CÔNG NGHỆ SẢN

XUẤT VACXIN
(Vaccine prodution technology)
 I. KHÁI NIỆM VỀ MÔN HỌC
 Công nghệ sản xuất vacxin (vaccine production
technology)là một môn khoa học nghiên cứu
cong nghệ sản xuất vắc xin dùng để phòng bệnh
truyền nhiễm cho động vật và con người và một
số mục đích khác, nhằm phục vụ đời sống và
bảo vệ sức khỏe của con người.
 Nội dung chính của môn học bao gồm:
1. Tìm hiểu về lịch sử và phân loại vacxin
2. Nghiên cứu công nghệ sản xuất vacxin
3.Nghiên cứu các quy trình kiểm nghiệm vacxin
4.Nghiên cứu phương pháp sử dụng vacxin.
7. Tài liệu học tập
+ Giáo trình Miễn dịch học ứng dụng
Nguyễn Bá Hiên - Trần Thị Lan Hương
Nhà xuất bản Nông nghiệp, Hà Nội
+ Giáo trình Miễn dịch học
Nguyễn Bá Hiên – Trần Thị Lan Hương
8. Tài liệu tham khảo
+ Miễn dịch học
Vũ Triệu An – Jean Claude Homberg
Nhà xuất bản Y học, 1997
+ Miễn dịch – Dị ứng học cơ sở
Vũ Minh Thục
Nhà xuất bản đại học Quốc gia Hà Nội, 2005
+ Miễn dịch học
Nguyễn Ngọc Lanh, Văn Đình Hoa
NXB Y học, Hà Nội, 2006
+ Vi sinh vật -Bệnh truyền nhiễm vật nuôi
Nguyễn Bá Hiên,Nguyễn Quốc Doanh, Phạm Sĩ
Lăng, Nguyễn Thị Kim Thành, Chu Đình Tới.
NXB Giáo dục, Hà Nội, 2008
 Chương I
KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI VACXIN

 Mục tiêu :
Nắm được đặc tính, thành phần và cách phân loại vacxin
 Kiến thức trọng tâm :
Khái niệm và nguyên lý của vacxin
Đặc tính cơ bản của vacxin
Thành phần của vacxin
Proteosom, liposom và coclet
Phân loại vacxin
I. LỊCH SỬ PHÁT HIỆN VÀ DANH PHÁP
 Vacxin có chức năng tạo MD cho cơ thể người và động
vật để chống lại các bệnh truyền nhiễm.
 Từ xa xưa, con người đã nhận thấy có những bệnh
truyền nhiễm chỉ gặp ở một số loài động vật và trong
cùng một vụ dịch có thể có cá thể mắc nặng, có cá thể
mắc nhẹ.
 Mặt khác, có những bệnh sau khi bị bệnh qua khỏi thì
vĩnh viễn không bị mắc lại, tức là con người đã biết tới
những gì mà ngày nay chúng ta gọi lµ MD.
 Đối với các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, con người đã
có một quá trình đấu tranh phòng chống để giành giật
lấy sự sống.
 Ngay từ khi sự sống xuất hiện, trong sự đấu tranh
sinh tồn của các loài sinh vật, bệnh tật đã xuất hiện,
các loài sinh vật đã tác động lẫn nhau, gây ra quá
trình bệnh lý.
 Đặc biệt là sự tác động kí sinh của các loài VSV và
KST tới các động vật bậc cao, đã gây ra những
bệnh tật hiểm nghèo, tạo ra những vụ dịch thảm
khốc và cươp đi nhiều sinh mạng.
 Để giành giật sự sống, con người đã tìm mọi biện
pháp nhằm hạn chế những tác động có hại đó của
các đối tượng gây bệnh.
BÖnh d¹i
ĐẬU MÙA
Herpessimplex
HPV
AIDS
Quai bị
zona
BÖnh phong
Uèn v¸n ë ngêi lín
Giang mai
 Để phòng chống bệnh dại, nhà khoa học người Hy Lạp
(384 – 322 trước CN) đã đề nghị chặt bỏ tổ chức bị chó
dại cắn.
 Víi bệnh đậu mùa
Lấy vẩy mụn đậu mùa phơi khô, tán nhỏ cho người lành
hít để gây bệnh nhẹ, tạo MD.
Phương pháp này mang lại hiệu quả nhất định nhưng
nguy hiểm là không kiểm soát được liều lượng nên có thể
gây chết người hoặc tạo ra ổ dịch trong cộng đồng.
 Năm 1798, Edward Jenner, một thầy thuốc vùng
Gloucestershive (Anh) đã dùng dịch mủ trong mụn đậu bò
để chủng cho người tạo MD.
 Đây là phát minh quan trọng trong sự phát triển của MD
học,mở đầu cho nghiên cứu về khả năng bảo vệ đặc hiệu
của cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh.
Jenner:
(từ 1796)
Sử dụng các virus
cường độc của động
vật gây miễn dịch cho
người.
Sau đó, L.Pasteur:

