadet ve bahtiyarlk ancak ehline mahsstur.242 4.8.2.16. Telvn ve Temkn Mrid korku iinde gayret edip alr, bu gayret ve almasn da gnden gne artrr. Hem de ayak kaydrc yerlerden dolay telalanr ve gece gndz mesfeler kat eder. O, bir sfattan baka bir sfata, bir makamdan baka bir makma seyir etmekte, gnden gne de halleri deimektedir. yle ki her bir adm baka bir lemdedir. O, srekli bir ekilde merhaleler kat eder ve ona her zaman iin bir televvn yz gsterir. Bu durumda olan slikler kemlde ykselmeyi bylece yaparlar. te tarkattaki telvn bu hldir. Bylece Hakkn kulu maksuduna ulam ve ona Rabbine dnver, sen rz, O da senden rz olarak243 yetiyle nid edilmitir. Slik maksad olan Kbeye ulap en yce arzusuna yolu varnca, televvnden geer ve zorlukta ekmez. nk kalp mtmain olmutur. te bu tarkattaki temkn hlidir ve keml erbb burada ekmel olmutur.244 4.8.2.17. Bud, Kurb ve Kurb Ender Kurb Masiyeti kendisine alkanlk yapan kimsenin nefs arzularna itati artt gibi, onun Hakkn emirlerini dim unuttuu ve hi ekinmeden her zaman isyn ettii bilinen bir hakkattir. Byle kimseler nefsini arzularna boyun emi bir durumdadrlar. te buna tasavvuf stlahnda bud-i Hak yni Haktan uzaklamak denir. Yalnz unutulmamaldr ki Hakka nispetle uzak olmak muhldir. Bundan dolay bu uzaklk hli, ancak kula nispetle olur. Slik gnlden gayret edip alr, can ve teni Hakka itate ynelirse, alak nefsine muhlif gider, dn ilerde kendinden aada olana bakmazsa ve sabah akam ubdiyette olur, srekli ileri Hakka havle (tefvz) ederse, ayrca dnynn lezzetlerine aldanmazsa ve hiret lezzetlerine nazar ederse, ite bu mmin kurb-i Hak, yni Hakka yakn olmutur. Kurb-i kurba varmak isteyen tammen msivdan alkasn kesip, ne hiret lezzetlerine meyil etmeli, yni niyetinin cennet ve ondaki nimetler olmamas ve ne de cehennem atei onu megl etmelidir. Slikin niyeti gnlden pk ve sf, abdiyeti hlisne olursa, o vakit tutmu olduu yol Allah rzs iin olmu olur. te o zaman kurb-i

242 243

Mustafa Fevzi, Mzn, 231. Fecr, 89/28. 244 Mustafa Fevzi, a.g.e., 232.

127

kurb ortaya kar. Eer kiiye Hz. Peygamberin ak dell olursa, gnl kuu kurb-i kurba varmak ister.245 4.8.2.18. Levyh, Levmi ve Tevli Gnl aynas parlatlnca, onda tecell nurlar imek gibi akar. Yalnz bu tecelller sratle olur ve slik bir anda gaybbet eder. Ebrr olanlarn hli gece gndz byledir ve buna levyh denir ki, o da gizlenmi bir hldir. Gnl levhasndan rtler alp da strp bulutlar def edilirse ve tecell nurlar kendisini gsterip imek parlts gnle biraz aksederse, buna da levmi derler ki, bu levyhtan daha kuvvetlidir; fakat henz mnev hicp devam etmektedir. Her trl hicp gnlden def edilince de mnnn vehinden rt kalkmaya balar. Btndaki srlar ortaya knca da tecellnin nru imek gibi akar. nk tecellnin nru yerlemi, sevgilinin feyzi gnlden yaylmaya balamtr. Hem gnln nrlar sbit olmakla berber, Hakkn feyzi de gnlde ok kuvvetli bir hl almtr. te buna da tavli denir ki, mukarreb olanlar onu bilir ve bu hl, szle ancak bu kadar anlatlabilir.246 4.8.2.19. Nefes / Dem Bu nefes tammen srdr ve sr da shibine mahsustur. Hem bu nefes ilh bir srdr ve burada sliklerin sevgilisi, gnln gizli dostu Hak Teldr. Arzu edilen srlar burada olduu gibi, dem srrnn tecell yeri Ben muhakkak Ysufun kokusunu buluyorumdur.247 Burada vusl ehli zaman ve meknsz, kiyl u klsiz bir kabl bulmutur. O, Hakkn yle makbl olmutur ki, bu makbllk de dedi kodu gtrmez. Hakkn srr, onun srrnda ayn olduu iin, o her n Hakkn mahremi durumundadr. Ksacas bu hl dedi kodu gtrmez.248 4.8.2.20. Vkt / Zuhrt Vka sliklere bir needir ve bu onlara gayb ve srdan gsterilir. Vkt, uyku ve uyanklk arasnda ortaya kmakla berber, bu neede gzken eyler zhiri hislerle de fark edilemez. Bylesi bir hle bz zhid olan kullar uyku leminde hit olurlar ve tarkat yolunu tutan her slikin bu halleri grmeye mteri olduu da unutulmamaldr. Burada sliklere lafzsz ve harfsiz ya terakk, ya tenezzl, ya da vukf gsterilir. Slikin akl neeye sret verir ve zikredilen sreti slik grr. Bu hlin bzs tabirsiz ortaya kar ve onda tabire gerek olmaz. nk rynn aynen ortaya kmas muhtemeldir ki, Hz. brhim (a.s.)n Hz. smil (a.s.) kurban etme olay buna delldir. Rylarn bzs da mnsip bir tbr ister ki, ortaya k anlalabilsin.

245 246

Mustafa Fevzi, Mzn, 232-233. Mustafa Fevzi, a.g.e., 233. 247 Ysuf, 12/94. 248 Mustafa Fevzi, a.g.e., 234.

128

Burada Hz. Ysufa tabir etmesi iin getirilen rylar ve bu ryalar nasl tabir ettiini bir tefekkr etmek yeterli dell olsa gerek. Vka veya zuhratn bzs tammen tabre muhtatr; nk orada gayb manen mulaktr ve slikin kalbi pasl olduu iin orada bin bir trl hicp ortaya kmtr. Gnl aynas cilalanmadan da onda btn mnlar ortaya kmaz. Bu durumda kmil bir tabir eden arayp bulunmal ki, vkann gizli anlamlarna ulalp tabr edilsin ve bylece slikin hlleri ortaya km olsun. Mustafa Efendi bu husustaki edeplere ylece deinir: Dervi rysn mridine syler. Mrid o ryann tabrini isterse tabr eder, istemezse tabr etmez. Slik grm olduu ryy ille de tabir etmesi iin mridini zorlamaktan saknmaldr; nk o, mridine teslim olmutur ve rynn tabri iin zorlamak ise bu teslmiyete zarar verir.249 4.8.2.21. Mkeft / Mhedt Slik seyr u slkte sebat ile alr, Hakkn emirlerine her zaman uyarsa, hem de tarkatn edeplerini gzetir, Hakk zikretmeyi hi unutmazsa ve kalp aynasn zikirle parlatrsa, o her zaman tecellleri imek parlts gibi grr, gitgide btnnda olan eyleri kefeder ve onda btn mnlar ortaya kar. Bu kiiye nce kabirlerin (kef-i kubr), ikinci olarak sadrlarn (kef-i sudr), nc olarak da gnl levhlarnn (kef-i elvh) kefi gerekleir ve her yerde lemleri kefetmeye balar. Ayrca burada slike kaznn srlar kef olmaktadr ki Hak Tel bylece ona birok hakkatler gsterir. nk slik seyrini tamamlam, aalk zindan tabattan gemi ve Rahmnn cezbesine cann fed etmitir. Bu sebeple Allhu Tel bylesi slike lutufta bulunur ve o kulda kalp, rh ve sr ile barr, hem de haf ve ahfdan ak arabn ier. Bylece bezm-i illiyyne ykselir ki, mutlak srette bu kavuma yeridir. nk riyzt- beden ettikten sonra, can ve ten nefs-i nsttan, yni insana it olan nefsten geince, sevgilinin Kbesine ular ve sevgilisinin huzurunda makbl bir yer bulmu olur. Hem onda btn zlmn rtler yok olduu gibi, tibr edilen bir tek nefsn kef kalr. Bu hicaplar slikler yrtt vakit ilmel-yakn ortaya kar; sonra nrn hicp yz gsterir ki, bunlar da sliki yoldan dndrebilmektedir. Bu hicp, kef ve kermettir ve btn btn srlar buradadr. Bu mnlarn kefi sf olduu gibi, bunlar hlin gerektirdii ynde inkif eder. Eer grme hissi ona mnsipse, o vakit kef-i nazar slike imek gibi akar, akla has olan gz, gnden gne kuvvetlenir ve deta o sr gzyle birleir. Bu durumda mrid akl gznn sefsnca bu makamda kefini artrr. Fakat tahkk ehli olan has kullar buna itimt ve itibr etmezler; nk bunda nefsin de bir pay vardr ve o, kef-i nazardan lezzet almaktadr. Hem burada slikle nefsinin arzularna uyan kimse mterektir ve msiv da asl hlindedir. Bu hl keml erbbna geveklik vermezken, ehil olmayan kiilere dallet olabilmektedir. Baka bir deyile bu durum hl ehli iin Hakkn bir lutfu; nefs ehli iin ise ldrc bir zehirdir. Burada grlen eyler grene mal
249

Mustafa Fevzi, Mzn, 234-235.

129

olmad akldan karlmamaldr. Mustafa Efendi bu durumu zhire kyas yaparak yle demektedir: Madd lemde her grdmz bizim olsayd onlar saklayacak bir yer bulamazdk. te Hekmler (filozoflar) hep burada mahv perin olup doru yoldan sapmlardr. Slikler bu hicplardan getikleri vakit aynel-yakni elde etmi olurlar ve bylece onlarda hd bir kef ba gstermekle kalmaz, sliki halktan Hakka dndrverir. O her ne grrse Hakka intikl ederek btn aynalardan Hakk mhede eder. nk ey, Hakkn tecell ettii yerlerdir ve ona da Hak tecell etmitir. Kintn fezas aynadr ve onda esm ve sfatlar cilve etmektedir. Bu cilveler ilhma has bir kefle olur ki, burada slikler birok mnev zevke nil olmaktadrlar. Bu makamda msiv kef olunmu, cisim ve rhlara it kefler ortaya kmtr. Slikler burada hayret iinde mn lemini izlemektedirler. Ayn zamanda burada enfs ve fka vkf olunduu gibi akl gzne snrsz bir k gelmektedir. Byle bir slik ge baksa, onda Allahu Telnn el-Azm isminin; deryya nazar etse, onda Allhu Telnn el-Vsi isminin tecellilerini grr. Hem o, dere, akarsu ve emesi ok olan yerlere baksa, elHayy isminin; atee nazar etse el-Kbd isminin tecelllerini grr. rif olan bir mrid eer bir insana baksa, el-Cmi isminden istifde eder; rzgar dinleyince, onda H isminin dim cilve ettiini grr. Dnyy aydnlatan gnei grnce, derhal Allhu Telnn en-Nur isminin tecell ettiine hit olur. Gnl ehli olan bir kimse gzel bir yz grse, orada Allahn el-Ceml isminin cilvesinin varln grr. Hem o, lim bir kimseyi grse, onda Hakkn el-Alm isminin, doktor birini grse e-f isminin yhut zengin birini grse, el-an isminin cilve ettiine hit olur. Ayn zamanda bu hle ulaan bir mrid, mmin birini grnce onda elHd isminin, merhametli bir topluluk grse, onlarda Rahmn ve Raf isminin ortaya ktn grr. Ayrca kfir ve dinsizlere baksa, derhal el-Mudill isminin ve zlim birini grnce de el-Cebbr isminin tecelllerini hisseder. Byle bir kimse, cellt olan bir kimseyi grd zaman ise, el-Kahhr ve elMumt isimlerinin cilvelerini mhede eder. Ksacas burada slik her eyde Hak Telnn bir ismini grr ve fikrini halktan Hakka dndrr. Bunu da hl ehlinin bir delile dayanarak yapmaz; nk onlardaki bu durum Hakka eserden bir intikl deildir. Gnl ehli olan kimseler istidll ehline benzemedikleri gibi, onlarn bu hlini kalem de aklayamaz. stidll ehli eserlerden messiri idrak ederlerken, hl ehli eserlere nazar etmez. te hd ve ilhm kef bylecedir. Sonra rhn kefe varlr ki, o zaman cennet, hri ve melekler ortaya kar. Burada yer ve gk kefolunmu, maher ve mzn ortaya kmtr. Bu durumda gemi, imdiki ve gelecek zaman hep birlemi, vahdet-i vcd yerlemitir. Bu hl akln tesindedir ve bu makamda kiyl u kl de nee vermez. yle ki burada akln girdii bir yer olmadndan, akln tesine varma ihtiyac ortaya kar. Bu hl bir zevk durumdur ve bu hlin anlalmas iin de zevk ehli olmak gerekir. te EnelHakkn srlar buradadr ve athiyeler rh makamnda ortaya kar. Bylesi bir kefi tahkk ehli de dhil kimse arzu etmez. Yalnz unutulmamaldr ki slikler

130

buradan sefer ederler ve bzs bunu bilmez, bzs ise anlar yle geer. Fakat bu yolda ilerleyen bz ztlar, sekr ve cezbe hlinde sebat ettikleri gibi, uursuzca mest ve mstarak olurlar ve onlardan bz athiyeler ortaya kar. Bu, kader srrnn bir gereidir ki, burada anlalmaz mptellklar grlr. Buras slk erbbna ayak kayma yeri ve ldrc zehir gibidir. Buradaki ehdet tammen zevk olmakla berber, slike buras eksiz ve phesiz bir iptil yeridir. Ayaklarn kayd bu yerden gemek nemli bir merhale kat edildiini gsterir. te bunlar nrn rtlerdir ve hd ehli bu nrn rtlerden gemektedir. Slikler ayak kayc bu yerden geince, o zaman hakkal-yakne hit olurlar. Sonra ise kef-i haf ortaya kar ve burada Hakkn klar mest olur. Hem buradaki gizli haznelerin kefedilmesi vehbdir ve gz dikip almakla bu hle ulalamaz. Hem burada kuvvetli bir riyztn bile bir etkisi yoktur. Ksacas burada mnev bir mevhibe sz konusudur. Ayrca Allhu Telnn sfatlarnn kefi olmakla berber, evliynn btn burada sf olmaktadr. nk haf, Hakkn sfatlarndan iktibs ettii tecellleri rha aksettirir ki, ruh bu sebeple o sfatlardan feyz alr. Bylece ruhlar lemi parldar, her snftan ak bir kef kendini gsterir. Her snftan ortaya kan bu nur aks etmeye balar ki bu nru kul, mahlukat yaratandan almaktadr. Bylece o, Hak Telnn sfatlarnn gerektirdii ekilde ahlklanm olur. Gnl ehlinin kef-i hafsi byledir ve bu yola kef-i sft yolu denir. Mrid ilim nrunun tecell ettii yer olursa, levn lemine mensup olur, onda ilmin srlar ortaya kar ve o, ilim bir kef kavuur. Baka bir deyile onda kef-i ilm artar, bylece her an ilmin hakkatlerinden istifde eder. Mrid, Hakkn Sem (iitme) nrunun tecell yeri olursa, gnl kelmnn srrn alp itat eder. Onda iitmeye has olan bir kef artmakla birlikte, ilhmn hakkatleri uzar gider. Eer slik Allahu Telnn Basr (grme) nrunun tecell yeri olursa, o kii ryet ehlinden olduu iin basret nruyla hdu elde eder ve lemlerin Rabbi ona srlarn gsterir. Slik, Hakkn irde srrnn tecell yeri olmas hlinde, her yerde mahv- kll kendini gsterir. Byle bir kimse fen-y zta, yni madd varlktan syrlp Hakka ulamaya ziydesiyle dikkat eder. O, fen iinde feny elde etmitir. Slik Allahu Telann Hayy ve Kayyum sfatlarndan nru elde etmesi durumunda, onda dim bir hayt ortaya km olur. te bu durumlar sfatlarn ortaya kmas ve Hak Telnn srrna has olan fiillerinin feyzinin cilveleridir. Kef-i zt denen yce bir makm vardr ki, oras anlatlamaz. Kim o makmdan kapy alarsa, oradan cevap hep len tern nidsdr. Bunda ryetullaha akl bir cizlik ihtimli vardr; fakat ryetullahn dnyda olmas muhl bir itir. Hz. Msnn hlinden bir delil verilmesi doru olmaz ve oradaki durum Allhu Telnn tecellsinden ibrettir. Burada Hakkn ak, enzur ileyke250 syletir ki, bylece o, Hz.
250

Araf, 7/143. yet mealen ylecedir: Ms, tayin ettiimiz vakitte geldi ve Rabbi onunla (vstasz olarak) konutu. Ms, Y Rabbi, bana (cemlini) gster, Seni greyim. dedi.

131

Ms ksasna uymu olur. Cell nrunun tecellsi imek gibi akar ve hl ehlinin varl yok olur. Tahkk ehlinin btnlar, bu tecellnin tammen sft olduuna bir irettir. Eer Hakkn Zt tecell ederse, kintn varl yok olur. Hakki sevgilinin cilve etmesi kiide nur ve zulmetten hi bir eser brakmaz. Mustafa Efendi, bz zevtn buray dell alarak Hakkn Ztnn tecellsini, Ztnn bizzat kendisi zannettiklerini belirterek, bu cilveyi en gzel bilen Peygamber Efendimiz olduu iin, bunu Ona sormak gerekir demektedir.251 4.8.2.22. Tecell, Cil ve ncil Kalp aynas alnca basret gz ortaya kar, gnlde bulunan pas yok olur ve slikin kalbi an be an safvet bulur. Bu safvet arttka artar ve sanki kalbin ii nur olur. Ayrca onda rha it olan kuvvet artar, gizli nrlar uzayp gider ve kiinin i aynas ldamaya balar ki, bu durumda btndaki aynaya tecelller olmaktadr. Mahv ve istirak hli yz gsterince de, tecellnin nrlar artmaya balar. Asfiynn kalpleri incizb etmekle berber, onlarda Yce Yaratcnn sfatlarnn tecellleri ortaya kar. O, Hakkn sfatlarnn tecellleri ile karlamaktr, yoksa Hak Telnn Ztnn knh deildir. nk Onun Ztnn knh, l tecell, l taayyndr ve bunda ihtilaf da yoktur. Allhu Telnn her sfatnn tecellsinden evliynn nasbi vardr. Hak Telnn bu tecellsi kula nispetle hl ehlinin hdudur. nk tecell Haktan, kef ve ehdet ise kuldadr ve burada Hak Telnn Ztnn kefi sz konusu deildir. Vahdet-i vcd ehli ebed ve ezel olan parltya (tecellye) hit olmu ve bunu Hakkn Ztnn kefedilmesi zannetmi; tahkk ehli ise bunu Hakkn Ztna has olan bir parltnn / tecellnin ortaya k olarak zh etmilerdir. nk Hakkn Ztn kefetmek mmkn deildir ve Onun Ztnn grlmesine burada yol bulunmaz. Ksacas tecell Hakkn sfatlarnn sfde ortaya kmas; cil tecellnin nrlar ve incil ise parlakl kabul edendir. Rh da tecell eder ki, bu durumda slikler perian olurlar. Rhun ztnn inkif ortaya kp da, -bz slik burada dermansz olur- kalbe rh tecell ederse ve kalp onu fark edip ayrt edemezse, bylesi bir hl slik iin belnn bizzat kendisidir ve byle sliklerin mridinin de keml ehli olmas gerekir. Eer mrid tasarruf ehli ise bu beldan sliki kurtarr; fakat tasarruf ehli deilse o slik, Mansr gibi aslr ki bu gibilerin hli gitgide gleir. Rhunu, Hakkn Zt zannettii iin ondan enel-Hak sesleri ykselmeye balar. Onlar taklit edenler ise mkellef olduklar halde, sahte Mansurluk etmektedirler. Mkellef olmak da akla baldr ve bu nkteyi gnl ehli kimseler hallederler. Mustafa Fevzi Efendi, kim Mansr olmadan enelHak derse, can ve beden ile Allah inkr etmi olur demektedir. Bu sebeple slik sahte Mansr olmadan bu tehlikeli yeri atlatp nefsini ortadan kaldrmaldr.

251

Mustafa Fevzi, Mzn, 235-240.

132

Ayaklarn kayd bu yer slik iin bir beldr ve evliynn ekmeli de burada durmaz. Bu yerde duranlar olsa da Mansr gibi bz ztlar olur ki, onlarda mkellef olma noktasnda sebat etmilerdir. Slike ruhunun zt tecell ettii zaman, genellikle kalbe enniyet duygusu gelir, mahv ve istirak ortaya kar; fakat hudsun eserleri glip gelir. O garip hl saklannca, inat nefs acayip bir tavr gstererek hle, kibir ve ucubu artrr ki, burada nefs tammen serbest bir durumdadr. Acz ve noksnndan saknmaz ve onda isyn korkusu ve niyz da olmaz. Kalpte marifet zevki bulunmad gibi kalp aynasnda da bir kesfet ortaya kmtr. Eer bu tecell ilh bir tecell olursa, enniyetten hibir kap almaz. Burada Onun Ztndan baka her ey helk olucudur.252 srr ortaya kt gibi Hak geldi, btl yok oldu. Gerekten btl dim zeval bulucudur253 yetinin tezhrnden baka hibir ey olmaz ve her trl btl sfat yok olur gider. Ayn zamanda btn varlklar gidip yerine yokluk gelir ve slikin kazanm olduu hlet kalr. O, gece gndz hep mahv ve istirk iinde olur; hem onda an be an Hakk talep etme arzusu artar ve srekli kararszlk art gsterir ki, nasl ve niinsiz bir nur ortaya kar. Hak katnda sahte mansrluun bir deeri olmad gibi, btn erbb da Hakka meftndur. Mustafa Efendi, bizler mansurluk yapmaya meraklanmamalyz. Mansr neylerse eylesin, ister enel-Hakk, isterse de hvel-Hak sylesin. sterse btn insanlar Mansurum desinler. Her biri varsn enel-Hak sylesin. Kimin Mansr, kimin Firavn olduunu Hak Tel bilir diyerek bu meseleye byle bir yaklam sergilemektedir.254 4.8.2.22. Fen ve Bek Fennn ksmlar oktur ve msivdan nefse ihtiyaszlk hlinin gelmesine fen denir. Nefs arzularn tammen fen bulabilmesi msivnn nefyedilmesine baldr. Enfs ve fka itibr etmeden gnlde sadece Allhu Telnn kalmasna dikkat edilip, zulmn rtlerden de geildii taktirde, nefsin arzular kalbe bir zarar veremez. Yalnz buna Hakk akyla gnlden ihtimam gsterilmelidir; nk bu seyr-i slkte olan fendan bir makmdr. Nrn rtlerden geildii taktirde ise fen ender fen ortaya km olur. Slik bu hicaplar unutmaya dikkat etmeli ki, fenda tam bir kemle ulaabilsin. Hem burada fen, Allah hari her eyi unutmaktr. Her makamda mutlaka bir fen ve her fendan sonra da mutlaka bir bek vardr. Her ne ey kalpte fn olursa, baka bir ey kalp aynasnda bk olur. Mesela msiv gnlde fn olunca, Cell shibi Allah gnlde bkdir. Geri bunlar zevk ilerdir ve bu tavrlar aklama da kiyl u kl ile olmaz.255

252 253

Kasas, 28/88. sr, 17/81. 254 Mustafa Fevzi, Mzn, 240-242. 255 Mustafa Fevzi, a.g.e., 242-243.

133

4.8.2.22.1. Fen Fillh ve Bek Billh Burada nefse dnydan gna gelir ki, kesinlikle yokluk iinde yokluk fen ender fen buradadr. Bu noktada vel Allahta fn, ardndan da Allahta bk olur. Peygamber vrisi Abdulkdir Geyln de bu makamdadr. Burada nefsin elinden ktlk gelmedii gibi grlt patrt da koparamaz. nk her hakkat burada meydana kmtr ve burada her ne varsa hepsi hakkattir. Ayrca her hakkat da burada belli olur. Bu makamda her namaz Mr olur. Mminin rhu Sidreden geer. Mmin bu makamda her adan Kurn bilir. Yedinci batn, yni Kurnn yedinci mnsn burada idrak eder. Derin limlerin makam, ite bu hakkattir. Burada apak Kurnn muhtevas, dern anlam mlm olur. Bu makamda hac eden kimse, has kullar arasna dahil olur. Kbenin btn, i anlam da burada belli olur. Her ibdet burada bir sret giyer; ama marifet, bunu kavrayabilmektir. Ayn zamanda hakiki tevhd de bu makamdadr. Ksacas her ey buraya sktrlm vaziyettedir. Kul, bu noktada kulluk srrn, Yaratan, Peygamberi ve kendini anlar ve sret ona perde olmaz. Yz drt kitbn anlam ona mlm olur. Burada ne olgunluk gsterme davas, ne de mal mlk kavgas vardr. Kt huylu kiilerden de burada hibir eser yoktur. nk bu makamda dny dncesi mteber deildir. lim ve amelin taklidinin sz konusu olmad bu makamda dnyya it hibir arzu yoktur. Rh ve beden bu yerde saf bir kuldur ve kfirin nefsi de burada Mslman olur. Ve yine burada alak nefs kfr ve inkrdan vazgeerek saflk cevheri olur. Lnetlenmi eytan bu alana giremez. yle ki iri ve gzel gzl hriler bile bu makam grmemitir. Burada yalan ve anlamazlk hi olmad gibi buras saf ve temiz hakkat lemidir. lmel-yakn ve aynel-yakn makamlar geildii iin, buras hakkal-yakn makamdr. Burada tefrk ve telvnden bir usanta sz konusu deildir. Burada cemul-cem ve temkn olur. Burada srekli bir ekilde gerek samimiyet (ihls) vardr. Hem burada isyn ve gafletten hibir eser yoktur. Sonu olarak, samim kullar bunlardr ve yleyse girin iyi kullarmn arasna256 buyruu bu kullarn onuruna nzil olmutur.257 4.8.2.22.2. Fennn Makamlar 1. Rhtaki Fen (fen-y sret): Burada rh her an zikrullh ile megl olmakla berber, zikredenin kalbi bu hususta rha itirak etmektedir. Bu makamda Haktan yana ekmesi iin slike sohbet daha iyidir ve burada kiide hem evk, hem de geveklik vardr. nk o, Hak ve halk ile huzr eylemektedir. Fakat ounlukla o, Allahn huzrundadr. Bz zaman halktan yana meyil eder ki, ite fennn halleri buradan balar ve slikin burada hline ziydesiyle dikkat etmesi gerekir. nk ruhtaki fen hli (fen-y sret) ortaya kmtr ve burada slike huzrun evki gereklidir.

256 257

Fecr, 89/29. Mustafa Fevzi, Mirat, 29-31.

134

2. Srdaki Fen: Mrid sr makamna geince, hep Allhu Telnn huzrunda olur. Burada sr msivdan uursuz olduu gibi, slik de sfatlardan fn olmutur. nk seyr-i slk hafye intikl etmi ve artk ek ve pheler hallolmutur. Ayrca slikin zt burada mahv ve mstarak olmu, gnlnde zikredilen hakk Bir kalmtr. Bu, insan ztnn fens, irfn hlinin ise bir gereidir. Eer sretteki fen hli ortaya kmazsa, gnl sfatlardan fen olmaya ulaamaz. 3. Sfatlardaki Fen: Slik eer sfatlarda fen hlini bulamazsa, insan ztndaki fenya da ziydesiyle dikkat edemez. Mellifimiz, fennn oka rtbesinin bulunduunu ve hepsini bu rtbede ele almann mmkn olacan sylemektedir.258 4.8.2.22.3. Fennn eitleri Ktip Mustafa Efendi, fennn eitleri hakknda birok gr olduunu belirterek, ehl-i tahkkin fennn eitlerini be balk altnda toplamaktadr: 1. Avmn Fen Hli Bu tr fen Hz. Peygamberin snnetine ittib etmek, eri erfin emirlerine uymak ve onun hilfna gitmekte srarc olmamaktan ibrettir. 2. Zhidlerin Fen Hli Onlarn fens dny lezzetlerini terk etmek hiret lezzetlerine ynelmektir. 3. klarn Fen Hli klarn fen hli, onlarda srekli bir akn hkmetmesi, msiv olan sevgilerin yok olmas ve sadece bir tek hakk sevgilinin aknn kalmasdr. 4. Havsn Fen Hli Buradaki fen da havssn dim Allhu Telnn huzruna (huzr-i billah) ok gayret edip msivy kalpten yok (gaybbet) etmesi, can ve bedenlerinin Hak ile megl olmasdr. 5. Hssul-Havsn Fen Hli Bu durumda onlarn fen hli ise, tammen msivallahtan kurtulmak, her tr kef, makam, lafz, mn ve harf yannda kiinin zt ve sfatlarnn mahv olmasdr. Byle olan sflerin her n tammen mahviyet olur, onlarda bir tek zt- ulhiyet kalr ve bu da fen ender fendr. Burada fn, kendini unuttuu gibi unuttuunu da unutur. Ksacas buras lf gzfa frsat vermez. Ktip Mustafa Efendiye gre her feny, ayn- fen ve her beky da ayn- bek zannetmemek gerekir. nk bu tikd takliti kimselerin tikddr ve bylesi zanna dayanan bilgilerde oka fest vardr. Ayn zamanda her hakkatin yok olduu dncesine varmak da sakncal bir durumdur. nk bu ekil bir kelm kiiyi ilhda bile gtrr. nsann bedeni bsbtn yok olmaz ve insan her ne grdyse o tammen vardr. nsanlarn bedenleri, sfatlar ve btn ey mevcuddur. Sliklerin fendan kastettikleri mn baka bir mandr. phesiz bu noktada hakkat budur ve her bir ey Hak ile kimdir.

258

Mustafa Fevzi, Mzn, 243.

135

Bu szn tevhde zt olduu sanlmasn, aksine bu sz tevhdin kendisidir ve vahdeti de hakkat erbb tam anlamyla anlar. Ehil olmayan kimseler ise sflerin bu szlerinden bir eyler anlamazlar. Slikin fen fillh olduu zaman, Hak olduu dncesine varmak apak bir sapklktr. Fen fillh olan bir sfnin sfatlar deiiklie uramtr; fakat onda ne Hak ile birleme, ne de ulama sz konusu olabilir. Byle bir sf Hakkn ahlkyla ahlklanr; fakat onun zt Hakkn zt olmaz. Byle bir kii her an insan, Hak Tel ise her an Hak Teldr. Yce Yaratc ki lhuttur, yni lahtr; insan ise nsuttur, yni beer olma zelliine shiptir. Nsut olan bir cismin, lht olmas muhldir. Fen ve bek bir sfattr ve mutlak srette insnn ztna mahsustur. Hakkn Zt kendisine nispeti kabl etmez. Mustafa Fevzi Efendi, mutlak fenya kimsenin varamayacan ve bu hususta Nastrler gibi tutarsz, bo szler de sylenmemesi gerektiini sylemektedir. Nastrler Hristiyanln bir mezhebi olup, btl olan grlerinde int ederler ki, onlarn tikatlar ylecedir: Hakkn Zt Meryeme hull etmitir. Meryem-i Betl oka riyzt ettii iin zt- lhta ulamtr. Hz. Meryem cism-i nsttan tammen km ve Allahu Tel ile bsbtn ittihd etmitir. O zaman s Mesh zuhr etmi ve her nden bir Tanr olmutur. Bu misaldeki fen, ayn- fendr ve byle bir eyin olmas phesiz muhldir. Hem bu durumdaki bek, ayn- bekdr ve mutlak srette kfrn ta kendisidir. Mellifimiz tasavvuftaki fen hlinin hakkatini yle aklamtr: Bu hl ok etindir ve ayaklarn kayd bir yer olma zellii tar. Bu sebeple burada ziydesiyle dikkat edip almak gerekir. Pasl demir bir levha alnp da ona saykal (metalleri parlatc bir let) vurulduu vakit, saykal vurulduka o demir levhadaki pas, kir yok olmaya ve n be n parlama hli ortaya kmaya balad grlr. Demirin tabiat nemli ve souk iken, yeni hlinde bir harret gsterir. Saykal srdke parlar ve demir det bir ate olur. O demir levhaya saykal yaplmazsa eski hline geri dner, derhal soukluk tabiatn elde eder. te slikin hli de byledir. Onlar da zikir saykaln kalbe vururlar, bu sebeple soukluk tabat ondan kalkar ve Hak aknn tei ortaya kar. Slikler Hakk zikretmekten yz evirdikleri vakit, demir levhada olduu gibi, asl halleri hemen ortaya kar. Sflerde olan fen hli, demirin fen hline kyas edildii taktirde daha gzel anlalm olur. Yukarda verilen misalde pasl demirde soukluk n be n fen bulmu, harrette bek ortaya kmt ki, bu fen-y srete misl olmaktadr. Demir levhann parlakl (cils) arttka onda eynn sreti grnmeye balar. Bu levhaya her ne sret arz olursa, o sreti gsterir. Demir levha det bir ayna olur ve bu yeni hl her ne grse gsterir. Bu da ikinci mertebe fen, yni srdaki fen olmu oldu. Kesfet de levhadan fen bulunca, aynada bir letfet ortaya kar. te demirin sfatlarndaki fen byle olmu olur. Demir bsbtn parlakl kazanp demirin sath oka incil olursa, demirin zt det gizlenmi olur ki, demire arz edilen her eyi gsterir. Sanki demirin zt yok olmu, onda grlen nesneler sret olarak onda kalm olur. Bu, demir bir levhann fen olma hlidir ki, sflerdeki fen hli de byledir.

136

Grld gibi fen hlinin makamlar anlatlm ve onda bekya da deinilmitir. Fennn her rtbesine dikkat edildii zaman, onda Hak ile ittiht ve ittisle hibir iaret olmad grlr. Her rtbede demrin zt vardr; fakat sfat bilinenden farkl bir hl almtr. Hem demir levhann zt tammen yok olmamtr. Yni burada mutlak bir fendan bahsetmek grld gibi mmkn deildir. Geri burada sfatlarn fens vardr; fakat maddenin bizzat kendisinin fensndan sz edilemez. te tahkk ehlinin stlh budur. Mustafa Efendi, bu stlhlarn yalan yanl bir ekilde tefsr edilmesinden kanlmas gerektiine dikkatleri ekerek, aksi taktirde fitne karan kimselerin insanlar ok kolay aldatacan sylemektedir. Sfler madd mnda insann asl yaratlndan kurtulup da Hak Telya ulamasn mmkn grmezler. nsan ancak ztna it olan sfatlarda deiiklie gidebilir. Demir atee konduu zaman ate gibi olur ve ate gibi yakar; fakat demirin zt atein bizzat kendisi olmaz, yni demirin asl tammen ate olmaz. nk demir atele yapm olduu dostluktan onun scaklk ve yakclk sfatlarn almtr. Atee yaknlk atein ahlknn demire gemesine sebep olmutur. nk demirin zat, fen fnnr olur ve demir atein ahlkndan istifde eder. Fakat demir arkadandan yni ateten ayr derse, ondaki harret sfat gittii gibi, ona has olan tabiat da geri dner. Mustafa Fevzi Efendiye gre Allah dostlarnn anlatmak istedikleri hl budur ve bununla da Mevlya yakn olmaya iret etmilerdir. Hem gzel gnll bu insanlar, zevk hlini erh etmek istediler; fakat bundan baka lafz bulamadlar. Onlar bu szleri tarkat ehlini tevk iin sylemiler, ehil olmayan kimselere mermlarn aa vurmamlardr. Fen ve bek hline mellifimiz, kk yatan beri dilencilik yapp rzkn elde etmeye alan birini misal vererek konuyu akla kavuturmaktadr. O, verdii misale yle devam eder: Bu dilenci pejmrde bir hl ile gece gndz dolasn ve o, arda incir, zm, nr, hurma, ceviz, muzvb. gibi nefsi cezp edici eyleri grm olsun. Bu kii itah ekici meyveleri grdke onlara hayrn oluyor, det nefsinde dermansz bir hl alyor. Ksacas o, grd her eyya imrenir ve grd her ey onun gnln megl eder. Bir zamandan sonra o dilenci ocuk, ilim tahsilinde bulunup gitgide olgunlasa, devlet hizmetine girip devlet adamlarna katlsa ve bylece izzet, makm ve nimete mahzar olsa, bu kii o evvelki ardan tekrar gese, acaba nara, ayvaya iltifat eder mi? Makam, mevki ve itibar zihnini megl ederken, o hi hurmaya, incire, cevize bakp imrenir mi? Meyve, bostn onun dikkatini eker mi? Belki de bu kimse onlar grmez bile. Varlyla yokluu onun iin bir olur. Bu kii srekli bir ekilde devletin rz olduu durumlar ister ve her zaman bulunmu olduu makam ve mevkiden dolay ship olduu eref ve izzeti dnr. te bu hl, madd anlamdaki fen ve bekya gzel bir rnek olur. Byle bir kimse ceviz, mz vb. nimetlerden tammen fn olduu iin, gnln onlarla megl etmekten ayrmtr. Bylece izzet ve nimeti bek bulmu ve yce bir rtbeye ykselmitir. Bu hem fen fnnimete, hem de bek

137

bil-izzete misl olmu olur. Temsli yaplan bu kiiye nimet bizzat kendisi olmu denebilir mi? Yoksa bu hl bz sfatlara brnmek midir? te fen fllah hli de byledir ve onu Hakta ittihad ve ittisal olarak dnmek kfrdr. Temsli geen kiinin nceleri dikkatini eken nimetleri sonra grmemesi hli bir sfattr, aksi taktirde eynn yokluunu dnmek muhldir. Hakkatte o ey vardr ve her biri yerli yerince ortadadr. Fakat zikri geen kiinin dncesi saffet bulduu iin ey ile megl olmaktan tammen kurtulmutur. Mustafa Efendi burada u rnei de vermektedir: Yldzlarn gece olunca ortaya kp; gndz olunca da hepsinin yok olmas acaba gerek yokluk mudur? Bu yldzlar gndz vaktinde acaba nerededir? Acaba onlar tammen yoklukta mdrlar? nk gndz olunca onlardan bir almet grlmez. unu herkes kabul eder ki, her parlak yldz, lemi aydnlatan gne karsnda gzkmez olur. Yoksa o yldzlar gece gndz vardr ve Hakkn zt ile hepsi vardr. te buradan ibret alnmas, eynn tammen mevcut olmad yanlna dlmemelidir. Ksacas slikin gnlnde Hak sevgisi olur da an be an ak evki artarsa, o zaman gitgide msiv sevgisi yok olduu gibi, slikin gnlnde msiv det yok gibi olur. O vakit dny ve iindekiler itibardan der, artk can ve beden baka bir lemde gibidir. Gnl sevgilinin gneine ulanca, msiv yldzlarnn hepsi yok oluverir. Baka bir deyile Hak Telnn gneinin nru ortaya knca, o anda msiv olan eyler gzkmez olur. Allhu Telnn Ztnn nru kemiyet ve keyfiyetsiz olmakla berber, kintn gnei o nrun zerresinden bir zerre bile olamaz. Ksacas hem feny, hem de beky fen erbb tam anlamyla anlayabilir. Feny elde eden kimse er emirlere uyma hususunda dosdoru olursa, o hi phesiz veliyyullah olur. eri erfe muhlefet yoluna sapmak, mnev yolculuun yarda kalmas demek olur. Mustafa Efendi, yer yznde fesat karmak isteyen bz kimselerin yle sylemekte olduklarn kaydeder: Fen fillh olan her bir kul, tammen ibdetten muf olur, abesle ittisf etmez. Onlardan mkellefiyet tammen skt olduu gibi, onlar gece gndz Hak ile Hak olurlarm. te bu dnce tammen Hristiyanlara has olan bir dncedir ve bu fikirden ilhd ortaya kar. Hakkn Zt ile ittihad ve ittisal muhl bir itir. Hak Tel kesinlikle hull ve ittisli kabul etmez. Her ne varsa Allahn Zt ile kimdir ve yaratklar ancak Onun Zt ve sfatlarnn tecell ettii yerler olabilir. Mustafa Efendi, hi tecelller Hakkn zt olur mu? te nifk ehli kimseler bu noktada nasl byle bir gaflete derler anlamak mmkn deil diyerek hayretini dile getirmektedir. Allhu Tel Hayy, Kayym ve Mkevvindir ve Onun yaratmas dnda kalan hibir ey yoktur. Onun ebed ve ezel oluu lemlerde olan her varl kuatmaktadr. Hakksz zerre bile mevcut olamayaca gibi, hibir zerre de Hak Tel olamaz. Onlar Hakkn Zt deil, Onun sfatlarna has olan eserlerdir. Mellifimize gre bz insanlar apak irk olan bir eye tevhd syleyecek kadar gfildirler ve Hak Tely tevhd ettiklerini zanneder ki,

138

byle bir tevhd olamaz. Kii bylesi bir akl atmal ve nefsini bilmeli ki, Rabbini bulabilsin. Kullar hibir zaman ibdetten muf olmaz. Fesat karan kimseler bir noktadan sonra teklfin dt dncesiyle fsk kimseleri ifsd etmektedirler. unu da iyice bilmeli ki, evliy klfetten uzaktr ve onlarda zahmet, ucub ve riy bulunmaz. Bu gzel insanlara ubdiyet meakkat vermedii gibi, ibdetten aldklar lezzette gnden gne artmaktadr. Vel olan bir kul meleklerden yce, kullua nispeti de pek gzeldir. Kulluun lezzeti byle ztlar mest etmiken onlardan rhunun gdsn terk etmelerini beklemek doru bir dnce olmasa gerek. Her ibdet ve riyzt onlara lezzettin t kendisidir. te onlardan bz eylerin skt olmasn bu mnda bilmeli, baka manlarn ise fest ve sapklk olduu unutulmamaldr. Bu gzel insanlar ubdiyet hilatini giydikleri iin nefs ve eytan onlara bir zarar veremez. Onlar kulluun zevkiyle sevinirken, maksatszlk onlar iin murdn kendisi olmutur. Fen ender fennn almeti ise Hakkn emrine itin gstermek, nefsi Hakkda helk etmek, edep sermyesini korumak, ciz olmak, kendini Hakkn bir leti grmektir. Bu durumda her tasarruf tammen Hakkn Ztna ittir ki O, emrini letle infz eder. nk let gibi olan bir kul Onun emirinden dar kmaz. Slik nefsinden skt olarak Hakkn kulu olup Hakkn emrine cnn fed etmelidir. Zevk ehlinin zevkini, Allhu Tel ve onu tadan ehlullah bilir. Zevk hli kiyl u kl ile anlatlamayaca gibi ak ve evk tammen Hakkn kuluna bir ihsndr.259 4.8.2.23. Seyr u Slkn Mertebeleri: Seyr-i lallh, Seyr-i Billh, Seyr-i fillh ve Seyr-i Maallh fil-ey yhut Seyr-i Anillh 1. Seyr-i lallh Allahu Telnn emirlerine uyulunca nrlu erattan kiinin kalbine parltlar gelmeye balar. Bylece o, gece gndz Snnete riyet ederek erkn ve edeplere dikkat eder. Ayn zamanda o, Hakkn yoluna intisp etmitir ki, bu durumda ak, evk ve cezbe elde etmeye balar. O an, nefs-i emmre ehlilemeye balar ve onda hl ehlinin hlleri ortaya kar. Ayrca onda nefs-i emmre yerini nefs-i levvmeye brakr. n be n onun saf ve safveti artar ve Cenb- Hakk zler bir durum alr. det o, aknda benzersizdir ve gnl levhasnda yalnz bir tek Hak kalmtr. Burada da nefs-i mlhime makam ortaya kar ve Allah (c.c.) burada her mslmana ilhm nrunu gsterir. Bu durumda kalp ve rh makamlar birleir, Hak Tel fen kapsndan rahmet ve ltfunu gsterir. Bylece slikin kalbine hakk sevgilinin sevgisi yerlemi ve ondaki msiv arzular tammen krelmitir. Ayrca o nerede olursa olsun maksad hep cnndr; zikir ve fikri dim Allahu Teldr. Slikin btn bu ekilde kemle ulanca, seyr-i slkuna enfs ve fkta devam eder ve fen fissreti tamamlam, seyr-i ilallah rtbesi son bulmu olur.260
259 260

Mustafa Fevzi, Mzn, 244-252. Mustafa Fevzi, a.g.e., 252.

