TERMODINAMIKA

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi FIZIKA 1

TERMODINAMKI SUSTAV
- koliina tvari odreenih karakteristika, omeena plohom
(cjelina koja moe izmjenjivati energiju s okoliem)
- primjer tdn. sustava: mehaniki ureaj, bioloki organizam, koliina
materijala kao npr. plin u klimatizacijskom ureaju, para u turbini

FIZIKA 1
okoli

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

energija
sustav

Shema termodinamikog sustava

STANJE SUSTAVA
- odreeno je poznavanjem fizikih parametara: p, T, V..
TERMODINAMIKI PROCESI
- naini promjene stanja sustava, procesi u kojima se mijenja stanje sustava
Primjeri: ekspanzija plina u cilindru,
prijenos topline s vrueg tijela na hladno,
trljanje ruku (mehaniki rad se zbog trenja pretvaa u toplinu)

FIZIKA 1
topljenje leda u ai (prijelaz topline s tekuine na led)

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

POVRATNI ILI REVERZIBILNI
- idealizacija, aproksimacija
- (kvazi)ravnoteni procesi, u kojima su sustavi u termodinamikoj ravnotei

Primjer: spori procesi, dva tijela vrlo male razlike u temperaturi, ako se za vrlo mali
iznos promijeni temperatura dvaju tijela, mogu je obrnut smjer prijenosa topline

NEPOVRATNI ILI IREVERZIBILNI

Strogo gledano svi su procesi u prirodi ireverzibilni, mogu se samo
pribliiti reverzibilnosti
TERMODINAMIKI PARAMETRI

FUNKCIJE STANJA - T, p, V, U... ne ovise o procesima koji su doveli do stanja

FIZIKA 1
T dT
V dV

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

p dp
U dU
(matematiki: totalni diferencijali )

FUNKCIJE PROCESA - W, Q.. ovise o procesu (putu) kojim se dolazi iz poetnoga

u konano stanje
W W
Q Q
(matematiki: nisu totalni diferencijali, imaju oznaku )
TOPLINA I RAD

- predznaci funkcija procesa u termodinamici

toplina Q mehaniki rad W

FIZIKA 1
Dovoenje topline sustavu Q > 0 Rad obavlja sustav (na okoliu) W > 0
Odvoenje topline sustavu Q < 0 Rad obavlja okoli (na sustavu ) W < 0

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

okoli okoli

Q>0 W>0 Q<0 W<0

sustav sustav

Primjer: toplina i rad pozitivni Primjer: toplina i rad negativni

MEHANIKI RAD PLINA U TERMODINAMIKOM PROCESU

- primjer jednostavnog termodinamikog sustava: ekspanzija plina u cilindru

s pominim klipom
- inaice ovog naela: motori s unutarnjim izgaranjem, parne turbine i kompresori
u hladnjacima i klimatizacijskim ureajima

FIZIKA 1
dW F ds diferencijal rada

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

sila kojom sustav (plin) djeluje na klip

V V
dW p S dx p dV
tlak povrina infinitezimalna
klipa klipa promjena
x obujma
V2

W p dV
V1
rad kojeg obavi sustav
pri promjeni obujma
Geometrijska interpretacija u p-V dijagramu: rad je povrina pod krivuljom p = p(V)

FIZIKA 1
Promjena (smanjenje)
tlaka plina u cilindru

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

zbog ekspanzije
V2 B
C W p dV
V1

O
Promjena obujma (poveanje)
plina u cilindru zbog ekspanzije
PUTOVI MEU TERMODINAMIKIM STANJIMA

p2 1 POETNO STANJE

FIZIKA 1
PUT - niz meustanja

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

2 KONANO STANJE
p1

V1 V
V2

Rad kojeg obavlja sustav ne ovisi samo o poetnom i konanom stanju

nego i o meustanjima, tj putu kojim je sustav doao u konano stanje
 PRIMJERI - PUTOVI MEU TERMODINAMIKIM STANJIMA

p p p
p2 1
p2 1 3 1
p2

FIZIKA 1
Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi
2
p1 2 4 2
p1 p1
V1 V2 V
V1 V2 V V1 V2 V
Ekspanzija plina od V1 na V2
1-3 Izobarna ekspanzija 1-4 Izohorno smanjenje
plina od V1 na V2 tlaka od p2 na p1
3-2 Izohorno smanjenje 4-2 Izobarna ekspanzija
tlaka s p2 na p1 tlaka s V1 na V2
 PUTOVI MEU TERMODINAMIKIM STANJIMA

