Blm 11

Soutma evrimleri

1 Blm 11: Soutma evrimleri

 Amalar
Soutma makineleri ve s pompalar kavramlarnn
tantlmas ile etkinliklerinin llmesi.
deal buhar sktrmal soutma evriminin incelenmesi.
Gerek buhar sktrmal soutma evriminin incelenmesi.
Bir uygulama iin en doru soutkann seimi srasnda
etkili olan etkenlerin gzden geirilmesi.
Soutma makinesi ve s pompas sistemlerinin
almalarnn tartlmas.
Yeniliki buhar sktrmal soutma evrimlerinin
etkinliklerinin deerlendirilmesi.
Gaz akkanl soutma evrimlerinin incelenmesi.
Sourmal soutma sistemlerikavramlarnn tantlmas.

2 Blm 11: Soutma evrimleri

 SOUTMA MAKNALARI VE ISI POMPALARI

Dk scaklktaki ortamdan yksek

scaklktakine snn aktarlmas iin soutma
makinalar olarak adlandrlan zel cihazlara
gereksinim duyulur.
Soutma makinalar ve s pompalar aslnda
ayn cihazlar olmakla birlikle,
kullanm amalar farkldr.

QL ve QH n sabit deerleri iin

Soutma makinesinin amac soutulan ortamdan s

ekmektir (QL);s pompasnn amac lk ortama s
vermektir (QH)

3 Blm 11: Soutma evrimleri

TERS CARNOT EVRM
Tersinir Carnot evrimi iki belirli scaklk seviyesi arasnda alan
en etkin soutma evrimidir.
Dier taraftan 23 ve 41 hal deiimlerinin salanmas
uygulamada pek mmkn deildir. nk
23 hal deiiminde sv-buhar karnn sktrlmas gerekmekte
ve bunun iin de iki evreli akkanla alan bir kompresre ihtiya
duyulmaktadr. Dier taraftan 41 hal deiimi srasnda sv oran
yksek soutkann trbinde genlemesi gerekir.

TLnin ykselmesi veya

THnin dmesi
durumunda her iki
COPnin de arttna
dikkat edilmelidir.

Carnot soutma makinesinin

dzeni ve ters carnot
evriminin T-s diyagram.

4 Blm 11: Soutma evrimleri

DEAL BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA EVRMi

Buhar sktrmal soutma evrimi soutma makinalar iin ideal bir evrimdir.
Ters Carnot evriminin aksine soutucu akkan sktrlmadan nce tmyle
buharlatrlr ve trbini yerini kslma ilemi alr.

Soutucular ve s
pompalar iin
yaygn kullanlan
A-C sistemleri

deal buhar sktrmal soutma evriminin dzeni ve T-s diyagram

5 Blm 11: Soutma evrimleri
ideal evrimlerden farkl olarak, ideal buhar sktrmal soutma evriminde
tersinmez bir hal deiimi (kslma) olduundan iten tersinir bir evrim deildir.
Kslma vanas yerine bir trbin kullanmak hem daha masrafl olaca hem de sistemi
daha karmak yapaca iin uygulanmaz.

Srekli ak iin enerji dengesi

Bir ev buzdolab deal buhar sktrmal soutma evriminin P-h diyagram

6 Blm 11: Soutma evrimleri

 RNEK 10-1

deal buhar sktrmal evrime gre alan bir soutma

makinesinde arac akkan olarak soutucu akkan-12
kullanlmaktadr. evrimde buharlatrcnn basnc 0.14 MPa,
youturucu basnc 0.8 MPa, akkann ktle debisi 0.05 kg/s'
dir.

a) Soutulan ortamdan ekilen sy ve kompresr altrmak

iin gerekli gc,
b) Soutma makinesinin etkinlik katsaysn hesaplayn.

7 Blm 11: Soutma evrimleri

 a) Soutulan ortamdan birim zamanda ekilen s ve
kompresr altrmak iin gerekli g, yaplan
kabuller altnda enerjinin korunumu denklemini
uygulayarak bulunur:

b) Youturucuda, soutucu akkandan evreye olan s geii benzer bir biimde:

8 Blm 11: Soutma evrimleri

 c) Soutma evriminin etkinlik katsays, tanmdan giderek hesaplanabilir:

Bu soutma makinesi, tkettii her birim elektrik enerjisi iin soutulan ortamdan
3.97 birim s enerjisi ekmektedir.