139

2. Seyr-i Billh Seyr-i ilallhn sonu seyr-i billahtr ve slik arndka rtbesi artar. Bzlar buraya maallh derler; nk burada slik Hakkn sfatlarnda fn olmakla berber onda, Hakkn Ztn srr hayret ender hayret olmutur. Bu durumdaki bir slik seyrine sftullahta devm ettii gib, her zaman mahv ve mstarak iindedir. Onda Hak Telnn ahlk ortay km ve onun gnl msivallahtan kurtulmu olur. Kendi sfatlarndan tammen geerek Hakkn ahlk ile btnn ihy etmeye balar. nk burada kalp itminana ulam, Hak Tel ona nur zerine nur balamtr. Hem b yesmeu (iitilemeyen) glbngesi261, hem de b yebsuru (grlemeyen) can gz buradadr.262 3. Seyr-i Fillh Slik seyr-i billh geerek, seyr-i fillahta ztn fen etmeye balar. O gece gndz kesrette vahdet eder ki, bu hlde onun mahremi hep Hakkn Ztdr. nk btn fen fizzta gelmi ve haf bir seyir yz gstermitir.263 4. Seyr-i Anillh Seyr-i fillhn sonu seyr-i anillah, mhiyeti ise rdiye ve merdyedir. Slik burada l maallh srrn m etmektedir. Ayn zamanda bu durumdan kiyl u klde bulunmak ok zararldr. Bu, evliynn fen ender fens; asfiynn bek ender beksdr. Vahdette kesret ve seyri fil-ey da buradadr. Burada seyr-i ehf cilve edip slikleri irt eder. Zhir btnn aynasdr. Mustafa Fevzi Efendi drt seferi temsili olarak yle anlatr: Hac maksadyla ilesini terk ededip yollara den kimse seyr-i ilallaha balam olur ki, balangc Hac yoluna niyettir. nk o, nefse kar cihd etmi, Hakka itimt ederek maln harcamay gze alm ve Hak iin birok meakkatlere katlanmtr. Ayrca nefsini de Allah iin azarlamaktadr; nk o beytullah iin aka dmtr. te bu, nefs-i levvmeye misldir ki, bu kii gece gndz seyr-i ilallh etmektedir. Hacca niyetlenmi kimse mkd yerine gelince, orada gusledip ihram giyinir. te bu hl sur-y velyettir ki, slik beytullaha yaknlktan keml kazanmaktadr. Hem de bu nefs-i mlhime makamnn tavrdr ki o, beytullaha yakn olmadan dolay terennm etmeye balamtr. Haclar Kbeye ulanca burada seyr-i ilallah tamamlanm olur. nk tavaf edenler beytullah grrler. te o n haclarn can itminn elde eder. Bu hl de kbr-y velyete ve hem de mutmeinneye mislidir. yle ki seyr-i billah buradan balar, Allahn kullar say yapp vakfeyi tamamlar ve onda klar lebbeyk derler. Nefs orada rdiyye olur ve haclar abucak beytullaha geri dnerler. Hacca gelen bu kii orada eytn kalpten recm ederek maln Allah iin kurban eder. Bu durumda seyr-i billah tamamland gibi, haccn mensikleri
261

Eskiden tekkelerde, yin srasnda, saraylarda muayyen mersim srasnda hep bir azdan yksek sesle okunan ilhi veya du. 262 Mustafa Fevzi, Mzn, 252-253. 263 Mustafa Fevzi, a.g.e., 253.

140

de tamamlanmtr. Hakkn kullar beyti tavafa balayarak onu ak evk ile seyr ve tavaf ederler. te seyr-i fillah bu tavf hlidir, bylece kii nefsini merdiyye ulatrm olur ki, artk nefs burada sf olmutur. Bu hl de uly-y velyettir ve tavaf edenler tammen keml shibi olmulardr. Seyr-i fillaha bir son bulunmaz; nk beyti tavafa intih yoktur. Slik nice yz bin defa tavf etse, nice bin yl orada sf sf dursa, her tavfta onda baka baka zevk ortaya kar, ak ve evki n be n artar. Seyr-i fillahn sonu yoktur; fakat burada geri dn manen emredilir. Haclarn geri dnme hli ise seyr-i anillahdan misldir.264 Mustafa Efendi seyr u slkn sresini ise temsli olarak yle anlatmaktadr: Kyle ehir arasnda seyir adnda krk merhale vardr. Ayrca bu merhale bin yl uzunluundadr; gece gndz aylarca ve gnlerce gitmek gerekir. Ky ile ehir arasnda bulunduu sylenen bu yol; tarkattr. Bu yolu kat etmek, yle herkesin harc deildir. Bzlar onu bir saatte, bzlar da bu yolculuu krk ylda ancak tamamlar. Slik gece gndz Allah yoluna devam edip Hakk zikretmeyi terk etmezse phesiz Allah onun isteini yerine getirir. Mellifimiz szlerine yle devam eder: Sembolik olarak anlattmz bu yol mnev bir yoldur. Bunu zhire tatbik ederek ifde etmeye altk. Bu ifde tarzn Allahn vel kullarndan nakletmekteyiz. ayet slikin mnev yolculuu uzarsa almasnn boa gittiini sanmamas gerekir. Devam etmeli, alp abalamal, vazgemekten de saknmaldr. Ne kadar alrsa, dnin gereklerini o kadar yerine getirmi olur. Geri almak ve aba gstermek gtr, ancak nsan iin, kesinlikle, almasndan baka bir ey yoktur.265 Gidi geli her ne kadar g olsa da sabah akam hi durmadan alp abalanmaldr. Bu hususta tembellik etmek dnek nefsten kaynaklanr. Ayrca bu yolda kiinin eksikliklerini ancak gnl ehli kimseler ok iyi bilebilir. te d iin aynasdr. Hepsi kbiliyet srrna baldr. Amellerin en gzeliyle emrolunduk. Acele etmekle yol alnmaz.266 4.8.2.24. lmel-yakn, Aynel-yakn ve Hakkal-yakn Mustafa Efendi, bu meseleye yle bir kadiye (nerme) ile balar: Akl shibi insanlar arlarn hcm edip her birinin yekdierini takip etmesine bakarak yuvalarnda bal olduu sonucuna varrlar. Onlara bakan bu yuvada phesiz bl vardr der ki, bizde grsek yle idrk eyleriz. te byle bir sonuca varmaya ilmel-yakn denir ve buras zayf bir konumdur. Bu sebeple de kmil olan insanlar burada durmazlar. Eer bir kse bl hazr edilirse artk orada istidlle ihtiya kalmaz. nk kii bal grm, renk ve kokusundan bir eser hissetmitir. te byle grmeye aynel-yakn, tatma hline ise hakkal-yakn denir. Mrid, erat aacna hizmet edip Hz. Peygamberin snnetine ittiba etmeli, ak meyvesinden hemen alp yemelidir. Hem o, meyvenin er pyle
264 265

Mustafa Fevzi, Mzn, 253-254. Necm, 53/39. 266 Mustafa Fevzi, Mirat, 23-24.

141

oyalanmadan erbetinden dimn lezzetlendirmeye almaldr. nk er p zndklarn yoludur ve onlar byle yaparak mmetin arasna tefrika koymak isterler. Tarkat, Hak aknn meyvesidir ve slikin ilk olarak bu meyveyi tahsl iin gayret gstermesi uygun olur. Bu meyveden meyve suyu karlp, posas terk edilir. nk burada meyve suyundan maksat hakkattir ve bu doru ve apak olan yoldan ayrlmamak gerekir. Hem burada posasnn peine dmek seyr-i slkte zndk olmaktr ve Hak yolunda ek, phenin ortaya kmasna sebep olur. nk kiinin maksad meyve suyunu, yni hakkati elde etmek olduu halde, nasl olurda eri erfi terk edebilir. Meyvenin aac terk edilirse, bylesi kymetli bir meyve nerede bulunabilir. yleyse eri erfe hizmet, ilmel-yakn bir ekilde olmaldr; nk aynel-yakn de ve hakkalyakn de ilmel-yaknin iinde mevcuttur.267 4.8.2.25. Nefs, Rh ve Sr 1. Nefs Mustafa Efendiye gre nefs, ktlklerin topland yerdir ve o her an maksdunu kt davranlardan elde etmeye alr. Nefs harretli tabiata ship bir buhrdr ve kuvveti kalbin etrafnda ortaya kar. Bunun adna rh-i hayvniye derler ki, istemi olduu eyleri eytan da arzu etmektedir. O, makbl olmayan ahlklar kendinde toplamakla berber, tutmu olduu yol eytannkiyle ayndr. nsana kt ve gizli dman olma zelliini tayan nefs, nefs-i emmredir ve onun aslndaki hikmetin ne olduunu da Hak Tel bilir. Bu tr bir nefs, eytna eytanlk ederek insna dmanlk etmektedir. Byle bir nefs terbiye grmezse, hayszlna devam eder. Gururlu olan bu nefs terbiye edilince, onda bir levvmelik ortaya kar. Sonra bu nefs ilhm kabul edecek bir hl alr ve o artk burada inkra muktedir deildir. Nefs bylece sfatlarn deitirir ve tammen itminna ular.268 2. Rh Emir leminden olan ruhun balangc, ol! emridir ve rh-i insniye veya rh-i sultniyye diye isimlendirilmitir. Bu rh l mekndr ve cesetten de ayrlmaz. O, hull ve ittihd kabul etmez ve kullardaki her keml onda bulunmaktadr. O, cisim ve cevherden de uzaktr. nsnn gsnde bir muda vardr - bu, mminde de ve kfirde de vardr- ve onun yeri gsn sol tarafdr. Onda bir sveyd-y nihn, yni gizli bir siyah noktack vardr. Ona sveyd-y dern sylendii de olur ki, onun zerre gibi olduu dnlr ve kalp nru ondan k samaktadr. O siyah noktack kalbin aynasdr. Oradan rhun feyzi kalbin ztna akseder ve Hakkn feyzinin rhtan kalbe gelmesine sebep olur. Rhun feyzi kalbe aksettike, insan kalbi ondan iktibs eder. Bylece kalbin nru noktaya, noktadan da mudaya taalluk eder. O zaman mudada bir harret ortaya kar ki, o harret rh-i
267 268

Mustafa Fevzi, Mzn, 258-259. Mustafa Fevzi, a.g.e., 259-260.

142

hayvndir. te Allhu Telnn sanat byledir ve rhun ztndan kimse kiyl u kl edemez.269 3. Sr Rh-i sultnde bz srlar vardr ve rhta ilh srrn bir kuvveti vardr ki, phesiz o kuvveti Hak bilir. Rh yle bir eydir ki, cizlere malm deildir. Rhta ki sr, Hakkn riflere bir lutfudur ve Hakkn feyzi rha srdan gelmektedir. Srra ise bu feyz hafdan akseder, haf de ahfdan iktibs eder. nk sfatlarn ahfs tecell etmeye balamtr ki, o tecell Cenb- Hakkn Ztna has olan ilerdir. Haf, o tecellden gelir ve rhtaki sr da hafden ortaya kar. Bunlarn hepsi keml erbbna malm olduu gibi, bu makmdan kiyl u kl nee vermez. Eer zevk leminden bir lmet olsayd, fn olan zevkten bir eser bulunmazd ve kiyl u kl ile btndaki zevkler gelseydi, btn lemin zevk ehli olmas gerekecekti. Zevk ehlinin cenneti vicdndr ve yle vicdn bulan da insn olur. Vicdn cennetini herkes arzular; fakat herkes vicdn cennetinin ne olduunu bilmez. Cennet zevki, hri ve glmnlarn hepsi rifin vicdnndadr. Burada kastedilen kulluk zevkidir, dny zevki ise beks olmayan bir lezzettir. Byle bir zevki mitsizlik ve fign takip eder. Mellifimiz szlerine unlar da ekler: Grlmez mi ki bir gn akam olmasn, grlmez mi ki bir fert gamsz olmasn. Bir gnl var m acep ferah yeri olsa da, bir anda yerilmeye mahkum olmasn. Herkesin gnlnde mitsizlik ve keder vardr. Ona dnydaki varlk ve yokluk tesir etmektedir. Kalbini geniletmeye tlib olan kii, k olup Hakka kul olmaldr. Hak ak ebedi olan bir zevktir ve klar ancak Hakkn feyzi ile neelenirler. Hak klarnn kalbi sde ve dnylk zntlerden tammen zdedir. k olup klara katlmak lzmdr; nk Hak klarnn gnlleri msterih olur. Mustafa Efendiye gre, ister zengin ister dilenci; ister ehirli ister kyl; ister Trk, Acem ve Arap; ister kadn erkek olsun, Hak Tel akta snf ayrmna gitmez. Allhu Tel byle yaparken, fark ve temyze kim cret edebilir ki? byle olunca, Hak aknn veslelerine yapmak etmek gerektii ortadadr. Ak yolu, neblerin izinden gitmektir.270 4.9. VARLIK MERTEBELER Ben gizli bir hazneydim, asla bilinmezdim. Bilinmemi diledim /sevdim ve bundan dolay da mahluku yarattm; onlara Kendimi tanttm. Benim tantmam syesinde onlarda Beni tandlar.271
269 270

Mustafa Fevzi, a.g.e., 260. Mustafa Fevzi, Mzn, 260-262. 271 bni Teymiyye bu szn Peygamberimizin sz olmadn ve senet itibariyle ne sahih ne de zayf bir mesnedinin bilinmediini sylemektedir. Zerke, Hfz ibn-i Hacer, Suyt ve baka limler bu szn sahih veya zayf bir senedinin olmadn sylemektedirler. Aliyyul-Kr ise bu szn senedinin olmadn, fakat manasnn Ben insanlar ve cinleri ancak Bana ibdet etsinler diye yarattm. ayetindeki Bana ibdet etsinler diye cmlesini bni Abbas (r.a.)n Beni tansnlar diye tefsir etmi olmasna dayandrarak sahih

143

Hak Tel kendini bildirmeyi diledi ve balangta be mertebe yaratt. Be tenezzl sonra insan neesi tamamland. O zaman, kenz-i muhf anlald ve hepsi istidd ile aa km oldu. Bu gizli hazne bitmedii gibi, artma ve eksilmeyi de hi kabl etmez bir zelliktedir. Kii istidd lsnde kenz-i muhfden nasbini alr. Burada bir ifte vardr ve eer o ifreyi aacak bir anahtar bulunursa, o zaman kenz-i muhfden bir almet bulunabilir. Eer dilber-i mn rtsn aarsa, o vakit ifrede, anahtarda, kapda ortaya km olur. Mustafa Fevzi Efendi, yakn ehlinin burada be mertebe naklederek onlara taayyn dediklerini nakletmektedir. O, bir de insn- kmil vardr ki, o bu mertebelerin zbdesidir der ve Allhu Telnn bu mertebelerden mnezzeh, neden ve niinsiz, ei benzeri olmayan bir varlk olduunu deflarca vurgular.272 Mellifimizin bu konudaki grlerinin yansmalar yle olmutur: 4.9.1. L TAAYYN / HAZRET- ZT Mevlnn Zt l taayyndr. Onun iin mertib ve taayynden sz edilemedii gibi, beere has olan tbirleri de Onun iin kullanmak mmkn deildir. Onun hakknda sadece, Zt- baht (z, hlis zt) diye tabr ederler ki, o da yeterlidir. Ayn zamanda Onun varl iin, lem tabirlerini kullanmak da doru olmamakla berber, beerin idrki ve ilim Ona yol bulamaz. Onda gayb ve ehdetten bir eser olmaz, hibir ey Ona gizli kalmaz. Btn varlk, Zt- baht Cenb- Hakka ittir ve O, her tr taayynden de uzaktr. Kenz-i muhf de l taayyndr ve burada mnlarn zuhrt, zaman ve mekn yoktur. Allhu Telnn Ztndan baka ne bir mertebe, ne de bir taayyn sz konusudur. Hakkn Zt tammen birliiyle vardr. Burada esm ve sft ortaya kmaz. O, almetsiz, izfetsiz ve nur zerine nrdur. Nur ile tabir etmek bile Onu tam anlamyla ifde etmez; fakat baka bir sz olmad iin byle sylenir. Burada bilinmekten hibir eser olmad gibi, nt kendini gstermez. Baka bir deyile burada Hakk bilmeye bir almet olmaz ve O l mekn, Kendini Kendi bilir. Ksacas bu hususta her ne tbr kullanlrsa kullanlsn, Onu tam anlamyla ifde edemez.273

olduunu syler. Bilindii zere bu sz sfler tarafndan ok kullanlmaktadr. Acln, Keful-Haf, II, 121, h. no: 2014. Ayn zamanda kenz-i muhfye u rivayet hit olarak getirilmektedir: Rbbimiz am da idi (bilinmezlikteydi). stnde hava, altnda hava ve su yoktu. Sonra Arn su zerine yaratt. Hiyetus-Sind al Snen-i bni Mce, I, 118; bnu Hibbn, Shih-i bni Hibbn, XIV, 9. 272 Mustafa Fevzi, Mzn, 35.; bkz., a.y., Ryetullah Ciz midir?, Cerde-i Sfiyye, say: 60, 127.; Tarik-i Vahy lham, Cerde-i Sfiyye, say: 70, 232-233.; Cerde-i Sfiyye, say: 129, 302-305. 273 Mustafa Fevzi, Mzn, 36.

144

4.9.2. MERTEBE- TAAYYN- EVVEL / LEM- LHUT / HAZRET- LM / VHDYET- MCERREDE / HAKKAT-I MUHAMMEDYE / N-I CM Mustafa Fevzi Efendi, bu mertebenin be mertebeden ilki olduunu, burada kullanlan tbirlerin stlh olmaktan teye gemediini, Allhu Telnn da stlhtan mnezzeh olduunu; fakat hriten bir misl verilmeyince mahlkun ilminin doru yolu bulamamadn syler ve bu sebeple gnl erbb ztlarn bizlere geni bir yol am olduunu ve o gzel yolun da bizler iin dell olduunu belirtir. Rsih, yni bilgisi ok geni olan limler, bu konuyu anlatrken bz nktelere dikkat ekerler ki, bu nkteleri nakletmeye alalm. Bu mertebe, Hakkn ilmidir ki onda iptiddan intihya iret edilmektedir. Ayn zamanda bu mertebe, Hz. Peygamberin zbdesidir ve onda nasl niin, evet ve hayr yoktur. Hem stlah iinde bu mertebe n cmidir ve nt, yni btn olaylarn balangc buradan olur. nceden de belirttiimiz gibi bu taayyn, Hak Telnn ilmidir ve onda kendini gsterecek bir iarette yoktur. Hak Telnn ilmi btn taayynlere buradan yardm eder. te bu yce ilim, yni mml-kitp / akl- evvel / levh-i mahfz Hakkn Ztnda cilve etmektedir. Geri burada taayyn yoktur ve buna lem sylenmesi bile ciz olmaz. Ondan dolay buraya, itibr- hazret-i ilm veya mml-kitbn zbdesi syledik. Bu mn vahdet iinde vahdet olur ki, tesinden kl kl edilmez. Burada her tr mn ilmen bulunmakla berber, btn taayyn ve hakkatler burada yer alm bir durumdadr. lem-i lht bir hakkattir ve her hakkat burada gizlenmitir. Bu, her hakkatten hakkattir ve Hz. Peygamberin btn buradan yz gstermitir. Bu cilve ilk gaybdr ve buradan teye gidip de oradaki nkteleri anlamaya almak mmkn deildir. Bu rumuz nasl ve niinsiz bir ilimdir.274

4.9.3. MERTEBE- TAAYYN- SN / AYN-I SBTE / HAKYIK-I EY / UNT-I ZTYE / LEM- CEBERT / MERTEBE- VHDYET Bu taayyn, hazret-i ilm-i Haktan bir batr ve Hakkn ilminde bir sret olarak vardr. Burada taayyn ve hakkatler kendilerini gsterip, Hakkn ilminde imtiyz bulmulardr. Bilinen sretler ortaya km, birbirinden gnden gne ayrlmaya balamtr ki, ite malmt, yni bilinen eyler bu nktedir. Hakkn ilminde bu mnlar zbdedir. Allah (c.c.)n bu ntndan ruhlara feyz-i keml verilir. Hem bu mertebede hrite bir maddi varlk sz konusu da deildir. Ksacas burada Hakkn ilminden baka can ve bedenin olmaddr. Hakkn ilminde her biri vardr; fakat eynn zhir vcdu henz yoktur. Ayrca bu mertebede kaz ve kadere it iretler bulunmakla berber, bundan nce de taayynler cilve etmezler. Ayn zamanda burada, tayne zaman yoktur ki, bu szler bile itibrdir. Burada ilk ve son, zaman ve mekn yoktur
274

Mustafa Fevzi, Mzn, 37.

145

ve bunu anlamak da gyet etin bir itir. Bu nt Hakkn aynalar olduu iin tecelller buradan balamtr. Buradaki taayynler, Hakkn Ztnn deil, sfatlarn parltlardr. nk Onun Zt, gayb-i gaybnin de tesindedir. Bu sz vahdet iinde kesret olmutur; fakat kesret henz zhiren ortada yoktur. Burada taayynler iin, Ztn aynas vardr ve bu nkteler kesret iinde vahdet olmutur. Vhidiyyet stlah ve yaratl srrnn mayas buradadr. Mustafa Fevzi Efendiye gre, anlatlan bu iki lemi gzel bir ekilde anlamak, hl ehli olan kimselere nasip olmutur. nk bu tr durumlarn anlalmas akl ve idrkin tesindedir. Bundan dolay bu durumlarn anlalmas iin akln tesine giden bir vsta gerekir, o da mnev hazdr. Keml ehli olan kimselerin bu halleri anlamas, bu mnev haz ile olmaktadr.275

4.9.4. MERTEBE- TAAYYN- SLS / LEM- ERVH / LEM- MELEKT nc mertebe, ruhlar lemidir. Hak onu ol!276 emriyle ikr etmi ve btn ruhlar burada bulunmaktadr. Hak Tel lemin zuhrunu murat edince ilk olarak bir zbde yaratmt. te bu zbde hem rh-i evvel, levh-i mahfz, nn vel-kalemdir ve yine akl- evvel, ism-i azm, rhul-ervh, cevher-i evvel, nur-i ekremdir. Buras yaratl srlarnn mayasdr. Hak Tel ruhlar yaratmay diledii vakit, kll ruha tecell eyledi ve o an emsalsiz Zttan rha yle bir hitap geldi: Ey hakkatler memba! Lutuf ve keremimden sana bek verdim, senden daha gzel bir ey yaratmadm. phesiz ki sen, benim iin yaratldn; gn ve meknn hepsi de senin iin yaratld. Btn cisim ve araz senin iindir. Ey Habbim! Onlardan maksat sensin. Sen olmasan rubbiyet zuhr etmezdi ve izhra sebep Sensin. Senden ekmel yoktur ey irfn shibi, ey Hakkn srlarnn tam olarak tecell ettii yer. Sen olmasan olmaz eflk ve sem, sen btn eyya yol gsteren oldun. Sen Benim Ztmn aynassn ey Hall! Zt ve sfatlarmn tecellsisin ey cell! Kim seni bilse beni bilmi, kim seni sevse rzm bulmu olur. Ey nur zerine nur! Ben kendimi bildirmek iin bir akl- klln zuhr etmesini ve onda birok lemin ikr olmasn, hem de onunla yce yaratcnn anlalmasn diledim. Mahlkat iinde bu sfatlara ship senden daha yce hibir vcut yoktur. te ilmim, onu cehle kar izhr ettim. Y Muhammed! o gizli sr sensin. Habbim! Eydan hibir eser yokken, Ben vardm ve Ben zt- pk- l meknm. Bak Habbim! Pk cemlimi gr ki, Ben ebediyen hi keyfe ve kemi kabul etmem. Burada henz ruhlar, melekler, ar, krsi, ynler ve felek yok idi. Hem ne bir mekn ne bir zamn vard. Btn cihn henz yokluktayd. dem ile Havv, nimetler yoktu ve cehennem atei henz varlk yz grememiti. Nh
275 276

Mustafa Fevzi, Mzn, 37, 38. Meryem, 19/35.; yet mealen yledir: O, bir eyi dileyince, ona sadece ol! der; o da oluverir.

146 ve tfn yoktu, hem henz Ey yer! Suyunu yut ve ey gk al.277 denmemiti. Hall, Zemzem ve Beyt-i Haram yoktu. Yoktu zebh, ko, tekbr ve makm. Henz Ms ve Trdan, len ternden de bir haber yoktu. Meryem ve s-y Meshten de henz bir eser yoktu. Sdece Peygamber Efendimizin nuru vard. Sonunda O, bu tecelliye muhtap oldu ve O hakkat, rtsz olarak Hakk grd. Allhu Tel bu nra, yni nr-i Muhammedye bir nazar kld ve o nazardan ezel bir nur parlad. yle ki o nrun klar ykseklere km, gzel kokan buhar da aaya inmiti. Gn ve meknn, deniz ve karann yaratcs, o nra nazar etmi, o nazardan bu sf nur ca gelmi, nn ve kfn cilve ettii yer ortaya kmt. Mellifimiz bu can nrunun on rtbe olduu ve btn ruhlarn bu nurdan ortaya kt grndedir. Ona gre bu rtbeler de yledir: 1. Rtbeden, ilk cevherden (nur-i Muhammed) gelen bir rh ortaya kmtr. lk zbde onunla vard ve o zbdede Hakkn nru devern etmekteydi. nk bu, nur-i Muhammedydi ve btn mmkintn ruhu bu nrdan ortaya kt. 2. Rtbeden ulul-azm peygamberlerin, 3. Rtbeden rasullerin, 4. Rtbeden neblerin, 5. Rtbeden evliynn, 6. Rtbeden riflerin, 7. Rtbeden zhidlerin, 8. Rtbeden bidlerin, 9. Rtbeden ise slih olan mminlerin ruhlar ortaya kmtr. 10. Rtbeden fsklarn, 11. Rtbeden kfirlerin, 12. Rtbeden hayvntn ruhlar, 13. Rtbeden ise nebt ortaya kmtr. te rhlar bu ekilde ortaya ktlar; fakat her eyi hakkyla bilen tabi ki Allhu Teldr. Burada grld gibi on rtbe ve bu rtbelerden nce bir zbde vardr ki, onunla berber, mfredt on drt olur. Bu rtbelerin tamamnn rhlara has olduu da unutulmamaldr.278 Bu lem nc rtbedir, lem-i emr-i Hud ise zbdedir. Ksacas btn ruhlar, yer ve gk nrdan zuhr etmitir. Nebler, sfler, veller, rifler, zhidler, dindarlar, tevhd ehli, ncekiler ve sonrakiler, cinler, insnlar, hayvnlar, nebt ve liyt hepsi srayla bu dnyya gelmeye baladlar. Kullarda, bu rtbede henz kfr, inkr ve int yoktu ve onlar hep itatte sebat zereydiler. nk ervh- basta vcd bulmu ve binlerce yl Hak Tely zikir etmiti. Her zmre gelerek fslasz o nru tavaf ettiler. Nice binlerce yl o nur-i Mustafa ruhlarn Kbesi olmutu. Bu cilveler hep ruhlar leminde olmutu. Hem bu leme melekt lemi de sylenir; fakat burada nasl ve niin sorular ok uzatlmaz.
277 278

Hd, 11/44. Cisimler lemi de on drt rtbeden olumutur ve bunlar beinci taayynde anlatlacaktr.

147

Ayn zamanda buras hem elest meclisi ve kl belnn, hem de bel ve ibtilnn balangc olmutur. Kfr ve mn onda balam, Hak Tel ruhlardan sz alm ve ruhlarn ilk kblesi Hakkn nru olsun diye her bir frkann secde etmesini emretmiti. Esiz Zt burada ruhlara hitb etmiti ki, o hitb mml-kitbn zbdesidir. Bu hitbtan ruhlar titreyerek hepsi ekinmeden secde etmiti. Hak Tel ruhlara emrederek yle dedi: Ben Rabbinizim, Benden baka Kadr yoktur. Yaratan, mabd, mlkn shibi ve lh- b-zevl, fir ve affr, Rahmn ve Rahm, Vhib ve Mut, Mennn ve Kerm, Hayy ve Kayym, Hakm ve Cell shibi, vech-i bk ve kadm b-misl Benim. Ey kullarm! Ben azz ve intikam shibiyim, hem Muhyi, mumt, mebde, med Benim. Ben ganiyim, size ihtiycm yoktur; Muhsinim, size ihsn ve ltfum oktur. Ey insanlar! Benim sizi yaratmamdaki maksadm, Ztm bildirmek iindir. Ben O Allahm ki, nasl ve niinsizim; hem de Habbim Mustafa mahlktn en hayrlsdr ve Kendi nrumdan onu ceml kldm ki, O n- cell sizlere mebdedir. Allhu Tel: Ben sizlere Rabb- Kerm, zt- Sbhn ve Mabd-i Azm deil miyim? diye buyurdu. Bu szn akabinde ruhlar hep birden bel dediler279 ki, o an havatrda ne ill, ne de l vard. te o an ruhlara bir ho nid geldi ve Hak Telnn nidas da kemiyet ve keyfiyetsizdir. Ve yine Allhu Tel yle buyurdu: Bir emnet vardr ki onu size arz eylerim ve kim o emaneti yklenirse ltfumu ona farz ederim.280 Hak Telnn bu emaneti tekliften meram, ilh irfann elde edilmesiydi. Hak Tel: Bu emnet namaz, oru, hacc ve zekt, Benden baka tanr olmadn bilmeniz, hem de Muhammed (s.a.v.)in Benim Reslm olduunu tasdik etmenizdir dedi. nsanlarn hepsi: ehdet eyleriz ki, Sen Hud-y bmislsin, hem Muhammed Mustafa, o nebiy-i mcteb-y b saf Senin Reslndr. dediler. Dalar, yer ve gk ise: Y lh el-amn zrmz var. Hakkat u ki bizler lutfunu isteriz muhtcnz, her an biz ciz ve resiziz. Biz Sana kullukta noksnlk ederiz, korkarz kahrndan amn eyleriz. El-meded inyet Senden y Kerm! Affedip bizlere lutfeyle dediler. Bu olay yle bir zamanda meydana geldi ki, henz burada ar, krsi, sem, arz, denizler ve dalar yoktu. Bu bir lem-i tavr- misl ve ruhlar leminden bir beydi ki, bu hdisenin hepsi o lemdedir. Ruhlar bir bir ortaya kt ve her biri yerli yerince gelip geti. Sonra sra dier eylere geldi, onlarda bir biri ard sra gelmeye baladlar. Her biri hemen ortaya kmaya balayp, lem-i tavr- misl oldu. Hepsi o nurdan ortaya kmlar, sonrada ondan yetiip byme bulurlar. nk bunlar zr beyan edip niyz ettikten sonra o stn nur ortaya kt ki o, cevher-i evvel, akl evvel, nee-i imkn o insand. O nur yle dedi: Ey lh! Zt- pk- Kibriy! Bu yk riysz ekmek benimdir. Geri kulluk etmek zor bir itir; fakat bu ii Sultnn ak kolay eder. Ruhum sznde
279 280

Arf, 7/172. Ahzb, 33/72.

148

yanm ve o tecellden parldamm. Yanmm, cehennem atei yakmaz beni. Can- kuds iyn zler seni. Her ne kadar kudretim m abednn olsa da, fez-y hayretim m arafnndr. Akn rehber klp ktm yola, ak yolunda fen bulsam ne olur. Ey Hudvend-i Kerm, Ztnn sevgisi bana hayret edilecek bir cehl-i azm vermitir. Bir can iin imtin lyk mdr? k odur ki cnn iin can verir. klar kahr, ltfu hi dnmezler ve canlarn verip hemen makunu isterler. Ey Rabbim! Ben tahamml eylerim, yeter ki bu emnet Senden bana olsun ydigr. Kll ruhtan bunlar gren insan ruhlar, bir araya gelmilerdi ki, o zaman ruhlar arasna bir zemzeme dm ve o yce rha ittiba etmilerdi. Orada kfr ve inkr yoktu ve btn insanlar hep berber ayn kelm sylediler. Hepsi birden szleerek, o emnet ykn yklendiler. te mminler bu ahidlerine sadk kalarak kymet gnne kadar sbit oldular. Fakat kfirler kfrlerini izhr ederek bu cihnda tammen ahitlerini bozdular. Asl maksat kl bel hutbesidir ve bu, cil ender cil olan bir emanettir. nk Hak Telnn teklfi, yni yce srlarn olduu bu emnettin gyesi bu lemde mmin ve kfirlerin bir birinden ayrt edilmesini salamakt. Hak Tel onlar biliyordu; fakat burada o insanlar susturmu oluyordu. Bu emnet maher gnnde btn insnlara hccet oldu. Kim ki bu dnyda kfir ise, o kii ahdini tutmam, hakkati inkr etmitir. Hak Tel bunlara azp, mminlere ise sevap verir. nk artk szleme bitmi, yce tabiatli cevher secde etmiti. Rh-i Muhammed secdeye vard ve btn ruhlar birden Ona uydular. Bu secde be defa tekerrr eyledi ki, bu tekerrr rh-i Muhammednin yle yapmasndan dolay olmutur. Hem bu lemde be vakit namaz oluu, ruhlar lemindeki bu secdeden ortaya kmtr. Bu iler tammlannca, rh-i Muhammed hemen secdeden kalkp ortada durdu ve btn mmkintta onun evresinde durdu. Bu ruhlar nice bin yl vecd ile ceveln edip hamd, kr ve Hak Tely zikir ettiler. Her fert, her zmre btn istiddn o arsada alm oldu. Rh-i kllden btn ruhlar, misl, y ve gn tammen mstefd oldu. yle ki mmin, kfir mnfk, akll, lim, kmil, chil, bunak, deli, ktip, hattt, tccar, ifti, denizci, sanat ehli, khin, sihirbaz, hakm, slih, fsk, gzel, irkin, zenc, Trk, Arap, Acem, Rm, Franszvb. umumiyetle rh-i kllden istifade ettiler. Her snftan h ve dilencisine varncaya kadar bir bir o nrdan gd ald, her biri bir srra tecell yeri oldular. O kll ruhun her uzvundan bir snf nasbini ald; nk Habbullhn nru eyann kaynayd. Onun yzn grenler, neb; pk olan gsn grenler, vel; karnn grenler lim; ban grenler, sultn oldu. Bylece her bir ruh ve suret bir uzvundan bir eser alm oldu. Bylece ruhlar lemi tamamlanm ve sz hiret neesine gemiti.281

281

Mustafa Fevzi, Mzn, 38-45.