FIZIKA 1
IZOHORA
IZOTERMA

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

B
C IZOBARA

O
 PRVI ZAKON TERMODINAMIKE

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi FIZIKA 1

KRUNI PROCES

p, V ,T p, V, T

FIZIKA 1
P, V, T P, V, T

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

p, V, T

prolazak TDN sustava kroz niz stanja pri emu se na kraju vrati u poetno
TOPLINSKI STROJ ureaj koji toplinu pretvara u rad ili mehaniku energiju
- najea izvedba: radna supstanca kojoj odvodimo ili
dovodimo toplinu, a ona tada ekspandira ili se komprimira
Radna substanca parne turbine: voda

FIZIKA 1
Radna substanca motora automobila: mjeavina zraka i goriva

- uzima toplinu od toplog spremnika i predaje je hladnom spremniku

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Toplinski stroj daje rad.

HLADNJAK toplinski stroj koji radi u obrnutom smjeru

- uzima toplinu od hladnog spremnika (unutranjost hladnjaka)
i predaje je toplom spremniku (okolini)

Hladnjaku se predaje rad.

PRVI ZAKON TERMODINAMIKE

Zakon ouvanja energije

Q = U +W

FIZIKA 1
toplina unutarnja mehaniki rad
energija

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Q =dU + W Diferencijalni oblik zakona

Nemogue je konstruirati toplinski stroj koji bi dao vie energije u obliku

rada nego to bi apsorbirao energije u vidu topline.
(Perpetuum mobile prve vrste nije mogu.)
TOPLINSKI KAPACITETI PLINOVA

Toplinski kapacitet - svojstvo TDN sustava da prima toplinu

Q Molni toplinski kapacitet - koliina topline koju treba dovesti

C

FIZIKA 1
1 molu plina da mu T poraste za jedan kelvin
nT

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Molni toplinski kapacitet pri stalnom tlaku
1 Q
Cp
n dT p

Molni toplinski kapacitet pri stalnom obujmu

1 Q
CV
n dT V
 TOPLINSKI KAPACITETI PLINOVA

Kod konstantnog obujma vrijedi:

V konst. dV 0 W p dV 0

Prvi zakon TDN tada je: Q dU W dU

FIZIKA 1
1 Q 1 dU 1 dU
te vrijedi: CV

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

n dT V n dT V n dT

i
i d CV R
Unutarnja energija je U n RT 2
2 dT Molni topl. kapacitet
dU i plina ovisi o broju st.
nR slobode plina
dT 2
 TOPLINSKI KAPACITETI PLINOVA

d
Jednadba stanja idealnog plina: pV n R T
dT

p dV n R dT

W n R dT

FIZIKA 1
Prvi zakon TDN: Q dU W dU n R dT : dT

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Q dU
nR
dT p dT

Uvrtavanjem
i i
n R n R 1 n R
2 2
Molni toplinski kapacitet pri stalnom tlaku je dakle:

1 Q i
Cp 1 R
n dT p 2
 TOPLINSKI KAPACITETI PLINOVA

Oduzimanjem relacija i dobije se:

C p CV R

MAYEROVA RELACIJA

FIZIKA 1
R

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Cp
Omjer toplinskih kapaciteta je 1
R
CV
1
Cp

CV
ADIJABATSKI KOEFICIJENT
 TOPLINSKI KAPACITETI PLINOVA - PRIMJER

JEDNOATOMSKI PLINOVI

Stupnjeva slobode: i = 3

Iz relacija i dobije se:

FIZIKA 1
3
CV R 12,47 J mol 1 K 1
2

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

5
C p R 20,79 J mol 1 K 1
2
Adijabatski koeficijent:
5
Cp 2 R 5
1,67
CV 3 R 3
2

Izraunate vrijednosti dobro se slau s eksperimentalno dobivenima.

