MATERIAOZNAWSTWO

Prowadzcy:
dr hab. in. Marek Szkodo
Pok. 218
TEMATY WYKADW
1. Charakterystyka cia staych
2. Struktura materiaw
3. Defekty struktury
4. Budowa stopw metali
5. Ukady rwnowagi fazowej
6. Ukad rwnowagi elazo-wgiel
7. Technologie wytwarzania materiaw
8. Obrbka plastyczna tworzyw metalowych
9. Obrbka cieplna tworzyw metalowych
10. Waciwoci materiaw
11. Degradacja materiaw
12. Stopy elaza
13. Stopy metali nieelaznych
14. Tworzywa niemetalowe
ZASADY ZALICZENIA
Pytania egzaminacyjne:
www.pg.gda.pl/~kkrzyszt/kim
Egzamin zerowy, termin pierwszy i
poprawkowy
10 pyta 45 minut
Zasada minimum 50%
ciganie: nie zaliczenie w danym terminie,
0,5 oceny niej na nastpnym
CHARAKTERYSTYKA CIA
STAYCH

Materia i jej skadniki

Gwne grupy materiaw inynierskich
Dobr materiaw
Pojcie inynierii materiaowej
Materia i jej skadniki
Czstki elementarne materii
Ponad 300 czstek, zoonych z 6 kwarkw
i 6 leptonw
Najwaniejsze: elektrony i neutrina
(leptony), protony i neutrony (nukleony)
Atomy: jdra i elektrony
Pierwiastki chemiczne: zbiory atomw o
jednakowych adunkach jder
Budowa atomu
Liczba masowa: liczba nukleonw w jdrze
Masa atomowa: stosunek redniej masy
atomu do masy 1/12 atomu C12
Ukad okresowy: gazy szlachetne, metale
alkaliczne i ziem alkalicznych, metale
przejciowe, metale ziem rzadkich,
aktynowce, pierwiastki amfoteryczne,
niemetale
Materiay inynierskie i ich
waciwoci
Materiaoznawstwo a inynieria
materiaowa

Materiaoznawstwo nauka o materiaach

(budowie, waciwociach i metodach
bada).
Inynieria materiaowa nauka
o ksztatowaniu waciwoci materiaw
przez zmian struktury.
 Rodzaje waciwoci
Waciwoci ekonomiczne
Mechaniczne waciwoci objtociowe
Niemechaniczne waciwoci
objtociowe
Waciwoci powierzchni
Waciwoci produkcyjne
Waciwoci estetyczne
Cena i dostpno
Gsto
Wspczynnik sprystoci i tumienia
Granica plastycznoci, wytrzymaoci na
rozciganie, twardo
Odporno na pkanie
Wytrzymao zmczeniowa, odporno
na zmczenie cieplne
Odporno na pezanie
Waciwoci cieplne
Waciwoci optyczne
Waciwoci magnetyczne
Waciwoci elektryczne
Utlenianie i korozja
Tarcie, cieralno i zuycie
atwo wykonania, czenia czci,
wykoczenia
Wygld, powierzchnia, dotyk
Grupy materiaw

Grupa Materia
eliwo i stale
Aluminium i jego stopy
Mied i jej stopy
Metale i stopy
Nikiel i jego stopy
Tytan i jego stopy
Kobalt i jego stopy
Polietylen (PE)
Polimetakrylan metylu (PMMA)
Polimery
Polistyren (PS)
Polichlorek winylu (PCV)
Tlenek glinu Al2O3
Ceramika i szka
Cement i beton
Polimery zbrojone (GFRP lub CFRP)
Kompozyty
cermetale
 Grupy materiaw cd.

Metale i ich stopy

Opony ze Beton zbrojony
stalowym kordem
Cermetale
Kompozyty

CFRP GFRP
Polimery Polimery z wypeniaczami Ceramiki i szka
 Przyblione ceny rnych grup materiaw
Cena za ton
Zastosowanie Materia
($)
Drewno, cement, stal
Konstrukcje due i proste 60 - 550
konstrukcyjna
Metale, stopy i polimery
Konstrukcje rednie i mae W samolotach, samochodach 550 - 5500
przyrzdach itp.
Stopy, materiay specjalne
opatki turbin nowoczesne kompozyty 5500 200 000
(CFRP BFRP)
oyska, styki elektryczne,
Szafir, srebro, zoto 2000 000 2 mln
cieki w mikroukadach
Narzdzia tnce i polerujce Diamenty przemysowe 900 mln
 Projektowanie inynierskie
Waciwoci

Wynikajce ze Uwarunkowane czynnikami zewntrznymi

struktury materiau zwizanymi z produkcj

Mechaniczne waciwoci Cena i dostpno

objtociowe

Cechy produkcyjne, atwo

Niemechaniczne Projektowanie wytwarzania, czenia
waciwoci objtociowe

Waciwoci powierzchni Walory estetyczne, wygld,

faktura powierzchni
Struktura zuycia materiaw
Materia % (cakowitych kosztw)
eliwo i stal 27
Drewno i tarcica 21
Mied 13
Tworzywa sztuczne 9,7
Srebro i platyna 6,5
Aluminium 5,4
Guma 5,1
Nikiel 2,7
Cynk 2,4
Cyna 2,2
Masa papiernicza/papier 1,6
Szko 0,8
Wolfram 0,3
Rt 0,2
Inne 1
 Dostpno materiaw
Pierwiastek Skorupa ziemska Pierwiastek Oceany Pierwiastek Atmosfera
Tlen 47 Tlen 85 Azot 79
Krzem 27 Wodr 10 Tlen 19
Aluminium 8 Chlor 2 Argon 2
elazo 5 Sd 1 Dwutlenek wgla 0,04
Wap 4 Magnez 0,1
Sd 3 Siarka 0,1
Potas 3 Wap 0,04
Magnez 2 Potas 0,04
Tytan 0,4 Brom 0,007
Wodr 0,1 Wgiel 0,002
Fosfor 0,1
Mangan 0,1
Fluor 0,06
Bar 0,04
Stront 0,04
Siarka 0,03
Wgiel 0,02
Masa skorupy ziemskiej do gbokoci 1 km 31021 kg, oceanw 1020 kg, atmosfery 51018 kg
 Zuycie materiaw

dC r
C0
dt 100
r przyrost procentowy w roku
C [ tona/rok]

C0 szybko zuycia dla t=t0

r (t t0 )
C C0 exp
100
Pole = zuycie
C0 pomidzy t0 i t Czas podwojenia zuycia tD
t0 otrzymamy przyjmujc C/C0=2
Czas t [ lata] t
100 70
Dla stali r = 3,4% to tD~20 lat tD ln 2
r r
Dla aluminium r = 8% to tD~9 lat
Dla polimerw r = 18% to tD~4 lat
 Schemat McElveya

Zoa zidentyfikowane Zoa niezidentyfikowane

Zoa Zoa
Opacalne
dostpne perspektywiczne
Prg
opacalnoci
wydobycia Ulepszona
technologia Malejca
opacalno
Nieopacalne wydobycia Cao z

Rosnca niepewno geologiczna

Energochonno materiaw
Materia Energia GJ/t
Aluminium 300
Tworzywa sztuczne 100
Mied 100 ze wzrostem do 500
Cynk 70
Stal 50
Szko 20
Cement 8
Cega 4
Drewno 2
wir 0,1
Ropa naftowa 44
Wgiel 29
Koszt energii w 1980 4,4 $/GJ
 Wizania pomidzy atomami

Dwa czynniki wpywaj na waciwoci materiaw

Siy ktre utrzymuj atomy razem siy midzyatomowe
Sposb uoenia atomw
 Wizania pomidzy atomami cd.

Wizania pierwotne (silne, rozrywaj si topi w temp. 1000 5000K)

Jonowe
Kowalencyjne
Metaliczne
Wizania wtrne (sabe, rozrywaj si topi w temp. 100 500K)
Van der Vaalsa
wodorowe
W ceramikach i metalach atomy s utrzymywane jedynie przez
wizania pierwotne dlatego maj one wysokie w. mechaniczne
 Wizania jonowe

Krzywa si odpychajcych
Na+ Cl
U Pojedyncze jony np. Na+

atomy np. Na
0
+11 Krzywa przycigania
q2 +17
F elektrostatycznego
40 r 2

r r0~1 nm r

q2
U Fdr
r
40 r
 Wizania kowalencyjne

H H H2
Wystpuj w czystej formie w diamencie, Si czy Ge
Diament- uwsplnione elektrony zajmuj obszary rozcigajce si ku
naroom czworocianu, prowadzc do powstania kierunkowych wiza

C C C C
C C C C
C C C C
C C C C
Wizania metaliczne

Jony metali

Gaz swobodnych elektronw

 Wizania wtrne Van der Vaalsa

S wynikiem dipolowego przycigania pomidzy atomami

obojtnymi elektrycznymi

+ _
_ +

Przypadkowy dipol Indukowany dipol

pierwszego atomu drugiego atomu
 Wizania wodorowe

Atom tlenu

Atom wodoru

Kady atom H oddaje swj elektron najbliszemu atomowi O.

Dodatnio naadowany jon H dziaa jak wizanie mostkowe pomidzy
ssiednimi jonami tlenu, czciowo dziki temu, e przegrupowanie
adunku powoduje powstanie momentu dipolowego w kadej
czsteczce H2O (co powoduje przyciganie innych dipoli H2O

Wizania wodorowe utrzymuj czsteczki wody w stosunkowo duej

odlegoci wzajemnej, dlatego ld ma mniejsz gsto ni woda
Podstawowe grupy materiaw
Materiay: ciaa stae o waciwociach
umoliwiajcych ich stosowanie przez
czowieka do wytwarzania produktw
Materiay naturalne, wymagajce jedynie
nadania ksztatu
Materiay inynierskie: tworzywa
metalowe, tworzywa ceramiczne, polimery,
kompozyty
Rodzaje wiza midzy atomami wystpujcymi w
podstawowych grupach materiaw inynierskich
Podstawowe grupy materiaw
inynierskich
Charakterystyka metali
Tworzywa metalowe charakteryzuj si
wizaniem metalicznym
Stopy metali: ukady wieloskadnikowe
zoone z wicej ni jednego pierwiastka, o
przewadze wizania metalicznego
Waciwoci metali i stopw
Dobre przewodnictwo elektryczne i cieplne
Dodatni temperaturowy wspczynnik
rezystywnoci
Poysk metaliczny
Plastyczno
 Procesy technologiczne metali i
stopw
Otrzymywanie z rud procesami metalurgii
Otrzymywanie elementw metalowych:
odlewnictwo, przerbka plastyczna,
obrbka skrawaniem, metalurgia proszkw
Ksztatowanie waciwoci: obrbka cieplna
Uszlachetnianie powierzchni: inynieria
powierzchni (warstwy wierzchniej)
Podstawowe stopy metali
Stopy elaza z wglem: stale, staliwa,
eliwa
Metale nieelazne i ich stopy
Charakterystyka ceramik
Ceramiki: materiay nieorganiczne o
jonowych i kowalencyjnych wizaniach
Wytwarzane zwykle w
wysokotemperaturowych procesach
nieodwracalnych
Materiay ceramiczne: ceramika
inynierska, cermetale, ceramika porowata,
szka, ceramika szklana
Waciwoci materiaw
ceramicznych

Bardzo wysoka wytrzymao

Twardo
Krucho (plastyczno bliska zeru)
Niezdolno do poddawania obrbce
cieplnej i plastycznej
 Ukady atomw w polimerach

Polimery s olbrzymimi, acuchowymi czsteczkami, w ktrych atomy

s poczone ze sob wizaniami kowalencyjnymi. Taki acuchowy
szkielet jest zwykle zbudowany z atomw wgla np. polietylen.
Otrzymuje si go dziki katalitycznej polimeryzacji etylenu:

H H H H H H H H

C= C C C C C C C itd.

H H H H H H H H
Ukady atomw w polimerach

Atomy wodoru W wielu polimerach acuchy s

uoone przypadkowo, a nie wg.
Atomy wgla regularnego trjwymiarowego
wzoru s zatem niekrystaliczne
czyli amorficzne.