149

4.9.5. MERTEBE- TAAYYN- RB / LEM- MSL / LEM- BERZH-I NRN Drdnc mertebe, misl lemidir ve halk lemi cmertlii buradan almtr. nk ruhlar lemi bir nrdu ve ol! emriyle ortaya kmt. Onun cisim ve cismn ile bir nispeti olmad gibi, nurlu bir vsta istemekteydi. O vstann ise ruhlar lemi ile halk lemi arasnda rbta olabilecek zellie ship bir gei yeri olmas gerekiyordu. Bundan dolay o zaman bu zelliklere ship bir lem ortaya km, ismine de misl veya hayal lemi denmiti. nk bu lem, ruhlar lemine bir aynayd. Bir yz rh leminden yanayd ki, o yzyle dim ona bakyor ve her ne var ise ondan aynaya aktaryordu. Havtr kalbe bu ekilde gnderiyordu. Btn haller onda nakedildii gibi, bu lem cisim ve cismn de deildi. Ruhlar leminde her ne var ise, bu lemde bir sret giyinmiti. te slih kimselerin rylar bu lemden bir misldir ve misl lemi ruhlardan her ne sret giymise, halk lemi ondan bir mn alm olur. nsanlar ve cinler, yer ve gk yznde bulunan btn varlklar o sretten gelmilerdir. Ruhlar lemi, hurf-i liyt ve mfredt misl lemine nakolur. Sanki ruhlar lemi yaz, misl lemi ise ona levhadr ki, Hak o yazy levhaya naketmitir. Sonra medll, yni nakedilmi eyler hemen ortaya km ve anszn halk lemi comutu. Misl leminin ne tr olduu, yni hayal leminin tavrnn nasl olduu ylece tahmin edilmektedir: dem lafz hayle geldi ki, asl maksad gzel bir yzd. Ceset ise bildiimiz srette yaratlmt ki, bu ceset ebediyen demin dellet ettii eydi. Hem burada dem lafzndan murt bu cesettir ve ondan istifde eden de cesettir. te bu lem iin misl tabirinin kullanl bundan dolay olmutur. Ceset hi elif, dl ve mme benzer mi? fakat Allhu Tel diledi mi benzetir. Bunun iin elif, dl ve mme demdir diyen, cisme ismini tatbik eden, yni isim ile resmini bir birine uyduran bir tabirci bulmak gerekir. Sonu olarak misl lemi rhlarn tasvr edildii bir lemdir ve bunu da ancak keml ehli gzelce anlayabilir. nk misl lemi ortaya knca tevhd ve kfr ehli de ortaya km oldu. Fakat onda cisim ve beden yoktu, yalnzca irkinlik ve gzellik hli vard. te bylesi ruhlara ve misle vehim ve hayl eriemez. Bu needen nice bin yllar geip de, Hak Tel cisim ve bedenin ortaya kmasn dileyince, ilk nce bir z yaratm ve o z de ikiye ayrmt. O iki paradan biri sf bir nur; dieri ise bulank bir buhard. te sf olan ksmdan ruhlar ve misl lemi tamamlanm ve o vakit sra halk lemine gelmiti.282 4.9.6. MERTEBE- TAAYYN- HMS / ZUHRT-I LEM- HALK / LEM- NST Beinci mertebe halk lemidir ki, bu debdebede cisim ve cismn olumutur. Hem bu mertebe taayynde de beincidir, dny ve hiret yeri burada grnr. nk Mevl bu lemi dilemesinin sebeb-i hikmeti demin
282

Mustafa Fevzi, Mzn, 45-47.

150

tohumunun ortaya kmasdr. O an ruhlar lemi comu ve oradan yansyan sretler misl lemine nakolmutu. Hak Tel o gzel kokulu buhara nazar etmi ve o tecellden bir eser grnmt. O buhar da bu tecellden dolay o an hemen parlam, mnev bir haz duymu ve halk lemi ortaya kmaya balamt. Bu buhar da on rtbeye ayrlm ve halk lemi de ondan ortaya kmt. Bu rtbelerde ar, krsi, yedi kat sem, ansr- erbea, bir de o zbde (z, cevher) vardr ki, bu rtbeler o zbdeden ortaya kmtr. Bunu da hesaba kattmz zaman on drt olur ki, bunlar hurft, lemler ve kitptr. Her ne misl lemine ilk olarak geldiyse, halk sonuta ona mptel olmutur. Ar, krsi, yedi kat sem, nimetler, meleklerin cisimleri al ksmndan gelmi ve her biri bir bir makmn bulmutu. te halk lemi bu noktadan balamtr. Zaman, ay, gn, ynler ile meknlar tammen bu anda olmutur. Buradan gizli ak her ne geldiyse onlarn misl leminde bir sreti vardr ve bu lem nispeti de ondan almtr. Burada ar- alnn yaratl tamamlanm ve Hak Telnn nrunun mikat olmutu. Ar, Hak Teldan feyz alnca; onda hakkat melesi parlamtr ki, ite rh-i Muhammed o idi. Hazret-i dem yaratlncaya kadar o rh ar zerinde nice yllar durmu, ibdet etmi ve melekler de onu tavf etmilerdi.283 Mellifimiz, ulv olan ksmn bu ekilde tamamlanmasndan sonra srann esfel ksma geldiini belirterek onun da yle olduunu anlatmaktadr: Ar, krsi, yer ve gkler alt gnde ortaya kt. Dnynn gelmesi yaknlanca Hak Tel drt ansr yaratm ve bu unsurlar karnca da akabinde drt miza, gururlu nefs ortaya kmtr ki, bu nefs hayasz ve btn erleri kendinde toplam bir durumdadr. Buradaki nefsten maksat nefs-i kll dr ve bu hin herkeste vardr. nce yeryz, sonra cinler tifesi yaratlmtr. Bylece bu arzn mayas tamamlanm oldu ki, onun sermyesi balk altnda toplanr. Onlar da mden, nebat ve hayvandr. Maden ve bitkiler bir
283

Burada akla: Ar- al nr-i Muhammedden zuhr etmise, bu nr sonra nasl olur da ara bal bir hl alr? diye bir soru gelebilir. Bu soruya yle bir cevp verilebilir: nsan kendinde bulunan hakkatten ortaya kmtr. O hakkat olmasa insan nerededir? ya yoklukta ya da cansz cesettir. O hakkat kiide gizlenmekle beraber, fakat cisimde ona bir mekn da yoktur. O hakkat yle bir eydir ki, leme smaz. Hl byle olunca insan vcduna nasl ssn. nsanda bir sveyd-y dern vardr ve bu vcd ondan ortaya kmtr. Sveydnn yeri kalp mudasdr, deniz ve karay gren o sveyddr. Onun dah parlakl kendinden olmad gibi, kendi kendine lemden in da olmaz. O siyah noktack feyz tammen o hakkatten alr ve bu vcda gece gndz baheder. O hakkat cisim ve araz deildir ve sendeki bendeki maksat o hakkattir. O hakkat vcdun taayynnn kendisidir ve grmek, bilmek, iitmek, sylemek ondadr. Yalnz o hakkati Allah sanmamak gerekir. O hakkat belki glgenin glgesidir. Onu bilmek bile ok zor olduu hlde, Allhu Tely bilmeyi istemek ne kadar doru olur. Bunu varp kys etmek gerek. Men arefe srr ona iret olmutur ki, bizler henz bu yolda meziz. Hsl o yle bir hakkattir ki, bu vcd ondan ortaya kt hlde o kiinin cisminde muallaktr, hem de yrek o nesnenin kandlidir. Kelm bir taalluktan ibrettir ve o hakkat almetsizdir. Bu nesneler cisim ve cismn deildir. te slik bu szlerdeki iretleri anlarsa, mutlaka bir hakkat ortaya kar. Rh-i klle ondan intikl eylemek gerek.

151

biri ardnca gelmi, sonra ise hayvnlar bir ortaya km ve her rh cismine girerek vct bulmutu. Nice binlerce yl geince Hazret-i dem yaratld. Hazret-i demin cesedi krk sene zemn zerinde kald ve eytan onu grerek ona haset etti. nk eytan cin tifesindendi, hem de o kindar bir biddi. Hak Tel ltfundan ona yce bir makm vermi ve bu sebeple onu feleklere yni gklere almt. Bu err ok zaman nimet iinde kald; fakat onu, her eyden haberdar Rabbi biliyordu. eytan, Hazret-i demi grnce, bunda byk srlar olduunu anlad. nk bu dem leme rahmet olacakt ve bu sebepten dolay Hazret-i deme dman oldu. eytan levh-i mahfzda bu ii grm ve bununla berber, onda Hazreti deme kar kt hisler kabarmaya balamt. Hazret-i demin cismine rh flenince, gklere ve yeryzne bir zemzeme dt. Her bir melek, ar, krsi, yer yz ve gkler, Muhammed Mustafann geliinin ok yaklatn ve O vef shibinin halk lemine gelmekte olduunu sylediler. nk o sultn- bek ve bu dem insand. Bu lemler, ar, krsi, gkler, denizler ve kara yaratlmak zereydi. Byk ve kk her tr mahlkt hepsi Allhu Telnn natdr. Kint asl maksat olmayp, asl maksat Zt ve Onun sfatlarnn tecellsidir. Hz. demin neesinden baka geri kalan eyler hep Hakkn ntnn ferleridir. Fakat mazhar- tm Hz. demdir ve zellikle de hir zamn peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v.)dir. Ayn ve hafdan her ne zhir olmusa, hepsi Mustafann zuhrunun ferleridir. yle ki kintn hepsi hizmet etmi, sonunda Hz. dem neesi gelmitir. zetlenecek olursa cisimler lemi de on drt rtbeden olumaktadr ki hurf-i liyt, yni Hakkn maksatlarnn gizlenmi olduu maddeler bunlardr ve kint kitab buradan olmutur. rnein kelime; ya isim, ya fiil, ya da harf olur ve her kelm bu nden ortaya kar. Kintta cemd, hayvn ve nebttan olumutur. Ksacas gn ve mekn bir kitptr. nsan ise ondaki ism-i azmdr.284

4.9.7. MERTEBE- NSAN-I KML / HAZRET- DEMN ZUHRU ve NUR- MUHAMMEDNN MTESELSLEN NTKL Bu konuyu Mustafa Fevzi Efendi yle bir rnek ile aklamaya alr: Kint bir bahe, Hazret-i dem ise ondaki bir aatr. Bu aacn dallar, dem oullar; iekleri, evliy ve slihler; meyvesi, nebler; zbdesi ise Muhammed Mustafa (s.a.v.)dir. Cell shibi Allah, Hazret-i demi yaratnca, alnna bir nur koydu. Yalnz bizlerin bu kelm tebh iindir; nk bu nra gne ve ay zerre bile olamaz. Hz. deme bu nrun, leme Hakkn rahmeti olduu vahyedildi. Bu nur, peygamberlerin vn kayna, ncekilerin gnei ve sonrakilerin nru olan Hz. Muhammed (s.a.v.)dir.
284

Mustafa Fevzi, Mzn, 47-50.

152

Nur-i Mustafa, Hz. demdeydi; nk o, Mustafaya ayna olmutu ve phesiz Hakkn Mustafasnn sretiydi. Ondan ayn olan ilh ahlkt. Yerde gkte bulunan her bir melek Hazret-i deme secde etti. Hak Tel byle fermn etmiti ve secdeye sebepte bu nurdu. Yalnz merdud olan eytan inat ederek, Hakkn emrini tutmamt. Lnetli eytan secde etmedii iin de Hak Tel onu gkten kovdu. Bylece Allahu Tel Hazret-i demi ald gklere kard; meln eytn ise yerlere gnderdi. Bir zaman Hz. demi cennette tuttu. O nimetler iinde sevinli bir halde yayordu. O an cennette Hazret-i demin ay gibi olan zevcesi ortaya kt. Sonuta kaderin srr zuhr etmi, dem ve Havv dnyya gnderilmilerdi. Ktib Mustafa Efendi, burada asl maksadn Hz. Mustafa ve Onun bu leme nasl geldiidir diyerek bu nurun Peygamberimizin annesi mineye kadar geliini yle anlatr: Nice gnler ve aylar gemi, bu nur Hz. demin pk olan nesline nakil etmiti. Yni Hazret-i te ondan Ene, ondan da Knne nakil etmiti. Sonra bu nur Mehlle Yezde, sonra Hazret-i drse nakil etmiti. Ondan da Metelhe Lemekgerde, ondanda Hazret-i Nha gelmiti. Sonra Sma Erfehide lihe geerek bire Flie gemi, sonra da Eruvya, rha, Nhr ve Trhuda nakil etti. Bylece bu nur Hazret-i brhime, Hazret-i smle gelmi oldu. Sonra ise Teshaba, Yaruba, Kdra, Hamle, cna, Selmna, Elhime, Ela, Edir ve Edine gelmi oldu. Sonra bu nur onlardan Adnna, Maadda, Nizra devr etmi, Mudara, lys- Mdrike, Hzeyme, Kinne nakil etmiti. Sonra ise Nadra Mlike, Fihre, libe, Leye, Kaba, Mrree, Kelba, Kusayya, Abd-i Menfa, Hime ve Abdulmuttalibe gelmi oldu. Bylece Peygamberimizin nru pk olan ecddn dolamt. Kintn vn kaynann nru sadet shibi Abdullaha gelmi, onda ayn on drd gibi parlamt ki, o her kime giderse ihtirm grmekteydi. Sonunda bu nur-i sermedi Cenb- Ahmedin pk annesi mineye terf etmi oldu. Bu nur yle bir nurdu ki, her kime gelirse, ona btn mahluk hrmet ediyordu. Peygamberimizin annesi hmile kalnca, o bu nur ile denizleri, karalar kefetmeye, ok acayip hallere hit olmaya balad.285 O nurlarn nru doduu zaman, yerler ve gkler nrla doldu. nk Fahr-i cihn terf etmiti ki, btn rivyet edenler bu kutlu doumun fl ylnda olduunu dediler. Bu kutlu doum Hazret-i demden 6163 yl sonra olmutu. Zaman Rebul-Evvelin 12. gecesini gsteriyordu, hem de isneyn gecesiydi. O annelerin hayrls Onu dourmutu. Artk peygamberlerin kendisiyle vnd kimse ve o nur-i l mekn yerini bulmutu.286 Peygamberimiz bir hadislerinde yle buyurmaktadr: Beni Hak Tel edeplendirdi. En gzel bir edep ile yaratt ve yaratlmamda da zerre kadar bile
285

eyh Sleymn Mevlidinde bu hlleri sylemi ve bu meziyetleri orada yazmtr. Bir kitap yazm ki sehl-i mmteni, vesinden (slp, tarz) her iiten kii haz duyar. Orada o pr-i muteber bunlar nakil etmi, bu konunun tafsltn ondan almak mmkndr. 286 Mustafa Fevzi, Mzn, 50-54.

153

bir noksnlk brakmad. Hak beni leme rnek, hem bu leme; hem de insanla bir rahmet olarak yaratt. Hakkn nruyum ve en gzel ahlk bendedir.287 Hak Tel kendisini bildirmeyi dileyince cin ve insnlar yaratm, yer ve ge emneti arz eylemiti. O an insan neesi ortaya km, ekinmeksizin emneti tamaya tlib olmutu ki, bylece Hak Tel onunla ahd ve msk eylemi ve bu olay da ruhlar leminde vukua gelmiti. nk bu hitb demoullarna gelmi, onlarda evet demilerdi. O zaman Elest meclisinin cilveleri ortaya km ve ruhlar o sese kulak verip dinlemiler, o sesin gzelliinden dolay kl belda bir nee dalgas ortaya km, ruhlar lemi de buna mptel olmutu. Onlar hl ile niyz ederek: Y lh! Sen ki mekndan mnezzehsin, kim Senin hakkatini anlamaya alrsa, phe yok ki Senin kudret ve nna hibir akl ermez. Mmknl-vcdun vcibul-vct ile nispeti olamazken, nereden Ztna yaklamay bulabilsin. Senin pk Ztn zaman ve mekndan mnezzehtir ve zulmet nra yaknlk kazanamaz. Ey Cell shibi! Aczimiz ikr iken, Ztn idrak muhl iinde muhldir. Gerekli hibir ey Hakkn ilminin dnda olmaz ve O, bu takdr ve tertbi kaz eylemitir. O mekndan mnezzeh, emrini infz iin sret-i ilmiyeyi ortaya kard ve Hak Tel keyfiyet ve kemiyetsiz byle syleyerek ilh kanunu aklam oldu. Hem O zevalsiz Zt, kullar irat etmek iin ezelde emir ve yasaklarn ortaya koymutu. Geri O, emneti teklif edip onu korumas altna alm; yce fermnn dilemi ve kendini bildirmeye dell klmt. Bylece ilh ahkm nazmedip hak yolu onda bir bir sylemiti. Hem onda sfatlarn ve Ztn bildirmi, sre ve yetlerini muhkem eylemiti. O an, harfsiz, lafzsz, sessiz ve kalemsiz Kurn izhr eylemiti. Baka bir deyile Hak Tel ezelde eratn, yni kitbullah ferman eylemiti. Allhu Tel eratn ilminde gizlemi, kullar irda izin vermiti. Vakti gelince de onu inzl ederek bizlere ikrm eyledi. Peygamberler gnderip, hkmlerini inzl eyledi. O peygamberlerin de her biri kendisine uyulacak kii olup, Hakkn hkmlerini tebl ettiler. Bir de Hak Tel erat, insanlar doru yola iletmek iin gndermitir ki, bu kalp ehline ikrdr. Cihetlerden mnezzeh Allhu Tel, kendisini bildirmek iin kint kitbn yaratt; nk o kitbn nerini dilemi, cevher ve arza taksm eylemiti. Kint kitabnn harfleri cevher; irb ise arazlard. Onun mfredt, drt ana unsurdan (ansr- erbea) olmakla berber, mrekkebi ise maden, nebat ve hayvand. Hem vusl ehlinin renmesi iin de onda bir ok bap ve fasl yazd. Orada isim ve sfatlarn syledi ve Ztn erh eyledi. madde lemindeki deftere (defter-i fk) bir snr koymu, mn lemindeki metinde de bir zemzeme grnmt. nk hazrlanan bu kitap ok tafsiltlyd. Bu sebeple Hak Tel faydal bir muhtasar dilemi ve insnn zne ferman eylemi, lemi ondan grnr bir hle getirmiti.

287

Suyt, Cmius-Sar, h.no: 310; Ali el-Muttk, Kenzul-Umml, XI, 406, h.no: 31895; Acln, Keful-Haf, I, 62, h. no: 164.

154

te bu insan hem Hakkn Ztnn aynas, hem de kinat kitabnn metni olmutur. Her bir insn Allhu Telnn bir kitbdr; fakat akler bu kitab bozmaya almaktadr. zellikle nefs ve eytan bu kitapta oka tahrfte bulunup Hakkn indirmi olduu hkmlere riyet etmediler. Baka bir deyile nefs ve eytan Hakkn hkmlerini tahrf etmi ve yce yaratcnn emirlerine uygun bir ekilde davranmamlard. Bu sebeple bzs tedvlden kalkp bir kede unutuldu; bzs burumu ve yrtlm bir ekle dnerek harf ve lafzlar tammen birbirine kart. Bzs ise para para olarak yok olup gitti. Sdece yce bir nshas kald ki, Hak Tel onlar korudu. Bunlar her zaman mevcttu ve tevhd ehli ondan istinsh ediyordu. O yce nsha da insn- kmildi ki, onda varlk ve yokluk phesi olmaz. te Hak Telnn kitb bu kmil insanlar, yni resuller ve neblerdi. Bu insanlar rnek alnacak kimselerdi ve btn hl erbb kimseler bu zatlar rnek alp onlara uydular. Bu kitplarn her biri binlerce yet oldu gibi, hepsi Hakkn Ztna it gnein aynasyd. nceden de belirttiimiz gibi bunlar neb ve resullerdi ve kmil vellerde onlara vris oldu. Bu resul ve neblerin her biri bir Hakkn bir ismine kle olup, bylece Allhu Telnn sevgili kulu oldular. nk nebler nsha-i kibriy idi ve evliy onlardan istinsh eyledi. Her biri hidyete gtren yldzlar olmulard. Bir de benzersiz bir nsha olan Hz. Ahmed vard. O, Hakkn isimlerinin tecelllerini kendinde toplam, kinat kitabnn kayna olmutu. Ayn zamanda O, Allhu Telnn kitabnn sonuncusuydu ve Hakkn srlar Onda ortaya kmt. nk Cenb- Hak kitp yaratmaya son verdi ve Onu peygamberlerin sonuncusu kld. Cenb- Hak, Kurn- Kerimi Ona yet yet gnderip; emir ve yasaklarn iln etti. Bylece Kurn- Kerm ile Hz. Mustafa birlemi ve O, teble balayarak Kurn ve Snnet ile din kemle ulamt. Mellifimiz, Hak Telnn Hz. Ahmedi en gzel edeplerle yarattn ve Onu bir numne olarak bizlere gnderdiini belirterek, O gzeli rnek alan kimselerin, Hakkn feyzine ulaacan, Hakka yakn olmak isteyen kimsenin, Hz. Peygamberin gittii yolda gitmesi gerektiini sylemektedir.288 4.10. NSANDAK BE MERTEBE / BTINA HAS OLAN BE ZELLK Mustafa Efendi bu balk altnda, insanda bulunan be kuvveti trif ederek kiinin nefsini bilmesinin nasl olduunu trif etmektedir. Ona gre, rif olmak iin kiinin nce nefsini bilmesi gerekir. Bu sebeple kii nefsini bilme hususunda itiykl olmaldr. nsanda mutlak srette bir hakkat bulunur ve kii o hakkatle bek bulur. Rhun ztnn hakkati almetsizdir ve Hak Telnn nasl ve niinsiz bir emridir. O, bilinmekten uzaktr ve onun knhn Peygamber de bilmemektedir. nk onun mhiyeti mlm olmadna; Sana ruhtan sul ederler. De ki: Ruh Rabbimin emrindendir. Size ise ilimden ancak az bir ey verilmitir289 yeti iret etmektedir. Bu rhun knhnn rtbesi l
288 289

Mustafa Fevzi, Mzn, 262-266. sr, 17/85.

155

taayyndr ve burada ilim ve irfn fazla ileri gidemez. byle olunca bu hususta bilgiler snrldr. Mustafa Fevzi Efendi, ruhu oluturan be kuvveti yle anlatmaktadr:290 4.10.1. KUVVE- MTEHAYYLE nsanda her ntn ondan sratle balad bir tahayyl kuvveti vardr. Btndan her ne zuhr ederse, hep hayl levhasna nakledilmektedir. Onda lafz ve harflerin zhiri yoktur; nk onun her biri nttan ibrettir. Burada insanlara has olan rhun feyzi esstr ki, onlar bu feyzi rhtan almaktadr. Rh mutlak srette tecell eder ve bu n da hayle ykselir. Tahayyl lemi pek basittir, keyfiyet ve kemiyeti de kimseye mlm deildir. Bu n levh-i hayl lemidir ve birinci rtbeye misl olmaktadr. te bu Hakkn ntnn glgesidir ve Onun esmsnn glgesi buradan balar.291 4.10.2. KUVVE- VHME nsanda bulunan vehmiyye kuvveti ikinci rtbedir. nk o n haylden intikl eder ki, ite o zaman vehmiyye kuvveti ortaya kar. Yni btna sreti gsterdii gibi, onun keyfiyeti cisim ve cismn de deildir. Levhi haylde her ne sf emir var ise, vhime hilafsz onu kullanr. yle ki onlarn her biri bir mn sreti giyer ve o hayaller burada sretler bulmu olur. te bu gayb bir hl olmakla berber, sanki bunlar ilm sretlerdir. Buradaki durum lem-i lhta benzemekle berber, hem de taayynlere ho bir misl olmaktadr.292 4.10.3. KUVVE- HFIZA Hfza kuvveti sreti vhime kuvvetinden alp, sfiyeti kendinde hfz eder. Buradaki durum ruhlar lemine benzemekle berber, levh-i mahfza da ho bir misl olmaktadr. Ayn zamanda kuvve-i hfzada mnlar ortaya kar ki, her biri phesiz bir rha benzemektedir. Bu nc rtbeye dell olmutur ve bundan sonra mstakil bir fikir ortaya kmtr.293 4.10.4. KUVVE- MFEKKRE Burada btn mahsst, yni duyu organlar ile hissedilen eyler ortaya km, Rh taktrini kaz edip gerekli olan mn libsn giymitir. Bylece mn hemen lafz ve terkbe girer; gizli lafz ise ekil ve tafsle ular. Kuvve-i hfziyeden bir bir almaya ve her ne aldysa onu bir ekle koymaya balar. Burada tabr ve tebh nktesi vardr ki, z misl leminin tavrdr. Bu i sanki drdnc taayyndr ve mn berzahn gsteri okamaktadr.294

290 291

Mustafa Fevzi, Mzn, 54-55. Mustafa Fevzi, a.g.e., 55. 292 Mustafa Fevzi, a.g.e., 55-56. 293 Mustafa Fevzi, a.g.e., 56. 294 Mustafa Fevzi, a.g.e., 56.

156

4.10.5. KUVVE- HSS- MTEREKE Bu mnlarn ortaya kmas durumunda hiss-i mterek onlar elde eder. nk burada hiss-i mterek ortaya kar ve her mn bir kelma can olur. Bu hl dny lemine benzemektedir; nk hiss-i mterek rhun mlkdr ve kuvvetlere, kbr bir berzah gerekir ki, ite o hiss-i mterek bir berzahtr. O, cihn mlknn adrna benzemekle birlikte, kapya mukbil bir kaps vardr. Yni hiss-i mterekin iki yn vardr ve her olay ondan ortaya kar ki o, aldan tam bir man alp, sflya kelm nakleder. Ayn zamanda o, his ve haberi hriten alarak, onlar btna da nakletmektedir. Ksacas bu btn hisler adr, dolaba it alt nakliyedir. Bu adrda kelm kadehi devreder ve adr skinleri mn suyunu ierler. te bu dolap hiss-i mterektir ve gece gndz felek gibi dner. O, dnmesine devam ettike gizli mn denizi dalgalanmaya, mr boyu devaml tekellm etmeye, din ve dnyya eit eit nizamlar gelmeye balar. nk kelm bir intizam bulmu, iitilen haberler denizde dalgalanmtr. te bu, insan- kmile misldir ki, keml erbb bunu ok iyi bilir. Mellifimize gre bu anlatlanlardan yola karak rh tefekkr edilip ibret alnmal, kii rhu anlamada aczini idrak edip, Rabbinin Ztn tefekkr edemeyeceini grmelidir. nk kii ruhu idrak etmekte bile acze dyorsa, Hakkn Zatn idrkin nasl olacan bir dnmesi gerekir. Ktib Mustafa Efendi burada u sonulara varmaktadr: Akl ile Hakkn knh bilinemez. Bu sebeple Peygamberimize uyarak doru yolu bulmalyz. Baka bir deyile kii akla deil, vahye uymaldr; nk irfn odur ve kim Peygambere uyarsa gerek insn odur. Ayn zamanda Men arefe srrna vkf olup ondan hisse alnmaldr. Aksi taktirde nefsimi bildim diye hayl etmek doru bir davran olmaz. Ayrca u Tabler gibi saptmamak ve kan olan bu cismi, mnev rh sanmamak gerekir. Men arefeden nefs-i ntka ve rh-i sultnyi anlamak lzmdr. te hakk insan ancak odur ve o cismini her an tasarruf eylemektedir. O da be kuvveden ortaya kar ve ztnn knh insanlarn bilgisinden gizlenmitir. Rhun ztnn knh ortakszdr ve o, Hakkn Ztnn knhne bir ldr. Rhun ztnn knhne bir nin yoktur ve Hakkn knhne btn cihann fikirleri eriemez. Rhun knh irfnn /akln hricindedir ve Hakkn knh de rife hibir zaman malm olmaz. Her ne kadar irfn denizi ok geni olsa da, onun sermyesi istidd olmutur. Herkes istiddna bir hudut ekmi, her eyi istidd ile vcd bulmutur. nk hatt- istidd snrl olduu halde, nasl olurda o, Hakkn knhne uzanabilir? Allhu Telnn Ztnn knhne hibir snr ve engel yokken, snrl olan akla O hi ikr olur mu? Snrl olan bir ey, ancak snrl olan baka bir eyi bilebilir ve snrl bir ey ile Hakkn bilinebileceini sanmak son derece yanl bir dncedir. Hakkn knhnde aczin kendisi idrak saylr ve Onun knhn bildim demekte apak bir irktir. Hakkn Ztnn knhnde kiinin aciz kaldn anlayp, burada cehlet kapsndan girmelidir. Mustafa Efendi bu hususu u msralarla ifde eder:

157

Kim ki bildi, bulamad maksdunu, Kim ki cizdir, bilir mabdunu. Acz-i mahza, kim erer rif odur, Cehl-i mahza, kim erer kif odur.295

295

Mustafa Fevzi, Mzn, 56-58.

158

5. KTB MUSTAFA FEVZ B. NUMANIN HLDYYE TARKATI LE LGL GRLER

5.1. HLDLERDE HAF ZKRN EDEPLER Mustafa Fevzi Efendi, zikirlerin en faziletlisinin haf zikir olduunu ve haf zikir yaparak kalbin saflamasn salamak gerektiini sylemektedir. O, bu husustaki grlerine yle devam eder: Slik kendisini bu meslee nispet ettikten sonra s nefsini zikre tevk eder ve edepsizce zikretmeye de cret etmez ki, Rabbinin lutuflar ondan uzaklamasn. Her ibdette edep olduu apaktr ve zelliklede zikir ehlinde edeplerin says oktur. Zikir ehlinin edeplerinin olmad dncesi gerei yanstmayan bir dncedir. nk edepsiz olanlar ancak sahtekrlar zmresi olabilir. Slik yle olur ki edepsizlerden bile ibret almaya balar; fakat bunu yaparken de edepsizce davranmaktan saknr. Yni edepsizler zmresinden olmamaya ve her zaman can ve bedeninin edepli davranmasna dikkat eder. Btn mminler edep erbbdr; fakat ilerinde bz gnahkar grh da bulunmaktadr. nsanlar ve cinler trl trl, frka frkadr. lemde eit yaratk vardr ve bunlarn her biri insanlara hizmet etmektedir. Bunlar Maden, Nebt ve Hayvndr ve hibiri bir birine benzemez. nsan hayvn trnn iinde mtlaa edilir ve lemlerde ondan daha mhim olan baka bir yaratk da yoktur. Bz edepsizlerden tr btn dervileri edepsiz sanmak ne kadar doru olur bir dnmek gerekir. Aksine dervi, hakk bir edebe shiptir. nk o, edebini edebin sultnndan almtr. Hak ehlinin tutmu olduu dosdoru yol Nebnin izinden gitmektir. Gnl ehlinin her ii edeplerle olur; nk mkemmel insanlarn her hli edeptir. Ayrca bunca edepleri evliy ve asfiynn kendi nefslerinden kardklarn dnmek son derece yanl bir dncedir. Gerek u ki edebin kayna Peygamber Efendimizdir. nk O, edebin sultndr. te gnl ehli kimseler de edebin nrunu, O gzelden aldlar ve edebin dsturlarn da Habbullahtan yazdlar. Evliynn tatbik ettii her ne edep varsa, onu ya kitbullahtan, ya da Hz. Peygamberin hadislerinden almlardr. Zikrin edepleri de byledir ve hepsi Peygambere ulatrlmaktadr. Mustafa Efendi, Hlidlerin tmnn zikirdeki edeplerinin drd ilh kaplar, yedisi zhir, yedisi btn ve ikisi de tesir olmak zere yirmi tane296 olduunu ifde eder. Bu edepleri, mellifimiz yle anlatr: 5.1.1. HAF ZKRN EDEPLERNDEN DRD: LH KAPILAR Gnl bu kaplara gelerek gafletten uyanr, sabah akam rz kapsnda Hakkn feyzini devam zere bekler. Her zaman Hakkn kaplarna ba koyar
296

Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 6-8; a.y., Risle-i Ziyiyye, 210-212.

159

ki, gnlnde bir kap alabilsin. Hem slik gece gndz durmadan bu kaplar almal, amazlar diye de vehim ve kedere kaplmamaldr. O her an kapda hazr olur, amalar iin de durmadan alarsa ve Hakkn emirlerine dim riyet ederse, elbet bir gn ilh kaplar alacaktr. Hakkn derghnn kaplar olan bu drt mnev kap, bir birinden ayrlmaz. Bu sebepten dolay mrid durmadan usanmadan gece gndz bu kaplar alar. Bilindii zere ilh kaplarn ilki erat, ikincisi tarkat, ncs marifet ve drdncs ise hakkat kapsdr. Yalnz bunlar cismn kaplar deil; mnev kaplardr. Bu kaplar ok genitir ve geniliinin ne kadar olduunu da Haktan baka kimse bilemez. Ktib Mustafa Efendi mnev kaplar ana hatlaryla anlatacaktr. Bu hususlara dikkat eden kii dakk bb etmi olur.297 5.1.1.1. erat Kaps Birinci kapmz erattr ve akl shipleri nce bu kapy alarlar. Bu kapnn evvel mandr. Bu kapdan man ile giren kimse eytana kar cihat ilannda bulunmutur.298 Bu kapdan kim girerse durmakszn mn kalesini glendirip mnn artlarn muhafaza eder. Ehl-i Snnet yolundan da hibir zaman ayrlmaz. Bu da frka-i Nciyenin tikdn gzel bir ekilde renmekle mmkn olabilir. Mellifimiz, kimin tikd tam olursa, yni Ehl-i Snnet olursa o kii birinci kap olan erattan ieri girmitir der. er-i erf Hakkn emrine ittibadr ki, bu da farzlar yerine getirmek Hak Telnn yaplmasn yasaklad eylerden de saknmakla olur. te erat bunlardan ibrettir. rnein slik namaz, oru, hac, zekt, ksacas farz, vcip, snnet ve mstehaplara ok dikkat etmelidir. Bu sebeple slik borlarn vererek icr-y kaz eder; nk erat rz kapsdr. Ayn zamanda mrid gnahlardan saknr, yni Allah (Azze ve Celle) her neyi yasaklamsa onu yapmaktan saknr, btn bidatlerden uzak durup muttak olmaya gayret gsterir. Hem o kii, ister ibdet olsun; isterse de kabhat, hibir zaman u byktr veya u kktr demez. Ksacas dim farz ve snnetlere uyar ki yerlerin ve gklerin Yaratcs o kiiyi sevsin.299 Eer u iki ey bir kimsede varsa, bende vecd ve cezbe yoktur diye gam ekmesine gerek yoktur. Bunlar: 1. Hazret-i Peygambere itat etmek, 2. Kmil bir eyhe balanp ona sevgi beslemektir. Eer slikte bu iki husus varsa vecd ve cezbe olmasa da bir zarar olmaz. Fakat bu iki husus kiide yoksa tevbekr olmas gerekir. nk bu durumdaki bir kimsede vecd ve cezbe olsa da bir deer ifde etmez. Baka bir deyile Kitap ve Snnete tab olmak sz konusu deilse, vecd, hl ve cezbeye itibar edilmez.

297 298

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye, 278. Mustafa Fevzi, Mzn, 78. 299 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye, 279.

160

Eer kmil bir mride muhabbet ve ballk olmazsa, o zaman da feyz kaynana kavumak mmkn olamaz. nk bir renci alsa; ama stadna sevgi beslemeyip sayg duymasa, ilmin feyzini alamaz ve perian olur. Kim stadn severse, kendisi de std olur. erat ile tarkat can ve ten gibidir. Bu yolu bulmak iin bir mrid ve yol alabilmek iin de gayret gstermek gerekir. nk mritsiz bu yollar ok etindir. Bu sebeple yakn ehli birini arayp bulmal, mridsiz ak yoluna varlamayaca bilinmelidir. Hakikat u ki, Hazret-i Muhammed (sallallahu aleyhi ve selem) de bir mriddi ve O bile vsta istemekteydi. Fahr-i lem btn beerin mridi, Gz ne at, ne de haddini at300 tahtnn pdih, Hakkn feyz berzahnn gneidir ve her yerde feyzlerin tamam Ondadr. lim gayretli olup, ilmin gsterdii yolda giderse, hl ehli hakknda kt dnceli olmaz, onlar her zaman gyabnda da severse ve Peygamber ak ona yr olur, sufiyyeye itimat edip hrmet ederse, ayn zamanda bu gibilerin szlerini kalbine koyup onlarn eserlerine uyar, snneti bir kl kadar bile terk eylemezse, ifrat ve tefritten saknrsa, onda velyet-i sura yol bulur. Bu makama amme-i sura da denir.301 Mustafa Efendi, ksacas bir mride ihtiya vardr diyerek u uyarlarda bulunur: Mrid zulmet-i kalbiyeye bir kandildir. Fakat her mride el verilmez. rda ehliyetli, kmil olmas gerekir. Slik her zaman Celleddin Rm gibi olur ki, dnydaki insanlar ona ems-i Tebrz olabilsin. Bundan dolay mrid-i kmillerin niteliklerini, zndklardan mrid-i kmil olamayacan bilmek gerekir. nk eratla tarkat arasnda uyumazlk yoktur. Her ne ki erattan kmazsa, o tarkat ve hakkattir. Kullarn her trl fiilleri -yeme, ime ve al veri gibi- erata uygun olmakla berber, hlisne niyet ile olursa, o kiinin her ii phesiz ibdet ve zikir saylr.302 Aslnda eratla hakkat ayndr. Bu lemde her tarafta erat, yni ilh bir dzen vardr ve onun tamam Kurn hkmleridir. Kulun ii slm eratdr ve o aslnda tek bir eydir, ancak onun bir grnen, bir de grnmeyen yz vardr. Buna ister hakkat ve sret; isterse de zhir ve btn denilsin fark etmez. te hakkatin sreti erattr ve her nesnenin gzellii ve irkinlii onunla anlalr. Sretin bir btn, yni i yz vardr ki o hakkattir. Asl ama hakkattir, ancak herkes ona ulaamaz. Bunlarn arasnda bir yol daha vardr ki o yol da tarkattr. Bunlar baka baka zannedilmemelidir. Bunlar tpk rh ve beden gibidirler ve her biri birbirine baldr. Her nden marifet elde edilmi olur. Rh ve beden birbirinden ayr dse, o anda bedenin paralar yok olur. te bunlara en gzel rnek kiinin kendisidir. Bu sebeple insan kendisine bakp ibret almaldr.303

300 301

Necm, 53/17. Mustafa Fevzi, Mzn, 79-80. 302 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye, 279-280; a.y., Mirat, 24; a.y., Mzn, 77-83. 303 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye, 280; a.y., Mirat, 25.

161

5.1.1.1.1. eratn Ksmlar Mustafa Efendiye gre slm erat ksmdr ve bu ksmlarn birincisi ilim, ikincisi amel, ncs ise amelde ihlastr. Kiide kibir ve riya bulunmamakla berber, bu husus birden onda gereklemelidir. nk slm eratnn en mkemmel ekli budur. Eer bu birden gereklemezse, yni biri noksan olursa, slm erat kmil manada gereklememi olur ve yle bir mmin de erat noktasnda zayf saylr. Burada ilimden kast ilm-i hl; amelden ise ibdettir. Bu ksmn en stn ihlstr ve ihlsn hizmetisi de tarkattr. Hizmeti ile hizmet edilene dikkat eylemeli ki, bir taraf dier taraf iin can ve beden olsun. Nasl ki bedensiz can gzelliini arz edemezse, cansz olan tende de bir kemal bulunmaz. Ksacas slik ilmiyle mil olmal, her amelde ak ve ihls bulmaldr.304 Slikin ihlsn ne demek olduunu gzelce dnmesi, ne isterse Allahtan istemesi, az glp, ok alamas gerekir. hls saf ve temiz bir ibdettir. Kul ibdet hususunda Allahtan baka her eyden dim her ynyle uzak olmal, aklnda cennet ve cehennem, sevap ve ecir, naz ve nimet dncesi olmamaldr. Hem slikin amac Allahn rzs, her ibdeti mutlaka seyr-i fillah olmas gerekir. Eer bu tr bir ihls olmazsa ibdetler kabul grmez. Bu sebeple yaplan ibdetlerde mutlaka ihlas olmal, ihlsn kemle ulamas iinde yaplan her ey en gzel ekilde yaplmaldr. Unutulmamaldr ki tarkat ihlasn kazanlmas; hakkat ise ihlasn korunmas iindir.305 yle ki oru, namaz, hac, zekat gibi ibdetler farz olmam ve mminlere ibdetleri yapmas karlnda sevap da vadedilmemi, ayn zamanda slere gnahlarna karlk yasaklama ve ceza verilmeyecei bildirilmi olsayd bile, yinede ihlasl olan bir kul sevap olan amelleri yapar, gnah olan kt dnce ve davranlar ise Allah iin sevmez ve yapmazd. Yalnz byle bir ihlsa ship olmak ok g bir itir. Mnev ynn gelitirmemi insanlarda bylesi ihlasn bulunmas mmkn deildir. te ihls bunlarla tamamlanr. Ksacas, erat bir yoldur, pek incedir ve eratn kuvvetlendiricisi ihlastr.306 5.1.1.1.2. eratn Sreti Sret; kulun mkellef olmasdr. bdetleri yapmada mutlaka zahmet ekilir. Amellerin hepsi balangta taklit olarak yaplr; ama her an nefs-i emmre buna kar koyarak benliinden gemeyip su ve isynna devam eder. yle ki kul, mann glkle korur. Bununla birlikte Allahn emirlerini hibir zaman terk etmez, zorlukla da olsa ibadet eder. Dn konusunda saygszlk etmez ve gece gndz nefsini zorlayarak gnahlardan kanr. te bu, slm eratnn sretidir ve bu kap, hakkat kapsnn ddr. Sradan insanlar bu sretin insanlardr ve insanlarn ou da byledir.
304 305

Mustafa Fevzi, Mzn, 79. Mustafa Fevzi, Mirat, 26. 306 Mustafa Fevzi, Mzn, 78-79.