 TOPLINSKI KAPACITETI PLINOVA - PRIMJER

DVOATOMSKI PLINOVI

Stupnjeva slobode: i = 7

Iz relacija i dobije se:

FIZIKA 1
7
CV R 29 J mol 1 K 1
2

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

9
C p R 37 J mol 1 K 1
2
Adijabatski koeficijent:

Cp 9
1,28
CV 7

Izraunate vrijednosti dobro se slau s eksperimentalno dobivenima.

 OSNOVNI TERMODINAMIKI PROCESI

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi FIZIKA 1

 OSNOVNI TERMODINAMIKI PROCESI

IZOHORNI PROCES

V konst. dV 0
A
W p dV 0

FIZIKA 1
IZOHORA

Prvi zakon TDN:

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Q dU W Q = dU
B
C Toplina koja ulazi u sustav
poveava mu unutarnju
energiju

Izohorni
O proces: C A
Povrina pod izohorom je nula Poveanje T i p
W 0
 OSNOVNI TERMODINAMIKI PROCESI

IZOBARNI PROCES
p konst.
A
V2 V2

W p dV p dV p (V1 V2 )

FIZIKA 1
V1 V1

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

V1 V2
Vrijedi Gay-Lussacov zakon:

B T1 T2
C IZOBARA
Mijenja se T

Mijenja se U
Izobarni
O proces: C B
Povrina pod izobarom Q U W

i
Q n R (T2 T1 ) p (V2 V1 )
2
 OSNOVNI TERMODINAMIKI PROCESI

IZOTERMNI PROCES T konst. U konst.

n RT
Jednadba stanja plina: pV n R T p
A V

IZOTERMA Rad je:

V2 V2
dV
W p dV n R T n R T ln V
V2
V1
V1 V1
V
V2
B n R T ln V2 ln V1 n R T ln
V1
C
Vrijedi Boyle-Mariotteov zakon: V p1
1

V2 p2
p2
W n R T ln
IzotermniO proces: A B p1
Povrina pod izotermom
1. z. TDN: Q U W Q W
Sva toplina se
0 koristi za
obavljanje rada
 OSNOVNI TERMODINAMIKI PROCESI

ADIJABATSKI PROCES
Proces u kojem ne dolazi do izmjene topline izmeu sustava i okoline:
Q=0

FIZIKA 1
Prvi zakon TDN: Q U W
adijabata

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

0 U W

W= - U

Adijabatska ekspanzija W>0

unutarnja energija se smanjuje
(T sustava se smanjuje) U < 0
Adijabatska kompresija -
unutarnja energija se poveava W < 0
(T sustava se poveava) U > 0
Jednadba adijabate ?
 ADIJABATSKI PROCES - JEDNADBA ADIJABATE

i
W= - U n R (T2 T1 )
2
nR
i W (T2 T1 ) d
Cp 2 1 2 2 1
1 i
i 1 n R dT
CV i W 1W n R dT

FIZIKA 1
2 1

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Plinska jednadba pV n R T d

p dV V dp n R d T

Zbrajanjem jednadbi slijedi: p dV V dp 1W 0

W p dV
p dV V dp 1 p dV 0
V dp 1 1 p dV 0
V dp p dV 0 :pV
 ADIJABATSKI PROCES

dp dV dp dV
p

V
0
p

V

p1 2 V
dp dV

FIZIKA 1
p1
p V1
V

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

ln p ln V
p2 V2
p1 V1

ln p2 ln p1 ln V2 ln V1

p1 V2 p1 V2
ln ln
p2V2 p1V1

p2 V1 p2 V1
pV konst.