W innych polimerach acuchy mog ukada si

jedne na drugich w t i z powrotem. Taka
powtarzalno prowadzi do krystalicznoci
polimeru.
Charakterystyka polimerw
Materiay organiczne zoone ze zwizkw
wgla
Makroczsteczki powstae w wyniku
poczenia monomerw
Tworzywa sztuczne: polimery z dodatkiem
barwnikw, pigmentw, katalizatorw,
napeniaczy, zmikczaczy, antyutleniaczy
Schemat prostoliniowego odcinka typowego acucha
polietylenu (cay acuch moe zawiera 50 000 podstawowych
jednostek monomerycznych)
Waciwoci polimerw
Niska gsto
Waciwoci izolacyjne
Sabe odbicie wiata
Dua odporno chemiczna
Ograniczona moliwo poddawania
obrbce cieplnej i plastycznej
Na fioletowo zaznaczono pierwiastki tworzce
polimery a na rowo materiay ceramiczne
Podstawowe grupy polimerw
Plastomery: polimery o wydueniu przy
rozerwaniu do 200%; termoplasty i
duroplasty (utwardzalne)
Elastomery: polimery o skonnoci do
duych odksztace sprystych
Otrzymywanie polimerw
Polimeryzacja (czenie monomerw bez
reszty)
Kopolimeryzacja i poliaddycja (czenie co
najmniej dwch rnych monomerw)
Polikondensacja (czenie monomerw z
wydzieleniem produktu ubocznego)
Charakterystyka kompozytw
Podzia ze wzgldu na osnow: metalowe,
ceramiczne i polimerowe
Wzmocnienie (zbrojenie): proszek, krtkie
wkna lub patki, dugie wkna
Klasy materiaw kompozytowych
Dobr materiaw
Wasnoci materiau jako kryteria doboru
Wytrzymao i gsto materiaw
Elementy sieci przestrzennej
Sie przestrzenna: przesunicie paszczyzny
sieciowej w kierunku do niej
nierwnolegym
Wzy sieci: punkty przecicia prostych
sieciowych
Elementy sieci przestrzennej: paszczyzny
sieciowe, proste sieciowe, wzy sieci
Komrka elementarna

Komrka elementarna: rwnolegocian o

parametrach sieciowych a,b,c
Opis komrki sieciowej przez parametry
sieciowe a,b,c, oraz kty ,,
Wskanikowanie
Wskanikowanie wzw sieciowych hkl
Wskanikowanie kierunkw
krystalograficznych [hkl]
Wskanikowanie paszczyzn
krystalograficznych (hkl)
 Wskanikowanie wzw sieciowych

Wsprzdne wza sieciowego okrelaj liczby

periodw identycznoci a,b,c, o ktre jest oddalony
wze od pocztku ukadu wsprzdnych
odpowiednio wzdu osi x,y oraz z. Osie ukadu
wsprzdnych s rwnolege do krawdzi
elementarnej komrki sieciowej.
Pozycje atomw ctrujcych podstawy, ciany lub
przestrze komrki zoonej opisuje si
wsprzdnymi uamkowymi
Wsprzdne wzw i kierunkw sieci

[110]
 Uoenie atomw w ciaach staych

Wiele materiaw inynierskich (metale, ceramiki) jest

zbudowanych z maych krysztaw, w ktrych atomy s
uoone wedug regularnie powtarzajcych si,
trjwymiarowych wzorw
 Wskanikowanie paszczyzn krystalograficznych

W celu paszczyzny sieciowej naley okreli liczby periodw

identycznoci, odcitych przez dan paszczyzn na poszczeglnych
osiach ukadu wsprzdnych x,y,z, wyznaczy ich odwrotno i
nastpnie otrzymane uamki sprowadzi do wsplnego mianownika.
Liczniki uamkw o wsplnym mianowniku oznaczone odpowiednio
h,k,l stanowi wskaniki sieciowe paszczyzny (wskaniki Millera),
ktre podaje si w nawiasach okrgych (hkl). Paszczyzna rwnolega
do jednej z osi ukadu wsprzdnych przecina j w nieskoczonoci
co daje wskanik paszczyzny w tym kierunku 0 (np. a/ = 0). Gdy
paszczyzna przecina dan o przy wartociach ujemnych, to wskanik
przyjmuje znak minus zapisywany nad wskanikiem np. (hkl)
 Uoenie atomw w krysztaach
z (1/2 1/2 1) [1 1 2] 1 1 2

Sie regularna
paskocentrowana A1
a
y Fe,, Al., Cu, Ag, Co, Pb, Ni, Au .
[1 1 0] Sekwencja ABCABC
x

Wskaniki Millera
x y z
2 3 4
1/2 1/3 1/4
c
b
a 6/12 4/12 3/12

(6 4 3)
 z

x
 Uoenie atomw w krysztaach

Sie heksagonalna zwarta A3

Mg, Zn, Cd, Be, Co,

Sekwencja ABAB
 Wskanikowanie paszczyzn w sieciach
ukadu heksagonalnego
Wskaniki Millera-Bravais-go ukad wsprzdnych o
trzech osiach x,y,u usytuowanych pod ktem 120 wzgldem
z siebie w paszczynie podstawy i czwartej z do nich .
(0001) Odcinki odcite przez paszczyzn na
poszczeglnych osiach ukadu przeksztaca
u si na wskaniki sieciowe (hkil) w taki sam
sposb jak w ukadzie regularnym.
Poniewa i= (h+k) wskanik i jest czsto
pomijany lub zastpowany kropk. Zapis
uproszczony przyjmuje wtedy posta (hk.l).
y

x
Uoenie atomw w krysztaach

Sie regularna
przestrzennie
centrowana A2

Fe,, Mn, Cr, W, Mo, V, Nb, Li ..

Stopie wypenienia przestrzeni sieci krystalicznej jest

okrelony przez stosunek objtoci przestrzeni zajtej przez
atomy do cakowitej objtoci komrki
 Liczba rdzeni atomowych na jedn elementarn komrk sieci A2

1+8 = 2

Liczba rdzeni atomowych na jedn elementarn komrk sieci A1

6+8 = 4
 Liczba koordynacyjna

Liczba koordynacyjna lk, rwna jest liczbie najbliszych i

rwno oddalonych rdzeni atomowych od dowolnego
wybranego rdzenia atomowego w sieci krystalicznej.
Okrelanie paszczyzn sieciowych

(123) (311)
 Okrelanie paszczyzn sieciowych
(212) (012)
Symetria krysztau
Proste elementy symetrii: rodek,
paszczyzny, osi symetrii
Rodzaj elementw symetrii decyduje o
podziale krysztaw o komrce
prymitywnej na 7 ukadw
krystalograficznych
Komrka prymitywna: atomy wycznie w
wzach sieci
 Podstawowe ukady krystalograficzne

regularny tetragonalny z rombowy romboedryczny

z z
z

c
y y y y

a
b
x a=b=c x a=bc x a b c x a=b=c
===90 ===90 z ===90 ==90
heksagonalny z z

trjskony
jednoskony
xIII
y y
xII y

x a b c x a b c 90
xI ==90 90
 Ukady i sieci krystalograficzne
metali
A1 (RSC) regularna ciennie centrowana
A2 (RPC) regularna przestrzennie
centrowana
A3 (HZ) heksagonalna zwarta
metale nie krystalizuj w ukadach
jednoskonym i trjskonym
 Zaleno waciwoci metalu od jego
budowy krystalicznej.
Anizotropia waciwo, ktra objawia si
zrnicowaniem badanej cechy w zalenoci od kierunku
badania,
Polimorfizm moliwo wystpowania tego samego
pierwiastka w rnych sieciach krystalograficznych,
zwanych odmianami alotropowymi
Niektre metale maj wicej ni jedn odmian alotropow
np. elazo w temperaturze do 912 C posiada odmian
alotropow Fe () o sieci A2, natomiast w temperaturze
powyej 912 C posiada odmian alotropow Fe () o sieci
A1. Zmiana uoenia atomw Fe skutkuje zmian
wasnoci np. mechanicznych, chemicznych i fizycznych
np. Fe () jest ferromagnetykiem a Fe () nie daje si
namagnesowa.
 Struktury krystaliczne
materiaw ceramicznych

Bardziej zoone ni metali

Wizania od czysto jonowych do czysto
kowalencyjnych
Struktury jonowe (liczba kationw rwna
liczbie anionw)
Komrka elementarna NaCl
Komrka elementarna ZnS
Komrka elementarna Al2O3
Ceramika krzemianowa
Gwnie atomy krzemu i tlenu
Struktura tetraedryczna
Krzemionka moe wystpowa jako
kryszta, ciao niekrystaliczne lub szko, o
uoeniu atomw typowym dla cieczy
zamroonej
Krzemiany warstwowe
 4-
Tetraedr SiO4
Krystaliczny SiO2 Niekrystaliczny SiO2
Schemat rozmieszczenia jonw w szkle
sodowo-krzemianowym
Struktury odmian alotropowych wgla

Grafit
Diament
Fullereny
Nanorurki
Sadza (wgiel amorficzny)
Struktura sieciowa grafitu
 Diament

Struktura sieciowa Komrka elementarna sieci regularnej

Model czsteczki sadzy
Model ziarnistej struktury wgla
szklistego
Schemat struktury wstgi wkien wglowych
wytwarzanych z poliakrylonitrylu PAN
Struktura Fullerenu C60
Modele nanorurek
Budowa polimerw
 Schemat polimerw o rnej strukturze

liniowa

rozgaziona

usieciowana
Schemat spltanych i skrconych acuchw
w strukturze materiaw polimerowych
Pytkowa struktura lamelarna acuchw
polimerowych
Struktura komrki elementarnej krystalitu
polietylenu
Schemat struktury sferolitu
Frdzlowo-micelowy model polimeru
semikrystalicznego
Helisa krysztau politetrafluoroetylenu PTFE
 Substancje amorficzne

Szka, substancje bezpostaciowe

Struktura nieuporzdkowana, porednia
midzy krysztaem i ciecz
 Defekty sieci krystalicznej
Ze wzgldu na cechy geometryczne defekty dzielimy na:
1. Punktowe maj niewielkie wymiary i s wynikiem drga
cieplnych oraz dziaania si zewntrznych, ktrym podlegaj
atomy w sieci, brak atomu w sieci nazywamy luk, a defekt
utworzony przez dodatkowy atom - atomem midzywzowym.
Defekty osabiaj wytrzymao mechaniczn. Gromadzenie si
luk powoduje pknicia. Liczba defektw ronie wraz ze
wzrostem temperatury, a wic ze wzrostem dyfuzji.
2. Liniowe dyslokacje krawdziowe, rubowe i mieszane
powstaj w wyniku utworzenia si w sieci krystalicznej
dodatkowej paszczyzny atomowej, tworz si w czasie
krzepnicia, a take podczas obrbki plastycznej.
3. Powierzchniowe. Wystpuj zazwyczaj na granicach ziaren na
skutek ich naturalnego rozrostu, prowadz do zmniejszenia
wasnoci wytrzymaociowych.
Defekty punktowe
Wakanse: wolne wzy
Atomy midzywzowe
W stopach: atomy domieszek (obce)
Defekty punktowe w krysztaach
jonowych
Kation midzywzowy

Wakans kationowy

Wakans anionowy
 Defekt Schottkyego

Defekt Frenkla
 Zanieczyszczenia

midzywzowe
anionowe

rnowzowe
Rnowzowe kationowe
anionowe
Ruch atomw
Wady struktury krystalicznej defekty punktowe
 Wady struktury krystalicznej - punktowe

wakanse defekty Frenkla

T20=10-18
Tt=10-4
Wady struktury krystalicznej defekty punktowe
Wady struktury krystalicznej defekty punktowe
Dyslokacje
Gwne rodzaje: krawdziowe, rubowe,
mieszane
Dyslokacje cakowite (doskonae) i
czciowe
Kontur Burgersa i wektor Burgersa: wektor
zamykajcy kontur Burgersa
 Wady struktury krystalicznej liniowe

dyslokacja krawdziowa
b wektor Burgersa

D
C
Kierunek polizgu

A B

Pod wpywem przyoonego naprenia nastpuje w krysztale

polizg obejmujcy nie ca paszczyzn , a tylko jej cz ABCD.
Granica strefy polizgu AD prostopada do wektora Burgersa
stanowi dyslokacj krawdziow.
Ruch dyslokacji krawdziowej
Polizg
Wspinanie (zstpowanie)
Przemieszczanie dyslokacji krawdziowej
Wspinanie dodatnie w wyniku dyfuzji wakansw do dyslokacji
Wspinanie dodatnie w wyniku dyfuzji atomw do dyslokacji
Wady struktury krystalicznej defekty punktowe
Wady struktury krystalicznej defekty punktowe
Dyslokacja rubowa
Wektor Burgersa rwnolegy do linii
dyslokacji
Prawo- i lewoskrtne
 Wady struktury krystalicznej liniowe cd.

C Jeeli cz krysztau przesuniemy

wzgldem pozostaej czci wzdu
paszczyzny Q rwnolegle do jej
krawdzi CD o wielko jednego
B parametru sieciowego to paszczyzny
sieciowe doznaj ugicia, przy czym
krawd kadej z tych paszczyzn
pokryje si z krawdzi najbliszej
D
dolnej paszczyzny. W krysztale
powstanie jak gdyby 1 paszczyzna
b
atomowa, skrcona na ksztat spirali,
Q ktrej osi jest prosta CD, stanowica
A
lini dyslokacji.
Przemieszczanie dyslokacji rubowej
 Dyslokacje mieszane

mieszana mieszana
rubowa
B
A

krawdziowa
kierunek krawdziowa
polizgu

B
rubowa
mieszana mieszana
A
Dyslokacja krawdziowa

[110]
Dyslokacja krawdziowa
 Sposb zapisywania wektora Burgersa
dyslokacji

b = ca u v w
Gdzie:
c uamek okrelajcy translacj sieci w danym kierunku
a parametr sieci

Kierunek i zwrot okrelany jest przez wskaniki sieciowe kierunku.

W krysztale sieci A1 wektor Burgersa moe czy rodek atomu w
narou komrki ze rodkiem atomu centrujcego cian. W jednym z
takich przypadkw wektor Burgersa mona zapisa jako

b = a/2 1 1 0
 Sposb zapisywania wektora Burgersa
dyslokacji cd.
1/2 y
b = a/2 1 1 0
1/2
Dugo wektora Burgersa okrelana
jest przez wyraenie:
b = ca (u2+v2+w2)
x
2 2
a a a
b 02
2 2 2
 Sposb zapisywania wektora Burgersa
dyslokacji cd.