162

Maharet; doru hareket (istikmet) etmektir. Burada hakkat olmad gibi, zevk, lezzet, tat da yoktur. Ancak kii istikmetle ibdet ederse, ayrca karkl da sevmezse, sonunda zafer ve kurtuluu bulur, yksek sfatlar shibi bir kimse olarak Cennete girer. Eer kii eratn sretinde doru hareket eder, ayn zamanda zhd ve takvda da gvenilir olursa, sonuta ona velyet, yni Hak dostu olma nasip olur ve bu makma mme-i sura denir.307 Yalnz bu velayette ktl arzulayan nefs tevbekar olmam, henz cana dmanl devam etmektedir. O, emmrelikten kurtulmutur; fakat henz levvme denen yerden geememitir. Mlhime rzgar ise hafiften esemeye balamt.308 Mminler gayret edip bu mertebelerden geerlerse, gitgide yakn ehli olmaya balarlar. Bu vel, veliliin hss kendisinde tecell edinceye kadar mtmain olmak ister. Ancak bu yolda mutlaka bir mrid ve onu taklit etmek gerekir. nk bu yol, tarkat ehlinin tarzdr ve Allaha giden yol da rehbersiz olmaz. Mustafa Efendi, limler bile byle yapyorsa, biz avamz neyleriz bir dnmek gerekir diyerek, kesinlikle bir mride muhta olunduu, bu mridin de bek ehli bir mrid olmas gerektiini vurgulamaktadr.309 Evliyln mutlak srette dervilere it olduu dncesi doru bir dnce olmadn syleyen mellifimiz; kim dervi olmazsa onda velyet ortaya kmaz ve kim de derviim diye ortaya ksa evliylk onlara mahsus olur gibi szlerin son derece yanl olduunu ve evliyln yle pek ucuz olamayacan vurgulamaktadr. Mminler Allahn vel kullardr ve byle bir mminde gafletten uyanm olur. Veliler zmresi muttakdir ve takva ehlinin hepsi veldir. Burada umum ve hususluk ynnden bir farkllk olur. Mustafa Fevzi Efendiye gre, slik derviim diye lemi hor grp aldanmaz. Geri derviler ayn zamanda veldirler; fakat ou insanda o dervilikten bir eser yoktur. Kii burada nefsini stn grmekten saknr, kendisini herkesten hakir grr. Bu szlerde Hak iin dervi olanlaradr. Zhid olan kii sreti terk etmez, eri erfin dna da kmaz. Rabbi her ne emir etmise ona uyar, gece gndz nefsini hak yolda gitmesi iin zorlar. Hakhukuku if etmek iin alr ve hem de dervilik gibi bir davas da olmaz. Ayn zamanda dervi, k gibi alayan, geceler ta sabahlara dek ah eden ve mnkirlerden de ikrah etmeyen kimsedir. Bz mukallit derviler vardr ki apak Hakkn emirlerini terk ettikleri gibi itikatlar da hak ehlinden uzaktr. Bu gibiler yalnz dervilik ile marur olurlar ki, byle dervilik kesinlikle olamaz. Bunlarn nefsleri kalplerini zaptetmi, bu hli gren has ve avam da tarkattan nefret etmeye balamtr. Bylece tarkat ehlini bilmeksizin tahkir etmiler, hsn-i zannn yerine s-i zan gelmitir ki, buna da takliti chil yapay derviler sebep olmutur.310

307 308

Mustafa Fevzi, Mirat, 27. Mustafa Fevzi, Mzn, 80-81. 309 Mustafa Fevzi, Mirat, 27-28. 310 Mustafa Fevzi, Mzn, 81-83.

163

Ksacas seyr u slkta eri erfi gzelce renip tatbik etmek ile balanlr ve her zaman erata ncelik vermekten de vazgeilmez. Zhir de btn da Kurndadr. Zhiri terk etmemeli; nk btn ondadr. Yni zhir ve btn birbirinin iine gemi vaziyettedir, yle ki zhiri terk etmek btnn terki demek olur. Zafer ve kurtulu dim eri erftedir; nk yceliklerin kayna odur. eri erf kullara gvenli snaktr311 ve ona muhalefet eden de hem madd, hem de mnev ok zor durumlara der. Dni diriltmek her zaman er-i erfle olur; nk peygamberler dim onunla emrolunmulardr. er-i erf, ilh kaplara alan bir kapdr.312 Hem erat cisme nzrdr ve her zaman Mevlnn mzn ondadr. O mlk lemine taalluk eder ki, zhir hkmlerin her biri ondadr.313 Mustafa Efendi grld zere, slikin her zaman er-i erfe gre hareket etmesi gerektiini, ondan ayrlmann tarkattan da ayrlmak olduunu defalarca sylemektedir. 5.1.1.2. Tarkat Kaps Tarkat ilh kaplarn ikincisidir. Mellifimize gre ilk kap her zaman erattr ve onsuz her tarkat zandan ibrettir. Sliklerin zanna uymamas gerekir; nk zan ile hakkat ortaya kmaz. Tarkat edepten ibrettir ve bu edeplerin says da oktur.314 Tarkat tammen kalbe nzrdr ve kalp ile kalp bsbtn berberdir. Slik misl leminin tavrlarna phesiz burada taalluk eder. Mlk lemi, hlini ondan ald gibi; hem misl lemi, ruhlar lemine misl olmutur. Bu lem, ruhlar lemi ile mlk lemi arasnda bir vstadr.315 Tarkat, eratn hizmetindedir. Tarkat, hakkat ehlinin yolu, yce Arn merdivenidir. Mmin iin en son, en ideal yol odur. Onda Allahn srlar, hikmetleri oktur; nk nesillerin ana yolu odur. Tarkat, asl itibari ile bir tanedir; fakat onun kollar oktur. Bu tarkat, Hazret-i Muhammed (s.a.v.)in yolu olmakla berber, srekli feyz ve bereket ondadr. O da dosdoru erat yolunda olmaktr ve phesiz dier btn yollar yanltr. eratn dnda kalan her ne varsa, tarkata gre bir deeri yoktur. nk tarkatn z erattr. z olmazsa gyesi doru yoldan sapar. Tarkat, erattan olumaktadr. Bu yolun rehberi Hazret-i Muhammeddir ve ak ehlinin tamam Ona tbdir. Rehbersiz olan bir slike feyz gelmedii gibi bu yol Hazret-i Muhammed olmakszn kat edilemez. Hem Peygamberimizin snnetine tabi olmaya tarkat derler ki, Onun snnetine de Hz. Ebbekir (r.a.) gibi yapmak gerekir. Peygamberimizin sz ve fiillerine uyulduu taktirde tarkatn nurlarndan istifade edilebilir. nk byle yapmakla slik her tr olgunluu bulur. Bylece dimi bir huzr ortaya kar ve slikler hd erbb olurlar. Hazret-i Peygamberin tertemiz yolu, Onun tertemiz sz ve davran hem erat, hem hakkat, hem de tarkattr. Bundan dolay slik Ondan
311 312

Meselu erat kemeseli sefneti Nh men rakibeh. Mustafa Fevzi, Mzn, 77-83; a.y., Mirat, 28. 313 Mustafa Fevzi, a.g.e., 257. 314 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77-78. 315 Mustafa Fevzi, a.g.e., 257.

164

ayrlmamaya azami dikkat gstermelidir. Tarkatn z tek, meyvesi ise ayn aatandr. Aa tektir; ama dallar oktur.316 Ktib Mustafa Efendi erat ile tarkat ayr ayr gstermeye alanlara yle cevap vermektedir: Tasavvuf byklerinin her biri ayn zamanda dn ilimlerde de byk pyelere ship ve bir mctehid kadar limdiler. Hem mctehidlerin de her biri birer tarkat pri kadar rif-i billahd. eratla tarkat baka baka grp bir olan asl ikiye ayrmak ve ulemy baka, meyihi baka gstermek mmeti ikilie sevk etmekten, birbirlerine kar husmetin ortaya kmasndan baka neye yarad ve neye yarayacaktr? erat hizmet edilen, tarkat ise onun hizmetisidir. Btn peygamberler eratla memr olduu gibi, ulem da neblerin vrisleridir. Fakat eratn incelii olan tarkatla amel eden ulem-y kirm hazertnn geneli mrid-i kmildir. Mctehidlerin menkbeleri incelendii taktirde onlarn birer tarkat pirleri olduklar meydana kar. Yni onlar zl-cenhayndirler. Manen birer mride intisplar hususunda ihtilaf edilse de, veys olduklarnda phe yoktur. mm Gazzl, Seyyid erf Crcni, Moll Cm, Nblus, arn, Hdim ve bunlarn emsli limler, eri erfe olan hizmetlerini kt grmek mmkn mdr? Acaba bunlar tarkata mntesip olduklar iin ilimlerinde noksanlk m vardr? Bunun cevbn mam Gazzlnin el-Munkz minedDall isimli rislesinden alnz. Seyyid erifin o kadr ilmiyle berber, Hoca Aladdn hazretlerinin halfesine intisp ettikten sonra, Eer cenb- Aladdne mlk olmaya idim tevhdin hakki mansn idrk edemiyordum buyurmu olmasndan daha ak bir cevp aramaya gerek var mdr? Cenb- Abdulkdir Geyln, mm Hasan zeli, Mevln Celleddn Rm, Seyyid Ahmed er-Ruf, eyh Muhyiddn Arab, h Nakbend Muhammed Baheddn el-Buhr hazert gibi btn tarkat bykleri cihn doldurur. erat ve tarkat ayr grecek kadar mminlerin avmnn dm olduu dn cehlet yznden hsl olan vahmetin netcesi btn plaklyla meydandadr. iraze-i dnin bozulmas ve chelnn dnin esaslarna hcumlar buradan neet etmektedir. Bizleri kendi din ve eratmzn btn inceliklerini birbirimize dmek, dinde cehleti umumiletirmek, limleri ve tarkat erbbnn baka baka olduu szleriyle mmet ikilie sevk edilmi oldu. Neticede avm ulemy, ulem da avm terk etti, ortada ifrt ve tefrt oald. Bunun kt tesiri yznden eratn ince hizmetleri terk edildi ve taklitten baka bir ey kalmad. mm Rabbn hazretlerinin takrben bin krk trihlerinden sonra Hint hna yazd mektubu mefhumu olanca aklyla daha o zaman ve ok gemeden ortaya ktn ve Hindistann ngiliz istilsna marz kaldn erbb biliyor. Bunlarn btn sebepleri mminlerin birbirlerine besledikleri chilce husmettir. yle ise dnin mahv, tesettrn kaldrlmasndan balayacan anlayan hakki Mslmanlar ve zellikle de Mslman sulbnden gelmi gen
316

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye, 284; a.y., Mirat, 28-29.

165

kzlarmzn slmn tesettr emrine riyet etmelerinin yalnz bir det ve dn bir almet yhut namus olduunu zannetmesinler. Belki slm dninin esslarna kar bir metn bir kalkan olduunu bilsinler. Onu terk ederlerse dinleri, nmuslar, iffetleri kalmayacak, hiretleri mahvolacak. Zamnmz, derviin lim ve liminde derv olmas zamndr. nk din balangcndaki gibi gariptir.317 5.1.1.3. Hakkat Kaps lh kaplarn ncs, eratn btn, hakkat kapsdr ve asl kazan onda elde edilir. Onda hem insann nefsi kemle ular, hem de her makamn tamam onda renilir. Ayn zamanda dny sevgisinden orada hibir eser bulunmaz ve slike her iinde Allah yeter. Bu makamda gsteri ve riya yoktur. Allhu Telnn hlis bayram burada olduu gibi, bilgi ve ahlk gzellii bakmndan olgunluk burada zirveye ular. nsan yolculuunu burada tamamlar. Ayn zamanda veliler burada ehlullah olarak byk velyete (velyet-i kbr) buradan yol bulur.318 Bu hakkat baka bir lem deil, slm eratnn yoludur. Bilinmelidir ki erat kesinlikle hakkat, hakkat de erattr. Esasta onlarn birbirinden fark yoktur. Bu noktada slerin hlesine aldanmaktan saknmak ve bunlar arasnda lzm melzm ilikisi olduunu da unutmamak gerekir. Bu sebeple slik erata sarlmaktan baka bir yol seemez.319 5.1.1.3.1. erat ve Hakkatin Lzm, Melzm Oluu Hakkat mn, erat ise harflerdir. eratla hakkati birbirine balayan bir vsta vardr. O vsta ise telaffuzdur ve mn da onda gizlidir. Telaffuz ayn zamanda tarkattr. Harf olmazsa telaffuz olmaz. Harf ve lafz olmazsa mn da olmaz. Eer mn srete ters derse, bu bir sapmadr ve o zaman vuslata erimek mmkn olmaz. nk mn sret perdesindedir. Sret olmazsa mn nerededir? Bu mny veliler bilir ve bylece mnev lemde sultn olurlar. yle ki btn sretler onlar iin mn olmu, o kutsal canlar iin sret diye bir ey kalmamtr. Ama onlar yine de sreti terk etmezler ve ebed srr srette bulurlar.320 5.1.1.3.2. Sretsiz Mn, Zhirsiz Btn ve eratsz Hakkatin Olmayacann Sembolik Anlatm Mellifimiz bu mesele yle bir yaklam sergiler: Biz sret ehliyiz, sret iindeyiz ve srette ancak sreti grrz. Geri srette saysz zorluk varsa da lafz olmadan mn ortaya kmaz. Mn, gnl alan sevgili, oysa sret mnnn ss ve kaftandr. Mn, ssl bir kk, sret ise onun kalesi ve giri kapsdr. Mn, Allahn srlarnn hazinesi, sret de bu hazinenin
317

Mustafa Fevzi, Tefrika-i hvn, Mcib-i Taviye-i Advettir, Cerde-i Sfiyye, say: 90, 432-433. 318 Mustafa Fevzi, Mirat, 29. 319 Mustafa Fevzi, a.g.e., 29-31. 320 Mustafa Fevzi, a.g.e., 32.

166

kilididir. Bu szlerde ince mnlar vardr, yleyse dinleyen syleyenden daha rif olmaldr. Mekkede olan Kbeden baka bir Kbe yoktur. Sret olarak bizler onu drt duvar gibi grrz; ama phesiz onda bir hakkat vardr. te o hakkat bu srettedir, bu sret ise o mnya perdedir. Zhiri inkr eden, btndan da habersizdir. yleyse slik zhirini hi terk etmemeli, imanszcasna yersiz sz sylememeli; ama tammen srette de kalmamaldr. Bunun yannda evliyya kar pheci olmamal, yeni yetme ocuk gibi srete aldanmamaldr. Sreti tahlil edecek bir okul bulmal, ekilci olup himmeti ksaltmamaldr. Ancak ekilde mn bularak zevk alr ve sretten mnya geer. Her iin en gzelini yapmaya gayret eder. erat ilminde her ne varsa onda hakkat bilgisi vardr diye itibar eder.321 5.1.1.3.3. Sahih Kef Kula alm olan bir hakkat, sretin ayns olarak ortaya ksa, dorusu o kesinlikle hakkattir. Bunda zerre kadar zan ve phe yoktur. Eer bunlar birbiriyle uyumazlarsa bu durum bir sapmadr ve kiiyi yere vurur. nk sret iin hakkat; mndr. Ayn zamanda sret de hlin tercmandr. Hakkatta bellidir, o hem ilim, hem de Hazret-i Peygamberin eratdr. Ksacas ilim ve ilmin sonucu ayn olmaldr. Bir aklanacak metin bir de aklama olmaldr. Bilinen bir gerektir ki ilim, ilmin sonucuna tbi olur. Burada bir mn aka grnr: Cihanda her ne varsa hep hakkattir, akllar ve kalpleri nurlandran erat o hakkat zeredir. Kadr Mevl bunu byle dzenlemitir.322 Mellifimiz aldatc kef ve dinden kmann sebebine yle deinmektedir: erat, hakkat; hakkat da erat zeredir. Bunlar baka baka olsalar, bu durum dinden kmann (ilhad) t kendisi olur ve buna itibar edilmez. erat ve hakkat birbirinden farkl olsayd, Allahu Tel aleyhinde delil bulunmaya kalklr, Ona yalan isnd edilirdi. Ayrca peygamberlerin de hilekr olduklar sylenirdi ki, burada bir hinlik sz konusu olurdu. nk sret baka, btn baka; d baka i baka olursa, bu hinlik deil de, ya nedir? H, katiyen byle bir ey olamaz. Byle bir dnceye byk bir tevbe etmek lazmdr.323 5.1.1.4. Marifet Kaps lh kaplarn drdncs ise marifet kapsdr ve buray anlatmakta lisn yetersiz kalr. Buras hakkatten de hakkattir. Bu makam ancak asfiy kavrayabilir. Mustafa Efendi, her ne kadar gemite bz szler syleyip btn zhire benzettiysek de, orada takliti bir ekilde kalem oynattk; fakat burada ne yaparz bilmem dedikten sonra marifet kapsn yle anlatr: Burada yorum

321 322

Mustafa Fevzi, Mirat, 32-33. Mustafa Fevzi, a.g.e., 33-34. 323 Mustafa Fevzi, a.g.e., 34.

167

ve benzetmeden eser olmad gibi lafz ve mn da bir deer tamaz. Ksacas burada dil dnmez, kalem de ktip de cizdir. yle ki bu makamda akllarn aynas paralanr ve vuslat dncesi de bu makama varamaz. Hayal kuu kanat rpamaz, buna dair hibir rnekte verilemez. Burada rh ve bedenden eser yoktur, hatta yce rhun cilvesi de sz konusu deildir. Btn bunlar geride kalmtr. Burada sadece srrn srr vardr ve bu yerde nast lemi de misl lemi de olmaz. Rhlar lemi bile bundan habersizdir. hsan, nurlu mukaddes mertebe hepsi Allahtandr. Burada sr, lht lemine ular ve Allah yaratandr ve sonunda dn yine Onadr. Burada ne hl ve makam, ne de dedi ve denildi gibi bir ey vardr. Burada dell, ancak Hz. Peygamberin srrdr ve bu varolutan bir eserde yoktur. O leme ancak srla varlr ve btn lemler burada kaybolur. O lem, on sekiz bin lemi de iine alr. Bu noktada yokluk iinde yokluk olduu aktr, yalnzca Cell ve Ceml shibi Allah vardr.324 5.1.1.5. Rhn Miracn Hazret-i Peygamberin Cisman Miracyla Temsil Edilmesi, Miracn lh Kaplar ve Drt Sefer ile Tatbiki Mustafa Fevzi Efendi ilk olarak Peygamberimizin mirac olayna yer verir, sonra ise rhn mirac ile kyaslar. O, bu olay yle anlatr: Hazret-i Muhammed (s.a.v.) Kbeden kt ve o gl beden Mescid-i Aksya vard. Hazret-i Peygamber mlk leminde srekli yolculuk yaparak Kudse ulat. Oradan da yedinci ge kadar kt. nk pek nurlu bu zta Gel! denilmiti. Burada ylece bir misl verilebilir. Bu hal, erat dann lemidir (lem-i tr-i erat); nk o gzel yzl, evini barkn tammen terk ederek Kbeden km, Kurey kfirleri orada kalm ve Kureyin sevgilisi, gzbebei yalnz bana gitmiti. Cell shibi Allahn sevgilisi, yedinci gkten kol kanat ap, Sidreye varmt ki bu seyr-i ilallh mertebesi, hem de bu, melekt lemidir. Bu noktada Mira, Burak ve melekler hepsi arkada kalm, O gzel yzl Sidreden umu ve Ona t dokuzuncu gk mesken olmutu. Cebril Sidrede kalm, O gzel sultn ise Refrefe binmiti ki, bu da seyr-i billah mertebesidir ve bu lemi herkes gremez. nk ortaya kan cebert lemidir. Bylece, emr lemi rhlar lemi olur. Sonra cihnn sultn dokuzuncu gkten umu, Refref ise dokuzuncu gn tepesinde kalmt. Hazret-i Muhammed (s.a.v.) oradan bakp lemi seyretmi, srr dolaysyla lht lemine hayran kalmt. yle ki bu cilveler ne dolu ne botur. Aslnda bunlar lht lemidir. Bu hakkat ise seyr-i fillahtr. Kmil peygamber vrisleri bu makama mahzar olurlar. Fark u ki Hazret-i Muhammed (s.a.v.) bir nurdu ve O, bedeni ve rhuyla miraca kmt. Evliynn kmilleri bu ekilde deildir, onlar mnev olarak miraca karlar. Hazret-i Muhammed tekrar leme dndnde insanlara ve cinlere baka bir parlaklk ve tzelik geldi. te bu gelite seyr-i anillah mertebesidir ve bu
324

Mustafa Fevzi, Mirat, 35.

168

initen ikayet edilmez. Hem ykseliten sonraki ini mkemmellikte en son nokta olmu olur. En mkemmel olanlar, seyr u slka dim byle dahil olurlar. Mellifimiz mirac hdisesini seyr u slka yle uygulamaktadr: Seyr-i ilallahda olan bir slik, er-i erf yolunu tutsa, bunun yan sra tarkatla amel etse, gnl mlk leminden kp ykselir ve tk- eflke dahil olur ve insan kt ahlktan syrlr. Rezil nefs alalm ve aldanm olur. Esasen her ynyle Eb Cehile benzeyen nefs mlk leminde kalr. O zaman rh, Cebril gibi gayret eder. Bylece kii gnei, ay ve yldzlar geer, kalp Burak ortaya kar, hemen ardndan nur zerine nura biner. Mlk lemindeki devrini tamamlad iin oradan ayrlr. Saf ve temiz kalbine parlaklk geldiinde, o nurlandran eratn feleklerine kar. Kalp Burakn orada korur, kendisini rh cebriline balar ve devaml kalp leminde seyreder. Bylece gzel ahlk tamamlar ve o zaman meleklere zg o gzel ahlk shipleri bir rnek tekil eder. Her biri ruhn bir nur olur, gnl gnde grnrler. Gzel ahlk shibi olanlar, pek nurlu, temiz kalbi tavaf ederler ve ruh kandili her an nurla dolar. Ruh cebrili, ak sidresine ular ki, burada hem seyr-i ilallah tamamlanr, hem de ruh cebrili burada kalr. Hemen ardndan onu sr refrefi karlar. Bu makamda masivallah, yni Allahtan baka her ey silinir. Buradan sr ile abucak geer. Burada felekler, sidre ve gk yoktur. Bir hakkat lemi ortaya kar. te bu lem pek nurlu Ruhlar lemi olur. Hakkat Arnn zuhr etmesi sebebiyle slik sr refrefinde hayret iinde kalr. Seyr-i billah burada tamamlanr. O anda fen fillh gelir, her ey gider. Burada ona srrn srr grnr. Batan sona gaybn gaybna gider. Burada veli, fen ender fen olur, yni yokluk iinde yoklukta kalr. Bununla birlikte bek billaha ulamaya alr. O gizli eyler, hepsi burada meydana kar. Bylece slik marifet deryasna dalm olur. Bu makam srrn srrnn bo olmamasdr. Vhidiyetle nl bu makamda okluk yoktur. Burada kesinlikle lhti bir nur bulunur ki seyr-i fillah da budur. Mkemmel bir vel geri dnd zaman bek ender beky yanstr. nk o artk irda memur olmutur. O, gn be gn seyr-i anillahtadr.325 Tasavvuf, bilindii zere somut meselelerden ok soyut meseleler ile urar. Bunun sonucu olarak da bu meseleler halk tarafndan gzel bir ekilde anlalmaz. Bu durumu hisseden Mustafa Fevzi Efendi, tasavvuf konular meteforlarla anlatmay gerekli grmtr. Baka bir deyile o, bu konular ykleme yoluyla anlatma yolunu semektedir. Aada bu anlatm tarzna bir ok rnek grlecektir. 5.1.1.6. lh Kaplarn Birbirine Nispetle Sembolik Anlatm erat, hakkatle kuvvetlendirilmi, hakkat ise eratle balanmtr. Unutulmamaldr ki eratn kuvveti hakkattir, ayrca eratsz hakkat de yoktur. er-i erf , Kerm Mevlnn emri; hakkat de byk irfann asldr. er-i erf , uyulmas zorunlu emir ve yasaklardan oluur. Hakkat ise eratn
325

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye, 284-307; a.y., Mirat, 28-43.

169

ve srlarn srrnn kefidir. Dolaysyla erat amelleri, hakkat ise halleri gerektirir. Eer ihls ile amel edilirse, gnlde Allahn eserleri belirir. erat, mekndan mnezzeh Allahn kelm, dorudan dellidir. Allahn ileri hep hakkat, balang da son da hep Allahn fiilidir. Tasarruflar dim Allahn, her hakkat ve her irde Onundur. Hem Kurn, hem de Snnet olan slm erat, Mevlnn arsdr. Hakkat, kullar iin bir ziyfet ve Hakkn katnda kabul gren kullar iin de byk bir nimettir. Ayn zamanda hakkat; hikmet, irfan, Kurn ve Snnetin gereidir. Her ibdette mertebe vardr ve her biride Haktan bize hediyedir. Onlar da: 1. Hizmet, 2. Allaha yaknlk (kurbet), 3. Vuslattr. phesiz hizmet erat, Allaha yaknlk tarkat, vuslat ise hakkat olmutur ve bu nden marifet ortaya kmtr. Kii Mevlsna hizmet etmezse, Onun yce derghna varmas mmkn olmaz. Allaha yaknlk olmadka Hakka kavumak kula nasip olmaz. Kim eratta dosdoru olursa o kii hayrl insanlardan olur ve onda noksanlk kalmaz. Ayrca o kimse hakkatte Allaha yaklatrlmtr. Ama hner, bu byk mertebeleri bulmaktr. Muhakkak erat bir ilimdir, fen ve bek kavramlar, ancak bu ilimle anlalr. Tarkat, eratn gereince amel etmektir; nk eratsz yol bulunmaz. Hakkat ise bilinen vuslattr ve onda ilmin hkmleri ortaya kar. Btn meziyetleri renmek bylece mmkndr.326 erat meyveli bir aa gibidir. Meyvenin ikr olmas iin o aa hizmet ister. te bu aacn hizmet ve tmrna amel derler ve bu amel de erattan bedeldir. Bu aacn meyvesine tarkat denir. Meyveden karlan meyve suyu vardr ki, esas lezzet ondadr. O da hakkattir ve sadet ondadr. Bunlar idrk etmeye de Marifet denir. Asla bakmak gerek, o da erattr. te kii kendini bir bahvn farz etmeli ve her an mn bahesine hizmet etmelidir. Kii erat aacna hizmet etmezse, bu yeil aatan meyve alamaz. erat aacna hizmet, amel etmektir ve amel etmekte ubdiyetin ndr. Kii kendine ibret gzyle bakt zaman kendisinin de erat- arrdan misl olduunu grr. rnein bu vcd-i hric nrlu erattr ve nrunu mn leminden almtr. Bu vcuttaki kalp tarkat; rh-i insn hakkat ve cismin rha nispeti ise marifettir. nk kii ycelii bu nispetle bulur. Rh cisminden tecell eyler ki, cisim ve sret olmasayd rh tecell edemezdi. Gk yz erattr ve hakkat gnei kusursuzca eratla temsl edilen gk yznden zuhr eder. Bu temsilde gsteriyor ki erat olmazsa, hakkatin nurlar ortaya kamaz. nk insan bedeni ruh iin bir tecell yeridir ve rh nrunu tenden izhr eder. Bedenin rhun feyzinden hisse alabilmesi iin hizmet ve tmra ihtiyac vardr. Fakat bedene hizmette de mutedil olunmaldr. Hak Telnn erat hizmet ister ki, onda hakkat ikr olabilsin. te hizmet etmek amel
326

Mustafa Fevzi, Mirat, 31-32.

170

etmektir ve erat hi eksiklik kabul etmez. Bu drd (erat, Tarkat, Hakkat ve Marifet) aslda birdir; fakat gfil olan kimseler bunlar yanl anlamaktadrlar.327 5.1.1.7. lh Kaplarn nsan Vcduyla Temsli Anlatm nsann bedeni erat, rhu hakkat, kalbi ise tarkattr. nk rh onlara etki etmektedir. Beden haytn feyzini kalpten alr ve her ykseli (liyt) ve alal (sfilt) bylecedir. Bir de rhun Hakka nispeti vardr ki marifette budur ve bu nimeti iyi dnmek gerekir. nsann kalbi bedenin hizmetisidir, ayrca soylu rhun srdadr. Bir kimse para para edilse onda rh diye bir ey kalr ve ondan hi fayda gelebilir mi? O zaman eratsz hakkat nerededir? Hi phesiz tarkat tamamyla erattr, erat da hakkattir.328 5.1.1.8. Rhn Sery Slkn Sembolik Anlatm Mustafa Fevzi Efendi, ilh kaplar ykleyici bir uslupla anlatmaktadr. O, bu temsillere dikkat edilmesini; nk onda ince mnlarn olduunu vurgular. Ona gre, slik bu temsilleri kendine uygulamal ve onlar dim kendisinde aramaldr; nk bu meziyetler kiide vardr. Sultn Rh Allhu Tel t ezelde Kn yni ol! deyip emsli olmayan bir ey yaratt. O gnl alan gzel varla, rh ismini verdi ve iin asln biz cizlere bildirmedi. Henz kint yoktu. Allahtan baka varlklarn hepsi yokluk hlindeydi. Bu rh, halk leminden deil, esas itibar edilen emir lemindendi.329 Hayvn Nefs Yce Mevl, uzun zaman sonra baka bir tr mahluk daha yaratt. O, olduka gzel bir criyeydi. yle ki rh onu grnce hemen ona k oldu. O gzel criyenin ismi nefsti ve cilve yapmakta emsalsizdi. Gzeldi; ama kt huylu ve dik balyd, ayrca mayas bozuktu. Ayn zamanda edepsizlikte bir benzeri de yoktu. Ktlk ve bozgunculuk konusunda pek cesurdu. Katksz ktlkten yaratlm o hin, kinci nefs; hayra, iyilie elvermezdi. yle ki o, Allah hi bilmez, her eyden haberdr olan yce Yaratcy hi dnmezdi. yle s, yle inat ve utanmazd ki gnlnde Allah korkusu bulunmazd. Kint ezelde yaratlnca, yaratlan her varlk Hakk dorulad. Yalnz Hak Tel bu nefse, Ben kimim sen nesin? syle imdi hi ekinme, sen nesin? dedi. Hin nefs: Sen sensin, ben de benim dedi. Hak Tel o hini bin yl yakt. Sonra tekrar ayn soruyu sordu. O da kt szlerini yine tekrarlad. Bu aalk nefs sznden hi dnmedi. Allah (Azze ve Celle) bu defa da onu ciz kalsn diye kara kta soukta brakt. Bin yl dondu, sonra tekrar sorulduunda, daha nce her ne dediyse yine aynsn syledi. Bunun
327 328

Mustafa Fevzi, Mzn, 255-257. Mustafa Fevzi, Mirat, 25-26. 329 Mustafa Fevzi, a.g.e., 63.

171

zerine, btn varlklarn rzkn veren Allah, nefsin a kalmasn emretti, ona yiyecek ve iecek vermeyerek, a brakt. Alak nefs, ala dayanamad. Sonunda alk onu tevbekr etti. Feryt edip alad, yalvard. Nihayet, o kinci nefs Allah kabul ettiini belirtti. Ancak o uursuz, hain nefs, bir frsatn bulsa btn lemi kartrmay planlyordu. te eytan eytan yapan budur. Hak Telya isyn eden de odur. Allahla yeltenen, herkesi aknla sevk eden o aalk nefstir. Nemrudu perian eden de Firavunu zlim eden de yine nefstir. Sen de ben de hep odur, baka hi kimse deildir. Hain nefs, asla hak hukuk tanmaz. Bu nefs, korkmaz, utanmaz ve dzenbazdr. Soysuz bir ahmak, usanmaz bir hayrszdr. Dnld zaman onun Allahtan bile korkmad, onu sdece alkla dize getirilebildii anlalr. Bu da gsteriyor ki oru tutmak nefs terbiyesi yolunda ok nemli bir hususutur; nk Allahu Tel nefsi a brakmt. Bu alak nefs halk lemindendi ve Hak Teal onu ruhla evlendirdi. Oysa zavall ruh ona oktan mptel olmutu. Ad geen nefs, yaratl itibariyle latif bir varlk olduu iin erefli ruhun ei oldu. nk insann ruhu, halk leminden deil, ilh emir lemindendi. Ruhun trifini ancak Allah bilir. nk ruh mekndan mnezzeh olan Allahn emridir. Her ne kadar peygamberler ve veliler biliyorsa da biz bilmeyiz. nk o, Allahn srrdr. Hak Tel, nefsi ruhla evlendirince emrini ruha aka ylece duyurdu: Bu aalk nefs, bayadr, kendini ondan koru. Emir ve yasaklarmdan sakn, ona yakn da olma. Ona iltifat et, ancak bsbtn perian etme. nk bu dzenbaz nefs sana lazmdr. Sabah akam dim ona emir veren sen ol. Ayrca onu eiterek tvbekr olmasna yardm et. O haylaz nefs-i emmarede kalmasn. O nefs-i levvmeden hzla gesin. Nefs-i mlhime lnde pek fazla durmasn. Hin nefsi, nefs-i mtmaine mertebesine kart ki, ancak bu ekilde kendini onun elinden kurtarabilirsin. te ruh ve nefs mertebelerinin tamam bunlardr. Dikkat edip bu yollardan geenleri dinlemek gerekir. Sende, bende, herkeste bunlarn uzantlar vardr. Bu hadiseler hep bizde ortaya kar.330 nsn kalp te bu evlilikten bir ocuk dnyya geldi. Ulu Allah ona kalp ismini verdi. Bu evliliin amac; kalp idi. Hak Tel bir mcevher gnderip ad geen ocuun gsne koydu ve ruha onu korumasn emretti. O mcevher; mn cevheriydi. phesiz mn cevher olmaz, ancak burada ama bir rnek vermektir. Aslnda cevher, stlahta baka rfteki szlerde bakadr. Bu sz ise stlaha gre deil, rfe yneliktir. Hem tebihte hata olmaz ve bu herkes tarafndan bilinir. Burada da bir benzetme yaplmakta ve tasavvuf yoluna yeni giren kii bu ekilde yorumlanmaktadr. Hak Tel pak olan ruha yle emretti: Bu cevherin dman oktur. Onun korunmasna zen gster. Uursuz nefse onu teslim etme. Nefs bu cevheri dmana ok ucuza verir. nk mnn kymeti nedir bilmez. Ayrca dost kimdir, dman kimdir onu da bilmez. Ne de olsa kalp ocuktur, ona
330

Mustafa Fevzi, Mirat, 63-65.

172

gvenme. Elbette terbiye edilmesi gerekir. Onu nefse verme, yoksa onu kt huylu yapar. Bylece zamanla ondaki mn cevheri kaybolur. Hem annesidir deyip de aldanma sakn. O, terbiye etmeyi bilmez. Onu terbiye edecek anlaya ve zekya ship olan sensin. Bu ok nazik, yeni doan ocuu iindeki cevheri kaybetmesin diye koru. Bir koruyucu bul ki onu korusun. yle ki dman seni ele geirmesin. Benim katmda her biri ok faziletli, nazl ve hlis kullar vardr. Ey mubrek rh, o kullar akl ve tevfiktir. Her biri iffetli ve gzeldir. Sz edilen akl; hem tedbirli, dnceli, hem de bilgilidir. Ey rh! dinle, bu akl sana vezir olsun. Her zaman onunla istiare et. Gvenilirdir, sakn ondan korkma. Her ne sylerse dim onu dinle. Her zaman, her konuda rehberin olsun. Ey rh! Nefse uyma, akla uy. nk o parlak akl daha bilgilidir. Her ne kadar ahmak nefs akl sevmese de sen sakn aldanma, nefsini akl dorultusunda kullan. Bir de tevfiki sakn terk etme ve o mbarek zta fena sz de syleme. O zt, hlis bir adam, yksek nitelikli bir kul ve nc bir reticidir. Sen onu kalp ocuuna yolda et. yle ki bu efkatli stad kalbi gzetsin. Onlar birbirinden hi ayrma, deta ruhlar birlikte olsun. Bu krpe ocuu, terbiye etmesi iin mride emanet et. Ey kerem shibi! Her zaman onlar bir yerde gizle ki dman grmesin. erat yurduna gir ve orada kal ki ylan ve karnca sana hizmet etsin. O ulu ehrin ortasnda kuleler, burlar ve kaleler ina et. Fitne erbbnn grmemesi iin bu kalp ocuunu oraya yerletir ve orada yetitir. Dny gitse, ukba gitse, dert deil. Ancak kalp giderse mn cevheri de gider. te bak, bu cevheri dim koru. nk mekndan mnezzeh olan Allah ancak onunla anlalabilir. Lnetlenmi eytan bu cevhere tamamyla dmandr. Ahmak nefs de ona yardmc olur. Her ne kadar hain nefs ieri dvet ederse de eytann eli ona ermez. O ocuun bir dman da dnydr. te bunlardan kendini koru. Ksacas, mn cevherini sakla. Kullarn en mkemmeli ve dertlere re bulan ol. Bunun zerine rh, Hakkn buyruunu dinleyerek, Allahn emrini yerine getirdi ve seyr u slke balad. Allah akyla utu ve kint dolat, ok lemler grp gezdi. yle bir lem buldu ki snrszd ve t dokuzuncu gn tesine dek uzanmaktayd. Snrsz bir genilii vard. Yce Yaratc onu yle yaratmt.331 erat- Mutahhara Bu lem erat lemiydi ve burada ancak Hak Tel hkmetmekteydi. Bu, yle genitir ki sonu bulunmaz. Ar, Cehennemi ve Cenneti iine alr. Yer ve gk, dny ve hiret, hepsi oradadr. Birok lemler onun ortasndadr. nk o kerem shibi Allah, rhu bedene emnet edip O hkm shibi Allah, rhu erat lemine hkim yapt. Bir olan Mevl, bir taht kurdu ki, ite o taht, bu bedendir. Allhu Tel yle buyurdu: Gel, burada emrimi yerine getir. Nefs ve eytanla mcadele et. Dikkat et, dmana her zaman galip gel. Dman sana ulaacak bir yol bulamasn.
331

Mustafa Fevzi, Mirat, 65-67.