Jednadba adijabate
 ADIJABATSKI PROCES

p
adijabate pV konst.
1

FIZIKA 1
adijabate su strmije od izotermi

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

izoterme pV konst.

V
POISSONOVE JEDNADBE ZA IDEALNI PLIN

TV 1 konst.

FIZIKA 1
pV konst.

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

T p1 konst.
 DRUGI ZAKON TERMODINAMIKE

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi FIZIKA 1

DRUGI ZAKON TERMODINAMIKE

- opisuje uvjete dobivanja mehanikog rada iz topline

Za dobivanje rada potrebna su dva spremnika razliitih temperatura.

FIZIKA 1
Pri prijelazu topline iz toplijeg u hladniji, dobiva se mehaniki rad.
Pri prijelazu topline iz hladnijeg u topliji, potrebno je uloiti mehaniki rad.

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Ulaganje rada

Dobivanje rada
DRUGI ZAKON TERMODINAMIKE
Clausiusova formulacija:
Toplina ne moe sama od sebe prelaziti s hladnijega na toplije tijelo,
ni posredno ni neposredno.

Izvor: www.fsb.unizg.hr/termovel/8vj_uvod.pdf
Clausiusov nemogui proces
DRUGI ZAKON TERMODINAMIKE

Izvor: www.fsb.unizg.hr/termovel/8vj_uvod.pdf
Ne moe se konstruirati toplinski stroj koji bi obavljao rad
crpei toplinu samo iz jednoga spremnika.

Planckov nemogui proces

 KRUNI PROCESI

CARNOTOV KRUNI PROCES

- idealizirani proces s najveim stupnjem korisnosti

p1 1

FIZIKA 1
Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi
p2 2

p4 3
p3 4

V1 V2 V4 V3

Sustav koji bi izvodio Carnotov kruni proces bio bi

hipotetiki Carnotov toplinski stroj
 CARNOTOV KRUNI PROCES
1-2 izotermna ekspanzija
n R T1 V2 Dovoenje topline
W12 ln Q1
1 V1 Sustav obavlja rad
p
2-3 adijabatska ekspanzija
p1 1 Q=O
nR
W23 (T2 T1 ) Hlaenje s T1 na T2
adijabate 1 Sustav obavlja rad
3-4 izotermna kompresija

n R T2 V4 Odvoenje topline
W34 ln Q2 Rad se obavlja na sustavu
1 V3
p2 2
izoterme 4-1 adijabatska kompresija
T1 Q=O
nR
p4 3 W41 (T1 T2 ) Zagrijavanje T2 na T1
p3 4
T2 1 Rad se obavlja na sustavu
V1 V2 V4 V3 V

Ukupni rad W W12 W34 Q1 Q2 Q1 Q2

KORISNOST

W
- kriterij za iskoristivost toplinskog stroja
Q1

FIZIKA 1
Uvrtenjem rada iz relacije Q1 Q2 Q2
1
Q1 Q1

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Za korisnost Carnotova procesa s idealnim plinom vrijedi i relacija:
T hladnjaka
T
1 2
T1
T grijaa
Korisnost procesa ovisi o temperaturnoj
razlici spremnika
KRUNI PROCESI - PRIMJERI

JOULEOV OTTOV DIESELOV

1-2 Izobarno zagrijavanje 1-2 Adijabatska kompresija 1-2 Adijabatska kompresija

2-3 Adijabatska ekspanzija 2-3 Izohorno zagrijavanje 2-3 Izobarno zagrijavanje
3-4 Izobarno hlaenje 3-4 Adijabatska ekspanzija 3-4 Adijabatska ekspanzija
4-1 Adijabatska kompresija 4-5 Izohorno hlaenje 4-1 Izohorno hlaenje
Kruni proces - primjer

Popodnevni rad, 4 sata

Ruak, 1 sat

Jutarnji rad
Veera, 1 sat
4 sata

Doruak, 1 sat Trening, 1 sat

Uenje i zabava
4 sata
Spavanje
8 sati
UKUPNO
POVRATNOST (REVERZIBILNOST) PROCESA I ENTROPIJA

- kvantitativni opis povratnosti procesa

Q Totalni diferencijal entropije

dS (u reverzibilnom procesu)
T R

FIZIKA 1
Entropija S je funkcija stanja: razlika entropija dvaju stanja ovisi samo o

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

poetnom i konanom stanju.