[001]

[ 1 1 1 ] b a111
a
b 221
2

b a001

Energia dyslokacji jest proporcjonalna do wektora Burgersa w kwadracie

Dyslokacje o mniejszej wartoci w. Burgersa s bardziej ruchliwe
 Naprenie tarcia sieci
Naprenie tarcia sieci Peierlsa-Nabarro:
o = 2/K exp (-2d/Kb)
K = 1 dla dysl. krawdziowej, K=1-
(wsp.Poissona) dla rubowej, - modu
sprystoci postaciowej, d odlego midzy
paszczyznami polizgu, b wektor Burgersa
Krytyczne naprenie polizgu jest wiksze od
naprenia tarcia sieci, jeeli dyslokacja napotyka
na przeszkody: wzy dyslokacyjne, atomy obce,
wydzielenia faz
Dyslokacje pryzmatyczne i
helikoidalne
 Dyslokacje pryzmatyczne schemat
powstawania

Due nierwnowagowe Wakanse gromadz si w

stenie wakansw paszcz. gstego uoenia

Krawdziowa ptla
dyslokacyjna
 Dyslokacje helikoidalne schemat
powstawania

Dyslokacja prostoliniowa Zmiana ksztatu dyslokacji Dyslokacja helikoidalna

AB AB spowodowana jej spowodowana dalszym
wspinaniem wznoszeniem
 Oddziaywanie midzy dyslokacjami

Dwie jednoimienne dyslokacje w tej samej paszczynie

polizgu odpychaj si, dwie dyslokacje o przeciwnych
wektorach Burgersa przycigaj si.
Uskok na linii dyslokacji lecy w paszczynie polizgu
dyslokacji przegicie, natomiast powodujcy
przesunicie dyslokacji z jednej paszczyzny na drug
prg.
Wzy dyslokacyjne s wynikiem spotka dyslokacji,
podobnie siatka dyslokacji
 Uskoki dyslokacyjne

Dyslokacje przemieszczajce si w nierwnolegych paszczyznach polizgu

przecinaj si wzajemnie tworzc w kadej z paszczyzn uskok. Wyrnia si
dwa rodzaje uskokw: przegicia i progi.

- uskok na linii dyslokacji lecy w

paszczynie polizgu dyslokacji

prg uskok na linii dyslokacji

powodujcy przesunicie dyslokacji z
jednej paszczyzny polizgu na inn

Dyslokacje obarczone uskokami s mniej ruchliwe, gdy

wleczenie uskokw wytwarza rzdy wakansw i atomw
midzywzowych
Rozmnaanie dyslokacji
Gsto dyslokacji: dugo linii
dyslokacyjnych na jednostk objtoci
krysztau 1010 (warunki rwnowagi) do
1016 m-2 (w zaburzonej rwnowadze np. po
obrbce plastycznej)
Mechanizmy: rda Franka-Reada, polizg
poprzeczny
rdo Franka-Reada
Odcinek krzywoliniowy ptli
dyslokacji ABCD przemieszczajcej
si w paszczynie polizgu napotyka
wydzielenia obcej fazy i punkty B i C
ulegaj zakotwiczeniu na nich.
Przyoone naprenie styczne
powoduje wygicie si
zakotwiczonego odcinka BC a do
zetknicia si przeciwlegych
odcinkw utworzonej ptli i jej
zamknicia. Jednoczenie midzy
punktami BC tworzy si nowy
zakotwiczony odcinek dyslokacji,
ktry powoduje wytworzenie
nastpnej ptli.
 Inny mechanizm powstawania dyslokacji

Koniec A jest zakotwiczony a drugi koniec wychodzi na powierzchni

swobodn krysztau. Po przyoeniu naprenia stycznego
niezakotwiczony koniec porusza si wielokrotnie wok zakotwiczonego
koca co powoduje due polizgi w paszczynie dyslokacji AB
 Bdy uoenia

Powstaj wskutek: kondensacji wakansw,

zaburzonego wzrostu krysztau,
odksztacenia plastycznego
Mog by: zewntrzne i wewntrzne
Bd uoenia w krysztale o sieci A1
ograniczony jest przez dyslokacje
krawdziowe putwierdzone Franka
Energia Bdu Uoenia (EBU) niektrych metali i
stopw o sieci A1 i A2
Reakcje i bariery dyslokacyjne
Dyslokacje cakowite (doskonae); ruch nie powoduje
zmian w pozycjach atomw
Dyslokacje czciowe (ktowe); ruch powoduje zmiany
pooe atomw
Dysocjacja dyslokacji cakowitych
Rekombinacja dyslokacji czciowych
Dyslokacje czciowe Shockleya w sieci A1
Dyslokacje czciowe Franka w sieci A1
Bariery dyslokacyjne
Reakcje dyslokacyjne
Dyslokacje cakowite i czciowe

b wektor Burgersa

D
C
Kierunek polizgu

A B
Schemat rozszczepienia dyslokacji

Warunek dysocjacji:
b12 > b22 + b32

Warunek rekombinacji:
b12 + b22 > b32
Czworocian Thompsona

Wszystkie paszczyzny {111} wystpujce

w sieci A1 s do cian czworocianu, a
do jego krawdzi s wszystkie kierunki
polizgu 110 . Naroa oznacza si literami
ABCD, a rodki przeciwlegych cian
literami greckimi ,,,. Krawdzie
czworocianu odpowiadaj wektorom
Burgersa dyslokacji cakowitych. Odcinki
czce naroa czworocianu ze rodkami
paszczyzn np. A, B, odpowiadaj
dyslokacjom czciowym Schockleya
powstaym w wyniku dysocjacji dyslokacji
cakowitych.
Dyslokacje czciowe Franka
Dyslokacje Franka maj symbole A, B
itd. s wic do paszczyzn {111} a jej
a
warto wynosi 111 . Wektor Burgersa
3
tej dyslokacji nie ley w paszczynie
gstego uoenia, dyslokacja wic nie moe
si przemieszcza przez polizg a jedynie
przez wspinanie jest wic dyslokacj
putwierdzon. Dyslokacje Shockleya
mog rekombinowa z dyslokacjami Franka
np.
Powstaje wwczas dyslokacja cakowita AB
Reakcje dyslokacyjne krysztaach o sieci
A2

3 grupy paszczyzn polizgu {110}, {112}, {123}, w

ktrych poruszaj si dyslokacje jednostkowe w kierunku
<111>
Moliwe jest powstanie w wyniku reakcji midzy
dyslokacjami cakowitymi a/2 <111> nowej dyslokacji
cakowitej a <001>, ktra moe odpowiada za
inicjowanie kruchych pkni w krysztaach o sieci A2
 Reakcje dyslokacyjne w krysztaach o
sieci A3

Polizg w wyniku ruchu dyslokacji

cakowitych a/3 <1120> w paszczynie
podstawy (0001)
20 dyslokacji cakowitych
Dyslokacje czciowe
Bdy uoenia
Polikrystaliczna struktura metali
Monokrysztay i polikrysztay
Ziarna: czci krysztau o prawidowej
strukturze krystalicznej o osiach
nachylonych wzgldem siebie o kt
dezorientacji
Granice wskoktowe i szerokoktowe
Granice koherentne, niekoherentne i
pkoherentne
czy krysztay o czy krysztay o
wsplnym kierunku wsplnym kierunku
krystalograficznym do sieciowym do granicy
granicy
Wskoktowa granica daszkowa o kcie
dezorientacji
Struktura polikrystaliczne metali
Granica szerokoktowa

Schemat granicy koincydentnej

przy kcie dezorientacji = 22
wywoanym obrotem wok osi
[111]
Na granicach ziarn powstaje strefa
miejsc koincydentnych
(jednoczesnych) tworzcych supersie
przestrzenn ssiadujcych ze sob
ziarn. Parametr supersieci miejsc
koincydentnych jest wielokrotnoi
parametru sieci ziarn.
Wady struktury krystalicznej defekty paskie

Strefa graniczna
 Wasnoci metali a ich budowa atomowa

Na wasnoci wytrzymaociowe
Wasnoci wytrzymaociowe

wpywaj:
1) Siy wiza midzyatomowych
2) Gsto dyslokacji i defektw
3) Wielko ziarna
4) Submikroskopowe wydzielenia faz,
ktrych obecno na paszczyznach
Gsto dyslokacji i innych wad
polizgu utrudnia odksztacenie
 Odksztacenie metali

Fm
Sia F

Fm
Rm
Fe A0
l1 l0
Fs Fe A5 100%
Re l0
A0
u
A0 A1
z 100%
Odksztacenie u A0
F=0 F=0

l0 A0
 Odksztacenie plastyczne metali

Sie pierwotna

F
Paszczyzny polizgu

A3
A1 A2

Paszczyzny i kierunki atwego

polizgu
 Odksztacenie przez bliniakowanie

F
 Definicja fazy

Faza jest to cz ukadu jednorodna pod

wzgldem skadu chemicznego i wasnoci
mechanicznych oddzielona od pozostaej
czci ukadu granic fazow.
Rodzaje faz wystpujce w stopach metali:
Roztwory stae
Zwizki chemiczne
Fazy midzymetaliczne
 Budowa fazowa
rodzaje roztworw

roztwory stae midzywzowe

roztwory stae rnowzowe Roztwr stay midzywzowy
np. roztwr C w Fe

Roztwory stae graniczne

Roztwory stae cige Roztwr stay rnowzowy
np. roztwr Cu w Ni
 Roztwory stae cd. nadstruktury

zoto
mied
Cu3Au
Roztwr stay rnowzowy
uporzdkowany (nadstruktury)
Nadstruktury
W niektrych roztworach staych
rznowzowych o okrelonym steniu
przemiana nieporzdek porzdek w
trakcie chodzenia lub wygrzewania
Wzory AB, AB3, A3B
Roztwory stae cige
Reguy Hume-Rothery`ego
tworzenia roztworw staych cigych

Typw sieci: oba skadniki maj ten sam typ struktury

krystalicznej
Wielkoci atomw: cakowita rozpuszczalno przy
stosunku promieni atomowych <1,08, tylko ograniczona
dla >1,15
Elektrowartociowoci ujemnej: im mniejsza rnica
elektrowartociowoci, tym wiksza moliwo tworzenia
roztworw staych
Wzgldnych wartociowoci: dla miedziowcw
rozpuszczalno metali o wyszej wartociowoci w
metalach jednowartociowych jest wiksza ni odwrotnie
 Wytrzymao na rozciganie

% Zn

Ca
twardo

Sb
Sn
Roztwory stae cd.

Mg
Si
% Zn

Al

Przewodno elektryczna
Cr C
% Zn
Umocnienie roztworw staych
Pokonywanie przez dyslokacje pl napre
(Motta-Nabarro)
Spryste blokowanie ruchu dyslokacji (Cotrella)
Chemiczne blokowanie rozszczepionych
dyslokacji (Suzuki)
Geometryczne blokowanie ruchu dyslokacji
(Fishera)
Umocnienie roztworowe
Umocnienie roztworowe
Zwizki chemiczne i fazy midzymetaliczne

Zwizki chemiczne maj okrelon

temperatur topnienia, i odrbne waciwoci
fizyczne, chemiczne i mechaniczne od
tworzcych je skadnikw. Tworzenie si
zwizkw chemicznych zachodzi najczciej
pomidzy metalami a pierwiastkami
niemetalicznymi np. O2, Cl, S. Wizania
atomw w tych zwizkach maj gwnie
charakter jonowy. Wystpuj one w stopach
metali jako wtrcenia niemetaliczne.
 Fazy midzymetaliczne

Stanowi poczenia metali lub metali z niemetalami,

maj metaliczny lub zoony charakter wiza
midzyatomowych i w zwizku z tym metaliczne
waciwoci. Maj struktur krystaliczn odrbn od
tworzcych j skadnikw, uporzdkowany ukad atomw
w sieci przestrzennej. Mona okreli ich wzr
stechiometryczny tak jak w zwizkach chemicznych. W
zwizku z charakterem wiza atomowych maj czsto
zmienny skad ilociowy co odrnia je od zwizkw
chemicznych. Mona je wic traktowa jako roztwory
stae na osnowie zwizkw chemicznych
 Fazy midzymetaliczne
Struktura krystaliczna rna od struktury kadego ze skadnikw
Uporzdkowane rozmieszczenie atomw
Przewaga wizania metalicznego
Wzory podobne do wzorw zwizkw chemicznych przy braku
zwizku z wartociowoci pierwiastkw; odchylenia od stechiometrii
Roztwory stae wtrne: rnowzowe, midzywzowe,
pustowzowe (nadmiar atomw jednego ze skadnikw, a w wzach
sieci krystalicznej, ktre miay by obsadzone atomami drugiego
skadnika, powstaj wakanse.
Klasyfikacja wg stenia elektronowego lub wielkoci atomw
Stenie elektronowe: stosunek liczby elektronw wartociowoci do
liczby atomw w komrce elementarnej (czynnik elektrochemiczny)
moliwe stenia 21/14, 21/13, 21/12
Przykady faz elektronowych
Fazy Lavesa
Tworz si przy stosunku promieni atomowych
1,05-1,68
Wzr AB2
M.in. w stopach Fe, Mn, Cr i Mo z innymi
metalami np. MgCu2
Fazy Lavesa
Fazy midzywzowe
Struktury proste rX/rM 0,59, zoone >
0,59
Proste: M4X, M2X, MX, MX2
 Granice midzyfazowe