173

Hak Teldan bu hitap gelince rh, onu iitti ve emri yerine getirdi. Rha Allahtan bir sancak geldi ki byle bir sanca ne Cem, ne de Cemd grmtr. Onu Tevhd diye isimlendirip mehur etti. te o anda btn mahluktn ruhlar onu alp ismi tikd olan bir lkeye girdiler. Kullarn mn orada korunmaktayd. Ruh bu lkenin ortasnda bir ehir grd. Adna Zhir deyip bir sancak verdi.332 Nefs-i Emmre O ehrin Emmre adnda bir kaps vard. Rhlar gurup gurup o kapdan girdiler. Zayf olan rh, ok uzun zaman bu kapda bekledi ve ok eziyet ekti.333 Kt Ahlkn Esaslar Vahiler onu ele geirmi, kmil insanlar ise onu hi grmemiti. Bu kapnn bir emniyet memuru, onun da bir kars vard. Kar koca birbirine denk, ayn zamanda edepsizlikte de tektiler. Kocann ismi fke, karsnn ise ehvetti ve gece gndz dim orada dururlard. Ad geen ehvet fazlasyla gzel, nazlanmada benzerlerinden stnd. fke de olduka grbz bir pehlivand ve btn dny ondan korkard. Bu alan ii gc, hep ktlkt. Ah elinden! Eyvah ki eyvah! Bu baya adam, o kapy tutmu, nerede zayf bir adam grse, onu ldryordu.334 Aalk Dny Orada byc bir kadn vard ve ad dny diye hret bulmutu. Nedendir bilinmez o herkese by yapard. Halbuki onun bir hilekar ve pak rhun dman olduu ikrd. Ayrca onlarn, insanlarn yolunu kesen pek ok yol arkadalar vard. ehvet gelerek cilve ve nz yapt, pk olan rha pek iltifatta bulundu ve ona: Ey gzellik shibi ay yzl, buradan gitme. Biz seni sevdik, burada kal dedi. Rh onu reddederek onun teklifine aldanmad gibi hak olan yolundan da zerre kadar ayrlmad. Bunun zerine ehvet gitti ve kocasn gnderdi. Her tarafta dnp duran fke geldi.335 Kt Ahlk Bu hin fke ardna katt kimselerle geldi ve ortal fenalk ve kargaa doldurdu. Mnevver rh, ondanda korkmad. Bunun zerine o kan dkc alak dnp gitti. Sonra, dny gelip by yapt ve haddi fazlasyla aan edepsizlik etti. Her ne kadar soylu rh, aldanmadysa da kars zayf nefs bunlara yneldi. Her birden hcm edince pak rha sknt bast. Kinci nefs onlara yneldi. Aslnda onlar nefsin akrabasyd. Bu sebepten nefsi kocasndan ayrncaya dek beklemilerdi. Aalk nefs, onlarla birleince Hakkn huzurundan kovulmu eytan da yanlarna geldi. Hepsi birlikte rha eziyet etmeye baladlar. Bunun sonunda safl, pak ruh hastaland. Nrin rh rahatszlannca, nefs ve Allahn rahmetinden mahrum edilmi eytan onun yanna geldiler. Hin nefs rha: Ey
332 333

Mustafa Fevzi, Mirat, 67-68. Mustafa Fevzi, a.g.e., 68. 334 Mustafa Fevzi, a.g.e., 68. 335 Mustafa Fevzi, a.g.e., 68-69.

174

sevgili! Bak sana usta bir hekim getirdim dedi. eytan da yle dedi: Bana bak, ey soylu rh! Hastalanmsn, vcdun pek zayf dm. Ben usta bir hekmim, seni tedavi etmeye geldim. Ayrca teselli de ederim; nk szn de ustasym. Kerm olan rh onlar grd zaman alak olu alak olduklarn hemen anlamt. Bundan dolay onlar kovmaya alt ama buna gc yetmedi. O alaklar oturdular ve bir trl gitmediler. te o zaman ahmak nefs bir frsatn bulup, kalp ocuunu tevfikten ald ve onu hemen eytana teslim ederek, al bunu, terbiye et, dedi. O can dost tevfik bu durumu grnce derhal akla bavurdu, olay ona anlatt: Gel ey vezir, bir tedbir al, bir re bul, dedi. Ey yardmc, kalp ocuu elden gitti. Gnl okayan pak rh hastand. Gel, buna bir re bulmakta bana yardmc ol. Ahmak nefs, beni hor grd. Gel, yeti imdada, kendi z ocuunu eytana verdi. Ey himmet shibi akl, kalp ocuunu dman ald. Haydi git, onu kurtarmaya al. Ey zeki varlk, haydi durma! imdi Allahn rahmetinden mahrum edilmi eytan, mn cevherini gasp etmektedir.336 Gzel Ahlkn Esaslar Bir hekm bul ey akl- selm, dikkat et bu hekm iinin ehli olsun. Pk rhun derdine re bulsun. nk asil rh olduka hastadr. Ey karde, biz konuurken ecat isminde cmert bir adam ve onunla berber, bir de efkatli bir pr geldi. Allahn o iki dostu bu yolda birbirine arkadatlar. Meer bu kuvvetli adam iffet imi. Bunlar mnev adamlar olarak geldiler. Ey akl ve tevfik, durmayn. Bu belay rha lyk grmeyin, dediler. Duyduumuza gre pk rh hastalanm; nurlu kalp ocuu ise kimsesiz kalm. Alak nefs, kocasn terk etmi ve ocuunu da eytana teslim etmi.337 Mrid-i Kmil Allahn bu drt veli kulu kalktlar ve veller arasndan bir hekm buldular. Onun ad mrid-i kmil idi. Bu hastann imddna yetiip o utanmaz hinleri kovdular ve onlar ruhun yanndan srerek kalp ocuunu alp kurtardlar. mn cevherini skca sardlar. te o vakit tevfik kalp ocuunu ald. Gen delikanlnn ok perian olduunu grd. Tevfik onu ykad, temizledi. Ancak o zaman kalp ocuuna tze bir nur geldi. Vezir olan akl, rhun yanna gelerek; sana yardm edecek hekm geldi, dedi. Mrid-i kmil; Ey hasta rh, a gzn, imdi sana bir deil, birok mnev fetihler gelir, dedi.338 Tevbe ve Allah Zikretmeyi retme Kmil mrid, bak sana birok il getirdim. Bunlar i ki saln yerine gelsin. Ben sana ak erbetini getirdim. Ancak bana tammen teslim olman gerekir dedi. O zaman rh, alayarak yerinden kalkt ve teslim olup sz

336 337

Mustafa Fevzi, Mirat, 69-70; bkz. a.y., Cerde-i Sfiyye, say: 109, 151-153. Mustafa Fevzi, Mirat, 70; bkz. a.y., Cerde-i Sfiyye, say: 109, 151-153. 338 Mustafa Fevzi, Mirat, 70-71.

175

vererek yemin etti. Bunun zerine hekm ona bir il verdi. Asil rh da onu seve seve iti.339 Yedi Latfe O ilacn ismi tevbe idi ve pak rha mspet ynde bir tesirde bulundu.340 Kalp Latfesi O hekm kalp ocuuna bir urup verdi, bunun zerine kalbe yeniden kuvvet geldi; arlar, szlar, tasalar son buldu.341 Rh Latfesi Sonra bu il rha verildi ve bylece pk rh gcn tekrar kazand. Hekmin verdii bu il, zikir ilacyd. O sevgili rh, bunu durmadan tekrar etti. Usta hekm bir urup daha verdi. Onunla rhu ok iyi tedavi etti.342 lh Ak ve Cezbe Onun adna ak erbeti denir ki hastann canna kuvvet verir. Sonra bir macun vererek, sen bunu devaml kullan, dedi. Mrid-i kmilin rha verdii bu macun, cezbe macunuydu. Mrid rha bir hizmet sundu. Bu nedenle rh mridi terk etmedi. Mrit rha vasta oldu, rh ise mride dim bal kald. O zaman iffetle ecaat geldiler, aalk nefsi aldlar ve onu dmann elinden kurtardlar. O ala hafife sarp hep berber gitmeye niyet ettiler. Hak yoluna birlikte gittiler. Her ne kadar rh, alayarak znt iinde kaldysa da sonunda Hak Tel ona yardmc oldu. Pak rh bu kapdan girdiinde yollarn tamamyla toz toprak olduunu grd. abucak kendisine bir yol buldu ve o yolu tuttu. Gece gndz durmadan ilerledi. nde mrid, arkada gzel rh ilerlediler, mbarek pr ona dim rehberlik etti. Ama eytan onlar terk etmemi ve nefsi yoldan kartmaya niyet etmi ve onlar arkadan gizli gizli takip ediyordu. Yanna ehveti, dnyy ve fkeyi, ayrca daha birok edepsiz erleri almt. Dim frsat kollayan kinci eytan, her ynden hcum etmekteydi. Pak rh, nde mnevver mrid-i kmil olmak zere gzel bir yoldan gidiyordu.343 Tarkat Yolu Adna tarkat yollar derlerdi. Allah btn kullarn ona ulatrsn!344 Nefs-i Levvme Ruh, dalk bir yer grd ve onu geti ki adna levvme derler. Ama rh orada ok eziyet ekti. Nefs ve eytan durmadan ona saldrrd. Bzen dmann tuzana dtnde tevfik ve mrid onun yardmna koarlard. Kh onu hapsederlerdi kh vurup dverlerdi. Bzen sessiz, sakin yaard bzen de dmann en kt, en irkin fiillerini ilerdi. Kt eytan kalbe hcum ederdi. te o zaman mrit ve tevfik kalbin imdadna yetiirlerdi. Mrid, o

339 340

Mustafa Fevzi, Miat, 71. Mustafa Fevzi, a.g.e., 71. 341 Mustafa Fevzi, a.g.e., 71. 342 Mustafa Fevzi, a.g.e., 71. 343 Mustafa Fevzi, a.g.e, 71-72. 344 Mustafa Fevzi, a.g.e., 72.

176

kalp ocuunu korumak iin orada bir kk sandk ayarlad. Bu nazik ocuu orada saklad, dim byle bir yol izledi.345 Sr Latfesi Bu sanda da sr adn verdi. Rh ve bedenin mahzeni srdr. Sonra mrid rhu ho bir mahfeye koydu. Sanki haclar Kabeye gidiyormu gibiydi.346 Haf Latfesi Bu mahfeye haf ismini verdi. Her kulun maksad bu hafdir. O mnevver pak ruh, bu makamlardan geerek zikir erbetini ierdi. Ama pek ok h ekip inlerdi. Nihayet Hak Tel derdine derman verdi. Bu can skc levvmeden geti, bylece rh ve beden biraz rahatlad. Sonra bir sahraya geldi, anszn kondu. Gece gndz, bir mddet orada kald.347 Nefs-i Mlhime Bu sahrann adna mlhime derler. Rh onun grntsndeki mnya deta k olmutu. Orada, Allahn pek gzel, vm de yaratm olduu, pnar ok olan bir imenlik grd.348 Velyet-i Sur O imenlik yerin, o bahenin ismi velyet-i surdr. Rh, bu gl bahesinde adr kurdu, ardndan fetihler geldi ve o neelenmeye balad.349 Ahf Latfesi O adrn ismi ahf idi. Pak rh, dim o adrda zikir yapard. Kerm rh bu yere gelince, aalk nefs hastaland ve hilekrlk etmeye niyetlendi. Ard sra alak eytan istedi. Rha, o hekmdir, bana il versin diye srar etti. Ey sevgili, benim derdimden ancak o anlar. Benim iin ondan daha gzel, ehil bir hekm yoktur.350 Dny Sevgisi Hayrsz bir dny sevgisi vard ve o hilekr da nefsin hizmetindeydi. O alak, aalk nefsi pek severdi. Ardndan onu eytana kotururdu. Dny sevgisi, t eskiden beri nefse hizmet etmekteydi. Aalk nefs de onu pek severdi. Dny sevgisi hemen eytana gitti. Rh bundan habersizdi. Akl ve tevfik durumdan haberdar olunca hemen birbirlerine yardmc oldular.351 lh lhm Orada bir muhafz vard ve grlt patrtya asla meydan vermezdi. O muhafza ilhm denilirdi. O rehberin ii dim doru yolu gstermekti. Akl ve tevfik vakit kaybetmeden ilhma gittiler ve o gzeller, hdiseyi ilhama anlattlar. Hemen ardndan ilham geldi, aldatc eytan oradan kovuldu ve pak rh, aalk nefsi hkm altna alm oldu. Artk hileye aldanmad. Pak rh bu civarda byle gezerken, birok defa yrei yaraland. Alak nefs gamdan zayf
345 346

Mustafa Fevzi, Mirat, 72. Mustafa Fevzi, a.g.e., 72. 347 Mustafa Fevzi, a.g.e., 72-73. 348 Mustafa Fevzi, a.g.e., 73. 349 Mustafa Fevzi, a.g.e., 73. 350 Mustafa Fevzi, a.g.e., 73. 351 Mustafa Fevzi, a.g.e., 73.

177

dnce, gn getike, rha daha ok yaltaklanmaya balad. Mrid-i kmil gelerek zavallnn yarasna dim merhem oldu.352 Nefs-i Ntka Mrit zfiyetin tammen ikr olduunu grnce, ona hemen zikir erbetini verdi. O gzel, mbarek mrid; kalp, rh ve nefsi bir yerde toplad ve onlara t verdi.353 Beden Latfesi Sonra hepsi bir yerde toplanp zikir yaptlar. Hemen arkasndan Mevl-i zl-Cellin feyz ve bereketi, ihsn aikr oldu. Bunlara baka bir il daha verdi. O iltan Allah ak dodu. O il, Allahtan baka her eyi ortadan kaldrd. Gnl levhasnda onlarn hibirini brakmad.354 Nefy sbt Rh, yalnzca Mevlsn isbat ederek her zaman en yksek mevkiye ulat. Bu, nefy ve isbat ilcyd ki, gnl ehli bu ilcn mahiyetini bilir. Ey karde, imdi illar tamamland ve bylece mrid de rahatlam oldu.355 Velyet-i Sur Murkabeleri Kalp ve rh burada ok terbiye grdler ve onlara birok makamdan eitli fetihler gerekleti. Mrid dim ders veriyor, btn rhlar Allaha balanyordu. lknce Hakkn feyzi doarak etraf aydnlatt. Mrid de kalpten kalbe ders vermekteydi. Mbarek rh, nceleri irk iken, imdi ise me olmak sretiyle daha da gzelleti. Srekli bu ekilde mnev yolculuklarna devam ettiler. Ayn zamanda bu yolda birok pheler de zmlenmi oldu.356 Nefs-i Mtmainne Buradan geince yce Allahn, zerine O, senden sen de Ondan honut olarak Rabbine dn! yetini yazm olduu byk bir kap grd. Bu, ezel stad olan Allahn yaratt, pek gzel bir kapyd. Bu kapya mtmainne adn vermiti. Herkes ona yle kolay kolay ulaamazd.357 Btn ve Velyet-i Kbr Rh, bu kapdan ieri girdiinde zarf bir ehir grd. Kulesi ve kalesi olduka hotu. Hak Tel onu Btn ehri diye adlandrd ve rha ikram etti. Veliler, mritlerini orada buldular ve velyet-i kbr tcn giydiler.358 Hakkat Rh bir gl bahesi grd. Oysa bu grd hakkat bahesiydi.359 Neblerin Hakkatleri Cisim ve cisme it olmayan, ancak hepsi nur olan btn hakkatler orada ortaya kmt. Rh, nebleri de velleri de orada tand.360
352 353

Mustafa Fevzi, Mirat, 73-74. Mustafa Fevzi, a.g.e., 74. 354 Mustafa Fevzi, a.g.e., 74. 355 Mustafa Fevzi, a.g.e., 74. 356 Mustafa Fevzi, a.g.e., 74. 357 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 358 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 359 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75.

178

Hakkat- Muhammed Peygamber nrunun ne olduunu, en nrlu Hazret-i Muhammed Mustafann kim olduunu burada rendi.361 Kurnn Hakkati Kurnn btn hakkat bahesinde ortaya kt. Nur zere nur olan Hazret-i Muhammed, onu orada anlad.362 Namazn Hakkati Rh, namazn zn orada kavrad, O yerde zamanlar ve ynler yoktu. Kabenin Hakkati, Kurbiyyet Murkabesi ve Murkabt- Azme Ayrca Kbenin z de orada meydana kt. Rh, Hakka yaknl orada kavrad. ok mertebeler, ok makamlar grd. Hepsi Allahn bir ltfuydu.363 Marifet Rh, Bk Allahn orada benzersiz, yksek bir saray kurmu olduunu grd. Adna Marifet Saray derlerdi. Gzel menkbeleri anlatlan rh o saraya girdi.364 Rz Makm Ruh orada adna Rz denilen bir taht grd. O zaman, kendisinden Allahn rz olduu, seilmi rh bu tahta kt.365 Hakk mn Aziz nefs bu makam grnce, o anda abucak tevbekr oldu. te o zaman hakk mn geldi ve bylece nefs, mekndan mnezzeh olan Allahn kim olduunu anlad.366 Mahfziyt- Evliy Nzenin nefs orada korumaya alnm, Allahn huzurundan kovulmu eytan artk yanna gelemez olmutu.367 Nefs-i Radiyye, Nefs-i Merdiyye ve Nefs-i Sfiyye Burada hem nefs Allahtan rz oldu, hem de Allah nefsten rz oldu. Nefs riyasz, hlis bir kul oldu ki, btn asfiynn nefsleri byledir.368 Yakn Biz sana saraydan bahsetmitik. O sarayn Yakn adnda bir kaps vard.369 Hakk Tevhd O kapnn da bir kilidi vard ki katksz hlis nurdand. Ona kelime-i tevhd deniyordu.370
360 361

Mustafa Fevzi, Mirat, 75. Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 362 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 363 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 364 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 365 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 366 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 367 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 368 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 369 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 370 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76.

179

mn Saray Ey azimli dost! Sz edilen saray; drt duvar, bir d yz, bir de ats olmak zere alt cephelidir. Bu alt ey kesinlikle mn sarayn oluturur. nk phesiz mnn art altdr. Kim bu alt art benimserse o zaman, saray tamamlanm demektir. Kermet kayna Allah, kalp ocuunu ve mn cevherini onda muhafaza etti. Tevfik, nzenin kalp ve yakn ehlinin mn ondadr.371 Kovulmu eytan ile Mcdele Ruh, man saraynn tamamn shiplenince, aalk eytan geldi ve hcm etti. Allahn huzrundan kovulmu, meln eytan, din ve mn kesinlikle yok olsun diye o saray ykmak istedi.372 lh Farzlar nanan kii, tastamam bir kale kurmu, ismine de Farz Kalesi demitir. Bu da be eyden oluur, sabah akam onlar tamamlamaya alr. Birincisi, ehdet kelimesi; ikincisi, namaz; ncs, oru; drdncs, hacca gitmek; beincisi ise, zengin kiinin zekt vermesidir. Bylece her ynden din dmanndan korunmu olur. Eer kii fakir olduu iin hacca gidemezse, hem de zekt vermeye gc yetmezse, Hak Tel onun eksikliini tamamlar. mnn o kalede muhafaza eder. Farz kalesi tamamlannca dmanlar kuvvetlerini artrdlar. Her taraftan var gleriyle saldrarak kaleyi ykmaya altlar.373 Vcipleri Kul bu durumu grr grmez onu kuatan bir kale daha ina etmi, o kalenin ismine Vcib Kalesi demiti. Bylelikle mnn korunmasna alt. Bakt ki, lnetlenmi, kovulmu eytan yine durmuyor. Bu kez ok daha salam bir hisar yapt.374 Snnet-i Nebev O hisara Snnet ismini verdi. Dnini snnetle glendirip diriltti. rif olan kii, saysz dmann her taraftan kaleye hcm ettiini grd.375 Mstehablar Durmad, gayret edip bir hisar daha yapt. O hisara mstehab adn verdi. Kulesini ve kalesini en mkemmel ekilde tamamlad.376 Slih Ameller ve Zikir Her kaleye pek ok asker yerletirmi ve onlara gzel silahlar vermiti. O askerler kulun yapmas gereken slih ameller; silahlar ise zikirdi.377 Emr-i Bil-Marf ve Nehy-i Anil-Mnker Dman yine durmad, her taraftan btn gcyle hcm etti. phesiz sznn eri olan kii, gece gndz alp birok salam siper edindi. Salam
371 372

Mustafa Fevzi, Mirat, 76. Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 373 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76-77. 374 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 375 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 376 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 377 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77.

180

siperini tamamlad ve onu Emr-i bil-Marf diye adlandrd. Her yeri byle salamlatrnca Nehy-i anil-Mnker askeri ile de orada dzeni salad.378 pheler Sonra t darya bir hendek kazp orada epeyce megl oldu. O yerin ismine Mekruh dedi. Onun dier ismi de pheydi.379 Menduplar O yere oka muhafz koydu ve onlar mendup askerleriydi.380 Takv, stikmet ve Ver Onlara dim ii doruluk olan bir kumandan vermi, o gnl alp gtrenin ismine takv demiti. O rehberin rtbesi ise ver idi. Dman mna yol bulmasn diye bylece alp abalayp vecde geldi. Btn din dmanlar darda kald. Ancak o kovulmu eytan saldrdan, Rh da cihadndan geri durmamt. O gzel yzl, srekli alp abalad ve sonunda dmann perian ederek z cann Hakka ulatrd. Mustafa Fevzi Efendiye gre, kmil olan kii lnceye kadar hep byle urarsa, sonunda dmann perian eder ve z cann Hakka ulatrr. Byle kiiler mrid-i kmildirler, kemle erdiren bir kii olarak ortaya karlar. te bu kiiler tevhd-i hd veya tevhid-i vcd ehlidirler ve her zaman onlar fen fillh mertebesindedirler. te bek billah mertebesinde bulunanlarda bunlardr ve btn stlahlardan ama da budur. Bundan baak btn yolu yoktur. Rhn seyr u slkn temsil edilii bylece sona ermi olur. Slik amellerine kibir ve riyay hi katmamaldr. Eer bir kiide vecd ve hl olmadan, Hz. Peygamberin snnetlerini rnek alarak hareket etse ve yine dim bidatleri terk edip er-i erften de ayrlmasa, o kii kesinlikle sadet ehlidir. Eer er-i erfe uymakszn vecd ve hl zuhr ederse, o kii stidrac ehlindendir. Usa da byle kimselere aldanmamak gerekir. Szn ksas; eratsz tarkat olmaz. Hepsinin asl erattr. Farz ve vcibi, snnet ve mendubu, emr-i bil-marufu ve db dim uygulanmal, bu kktr, bu byktr deyip onlar terk etmekten saknlmaldr. Ne mekruh ve haram ilemeli, ne de kerahetli ie balamal. Her eyden nce bidatleri terk edilip, dnin emirleri gzelce renilmeli ve bunlar da zaman kaybetmeksizin yerine getirilmelidir.381 5.1.2. HAF ZKRN EDEPLERNDEN YEDS: ZHR EDEPLER Mustafa Efendi, haf zikrin zhir edeplerini yedi balk altnda incelemitir. Onun bu edepleri anlatrken, her bir edep iin yet veya hadslerden deliller getirmesi dikkatleri eker. Biz de mellifimizin kaydettii
378 379

Mustafa Fevzi, Mirat, 77. Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 380 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 381 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye, 308-318; a.y., Mirat, 78-79.

181

hadisleri bzen metin iinde, bzen de dipnotta vermeyi uygun grdk. O, bu edepleri yle anlatmaktadr: 5.1.2.1. bdet Kast ve eytana Kar Silhlanmak in Abdestli Olmak Zikre balamadan nce uyulmas gereken ilk edep abdest almaktr. nk abdest mminin silh olduu gibi, saysz fazletler kendinde toplanmtr. Abdest her ibdetten nce olur ve Hakka yaknlk iin her yerde ncelik abdeste ittir. Kim cn u gnlden abdest alrsa, o kiiden eytan uzak durur. Mellifimiz her abdestin silah olmad grndedir. yle ki ona gre bz abdest eytan iin bir oyuncak olur. Aslnda bakta bir silahtr; fakat onu talara arpar kreltiriz ve bylece o, silah olma zelliini kaybetmi olur. Nefs ve eytan mmini gaflete drerek her taraftan onu kuatmaya alrlar. Bunlara kar abdest kiiye bir kalkan, hem de affedilmek iin bir sebep olur.382 Genelde nefs ve eytan mmine hcm edip o slih kulu azdrmak isterler. Bu da zellikle her bir ibdette ortaya kar ki, bu iki can dmn ok hcmlarda bulunurlar. Gururlu eytann saldrs zellikle zikir vakitlerinde olur ve o, nefs ile birlikte ortaya kar ki, bu hususta ikisi ittifak zeredirler. Onlar her taraftan zikreden kiiyi kuatrlar. Murdr eytan bin bir trl hle yaparak btn yardmclarn yanna alp insanlar aldatmaya alr. Ahmak olan nefs de rahmetten kovulmu eytana burada dost olur ki, zkirin ii o zamn ok etindir. eytan, nefs ile birletii gibi hneyi de tenha bulunca btn uzuvda, her damarda kan gibi dolar.383 Bylece eytan vcud mlknde hkmetmeye balar, can ve gnl artk dman eline teslim edilmitir. O rahmetten kovulmu, gnl iklimini kuatr ve hortumunu kalbe balar.384 O gizli dman kiinin kalbine dim vesvese vererek onda tasarrufta bulunur. O zaman slik aldanm bir duruma dm, rhu da tammen mahzn olmutur. Ayn zamanda onda binlerce havtr ortaya karak slikin kalbinden halvetin gitmesine sebep olmutur. Byle olunca her havtrdan bir hicb ortaya kar, feyz ve nrun yerini zulmet alr. Gnl bu havtrdan bkm, usanm olduu gibi, her havtr kalpte yz bin diken olmutur. yle ki mrid zikir ve tefekkrden bir lezzet alamaz hale gelir. Bu duruma da inat eytan ok sevinmektedir. Ksacas bu durumda kalp lemi perian olduu gibi, gnl de evsiz kalr. Bunlar gnl iin mnev hastalk olduundan kalp evi bin trl hastala
382

383

384

Peygamber Efendimiz yle buyurmaktadr: Bir kul, abdest ald zaman, u aacn yapraklarnn dklmesi gibi, o kimseden de gnahlar ylece dklr. Gmhnev, Rmz, I, 39, h. no: 14, 15, 16, 17. Peygamber Efendimiz yle buyurmaktadr: eytan dem olunun damarlarnda kann dolat gibi dolar. Gmhnev, Rmz, I, 102, h. no: 1.; Acln, Keful-Haf, I, 198, h. no: 671. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) yle buyurur: eytan, dem olunun kalbini kavram bir vaziyettedir. ayet insan Allah zikrederse hortumu siner, unuttuu zaman yine kalbini kavrar. Gmhnev, Rmz, I, 217, h. no: 1.

182

yakalanm olur. te bunlardan kurtulup kalb huzra kavumak iin elbette tedbir ve il gerekir. O illardan biri abdesttir; nk eytan abdestten kaar. Hem tahret mn ve dnin belerinden biridir. Bundan dolaydr ki mminler abdest almaya ok nem gsterirler. Mustafa Efendi, her neden korkulursa, evvel abdest alnp sonra o iin yaplmas durumunda bunun ok faydasnn grleceini sylemektedir. Ona gre bu sebeplerden dolay tarkatn edeplerinden biri de abdest olmutur; nk slik her zaman korkudadr. Ayrca slik eytann uykuda olduunu sanmamaldr. yle ki nefs, eytan ve dny kap kap dolap, her ite kiiyi takip ederler. Abdestli olunmas durumunda onlar kolay kolay insan takp edemezler. nk o dmanlar atetir ve phesiz sndrlmeleri gerekir. te kim hlisne abdest alrsa bu atei sndrr ve su onu nra evirir. Ksacas slik dersini abdestli olarak yaparak dmann errinden nefsini gzetmelidir. Her ibdette muhakkak bz edepler sz konusudur. Bu sebeple abdest alma hususunda gayretli olup, ibdetlerin edeplerine dikkat etmek gerekir. Hem ok sayda ilmihal kitaplar mevcut olduu gibi, bu konuyu onlardan renmek de mmkndr. Ayrca abedestin zhiri edeplerini, yni snnet, mekruh ve onu bozan halleri utanmakszn ilim ehline sorup renmek gerekmektedir.385 Abdestin bir de mnev edepleri vardr ki yakn ehli onlarn en gerekli olanlarnn olduunu sylerler. Onlar da: 1. Gafleti terk, 2. Tam bir istifr, 3. Abdeste nem gsterip ihmal etmemektir. Gafleti terk eylemekten maksat huzrdur ve bu da sliklere her zaman gereklidir. nk Hak ehli insanlar msivy gnllerine almazlar. zellikle de ibdet esnsnda msiv kalbe girmemelidir; fakat her an gafleti terk etmek de biz gibilere mmkn deildir. Yalnz mmkn deil diye de, kii kendini brakmamal, mmkn mertebe gayret etmeli ki, kalbi / i lemi parlayabilsin. te slikler abdest alrken hep Allhu Telnn huzrunda olduklarn yaknen bilmelidirler. riflerin yle bir sz vardr: Gaflet zere kulluk mteber olmaz. Eer abdestte huzr tam bir ekilde olmazsa, namazda da huzr sreklilik gstermez. Sadece namazn byle olduu sanlmasn, zikir ve tefekkrn hepsi bylecedir. Abdestli olmak zikrin edeplerinde vardr; fakat onu olmazsa olmaz olarak grmemek gerekir. nk bir zrn olmas hlinde abdestsiz zikir yaplabilir, yni zr hlinde namaz dnda zikir
385

Resl-i Muhterem bir hadslerinde yle buyurmaktadr: Bir kimse abdest aldnda, abdestini gzelce alr, sonra namaza kalkar ve o namazn rkuunu, secdelerini ve ondaki kraati tam olarak yerine getirirse, namaz ona: Sen beni muhafaza ettiin gibi Allah da seni muhafaza etsin. der. Sonra o namaz, bir nr ile semaya ykseltilir ve o namaz iin semann kaplar alr. Kul abdestini gzel almaz rku, secde ve kraatini tam yapmazsa, namaz ona: Sen beni zayi ettiin gibi Allah da seni zayi etsin. der. Sonra o namaz, zerinde bir zulmet olduu hlde semaya ykseltilir. Lakin semann kaplar almaz. Sonra o namaz eski bir elbise gibi drlr ve sahibinin yzne vurulur. Gmhnev, Rmz, I, 39, h. no: 15.

183

yaplabilmektedir. Fakat zr olmamas durumunda abdesti terk etmemek gerekir. Aksi taktirde dman azdrmak sz konusudur. Bir de kii abdestli olduu halde, bir daha abdest almasna gerek yoktur. Fakat bir daha alnmas fazlet olur; nk abdestin tekrr nur zere nur olur.386 Eer alnm bir abdestten sonra zikir edilmemi ve herhangi bir namaz klnmamsa, yni bir ibdet edilmemise, fazlet iin tekrar bir abdest almaya gerek yoktur, o abdest kfdir. Ayrca slikler dersten ziyade her zaman zikrederlerse, ister abdest alsnlar ister almasnlar, Hakk zikretmekten ayrlmamalar gerekir. nk zikredenin kalbi gaflete kar uyank olup, her zaman gnlnde Allah bulmaldr. Slik her ne halde olursa olsun hakkat udur ki, kalbi hep zikretmelidir. Byle olmak iin gayret gsterilir. zetlenecek olursa, slik Allhu Tely her zaman zikretmeye almal, Hakk zikretmeye muayyen bir vaktin olmadn ve Onun her zaman zikredilebileceini de bilmelidir. Mrid nerede olursa olsun zikir, fikir ve kr ile nsiyet kurmaya alr; fakat nceden belirttiimiz gibi bir zr olmad taktirde dersini abdestli olarak yerine getirir. Bir zrn olmas hlinde ise resiz zikir abdestsiz olarak yaplr. Mustafa Fevzi Efendiye gre, ehlullahn abdesti bylece olmaktadr. Yalnz onlar bizim gibi gfil olmadklar iin, abdest alrken onun hem zhir, hem de btn edeplerine dikkat gsterirler. Mellifimiz bu husustaki grlerine unlar da ekler: O riflerin sretten kt sanlmamaldr, yle ki onlar Hakal-yakni, srette bulurlar. nk onlar abdest aldklar vakit, canlarn gayb suyu ile pk ederler ki, Eer sr shibi isen abdestini gayb suyu ile al szn kendilerine dstur edinmilerdir. Onlar abdesti srette su ile alrlar; fakat onlarn abdesti sr ile gaybettendir. Hem hd erbb abdest aldka onlarda vcutlarnn meziyetleri kalmaz ve bu ztlar abdestin akabinde msivdan pk olurlar ki, onlarn abdestleri her zaman byle olur. nk gnl erbb abdestini ak emesinden alr.387

5.1.2.2. bdeti Tazm ve Havtr Def Etmek in Bo Bir Yerde Kbleye Kar Oturmak Zhir edeplerden ikincisi, slikin kimsenin grmedii bir yeri bulmasdr. Mrid her zaman halveti gerekli grr, zikrini mahlkttan gizli bir yerde kbleye dnerek yapar. nk halvette zikir makbl olurken; kesrette gnl megl olaca iin uygun olmaz. Slik, zikrederken kendisini halkn grmemesine dikkat eder, Hakkn grmesi onun iin yeterli olur. Ucub ve riydan syrlr ve Hakkn katnda mutlak srette makbl olur. Kalp halk ile berber olursa onlarla megl olur; fakat halktan ayr yerde ise kalp rahat bir durumda olur. Bu sebepten zikir zamanlarnda halvet art koulmu ve btn Nakler de bu yolda gitmektedir. Bu sebeple zikrederken halveti gerekli grmek gerekir ki, sdt- izmn edepleri de byledir.
386 387

Tahrici geti. Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 212-215.

184

Bir hadislerinde neblerin en ereflisi: Zikrin en hayrls haf olan, rzkn en hayrls ise kifyet miktar olandr388 diye buyurarak gizli zikrin fazletini beyn etmitir. Hz. Peygamberin bu mna ynnde baka bir ok szleri vardr. Hcegn bu emre imtisl ederek, haf yoldan maksatlarna revn olmulardr. Nakibendler bu yolu yol edinmi ve helakte olanlar bu ekilde kurtarmaya almlardr. Bu yol hafdir ve Hlid de Nakibendnin bir besidir. Hlidler sabah ve akm zikrederken, halvette / uzlette devam ederler. Fakat yaknen bilmek gerekir ki, halvetten maksat zikredenin zikir ektiini gstermemesidir. Gizli zikir, kimsenin slikin zikrine vkf olmamas, msivnn da onun fikrine girmemesi ile gereklemi olur. Bir kiinin halveti bile hret olursa, gnden gne onun gnlnde karklklar artmaya balar. Bylesi bir halvet, zulmet ile sonulanr ve beklide kesret bylesi bir halvetten daha yksektir. Hcegnn yolunun tark-i hafiyye diye adlandrlnn sebebi bu tarkat ehlinde bir belirti olmamas, zhir ve btndaki eyleri gizli olmasndandr. Onlarn zhirde hibir almetleri olmad gibi, kimsede onlarn btnda olan hallerini bilmez. Bu yolun erleri farzlar, vcipleri, snnetleri aktan yaptklar gibi, bunlarn dnda kalan ibdetleri ise gizlice yaparlar; nk yakn erbbnn deti byle olur. Hcegn grhu sultndrlar ve onlar kendilerini belli ettirmeyi sevmezler. Bu gnl erlerinin zhirleri halktan yanadr; ama btnlar her an Haktan yanadr. Her ne kadar onlar kesrette grlseler bile, canlar vahdetin zirvesindedir. Hcegn halvet der-encmen etmektedirler ve bylece gnllerine cihandan zerre bile gelmez. Bu ztlar tarkatn edeplerinden biri olmas sebebiyle zikirlerini tammen gizli yerlerde ederler. Slik de can ve gnlden onlara uyarak zikrini srekli halvette yapmas gerekir. nk o, halvette rahat; kesrette ise karklk iinde olur. Bundan dolay Mevlya yaknlk halvette; btn zahmetler ise kesrettedir. Hem msivdan uzaklamak halvetteki zikirde, tevi-i fikir ise kesrette yaplan zikirdedir. Hak Telnn feyzi, nurlar, rzsnn cilveleri, mnev vridt halvettedir. Ayn zamanda vicdn ve gnln safveti halvette, ak ile zikr-i ceml yine halvettedir. Kulluun en kolay, zikir ve fikrin en fazletlisi, Hak Telya en yakn yol ve Ona teslmiyet ve fed halvettedir. Hazret-i Alinin bu konuda Peygamber Efendimize ne sorduuna bakp ibret almak ve bylece gnlde bir ema yakmak gerekir. O yle sormu: Y Reslallah! Kullar Allaha en fazla yaklatran, onlar iin en kolay ve Allah katnda en stn olan yolu renmek istiyorum. O zaman neblerin en

388

Deylem, el-Firdevs, II, 180, h.no: 2906; bnu Hibbn, Sahih-i bni Hibbn, III, 91, h.no: 809; Gmhnev, Rmz, I, 281, h. no: 16.; Acln, Keful-Haf, I, 346, h. no: 1248. Baka bir hadste de yle buyurulmaktadr: Allah Zikr-i Hmil ile zikret. Denildi ki: Zikr-i Hmil nedir? Buyurdu, Zikr-i Hafdir. Gmhnev, Rmz, I, 67, h. no: 2.

185 fazletlisi: Dim halvette zikir et y Ali. diye buyurdular.389 Baka bir hadislerinde yine O yle syler: Uzlet bizzat ibdettir.390 Bu rivyetler de gsteriyor ki, zkirin zikrederken gizli bir yer bulunmas ok nemlidir. yle ki bu yerin karanlk olmas, insan ve hayvandan bir eserin olmamas daha mnasiptir. Eer slikin zikir edecei yer mescit ise halvet noktasnda endie etmez, kimseye bakmadan bir keye ekilir; fakat mmkn mertebe mescidin tenh bir yerinde oturur ve bkp usanmadan zikirle megl olur. Ayn zamanda slik burada ses karp da hlini kimselere bildirmeden ve kendini herkeslere gldrmeden zikrine devam etmelidir. Eer mrid bu konuda hline gvenemiyor, hallerine glip olamyorsa, mescitlerde dersiyle megl olmaz, dersinin dndaki ibdetlerle megul olarak tedbr-i hasen eylemelidir. Zikir ekilecek yerde ihvn veya yakn bir arkada olur ve slikin hallerinde de bir karklk meydana gelmeyecekse, yle bir yerde zkirin dersini yapmasnda bir saknca yoktur ve bylesi bir yer halvet gibidir. zellikleri anlatlan bylesi yerlerde slik kbleye dnmeyi de terk etmez, mazeretsiz kbleden yzn evirmez. nk mrid zikir esnsnda kbleye ynelmekle emrolunmutur ve bu da zikir srasnda gerekli olan hususlardandr.391 Her ibdet kbleye kar olmas lzmdr; nk insanlar ve melekler kbleye tazm ederler. byle olunca slik de zikrederken kbleye tazm edip Kbeye tevecch eder. O, zhiren Kbeye dner; fakat btnyla Hakka teslm-i can olmutur. Hakkatte kblemiz Hak Teldr; fakat srette beyte tevecch eyleriz. Cenb- Hak mekndan mnezzehtir, bu sebepten dolay da beyt-i erf kble olmutur. Halvetin terki, bir zrden dolay ise o zaman cizdir. Kbleye ynelmek ve halvet mmkn olmad taktirde slik rehvete kaplmaz, her nerede olursa olsun, Hak ehli zikrini yapmaktan vazgemez. Durmakszn zikir edip Dou da Bat da Allahndr. Artk hangi bir yerde yznz kbleye evirirseniz vech-i ilh oradadr. phe yok ki Allhu Tel vsidir, almdir392 yetine bakar. Hem slikin gdas srekli Hakk zikretmek olmal

389

Yakup iek bu rivayetle ilgili u bilgileri nakletmektedir: Ahmed er-Rifnin elBurhanul-Meyyed adl eserini tahkikli olarak nereden Hseyin Nzim el-Halvn mezkur rivayeti kaydettikten sonra, rivyeti ulemnn bzsnn kabul ettiini, bzsnn da mnker saydna iret ettikten sonra yle demektedir: Hfz bn Hacer rivyetin sahih ve kuvvetli olduunu savunmutur. Btn mutasavvflar ise shhati konusunda mttefiktir. Suhreverd gibi mutasavvflar da onu kabul etmilerdir. Rivyete hads kitaplarnda rastlamadk. Ancak hadsin bz blmleri hads kitaplarnda bulunmaktadr. Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, Ankara, 2000, 339, 340. 390 Yaptmz aratrmalar sonocunda bu rivayete hadis kitaplarnda rastlayamadk. 391 Bir hadste yle buyurulmaktadr: Meclislerin (oturuun) hayrls, kbleye kar oturulan meclistir. Gmhnev, Rmz, I, 281, h. no: 1.; Acln, Keful-Haf, I, 349, h. no: 1259. 392 Bakara, 2/115.