(từ 1800)

Trên cơ sở này đã chế

tạo thành công các
văcxin phòng bệnh Dại,
nhiệt thán và tụ huyết
trùng.
 Để ghi nhận, trong hội nghị về danh pháp quốc tế,
người ta đề nghị gọi tất cả các chế phẩm sinh học
có nguyên lý phòng bệnh như vậy với mét tên
chung là vacxin xuất phát từ từ vaccinia – tên
của virus đậu bò.
 Danh pháp gồm 2 từ ghép: từ đầu: vacxin
từ sau: tên bệnh
 Hiện nay các thuật ngữ về các sản phẩm sinh học
dùng trong thú y thay đổi giữa các quốc gia.
ở Mỹ:
Ví dụ:
Thuật ngữ vacxin dùng để chỉ những sản phẩm
chứa virus hoặc nguyên trùng sống hay nhược
độc, vi khuẩn sống hoặc các axit nucleic.
Các sản phẩm chứa vi khuẩn chết và các VSV
khác được gọi tên như bacterin, chất chiết của vi
khuẩn (bacterial extract), các chất dưới đơn vị
(sub units), độc tố vi khuẩn (toxoid).
Châu Âu:
Các sản phẩm dùng trong thú y được gọi là “các
sản phẩm sử dụng cho động vật nhằm tạo ra
MD chủ động hoặc bị động hoặc để chẩn đoán
tình trạng MD”.
 Trong chương này, thuật ngữ vacxin bao gồm
tất cả các sản phẩm tạo ra để kích thích sinh MD
chủ động cho cơ thể động vật chống lại bệnh

 Việc sử dụng này phù hợp với thuật ngữ quốc tế,
không liên quan đến:

- Các sản phẩm sinh học sinh MD thụ động

- Chất kích thích MD

- Chất điều trị dị ứng hoặc chẩn đoán bệnh.

 Vacxin được coi là thành tựu vĩ đại nhất của y học
hiện đại.
 Công tác tiêm chủng được thực hiện ở tất cả các
quốc gia và đã thực sự trở thành tấm lá chắn để
phòng chống nhiều bệnh truyền nhiễm ở người và
động vật.
 Tuy nhiên vẫn còn nhiều bệnh truyền nhiễm hiểm
nghèo do các VSV, đặc biệt là do virus gây ra vẫn
chưa tìm được vacxin dự phòng.
 Hiện nay, việc nghiên cứu để cải tạo các vacxin
hiện có, chế tạo các vacxin mới đang là mục tiêu
phấn đấu của các nhà khoa học.
 Quá trình phát sinh và lây truyền của bệnh
truyền nhiễm