koherentna niekoherentna pkoherentna

 Umocnienie stopw czstkami
faz wtrnych
Spowodowane przez rnice midzy czstkami a osnow:
struktury sieciowej, skadu chemicznego, wasnoci
sprystych i wytrzymaociowych
Utwardzanie wydzieleniowe: czstki faz wydzielaj si w
osnowie przy tworzeniu koherentnej granicy
midzyfazowej, sprystego odksztacenia sieci i pola
napre dalekiego zasigu; moe nastpi czciowe
zerwanie koherencji i zmniejszenie granicy plastycznoci
Utwardzanie dyspersyjne: czstki faz s wprowadzane w
procesie wytwarzania; wystpuje granica niekoherentna
Oddziaywania midzy czstkami
faz wtrnych a dyslokacjami
Przecinanie czstek faz wtrnych przez dyslokacje
(niewielka twardo czstek i uprzywilejowana orientacja
krystalograficzna)
Omijanie czstek faz wtrnych przez dyslokacje w wyniku
tworzenia zamknitych ptli dyslokacyjnych
Omijanie czstek faz wtrnych przez dyslokacje w wyniku
zmiany paszczyzny polizgu poprzez wspinanie lub
polizg poprzeczny
UKADY RWNOWAGI
FAZOWEJ
 Rwnowaga termodynamiczna
Stan rwnowagi: gdy ukad osiga minimum energii swobodnej lub
gdy wystpi rwno potencjaw chemicznych skadnikw
tworzcych fazy (nie ma wwczas przepywu przez granice fazowe)
Energia swobodna Helmholtza: F = E TS
Gdzie: E energia wewntrzna, T temp. bezwzgldna, S - entropia
Energia wewntrzna E ukadu jest sum energii potencjalnej, tj.
energii wzajemnego oddziaywania, i energii kinetycznej wszystkich
atomw ukadu ( w krysztaach znaczna cz energii E wie si z
drganiami atomw w sieci. temp. powoduje amplitudy wychyle
i E o E ).
Zmiana energii wewntrznej: E = Q + W
Gdzie Q przyrost ciepa, W przyrost pracy
Rwnowaga termodynamiczna cd.
Entropia S jest funkcj stanu i okrela rwnowag
ukadu gdy S = 0 oraz kierunek przemiany
Zmiana entropii: S = - Q / T
Zarwno E jak i S s wasnociami pojemnociowymi
wic s proporcjonalne do iloci materiau.
Gdy ukad znajduje si w staej temp. i dziaa na niego
stae cinienie po ustaleniu si rwnowagi energia
swobodna Gibbsa G jest minimalna
G = E + pV TS
Entalpia: H = E + pV
Energia swobodna faz stopu
 Regua faz Gibbsa
Rwnowag faz opisuje regua faz Gibbsa, ktra mwi, e: suma
maks. liczby faz f, ktre mog wspistnie w ukadzie w stanie
rwnowagi oraz liczby stopni swobody s jest rwna liczbie
niezalenych skadnikw ukadu n powikszonej o 2
Liczba stopni swobody f + s = n + 2 lub
s = n f + 2 (s = n f + 1)
Rwnowaga czterech i wicej faz w ukadach dwuskadnikowych
jest niemoliwa (p = const)
Rwnowaga trzech faz w tych ukadach jest moliwa w staej
temperaturze przy okrelonym steniu skadnikw w fazach
(eutektyki lub perytektyki)
Dwie fazy s w rwnowadze nawet przy zmianie bd stenia
skadnika w fazie, bd temperatury
Dla jednej fazy moliwa jest zmiana i stenia, i temperatury
 Ukad rwnowagi fazowej z nieograniczon
rozpuszczalnoci w stanie staym
I II II
I Linia likwidus
L
Temperatura L+

Linia solidus

Czas 100% Ni 100% Cu Czas

Krzywa chodzenia I dla 100 % Ni Krzywa chodzenia II dla 60 % Ni i 40% Cu
 Wyznaczanie skadu chemicznego fazy i cieczy L
oraz % udziau fazy i cieczy L

Linia likwidus
L % udzia fazy
OB
= 100%
Temperatura

L+ O
AB
A B
Linia solidus % udzia fazy L
AO
= 100%
AB

100% Ni 100% Cu
O (55% Ni, 45%Cu) LO (20% Ni, 80%Cu)
Regua faz s = n f+1
Ukad rwnowagi fazowej z nieograniczon
rozpuszczalnoci w stanie staym c.d

Faza jest roztworem staym cigym,

ktrej skad chemiczny moe si zmienia
w sposb cigy od 0 do 100% Ni
(rnowzowym). Pod mikroskopem
ziarna fazy wygldaj zawsze tak samo
niezalenie od skadu chemicznego.
 Ukad rwnowagi fazowej bez rozpuszczalnoci
w stanie staym z eutektyk

Linia likwidus
I II
L
Temperatura A
O
B

L+ Bi L+ Cd

Linia solidus
Bi+Cd

Czas 100% Bi 100% Cd Czas

Krzywa chodzenia dla I Krzywa chodzenia dla II
Ukad rwnowagi fazowej bez rozpuszczalnoci
w stanie staym z eutektyk c.d.

Eutektyka czyli mieszanina faz

w analizowanym przypadku czystych metali
bizmutu i kadmu krzepnie zawsze
z cieczy w staej najniszej temperaturze. Moe
wystpowa w postaci na przemian uoonych
pytek lub supkw.
Wzrost szybkoci chodzenia cieczy powoduje
rozdrobnienie eutektyki (mniejsza grubo pytek)
co powoduje wzrost wasnoci mechanicznych np.
twardoci, wytrzymaoci na rozciganie, czy
udarnoci.
 Ukad rwnowagi fazowej z ograniczon
rozpuszczalnoci w stanie staym i eutektyk

Linia likwidus
I II
L
Temperatura
L+
L+
L21+ 3
1 2 3

+ Linia solidus

Czas 100% Sn 100% Pb Czas

Krzywa chodzenia dla I Krzywa chodzenia dla I
Przemiana eutektyczna
L21+ 3
Ukad rwnowagi fazowej z ograniczon
rozpuszczalnoci w stanie staym i eutektyk c.d.

W tym przypadku eutektyka jest mieszanin nie

czystych metali tylko roztworw staych
granicznych, oznacza si je maymi greckimi
literami alfabetu (,,). W analizowanym
przypadku faza jest roztworem staym
granicznym oowiu w cynie. Faza jest z kolei
roztworem staym granicznym cyny w oowiu.
Sowo graniczny oznacza, e rozpuszczalno
oowiu jest tylko do pewnej zmiennej granicy
zalenej od temperatury.
 Ukad rwnowagi fazowej z ograniczon
rozpuszczalnoci w stanie staym i perytektyk

I I II II

temperatura
temperatura

L+
1 5 2 4 3 1+L3 2
L+
+

+
czas czas
A B
kryszta
Przemiana perytektyczna
kryszta
1+L3 2
ciecz
 Ukad rwnowagi fazowej z faz
midzymetaliczn

AmBn

L+ L+
L+

L+

+E +E
E+ E+
+
+

+
+

A B
 Ukad rwnowagi fazowej z ograniczon
rozpuszczalnoci w stanie ciekym

4
L4-1L4-2
L+A L1+L2
1 2
L1L2+A
L+A L2-3A
L+B
3
B+E(A+B)
L3E(A+B)
A+E(A+B)

A B
Schematy ukadw rwnowagi z przemianami
fazowymi w stanie staym
Ukady rwnowagi fazowej
ceramik
Wykres rwnowagi fazowej Al2O3 Cr2O3
Wykres rwnowagi fazowej MgO -Al2O3
Wykres rwnowagi fazowej SiO2 - Al2O3
Wieloskadnikowe ukady rwnowagi
fazowej
Paski wykres trjskadnikowy z kadami
wykresw dwuskadnikowych
Przekroje izotermiczne wykresw
trjskadnikowych
Przekroje steniowe wykresw
trjskadnikowych
Ukady czteroskadnikowe
Ukady metastabilne
 UKAD RWNOWAGI
FAZOWEJ ELAZO-WGIEL
Temperatura [oC]
Fe Fe3C
Ferryt []

1600 Ciecz + Ferryt []

1538 A
B
1495 H
1400 J ciecz
1394 N
Ferryt [] Fe3CI+ciecz D
Austenit + ciecz
1200 + Austenit
C
E
Austenit 1148oC F
1000

Ledeburyt
G
912 Austenit + Ferryt Austenit + ledeburyt+ ledeburyt+ Fe3CI
Ferryt

Fe3CII
800 Austenit

Cementyt Fe3C
+ Fe3CII 727oC K
P S

Ledeburyt przemieniony
600 Perlit + Fe3CII Ledeburyt
Ferryt Perlit +
+Perlit Fe3CII + ledeburyt przemieniony +
400 przemieniony Fe3CI
Perlit

200
Ferryt 6,67
+ Fe3CIII Q
0,008 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 Zawarto C%
Techniczne odmiany elaza
Odmiany alotropowe elaza: (<912 C); (1394-
1538 C); (912-1394 C)
 Wykresy rwnowagi ukadu
elazo-wgiel

Stabilny elazo grafit

Metastabilny elazo cementyt
Schemat przemian fazowych przy chodzeniu stali ferrytycznej
Schemat przemian fazowych przy chodzeniu
stali podeutektoidalnej
Schemat przemian fazowych przy chodzeniu
stali nadeutektoidalnej
Schemat przemian fazowych przy chodzeniu
surwki podeutektycznej
Schemat przemian fazowych przy chodzeniu
surwki nadeutektycznej
Definicje faz ukadu Fe Fe3C
1. Ferryt jest to roztwr stay graniczny
wgla w elazie Fe o maksymalnej
rozpuszczalnoci wgla 0,0218 w
temperaturze 727 C. Twardo ferrytu
waha si w granicach od 70 do 90 HB.
 Ferryt

Ferryt iglasty Ferryt siatkowy

 Definicje faz ukadu Fe Fe3C
1. Austenit jest to roztwr stay graniczny wgla
w elazie Fe o maksymalnej rozpuszczalnoci
wgla 2,11 w temperaturze 1148 C. Faza mikka
i plastyczna. Wystpuje w temperaturze powyej
727 C.
Definicje faz ukadu Fe Fe3C
Cementyt Fe3C jest to faza midzymetaliczna
(wglik elaza)
o wzorze stechiometrycznym Fe3C. Zawarto
wgla w cementycie wynosi 6,67%. Jest twardy i
kruchy (twardo 750 HB). Wydziela si z cieczy
przy chodzeniu i wtedy oznaczamy go jako
pierwszorzdowy I lub wydziela si podczas
chodzenia z austenitu i wtedy oznaczamy go jako
II lub wydziela si z ferrytu podczas chodzenia i
wtedy oznaczamy go jako III.
Fe3C

I II

III
Definicje skadnikw strukturalnych
Ledeburyt jest to mieszanina eutektyczna
austenitu i Fe3C powstay z cieczy o
skadzie chemicznym 4,3%C w staej
temperaturze 1148 C.

ledeburyt
Definicje skadnikw strukturalnych
Perlit jest to mieszanina eutektoidalna
(powstaje z fazy staej) ferrytu i cementytu
powstaje z austenitu o zawartoci 0,77 %C
w staej temperaturze 727 C.
Perlit

Pytki ferrytu
i cementytu.
Perli o maej
dyspersji
(rozdrobnieniu)
Klasyfikacja stali i przykady
oznacze
Definicja stali
Stal jest to plastycznie (i ewentualnie
cieplnie) obrobiony stop elaza z wglem i
innymi pierwiastkami, otrzymywanym
w procesach stalowniczych ze stanu
ciekego.
Stal moe zawiera do 2% wgla, powyej
tej wartoci wystpuje eliwo.
Kryteria klasyfikacji stali PN-EN 10020:2003

Kryterium podziau Przykadowe rodzaje i grupy stali

Skad chemiczny Niestopwa (wglowa), stopowa
Podstawowe Konstrukcyjna, maszynowa, narzdziowa, o
zastosowanie szczeglnych wasnociach
Jako ( m.in. Jakociowa, specjalna
Stenie S i P)
Sposb wytwarzania Martenowska, elektryczna, konwertorowa itp.
Sposb odtleniania Uspokojona, puspokojona, nieuspokojona
Rodzaj produktw Blachy, prty, druty, odkuwki itp.
Posta Lana, kuta, walcowana na gorco, walcowana na
zimno, cigniona.
Stan kwalifikacyjny Surowy, wyarzony normalizujco, ulepszony
cieplnie i inne
 Stale wglowe (niestopowe)