186

ki, Hakka gerek bir kulluk mmkn olsun. Ksacas mrid zikir ve tefekkr ne unutur, ne de terk eder.393 5.1.2.3. Bedenin stirahat ve Ashba ttib in Aks-i Teverrk eklinde Oturmak Zikrin zhir edeplerinden ncs aks-i teverrktr ki, ashb- gzn de byle yaparm. Slik de ashb- kirma uymaldr; nk btn l ve ashb kendilerine uyulan kimselerdir. Onlara ittiba edip baka bir yola sapmaktan son derece saknmak gerekir. Slik btn hallerini, fiillerini ve szlerini onlara benzetmelidir; nk onlar hidyet yldzlardr.394 Onlarn her biri yol gsteren yldz gibidir ve onlarn btn hlleri Nebnin halleridir. Onlar Mustafann gnei, onlarn snnetleri ayn- hikmet, ileri ise hep Hz. Peygamberin Snnetidir. Mustafa Fevzi Efendi, eer her birinden bir edep alsaydk, nefsimizden hi keder grr mydk? der ve nefsin, ben her eyde birok kusur ilemekteyim, byle cz ittibdan ne olur demesine adlanlmamaldr. nk bu kelm hev ehlinin szleridir ve bylesi bir teselli kiiyi yok edebilecek kadar tehlikelidir. Mellifimiz bu konuyu bir misl ile aklamaktadr: Hacca gitmeye gc yeten iin hacca gitmek farz olduu gibi, zekt vermesi, oru tutmas ve namz klmas da farzdr. Zengin olan bir kul hac ve zekt terk eder, orucu tutmaz ve namaz klmazsa, ksacas Allahu Teln bz emirlerini terk edene ve bz yasakladklarn ileyene, dier emirleri de tutmasn denir mi? veya baka yasaklanm eyleri ilesin denir mi? Aksine byle bir kiiyi gzelliklere tevik edip Hak Teldan slh iin du edilir. nk kii Hakkn emirlerini tutuu kadaryla lutfa nil olur; tutmadndan dolay da cez grr. te her trl ibdetler ve kabhatler byledir. Slik mmkn olduka Snnetlere yaparak, onlar bir bir icr etmeye gayret eder ve her birini de gzel bir ekilde yapar. Ayrca bildiini terk etmez, bilmediini renir, her an Snnetleri ihy etmeye alr. te aks-i teverrkn hikmeti budur ve bu tr bir oturuun ashb- gznin snneti olduu da unutulmamaldr. Byle bir oturutaki hikmetlerden biri de bir gariplik, meskenet ve tm bir hzn olmasna sebep olmasdr. yle ki slik burada kimsesiz, mahrum miskinler gibi olmaya, miskinlerin inledii gibi inlemeye gayret eder. Hem yere balanm bir kleye veya esir dm bir kimseye benzer. Mahznne garp bir tavr alr ve dertli bir kimseymi gibi olmaya zen gsterir. Ksacas mrid burada boynunu emi ve ok skntl bir ekilde oturmutur. te bu anlatlan durumlar aks-i teverrkte bulunmaktadr. Aslnda slik zhirde miskn gibi olur; fakat btnda ise mnev bir zevk ve saf bulur. nk btna has olan mnev haz miskinlikte, Hakkn feyzi de

393 394

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 215-217. Tahrici geti.

187 hznl olmaktadr. 395 Mustafa Efendi anlatm olduu anlamdaki miskinlii u msralar ile ver: Sanma hldir civr- meskenet Gizli devlettir ir- meskenet Bir bilinmez saltanattr meskenet Ehl-i kalbe mefharettir meskenet Ona gre miskinlik tembellik deil; gnl erbbnn merebidir. Miskinlik, zhirde sefillik; btnda vahlik olmad gibi zarret, ihtiya ve zilletten de deildir. Hem bu tr miskinlik, mahlkta kar da deildir; nk bu sadece Hak Telya kar olan bir miskinliktir. Bu miskinlik Allah korkusunun balangc, Hak Telnn makbldr. Ksacas slik kalbini Allaha kar miskin, halka kar ise tok tutmaldr. Dny iin znt eken miskn deildir. Bu tr miskinlik mmine Hakkn bir lutfu, ahlarn ve dilencilerin snd bir yerdir. Aks-i teverrk byle l hikmetleri kendinde toplamaktadr. Ayn zamanda aks-i teverrkte baka mteber bir hl daha vardr ki, o da slikin kalbinin asl bir ekilde olmasn salamasdr. Kalp asl olduu zaman her an zikreder ki, bu husus kitaplarda vardr. Slih kimselerin uyuduklar zaman sa yanlarna yatmalarndaki hikmet bundan olsa gerek. Mttak ve zhid erler genelde sa taraf zere yatarlar ki, kalp evleri asl bir ekilde bulunsun ve her an zikir eyleyebilsin. te bu sr aks-i teverrkte de vardr. Bir de zkir bu halde, yni aks-i teverrk eklinde oturuta fikrini bir yere toplayarak rahat bir ekilde zikrini yapm olur. Bu hl kalbi yerden yksek tutar ve bylece kalbe hayl gz akseder. Kalbe kar ba edike, ona oka hzn gelmeye balar. Asl maksadmza, yni aks-i teverrkn ne olduuna gelirsek, bu hl meyilli bir ekilde oturmak deildir. Htunlarn namazdaki oturu eklinin tam aksini yapmaktr. Bylece vcdun tamm sa tarafa meyil eder, ayaklar sol taraftan kar ve b eilmi kalbe doru bakar. nceleri bu oturu ekli kiiye ksmen zor gelse de, sonralar bu oturutan kii rhatlk bulur. Fakat bu da bir zrn varl hlinde terk edilebilir. Bylesi bir durumda slik her ne trl olursa olsun zikrini yapmaya alr. Yalnz zr olmad taktirde srekli zikir aks-i teverrk eklinde oturarak yaplmaldr. Bu oturu kalbe kurbiyyeti elde etmeye bir vesiledir.396

395

Rivyet edildiine gre Peygamberimiz yle buyurmutur: Size hzn gerekir. Zr bu, kalbin anahtardr. Soruldu: Hzn nasl elde edilir? Buyurdular: Nefslerinizi acktrn ve susatn. Gmhnev, Rmz, II, 318, h. no: 2., Baka bir hadiste: Dnyada garip gibi ol ya da bir yolcu gibi ge git ve nefsini kabirlerde gml olanlar gibi say. Acln, Keful-Haf, I, 123, h. no: 2021. 396 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 218-220.

188

5.1.2.4. Gnahlardan Temizlenmek in Be, On Be veya Yirmi Be stifr etmek Zikrin zhiri edeplerinin drdncs, slikin estefirullah deyip, gizli veya ikr ilemi olduu gnahlardan dolay tevbe etmesidir. Havs olsun avm olsun zikirden nce ihtimam ile istifr etmelidir ki, kalp safl salanabilsin. nsanlar iin tevbe etme nemli bir husustur ve phe yok ki Allhu Tel ok tevbe edenleri ve ok temizlenenleri sever397 yeti, bu neme iret olsa gerek. Kiinin isynna tevbekr olmas, Rahmnn rahmetine bir ilticdr. Hakka iltic eden kimseyi, Hak Tel derghna kabul eder. Her kim gnahlarndan dolay pimanlk duyar, tevbe edip bir daha gnah ilemezse, hi gnah olmayan kimse gibi makbl olur.398 Hak Tel onu affeder ve o da bu sebeple izzet bulur. Nebler msum olduklar halde, srekli estefirullah demi ve bunu vird edinmilerdir. yle ki Hz. Mustafa ezelden beri affedilmi iken, ncesi ve sonras nur iken, O bile iltic ederek gnde yz kere istifr edermi. O Peygamberin hibir gnah yok iken tevbe etmesinin sebebi hamd ve krdr. Ayrca Yce Yaratcya kulluun nasl olacan retmektir. Yni Peygamberimizin bir gnde yz kere istifar etmesi Mslmanlarnda byle yapmalarn tevik iindir. Kii ister neb isterse de vel olsun, onun iin ubdiyetten daha nemli bir i yoktur. yle ki kulun sermyesi Hakka kulluk; ilerinin gyesi ise itattir. nk ismi zerinde kuldur o, kul olana kulluk gerekir. ster bu insn olsun isterse melek. te istifar veslesi ile kulda srekli korku olur ve korku arttka da o izzet bulur. Kul kendisini korkudan dolay mcrim grmeye ve Hak katnda kendisinden daha alak birinin olmadn dnmeye balar. Bylece bu kiinin rtbesi arttka korkusu artar ve yle bir hl alr ki bakalarnn ilemi olduu gnahtan bile korkmaya balar.399 Slikin cann havf ve hayet kapladka, ihvnn kendinden makamca yksek grr. Byle bir kii nefsini esfelde grdke de kendisini kintn fevkine km bulur. Yapm olduu ibadetleri, zikirleri noksan grr ve kendisini ktlkler iinde bouluyormu gibi hisseder. Hem yapt ibadetleri hi grmedii gibi, mitsizlik ve keder canna tesir etmektedir. Sonunda rec kapsna yaparak gece gndz Allaha candan yalvarr, estefirullahel-azmi vird eder, crmn Allhu Telya arz eyler. Baka bir deyile her zaman Allaha iltic etmekle berber, onda havf ve rec eksik olmaz. Slik, zellikle de zikretmeye balamadan tevbe istifr edip sonra zikre balamas gerekir. O, zikrin balangcnda ayplarn hatrlamaya alarak istifr ile onlardan temizlenmeye gayret eder. O, tevbekr msivdan pk olmaya alr ki, Hak Tel onu affetsin ve hem de masiyetin
397 398

Bakara, 2 / 222. Hazret-i Peygamber bir hadslerinde: Gnahtan tevbe eden kimse gnah olmayan kimse gibidir. Gmhnev, Rmz, I, 196, h. no: 12; 197, h. no: 1, 2. 399 Bir hadslerinde Hazret-i Peygamber yle buyurur: Size, derdinizi ve devanz bildireyim mi? Haberiniz olsun ki, sizin derdiniz gnahlardr, devnz ise istifardr. Gmhnev, Rmz, I, 166, h. no: 6.

189

pis suyundan saknr ki, gnlnde hibir keder kalmasn. Tevbe edenin tyleri diken diken olur, bedeninde nurlu kalp titrer, mmkn olursa alayp inler. Bu durumda cisim ve can huzra lyk bir hal alr. Ayrca Hakkn huzrunda mahzn bir halde, durup h fign eder ve sanki dilsizmi gibi oturur. te slikin tevbesinin her zaman byle olmas ve Hak Telnn onu affettiini bilmesi gerekir. Slik affa lyk olunca Hak Tel onun zikrini kabul ettii iin onun zhir ve batnndaki her trl phe temizlenmi olur. nk slik zhiren abdest ile huyu elde eylemi, btnen ihls ile Hakka ruc etmitir. Slik, Zikrediniz! emrindeki dvete hazrlanr, Allhu Telnn onu hsn kabl ile kabul etmesi iin rz kapsnda durup dilsiz gibi olur. Fakat niyz sadece dilden olmaz, kalp ile de olmas gerekir. Asl tevbe can ve dilden olan tevbedir. Ayrca kalpte nedmetin olmas da unutulmamas gereken hususlardandr.400 Slik burada gemiini hatrlayp h edip yapm olduu isyn irkin grr. Kazaya kalm farz namazlar var ise kazsn yapar ve her an Mevlsndan rzsn ister. nsanlara borcu varsa borcunu verir, her zaman re bulan olur. zerlerindeki kul haklarn birden demek mmkn deilse bunu tedrcen yapmaya gayret eder. Ayrca bir daha gnah ilemeyeceine kesin bir karar verip niyetini korur ve akabinde hemen estefirullah der. Fakat o an kalp ve lisn birlemelidir. Estefirullah demeyi de be, on be veya yirmi be defa tekrr eder. Mustafa Fevzi Efendi istifarda bulunmann be adet olmasnda bz sr ve iretlerin olduunu syleyerek unlar anlatr: Allah lafz be harften olutuu gibi, Peygamberimizin isminin harfleri de betir. Latfeler de be tanedir ki, zikr-i ceml o latfelerden olur. Zhir ve btn duygular da be rtbeden olumaktadr. Ayrca lemler drttr, bir de insn- kmil vardr ki toplam be eder. Bu miktra daha pek ok iretler vardr. Tevbenin drt rtbesi vardr. Biri gnahtan tevbe, biri noksan ibdetten tevbe, biride msivdan tevbe, sonuncusu ise kiinin kendi varlndan tevbe etmesidir ki, byle yapann her bir ii sf olur. te bu drt rtbede drt tevbe vardr, bir de Allhu Tel vitri sever. Bylece be says zuhr etmi olur. Bu anlatlanlar be saysnn srlar olarak mlahaza edilebilir. te bu bein ile arpmndan on be, bein be ile arpmndan yirmi be says ortaya km oldu. Her rtbede tevbenin tek say olmasna dikkat edilir. nk Peygamberimiz yle syler: Muhakkak ki Allah tektir teki sever.401 Havf, rec ve her ibdetten nce olan iltic, padih ile grmek isteyen yle bir kula benzer ki, pdih onun gelmesi iin emir etmi o da sultnna gitmek ister. Huzra gidecek kimsenin cann havf ve hayet kaplar, kaftanna dikkat eder, kirliyse temizler ve ylece giyer. nk sultnn derghna intizmsz girilmez. Zhirinin temiz olmasna dikkat ettii gibi gnlnde hayet de artmtr. Pdiaha gitmeye karar verir ve sultnn huzrundaki edeplere dikkat
400

401

Peygamber Efendimiz (s.a.v.) yle buyurur: Tevbeyi Nasuh, gnaha nedametinle Allahtan mafiret dilemen, ifrat sretiyle bir gnah yaptktan ve tevbe ettikten sonra bir daha o gnah yapmamandr. Gmhnev, Rmz, I, 198, h. no: 16. Gmhnev, Rmz, I, 90, h. no: 19.; Acln, Keful-Haf, I, 213, h. no: 731.

190

ederek huzruna girer. O, sultnn yannda yksek bir yere oturmaz. nk pdihn huzrunda olmann edepleri bunlardr. Bir kula kar olan edep byle olursa, o zaman bir dnmek gerek Hakkn derghna gitmek isteyen kii nasl olmaldr? Bu yle bir durumdur ki kyas bile mmkn deildir. nk pdih mahluk, Allhu Tel ise her eyin Rabbidir. Yalnz bu da bir hakkattir ki Hakkn derghna varlmal; ama o derghn edeplerine de dikkat edilmelidir. Slik zhirindeki necseti su ile; btnndakini ise istifr ile temizlemi olmal ki, Allhu Tel ile nispet bulabilsin. nk O Yce Yaratc srete deil, srete bakar.402 Ksacas o yce dergha iltic edilip, o huzr-i Hazrete lyk olunmal ve rtbe rtbe tevbe edilmelidir. Bu rtbelere de yukarda deinildii gibi mbtedler tevbesinde kalnmadan, msivdan tevbe edilmelidir.403 5.1.2.5. stimdda Vesle Olmas in Bir Ftiha hls Okuyup Sdtn Ruhlarna Hediye Etmek Zhir edeplerin beincisi, Ftiha ve hls istifardan sonra okumaktr. nce hls sonra Ftih srelerinin okunmas da mmkndr; fakat evvel Ftih sonra hls sresinin okunmas hem mnasip, hem de daha fazletlidir. nk Ftih sresi Kurn- Kermin evveli ve btn Furkn- Hakmin en fazletlisidir. Namazda da nce okunan olmasndan dolay onu nce okumak daha uygun olacaktr. Slik bu sreleri evvel olsun hir olsun okur, msivdan kendisini toplar, sonra ise bu okuyutan hsl olan sevb nce Hazret-i Peygamberin pak rhuna, sonra sdt olan Naklere hediye eder ki, onlarda muhabbetle onu gzetlesinler.404 Yalnz bunu yaparken bu zatlarn slike muhta olmadklar; fakat bu okuyutan dolay ortaya kan sevbn yine okuyana dndn bilmesi gerekir. Bu mislin z pdihtr ki, onun bendesi ona bir hediye arz eder. Pdih ihtiyac yok iken o hediyeyi kabl eder ve bu sebeple de o kul padiahn ihsnna yol bulmu olur. h o kula vermi olduu hediyenin bin mislini verir; nk cmertlik madeni pdihtr. te slik bu sebeple sdt- izma hediyesini sunar ve bu hediyeden dolay da kendisine ihsn alm olur. Bu hediyesini nce Hazret-i Mustafaya sonra nak sdta baheder demitik; ama bu nak sdtn kimler olduklarn aklamamtk. Bundan dolay bu hususa biraz deinmek istiyoruz. Slik btn nak eyhlerin sdt olduunu sanmamaldr. Buradaki sdttan maksat slikin eyhinden itibaren silsile eklinde Hazret-i Peygambere kadar ulaan zatlardr. Mrid o sevb onlara baheder ki, Nakbend zmresi bu zatlarn
402

Reslullah (s.a.v.) yle buyurmaktadr: Allah Azze ve Celle ne sizin sretlerinize ne de mallarnza bakar, bilakis O, sizin kalbinize ve amellerinize bakar. Mslim, Muhtasaru Sahih-i Mslim, 534, h. no: 1776; Gmhnev, Rmz, I, 92, h. no: 4, 5; Acln, KefulHaf, I, 216, h. no: 737. 403 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 220-222. 404 Bir hadslerinde Hazret-i Peygamber (s.a.v.) yle buyurur: Birbirinize hediye verin. Zr hediye, dostluu arttrr, kin ve dmanl giderir. Gmhnev, Rmz, I, 259, h. no: 2.; Acln, Keful-Haf, I, 285, h. no: 1021.

191

hepsine birden silsile, sdt veya nm- dier Hcegn da derler. Geri Nakbendler birdir; fakat pek ok besi vardr. Bu ubelerin her birinde baka baka silsileler olmakla berber, hepsi bir ele teslim edilmitir.405 Bu ztlara slik gnln balar, okumu olduu Ftih ve hls srelerinden hsl olan sevb onlara hediye edip Hakkn feyzinin yaylmasn bekler.406 5.1.2.6. Nefs ve eytann tih ve Vesvesesinden Kurtulua Sebep Olmas in Sdt- zmn Ruhlarn Mevcut Bilerek Onlardan efat ve Yardm Talep Etmek Bu edeplerin altncs, slikin sdttan yardm isteyerek kalp evinden onlara feryt etmesi, cn u gnlden onlardan lutuf ve imdt isteyerek rhlarndan yardm istemesidir. Bylece onlar yannda farz eder, durmakszn onlara doru gider ve hastalkl hlini onlara arz ederek bu sultnlara h fign eyler. Slik burada y Rabb y Rabb diye alar ve gizlice gnlnden unlar syler: Y Azm! Sen benim durumumu btn ervh- izma haberdr eyle y Kerm! Gizli gizli yalvarp h eyleyip btn msivdan ikrh eder. te bylece sdtna alar, Allahn katna kara yzl durur. Kim sdtndan yardm isterse, mutlaka sdt ona yardm eder. nk rhlar yok olmaz. yle ki evliynn rhlar dim olmakla berber, onlar lmez bir mekndan baka bir mekna nakil olurlar.407 Hcegn mutlaka kiiye imdt eder. Vellerin her biri efat eyler; nk onlar da Hz. Peygamberin vrisleridirler. Kim bu zatlardan hlisne yardm isterse, bir ok yerden ona yardm ular. Geri btn mmet yardm isteyerek Hazret-i Peygambere feryt etmektedirler. Btn Mslmanlar Peygambere tabi olmu ve mmetin hepsi Hazret-i Mustafaya kle olmu bir haldedir. O, Mslmanlara efat eder ki, O, mmete dell olmutur. Burada mmetin hepsi berberdir ve Mslmanlar birbirinden fark olunmazlar. Bu noktada evliy bir vstadr; fakat onlarda bir hususiyet daha vardr ki o da bu zatlarn sliki, Hz. Peygambere arz ederek Hz. Mustafadan onunda efat etmesini talep etmeleridir. nk zhir btnn aynasdr ve bunun da hepsi zhiren meydandadr. Bu noktada dostluun ne olduunu anlamak iin zhir dostluklara bakmak yeterli olacaktr. Bu szler Hazret-i Mustafann szlerinin mnsndan alnmtr. Bu sebeple evliynn da bizler gibi olduu dncesi doru olmaz; nk onlarn her biri tasarruf ehli olmakla berber,
405

406

407

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 223, 224. Mustafa Efendi sayacamz ztlar bizim sdtmzdr ve stdmz da bunlara balanmtr diyerek intisap etmi olduu eyhinin silsilesini saymaktadr. Biz almamzn banda Mustafa Fevzi Efendinin Tarkat ve Silsilesi bal altnda buna yer verdiimiz iin, burada tekrar vermeye gerek grmedik. Silsile iin bkz. Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 224-225; a.y., Mirat, 81, 82; a.y., Menkb Haseniyye, 3-5; Ayrca yazarmz Hilye-i Sdt eseri tammen bu konuya tahsis etmitir. Mustafa Fevzi Efendi, burada yle bir rivyete yer verir: Mminler lmezler; bilakis onlar, drl-fendan drl-bekya naklonulurlar. Yaptmz aratrmalar sonucunda byle bir rivayete ulaamadk.

192

szleri de Hak katnda makbldr. Ayrca onlarda hayt ve memt birdir ve mmkint onlara musahhar klnmtr. Hakkn izni ile onlar ok geni bir kuvvete shiptirler ve yle ki salklarndan ok rhniyetleri daha kuvvetlidir. Kii hayrette kalnca Mevlsna h fign eyleyerek, evliydan yardm ister.408 Fakat bu gzde ruhlarn Hakkn izni olmadan kiiye yardmc olamayacaklar da unutulmamaldr. Hakkn izni olmakszn nebler, veller, limler, slihlervb. bile bir yardmda bulunamazlar; nk bu sf, nurlu zatlarn her biri Allhu Telnn emrine tbdirler ve hibiri Hakkn emirinden dar kmazlar. Slik, Nakiyyeye balln kesmeyip, kalbine has olan neeyi artrrsa, evliynn ona kar gayreti olduu gibi, hsn zan ile ona himmet ederler. Kiinin onlardan yana bir ball yoksa, ya da ball varken bu ba kesmi ise, bu serverler o kiiye iltifat etmedikleri gibi onlardan o kiiye hibir fayda gelmez. Silsilede bulunan zatlar bir kiiyi sevmi olsa bile, o kiide o hl bulunmazsa bir ey yapamazlar. ki cihanda da kide hep byledir. rnein, Hazret-i Nh evldna dvette bulunmu; fakat evld Onun bu dvetine kulak vermemiti. Ull-azm peygamber olunu kurtarmaya gayret etmi, olum bana gel diye ok sylemiti. Fakat Kenn, babasnn bu dvetine uymayarak inkrc kimselerden olmutu. Kfr hastalna mptel olunca, kbeti bel iinde bel olmutur. te kuldan da bir talep olmad mddete Hakkn feyzi tek tarafl o kiiye fayda vermez. Bundan dolay slik talep etmede kusur etmemeye gayret gsterdii gibi bu talebine de devm etmelidir ki, vusl ehli ona yardmc olabilsin. Mustafa Fevzi Efendi bu hususa u msralarla dikkat eker: Sen muhib ol, dieri olsun habb Mdde ol, dieri olsun mcb Msten ol, dieri olsun mun Sen emnet, dieri olsun emn Sen mut ol, dieri olsun mut Mter ol, dieri satsn met Senden olmaz, sensiz olmaz hsl Sende nisbet, onda himmet olmal409

5.1.2.7. Havtra Gelen Msivy Kolay Terk Edebilmek in Rbta ve Zikir Esnsnda Gzleri Yummak Zikrin yedinci edebi ise, msivdan alkay kesebilmek iin zkirin gzlerini yummasdr.410 Byle yapmakla kalpten havtr karlr ve kalbe
408

z tahayyertum fil-umri festen min ehlil-kubr. Aliyyul-Kr, erhu Msnedu Eb Hanfe, Beyrut-Lbnan, 227-228. 409 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 225-228.

193

mmkn mertebe vahdet gelir. Slik gzn yumduu taktirde vehim ve hev saklanr, msivnn naklar kalbe yol bulamaz. Yalnz vehim ve hayl bsbtn gitmez. Onlar birden karmak mmkn deildir. Gzlerin yumulmas ile masivnn ou gider; fakat gelirse de az gelir ki, azl da terk etmek kolay olur. Slik gzleri akken her neye baksa, grd her eyi hayli zihne nakettii gibi o eyler fikri megul edip havtrn hep birden hcm etmesine sebep olur. O vakit zkirin zihnini trl trl naklar igal etmeye, renkler ve ekiller gnlde kargaa karmaya balar. Geri mntehler bundan bir keder grmezler; fakat mbtedler bu durumdan ok glk ekerler. Slik gzlerini dnydan yumar, gece ve gndzleri bir grrse, o zaman bunca ekiller ve hayl tek renk olur. O zaman yz havtr birletii iin tek havtr eklini alr. Vehimler ve hayaller yzden bire dnce, ism-i cellin gnle nak olma ihtimali ykselir. Bylece zkir huzru yerine getirmeye alr ki, gitgide kalbe nur gelebilsin. Bir de zikir esnsnda gz yummak Hak yolunda lmenin slik iin ne kadar elzem olduuna bir irettir. nk meyyit gzlerini n, hret, kk gibi dny menfaatlerinden yummu bir haldedir. yleyse slik de meyyitteki bu hli alarak gzn yummal l gibi olmak olmaldr. Mustafa Efendiye gre bu mnev hl kalbe hastr ve dny evi yle pek kolay da terk edilemez. Fakat renip kendimizi zorlayarak yapmaya gayret ederiz ve Hak Teldan o hli isteriz. Bizim amellerimizin hepsi klfetle olduu iin btn hallerimiz takldne olmaktadr. Eer Hak yardm ederse belki Onun akndan gnlmz feryt eder. Bylelikle belki byklerin lmeden evvel lm hlini taknm oluruz.411 Bir de yakn ehli zikrederken gz yummann snnet olduunu sylemilerdir. Hz. Peygamberin snneti olduu iin de tarkat erleri zikir esnsnda gzlerini yummulardr. nk Hazret-i Peygamber Hazret-i Aliye zikrederken Gzlerini kapa! sylemitir. Geri biz burada gzlerin kapanmas hususunu tehr ederek onu zikrin yedinci edebi olarak erh ettik. Fakat isteyen bunu ilk nce de yapar, kbleye dnnce gzlerini yumar. Sonra istifr edip Ftiha ve hls okur, sonra ise istimdt eder. Slik gzlerini zrsz olarak amamaya da dikkat etmelidir. Bir zr olmas hlinde ise gz yummay terk eder. Yni mazeret olunca gzlerini aar; fakat bir yandan da buna zm arar.412 Zkir zikir esnsnda insanlar bana toplamamaya, kendini her eyden yana korumaya ok dikkat etmeli ve insanlar iinde gzlerini yummamaldr. nk byle yapmakla kendisini leme ln etmi olur ki, bu taktirde hlini herkes seyretmi olur. Byle olunca da haf
410

Mustafa Fevzi Efendi burada yle bir hads rivyet eder: "ammid ayneyke vesme minn selse merrtin fe kle l ilhe illllah. Bu rivyete yaptmz aratrmalar sonucu ulaamadk. 411 Acln, Keful-Haf, II, 260, h. no: 2668. 412 Mustafa Fevzi Efendi bunlar haf zikrin zhir edeplerinin ikincisi olan zikredilecek meknn bo olmas gerektiini aklarken sylemitik, fakat dikkat edilmesi iin tekrr ettik.

194

zikirden sz etmek mmkn olmaz. Slik, insanlar arasnda zikretme mecburiyetinde kalmas durumunda ise gzlerini aar; ama zikir ekmeyi terk etmez.413 Bylece haf zikrin zhir edeplerinin hepsi tamamlanm oldu. Slik zhir edepleri yerine getirince kalp gzyle btnna nzr olmaya hazrlanr, evk ile boynu bkk bir ekilde huzra durarak haf zikrin btn edeplerine ak ile balar.414 5.1.3. HAF ZKRN EDEPLERNDEN YEDS: BTIN EDEPLER Mustafa Efendi, haf zikrin btn edeplerini de yedi balk altnda toplam, bu edeplerin hepsinin, slm dninin tavsiye ettii hususlar olduunu, hem de ok ince nkteler ierdiini belirtmektedir. Bu edepler saylacak olursa lm, mrid ve huzr rbtalar, her an kalbe ve zikre vkf olmak, zikredenin zikrinin adetlerini bilmesi ve bz gettir. Mbtednin elinde tesbih gnl zikretmek iin hazr bir durumdayken u edeplere dikkat etmesi byk nem arz etmektedir: 5.1.3.1. Nefse zillet ve rikkat vermek iin Rbta-i Mevt, yni lm dnmektir. 5.1.3.2. Seyr-i slkte kuvvet ve mnev yardmn hsl olmas iin Rbta-i Mrid, yni mrdin keml-i muhabbet ve ihls ile kmil mridin huzurunda olduunu tahayyl ederek kalpten kalbe ilh feyzin geldiini mlahaza etmesidir. 5.1.3.3. Asl maksat olan huzur ve uyankln hsl olmas iin Rbta-i Huzr, yni evvelki iki rbtann mlahazasndan sonra slikin btn mevcdiyetiyle msivy unutarak Rabbl-lemnin huzrunda bulunduunu dnmesidir.415 5.1.3.4. Vukf-i Kalb, yni msivdan alkay kesmek iin slikin btn kuvvetiyle kalbine nzr olarak Haktan baka her eyi oradan karmakla megl olmasdr. Zikrin btn edeplerinden drdncs, vukf-i kalbdir ve kef kaplar bu vukftan alr. Mrdin zikrederken gnlnde herhangi bir hicbn kalmamas iin vukf-i kalbe dikkat etmesi gerekir. yle ki erbb buna trl trl manlar vermitir; fakat mbted olan bir slik iin henz bunlar bilmesi lzm deildir. O srr mntehler bilmektedirler; nk onlar bek badelfendrlar. Bu vukfu yalnz onlar bilir ki, onlar huzrun ancak bu vukuf ile
413 414

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 212-229. Mustafa Fevzi, sbtl-Meslik, 8. 415 Birinci, ikinci ve nc edepler Kullandklar metot asndan tarkatlar bal altnda genie zh edilmitir.

195 salanabileceini sylemektedir.416 Mustafa Fevzi Efendi, kelmn tamamland zannedilmesin; nk asl maksat szle anlalamaz der. Ona gre bu srlar hl ehlinin bilir ve biz gibi cizler ise ancak kiyl u kl etmekle yetinir. Kitaplarda her ne sylenirse sylensin, yni ilim ehli kimseler bu konuda her ne yazmsa, bu kelm y makamndan, ya da baka birinden rivyet ederek sylemitir ki, bu szleri mnev haz ve vicdn olan herkes anlar. Bundan dolay mbted olanlarn kendilerini bouna yormalarna gerek yoktur. Mbtedyiz, bilmeyiz mn nedir Geri duyduk, grmedik kimy nedir Kapma szler syleriz tt gibi Bu lisnda ben gibiler ecneb Bu zellikler evliynn tavrdr ve bunlar asfiy zmresi gzel bir ekilde anlar. Bizim yaptmz ise sebeplerini zikir eylemekten ibrettir, yoksa hakk mny sylediimiz sanlmasn. Mbted olan bir slik vukf-i kalbyi aada anlatlacak ekilde yapar ve ebed huzru bu ekilde bulmaya alr. Slik kalbini bir havuz, evresinde Hakka it hisr olduunu dnr. Bu havuz, Hakkn feyzinin dkld yerdir ve yle ki Hakkn feyzi de bir dery gibi gelmektedir. Hak Tel kulunun kalbine her an nazar etmektedir. te msiv ve nefs arzular bu feyz ve nru kesmek iin Hak ile kul arasnda bir hicap olmaya, eytan da o havuza girip oray ykmaya gayret etmektedir. Slik bu dmanlarn o havuza mdahale etmelerini engellemek iin her an kalp havuzunu korumas gerekir. O bu sebeple kalbini her an korur, msivya ve nefsine frsat vermez. Kalbe gelen havtr zerre kadar bile olsa o, Hakkn feyzini engellemeye almaktadr. Yalnz u da unutulmamaldr ki Allhu Telnn feyzi iin bir engel yoktur ve srekli kulun kalbine bu feyz gelmektedir. Kalp evi msivyla dolmu veya mnev hisar harap olmu olsa bile ona Hakkn feyz ve nur nehirlerinin gelii durmaz; fakat byle bir kalp Hakkn feyzinden faydalanamaz. nk o ilh feyze kar kendini kapatmtr. Baka bir deyile kiinin kalbinde msiv yhut bir hicp olursa, Hakkn feyzi ondan yana vrit olmaz. te bundan dolaydr ki slik an be an kalbini korumaya ve kalp havuzunu gzlemeye dikkat eder. Kalp her an slih olur, btn organlar ondan feyz-i can alrlarsa, hibir z fsk ve isyn etmedii gibi hibiri ubdiyette noksanlk yapmaz. Eer kalp evi havtrla dolar ve onda mnev bir huzr da olmazsa, onun btn uzuvlar tammen bir peranlk iinde olur ve o, her zaman ubdiyette noksanlk eder.417

416 417

Bkz. Rbta-i Huzr. Bu hususta Hazret-i Peygamber yle buyurur: Kiide bir et paras vardr. O salam olursa cesedi de sa selmettir, dertli ise baka yerleri de dertlidir. Bu (et paras) kalptir. Gmhnev, Rmz, I, 127, h. no: 3.

196

Slikin vcudunun btn uzuvlar, akl, fikri, hissi ve idrki birleip kalp levhasna nzr olmal ki, bylece Hakkn feyzine hzr olmu olabilsin. Hem bu yle olmal ki nazargh- lhde cisim ve can yok gibi olsun. Slik eer hayl gzn kalpten bir an bile ayrrsa, nefs ve eytan oraya hemen hcm eder. te mrid kalbini bu ekilde kontrol altnda tutmaldr. Rbta bahsinde kalb-i insn trif edilmiti. Kalb-i insn denildii zaman ondan maksat kalptir. Geri muda hakknda hadisler vardr ve onlarn hepsi bu kalpten kinyedir. nk tecell yeri olan kalp mudadr ve o phesiz Hakkn feyzine mahaldir. Mahllin zikredilmesi hle daha mnasiptir ve bouna tartmaya da gerek yoktur. Ksacas vukf-i kalb korunmal ki, zikir bitinceye kadar kalp mncel olabilsin.418 5.1.3.5. Vukf-i Zikr, yni zikr-i erf ile lfet ve nsiyet ederek msiv lezzetini terk etmek iin slikin kalbinde ism-i cell yazl olduunu tahayyl edip o ismin shibini dnerek zikre devam etmesidir. Zikrin btin edeplerinden beincisi, vukf-i zikrdir ve bu vukuf olmadan tam anlamyla Hakk zikretmek mmkn olmaz. Slik bir taraftan kalbini kontrol altnda tutar ve bir taraftan da can ve ten zikre gelir. Bylece kalbine Hakkn ismini naketmeye alr ve bir taraftan da zikretmeye balar. Mrid bu durumda msivnn kendisine yol bulmamasna ve kendisinde hem huzr, hem vukf ve hem de zikrin birlemesine, baka hibir fikrin kalmamasna dikkat eder. Bu durumda zikre devm eder ki, gnlnden arz ve felek ksn, kalp evi btn mahlku unutabilsin. Hem hibir mnev fikir sretler kalmasn ki, Allhu Teldan baka hibir ey kalpte olmasn. Ayn zamanda Hakk zikretmekten uzak olmamaya da dikkat etmelidir. Bu zikirden kast da haf zikirdir. Mellifimiz bu zikrin yapl eklini yle trif eder: Vcdun btn organlar susar, zikrullh kalpte devrn eyler. Burada dil hareket ettirilmeyip damaa, diler ve dudaklar da birbirlerine bititirilir. Gzler ile az pek haffe yumulur, ayrca det zere nefes alnr. Bu durumda sadece s el tesbhe hizmet ettii iin hareket eder, baka hibir uzuvda hareket olmaz. Kalpte bir tek Allah lafz- celli tahayyl edilir. Baka bir deyile gnlde hep lafzatullh gzetilir, onda baka eyler kalmaz. Slik gnlne Allah ismini nakedip hep Onu dnr. Yalnz bu isimde kalmaz gitgide Hakk tefekkr etmeye intikl etmeye alr. Burada yalnz Allhu Tely tefekkr eder; nk phesiz haf zikir byledir. Yni slik Hak Tely, ortaksz, benzersiz ve mekndan mnezzeh olarak dnrken baka tr bir tefekkr etmekten de saknr. nk Hak Telnn Ztnn knhn kimse idrk edemez ve isminden merm msemmdr ki, Onun Zt srekli bylece tefekkr edilmelidir. Slikin burada baka bir zikri olmad gibi, o sadece benzeri olmayan bir Zt dnmektedir.

418

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 264, 265.

197

Mustafa Efendi mbtednin bu tezekkr zikir sanmamasn, henz Hakk zikretmenin ne olduunu yaknen bilmediini belirterek szlerine yle devam eder: Bu yol Hakk zikretmeyi retmektir. Bu sebeple nce renmek sonra Hakk zikretmek doru bir davran olur. Mbted olanlar bu zikri henz bilmedikleri gibi Hakk zikretmenin rzgar henz kalplerine esmeye balamtr. Mbted olanlar bu ekilde devam ederlerse onlara Hakk zikretme istidd gelir. nk dn ilimsizin bulunamaz, Vehb kesb ile Hakkal-yakn olunur. te zikirle tezekkr arasndaki fark budur. Zikir gece gndz Hakkn gnlden kmamasdr. yle ki htra Haktan baka zerre kadar bile bir ey gelmemelidir. te bylesi bir zikre mntehler muktedir olmulardr; fakat mbtedler bu hususta henz m gibidirler. Mustafa Efendiye gre mbtedlerin yapm olduu zikir tezekkrdr ve phesiz onu da her zaman klfetle yapmaktadrlar. Geri bu klfete zikir denmesi mmete istihsndan dolaydr. Balangta bu Hakk zikre bir sebeptir; ama asl maksat bu deil, Hakkn Ztdr. Fakat sebeplere teebbs etmek gerekir, her bir tarkin ekmeli de byledir. Cenb- Hakkn her bir ismi slik iin bir sebeptir ve zkirleri Haktan yana celp eder. Btn esm-i lh batan sona bu lemlerde cilve etmektedir. Mrid Allhu Telnn hangi ismini zikrederse etsin, zikretti isimden ziydesiyle haz alr. Slikler kmil mridlerin esml-hsnadan telkin ettikleri ismi bu sebepten dolay zikrederler. Hakkn hangi ismi zikredilirse, tecelller de o isimden olur. O isim mrdin rhunun rehberidir ve zikrettii isimden dolay Hakka kurbiyet artm olur.419 Slik bylece Hak sevgisine yaklat gibi o isimden her an lezzet bulur. Hak Tel da bylesi bir kula lutuflarn yadrr; nk O, zikredenleri sever. yle ki Onun her bir ismi iin bir mahzar olduu gibi, her biri baka baka tezhr etmektedir. Bu isimler iinde Allah ismi farkl bir yere ship olmakla berber, Onun btn sfat ve isimleri bu isminde toplanmtr. Bundan dolaydr ki Allah ismini zikreden bir slik, phe yok ki Onun her bir ismini zikretmi olur ve Naklerin de bu ismi zikretmelerinin sebebi budur. Onlarda lafzatullhtan baka vird ve zikir yoktur ve onlarn zikir ve fikirleri hep lafzatullhtr. Naklerde lafzatullhtan baka zikirleri ekmelerinden maksat teberrktr. Bunlar da ya kasde, ya dell, ya da hizbdir. Ayrca Naklerde esml-hsnyla bir nakil sz konusu olmazken, onlarn nakli yalnz latfelerde olmaktadr. Slikin derslerinden baka evrd yalnz Kurn ve hatme-i hcegndr. Mrdin hibir zaman zikrini terk etmemesi, kudretince her gn Kurn okumas ve bu okuyuta drt hizibden fazla olmamas lzmdr. Hatm-i hceye ise nerede olursa olsun vakit bulunduka devm edilir. Bundan baka evrda devm etmekten saknmal, lafzatullh zikrine devm edilmelidir. Can ve ten
419

Bir hadslerinde Hazret-i Peygamber yle buyurur: Allahn Cellini zikredenlerin ve tesbihle megul olan kimselerin zikirleri ar uultusu gibi bir uultu eklinde ar bulur. Orada dolanr ve sahibini Ar- Alda anar. stemez misiniz, orada sizin de bir hatranz olsun. Gmhnev, Rmz, I, 106, h. no: 7.