Lîn bÞ bÖnh
Gµ bÞ bÖnh

VÞt bÞ bÖnh

bß bÖnh

еn lîn

Chuét Ngêi
®µn tr©u bß

Ruåi
еn VÞt еn gµ
Ong
 2.1. Khái niệm
 Theo quan điểm trước đây:
 Vacxin là một chế phẩm sinh học trong đó chứa chính mầm
bệnh hoặc kháng nguyên của mầm bệnh gây ra một bệnh
truyền nhiễm nào đó cần phòng (nếu là mầm bệnh thì phải
được giết hoặc làm nhược độc bởi các yếu tố vật lý, hóa học
và sinh vật học).
 Khi sử dụng cho động vật, vacxin tạo ra một đáp ứng miễn
dịch chủ động giúp động vật chống lại được sự xâm nhiễm
của mầm bệnh tương ứng.
 Cách hiểu này được hình thành trên cơ sở thực tế sản
xuất vacxin
 Ví dụ: vacxin nhiệt thán được làm từ vi khuẩn nhiệt thán
nhược độc, vacxin phòng lao được làm từ vi khuẩn lao biến
dị (BCG), vacxin tụ huyết trùng được làm từ vi khuẩn tụ huyết
trùng đã được vô hoạt, vacxin uốn ván được làm từ ngoại
độc tố đã được giải độc…
 Ngày nay, khái niệm về vacxin đã có sự thay đổi.
Nó không chỉ còn là chế phẩn từ vi sinh vật hoặc
ký sinh trùng được dùng để phòng bệnh mà còn
được làm từ các vật liệu sinh học khác (không vi
sinh vật) và được dùng với mục đích không
phòng bệnh.
 Ví dụ: vacxin chống khối u làm từ tế bào sinh khối u,
vacxin chống thụ thai làm từ receptor của trứng …
 Nhưng dù là vacxin được chế tạo từ vật liệu nào và
được dùng với mục đích gì thì thành phần buộc phải
có vacxin là kháng nguyên và khi đưa vào cơ thể
động, kháng nguyên sẽ gây ra đáp ứng miễn dịch.
Như vậy hiện nay vacxin được hiểu với
khái niệm rộng hơn:
Vacxin là chế phẩm sinh học chứa
kháng nguyên có thể tạo cho cơ thể một
đáp ứng miễn dịch và được dùng với
mục đích phòng bệnh hoặc với mục
đích khác.
1.3. Nguyên lý
 Vacxin tạo ra trong cơ thể sống mét đáp ứng MD
chñ ®éng.
 Hệ thống MD của cơ thể hoạt động, sinh ra KT đặc
hiệu chống lại những Epitop của yếu tố gây bệnh.
 Cơ thể sử dụng vacxin xuất hiện trạng thái MD thu
được chủ động nhân tạo có khả năng chống lại sự
xâm nhiễm của yếu tố gây bệnh tương ứng.
1.4. Đặc tÝnh cơ bản của một vacxin
Vacxin phải cã 4 đặc tính cơ bản :
 Tính sinh MD hay tính mẫn cảm
(immunogenicity)
 Là khả năng gây ra đáp ứng MD dịch thể hoặc
tế bào hay cả hai.
 Tính sinh MD phụ thuộc vào KN và cơ thể
nhận kích thích.
 Có nghĩa là phụ thuộc vào tính lạ của KN,
đường đưa của KN và cơ địa của mỗi cá thể
động vật.
. Tính KN hay tính sinh KT
Một vacxin khi đưa vào cơ thể phải có khả
năng kích thích cơ thể sinh ra KT.
Yếu tố gây bệnh có thể có nhiều Epitop khác
nhau.
Trong đó có thể có Epitop quá nhỏ (Hapten)
không có tính sinh KT, muốn chúng sinh KT
cần đổi chúng thành có tính KN, b»ng c¸ch
kết hợp chúng với một protein mang tải vô
hại.
. Tính hiệu lực
Lµ khả năng bảo hộ động vật sau khi được
sử dụng vacxin.
Một vacxin đưa vào cơ thể, nhiều KT được
tạo ra nhưng không phải loại nào cũng có
hiệu lực tức là tiêu diệt được yếu tố gây
bệnh.
Do yếu tố gây bệnh có nhiều Epitop khác
nhau nên trong bào chế vacxin trước tiên
phải làm sao cho đáp ứng MD chống lại
những Epitop thiết yếu
Trong NC sản xuất vacxin hiện nay người ta
cố gắng phân lập những KN hay Epitop
thiết yếu để làm cho vacxin được thuần
khiết và tiến tới có thể tổng hợp được chúng.
 Ví dụ:
Với virus Gumboro: protein VP2
Virus cúm gia cầm : H và N
Virus viêm gan B : HBS ( KN bề mặt )
 Hiệu lực của vacxin được đánh giá qua thực
nghiệm nhưng chủ yếu đánh giá trên thực địa sau
khi tiêm chủng
Mức độ MD quần thể, có thể dùa vµo lượng KT
trung bình trong HT và tỷ lệ bảo hộ trong quần thể.
Trên ĐVTN: Đánh giá mức độ đáp ứng MD
sau tiêm chủng vacxin và hiệu lực bảo hộ là
động vật qua thử thách cường độc.
Thử nghiệm thực địa: Vacxin được tiêm chủng
cho một quần thể ĐV, đánh giá khả năng bảo hộ
khi mùa dịch tới đồng thời thử thách cường độc
1 nhóm ngẫu nhiên.
 Vacxin có hiệu lực là gây được MD ở mức độ
cao và bảo vệ cơ thể động vật lâu bền.
 Tuy nhiên, hiệu lực của 1 vacxin phụ thuộc
vào nhiều yếu tố: bảo quản, vận chuyển và kỹ
thuật tiêm phòng.
 Vì vậy, người ta đã xây dựng 1 môn khoa học
mới gọi là vacxin học (vaccinology) mục
đích là nghiên cứu mọi biện pháp từ lúc sản
xuất đến lúc tiêu dùng để tăng tính hiệu lực
của vacxin.
 Tính an toàn:
Đây là đặc tính rất quan trọng.
 Sau sản xuất vacxin phải được cơ quan kiểm định
nhà nước kiểm tra về: vô trùng, thuần khiết và vô
độc.
Vô trùng : Không được nhiễm các VSV khác.
Thuần khiết: Không được lẫn các thành phần KN
khác có thể gây ra các phản ứng phụ.
Vô độc : Liều sử dụng phải thấp hơn rất nhiều
so với liều gây độc.
 Vacxin phải được thử tính an toàn trong phòng TN,
thực địa, ở quy mô nhỏ và đại trà.
 Tần suất và mức độ nặng nhẹ của các phản ứng phụ
nếu có phải được xác định trước khi được đem ra
dùng chung, nhưng vẫn phải được theo dõi cẩn thận.
1.5. Các loại vacxin