Na wasnoci stali niestopowych (wglowych)

najistotniejszy wpyw wywiera wgiel, ktry
decyduje o wasnociach mechanicznych.
Pozostae pierwiastki znajdujce si w tych
stalach pochodz z przerobu hutniczego
(krzem, mangan, aluminium) lub s
zanieczyszczeniami (fosfor, siarka,tlen,
wodr, azot, cyna, antymon, arsen).
Rola domieszek
Mangan: powoduje gruboziarnisto
Krzem: przeciwdziaa segregacji fosforu i siarki
Fosfor i siarka: powoduj krucho stali
Wodr: pogarsza wasnoci stali, powoduje powstawanie
pcherzy i patkw nienych
Azot: powoduje spadek plastycznoci
Tlen: powoduje spadek wasnoci mechanicznych
Stal stopowa
Stalami stopowymi nazywa si stale, do
ktrych celowo wprowadza si pierwiastki
stopowe, aby nada im wymagane
wasnoci. Najczciej stosuje si: mangan,
krzem, chrom, nikiel, wolfram, molibden,
wanad. Rzadziej stosuje si aluminium,
kobalt, mied, tytan, tantal, niob,
a w niektrych przypadkach i azot.
Rola pierwiastkw stopowych
Spowodowanie okrelonych zmian strukturalnych
Wzrost wasnoci
Wzrost hartownoci
Uatwienie obrbki cieplnej
rda: tworzenie roztworw staych i faz
midzymetalicznych oraz midzywzowych,
zmiany krzywych CTP, zmiany punktw
charakterystycznych wykresu Fe-C
Stale stopowe c.d.
Ze wzgldu na sumaryczne stenie pierwiastkw
stale stopowe dzielimy na nastpujce grupy:
Niskostopowe stenie jednego pierwiastka
(oprcz wgla) nie przekracza 2%, a suma
pierwiastkw cznie nie przekracza 3,5%
redniostopowe stenie jednego pierwiastka
(oprcz wgla) przekracza 2%, lecz nie przekracza
8% lub suma pierwiastkw cznie nie przekracza
12%
Wysokostopowe stenie jednego pierwiastka
przekracza 8% a suma pierwiastkw cznie nie
przekracza 55%.
 Klasy jakoci stali niestopowych
(wglowych)
Stale niestopowe ze wzgldu na klasy jakoci dzielimy na:
Jakociowe te wszystkie, ktre nie zaliczaj si do stali
specjalnych
Specjalne to takie, ktre speniaj jeden lub wicej z
podanych warunkw:
* wymagana praca amania w stanie ulepszonym cieplnie,
* wymagana gboko utwardzania powierzchniowego lub
twardo powierzchni po hartowaniu,
* niski udzia wtrce niemetalicznych,
* max stenie fosforu i siarki 0,020%,
*min praca amania w -50C: KV 27 J okrelona na
prbkach wzdunych lub 16 J na prbkach
poprzecznych,
* przewodno elektryczna waciwa > 9 Sm/mm2.
 Klasy jakoci stali stopowych
Ze wzgldu na klasy jakoci stale stopowe
dzielimy na:
Stale stopowe jakociowe,
Stale stopowe specjalne obejmuj one
wszystkie gatunki stali, ktre nie zostay
ujte w klasie stali nierdzewnych oraz
stopach jakociowych.
 Stale stopowe jakociowe
Wyrnia si nastpujce grupy:
Stale konstrukcyjne spawalne,
Stale stopowe na szyny, grodzice, ksztatowniki
na obudowy grnicze,
Stale stopowe na produkty paskie walcowane
na zimno lub na gorco przeznaczone do
dalszej obrbki plastycznej na zimno,
Stale elektrotechniczne,
Stale stopowe z miedzi.
 Stale stopowe specjalne
Stale stopowe specjalne dziel si na podklasy:
Stale maszynowe (do budowy maszyn),
Stale na urzdzenia cinieniowe,
Stale konstrukcyjne,
Stale szybkotnce,
Stale narzdziowe stopowe,
Stale na oyska toczne,
Stale o szczeglnych wasnociach fizycznych.
 Stale stopowe nierdzewne
Do klasy stali nierdzewnych nale stale zawierajce
co najmniej 10,5% Cr oraz co najwyej 1,2% C.
Stale nierdzewne dzielone s na:
Stale odporne na korozj,
Stale aroodporne,
Stale odporne na pezanie ( arowytrzymae)
 Oznaczanie stali
Obowizuj dwa systemy oznaczania stali:
Znakowy (wg PN-EN 10027-1:1994); znak
skada si z symboli literowych i cyfr,
Cyfrowy (wg PN-EN 10027-2: 1994),
numer stali skada si tylko z cyfr.
 Przykady oznaczania stali wg ich skadu
chemicznego
Grupa stali Skadniki symbolu gwnego znaku
stali
Stale niestopowe ( bez stali C i liczba oznaczajca rednie stenie
automatowych) o rednim wgla w stali w setnych czciach % (np.
steniu Mn<1% C35)
Stale niestopowe o rednim Liczba oznaczajca rednie stenie
steniu Mn> 1%, stale wgla w stali w setnych czciach %,
niestopowe automatowe i stale symbole chemiczne pierwiastkw
stopowe (bez szybkotncych) o stopowych i na kocu liczby (rozdzielone
steniu kadego pierwiastka kreskami), podajce rednie stenie
stopowego <5% gwnych pierwiastkw stopowych (w
%) pomnoone przez odpowiedni
wspczynnik (4-dla Cr, Co, Mn, Ni,
Si,W; 10-dla Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb, Ta,
Ti, V, Zr; 100- dla Ce, N, P, S, ; 1000- dla
B) (np. 33MnCrB5-2)
 Przykady oznaczania stali wg ich skadu
chemicznego
Grupa stali Skadniki symbolu gwnego znaku
stali
Stale stopowe ( bez stali X liczba oznaczajca rednie stenie
szybkotncych) o steniu wgla w stali w setnych czciach %,
przynajmniej jednego symbole chemiczne pierwiastkw
pierwiastka stopowego >5% stopowych i na kocu liczby (rozdzielone
kreskami), podajce rednie stenie
gwnych pierwiastkw stopowych w %
(np. X8CrNiMoAl 15-7-2)

Stale szybkotnce HS i liczby (rozdzielone kreskami),

podajce rednie stenie (w %)
pierwiastkw w kolejnoci: W, Mo, V,
Co (np. HS2-9-1-8)
 Oznaczanie stali wg numeru

Zgodnie z PN-En 10027-2:1994 kady

gatunek stali jest oznaczony take
numerem, ktry mona poda zamiast
znaku stali. Numer stali zawiera 5 cyfr. (np.
1.4507)
OBRBKA CIEPLNA
 Obrbka cieplna
stali

Wyarzanie Hartowanie Przesycanie

Z przemian fazow Bez przemiany Odpuszczanie Starzenie

Powstawanie austenitu podczas
nagrzewania
 Ujednorodnianie austenitu

Wygrzewanie izotermiczne Nagrzewanie cige (stal 0,7% C

 Wykresy przemian austenitu podczas
chodzenia

Krzywe czas-temperatura-przemiana
CTP
CTPi przy chodzeniu izotermicznym
CTPc przy chodzeniu cigym
Krzywe CTP
 Przemiany w stali podczas chodzenia

Perlityczna
Bainityczna
Martenzytyczna
 Przemiana perlityczna

Zachodzi przy ochodzeniu austenitu nieznacznie poniej

temperatury Ar1
Perlit: mieszanina eutektoidalna zoona z pytek ferrytu
oraz cementytu
Przemiana dyfuzyjna zwizana z przegrupowaniem
atomw wgla, zachodzca przez zarodkowanie i wzrost
zarodkw
Zarodkowanie heterogeniczne na czstkach cementytu,
pytkach ferrytu, a w austenicie na granicach jego ziarn
Kolejno tworzenie pytek cementytu i ferrytu
 Morfologia perlitu:

utworzone kolonie perlitu maj

ksztat kulisty,
grubo pytek cementytu jest
siedmiokrotnie mniejsza od
gruboci pytek ferrytu,
gruboci pytek s prawie stae w
staej temperaturze i nie zale od
wielkoci ziarna,
obnianiu temperatury towarzyszy
zmniejszanie si odlegoci midzy
pytkami
Kinetyka przemiany perlitycznej
 Wyarzanie

nagrzanie stali do
okrelonej
temperatury,
wygrzanie
i studzenie w celu
uzyskania struktury
zblionej do stanu
rwnowagi
Zmiany wielkoci ziarna
 Wyarzanie:

Ujednorodniajce: dla wlewkw stalowych w celu ograniczenia

niejednorodnoci spowodowanej mikrosegregacj i likwacj
Rekrystalizujce: usuwa umocnienie zgniotowe umoliwiajc obrbk
plastyczn na zimno
Odprajce: usuwa naprenia odlewnicze, spawalnicze, cieplne
(stabilizujce do 150 C zapewnienie niezmiennoci wymiarowej;
sezonowanie w temperaturze pokojowej)
Normalizujce: uzyskanie jednorodnej struktury drobnoziarnistej, do
stali niestopowych i staliw
Zupene: do stali stopowych
Izotermiczne: odmiana wyarzania zupenego do stali stopowych
(patentowanie do drutw)
Sferoidyzujce (zmikczajce): zapewnia dobr skrawalno i
udarno, prowadzi do otrzymania sferoidytu
Przemiana bezdyfuzyjna przy duym przechodzeniu austenitu z
szybkoci wiksz od krytycznej k. Martenzyt przesycony roztwr
wgla w elazie Fe. Warunek przemiany cige obnianie temperatury
w zakresie Ms do Mf. Wartoci Ms i Mf zale od skadu chemicznego
austenitu.
Przemiana martenzytyczna
Pocztek przemiany: utworzenie w austenicie embrionw
(bdy uoenia, rda Franka-Reada, ptle dyslokacji),
przemiana w zarodki i autokataliza.
Podczas przemiany nastpuje skoordynowane przemieszczenie atomw
bez zmiany ssiadujcych atomw. Wynik - charakterystyczny relief.
Granice ziaren martenzytu pooone s wzdu nieodksztaconej
paszczyzny austenitu habitus.
Krystalografia przemiany martenzytycznej
Morfologia martenzytu
Listwowy: w niemal wszystkich
stopach elaza, dua gsto
dyslokacji, komrkowa struktura
dyslokacyjna, wymiary 0,1-3 m,
stosunek wymiarw 1:7:30. Pakiety
z listew pooonych w kierunku
<111>
Pytkowy w nielicznych stopach
elaza, ksztat podobny do
soczewek
Austenit szcztkowy
 Przemiana bainityczna

Zachodzi przy przechodzeniu stali do 450-200 C

Bainit: mieszanina ferrytu przesyconego wglem i drobnodyspersyjnych
wglikw
Zarodkowanie rozpoczyna dyfuzja wgla w austenicie do granic ziaren i
dyslokacji
Zarodkami s miejsca ubogie w wgiel
Wymagany czas inkubacji
Rwnoczesna przemiana martenzytyczna w obszarach o maym steniu
wgla i wysokiej Ms oraz wydzielanie drobnych czstek cementytu
Po przemianie martenzytycznej w czasie dalszego chodzenia: wydzielanie
cementytu i wglika , a osnowa staje si ferytem przesyconym wglem
Rozrost bainitu kontrolowany szybkoci dyfuzji wgla w austenicie
 Morfologia bainitu
Bainit grny: ziarna przesyconego wglem ferrytu
o nieregularnych ksztatach z nieregularnymi
wydzieleniami wglikw oraz austenit szcztkowy
Bainit dolny: przesycony wglem ferryt o postaci
listwowej, zbliony do martenzytu, pytkowe
wgliki w rwnolegych rzdach cile
zorientowane wzgldem ferrytu oraz austenit
szcztkowy
Utwardzanie wydzieleniowe:
przesycanie i starzenie
Przesycanie: nagrzanie dwufazowego stopu do temp. 30-50 C
powyej krzywej granicznej rozpuszczalnoci i szybkie
schodzenie do temperatury pokojowej; stop uzyskuje
metastabiln struktur jednofazow
Starzenie: nagrzanie stopu przesyconego do temperatury niszej
od granicznej rozpuszczalnoci, wygrzanie i studzenie; wzrost
wasnoci wytrzymaociowych; powstawanie faz koherentnie
zwizanych z osnow, przy przestarzeniu zanik koherencji i
koagulacja wydziele, a tym samym zanik efektu starzenia;
starzenie naturalne w temperaturze pokojowej i sztuczne - w
temperaturze podwyszonej
Przesycanie stosowane jest typowa obrbk ciepln stali
austenitycznych odpornych na korozj, utwardzanie dyspersyjne
stosowane jest gwnie do stopw aluminium
Technologia zwykej obrbki cieplnej
Grzanie
-Proces doprowadzenia ciepa w cigu zaoonego czasu w celu
uzyskania zaoonej, jednakowej temperatury w caej masie grzanego
elementu
-Wyrnia si zabieg nagrzewania i wygrzewania
-Nagrzewanie: a,b,c
Dobr czasu grzania
Rodzaje orodkw grzejnych

Powietrze
Orodki gazowe
Zoa fluidalne
Kpiele solne: sole chlorkowe hartownicze (chlorki baru,
sodu, wapnia oraz krzemionka lub tlenek aluminium) lub
saletrzankowe (azotany sodu, potasu, azotyn sodum
chromiany)
Cieke kpiele metalowe: bizmut, antymon, cyna i ow
 Chodzenie i orodki chodzce

-Zabieg obrbki cieplnej polegajcy na odprowadzeniu ciepa

przez orodek chodzcy
-Rodzaje orodkw chodzcych:
Woda, roztwory wodne soli, zasad, polimerw
Oleje hartownicze
Kpiele solne i metalowe
Orodki sfluidyzowane
Powietrze i inne gazy
Zdolno chodzca rnych orodkw
 Wyarzanie