198

zikirden lezzet alamad taktirde, slik zikrin edeplerine dikkat eder. Burada gfil olmamaya dikkatle berber, mrid kendini tecesss ederek nefsini azarlar. Ayn zamanda slik kebir ilememeye azam gayret eder; nk kebir zikrin feyzini hapseder. Mustafa Efendi zikirden lezzet alamamann sebeplerini drt balk altnda toplamtr. Onlar da: 1. ok olsun az olsun gnah ilemek, 2. Tarkata itirz etmek, 3. eyhe itiraz etmektir ki, burada srekli olarak kalp ve lisn korunmaldr. 4. Zikrin zhir ve btn edeplerini terk etmektir. Bu drt menf tavr dzeltildii taktirde mutlak srette nispet bulunur ve kalpte trl trl lezzetler hissedilmeye balanlr. Bu hususta baka nemli noktalarda vardr. Onlar da slikin zikir ekecei vakti uyku vaktine denk getirmemesi, zikre kendini vermesi ve her zaman zikrini dar bir zamana koymamasdr. Mrid srekli olarak zikrini serbest bir zamanda yapar; nk dar bir zamanda zikir ve fikir g olur. Bzen bir zrden dolay zikir dar bir vakte kalrsa bunda bir saknca olmaz. Fakat zikreden kii zikrini batan savar gibi arabuk yapmamaya da dikkat gstermelidir. Baka bir deyile slik srekli olarak dar zamanda zikretmez, ben vakit bulamyorum diye de dnmez. Eer kiinin vaktini hep dny ileri alyorsa, hi olmazsa biraz uykuyu azaltmal ki zikre vakit bulabilsin. Mustafa Fevzi Efendiye gre slikin zikirden lezzet alamamasnn bir sebebi de mnev kabz hlidir. nk kabz hlinden dolay kalp evi huzursuzdur. Ona gre bu kabz da, eyden meydana gelir ve bu sebeple kalp evini kasvet kaplar. Kabz hlinin sebeplerinden birincisi gnah, ikincisi halktan gelen eziyetler, ncs ise dnylk bellardan olur ki, ite btndaki kabz hli bunlardan gelmektedir. Mustafa Efendi, bunlarn ilacnn varlndan sz ederek, bunu da kendisine eyhi Hasan Hilmi Efendinin sylediini belirtir. Eer slikte gnahtan dolay kabz hli ortaya kmsa, tevbe istifr ederek bu hlden kurtulmak iin Allahu Teldan yardm istemelidir. Slikte ki kabz hli karlalan bellardan dolay ise, -yni hastalk, fakirlik, zillet, lm veya zyi olma gibi- bu durumda Hakka teslm olup gnlnn bu bellara kar rhat bir hl almasn salamaldr. nk her ne olursa olsun taktr ve kaz dairesinde gerekleir ki slike lyk olan ise Hakka rz gstermesidir. Kabz hli halktan gelen eziyetlerden dolay olmas durumunda ise sabretmek en gzel iltr. Bu hususta u sz sylenmektedir: Her ezya sabreden zafer bulmutur. Ksacas gnah, eziyetler ve kaznn resi; sabr ve rz ile tevbe istifr etmektir. te slik reyi bunlarda arayp bulur, vre gnln de feyze hzr bulundurur. Bir de kii sliklerin gittii yolda gidip huzr, vukf ve zikre dikkat eder. Bunlar gnle yerlememise, her birine dikkat edip re bulmak gerekir. nk vusl yolu bunlardan olumaktadr.

199

Ayrca kabz hlinin gitmesi iin rbta bahsinde anlattmz gibi tevbe etmek, yer deitirmek, abdest yhut gusl almak fayda salya bilmektedir. Ayn zamanda slik, dim miskinlere merhamet etmeye, her zaman dertlilerin dertlerine re bulmaya, cenze teyinde bulunup cenze namaz klmaya gayret eder ki can ve bedenine rikkat gelebilsin. Mrid bu yntemleri kullannca, o zaman zikir ve tefekkre her an rev bulmaya balar. Rbta kuvvetli olunca da, mutlaka zikirde kuvvet bulur. Sonu olarak diyebiliriz ki kii noksanlklar kendisinde grp utanmal ve bunlar telf yoluna gitmelidir. 5.1.3.6. Vukf-i Aded, yni be bin yhut daha fazla adedin fsnda noksan olmamas iin tesbihin ka defa devir ettiini bilmektir. Sliklerin zikrederken dikkat edecekleri hususlardan biri de lafzatullhn saysnn korunmasdr. Bunun iin slikin ne tesbhinde, ne de virdinin saysnda nisyn olmaldr. Zikir tesbhle olur ki, zikrin says tam bir ekilde tamamlanm olsun. nk zikirde saynn belirlenmesi Snnettir. h- Nakbend de bu hususa dikkat etmi, srekli adetle zikir etmi ve btn prn- izmda buna dikkat etmilerdir. zellikle de Hazret-i Hlid Ziyddn Efendimiz, zikrederken adede itibr ettiler. nk zikirde bir adedin tayin edilmesi Snnete uymaktr ve mutlaka onda bir hikmet gizlenmitir. rnein, Peygamber Efendimiz bir hadislerinde namazn ardndan yaplan tesbih hakknda belli bir say tayin etmiler,420 kendilerinin gnde bir rivyete gre yetmi, dier bir rivyete gre yz defa istifar ettiklerini syleyerek, bir rakam tynin de bulunmulard. Yine O: Mevt iin tehll edin, yetmi bini tamamlayn demitir.421 Zikirde saynn tayin edilmesi hakknda daha pek ok hadis ve gzel grler vardr. Asfiy her ne tayin eylediyse o sayda mutlaka bir ok srlar vardr. rnein, be adedinde birok srlar mevcuttur ve bunlar da istifr bahsinde zikredilmiti. Hem bin adedinde de ok srlar vardr. Bin says be ile arplm ve bu da be bin saysnn taynine sebep olmutur. Mrid, bu be bin saysnn mutlak olduunu sanmamaldr; nk en fazlasna bir nihyet yoktur. Hlidlerin kalb zikirlerinin en az be bindir. Kalb zikir bu adetten eksik olmaz. Sonra srasyla rh, sr, haf, ahf, nefs ve cisme bu zikir eklenir. Bylece her birinden bin zikir yaplr ve bunlarn toplam on bir bin olur. Fakat anlatlan bu zikirleri kii kendi kendine yapamaz, bir mridin rehberliine ihtiyac vardr.

420

421

Hazret-i Peygamber bir hadislerinde: kinizin benden istediinizin daha hayrlsn size haber vereyim mi? O kelimeleri bana Cibril retmitir. Siz, her namazn arkasndan on kere Subhanallah, on kere Elhamdulillah ve on kere Allahu ekber dersininz. Yatanza yattnzda da otuz subhanallah, otuz Elhamdulillah ve otuz drt Allahu ekber syleyin diye buyurmaktadr. Gmhnev, Rmz, I, 162, h. no. 7. Hadis kitaplarnda, Mevt iin tehll edin, yetmi bini tamamlayn eklinde bulamadk. Hadis kitaplarnda sdece, lmek zere olana l ilhe illallh telkin edin eklinde bulabildik. Gmhnev, Rmz, II, 349, h.no: 1, 2, 3.

200

Slikin dersini fazlaca yapmas makbl bir davrantr. Bu sebeple slik dersini eksik yapmamaya dikkat gsterir, ok olursa da bir zarar olmadn bilir. Eer sabah ve akamda msit bir vakit bulursa Mevly zikretmek yz bin olsa da bir zarar olmaz; fakat burada slik zikrini Hak rzs iin yaptn hi unutmaz ve baka niyetlere sapmaktan da saknr. Ksacas zikirde adedin tayini gerekli bir husustur. Bu hususa uyulmas hlinde ekilen zikrin fazla m yoksa eksik mi olduu noktasnda kiiye gelen vesveseye frsat verilmemi olur. Eer bu usle riyet edilmez ve bu vukf korunmaz ise, eytan o kiiyi kandrp gaflete drr, onda bir teredddn ortaya kmasna sebep olur ki, bu da onun feyz ve huzrunu yok eder. Bzen eytan kiinin zihnini kartrarak onun yapm olduu az bir zikri okmu gibi gsterir. Baka bir deyile slike be yz be bin diye gstermeye alr. te vukf-i aded korununca btn bu tereddt ve vesveseler ortadan kalkar. Yalnz vukf-i aded bir bir saymak da deildir; aksine vukf-i aded, tesbh tutmaya denmektedir. Bundan dolay zikir edilince tesbihle olmasna dikkat edip ekilecek zikrin saysn dnmemek gerekir. Tesbhin ka kere dndnn bilinmesi, zikir ve tefekkrn ylece yerine getirilmesi yeterlidir. Fakat bir zrn olmas hlinde ise resiz sayya dikkat etmeksizin zikir ve tefekkrn yaplmasnda bir saknca yoktur.422 5.1.3.7. Bz get, yni zikir esnsnda havtr hcum ettike tashih-i niyet iin lh! Ente maksd ve rzke matlb demektir. Zikrin btn edeplerinden yedincisi ise bz gettir ve o ksacas, niyetin dzgn olmasna dikkat etmektir. Bz get niyeti tekrar edinmektir ki, o da: lh! Ente maksd ve rzke matlb demekle olur ve mhiyeti de ehline malmdur. Trkesi ise tekrr tekrr sylemek, srekli bir ekilde niyeti tashih etmek olur. Bz gete ihtimm gstererek tashh-i niyette devm gstermek nemli bir husustur. Bz get iin muayyen bir zaman olmad gibi, onu devaml bir ekilde dile dolamak lzmdr. nk bz get her zaman her slike gereklidir. zellikle zikrederken bz geti sylemek ok nemlidir. Yz adette bir onu zikretmek ve bunu yaparken mansn da tefekkr etmek ok nem arz eder. Slike havtr geldii zaman cn u gnlden bz gete ihtimm eder ve onu her zaman zikretmekle havtr reddetmeye alr. Bunun iin lh! Ente maksd ve rzke matlb kelm gnlden sylenir ve hem de mans tefekkr edilir. Bu cmlenin manas: Ey erki, benzeri olmayan lh! Asl maksudum ancak Sensin, hem rzn isterim ey mekndan mnezzeh Rabbim! Benim baka kastm yok, msivy istemem. Bir rzn isterim bir de Seni, baka eylerden beni uzak kl demektir. Slik bu many dnp ayr terk ederek Hakka ynelirse ve her zaman kalbi Onunla olursa, bz geti hoa f etmi, kendini sddk edip rzy bulmu olur ki, doru olan yol da budur. Sdkla kalp ve lisn birletiren kimse byk bir i baarmtr. Burada slik bir nevi nefs ve eytanla uramak
422

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 269-271.

201

zere Allhu Telya sz vermitir. Bu durumdaki kii bir iddiada bulunmutur; fakat onun bu iddias bo bir iddia deildir. Eer bu kii bo bir iddiada bulunmu ise zarar yine kendine dokunur. Msiv ve nefs arzular kalbi ve fikri megl ederken, gnl kasvet ve gafletle doluyken, can ve tende birbirinden habersizken, kiinin aznda binlerce dili olsa ve onlarla szler sylese, phesiz o szlere itibar edilmez. nk gnl ehlinin iddias olmaz ve buna amelde nifk denir. te mbted bu nifktan kurtulamad iin yapt iten haberdr olamamtr. Slik lh! Ente maksd ve rzke matlb syledike, kendini taksr iinde bilir, Hak Teldan temennde bulunarak kalple Mevlya ylece niyazda bulunur: Ey Rabbim, Rahmn ve Rahm! Ey ba ok Hudvend-i Kerm! Gerek u ki msiv kalpten beni megl ederken Seni dilden dv eylerim, Y lhi! Ente maksd sznden dolay mahcbum ey benzersiz pdih! Hem ben burada taklit ettiim gibi yalan ve noksan eylerim. Sen benim bu hlimi tahkke ulatr, nimet ve fazletlere ulamam iin bana lutuf eyle. Bz getin asl maksad Hak Telnn rzsdr. Bu da kast ve talebin baka eyler olmamasn, dim her yerde Hakkn rzsnn olmasn gerektirir. Slik kef ve kermet istemez; nk balang da son da Hakkn Ztdr. Hem tayy mekn ve nrun ortaya kmasn da istemez; nk asl maksat ne tayy- mekn ne tayy- zaman, ne de kef-i kubrdur. Asl maksat ubdiyettir. Mrid bunlar aynel-yakn olarak grse bile gaflete dp de onlara iltift etmez. yle ki slik faraza Cennete girse de kkn, bn, hurisini hi sormaz. nk bunlarn her biri bir trl hicptr, doru olan bunlara hi bakmamaktr. Mustafa Fevzi Efendi bu duruma Mira olayn delil getirmektedir: Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.)nn gzleri, Mirac gecesinde ok hayret verici durumlara hit oldu; fakat O, hi birine zerre kadar bile, ynelmedi; can ve gnlden Hakkn Ztn zledi. Geri kermet makbldr, Allhu Tel kuluna hediye vermitir. Yalnz kermetlerin gzkmesi, o kiiyi Hak yolundan bir an bile, ayrmamaldr. nk onun sermyesi kulluktur ve bu hediyeler de tammen bu kulluk syesinde olur. Kulluun olmamas kermetin de olmamas sonucunu ortaya karr. Kulluk yapmayanda olsa olsa istidrc ortaya kar ve kbeti Firavun gibi kt olur. Kulluu terk etmeyen ise, Hz. Ms ve gklere ykseltilen Hz. s gibi olur. Sdk olan bir kii Hakka kul olduu gibi, ihsna da nil olur. rnein, sltanna kar ihlsl olmayan veya ihsnna kfrn eyleyen, sultn tarafndan sevilmeyecei gibi ondan ihsan da bulamaz. Hem byle bir kii sultna ok yakn da olsa sonunda sultnn gazab onu bulur. Ksacas Hak Telnn rzs kulluktadr. Slike kef ve kermet gelse bile, Hak Teldan yana hamd ve kretmekten ayrlmaz. Bu noktada kermete dkn olmayp Hakk ister ki, yoldan geri kalmam olsun. Onlar grldke slik Hakk istemeye devam eder, msivya ynelmez. ok sayda kermet ehli vardr ve o kermetler onlara hicp olmamtr. nk onlar Hakkn sf kullardr. Kermet hell yemeyi, doru szl olmay gerektirir. Mrid her ne denli bir bid olursa olsun,

202

lokmasna ok zen gstermeli, dim yalan szden kanmal, zellikle de hibir zaman hlekrlk etmemelidir. nk tarkat ve hakkat ehlinin tutmu olduu yol budur. Hl, makm, kef ve kermet, hep rz altnda toplanr. Slik rzy ister; nk her i ondadr. Allhu Telnn rzs kermetsiz vardr; fakat rzsz kermet yoktur. Bu rzda her zaman ubdiyettedir. Bundan dolay slik kulluk etmelidir; nk gcnn dhilinde olan odur. Sonu olarak her zaman kalp ve lisn birlemi bir ekilde tashh-i niyet etmeye zen gsterilmelidir. nk gaflet zere niyet mteber olmaz, zaten hnerde gafleti terk eylemektedir. Ayrca slik kastn Allaha hasredip ihlsl olmas gerekir.423

5.1.4. HAF ZKRN EDEPLERNDEN KS: TESR 5.1.4.1. Tesr-i Zikir, yni rbtalar esnsnda slikin vcdunda mnev bir tesirin hsl olduunu anlamaya almas ve ona gre rbtaya riyet etmesidir. Mustafa Efendi haf zikrin titreme ve alama gibi tesirlerinin olduunu syler ve ona gre zikrin tesirinin trifi mmkn olmamakla berber o, Hak aknn verdii bir lezzettir. Bu yle bir lezzettir ki, onu ancak tatm olanlar bilebilir. Yz bin cima bu lezzete benzemez, yle olur ki mnev haz shipleri bu lezzetten dolay sema ederler. Bu lezzetin zerresi dny lezzetlerinde olmad gibi onun kokusundan cennetteki zevkler anlalr. Bu zevk yannda ne dny, ne de cennet zevklerine itibar edilir. Bu tesirin kiide ortaya kmas hlinde o kii cennet nimetlerine ynelmedii gibi cennetleri ona arz etseler, zikirde bulduu zevki terk etmez. Mustafa Efendi bu msralaryla yukarda anlatlan mnev zevke yle iret eder: Gezme ey rind serseri meyhnede, Gel ara zevk ibdethnede. Zhid! Sende kuru kavgay ko, Meclis-i zikre gelip Allah oku. Ksacas tesr-i zikre lemde bir benzer yoktur ve bu tesir, slikte bir hararet, muhabbet ve alamann vukuuna sebep olur. Bu durumda slikin hararetle tyleri rperir, neesinden cisim ve can mest olur. Kurn- Kermde bu duruma: Mmin olanlar o kimselerdir ki, Allhu Tel zikredildii zaman yrekleri titrer ve onlara Cenb- Hakkn yetleri okunduu vakit mnlarn artrr ve Rablerine tevekklde bulunurlar.424 Allah kelmn en gzelini, yetleri birbirine benzer ve ikier ikier olarak bir kitap hlinde indirdi.
423 424

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 271-274. Enfl, 8/2.

203

Rablerinden korkanlarn derileri ondan rperir, sonra derileri ve kalpleri Allahn zikrine yumuar.425 yetleriyle iret edilmektedir. Gece gndz hep byle zikredene hibir usanma hli gelmez. te slik zikrinde byle bir tesir bulmal ki, onda muhabbet yelleri hi eksik olmasn. Eer byle bir tesir olmazsa, olmas iin gayret etmelidir. Hem mrid tesir bulamadm diye hi sylenmeden kabhati hep kendinde arar ve aramay da kesinlikle terk etmez. Byle durumlarda slik hlini stadna arz ederse, eyhi onun feryadna bir re bulur. Ayn zamanda slik dim zikrin edeplerine dikkat ederek, kebirden kap Hz. Peygamberin snnetine uyma husussunda azam gayret etmelidir. Mustafa Fevzi Efendiye gre muttak kiiler, alt hususa dikkat ederler; nk muttaklerin seyr-i slku byle olmaktadr. Bunlar: 1. Az Yemek ve mek Az yemekten maksat her zaman det zere yeme ve imedir. Yeme ve ime hayvanlar gibi ok deil; insan gibi olur, bsbtn terk edilmez. Aksi taktirde can ve beden kt bir durum alr. 2. Az Konumak Az konumaktan maksat tammen dilsizler gibi olmak deil, fazla ve gereksiz szlerden saknmaktr ki, hikmet ehli de byle yapmaktadr. Slikin syleyecei sz eer hayr ise syler, err ise sylemez ve dinleyeni de rahatsz etmez. Mrid safsata eden deil, yakn ehli olur ve her sznn de cevher olmasna dikkat eder. 3. Az Uyumak Az uyumaktan maksat ise det zere uyumaktr. Slik uykusunu alt saatten az; yediden de ok uyumaz. Bz zamanlar uykunun alt saatten az olmasnda bir zarar yoktur, yni be veya drt saat olmasnda bir zarar olmaz; fakat her zaman byle olmamasna dikkat edilir. Fazla uyku kasveti getirdii gibi akam ve seher vakitlerinde Hakkn feyzinin gelmemesine sebep olur. zelliklede seher vaktinde uyank olup Hakkn feyzine nzr olmaya dikkat edilmelidir. Ayrca her sabah namazn cematle klmaya ve Allah iin zikre durup niyz etmeye gayret edilir. Uyku tammen terk edilmez. nk bu, kiinin evhma dmesine sebep olur. 4. Yasaklanan Hl ve Davranlardan Uzlet Etmek ve Bunu da Alkanlk Edinmek Slik, Allah (Azze ve Celle)nin yasaklam olduu eylerden uzak durur, mer olmayan yerlerde gezmez. Slik nerede fsk ve fcr olduunu dinler anlar ve yle yerlerden uzlet edip evinde oturur. Hizmet etmeye gayret edip alr, tembel olmaz. nk Allah tembeli sevmez. Mrid her ne hizmette bulunduysa, o hizmete zarar vermemek iin elinden geleni yapar. Ayrca bir uzlet ekli daha vardr; fakat mbted bir slike henz o lzm deildir ve onun da ehlinin olduu bilinmelidir. nk mbted henz bu yolda yenidir ve kii gcnn yetmedii yerlere revn olmamaldr.

425

Zmer, 39/23.

204

5. Dim Hellden Yemek Bu meslein en nemli zelliklerinden biri harm yememektir. 6. Her Zaman Doru Szl Olmak Muttak bir kimse doru szl olur, kin ve hilekarlktan, yerli yersiz sz sylemekten saknr. Yalnz Mustafa Efendi bunlar sylerken, bu hususta ifrt etmekten saknlmas gerektiine; nk ifrat eden kiinin istifde edemeyeceine deinmeden geemez. O, slik bu nashatlere uyduu taktirde, zikrinin tesirini artrabileceini syler. Mellifimiz grlerine yle devam etmektedir: Hem zkir gece gndz h vah edip mest olur, yorulmakszn gzlerinden yalar dker, alamaktan gzleri mahmr olur, Hakk zikretmekle de can ve gnl mmr olur.426 Fni olan lezzetleri istemeyen, Hakkn feyziyle kinatn srlarnn kokusunu koklar. Slikin her zaman bir olmad iin bzen tesir-i zikri bulamayacan belirten Mustafa Efendi, mridin byle durumlarda alamasn; fakat tesir gelmedi diye de vehme dmemesini ve Hakka y lh! ver diye yalvarmasn tler. O, nashatlerine unlar da ekler: Mrid srekli olarak noksann aratrr, her zaman yapm olduu isynlar tefekkr eder, her ne noksan etmise onu mutlaka kendinden bilir ve baka bir dman aramaz. nk dman kendi bedenindedir. Burada nemli bir nokta daha vardr ki, o da slikin zikrini tesir iin yapmaktan saknmasdr. nk asl maksadmz tesir deil, Rabbimizdir. Burada tesir-i zikir bir sebeptir, zikir ve fikir mutlaka Hak iin olmaldr. Yalnz u da unutulmamaldr ki tesir olmazsa huzr da olmaz. Byle olunca da tesirsiz feyz ortaya kmaz. Hem bu hl bizde tesir, mntehde ise cezbedir ve bu gzel hlin kimde olduunu bilmek de mmkn deildir.427 nk cezbe pek yce ve hassas bir durumdur. Bizler o hli yaamak isteriz; ama bu hususta ciz olduumuz iin cezbeden yana nasibimiz olmaz. Hem bu cezbe insanlarn ve cinlerin amellerine denktir. Cezbeyi bulmak iin tesir-i zikre teebbs etmek lzmdr. Sonu olarak tesir-i zikre dikkat ederek kalbi vahdet gneinin aynas yapmak gerekir.428 5.1.4.2. Tesr-i Rbta, yni zikir esnsnda kef ve kermeti; dny ve hireti mlahaza etmeyip zikrin mnev lezzetini idrke almaktr ki bu da ihls ve ilh akn semeresidir. trl rbta vard, bunlar da lm, vsta ve huzr rabtalaryd. te yaplan bu rbtalar slike tesir etmelidir. Bu tesir de bzen vcdun titremesi, bzen his ve idrkin gitmesi, bzen kar yam gibi vcdun mesi, bzen de birka gne domu gibi vcdun ateler iinde yanmasdr. Kimi zaman slik
426

Peygamberimiz bir hadslerinde: Bir kimse Allah zikreder de korkusundan gzlerinden ya boalr ve gznn ya da yere dklrse, kyamet gn Allah ona azap etmez diye buyurmaktadr. Gmhnev, Rmz, II, 420, h. no: 10. 427 Mustafa Efendi burada, Hazret-i Peygambere nisbet edilen: Rahmandan gelen bir cezbe, insan ve cinlerin ameline denk olur hadisine yer vermektedir. Acln, Keful-Haf, I, 297, h. no: 1067. 428 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 274-277.

205

bu tesirden dolay sarho gibi kendinden geer, kimi zaman cennetleri bulmu gibi gler, kimi zaman da cehennem ehli olmu gibi alar. Ve yine bu tesirden dolay slik bzen ta gibi olur, yle ki bu durumda mecalsiz, para para olmu gibidir; bzen o bir yerden bir yere srar yrr. Bir vakit gelir hep yerlere serpilir, baka bir zamanda ise sz syleyemez l gibi olur. Bzen de yle olur ki eyd gibi feryt eder, tyleri rperir ve kalbi mahzun olur. Ksacas bir halde devaml duramaz, byle trl trl hl iinde olur. nk slikler hallerin babas (ebul-ehvl) olurlar. Bu halleri mrdin kendi kendine yapt sanlmasn, bilakis rbta onu dehete drmtr. Bu durumdaki slik bir nevi sarho olur; fakat taklit eylemek ho olmaz. O bu halde kimseyi grmez; ama kr deil; sarhotur; ama itii arap zm arab deildir. nk o arap ak- lhdir ve Hak akndan gnl ney gibi yanmtr. Tesiri mutlaka bulmak ve bu tesirin de zellikle rbta vaktinde olmas gerekir. Yoksa gnlde tesir olmadka, k kii aynada fark olunmaz. Slik prin kalbinin kapsn bir zaman bekler ki, ona fetihler olsun. lm tefekkr eder ki gnl hazn olabilsin ve o, Hakk tefekkr etmenin lezzetini bulabilsin. Hem Hakkn huzrunda olunduu tefekkr edilmeli ki slikte tesir ortaya kabilsin. Yalnz mrid rbtann tesirini bulamaynca kendini rbtadan ayrmamaldr. Eer bu tesir kiide ortaya kmazsa, nefsini knayp azarlamal, tesirin olmas iin bir il bulmaya gayret etmelidir. Bu da yle bir tesir olmal ki, kiiden ebediyen gitmemelidir. Slik eyhine, sdtna muhabbet eder; stadna itiraz etmekten de saknarak kendisini ar muhabbetle korumaya alr.429 Sonu olarak, slik saylan bu edeplere gre zikretmesi ve her nefeste de Allah, Allah sylemesi gerekir. Fakat bu syleyi de uzuvlar ile deil, kalple olur; nk zikrin mahalli kalptir. Btn uzuvlar ve lisan susmal, yalnz kalp zikretmelidir. Sa el tesbhe yapr, az ve dil hi tekellm etmez. Kol ve el sallanmaktan men edilir ve sadece ekilecek zikri sayabilmek iin ahadet parma hareket ettirilir. Saymakta da sratli davranlmaz; fakat bu yaplrken de atlamamaya dikkat edilir ki, zkir pheye dmesin. te haf zikir sret olarak byle yapld gibi onun mnev lezzeti kalpte olur.430

5.2. HATM- HCEGNIN EDEPLER, TERTB, SIRLARI ve TALARI Mustafa Efendi, Abdul-Hlk Gucdevnnin Hatm-i Hcegn Hzrdan rendiini ve onun ou zaman da bunu det edindiini belirterek, tarkat ehli olan kimselerin bu usl Hce Abdul-Hlka nispet ettiklerini syler. Bu usle Hatm-i Hce demi, hcegn gruhu da bunu hep okumulardr. Hatm-i Hcegn virdi, her trl nemli iin husl, ktlklerden korunma ve din dmanlarn kahr iin okunur. nk bu,
429 430

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 277, 278. Mustafa Fevzi, Mzn, 103.

206

dmana kar bir silh olduu gibi, gnlden tembellii, rehveti kaldrma zelliine shiptir. Nefs ve eytan dman olduklar iin her slik onlarla cihd etmektedir. te hatm-i hcegn onlarn yok edilmesi iin yaplmaktadr. Hatm-i hcenin fazletleri oka olduu gibi, btn Naklerde cann emniyette olmas iin bir tlsmdr; fakat mellifimiz hatm-i hcegnn tesir etmesi iin bz edeplere dikkat edilmesi gerektiini vurgulamaktadr.431

5.2.1. HATM- HCEGNIN EDEPLER Mustafa Fevzi Efendiye gre, mridin her zaman edep kapsn gzetmesi, yni saylacak olan on iki edebe her zaman dikkat edip, byklerin gittii yolda gitmesi gerekir. O, bu edeplere yle yer verir: 1. Hatm-i Hce yaplmas iin mridin izninin olmas, 2. Abdestli olunmas, 3. Bo (haf) bir meknn bulunmas, 4. Hatm-i Hce yapanlarn ihvnlardan oluup ve hepsinin de itirazsz bir can olmas, Bu da ihvanlarn birbirlerini sevmeleri ve gnllerin zerre kadar bile, inkrn gelmemesiyle olur. Bylece hepsi bir kalpte toplanr, her ihvnn gnlnden dier ihvna bir yol gider. Bu durumda da hatm-i hce tesirli olur. Baka trl ise slik yalnzca sevap kazanm olur. 5. Estefirullh demesidir ki, bu da veya be defa tekrr edilmelidir. Bu tekrarn yedi, ya da on defa olmasnda bir zarar yoktur; fakat itibar edilen bu tekrarlarn tek adetle olmasdr. 6. Gzlerin kapal olmasdr ki, Hatm-i erfin en fazletlisi byle olmasdr. 7. Rbta da bulunulmasdr; nk bu Hakkn feyzine bir vstadr. 8. Huzr rbtasnn yaplmasdr ki, Hatm-i Hce nnda slike hibir geveklik gelmesin. Bu huzr da hatm-i hcenin bitimine kadar korunmaldr. 9. Hatmin tertibine dikkat edilmesi, yni bu tertibi bozmamaya ok gayret gsterilmesidir.432 10. Hatm-i Hcedeki zikirlerin saysnn korunmas, yni fazla veya noksan olmamasna dikkat edilmesidir. 11. Bir ar-i erfin okunmas, 12. Dua yaplarak, Hakkn feyzinin beklenmesidir. Bu dunn tr nemli deildir, her ne tr olursa olsun dua edilir ve gnle her ne zuhr eylerse o, Haktan istenir. Bu duada lemin pdihn yd eyler, btn mmin kullarn balanmasn ister. Ayrca pdih- lemin hkm leme nfiz olmas iin zafer ister. Zafere lyk olan sultndr ve onun duas affedilmeye sebep olur. O eer zafer kazanrsa, btn mminler rahat

431 432

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 318. Hatm-i Hcenin tertibi tezimizin ilerleyen ksmnda anlatlacaktr.

207

eder. nk o, bu leme Hakkn glgesi; hem de insanlara halfe olarak yaratlmtr.433 O halfe d olursa, syesinde din hep ihy olur. Cihnn h, Hakkn glgesi ve hir zaman serverinin veklidir. Btn Mslmanlara ona dua etmek de vciptir. nk o Mslmanlara cisim ve candan daha ok gereklidir. Bundan dolaydr ki, ona itat vcip olmutur.434 Kim sultnna isyn ederse, Rahmnna kar gnahkar olmutur. Kim de sultnna itatkar ise ona du etmesi ve dim onun muzaffer olmasn istemesi gerekir. Kii evliy da olsa her zaman bir sultna ihtiyc vardr. ster bu kimse gavs isterse de kutub olsun, ii hep pdiha du olmaldr. Nerede sultn olmazsa, o yerde durmaktan saknmak lzm gelir. Nerede de sultnn hkm yerlemise, oray vatan edinmek gerekir ki, bu yolda oka hadisler vardr.435

5.2.2. HATM- HCEGNIN TERTB Mustafa Efendi, burada hatmenin tertp ve adedine yer vermektedir. Bu konuda ince srlar vardr ve bu sebepten dolay bu bahsi iyi dinlemek gerekir. mellifimiz, hatm-i erfin sralamasn yle yapar: Besmeleyle berber, Ftih Sresi yedi defa okunur. Ftihnn okunuu bitince sra yz salavt okumaya gelir ki, salvat okunurken de Peygamber Efendimiz tefekkr edilir. Sonra Elem nerah sresi okunur. Onun toplam okunu says yetmi dokuzdur. Sonra da besmeleyle berber, bin bir hls- erf okunur. Sonra ise tekrar Ftiha Sresi yedi defa ve yz adet salavt okunur. Bu sra takip edildikten sonra sra ar-i erf okumaya gelir. Son olarak da eyh dua eder ve bylece Hatm-i Hce sona ermi olur.436 5.2.3. HATM- HCEGNIN SAYILARINDAK SIRLAR Hatm-i Hceye mutlaka Ftiha Sresiyle balanlmaldr.437 Burada Kur- Kermin hatmine uyulmaya allmtr. Ftiha sresinin iki kez vahy edilmi olmas, Hatm-i Hcede de iki kere tekrar edilmesine vesle olmutur.

433

Mustafa Fevzi Efendi bu grn u hadise dayandrr: Adil ve mtevz sultn, Allhu Telnn yer yznde glgesi ve mzradr Gmhnev, Rmz, I, 213, h. no: 12, 13, 14, 15, 16. 434 Allhu Tel Kurn- Kerimde mealen yle buyurmaktadr: Ey man edenler! Allaha itaat edin. Peygambere ve sizden olan idrecilere de itaat edin. Bir ey hakknda ekiip anlamazla dtnz m, eer Allaha ve hiret gnne inanyorsanz, onu hemen Allaha ve Peygamberine arz edin. Bu, hem daha hayrl, hem de netice itibariyle daha gzeldir. En-Nis, 4/59. 435 Hazret-i Peygamber yle buyurmaktadr: Sultn, yeryznde Allahn glgesidir. Sizden biri kendisinde sultn olmayan bir beldeye vardnda, orada katiyen ikamet etmesin. Gmhnev, Rmz, I, 213, h. no: 14. 436 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 320. 437 Bir rivayette Peygamber Efendimiz yle buyurur: Kurnn en fazletli sresini sana bildireyim mi? O, Elhamdulillahi Rabbil lemindir. Gmhnev, Rmz, I, 162, h.no: 2.

208 Ayrca Fatihann yet says yedidir438 ve yedi yet olmasndan dolaydr ki, hatmedede yedi defa okunur. Ayn zamanda hatm-i hcegnda her adet yediden ortaya kar. Ftihann yedi kere okunmas nefs, sadr, kalp, fuad, akl, rh ve srra tesir ettiine bir irettir.439 Hatmedeki yedi saysnn kullanlmasnn dier bir sebebi ise kulak, gz, karn, dil, el, ayak ve uzv-i nihna tesir etmesi iindir; hem de cehennemin kaplarna bir settir. Yine bunda yedi fiil iin iret vardr ve din tammen bu eylerden ibrettir. Bunlar da farz, vcip, snnet, mendb, mubh, haram ve mekrhtur. Hatta yedi says batn- Kurna yni Kurn- Kermin batn mnsna irettir; nk batn- Kurn yedidir. Hem felekler, hem de yer ve gk katlarna irettir. Ftihadan sonra salavat okunur. nk hayrl ilere balarken hamd edilmesi sonra salt getirilmesi hadislerde tevik edilmektedir. Kinta evvel ve hir Odur, ilk nce Onun nru zuhr etmitir. Kintn ferlerinin asl Odur ve bu sebepten salt eyleriz. Hatmede salavatn iki kez tekrarnn sebeb-i hikmeti l taayyn ve taayyne; dny ve hirete; ar ve yere; ay ve gnee ve iki dirilie, yni doum ve lme iret etmesidir. Hem bu saltlarn biri cehennemden nect bulmak; dieri cennete varmak iindir ve yine biri nefsini zelil etmek; dieri ruhu terf iindir. Ayn zamanda saltn iki kez tekrr eytn uzaklatrp, ilhm yaklatrmak; msivy nefyedip Allhu Telya yaklamak iindir. Bir hadisinde Peygamber Efendimiz yle buyurur: Kim Mevlsna hiret veya dnys iin dua etse ve o kii duasnn banda ve sonunda bir salt getirse, phesiz o dus makbl olur ve icbet belirtileri zuhr eder.440 Sdt bu hadise uyarak hatmede salavat getirmeyi tekrr etmilerdir. Hatmedeki salavtn yz adet olmasnda da birok hikmetler vardr.441 Bunlarn bzs yledir: Esml-Hsnnn says yzdr ve Cenb- Hakkn fiilleri bu isimlerden ortaya kar. Kurnda Hakkn doksan dokuz ismi olmakla berber, bir de sm-i Azam vardr ki, Hak onu gizlemitir ve bu ismiyle Hak Telnn isimleri yz olmu olur. te bu esmya uydurarak sdt salt yz olarak zikrederler. Ayrca cennette yz mertebe vardr. Salavtn bu sayda olmas onlara bir irettir ki, mrdlerin bu nimetlere
438

Baka bir rivayette: Siz Elhamd okuduunuzda, Bismillahirrahmnirrahmi de okuyunuz. Zira bu sre mml-Kuran, mml-Kitab ve Es-sebul-Mesnidir. Ve Bismillahirrahmnirrahmde onun yetlerinden biridir. buyrulmaktadr. Gmhnev, Rmz, I, 57, h. no: 15. 439 Burada yle bir sual akla gelebilir: Sadr, kalp ve fuad burada farkl eylermi gibi ayr ayr sylenmi. Bu bir ey deil mi? bunlarn ayr ayr sylenmesi gereksiz bir i olmam mdr? Bu soruya yakn ve tahkk erbb ok gzel cevaplar vermilerdir. Sadr, kalp ve fud arasndaki fark yledir: Gse phesiz sadr, yree fuad derler. Sadr ile fuad cisimle alakaldr. nsn kalbi ise bek ender bekdr ve Trke de ona gnl derler. Onu Hak Tel sadece insanlara vermitir. 440 Yaptmz aratrma sonucu bu rivyete ulaamadk. 441 Mellifimiz bu grn Hazret-i Peygamberin u hadisine dayandrr: Bir kimse Bana gnde yz salt getirirse, Allah onun yz trl hacetini grr. Yetmii ahiret iin, otuzu da dny iindir. Gmhnev, Rmz, II, 427, h. no: 12.

209

kavumas iin bu salavat bir vesledir. Ve yine cehennemin derekesi yz adettir, sesi bin yl uzak yerden gelmektedir. te buraya da iret vardr ki, slikler onlardan hals olsun. Ayrca yz adette mertebe vardr ve onlar da nefs, kalp ve rha ihsan olur. Bu mertebe de birler, onlar ve yzlerdir. Hak Tel bz saylara bz srlar gizlemitir. Bunlara biraz deinecek olursak, lemlerde yz hakkat vardr ve bu yz says bir nevi onlar kendinde toplam olmas sebebiyle Yce Yaratcnn yardmna ulamak mmkn olur. Mustafa Efendi bunun tafslini eyh-i Ekberden yle rivyet eder: Halk lemi drttr ve onu Hak Tel yle tertp eylemitir. Birincisi lem-i Al, ikincisi lem-i stihlet, ncs lem-i mretdir ki, bu meknlarda olur ve drdncs ise lem-i Nisbettir. Bu drt lem fka k verir ve insanda su, hava, ate ve toprak vardr.442 1. lem-i Al Bu lemden yana krk hakkat vardr. Onlarda yledir: 1. Latfedir ki ona istiv derler ve msiv ilimleri onda ciz kalmaktadr. 2. Hakkattir. O, btnlarn btn olduu gibi, btn hakkatler ondan ortaya kmtr. te o hakkat Muhammed Mustafadr. Hem onda ismi hayt olan bir felek vardr ve mmkint hayt ondan almtr. 3. Ar- Al, 4. Krs, 5. Beyt-i mamur, 6. Melik lemi, bir de yedi yldz vardr. Onlarn da 1. Zhal, 2. Mteri, 3. Merh, 4. ems, 5. Zhre, 6. Utrid ve 7. Kamerdir. Ayrca bir de felekler vardr; onlar da yedi tanedir. Hepsi toplam yirmi eder ki, bunlar fk olur. Bunlar bir de enfsten ortaya karlar ve bunlarn benzeri insanda da vardr. Onlar da ylece olur: 1. nsanlarda bulunan latfedir ve o latfe Hakla nispeti olan bir kuvvettir. 2. Kutsal Rhtur ve onun ne olduunu Allah bilir. 3. Cism, 4. Nefs, 5. nsana has olan kalp, 6. Umuma has olan ruhlardr. Bu hakkatler altdr ve bunlar yakn shibi kimseler bulup yazmtr. Hem riflerin zikrettii yedi tane kuvvet vardr. Bunlarnda 1. Kuvve-i lmiye, 2. Kuvve-i Nutkiyye, 3. Kuvve-i Fikriyye, 4. Kuvve-i Akliye, 5. Kuvve-i Vehmiyye, 6. Kuvve-i Hayliyye ve 7. Kuvve-i Hissiyedir. Bu yedi kuvvet de yedi yldza misl olmutur ve keml ehli kimseler bunlar tatbk eder. Bu yedi eyin alkaland yerler sanki bir eflk gibiydiler. Bu taalluk yerleri ise 1. Diman n tarafnda kuvve-i ilmiyye, 2. Arkasnda, kuvve-i nutkiyye, 3. Ortasnda, kuvve-i fikriye, 4. Diman tamamnda, kuvve-i akliye, 5. Bir de rh-i hayvniye vardr ki, onda da kuvve-i vehmiye, 6. Dimn etrafnda, kuvve-i hayliye, 7. Havss- zhirde ise, kuvve-i hissiye ortaya kmaktadr. te bunlarla berber, hakkatler krka tamamlanm olur.443

442 443

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 320-322. Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 322, 323.