 Có thể chia vacxin làm c¸c loại sau:

• Vacxin chết (vô hoạt)
• Vacxin sống
• Vacxin dưới đơn vị
• Vacxin thế hệ mới sản xuất bằng
công nghệ gen
1. Vacxin chết
Là loại kinh điển nhất
Nguyên tắc là làm chết yếu tố gây
bệnh (virus hoặc vi khuẩn) nhưng vẫn
giữ được tính mẫn cảm và tính kháng
nguyên.
Vacxin loại này chủ yếu gây đ¸p øng
MD kiểu dịch thể.
 Phương pháp làm chết yếu tố gây bệnh
Có 2 phương pháp
- Phương pháp hóa học: Dùng các hóa chất
. Như formol để giết chết vi khuẩn.
Ví dụ: vacxin tụ huyết trùng lợn vô hoạt
. Với virus có thể dùng các chất khử có hoạt tính
cao như Ethylenamine,  propiolacton. Những hóa
chất này vô hoạt hoàn toàn virus nhưng không làm
biến đổi protein cấu trúc.
Ví dụ: vacxin bại liệt dạng tiêm ở người
vacxin dại bất hoạt dùng  propiolacton
vacxin LMLM dùng Ethylenamine
- Phương pháp vật lý: sức nóng, tia xạ (X, UV).
Ưu, nhược điểm của vacxin chết
 Ưu điểm: Không độc, không gây ô nhiễm môi trường,
tính an toàn cao.
 Nhược điểm:
 Thời gian MD ngắn do lượng KN cố định và ít dần
 Liều lượng tiêm lớn do đó khó tiêm và dễ gây áp xe.
 MD xuất hiện chậm, gây MD tế bào kém.
 Không can thiệp trực tiếp vào ổ dịch
 Phải đưa vacxin nhiều lần, tăng nguy cơ dị ứng.
 Do là mầm bệnh cường độc, nếu bất hoạt không tốt sẽ
có nguy cơ phát dịch.
Ví dụ:
1 vụ dịch bại liệt ở Mỹ do sử dụng vacxin bại liệt
vô hoạt nhưng không triệt để.
1.5.2. Vacxin sống
 Là vacxin được sản xuất tõ chủng virus hay vi
khuẩn còn sống,Không cßn tính gây bệnh cho
động vật được tiêm phòng
Có khả năng gây đáp ứng MD mạnh, chúng nhân
lên trong cơ thể vật chủ và tạo ra sự kích thích
của KN trong một khoảng thời gian.
 Vacxin sống bao gồm:
Vacxin nguyên độc
Vacxin vô độc
Vacxin nhược độc
Vacxin nguyên độc:
 Dùng chủng virus nguyên độc có quan hệ từ loài
động vật khác.
Ví dụ: Dùng virus đậu bò làm vacxin phòng
bệnh đậu ở người.
 Đưa vào cơ thể virus có độc lực hoặc đã giảm một
phần độc lực theo con đường thực nghiệm: Độc
lực của virus sẽ giảm đi khi chúng được đưa vào
cơ thể theo đường thực nghiệm (không giống sự
xâm nhập của chúng trong tự nhiên).
Ví dụ: Tiêm phòng hội chứng viêm phổi ở
người bằng adenovirus sống.
Vacxin vô độc (vacxin nhược độc tự nhiên):
Vacxin được sản xuất từ những chủng VSV
vô độc phân lập trong tự nhiên.
Vacxin nhược độc hóa:
Được sản xuất từ những chủng VSV sống có
độc lực yếu, không có khả năng gây bệnh
cho động vật được tiêm chủng.
Các chủng VSV này được làm giảm độc lực
bằng các phương pháp: vật lý, hóa học, sinh
vật học và công nghệ gen.
Phương pháp làm giảm độc VSV
 Giảm độc bằng nhiệt độ:
 VSV gây bệnh thường nhậy cảm với t0; Nếu nuôi cấy
chúng ở nhiệt độ không phù hợp, VSV sẽ giảm độc lực
nhưng vẫn giữ được tính KN.
 Ví dụ:
Vacxin nhiệt thán: nuôi VK ở 42 – 430C/15- 20 ngày, VK
mất khả năng hình thành giáp mô, độc lực giảm, sử dụng
làm vacxin
Vacxin Sabin dạng uống chống bại liệt:
Chọn các chủng virus bại liệt đã đột biến, cho nhân lên nhiều
lần trong tế bào thận khỉ, nuôi cấy ở T0 thấp.
Virus có thể nhân lên trong tuyến nước bọt đường tiêu hóa
nhưng không xâm nhập được vào mô thần kinh do đó không
gây chứng bại liệt nữa.
Giảm độc bằng yếu tố hóa học
Ví dụ:
Vacxin BCG (Bacterium Calmette Guerin)
Là một chủng TK lao bò M.T. bovinus
có độc lực cao, nuôi cấy trong môi trường có mật
bò trong 13 năm
Sau 230 lần cấy chuyển, vi khuẩn đã không còn
độc, được sử dụng để sản xuất vacxin BCG.
Giảm độc bằng phương pháp sinh vật học
. Phương pháp giảm độc VSV cổ điển
. Phần lớn vacxin virus sử dụng cho người, động
vật sản xuất theo phương pháp này.
. Người ta cấy chuyển VSV nhiều đời qua môi
trường ít cảm thụ
. VSV không đủ điều kiện thực hiện đầy đủ chu kỳ
sống, gây thay đổi hệ gen  thay đổi độc lực,
khả năng gây bệnh.
 Ví dụ:
 Virus cường độc DTL tiêm truyền liên tục 155
đời qua thỏ sẽ thu được giống virus nhược độc
DTL.
Virus dịch tả vịt chuyển 41 – 46 đời qua phôi
gà.
Virus viêm gan vịt typ I cấy chuyển 54 đời qua
phôi gà.
Virus bại liệt được cấy chuyển nhiều đời qua
môi trường tế bào thận khỉ.
Virus sởi được nuôi cấy qua tế bào xơ phôi gà.
Ưu điểm của vacxin sống:

- Tạo MD nhanh, mạnh; MD tồn tại lâu bền

do VSV vẫn có khả năng nhân lên và tồn tại
lâu trong cơ thể được tiêm chủng.

- Tạo miễn dịch tế bào cao hơn vacxin chết.

- Có thể dùng can thiệp trực tiếp vào ổ dịch.

- Liều lượng ít, dễ tiêm chủng.

Nhược điểm của vacxin sống :
- Mức độ an toàn thấp do đột biến dẫn đến sự
trở lại cường độc.
- Tạp nhiễm virus trong nuôi cấy tế bào.
Ví dụ:
Tế bào thận khỉ có thể tạp nhiễm với SV40
(Simianvirus)
- Khó bảo quản, chi phí lớn.
- Một số loại không sử dụng được cho động
vật mang thai.
- Không dùng cho những vùng an toàn dịch.
 Bảng so sánh giữa 2 loại vacxin
Loại vacxin
Vacxin sống Vacxin chết
Chỉ tiêu
- Phương thức sản xuất Đơn giản Đơn giản
- Tính ổn định Tương đối ổn định Ổn định
- Liều lượng Thấp Cao
- Số lần đưa vacxin 1 lần Nhiều lần
- Chất bổ trợ Không Có
- Thời gian miễn dịch Dài Ngắn
- Đáp ứng MD tÕ bµo Tốt Kém
- Sự trở lại cường độc Có thể có Không
1.5.3. Vacxin dưới đơn vị
 Là vacxin chứa KN tương đối tinh khiết phân lập từ
virus hay vi khuẩn g©y bệnh
 Một số VK gây bệnh bằng độc tố: Cl.tetani,
Corynebacterium.diphtheria, người ta nuôi cấy VK,
chiết tách độc tố, giảm độc bằng yếu tố hóa học hoặc
vật lý theo nguyên lý của vacxin chết. Các độc tố mất
hoạt tính được gọi là giải độc tố (anatoxin) và được
dùng làm vacxin.
 PhÈy khuẩn tả gây bệnh nhờ Enterotoxin, độc tố này
gồm 1 dưới đơn vị A rất độc và 5 dưới đơn vị B
không độc, nhưng B lại có khả năng sinh kháng thể
bảo vệ nên người ta nuôi vi khuẩn, tinh lọc
Enterotoxin, tách dưới đơn vị B dùng làm vacxin
chống bệnh tả.
Ở 1 số bệnh do virus gây ra, vacxin không dùng
toàn bộ hạt virus mà chỉ dùng 1 vài thành phần
của virus: protein capxit hoặc glycoprotein vỏ
ngoài do đó vacxin còn được gọi là vacxin
dưới hạt (subvirion).
 Không dùng virus nguyên vẹn là do:
Nhiều loại virus không có khả năng nhân lên ở các
tế bào nuôi cấy (virus viêm gan B).
Một số virus được coi là rất nguy hiểm nên không
đảm bảo an toàn khi sản xuất kể cả vacxin sống
hoặc chết (HIV)
Một số vacxin nếu sản xuất từ virus nguyên vẹn có
thể ảnh hưởng đến cơ thể do gây phản ứng phụ
(vacxin cúm).
Lưu ý: việc tăng độ tinh khiết cña vacxin
có thể dẫn đến mất tính sinh MD hoặc sẽ bị
các enzym phá hủy trước khi kích thích
miễn dịch.
Vì vậy loại vacxin này đòi hỏi phải có vËt
mang hay chất bổ trợ, ví dụ như muối
nhôm.
Vacxin dưới đơn vị có mức độ thuần nhất
và tinh khiết hơn toàn bộ VSV cho nên tính
mẫn cảm, tính sinh KT và tính hiệu lực đều
cao.
Các protein capxit hoặc glycoprotein vỏ ngoài
thường gắn vào receptor trên bề mặt một số
loại tế bào ký chủ, hoặc thu được từ huyết
tương bệnh nhân, sau đó làm bất hoạt
(kháng nguyên bề mặt của virus viêm gan
HBSAg) hoặc có thể sản xuất bằng kỹ thuật
tái tổ hợp ADN...
Các vacxin subvirion như:
- vacxin HA chống virus cúm typ A, B
- vacxin HBS chống virus viêm gan B
1.5.4. Vacxin thế hệ mới sản xuất bằng công
nghệ gen
Khái niệm
Những tiến bộ về KH - KT trong lĩnh vực VSV,
MD học, sinh hóa , đặc biệt là kỹ thuật gen học
và công nghệ sinh học phân tử đã mở ra một
hướng ứng dụng mới đó là nghiên cứu sản
xuất các loại hình vacxin bằng công nghệ gen.
Những vacxin tạo ra bằng phương pháp trên
gọi là vacxin thế hệ mới nhằm phân biệt với các
loại vacxin đã có được nghiên cứu sản xuất
bằng phương pháp công nghệ truyền thống.
Một vacxin được gọi là vacxin thế hệ mới
phải là thành phẩm của một quy trình có
sự can thiệp, sử dụng, thao tác của công
nghệ gen.