9 Blm 11: Soutma evrimleri

GEREK BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA EVRM

Gerek buhar sktrmal soutma evrimi ideal olandan baz bakmlardan farkl olup, bu
durum genellikle evrimi oluturan eitli elemanlardaki tersinmezliklerden kaynaklanr.
Tersinmezliin iki ana kayna, basncn dmesine neden olan akkann srtnmesi ve
evreyle yaplan s alveriidir. Tersinmezliklerin sonucu olarak COP azalr.

FARKLILIKLAR
zantropik olmayan
sktrma
Buharlatrc
kndaki kzgn
buhar
Youturucu
kndaki
sktrlm sv
Youturucu ve
buharlatrc
kndaki basn
dleri
Gerek buharl evrimin dzeni ve T-s diyagram.
10 Blm 11: Soutma evrimleri
11 Blm 11: Soutma evrimleri
12 Blm 11: Soutma evrimleri
 DORU SOUTKANIN SEM

Bir soutma sistemini tasarlarken seilebilecek birok soutkan vardr. Bunlar arasnda
kloroflorokarbonlar (CFC), amonyak, hidrokarbonlar (propan, etan, etilen vb), karbondioksit, hava
(uaklarn iklimlendirmesinde kullanlan) ve hatta su (donma noktasnn zerindeki uygulamalarda)
saylabilir.
R-11, R-12, R-22, R-134a, ve R-502 piyasada kullanlan soutucu akkanlarn byk blmn
oluturmaktadr.
Endstriyel ve byk lekli ticari sektrler, zehirleyici olmasna ramen amonya tatminedici
bulmulardr.
Byk kapasitedeki su soutuculu bina iklimlendirme sistemlerinde en ok R-11kullanlmaktadr.
R-12den ev tipi buzdolaplarnda ve derin dondurucularda ve otomobil klimalarnda yararlanlmaktadr.
R-22 pencere tipi klima cihazlarnda, s pompalarnda,byk binalarn merkezi iklimlendirme sistemleri ile
endstriyel soutma sistemlerindekullanlmakta ve benzer sistemlerde ki amonyak ile rekabet halinde
bulunmaktadr.
R-22nin bir karm olan R-502, spermarketler gibi ticari soutma sistemlerinin kullanld
uygulamalarda baskn soutkandr.
Kloroflorokarbonlarn koruyucu ozon tabakasna zarar vermeleri ile dnya atmosferine daha fazla
mortesi nmnn girmesine neden olduklar 1970lerin ortalarnda fark edilmi ve bunun da kresel
snmaya neden olan sera etkisine katkda bulunduu anlalmtr. Tam olarak halojenletirilmi
kloroflorokarbonlar (R-11, R12 ve R-115 gibi) ozon tabakasna en fazla zarar vermektedirler. Tam olarak
halojenletirilmemi R-22 gibi soutkanlarn ozon tketim kabiliyetleri, R-12nin yaklak %5i kadardr.
Yeryzn zararl mortesi nlardankoruyan ozon tabakas dostu soutkanlar gelitirilmektedir.
Soutkan seiminde dikkate alnmas gereken iki nemli parametre soutkann s alveriinde
bulunduu iki ortamn (soutulan ortam ile evre) scaklklardr

13 Blm 11: Soutma evrimleri

 ISI POMPASI SSTEMLER
Is pompas yazn bir evi soutmak, kn bir
evi stmak iin kullanlabilir.
14
Is pompalar iin en ok kullanlan enerji kayna, su ve
topraktan da yararlanlmasna ramen havadan havaya
sistemlerde atmosferik havadr.
Suyu s kayna olarak kullanan sistemler genelde 80 mye
kadar inen derinliklerdeki, scakl 5 ile
18C arasnda deien yeralt sularn kullanrlar ve karlanma
problemleri yoktur. Bu sistemler daha yksek etkinlik
katsaylarna sahip olmakla birlikte, daha karmaktrlar ve
yeralt suyu gibi byk miktarlardaki su ktlelerine kolay bir
ekilde eriime gereksinim duyarlar.
Is pompasnn kapasitesi ve etkinlii dk kaynak
scaklklarnda nemli lde azalr.
Bundan dolay havay s kayna olarak kullanan s
pompalarnn ounda, elektrikli stc,
mazotlu ya da doal gazl kat kaloriferleri gibi yardmc stma
sistemlerine ihtiya duyulur.
Is pompalarnn en rekabeti olduu yreler, gney
blgelerimizde olduu gibi yazn
soutma yknn byk, kn stma yknn kk olduu
yerlerdir. Bu yrelerde s pompas konutlarn ve iyerlerinin
stma ve soutma yklerinin tmn karlayabilir. te
yandan yazn soutmann az, kn stmann olduka fazla
olduu yrelerde s pompasnn ekonomik olmas zordur.
Blm 11: Soutma evrimleri
YENLK BUHAR SIKITIRMALI SOUTMA SSTEMLERi