210

2. lem-i stihlet Bu lemden yana da otuz hakkat vardr. Bunlarnda 1. Ate yni esrdir ve onda rh mevcut olmakla berber, bu ruh hararetle birlemitir. 2. Atein altnda olan havdr ve ona felek dense gyet mnasip olur. Hem onun rhu da olduu gibi, bu ruh hararetle rutbettir. 3. Havann altndaki sudur ve onun da rhu vardr. O ruh soukluk ve rutubettir ki, bunlardan cihn faydalanmaktadr. 4. Su leminin altndaki topraktr, onun da ruhu vardr ve o ruh da souklukla bitiik vaziyettedir. Drt hakkate drtte rh izfe edilmi ve bylece sekiz tane olmulardr. Bunlarn benzeri insanda bulunduu gibi bu da herkes tarafndan bilinir. eyh-i Ekber insanda drt tabat, drt de kuvvetin olduunu sylemeye almtr. O tabatlar da safr, kan, balam ve sevddr. Drt kuvvet ise bu drt tabatn birinden ortaya karlar. Kuvvetler ise hzime, czibe, nfia ve msikedir. Safrnn benzeri atetir ve hzime kuvveti ondan ortaya kmaktadr. Kann benzeri havdr ve czibe kuvveti ondan gelir. Balamn benzeri sudur ve nfia kuvveti de ondan ortaya kmtr. Sevdnn benzeri ise topraktr ve msike kuvveti ondan gelmektedir. Bylece on alt hakkat anlatlm oldu. Ayrca yedi kat yer olduu da bilinmektedir ki, bunlarn da benzerleri insanda vardr. Bunlar saylacak olursa, deri, et, kkrdak, sinirler, damarlar, kaslar ve kemiklerdir. Bylece hakkatler otuza tamamlanm olur.444 3. lem-i mret Bu lemden yana da drt hakkat vardr ve bu hakkatlerin benzeri insanda da mevcuttur. Bu sekiz hakkat meknlarda oka bulunmaktadr. Bu hakkatlerin 1. lem-i rhndir ve insandaki benzeri insanda bulunan kuvvetlerdir. 2. lem-i hayvndr ve insanda bulunan gzel her ey tammen lem-i hayvna benzer. 3. lem-i nebtattr ve insandaki bu lemin benzeri ise insanda artan eylerdir. nsan cinsinde her ne ey artyorsa o, bitkiler leminin benzeri olmu olur. 4. lem-i cemdttr ve bu lemin insandaki benzeri de gzellii olmayan her eydir.445 4. lem-i Nisbet Bu lemde ise on hakkat bulunur ve ayn zamanda bunlarn benzeri insanda da vardr. Bu hakkatler ylece sralanr: 1. Cevher-i ferd 2. lem-i keyfiyet, 3. lem-i kemiyet, 4. lem-i ezmn, 5. lem-i eyniyet, 6. lem-i izfet, 7. lem-i vad, 8. lem-i en yfal, 9. lem-i en yenfeil, 10. lem-i ihtilftr. Cevher-i ferd dndaki dokuz eye hem araz, hem de maklt denmektedir. Bu on hakkatin insandaki benzerleri de ylece zetlenebilir. Cevher-i ferd insnn asldr ki o mcerret, yni sf bir mddedir. lem-i keyfiyetin insandaki benzerleri onda olan bz vasf ve hallerdir ki, bunlarda kiminin beyaz, kiminin siyah; kiminin irkin, kiminin de gzel olmasdr. Hem
444 445

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 323-324. Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 324.

211

bz insanlar uzun, bzlar ise ksa olur. te insandaki bu durumlar onun keyfiyeti olmaktadr ve hastalk, salk, kuvvetlilik, zindelik, zayflk, perianlkvb. gibi durumlar hep keyfiyet lemindedir. Unutulmamaldr ki lemde her ne varsa hepsi insanda bulunmaktadr. Bir de insanda oka adetler vardr ki, bu durum da lem-i kemiyete benzer. Bir az hem iki gz, el ve ayak, ba, kulak, di, sa sakl boaz ve az. nsanda bulunan ister ift ister tek adetteki uzuvlar veya bir iki be otuz krk yz adetvb. sayda olanlar, ksacas insanda saylabilen her ey hep lem-i kemiyetten olur. Ayrca insann cisminin etraf vardr ki, bu da lem-i eyniyete benzemektedir. Hem bunun sonu uzuvlarn czleridir ki, bu da lem-i eyniyeti gsterir. Elde parmak, bata gz, aznda dil, btn uzuvlar bylecedir. te bedendeki bu uzuvlarn czleri, ten zarf lem-i eyniyettendir. Hem altta stte, sada solda her mekn, lem-i eyniyyedir. Ayn zamanda insanda zarrt leminden bz zellikler de vardr. nk bu lem-i ezmna nzr ve mutbktr. nsandaki teneffs hep zamandr. Uyuduumuzda gnein batm, uyandmzda ise gne domu olur. Bir de insana bir ok ey izfe olur ki, bu ynyle de lem-i izfete benzer. nsandaki ba, gz, el, ayak, karn, ml, mlk, akraba, dost izfet lemindendir ve bunlar insan kendinde toplamtr. Hem insandaki detler lem-i vada mbihtir. Dnydaki btn adetler, her lugat her trl din ve lisn lem-i vadn nazridir ve bunlar insandan ba gstermektedir. nsann fiilleri de lem-i en yfale bir iaret olmutur. nsann ilemi olduu her fiil, az ve ok hepsi en yfalde dhildir. nsann fiillerinin eserleri ise lem-i en yenfeilden ortaya kar. rnein, insan yer doyar, doymak eserdir; o ldrr lmek eserdir; hem yakar, yanmak yaklan cisimde bir eserdir; darp eder, bylece herkese tesir eder. Bu mislleri oaltmak da mmkndr. te insann fiillerinin eserleri lem-i en yenfeildendir. Mustafa Efendiye gre, insanlar farkl farkl ahlklara shiptirler, yni insanlarda ok sayda ahlklar vardr ki, bu durum lem-i ihtilfa nzrdr. Kimi insanlar aslan gibi cesur, kimi insanlar tilki gibi hilebaz, kimi insanlar karnca gibi a gzl, kimi insanlar da samr gibi marr. Hem bz kimseler ahlken haram olan domuza benzer, bzlar da ehvet perestlikte eek gibi olur. Ahmak kimse kze, munfk kstebee, Hak tanmaz nesnsa (Gorile), isynkar bir kimse kurda, itatkar bir kimse koyuna ve kfir bir kimse eytana, mmin bir kul ise meleklere benzer. zetleyecek olursak her tr kt ve iyi ahlk bir tr mahlka benzer ve bunlar da insan nevinde ortaya kar. Bu hakkatler de yirmidir ve geen hakkatlerle birlikte doksn sekiz olur. Bir de insanda bir sr vardr ve lemlerde o srdan nin da yoktur. Yni Cenb- Allah o srr leme vermemi, yalnzca insan cinsine vermitir. te btn kint ondandr ve mmkinat insann hizmetine verilmitir. Fakat herkesi byle bir insan sanmak yanl olur; nk byle bir insan, insan- kmil olur. Burada maksat insan- kmildir ve onlar da nebler, veller, sflerdir. Bylece hakkatler doksan dokuz olmu olur ve ism-i Azm da onlara eklenince yz hakkat tamamlanm olur. Burada Hatm-i Hcedeki salt yz adet olmasnn srlar son bulmaktadr.

212

nirah sresinin yetmi dokuz kere okunmasna gelince, Elem nerah yetmi dokuz kez okunmasnda bir ok srlar vardr. Kurn- Kerimde bir ok sre bulunduu gibi bz srelerin balangcnda hurf-i mukattaa denen harfler vardr. Bu harfleri bir ok gzel kitp aklamaya almtr. Bu srelere Ysn, Elif lm mm sd, Th, H mm, Kf ve Sd rnek olarak gsterilebilir. Bunlar gibi daha bir ok rumz vardr ve bu harflerin hepsi toplam yetmi dokuzdur. Hem yetmi dokuz tane rh-i latf bulunur ve onlarn ismi bu harflerdir. Kim lisnn Kurn iin aarsa, bu harfler o insan iin istifr eder. Nerede zikir olursa onlar (rh-i latf) hemen gelir; yle ki bu geli sniye amadan olur. Bir kii Ysn diye zikir eylese veya Th ya da Elif lm mm dese, o an melekler hemen gkten gelip bunlar zikredeni bulurlar. te nirah Sresinin bu sayda okunmas da bunlara uygunluktan dolaydr. Hem de mnn ubesi yetmi dokuzdur ki, bu sz birok kitapta vardr. Elem nerahn yetmi dokuz kez okunmas mnn ubelerine tesir iindir. hls- erf ise Hatm-i Hcegnda bin bir kez okunur ve bunda da ok nkteler vardr.446 Mellifimiz hatmedeki saltn saysnn neden yz olduunu anlatrken eyh-i Ekberin nasl akladn anlatmaya alm, yz adedinde bir ok cilvelerin ve yz hakkatin olduunu sylemiti. te onlarn on mislinin tekmli iin bin adet ortaya kmtr. Bu bin saysna orta ve benzeri olmayan Zta iretle bir ekleriz ve bylece bin bir olur ki ondan oka srlar ortaya kar. Hem Kurn- Kerimin evveli eliftir ve o elif telaffuzda bine, kitbette ise bire iret etmektedir ki, bu eliften bin bir says ortaya km olur. te hls sresinin hatmede bin bir kez okunmas bu nkteye iret olmakla berber, bu sayda daha pek ok srlar vardr.447 5.2.4. HATM- HCEGNIN TALARI Mustafa Efendi, hatmenin edeplerini, tertbini, okunan sre ve zikirlerin saysn ve srlarn syledikten sonra, hatm-i hce talarn beyan etmeye balamaktadr. O, bu hususta u bilgilere yer verir: Bu talar yz tanedir ve hatme iin yz adet ta nisp olmutur. lk olarak o talarn yetmi dokuzu taksm olur ve geri kalan, yni yirmi bir tanesi ise stdn yannda kalr. Bu yz tane tatan baka yedi ta daha vardr ki, onlar Ftiha sresinin okunmas iin tahsis edilmitir. Bu yedi ta dier yz taa gre biraz byke olur ve bu sebeple dierlerinden fark edilir. te Ftiha okunaca vakit bu talar gelir ve slik bu byk talarn eline verilmesi durumunda Ftihann okunacan anlar. Bu talar her kime gelirse o kii bir Ftiha okur birden fazla okumaz; nk hatmede Ftiha yedi kez okunur ve bu talar herkese de gelmez, sa ve soldaki bz fertlere gider. Bu hf meslei bozmamak iin buna
446

Bir rivayette: Bir kimse bin kere hlas sresini okursa kendini Allahtan satn alm olur. diye buyurulmaktadr. Gmhnev, Rmz, II, 438, h. no: 11. Baka bir rivayette: Kul huvallhu Ahad Kurnn te birine bedeldir. diye gemektedir. Tirmiz, Snen-i Tirmiz, V, 155, h. no: 2899; Gmhnev, Rmz, II, 335, h. no: 7. 447 Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 324-327.

213

dikkat etmek gerekir. Eer slike bu byk tatan gelirse, geldii yere tekrar geri gndermelidir. nk bu talar dier talara kartrlmaz ve bunlarla baka sre ve zikir de okunmaz. Bu byk ta yalnz bir Ftiha okunmasn haber vermek iindir ki, bu talar gelir ve tekrr geri dner. Slikin elinde sadece kk talar kalr. Byk olan bu talardan mrde gelmezse o, sukt edip std her ne telkn ederse elindeki ta adedince onu okur. nk mrdlerin elinde yetmi dokuz ta vard ve bu talarn says eyhteki talarla yze tamamlanm olur. Bu durumda eyhin bir defa salt getirilmesini telkin etmesiyle salt says yz olmu olur. Sra Elem nerah lekeye gelince eyh bu sreyi telkn eder; fakat kendisi onu okumaz. Onunda toplam yetmi dokuz olur ki, fazla noksan olmamasna dikkat edilmelidir. Sonra hlas sresinden nce bz ihvna bir ta daha gelir ki bu, yetmi dokuz tatan baka en batan itibaren eyhin yannda olan yirmi bir tatan olur. te o talar hls Sresinin okunmas iin gelir ve bunlarla berber, mridlerin elinde toplam yz ta olmu olur. O zaman eyh besmeleyle birlikte hls- erf okunmas talimatn verir. Eldeki talar kadar herkes hlas okur ve bylece bir seferde yz adet hls okunmu olur. eyh bu talimat iki, , drt on defaya kadar tekrarlar ve bylece her bir seferde yz adet olan hls says, on seferde bin saysna ulam olur. Sonra eyh fazladan bir hls okur ve bylece bin bir hls okunmu olur. Sra ikinci kez Ftiha okumaya gelir ki, bu da ayn evvelki gibi olur. Eer slike byk talardan biri gelirse Ftihay okur, byk ta eline gelmeyenler ise sessizce beklerler. Mustafa Fevzi Efendiye gre burada ok dikkatli olmak gerekir; nk ou kii bu yerde yanllklar yapmaktadr. Byle bir yer dikkat ister, dikkat eden de srekli bir feyz bulur. eyh, Ftiha sresinin okunmas talimatn verince slik kendisine ta verilmise bir Ftiha okur; verilmemise okumaz. Ayrca slik mihrba yakn bir yere oturmaktan uzak durmaya, edeplerin terkinden de saknmaya dikkat etmelidir. Ftiha bittince sra salta gelir ve eldeki talar saysnca salt okunur. Sonra ise bir ar-i erf, akabinde eyhin du etmesiyle Hatm-i Hce son bulmu olur. Mellifimiz anlatlm olan bu hatmeden baka hatme eitlerinin de olduunu; fakat bizler bu usle, yni anlatlana Hatm-i Hce sylemekteyiz der. Byle bir hatmi genelde eyh yaptrr. Ayrca hatme yaptrmaya izinli olan veya vekl de bu hatmeyi yaptrabilmektedir. te Hatm-i Hce byle olur ve Hcegnda bunu bylece icr eylemilerdir. Bu eit hatmeden baka hatmeler de vardr. rnein, onlardan biri Hatm-i Rabbniyyedir; fakat dier hatme eitleri mehr olmamtr. Hatm-i Rabbn ise usl olarak Hatm-i Hcegnn aynsdr, yalnz onda hls okunmad gibi, bu hatme havkaleyle, yni L havle vel kuvvete ill billhil-aliyyil-azm zikriyle olmaktadr. Bu zikrin de be yz olmas gerekir ki, bu da hls sresinde olduu gibi, hatmede bulunan herkes tarafndan okunmasyla olmaktadr. Geri kalan ksm ise tpk

214

Hatm-i Hcegn gibidir ve bu hatme Hatm-i Sar denir. Yni nce anlatlan hatmeye Hatm-i Kebr, buna ise Hatm-i Sar denilmektedir.448 5.3. ZYYYE TARKATININ USL Her tarkatn kendine has bir usl olduunu vurgulayan Mustafa Efendi, Ziyiyye tarkatnn da kendine has bir uslnn varln syler. O, bu hususta unlar ifde etmektedir: Bu tarkat Nakibend-Hlidnin Ziyiyye kolu olmakla berber onun usl, istihre, intisp, zikre devm ve istikmetle bu yola ihtimm gstermekten ibrettir.449 5.3.1. HNGHIN LEY ve ORADAK DERVLERN DURUMU Mustafa Fevzi Efendi, Ziyiyye derghnda gzlemlemi olduklarn yle anlatmaktadr: Hnghta her sabah Kurn- Kerm hatmedilir, sonra her gn Hatm-i Hcegn irk vaktine kadar devam eder. Bundan sonra yals genci irk namaz klar. Hngha gitmek mecbri deildir; fakat oraya gitmek slik iin byk istifdelere vesle olur. Cuma gnleri yleden sonra Kurn- Kerm hatmedilir sonra Hatm-i Hcegn olur. Hem Cuma gn btn ihvanlar bir araya geldiklerinden ihvan iin tevecchler olur. Bir de her hafta sal gecesi ihvanlar derghta toplanr, yatsdan sonra eyh hatm-i erfi yaptrarak dua eder. Sonra slikler Tehll ederler ki, bu Hcegnn detidir. Sonra da her slik Kyml-Leyl klar ki, Ziyiyye tarkatnn deti bylecedir. Her sal ve cuma gnleri irktan sonra talebeler hnghta toplanrlar. Her birinde yce bir kitp vardr ve eyh onlara bunu tedrs eder. Bu kitp Rmzl-Ehdsdir ki, vakfedilmitir ve onun datmyla bizzat eyh ilgilenmektedir. Bu bir hadis kitabdr ve onda oka hadisler bulunmaktadr. Bu kitabn hem tertbi, hem de erhinin tasnif Hazret-i Ahmed Ziyya it olmakla berber o, bu eserini btn talebelere vakfetmi ve btn vekillerin de bunu byle bilmelerini istemitir. Ehline bu kitaplardan verirler ve bu kitb her sene tedrs ederler. Bu kitabn tedrisine her muharrem aynda balanr, recep aynda ise tamamlanr. Bylece bu kitp ve baka gzel kitplar iin iczetnmeler verilerek her talebenin gnl ho edilir ve bunlar da bizzat eyh icr eder. Kimine erh verirler ki o, Hatm-i Hce yaptrma izinli olmu olur. Bir de aribl-Ehds adl hadis kitab vardr ki, onda da hayli hadis vardr ve onu da Hazret-i Ahmed Zy tertip etmitir. Bu kitap da her sene tedrs edilen kitaplar ierisinde yerini almtr. Bu tedrst da her yleden sonra ve nceden trifi geen biimde talebelerin okumasyla olur. Fakat bu her sene birka defa tekrr eder. Bu kitabn da erhi yazlmtr ve onu da Hazret-i Ahmed Ziy ehil olanlara vakfetmitir. te bu her sene icr edilir ve bu
448 449

Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyyenin Rehber-i Zkir ksm, 328-329. Mustafa Fevzi Efendi, Risle-i Ziyiyyede her ne yazdmsa bu tarkatn esasn oluturmaktadr, der.

215

eserden ylda ehline birka yz verilir. Bu makma gelen her eyh, bu vakfn artlarna dikkat etmektedir. Bu kitplar ilim ehlinin okuyabilmesi iin ncelikle bir rehn vermesi gerekir ki, bu kitaplar tamamlasn, geveklik edip de terk etmesin ve dersini noksan brakp gitmesin. Tabi ki bu rehin de kitap bittikten sonra geri verilir. te bu husustaki usl dim byle olur. Eer bu vakfedilmi kitaplara taradan tlib olanlar olursa, oradaki mezn olan (iczetli olan) bunu rapor eder, nip ve mft o raporu tasdk eder ve bylece k kitap istenmise gnderilir. Bu vazfeler phesiz eyhe veya eyhin vekiline ittir. Bu kitaplardan baka kitaplarda vardr ve onlarda ehline verilir. Bu, Hazret-i Ahmed Zyeddin Efendiye has bir vakftr ve vakf- crdir, belki de byle bir vakf gzler grmemitir. Bu kitaplar bittike tekrar baslr, vakfedilir ve bylece devam eder gider. Bunun vakfiyesi, tabiyesi vardr ve her biri bir makma tevdi edilmitir. Bz vkflar, yni yeni vakfedilen akeler olursa, hepsi eski mevkf akelere eklenir, eyhin emriyle bunlar da anlatlan usl zere sarf edilir. Vakfedenin kotuu art, mteber drt keflin olmasdr. Bu akenin btn mahsl bir araya toplanr ve bu kitaplarn tab edilmesi bu nemdan sarf olur. Bu vakftan baka dier vakflarn akesi de vardr, hepsi bylece verilir. Evkf- Ziyiyyenin hepsi eyhin emrine tevdi edilmitir. Bu nemlar eyhin evkfna sarf olur ve bylece haleflerinin haleflerine devredip gider. Tarada ktphne vardr, onlarnda vakf hep bu ekilde ilemektedir. eyhin emriyle hepsi bu ekilde devredip datlr. Vakf ilemlerindeki senetlerin her biri eyhin yannda korunur; nk o mutemet vakfedene vekldir. O eyhin de senetleri tescil etmesi iin bir ktibi, hem de tahsil iin bir memru vardr. Nem arttka asla eklenir ki, inallah bu vakf hare kadar devam eder. Hem eyhin mnzev olmas ve her gelenin onu tekkede bulmas gerekir. Vakfn artn kim deitirirse, o kii hem dny ve hem de hirette keder ekmeye mstahak olmutur. Ayrca her sene ehil olanlara Erben vardr ve bz slikler onda zikrederler. Fakat bu ilim ehline mnhasrdr ve bunun btn artlar kitaplarda mevcuttur. Her isteyen bu dr- devlete giremez. eyh kimi isterse onu hizmete kor. eyh lyk olan mezn eder ki, bu tarkatn deti byledir. Peygamber Efendimizin doum gn, Regip, Mr, Bert, Kadir ve iki bayram gecesi ihvanlar hnghta toplanr, mevlitler okunup Hatm-i Hcegn yaplr. Bunlar da yatsdan sonra olur. bunlar yapldktan sonra bz mnsip sreler okunur, rivyet sretiyle renilmi olan dualar edilir, daha sonra yetmi bin tehll tamamlanr ve bylelikle gecenin drtte biri veya bete biri kalr ki, herkes kyml-leylini klar. hvanlar bu geceleri bylece ihy etmi olurlar. Bir de bu mbrek gnlerde eyh-i muhterem derghta vaaz eder; fakat bu vaazlarda erkekler olmaz. nk bz kadnlar toplanp eyhin nasihatlerini dinlemek iin rtl bir ekilde dergha gelirler ve bylece dergh tammen onlara mahss olur. Bunlar irk vaktinden sonra toplanrlar ki, kadnlarn dp ve erkn bylece olmaktadr. Vaaz ve nashatler bitince bu rtl kadnlarn hepsi giderler.

216

Ayrca bayramlarda bir ok mmin ve ihvn- din namazdan sonra toplanr, hepsi derghta sraya dizilir ve birbirleriyle bayramlarlar. Bu durumda Hakkn feyzi ortaya kar, yalsyla genciyle alap inleirler. Sonra eyh ellerini kaldrr, ummi bir duada bulunur ve orada bulunan herkes mn der ki, iitenler buna hep hayrn olur. Ve yine bz mahallerde mescitlere ihvn- din, zmre-i zkirn toplanr ve bu toplanma da yatsdan sonra olur, hepsi orada Hatm-i Hcegn yaparlar. Bu Hatm-i Hceler her gece vardr. Bir de bz evlerde bayanlar toplanr, Kurn- Kerm hatmeder, sonra da Hatm-i Hcegn yaparlar. Bu rtl kadnlar iinde sliht, knitt, bidt ve zkirt vardr. Bu kadnlar gizlice zikrederler; nk onlar da zikirle mkelleftirler. Ktib Mustafa Efendi, bilinen saydmz bu usldr, bunlarn oka ksmlar bulunmakla berber, onlar zikredecek olsaydk bu kitaba smazd der. Dergh hakknda bz eyler daha vardr. Kurban bayramnda vey sir zamanlarda kurban veya nezir iin bz kimseler tekkeye kurbnlarn hediye ederler veya akka kurbanlarn orada keserler. te bunlar dergh iin piirilir ve onlarn hepsi bir sene yenir. Derghn baka bir yerden yiyecek denei olmad gibi, kimseden de eti sebzesi gelmez. nk derghn btn adamlar, mrid-i kmili ve hdimleri, tammen takv ehli ve mtevekkildirler ki, onlarda kanat rkn olmutur. Hak Tel onlara infk ettii iin onlar dnyda rzk endiesi ekmezler. Allhu Tel hi umulmadk yerden rzk ve nasp verir, yni onlar hi hesaplamadklar yerden rzklandrr. nk bunu Hak Tel vad etmitir Her kim Allahtan korkarsa onun iin bir k yeri nasip eder ve onu hi hatrna gelmeyen bir cihetten rzklandrr ve her kim Allaha tevekkl ederse artk O, ona kfdir.450 Derghn vakf gibi geliri yoktur. Orann geliri hep hediye veya hesapta olmayan, umulmadk bir yerden olur.451

450 451

Talak, 65/2,3. Mustafa Fevzi, Risle-i Ziyiyye, 340-343.

6. SONU Ktib Mustafa Fevzi b. Numan Efendinin gerek kitaplar gerekse Cerde-i Sfiyyedeki tasavvuf ierikli yazlar, son dnem Osmanl ulemsnn tasavvuf anlayn yanstmas asndan olduka nemlidir. Mustafa Fevzi Efendinin tasavvuf yazlarnn ise ayrca dikkat ekici bz zellikleri vardr. ncelikle yazarmzn dili sde ve akc olup, metin arasnda yet ve hadisleri serpitirmesi, onun Kurn ve Snnet izgisinde olmann ne kadar nemli olduunu vurgulamak istediini gsterir. Sz konusu yazlarnda o, yet ve hadisleri ir ynden yorumlayarak birtakm tasavvuf/irfn sonulara varmaktadr. Yalnz onun manzum ve nesir trndeki yazlar dil hususunda farkllk gsterir. Manzum eklindeki yazlar gyet sde ve akcyken; nesir eklindekiler gyet ar bir dil zelliine shiptir. Bilindii zere tasavvuf daha ok mnev meselelerle urar. Bunun sonucu olarak da bu meseleler bzen halk tarafndan tam olarak anlalmayabilmektedir. Bu durumu tesbit eden Mustafa Fevzi Efendi, tasavvuf konular ykleme yoluyla anlatmay semi olduu grlr. Tasavvuf tarihinde nemli bir yere ship olan ryetullah, vahdet-i vcd, vahdet-i hd, rbta, zikir, murkabeler, edepler ve kermet gibi konulardan bahsederken ilm kriterleri elden brakmamas da dikkatlerin zerinde toplanmasna vesle olmutur. Ayn zamanda Mustafa Efendi, tasavvufun hemen hemen btn konular hakknda yazlar yazm ve bu konular da rneklerle anlatmaya gayret etmitir. Yazlarndan da anlaldna gre Mustafa Fevzi Efendi tasavvuf konulara hkim olmakla berber, onun irlik yn de clib-i dikkattir. ledii konularn derinlikli bir fikr muhtevya ship olmas bir yana, bu konular ifdesi zor bir yntem olan iirsel anlatmla yazmas, onun ve o gnk toplumun ilm ve sanatsal seviyesini ortaya koymaktadr.

218

Mustafa Fevzi Efendinin tasavvuf ierikli yazlarnda dikkatleri eken grlerinden bzlar ksaca unlardr: O, mnev yolculukta eit slikin olduunu ve onlarn u ekilde hareket ettikleri ynnde gr bildirmitir: Mbtedler, farz namazlar ihy edip, snnetleri terk etmemeye, iyi ve kty birbirinden ayrt etmeye dikkat etmekle yetinirler. Mustafa Fevzi Efendi, mbted olan slikin bundan baka evrd edinmesine gerek olmadn, fazla vakti varsa zikrini yaparak fikr kuvvetlerini zikre sarf etmesinin daha uygun olacan syleyerek byle kimselerin dny ilerini terk etmekten saknmalarnn, nefslerinin hlelerine meyletmemelerinin de ok nem arz ettiini vurgulamaktadr. Mutavasst slikler, mbtedlerin dikkat etmesi gereken hususlara ilveten, virdlerine dikkat ederler ve nfile namazlar klmaya da zen gsterirler. Mellifimiz, bu durumdaki sliklerin Hakkn feyzini namazda bulduklarn syler. Mntehler ise, Kurn ve Snnete uyma noktasnda ok titiz davranrlar. Onlar, Allhu Telnn feyzini Kurndan alr, onunla mesrr olurlar. Bu ifdeler, tasavvuf yolunda ilerleyen kimselerin ilerleyiinin ancak Kuran ve Snnete ballkla olabileceini gstermektedir. Onun; ilim, amel ve ihlas lsnn gerekliliine dikkatleri ekmesi, gnmz insannn da dm olduu hatay gzler nne sermesi asndan ayr bir nem tar. Mustafa Efendinin, athiyelerde bulunan bz sfiler hakknda yapm olduu tesbitler de gyet dikkat ekicidir. O, bu sflerin durumunu yle aklar: Mevlnn ak bu ztlarn canlarna tesir ettii iin, halleri onlara glipti ve onlar hep makam- ruhtan sz sylemekteydiler. Bizlere nispetle onlar havsd ve bu szlerin sdr olduu vakit onlar henz hssul-havs olamamlard. Onlardan bylesi athiyeler sadr olduu vakit, onlar cem makamna yeni gelmiler ve onlara kenzi muhfiden bz hazineler henz almt. Eer bu zatlar cemul-cem makamna gelmi olsalard, bu athiyeler onlardan sdr olmazd. Ayrca Ktib Mustafa Fevzi Efendi, cem makmnn yle kolay bir makam olmadna, herkesin bu yeri tez tez geemediine ve ou kiinin ayann burada kaydna dikkatleri ekerek, bundan dolay bu

219

makamda ok dikkatli olunmas gerektiine vurgu yapmas da slikler asndan byk bir nem tar. Ayn zamanda Mustafa Fevzi Efendinin gerek mrid rbtas, gerekse dier tasavvuf konular anlatrken ok sayda eserden faydalanmas, onun eserlerini hazrlarken nasl bir ilm ciddyet iinde olduunun ve bu konular ak ve evkle hazrladnn en byk delli olsa gerek. Bu almamzla Mustafa Fevzi Efendinin, zellikle rbta, athiyeler, vahdet-i vct, vahdet-i hd, terk-i sr, terki hkm, mrid-i kmil, mrid, erat, tarkat, hakkat, marifet, latfeler, edepler vb sayamayacamz bir ok konuda ok orijinal grlere sahip olduunu grdk. Mellifimizin kabz ve bast, inkbz ve inbist hallerinin havtrla irtibtl olduunu syleyerek, bunlar nefs, eytan, melek ve Hakktan gelenler diye snflandrmas, ayrca bunlarn kalbin hangi tarafndan geldiini de anlatmas, onun bu hususta iyi bir tasavvuf eitim aldn gstermektedir. Ayrca onun, havtrn geli yerlerinin fark edilebilmesinin gyet zor olduuna iret edip, bunu anlamann pratik yollarna yer vermesi, slikler asndan byk kolaylklar salad kanaatindeyiz. Osmanl, Mustafa Fevzi Efendi gibi birok talebe yetitirmi ve bunlar da eitli alanlarda hizmetler vermilerdir. Onun gibi baka mutasavvf melliflerin de dncelerinin, tarihin tozlu sayfalarnda kalmayp gnmz insanlarnn bilgisine sunulmas, hem ilm ve hem de kltrel ynden birok fayda salayacaktr.

7. KAYNAKLAR

ABDLBK, Muhammed Fuad, Mucemul-Mfehres li-Elfzil-KurnilKerm, Darul-Hadis, Kahire, 1988. ACLN, smail b. Muhammed, Keful-Hafa ve Mzll-lbs Ammetehera Minel-Ahdsi Al el-sinetin-Ns, I-II, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1422 (2001). AHMED B. HANBEL, Msned, I-X, Beyrut, 1991. Ahmed Ziyddn Gmhanev Sempozyumu Bildirileri, stanbul, 1992. ALYYL-KR, Mirktl-Meftih erhu Miktil-Mesbh, I-XI, Beyrut, 1994. ---------, erhu Musnedu Eb Hanfe, Beyrut-Lbnan. ATTR, Feridddin, Tezkiretl-Evliy, Haz.: Sleyman Uluda, st., 1991. BARDAKI, Mehmet Necmettin, Sosyo-Kltrel Haytta Tasavvuf, Isparta, 2000. BUHR, Eb Abdillah Muhammed b. smail, Sahih-i Buhr, I-VI, Dru bn Kesir, Dmek, 1414. BLMEN, mer Nasuhi, Kuran- Kermin Trke Mel-i lisi, Ankara, 1962. CRCN, Seyyid erif, Tarift, Trc. ve erh: Arif Erkan, st., 1997. ANTAY, H. Basri, Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, I-III, XIV. bask, st., 1988. 14.Bask ETN, smil, Edeple Var Lutufla Dn, Isparta, 1994. ---------, Tasavvuf ve Tevhidde Parlak nciler, Isparta. ---------, Mminin stikmeti Velnin Kermetidir, Isparta, 1994. DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 2003. GAZZL, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmid-Din, I-IV, Msr, 1957.

221

GMHNEV, Ahmed Ziyddn, Rmz El-Ehds, I-II, terc.: Abdlazz Bekine, haz.: Ltfi Doan M. Cevad Akit, 1982. GNDZ, rfan, Gmhnev Ahmed Ziyddn, stanbul, 1984. GNGR, Erol, slm Tasavvufunun Meseleleri, stanbul, 1998. HCVR, Ali b. Osman Cllb, Kefl-Mahcb, (Hakkat Bilgisi), Haz.: Sleyman Uluda, stanbul, 1982. BNL-EMN M. Kemal nal, Son Asr Trk irleri, I-IV, III. bask stanbul, 1988. BN MANZUR, Ebul-Fadl Cemluddin Muhammed b. Mkrim, LisnlArab, I-XV+3, Messesetut-Tarhil-Arab, Beyrut, 1413/1993. BN RD, Bidyetl-Mctehidn ve Nihyetl-Muktest, I-II, Beyrut. MAM RABBN, Ahmed Fruk Serhend, el-Mektbt, stanbul. slm Ansiklopedisi, M.E. Basmevi, st., 1961. KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, II. bask, stanbul, 1990. KUEYR, Abdlkerim, er-Risle, Haz.: Sleyman Uluda, st. 1981. KELBZ (GLBD), Taarruf, Haz. Sleyman Uluda, stanbul, 1992. MEVLN, Safiyyddn, Reaht Aynl-Hayt, stanbul. NUMAN, Mustafa Fevzi, Hediyyetl-Hlidn f Menkb-i Kutbl-rifn Mevln Ahmed Zyddin b. Mustafa el-Gmhnev, (Menkb- Ziyiyye), stanbul, 1313. -----------, Risle-i Mirt-hd fi Meseleti Vahdetil-Vcd, stanbul, 1320. -----------, Kitab sbatil-Meslik fi Rbtatis-Slik, stanbul, 1324. -----------, Mizanul-rfan, stanbul, 1325. -----------, Menkb Hasaniyye fi Ahvlis-Seniyye, stanbul, 1327. -----------, mss-Saf fi Evsafil-Mustafa, stanbul, 1331. -----------, zhr- Hakikat, stanbul, 1331. -----------, Orduya Arzuhal, stanbul, 1331. -----------, Risle-i Ziyiyye (Kitb- Ziyiyye), el yazmas, mellif hatt. -----------, Hilye-i Sdt, el yazmas, mellif hatt. -----------, Rehber-i Zkir, el yazmas, mellif hatt.

222

NUMAN, Mustafa Fevzi, Vahdet-i Vcd Meselesi, ev.: Mahmut Kank; Fatma Z. Kavuku, Ankara, 2003. SM, emseddn, Kms-i Trk, stanbul, 2002. SARIKAYA, M. Saffet, slm Dnce Tarihinde Mezhepler, Isparta, 2001. SHREVERD, Eb Hafs ihbddin mer, Avriful-Marif, (Tasavvufun Esaslar), Haz.:H. Kamil Ylmaz-rfan Gndz, st., 1989. Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi, DA., st. VASSF, Hseyin, Sefne-i Evliy, I-II,(haz.: Ali Ylmaz-Mehmet Akku), st., 1999. YAZIR, M. Hamdi, Hak Dni Kurn Dili, I-X, stanbul, 1992. YILDIRIM, Ahmet, Tasvvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, Ankara, 2000. YILMAZ, Hlya, Dnden Bugne Gmhnev Mektebi, stanbul, 1997. YILMAZ, Necdet, Tasavvuf db ve Erkn, stanbul, 2001.

ZET Bu alma asl itibariyle drt blmden olumaktadr: Birinci blmde Ktib Mustafa Fevzi b. Numan Efendinin hayt ve eserleri incelenmitir. Mellifimizin eserlerinin ou eski harflerle baslm, birka ise mellifin kendi hattyla (el yazmas) yazl olarak tarafmzdan temin edilmitir. Ayrca onun, dnemin nemli tasavvuf muhtevl dergilerinden Cerde-i Sfiyyede yazm olduu makleleri de bize nemli bilgiler sunmaktadr. Mustafa Fevzi Efendi, sz konusu mecmann bayazarln da yapmtr. kinci blmde, Mustafa Fevzi Efendinin tikd grleri

anlatlmaktadr. Burada mmet-i Muhammednin tikatlarna gre tasnfi ve temsil edilii gibi konulara yer verilmektedir. nc blmde, Mustafa Fevzi Efendinin tasavvuf ve tarkatlarla ilgili grlerine yer verilmitir. Burada tarkatlar ve kullandklar metotlar, zikir, mrid-i kmil, mrid, tasavvuftaki belli bal makam ve stlahlar, varlk mertebeleri gibi konular ele alnmtr. Drdnc ve son blmde ise Mustafa Fevzi Efendinin Hlidiyye tarkatyla ilgili grlerine yer verilmi, burada Hlidlerde haf zikrin edepleri, Hatm-i Hcegnn edepleri, tertbi, srlar ve talar anlatlm, son olarak da Ziyiyye tarkatnn uslne yer verilmitir. iir ve edebiyat yn de gl olan mellifimizin dilinin olduka sde ve anlalr olduu gzlenmektedir. Sonu olarak, Osmanlnn son dneminde yetimi olan Mustafa Fevzi Efendi ve onun gibi dier yazarlarn bu tr derinlikli rnler vermeleri, dnemin dil, edebiyat, sanat ve tefekkr seviyesini gstermesi bakmndan olduka nemlidir.

LIFE OF KATIB MUSTAFA FAWZI IBN NUMAN AND HIS STUDIES AND HIS SUFISTIC VIEWS

ABSTRACT

This study is compose of three sextions. In first section, it have been dealt with life and studies of Katib Mustafa Fawzi ibn Numan Efendi. Most of our authors Works had published with old letters and some of them had written with his own handwriting which we provided all of them. Besides, his articles he had written in Carida-i Sufiyya, one of most importance and sufistic content periodical in his period, presents us important informations. Mustafa Fawzi, also do editorship of in question periodical. In the second section, it had been give place to views of Mustafa Fawzi connecting with sufism and sects. It is dealt with here topics of sects, their methots, dhikr (mention), rules and costums of sect, mursid-i kamil (real teacher), murid (pupil of sect), melodical patterns and terms in sufism, and levels of existance. In the third and final section, it is presented Mustafa Fawzis views connecting with Halidiyye Sect. In here, manners of secret mention (khafi dhikr) in Halidities, Khatma-i Hacagans costums, arragments, mysteries and stones are explained and finaly, it also give place to method of Ziyaiyya sect. It is seen that language of our author, who is powerful an poems and literary, is simply and understantable. Consequently, deeper productions which given by Mustafa Fawzi Efendi and other authors like him, lived and broguht up in latest period of Otoman Empire is most importance for showing levels of language, literary, art and thoyght of this period.

EKLER