Hiện nay nhiều loại vacxin thế hệ mới đã
và đang được đưa vào sử dụng có hiệu
quả, góp phần vào việc phòng chống
bệnh tật cho người và động vật.
Nguyên lý
Trong một loại vacxin, yếu tố quyết định
tính sinh MD chính là phần protein đặc
biệt có trên bề mặt của VSV gây bệnh.
.Thành phần protein này được gọi là KN
và do một gen hay một số gen có trong
hệ gen của VSV gây bệnh quyết định
tổng hợp nên.
.Những gen chịu trách nhiệm tổng hợp
protein KN được gọi là gen KN.
Nếu tách gen KN khỏi vật liệu di truyền
của VSV rồi ghép vào một hệ thống
plasmid vector thích ứng nào đó thì gen
KN này vẫn hoạt động như khi tồn tại
trong hệ gen của VSV chủ và phân tử
protein KN được tổng hợp ra vẫn có thể
có chức năng như cũ, tức là có tính sinh
miễn dịch.
Chế phẩm protein KN được tạo ra bằng
c«ng nghÖ gen như thế được gọi là
vacxin thế hệ mới – vacxin công nghệ gen
Phân loại
Vacxin thế hệ mới có nhiều loại. Căn cứ vào nguồn KN nhân
lên được hay không nhân lên trong cơ thể động vật, người
ta chia vacxin thế hệ mới làm 2 nhãm:
a. Vacxin có KN sống được nhân lên:
 Vacxin tái tổ hợp có vector dẫn truyền
 Vacxin axit nucleic (vacxin ADN)
 Vacxin xóa gen độc
b. Vacxin có KN không nhân lên:
 Vacxin chứa KN là protein sản xuất bằng kỹ thuật
gen
 Vacxin ăn được
 Vacxin peptit tổng hợp
a. Vacxin có KN sống được nhân lên, bao gồm:
 Vacxin tái tổ hợp có vector dẫn truyền
Loại vacxin này chứa 2 thành phần chính:
- Đoạn ADN chứa gen mã hóa cho KN chính được tách
ra từ VSV gây bệnh.
- Hệ gen của vector dẫn truyền.
Người ta tách rời gen KN từ VSV gây bệnh rồi ghép vào
hệ gen của vector dẫn truyền là plasmid hay VSV rồi
đưa vào vật chủ.
Là SV sống nên khi gây nhiễm, chúng sẽ nhân lên do đó
nguồn gen KN và sản phẩm của gen KN là protein KN
luôn được sản xuất ra tạo MD lâu bền cho cơ thể.
 Các vector dẫn truyền:
Hiện nay các vector dẫn truyền được chọn
thường là những sinh vật:
- Vi khuẩn
- Virus
- Nấm men
- Thực vật
Thêng có thể nhân lên được ở nhiều loài động
vật và đã được làm giảm độc hoặc vô độc
bằng kỹ thuật gen.
Vi khuẩn S. typhimurium:
Lµ lo¹i VK không độc, được chọn làm vector
dẫn truyền vì có các ưu điểm:
- Dễ sử dụng qua đường tiêu hóa.
- Có thể tồn tại và nhân lên ở tổ chức Lympho
đường tiêu hóa, cung cấp protein KN bền
vững để gây đáp ứng MD toàn diện: dịch thể,
tế bào và miễn dịch cục bộ.
- Việc nuôi cấy VK tái tổ hợp gen này dễ thực
hiện và thời gian sản xuất rút ngắn.
Hiện nay S.typhimurium được sử dụng phổ
biến làm vector dẫn truyền để sản xuất các
vacxin: cúm, viêm gan B, sốt xuất huyết,tả,
liên cầu khuẩn, KST sốt rét...
Ngoài S. typhimurium, còn sử dụng vi khuẩn
E.coli và một số loài nấm men như:
- Pichia pastoris
- Saccharomyces cerevisiae
+ Virus đậu bò ( vaccinia):
Thuộc nhóm Orthopoxvirus đã được sử dụng
một thời kỳ dài làm vacxin phòng bệnh đậu
mùa.
Hệ gen của virus ®Ëu có 200.000 nucleotit
Có khả năng tiếp nhận nhiều gen ngoại lai có
độ dài 25.000 nucleotit  là vector lý tưởng để
sản xuất vacxin đa giá
Mặt khác virus ®Ëu:
- Có khả năng gây nhiễm vào nhiều loại vật
chủ nhưng không gây bệnh
- Có thể nhân lên trong nhiều loại tế bào nuôi
cấy, thậm chí ở nhiều dòng tế bào mà ở đó
chúng không hoàn thiện được chu trình nhân
lên  không bị dung bào  thuận tiện làm
vector.
Virus ®Ëu tái tổ hợp có thể biểu hiện gen KN
sớm và sản xuất ra protein KN gây đáp ứng
MD toàn diện.
 S¬ ®å t¹o vacxin t¸i tæ hîp vÐct¬ dÉn
truyÒn
vÞ trÝ
vïng khëi c¾t khëi ph¸t kÕt thóc
®éng ATG TAA
gen vacxin
Plasmid
c¾t
®iÓm
mÇm