Q
2
Razlika entropija
(reverzibilni proces) S S 2 S1
1
T R

Entropija tijela
poveava se ako se tijelu dovodi, a smanjuje ako mu se odvodi toplina
 REVERZIBILNOST PROCESA I ENTROPIJA

Entropija idealnih krunih procesa

T2
Korisnost u Carnotovu procesu: 1
T1 Q1 Q2

Q2 T1 T2
1
Q1
Q1 Q2
0
T1 T2
Q1 0 , Q2 0
Promjena entropije u jednom ciklusu Carnotova procesa:

Q Q Q Q
2 3 4 1
Q1 Q2
S 0
1
T R 2 T R 3 T R 4 T R T1 T2

konst. 0 konst. 0
FORMULACIJA DRUGOG ZAKONA TERMODINAMIKE S ENTROPIJOM

Ukupna promjena entropije u svakom reverzibilnom Q

krunom procesu je nula: SR 0
T

FIZIKA 1
Q

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Ukupna promjena entropije u svakom ireverzibilnom
SI 0
krunom procesu je vea od nule: T

Nemogu je svaki proces u kojem se ukupna entropija smanjuje.

Q
S 0
T

Entropija svemira stalno raste.

ENTROPIJA I IVOT
ivot su pretvorbe energije.
ivi organizam je visokoureeni sustav.

ivi organizam je uklopljen je okolinu, iz nje uzima energiju

FIZIKA 1
- pri tome poveava entropiju u svojoj okolini
- unesenu energiju usmjerava u smanjivanje svoje entropije

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Organizam je iv dokle god moe smanjivati svoju
entropiju odnosno odravati ureenost sustava.

Smrt - termodinamika ravnotea s okolinom

Nakon smrti dolazi do postupne dezintegracije organizma - entropija se poveava.

Termodinamika definicija ivota: skup procesa koji lokalno smanjuju entropiju,

na raun uzimanja energije iz okoline i poveanja entropije u okolini.
TREI ZAKON TERMODINAMIKE

- slijedi iz statistikog razmatranja termodinamike

Entropija S je mjera neureenosti sustava.

FIZIKA 1
U prirodi je neureenost (vea entropija) stanje vee vjerojatnosti.

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana epi

Svi sustavi u prirodi tee neureenom stanju (stanje ravnotee).

Na temperaturi apsolutne nule sve se estice nalaze u stanju

mirovanja, to je potpuno ureeno stanje.
S (T = 0) = 0

Nernstova formulacija: entropija opada sa smanjivanjem temperature, a

minimalna je, i iznosi nula, samo na temperaturi apsolutne nule.
 NEMOGUI PROCESI

Izvor: www.fsb.unizg.hr/termovel/8vj_uvod.pdf
Parodije TDN zakona

1. z. TDN : Ne moe se kladiti ako ne igra

2. z. TDN: Najvie emu se moe nadati je nerijeen rezultat.
3. z. TDN: Ne moe igrati nerijeeno
4. z. TDN: Doim si roen, ne moe ni izai iz igre.

1. Ne moe pobijediti, moe samo igrati nerijeeno.

2. Nerijeeno se moe postii samo na apsolutnoj nuli.
3. Nemogue je igrati na apsolutnoj nuli.

EVERITTOV DRUGI ZAKON TERMODINAMIKE

Nered se u drutvu stalno poveava. Samo ako netko ili neto upre svom
snagom, moe nered svesti na red u ogranienom podruju. Unato tome, taj
e napor u konanici rezultirati poveanjem sveukupnog nereda u drutvu u
cjelini.