Basit buhar sktrmal soutma evrimi en yaygn olarak kullanlan

soutma evrimi olup, soutma uygulamalarnn byk ounluu iin
yeterlidir.
Basit buhar sktrmal soutma sistemleri ucuz ve gvenilir
olmalarnn yan sra hemen hemen hi bakm gerektirmezler
Fakat byk endstriyel uygulamalarda basitlikten ok etkinlik nem
kazanr.
Baz uygulamalar iin basit buhar sktrmal soutma evrimi
yetersiz kalmakta ve iyiletirilmesi gerekir.

Aada etkinlii artrmak iin yaplan dzenlemelerden birka

incelenecektir

Ardk Soutma Sistemleri

ok Kademeli Sktrma Yaplan Soutma Sistemleri
Tek Kompresr ile alan ok Amal Soutma Sistemleri
Gazlarn Svlatrlmas
15 Blm 11: Soutma evrimleri
Ardk Soutma Sistemleri
Her iki kademede de ayn
soutucu akkann kullanld bir
ikili soutma sistemi.
16
Baz endstriyel uygulamalar olduka
dk scaklklara gereksinim duyarlar ve
uygulamann sz konusu scaklk aral,
basit buhar sktrmal soutma
evriminin etkin alabilmesi iin ok
byk olabilir. Bu gibi durumlarda
bavurulan yntemlerden biri soutma
ilemini iki kademede gerekletirmektir.
Ardk soutma soutma sisteminin COP
sini artrr
Baz sistemler veya drt kademeli
ardk soutma kullanr
Blm 11: Soutma evrimleri
 ok Kademeli Sktrma Yaplan Soutma Sistemleri

Ardk soutma
sisteminin her tarafnda
kullanlan akkan ayn
ise, kademeler
arasndaki s deitirici
yerine s aktarmnn
daha iyi saland bir
karma odas
veya buharlama odas
kullanlabilir. Bu tr
sistemlere ok kademeli
sktrma
yaplan soutma
sistemleri ad verilir.

Buharlama odal iki kademeli sktrmal bir soutma sistemi

17 Blm 11: Soutma evrimleri

Tek Kompresr ile alan ok Amal Soutma Sistemleri

Baz uygulamalarda farkl scaklklarda birden ok ortamn ayn anda soutulmas

gerekebilir.Bunun stesinden gelmek iin, farkl scaklktaki her bir buharlatrc iin
ayr bir genleme vanas ve ayr bir kompresr kullanlabilir. Ancak byle bir sistem
byk hacimli ve masrafl olacaktr. Daha uygun ve ekonomik bir zm,
buharlatrclardan kan tm aklar tek bir kompresre ynlendirmek ve sistemin
tm sktrma iini bu kompresrde gerekletirmektir.

Dondurucusu olan tek kompresrl bir soutma makinesinin T-s diyagram

18 Blm 11: Soutma evrimleri

Gazlarn Svlatrlmas

Birok nemli bilimsel aratrma ve

mhendislikle ilgili ilemler kriyojenik
(100C'nin altndaki) scaklklarda
gazlarn svlatrlmasna
dayandndan, gazlarn
svlatrlmas soutma
uygulamalarnn her zaman nemli
bir alann oluturmutur. Byle
ilemlere rnek olarak, oksijen ve
azotun havadan ayrlmas, roketler
iin sv yaktlarn hazrlanmas, ok
dk scaklklarda malzeme
zeliklerinin incelenmesi, sper
iletkenlik gibi ilgin baz kavramlarn
aratrlmas gsterilebilir.

Gazlarn svlatrlmas iin

baaryla kullanlan bazlar
karmak, dierleri basit
Gazlar svlatrmak iin Linde-Hampson yntemi birka evrim vardr.

19 Blm 11: Soutma evrimleri

 GAZ AKIKANLI SOUTMA EVRMLER

Soutma iin ters Brayton evrimi (gaz

akkanl soutma evrimi )kullanlabilir.

Basit gaz akkanl soutma evrimleri

20 Blm 11: Soutma evrimleri

Gaz akkanl soutma evrimi, buhar sktrmal
soutma evrimi veya tersine Carnot evrimine gre
daha dk etkinlik katsaysna sahiptir.
Tersine Carnot evrimi net iin kk bir blmn
harcarken, (1A3B1 dikdrtgen alan), daha ok
soutma yapmaktadr (B1 altndaki gen alan)

Ak evrime gre alan uak kabin soutma sistemi.