gen nèi virus ®Ëu

vacxin vect¬

Plasmid
t¸i tæ hîp

virus ®Ëu
Nu«i cÊy tÕ chän läc t¸i tæ hîp
C¸c bíc t¹o vacxin t¸i tæ hîp cã vect¬ dÉn truyÒn:
- C¾t ®o¹n gen vacxin
- G¾n ®o¹n gen vacxin vµo Plasmid
- ChuyÓn n¹p c¸c Plasmid ®· g¾n gen vacxin vµo
virus ®Ëu  virus ®Ëu t¸i tæ hîp.
HiÖn nay ®· sö dông virus ®Ëu lµm vect¬ dÉn truyÒn
s¶n xuÊt mét sè vacxin t¸i tæ hîp phßng bÖnh cho vËt
nu«i:
-Gµi gen m· ho¸ protein F cña virus Newcastle vµo
virus ®Ëu  t¹o vacxin t¸i tæ hîp phßng bÖnh
Newcastle
-Gµi gen m· ho¸ protein HN vµo virus ®Ëu t¹o vacxin
•Vacxin
t¸i tæ viªm gan B với
hîp phßng gen m·
bÖnh cómhãagia
bềcÇm.
mặt HBS – Ag (Hepatitis B
surface Antigen).
 Vacxin axit nucleic (vacxin ADN)
 Vacxin thành phần chính là ADN của plasmid tái tổ
hợp chứa gen KN.
 Gen KN của VSV gây bệnh được gắn vào plasmid.
Đưa plasmid tái tổ hợp vào trong tÕ bµo cơ thể bằng
súng bắn gen,hoÆc vi tiªm.
 Vacxin thường được tiêm vào cơ thể để đưa gen trực
tiếp vào một số tế bào cơ.
Khi vào trong tế bào, ADN của plasmid tái tổ hợp
được nhân lên, protein KN được sản sinh trực tiếp bởi
tế bào vật chủ, chúng kích thích cơ thể sản sinh MD.
 Ưu điểm của vacxin ADN:
- Gen KN biểu thị mạnh, thời gian sản xuất KN l©u tạo
MD mạnh, bền, không cần tiêm nhắc lại.
- Vacxin ADN rất an toàn vì gen độc đã được loại trừ,
hiệu lực ổn định, dễ bảo quản, thuận tiện cho việc sử
dụng, có ý nghĩa kinh tế.
- Tạo MD tốt ở những cơ thể bị suy giảm MD và cơ thể
suy nhược.
- Có thể thiết kế một vacxin đa giá
( Trên cùng 1 plasmid gắn nhiều gen mã hóa hoặc
trộn nhiều loại plasmid có chứa ADN mã hóa cho các
loại protein khác nhau. Hỗn hợp vacxin ADN này
không bị ảnh hưởng lẫn nhau, như thế sẽ đơn giản
hóa được tiến trình tiêm chủng.
 Nhược điểm
Thực nghiệm:
Đưa vacxin ADN vào cơ thể ĐV, sự phân bố
ADN vacxin trong tế bào không đạt được mức
tối đa.
Mặt khác, nếu ADN vacxin nhập vào hệ gen
của ĐV chủ sẽ:
- Gây hậu quả về di truyền ở các thế hệ sau
- Có thể gây đột biến tế bào  ung thư
- ¦c chế hoạt động của gen chống ung thư,
gây biến đổi tế bào dẫn đến tự MD.
Vacxin ADN thuộc thế hệ mới nhất, được coi
là loại vacxin có triển vọng lớn.
 Hiện tại vacxin mới được nghiên cứu thử
nghiệm trên ĐV:
Vacxin ADN chứa gen HBsAg
Vacxin ADN chứa gen KNchủ yếu của HIV
Vacxin ADN chứa gen H và N chống cúm
 Vacxin xóa gen độc
 Vacxin chứa yếu tố gây bệnh được làm nhược độc
bằng kỹ thuật gen cắt bỏ gen độc.
 Ví dụ:
Để tạo ra giống gốc sản xuất vacxin cúm gia cầm,
hiện Bộ Y tế và Viện KHCN Việt Nam nhập ngoại