Polega na nagrzaniu stali do okrelonej temperatury, wygrzaniu i

studzeniu w celu uzyskania struktury zblionej do stanu rwnowagi
Klasyfikacja operacji wyarzania:
Przemiany alotropowe nie decyduj o istocie procesu (wyarzanie
ujednorodniajce)
Brak przemian alotropowych (wyarzanie rekrystalizujce i
odprajce)
Przemiany alotropowe decyduj o istocie procesu (wyarzanie
normalizujce, zupene, izotermiczne, sferoidyzujce)
 Hartowanie objtociowe
Hartowanie polega na nagrzaniu
stali do temperatur wystpowania
austenitu >Ac1,3, wygrzaniu i
ozibieniu z szybkoci wiksz od
krytycznej
Hartowanie objtociowe
austenityzacja obejmuje ca
objto przedmiotu
Hartowanie martenzytyczne %C
(zwyke z chodzeniem cigym i Pasmo prawidowych temperatur
stopniowe) oraz bainityczne hartowania i nieprawidowe
temperatury T1-T10
(zwyke i izotermiczne)
Martenzytyczne zwyke:
Chodzenie cige do temperatury niszej ni Ms, stale wglowe zwykle
w wodzie, stopowe w oleju lub na powietrzu
Struktura martenzyt + austenit szcztkowy + (wgliki)
Dua twardo i wysokie pozostae waciwoci wytrzymaociowe,
niskie waciwoci plastyczne, dua krucho, due naprenia i
odksztacenia
Martenzytyczne stopniowe
Ozibianie stopniowe
Struktura i waciwoci j.w., ale mniejsze naprenia i odksztacenia
Stosowane do maych przedmiotw i o zoonych ksztatach
Bainityczne zwyke

Szybko mniejsza od krytycznej

Wiksze waciwoci plastyczne i mniejsza krucho ni przy
hartowaniu martenzytycznym
Bainityczne z przemian izotermiczn
Ozibienie austenitu przechodzonego do temperatury niszej od
przemiany perlitycznej, wytrzymaniu w tej temperaturze do zakoczenia
przemiany bainitycznej, chodzeniu do temperatury pokojowej
Znaczne ograniczenie napre i odksztace
Stosowane do przedmiotw o maych przekrojach i duych
przedmiotw ze stali stopowych
 Hartowanie powierzchniowe
Polega na nagrzaniu warstwy wierzchniej przedmiotu do
temperatury hartowania i nastpnym szybkim chodzeniu
W zalenoci od sposobu nagrzewania wyrnia si
hartowanie:
Indukcyjne
Pomieniowe
Laserowe kpielowe
Kontaktowe
Elektrolityczne
Impulsowe
Metody hartowania powierzchniowego pomieniowego: a) jednoczesne
spoczynkowe, b) jednoczesne obrotowe, c) cige posuwno-obrotowe,
d) cige jednego obrotu
 Odpuszczanie
Stosowane zawsze po hartowaniu
Polega na nagrzaniu stali zahartowanej do temperatury niszej od Ac1,
wygrzaniu w tej temperaturze i chodzeniu do temperatury pokojowej
Rodzaje odpuszczania:
Niskie: 150-200C do narzdzi, spryn, sprawdzianw w celu
usunicia napre hartowniczych z zachowaniem duej twardoci,
wytrzymaoci i odpornoci na cieranie. Hartowanie i niskie
odpuszczanie utwardzanie cieplne
rednie: 250-500C do spryn, resorw, matryc, prowadzi do
niewielkiego spadku twardoci przy zachowaniu duej wytrzymaoci i
sprystoci
Wysokie: 500C-Ac1, ma na celu osignicie optymalnych waciwoci
wytrzymaociowych i plastycznych, stosowane do elementw
konstrukcji, od ktrych wymaga si wysokiej granicy plastycznoci.
Hartowanie i wysokie odpuszczanie ulepszanie cieplne. Miara
skutecznoci ulepszania cieplnego stosunek Re/Rm.
 Struktury stali odpuszczonych

Niskie: martenzyt niskoodpuszczony mieszanina martenzytu

tetragonalnego z dyspersyjnymi wglikami i austenitem szcztkowym
rednie: martenzyt rednioodpuszczony, mae odksztacenie
tetragonalne i dyspersyjne wydzielenia cementytu
Wysokie: martenzyt wysokoodpuszczony, nieprzesycony wglem, maa
gsto dyslokacji, skoagulowane wydzielenia cementytu, brak austenitu
szcztkowego, w stalach stopowych wgliki stopowe
 Obrbka podzerowa

Inaczej wymraanie: chodzenie stali bezporednio po

hartowaniu do temperatury poniej 0C, wychodzenie i
ogrzanie do temperatury pokojowej
Cel - zmniejszenie iloci austenitu szcztkowego
Stosowane dla narzdzi pomiarowych i sprawdzianw w celu
stabilizacji struktury, a tym samym wymiarw elementw
 Hartowno

Hartowno podatno stali na hartowanie,

wyraona zalenoci przyrostu twardoci w wyniku
hartowania od warunkw austenityzowania i
szybkoci chodzenia
Utwardzalno: podatno stali na hartowanie, ktrej miar
jest zaleno najwikszej moliwej do uzyskania po
hartowaniu twardoci od warunkw austenityzowania i
szybkoci chodzenia
Przehartowalno: podatno stali na hartowanie jako
zaleno przyrostu twardoci od szybkoci chodzenia
rednica krytyczna miara przehartowalnoci: rednica prta, w ktrym
po zahartowaniu w orodku o okrelonej intensywnoci chodzenia w osi
przekroju poprzecznego uzyskuje si struktur zoon z n %
martenzytu. rednica D50 nazywa si rednica pmartenzytyczn
Warto rednicy krytycznej dla danej stali zaley od zdolnoci
chodzcego orodka do odprowadzania ciepa, ktrej miar jest
wspczynnik intensywnoci chodzenia H
Metoda Jominy`ego okrelania hartownoci
 Odpuszczalno
Odpuszczalno reakcja stali po hartowaniu na odpuszczanie
Okrelona zalenoci twardoci od temperatury odpuszczania przy
staym czasie lub temperaturze
Zaley od struktury stali po hartowaniu
 Obrbka cieplno-chemiczna

1. Podstawy teoretyczne
2. Dyfuzyjne nasycanie stali wglem i azotem
 Postawy teoretyczne

Definicja: zabieg cieplny lub zesp zabiegw prowadzonych dla

uzyskania zmiany skadu chemicznego i struktury, a przez to
waciwoci warstwy wierzchniej stopu w wyniku oddziaywania
chemicznego rodowiska i temperatury. Oprcz przekazywania
ciepa, ma miejsce transport masy
Cel obrbki: wytworzenie warstw wierzchnich o zwikszonej
odpornoci na cieranie, zmczenie, korozyjne dziaanie
rodowiska
Najczciej stosowane zabiegi obrbki cieplno-chemicznej:
nawglanie, azotowanie, wgloazotowanie i azotonawglanie,
krzemowanie, metalizowanie dyfuzyjne (aluminiowanie,
chromowanie, cynkowanie itp.)
 Procesy skadowe transportu masy w obrbce cieplno-
chemicznej
1. Reakcje w orodku nasycajcym, zwizane z utworzeniem
aktywnych wolnych atomw skadnika nasycajcego, np.
CH4 2H2 + C
2. Dyfuzja w orodku nasycajcym, m.in. dopyw atomw
skadnika nasycajcego do powierzchni metalu
3. Adsorpcja, czyli osadzanie wolnych atomw skadnika
nasycajcego na granicy fazy staej w postaci warstewki o
gruboci jednego atomu
4. Dyfuzja aktywowany cieplnie proces zachodzcy wskutek
ruchu atomw w sieci przestrzennej metalu w kierunku
wyrwnania stenia skadnikw. Warunkiem przebiegu dyfuzji
jest rozpuszczalno w stanie staym pierwiastka
nasycajcego w osnowie metalicznej obrabianego materiau.
Dyfuzj opisuj prawa Ficka.
Adsorpcja: a) schemat si powierzchniowych powodujcych adsorpcj
atomw, b) warstwa atomw zaadsorbowanych
Mechanizmy dyfuzji:
W roztworach rnowzowych mechanizm wakansowy
W roztworach midzywzowych mechanizm midzywzowy,
charakterystyczny dla C i N w stopach elaza
 Prawa Ficka opisujce dyfuzj
Pierwsze prawo Ficka opisuje szybko dyfuzji J (strumie
atomw, tj. ilo atomw skadnika nasycajcego na jednostk
powierzchni i czasu [1/cm2s])
J = - D dc/dx; D = D0 exp(-Q/RT)
D wspczynnik dyfuzji [cm2/s], c- stenie [1/cm3], x odlego
[cm], dc/dx gradient stenia pierwiastka dyfundujcego, Q
energia aktywacji dyfuzji, R - staa gazowa 8,314 J/mol K (staa
fizyczna rwna pracy wykonanej przez 1 mol gazu doskonaego
podgrzewanego o 1 kelwin (stopie Celsjusza) podczas
przemiany izobarycznej), D0 staa zalena od struktury
krystalicznej metalu, T temperatura w skali bezwzgldnej
x
c
c

x
Drugie prawo Ficka opisuje przebieg dyfuzji w czasie
dc/d = d/dx (D dc/dx)
- czas procesu
 Drogi dyfuzji:
1. Wzdu powierzchni najatwiej
2. Wzdu granic ziaren trudniej
3. Wewntrz ziaren najtrudniej

Pierwiastek
dyfundujcy Metal

3 2

1
 Dyfuzyjne nasycanie stali wglem i azotem

Nawglanie polega na dyfuzyjnym nasycaniu warstwy wierzchniej

stali (0,5-2 mm) w wgiel podczas wygrzewania obrabianego
przedmiotu w cigu okrelonego czasu w orodku zawierajcym
wgiel atomowy w temperaturze 900-950C
Orodki nawglajce, m.in.: stae (wgiel drzewny), roztopione
sole (wglany, chlorki metali alkalicznych),gazowe (CO, CH4)
Stale do nawglania niskowglowe, do ok. 0,25%C
Zawarto wgla w stali po nawglaniu: ~0,8 % w strefie
przypowierzchniowej, malejca w kierunku rdzenia
Struktura i twardo stali po nawglaniu: perlityczna (lub z maym
udziaem Fe3C) w strefie przypowierzchniowej o twardoci 250-
300 HB, do ferrytyczno-perlitycznej w rdzeniu o twardoci 100-150
HB
Obrbka cieplna po nawglaniu: hartowanie w celu zwikszenia
twardoci warstwy przypowierzchniowej do 60 HRC i niskie
odpuszczanie
Zastosowanie nawglania: elementy o duej twardoci
powierzchni, odpornoci na cieranie, naciski powierzchniowe i
wytrzymaoci zmczeniowej z rdzeniem o duej cigliwoci,
sprystoci i odpornoci na dynamiczne obcienia, takie jak
koa zbate, waki rozrzdu, sworznie tokowe, piercienie i waki
oysk tocznych
Azotowanie polega na dyfuzyjnym nasycaniu warstwy
wierzchniej stali (do ok. 0,4 mm) w azot podczas wygrzewania
obrabianego przedmiotu w cigu okrelonego czasu w orodku
zawierajcym azot atomowy w temperaturze niszej ni Ac1
Obrbka cieplna przed azotowaniem: ulepszanie cieplne
Stale do azotowania redniowglowe, ok. 0,4%C, w tym z
pierwiastkami stopowymi Cr, Mo, Al, tworzcymi twarde azotki
Orodki: najczciej strumie zdysocjowanego amoniaku w
temperaturze 500-600C, NH3 3H + N
Struktura i waciwoci przypowierzchniowej strefy stali po
nawglaniu: azotki o duym stopniu dyspersji, twardo 800-
1200 HV0,05, odporno odporno na korozj
Zastosowanie azotowania: elementy konstrukcyjne i
narzdziowe naraone podczas pracy na zuycie cierne i
korozj, np. elementy silnikw i pomp w przemyle okrtowym,
lotniczym i motoryzacyjnym, narzdzia do obrbki plastycznej i
skrawania, elementy wytaczarek i wtryskarek
Odlewnicze stopy elaza

Staliwa niestopowe
i staliwa stopowe
 Staliwa niestopowe
Wanym materiaem konstrukcyjnym,
stosowanym w postaci odleww jest staliwo
niestopowe. Otrzymuje si je w wyniku
odlewania do form, w ktrych krzepnie
uzyskujc wymagany ksztat uytkowy.
 Klasyfikacja staliw niestopowych
Staliwa niestopowe (wglowe) dzieli si na dwie
grupy podlegajce odpowiednio odbiorowi:
1. Na podstawie wasnoci mechanicznych
(granica plastycznoci Re, granica
wytrzymaoci na rozciganie Rm, udarno KU,
przewenie Z, wyduenie A),
2. Na podstawie wasnoci mechanicznych oraz
skadu chemicznego
 Oznaczanie staliw niestopowych
Znak staliwa skada si z dwch liczb
okrelajcych wyraone w MPa wartoci
minimalnej granicy plastycznoci Re oraz
minimalnej wytrzymaoci na rozciganie
Rm (np. 200-400), po ktrych w przypadku
staliw niestopowych podlegajcych
odbiorowi take na podstawie skadu
chemicznego, umieszczona jest litera W
(np. 270-480W).
 Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne
staliw niestopowych konstrukcyjnych
Maksymalne stenie
gwnych Minimalne wasnoci mechaniczne
Znak pierwiastkw 2,)%
staliwa
Re, Rm, A, Z, KV,
C Mn Si
MPa MPa % % J
200-400W
1 200 400 25 40 45