Gaz akkanl soutma evrimlerinin etkinlik katsaylar

bal olarak dk olmasna ramen, iki cazip zellii
vardr. lk olarak bu evrime gre alan makineler
daha basit ve hafif elemanlar ile alabildiklerinden,
uaklarda soutma iin elverili hale gelirler.

21 Blm 11: Soutma evrimleri

evrim iinde soutma yaplmadan elde edilebilecek en dk trbin giri scakl, evre
veya daha baka bir soutma ortamnn scakl T0dr.
evrim iinde soutma yapld zaman ,yksek basnl gazn scakl trbindeki
genilemeden nce ,T4 scaklna kadar drlebilir.
Trbin giri scaklnn drlmesi, evrimin en dk scakl olan trbin giri
scaklnn da kendiliinden dmesine neden olur.

Rejenarasyonlu
soutma
evrimiyle ok
dk scaklklara
ulalabilir.

Rejenaratrl gaz akkanl soutma evrimi.

22 Blm 11: Soutma evrimleri
SOURMALI SOUTMA SSTEMLER

Scakl 100C ile 200C

arasnda olan ucuz bir sl
enerji kayna bulunduu
zaman,ekonomik adan
ilgi ekici olabilecek bir
baka soutma yntemi
sourmal
(absorpsiyonlu)
soutmadr.
Ucuz sl enerji kaynaklar
arasnda jeotermal enerji,
gne
enerjisi, kojenerasyon veya
buhar santrallerinin atk
slar ve hatta bal olarak
ucuz fiyattan
salandnda doal gaz
saylabilir.
Amonyak-su sourmal soutma evrimi

23 Blm 11: Soutma evrimleri

 Sourmal soutma sistemlerinde soutkann bir tayc akkan iinde sourulmas
szkonusudur.
En yaygn kullanlan sourmal soutma sistemi, amonyan (NH3) soutkan, suyun (H2O)
tayc akkan olarak grev yapt amonyaksu sistemidir.
Dier sourmal soutma sistemleri arasnda, suyun soutkan olarak yer ald, sulityum
bromr ve sulityum klorr sistemleri saylabilir. Son iki sistemin uygulama alanlar, en
dk scakln suyun donma noktasnn zerinde olduu iklimlendirme ile incelenecektir.
Buhar sktrmal soutma sistemiyle karlatrldnda sourmal sistemin nemli bir
stnl gze arpmaktadr: Bu sistemde buhar yerine sv sktrlmaktadr. Srekli ak
ii zgl hacimle orantl olduu iin, sourmal soutma sistemine beslenmesi gereken i
ok kk olup (stcya salanan snn %1i mertebelerinde), evrim analizi srasnda
sklkla ihmal edilmektedir.
Bu sistemlerin almas d kaynaktan salanan sya dayanr.Bu nedenle sourmal
soutma sistemleri ou kez s ile alan sistemler olarak snflandrlr.
Sourmal soutma sistemleri buhar sktrmal soutma sistemlerine gre olduka
pahaldrlar. Ayrca daha karmak ve daha fazla hacimlidirler. Verimleri daha dk olduu
iin younlama ssnn atlmas iin daha byk soutma kulelerine ihtiya duyarlar. Yaygn
olmadklarndan bakm ve onarmlarnn salanmas daha zordur.
Bu nedenle sourmal soutma sistemleri ancak sl enerji kaynann birim maliyetinin ucuz
ve uzun vadede elektrie gre dk kalmas beklendiinde dikkate alnmaldrlar.
Sz konusu sistemler genel olarak byk ticari ve endstriyel uygulamalarda kullanlrlar.

24 Blm 11: Soutma evrimleri

 Gerek sourmal soutma sisteminin
COP si genellikle 1den daha azdr.
klimlendirme sistemleri sourmal
soutmaya dayanr.En iyi performans s
kaynann sy az scaklk dlerinde
yksek scaklklarda salad zaman
salanr

Sourmal soutma sisteminin sahip

olabilecei max.COP
25 Blm 11: Soutma evrimleri
 ZET
Soutucular ve Is pompalar
Ters Carnot evrimi
deal Buhar-Sktrmal
Soutma evrimi
Gerek Buhar-Sktrmal Soutma evrimi
Doru Soutucu Akkann Seimi
Is Pompas Sistemleri
Yeniliki Buhar-Sktrmal Soutma evrimi

26 Blm 11: Soutma evrimleri