230-450W 1,2 230 450 22 31 45

0,25 0,6
270-480W 1,2 270 480 18 25 22

340-550W 1,5 340 550 15 21 20

2) P0,035, Ni 0,4, Cr 0,35, Cu 0,4, Mo 0,15, V 0,05, Ni+Cr+Cu+Mo+V 1

 Oznaczanie staliw niestopowych
c.d.
Staliwa niestopowe konstrukcyjne s take
stosowane na odlewy do pracy pod
cinieniem. Staliwa te poddaje si
wyarzaniu normalizujcemu (+N) lub
ulepszaniu cieplnemu (+QT). Oznaczenia
tych staliw zaczynaj si od litery G, po
czym s identyczne z oznaczeniami
odpowiadajcych im stali.
 Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne
staliw niestopowych do pracy pod cinieniem
Maksymalne stenie
gwnych Minimalne wasnoci mechaniczne
Znak staliwa
pierwiastkw , %
Re, Rm, A, KV,
C Mn Si
MPa MPa % J

GP240GR+N 0,25 1,2 240 420 22 27

GP240GH+QT 0,23 1,2 240 420 22 40

0,6
GP280GH+QT 0,25 1,2 280 480 22 35

G17Mn5+N 0,2 1,6 240 450 24 27

1) P0,03, S 0,02, Ni 0,4, Cr 0,3, Cu 0,3, Mo 0,12, V 0,03, Ni+Cr+Cu+Mo+V 1

 Struktura i wasnoci staliw
niestopowych

Wasnoci staliw zale gwnie od stenia

wgla.
Staliwa szczeglnie nisko- i redniowglowe
cechuj si dobr spawalnoci.
Skadnikami strukturalnymi wystpujcymi w
staliwie niestopowym jest ferryt i perlit.
Wpyw stenia wgla na wasnoci
mechaniczne staliw niestopowych
700 70
Rm
600 60
Z
Re, Rm [MPa]

500 50

Z,A [%]
400 Re 40

300 30 240
A

KU [J]
200 20 160
KU
100 10 80

0 0,1
, 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6

STENIE WGLA [%]

 Staliwa stopowe
Staliwa stopowe to takie, do ktrych celowo wprowadza si
pierwiastki stopowe, aby nada im wymagane wasnoci.
Przewanie stosowane s staliwa, ktre zawieraj kilka skadnikw
stopowych, w tym gwnie Ni, Cr, Si, Mn, czsto dodatki Mo, V,
W, Ti, Nb, Co i B.
Gdy cznie stenie dodatkw nie przekracza 2,5% staliwo
uwaane jest za niskostopowe, gdy jest zawarte w przedziale 2,5-
5% - za redniostopowe, a przy steniu wikszym od 5% za
wysokostopowe.
Oznaczenie staliw stopowych rozpoczyna si od litery G lub L, a
nastpujcy po nich znak jest zgodny z systemem oznaczania
odpowiedniej grupy stali.
 Klasyfikacja staliw stopowych
Staliwa stopowe dzieli si na:
1. Konstrukcyjne i maszynowe
staliwa oglnego przeznaczenia,
staliwa do pracy pod cinieniem
w pokojowej i podwyszonej temperaturze,
staliwa do pracy pod cinieniem w niskiej temperaturze,
staliwa odporne na cieranie
2. Staliwa stopowe narzdziowe,
3. Staliwa stopowe aroodporne i arowytrzymae,
4. Staliwa stopowe odporne na korozj.
 Staliwa stopowe konstrukcyjne
i maszynowe
Staliwa te stosowane s na silnie obcione
odlewy i cechuj si wysok wytrzymaoci na
rozciganie, przy duej granicy plastycznoci
i duej cigliwoci.
Skad chemiczny staliwa powinien by dobrany
tak, aby przy danej gruboci cianki odlewu
umoliwia zahartowanie odlewu na wskro oraz
uzyskanie jednolitych i dobrych wasnoci
mechanicznych na caym przekroju odlewu po
ulepszaniu cieplnym.
Dodatki stopowe w tych staliwach przede
wszystkim podnosz ich hartowno.
 Staliwa stopowe aroodporne
i arowytrzymae
Gwnym skadnikiem aroodpornych staliw stopowych jest
chrom, zapewniajcy du aroodporno.
Staliwa aroodporne i arowytrzymae dzielimy na:
1. Wysokochromowe stosowane na odlewy mao obcione,
pracujce w temperaturze utleniajcej do 750-1150C
2. Chromowo-niklowe
- ferrytyczno-austenityczne stosowane na odlewy pracujce w
atmosferze utleniajcej do 1100C, odporne na dziaanie kpieli
solnych,
- austenityczne stosowane na odlewy pracujce pod znacznym
obcieniem w atmosferze utleniajcej do 900-1150C, staliwa
wysokoniklowe mao odporne na dziaanie gazw ze zwizkami
siarki.
 Orientacyjny skad chemiczny
i maksymalna temperatura pracy staliw aroodpornych
wysokochromowych

rednie stenie pierwiastkw *, %

Maksymalna
Znak staliwa temperatura
pracy, C
C Si Mn Cr

GX30CrSi7 0,28 0,75 7 750

GX40CrSi24 0,4 1,8 1 24,5 1050

GX160CrSi18 1,6 1 18 900

 Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci
aroodpornych staliw chromowo-niklowych

Stenie pierwiastkw*, % Minimalne wasnoci

Maksymalna
Znak staliwa temperatura
Re, Rm, pracy, C
C Si Cr Ni Nb A, %
MPa MPa

GX40CrNi27-4 0,4 1,8 26,5 4,5 - 250 550 3 1100

GX40CrNiSi22-10 0,4 1,8 22 10 - 230 450 8 950

GX40NiCrSi38-19
0,4 1,8 19,5 37,5 - 220 420 6 1020
 Staliwa stopowe odporne na
korozj
Podstawowym dodatkiem stopowym jest chrom 12%,
a ponadto nikiel, molibden i mied.
Staliwa stopowe odporne na korozj dzielimy na:
1. Martenzytyczne stosowane na odlewy odporne na
korozj atmosferyczn, w parze wodnej i w wodzie
morskiej, w przemyle chemicznym, na way turbin
wodnych i parowych, ruby okrtowe, armatura wodna
2. Austenityczne - stosowane na odlewy odporne na
dziaanie kwasw organicznych, wody morskiej, pompy,
zbiorniki, rurocigi, odlewy do pracy pod cinieniem,
elementw kotw parowych i innych urzdze,
zaworw o arowytrzymaoci do ok..550C, niektre
staliwa mona stosowa do -196 C.
 Staliwa stopowe odporne na korozj
c.d.

3. Austenityczno-ferrytyczne - stosowane
na odlewy o wikszej wytrzymaoci w
porwnaniu ze staliwami austenitycznymi,
szczeglnie odporne na korozj
napreniow, odlewy do pracy pod
cinieniem, elementy kotw parowych i
innych urzdze, zaworw o duej
wytrzymaoci, odlewy na zbiorniki
cinieniowe do ok.250C, niektre staliwa
mona stosowa do - 70 C.
 Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci
staliw stopowych odpornych na korozj

Temperatura
Stenie pierwiastkw, % Minimalne wasnoci
C
Znak
staliwa
hartowa odpusz Re, Rm, A, KV,
C Cr Ni Mo Inne nia czania MPa MPa % J

950- 650-
GX12Cr12 0,5 12,5 1 0,5 - 450 620 15 20
1050 750

1000- 590-
GX4CrNi13-4 0,06 12,8 4,3 0,7 N 0,2 550 760 15 50
1050 620
 Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci
austenitycznych i austenityczno-ferrytycznych staliw
stopowych odpornych na korozj
Stenie pierwiastkw, % Temper Minimalne wasnoci
Znak atura
staliwa przesyc Re, Rm, A, Z,
C Cr Ni Mo Cu Inne ania, C
MPa MPa % %
Staliwa austenityczne
GX2CrNiMo 1080-
19-11-2
0,03 19 10,5 2,25 - N 0,2 195 440 30 80
1150
Staliwa w peni austenityczne
GX2CrNiMo
1080-
28-20-2 0,03 20,5 28 2,25 2 N 0,2 165 430 30 60
1180

Staliwa austenityczno-ferrytyczne
GX6CrNiN
1040-
26-7 0,08 26 6,5 - - N: 0,15 420 590 20 30
1140
Odlewnicze stopy elaza

eliwa niestopowe,
eliwa stopowe
 eliwa niestopowe
eliwo naley do materiaw odlewniczych
najpowszechniej stosowanych w budowie
maszyn. Decyduj o tym niski koszt
produktw, niska temperatura topnienia,
dobre wasnoci wytrzymaociowe oraz
dobra skrawalno.
eliwo zawiera ok. 2-4% wgla.
 Rodzaje eliw niestopowych
W zalenoci od postaci, w ktrej wystpuje
wgiel, rozrnia si eliwa:
1. Szare, w ktrych wgiel wystpuje
w postaci grafitu patkowego,
2. Biae, w ktrych wgiel jest zwizany
w cementycie,
3. Poowiczne (pstre), w ktrych wystpuje
zarwno cementyt jak i grafit.
 Typowe struktury eliw
[C] cementyt [Fe3C] perlit

perlit [P]
I II
IIa

P+C grafit [G]

P+C+G P+G
ferryt [F]
grafit sferoidalny wgiel arzenia
IIb III IV V

P+F+ grafit F+G perlit ferryt F+Carz

P+G
G
.
I- biae, IIa- poowiczne, II- szare perlityczne, IIb- szare ferrytyczno-perlityczne,
III- szare ferrytyczne, IV- sferoidalne, V- cigliwe
 Wzorce ksztatu grafitu
wg PN-EN ISO 945:1999
 Oznaczanie eliw
eliw zgodnie z PN-EN 1560:2001, s oznaczane na
podstawie:
1. symboli znak skada si liter EN-GJ, litery okrelajcej
posta grafitu lub cementytu i jeli to konieczne
nastpnej litery identyfikujcej mikro lub
makrostruktur. Nastpne czci znaku (oddzielone od
siebie kreskami) klasyfikuj eliwo wg wasnoci lub
skadu chemicznego,
2. lub numerw oznaczenie to zaczyna si od liter EN-J,
nastpnie jest litera okrelajca struktur (zwaszcza
posta grafitu) i czterocyfrowy numer, np. EN-JS1131
Wg norm krajowych oznaczenia eliw zaczynaj si od
litery Z.
Wpyw chodzenia na struktur
Klasyfikacja eliwa szarego
Szare zwyke
Modyfikowane za pomoc 0,1-0,5% Fe-
Si,Ca-Si,Al
Sferoidalne, modyfikowane za pomoc Mg
lub Ce
Klasyfikacja eliwa szarego
Wasnoci mechaniczne wybranych
eliw sferoidalnych
Warunki wytwarzania i struktura
eliw cigliwych
 Warunki wytwarzania i struktura
eliw cigliwych

Fe3C3Fe+C
I stopie graf.
temperatura

II stopie graf.

czas
 Wpyw grafitu na wasnoci
eliw
Grafit powoduje zmniejszenie wasnoci
wytrzymaociowych eliwa i zmian niektrych innych
wasnoci, a szczeglnie:
1. Dziaa jako karb wewntrzny, stanowic niecigoci w
metalu, zmniejsza skurcz odlewniczy,
2. Polepsza skrawalno,
3. Zwiksza wasnoci lizgowe,
4. Sprzyja tumieniu drga,
5. Powoduje zmniejszenie wytrzymaoci zmczeniowej.
 Wpyw domieszek na proces
grafityzacji

Grafityzacj
1. Uatwiaj krzem i fosfor,
2. Utrudniaj mangan i siarka.
 Wpyw szybkoci chodzenia na
struktur i wasnoci eliw

Wraz ze zwikszeniem gruboci cianek

odlewu zwiksza si ilo i grubo patkw
wydzielonego grafitu, co powoduje
zmniejszenie wasnoci
wytrzymaociowych.
Zapobiega si temu zjawisku poprzez
zmniejszenie stenia wgla i krzemu oraz
innych pierwiastkw grafityzujcych
w eliwie
 Porwnanie wasnoci eliw niestopowych
Gwne Rm, Re, Rc, Rg.
Grupa eliw Struktura A, % HB Cechy eksploatacyjne
skadniki MPa MPa MPa MPa

Nisko- 2,75% C 250- 450- 500-

Ledeburyt - 0 - Znaczna krucho, twardo,
wglowe 1% Si 300 550 700 i odporno na cieranie, za
Biae przemie-
Wysoko- 3,25% C 300- 450- 450- obrabialno, uywane do
niony - 0 - produkcji eliwa cigliwego.
wglowe 0,25% Si 450 600 500
Grafit
patkowy w 125- 100- Niewielka wytrzymao
Ferrytyczne 85-140 0,5-1
osnowie 200 150 i plastyczno, dobra lejno
Szare 3,25% C ferrytycznej 600- 350- i obrabialno, dua zdolno do
zwyke 2% Si Grafit 800 450 tumienia drga, niski koszt
patkowy w 150- 100- 180- wytwarzania, powszechne
Perlityczne 0,5 zastosowanie
osnowie 250 200 240
perlitycznej
Maa wraliwo struktury na
Drobne patki
Szare 2,75% C grubo cianki odlewu, gorsza
grafitu w 300- 200- 210- 750- 450-
modyfiko Perlityczne 0,5 lejno i obabialnoc oraz wyszy
2,25% Si osnowie 400 275 320 1000 650
wane koszt wytwarzania ni eliwa
perlitycznej
szarego zwykego
Grafit kulisty
400- 200- 130- 750- 900-
Ferrytyczne w osnowie 10-25
450 300 170 900 950 Dobre wasnoci mechaniczne
Sferoidal 3,5% C ferrytycznej
i plastyczne, ,dobra lejno, liczne
ne 2% Si Grafit kulisty
600- 300- 240- 1000- 900- zastosowania
Perlityczne w osnowie 3
750 400 290 1250 1000
perlitycznej
Powierzchniow 350- 280- 120-
Biae 5-10 - --
o odwglona 450 320 220
2,5% C Dobra wytrzymao plastyczno
Cigliwe i odporno na obcienia dynamiczne,
0,8% Si Wgile arzenia
300- 260- 110- liczne zastosowania
Czarne w osnowie 10-20 - -
400 300 190
ferrytu
 eliwa stopowe
Do eliw stopowych s wprowadzane dodatki stopowe,
wystpujce oprcz domieszek.
Pierwiastki te s dodawane w celu polepszenia
wasnoci uytkowych eliwa, a w szczeglnoci:
1. Zwikszenia wasnoci mechanicznych,
2. Zwikszenia odpornoci na cieranie,
3. Polepszenia odpornoci na dziaanie korozji
elektrochemicznej,
4. Polepszenia odpornoci na dziaanie korozji gazowej
w podwyszonej temperaturze,
5. Polepszenia wasnoci fizycznych np. magnetycznych
lub elektrycznych.
 Oznaczanie eliw stopowych
Zgodnie z PN-88/H-83144 znak eliwa
stopowego szarego lub poowicznego
rozpoczyna si literami - Zl, biaego Zb,
sferoidalnego Zs, po czym podane s
symbole pierwiastkw stopowych i liczby
okrelajce rednie stenie pierwiastka
w eliwie.
 eliwa stopowe o podwyszonej
odpornoci na cieranie

Gwnymi pierwiastkami stopowymi

znajdujcymi si w stopach o podwyszonej
odpornoci na cieranie s:
1. Dla eliw niskostopowych: Ni, Cr, Cu, Mo, V,
Ti, W (cznie < 3%),
2. Dla eliw redniostopowych: Ni, Cr, Al., Si
(cznie 3-20%),
3. Dla eliw wysokostopowych Ni, Cr, Al, Si, Mn
( cznie >20%)
 eliwa stopowe o podwyszonej
odpornoci na cieranie
eliwa niskostopowe stosowane s na elementy maszyn o
dobrej odpornoci na cieranie, na dziaanie podwyszonej
temperatury, a take spalin i wd naturalnych, np.
elementy silnikw, pomp, sprarek, koa zbate.
eliwa rednio i wysokostopowe stosuje si na elementy
pracujce w ciszych warunkach, silnie obcione
elementy maszyn, w przemyle energetycznym,
transporcie pneumatycznym, czci pomp szlamowych,
opatki turbinowe, odlewy odporne na cieranie w
warunkach obcie udarowych.
 eliwa stopowe aroodporne
i arowytrzymae
Wyrniamy nastpujce eliwa stopowe aroodporne:
1. Chromowe (0,6-3%) odlewy pracujce w
temperaturze do ok. 550-650C, np. elementy
konstrukcyjne piecw, palenisk, aparatury chemicznej,
niektre elementy silnikw,
2. Krzemowe (4,5-6%) odlewy pracujce w temp. do ok.
700C, np. retorty, ruszty,
3. Aluminiowe (3-8%) odlewy pracujce w atmosferze
utleniajcej w temperaturze do ok. 750-800 C, np.
elementy kotw, tygle do topienia stopw metali
lekkich, elementy aparatury chemicznej,
 eliwa stopowe aroodporne
i arowytrzymae c.d.
4. Wysokochromowe - (25-34%) odlewy pracujce w
atmosferze utleniajcej w temperaturze do ok. 1100 C,
eliwa odporne na cieranie oraz dziaanie niektrych
czynnikw korozyjnych,
5. Wysokoniklowe (18-22%) odlewy odporne na
utlenianie i obcienia mechaniczne w temp. do ok. 800
C, np. elementy aparatury chemicznej, pomp, elementy
piecw oraz eliwo odporne na dziaanie niektrych
czynnikw korozyjnych.
arowytrzymao ulega znacznemu zwikszeniu
prze dodatek Mo.
 eliwa stopowe odporne na
korozj
Zwikszenie odpornoci na korozj w szczeglnoci
powoduj Si, Cr i Ni,
Wyrniamy nastpujce eliwa stopowe odporne na
korozj:
1. Krzemowe (14-16%) odlewy o wysokiej odpornoci
na korozj w stonych i rozcieczonych kwasach oraz
roztworach soli, mao obcione mechanicznie np.
elementy pomp i armatury chemicznej,
2. Niklowo miedziowe (13,5-17,5 % Ni, 5,5-7,5%Cu)
odlewy odporne na dziaanie kwasu siarkowego,
kwasw organicznych, zasad ( z wyjtkiem amoniaku),
roztworw soli i gazw utleniajcych w temp. do ok.
700 C, w przemyle chemicznym, maszynowym,
naftowym i okrtowym,
 eliwa stopowe odporne na korozj
c.d.
3. Wysokoniklowe sferoidalne (18-32%)
odlewy odporne na dziaanie zasad,
rozcieczonych kwasw, roztworw soli i
gazw utleniajcych w temp. ok. 800 C, np.
pompy, zawory, obudowy turbo-zespow,
kolektory spalin,
4. Wysokoniklowe szare (18-22%) - odlewy
odporne na dziaanie wikszoci kwasw, zasad
i soli oraz na utlenianie w temp. do ok. 800 C,
w przemyle chemicznym, papierniczym,
maszynowym, hutniczym
i spoywczym,
 eliwa stopowe odporne na korozj
c.d.

5. Wysokochromowe (25-34%)
odlewy elementw odpornych na dziaanie
roztworw kwasw, zasad i soli oraz
czynnikw utleniajcych w temp. do ok.
1100 C, w przemyle chemicznym
i spoywczym.
 eliwa stopowe do pracy w niskiej
temperaturze (w zakresie do - 200 C)
Do pracy w niskiej temp. stosowane s eliwa
o strukturze austenitycznej, np.
EN-GJSA-XNiMn23-4, (EN-GJSA - eliwa sferoidalne)
Orientacyjny skad chemiczny i wasnoci mechaniczne
eliw austenitycznych do pracy
w niskiej temperaturze:
Skad chemiczny: C (2,2 -3), Si (1,7-3),
Mn (0,7-4,4), Ni (18-24), Cr (4), Cu (3,4),
V (0,5)
Wasnoci mechaniczne: Rm (380-500 MPa),
A (6-45%), HB (130-250), KCU (20-40 J/cm2)
WACIWOCI
MATERIAW
Wasnoci mechaniczne przy
rozciganiu

Wytrzymao na rozciganie Rm = Fm/S0

Granica plastycznoci Re = Fe/S0
Wyduenie A = L/L0
Przewenie Z = S/S0
Naprenie jednostkowe = F/S0
Wyduenie jednostkowe = L/L0
Wyrana granica Re Brak wyranej granicy Re
Stal wglowa
Inne prby

Przy ciskaniu
Przy zginaniu
Przy skrcaniu
Prby twardoci
Statyczne
Dynamiczne
Zarysowania
cieralnoci
Prby statyczne
Brinella
Vickersa
Knoopa
Chruszczowa-Bierkowicza
Grodziskiego
Rockwella
Metoda Brinella
Kulka z wglikw spiekanych 1-10 mm HBW
(kiedy: take stalowa hartowana HB)
Metoda Vickersa
Ostrosup diamentowy
136 o podstawie
kwadratu
HV = 0,1891 F/d2
Metoda Knoopa

Wgbnik diamentowy
Do pomiaru twardoci
cienkich warstw
Metoda Chruszczowa-
Bierkowicza
Wgbnik diamentowy w ksztacie
ostrosupa trjciennego o nachyleniu cian
65
Do materiaw szczeglnie twardych
Metoda Grodziskiego
Do bardzo twardych materiaw
Metoda Rockwella
Prby udarnoci
Charpy`ego: zamanie
jednym uderzeniem
mot wahadowego
Charpy`ego prbki z
karbem podpartej
swobodnie na jednym
kocu i pomiarze
pracy jej zaamania
OBRBKA PLASTYCZNA
METALI
Plastyczno: zdolno metali i stopw do
trwaego odksztacania si bez naruszenia
spjnoci
Obrbka plastyczna: walcowanie, kucie,
prasowanie, cignienie
Produkty i pprodukty hutnicze po obrbce
plastycznej: prty, ksztatowniki, rury, druty,
blachy, odkuwki
Obrbka: na zimno lub na gorco
Stopie gniotu: Z = S0 S1 / S0
Mechanizmy odksztacenia plastycznego

Polizg dyslokacyjny
Bliniakowanie
Pezanie dyslokacyjne
Pezanie dyfuzyjne
Polizg po granicach ziaren
Polizg
Systemy polizgu; linie i pasma polizgu
Bliniakowanie
polega na jednorodnym cinaniu o
wektor bliniakowania kolejnych
warstw atomw w paszczyznach
bliniakowania.
Zbliniaczona cz krysztau ulega
skrceniu wzgldem czci
nieodksztaconej w taki sposb, e
ich struktury krystaliczne s
symetryczne osiowo wzgldem
paszczyzny bliniakowania.
Podobnie jak polizg jest
dyslokacyjnym mechanizmem
odksztacania a bliniaki wykazuj
koherentn granic z
nieodksztacon osnow
Odksztacenie plastyczne na zimno
polikrysztaw Granica sprystoci i
plastycznoci
Grna Re wywoana
odrywaniem atomw domieszek
od dyslokacji
Dolna Re rwnanie Halla-
Petcha Red = 0 + kd(-1/2)
Zgniot i tekstura zgniotu
Przemiany cieplne podczas wyarzania metali
uprzednio odksztaconych plastycznie na zimno

Zdrowienie statyczne
Rekrystalizacja statyczna
Zdrowienie statyczne
Proces aktywowany cieplnie, zachodzcy podczas
wyarzania poniej temperatury rekrystalizacji w metalach
uprzednio odksztaconych plastycznie na zimno
Proces zwizany ze zmniejszeniem liczby defektw
punktowych, gstoci dyslokacji oraz zmianami struktury
przestrzennej dyslokacji
Dyfuzja i anihilacja defektw punktowych, polizg i
wspinanie dyslokacji, anihilacja dyslokacji
rnoimiennych, kurczenie si i zanik ptli dyslokacyjnych
Poligonizacja prosta i zoona
 Poligonizacja

Prosta: dziaa w czasie odksztacania

tylko jeden system polizgu; tworzenie
si niskoktowych granic daszkowych w
wyniku przegrupowania si nadmiaru
dyslokacji jednoimiennych
Zoona: dziaao podczas odksztacania
kilka systemw polizgu, powstaj
komrki o maej gstoci dyslokacji
otoczone ciankami o duej gstoci.
Podczas tej poligonizacji powstaj
podziarna o maej gstoci dyslokacji i
ciankach stanowicych granice zoone
daszkowe i skrtne
 Rekrystalizacja statyczna

Przebiega powyej temperatury rekrystalizacji

Polega na powstawaniu i migracji
szerokoktowych granic ziaren
Niezbdny jest pewien gniot krytyczny
Zachodzi przez zarodkowanie i wzrost ziaren
 Zarodkowanie
Nastpuje w obszarach
o najwikszej
krzywinie sieci: w
obszarach o duym
gradiencie
odksztacenia, w
pobliu granic ziaren,
duych wydziele,
powierzchni
swobodnych, w
pasmach polizgu.
Polega na: wzrocie
podziaren i (lub)
migracji odcinkw
szerokoktowych
granic ziaren
pierwotnych
Zarodkowanie przez wzrost
podziaren przebiega wskutek:
Migracji granic podziaren powstaych podczas
poligonizacji, jeeli tworz one z osnow granic
szerokoktow i wykazuj promie wikszy od
krytycznego (a)
Wzrostu podziaren utworzonych w wyniku koalescencji,
jeeli osigaj one wielko krytyczn i granic
szerokoktow z osnow (b)
Koalescencja polega na wspinaniu si dyslokacji lub obrocie
jednego z ssiadujcych podziaren
Zarodkowanie przez
migracj odcinkw
szerokoktowych: w
silnie zdefektowan
osnow przemieszcza
si granica
szerokoktowa w
wyniku uchodzenia do
niej wakansw i
dyslokacji
Wielko ziarna po odksztaceniu
plastycznym i rekrystalizacji
 Temperatura rekrystalizacji
Zalena od stopnia
gniotu, sposobu,
temperatury i
szybkoci
odksztacenia, czasu
wyarzania, wielkoci
ziarna
Wzr Boczwara:
TR = (0,350,6) Tt
Rekrystalizacja pierwotna i wtrna

Pierwotna: migracja szeroktowych granic zarodkw

rekrystalizacji do czasu, gdy zrekrystalizowane ziarno
zajmie ca objto uprzednio odksztaconego metalu
Wtrna: nastpuje selektywny wzrost niektrych ziaren,
bez okresu inkubacji, kilkaset stopni C powyej
temperatury rekrystalizacji. Przyczyna: obecno faz na
granicach ziaren, zbyt krtki okres wyarzania, tekstura
Tekstura rekrystalizacji: statystyczna przewaga ziaren o
jednakowej orientacji