chủng virus vacxin NiBRG-14 từ Viện Tiêu chuẩn và
kiểm nghiệm dịch sinh phẩm quốc gia – Vương quốc
Anh thông qua WHO.
Chủng NiBRG-14 tạo ra bằng ghép 6 gen của
chủng /PR8/34 (H1N1) với 2 gen H5N1 của chủng
A/Vietnam/1194/2004 (H5N1).
Riêng gen H5 bị loại 12 nucleotit mã hóa 4 a.a thuộc
vùng độc, chủng virus này có thể nuôi cấy trên phôi
gà.
 Vacxin Aujeski cũng là 1 vacxin nhược độc kiểu này.
b. Vacxin có nguồn gốc KN không nhân lên
Là loại vacxin vô hoạt sản xuất bằng kỹ thuật gen
 Vacxin chứa KN là protein sản xuất bằng kỹ thuật
gen
 Loại vacxin này được sản xuất bằng cách tách gen
KN từ tác nhân gây bệnh, ghép vào hệ gen của một
loại VSV làm vector dẫn truyền
 Nuôi cấy VSV tái tổ hợp này trong MT thích ứng như
hệ thống bioreactor hoặc thiết bị lên men lớn, lượng
protein sẽ được sản xuất với số lượng nhiều sau đó
 chiết tách protein KN để làm vacxin.
 Vacxin ăn được
Dùng thực vật là bioreactor để sản xuất dược
chất protein là một xu thế phát triển của công
nghệ sinh học.
Nhiều gen mã hóa KN virus được chuyển vào
thực vật và đã biểu hiện với hiệu quả cao.
Sản xuất vacxin ăn được là hướng nghiên
cứu có triển vọng
Vacxin được thực vật sản xuất trong những
phần ăn được như lá, củ, quả và hạt.
Năm 1990 vacxin ăn được đầu tiên được sản
xuất từ thực vật
Do 2 nhà khoa học Curtiss và Cardineu khi
biểu hiện thành công protein KN bề mặt A của
VK Streptococcus mutans ở cây thuốc lá.
Sau đó nhiều vacxin TV đã được công bố sản
xuất trên nhiều loại cây khác nhau:
- Rau diếp
- Cà chua
- Khoai tây, lúa mì, đậu tương và ngô...
Mặt khác, gọi là vacxin ăn được là đề cập
đến sự chấp nhận của cơ thể động vật:
. Vacxin bền vững trong dịch tiêu hóa
. Vacxin không bị phân hủy
. Có khả năng kích thích đáp ứng MD
mạnh.
Người ta dùng thuật ngữ“Plan edible
vaccine” để chỉ loại vacxin ăn được sản
xuất từ thực vật biến đổi gen này.
 Nguyên lý sản xuất vacxin ăn được:
Vacxin ăn được là loại vacxin tiểu phần bao
gồm một hoặc nhiều chuỗi polypeptit của
protein KN trong VSV gây bệnh
. Người ta chọn lọc những gen mã hóa cho các
thành phần này, đưa vào vector (plasmid hoặc
vi khuẩn ( Agrobacterium tumefaciens)
. Dựa vào hệ thống di truyền thực vật để khuyếch
đại gen và biểu hiện thành các protein KN
mong muốn trong các bộ phận ăn được của
thực vật.
 Các thành tựu nghiên cứu vacxin ăn được
đã được công bố

Nguồn Đối tượng Đáp ứng Tác giả, năm

Protein/Peptit
protein thực vật miễn dịch báo cáo

Tiểu phần B Độc KT dịch thể và KT

Thuốc lá
E.coli tố kém chịu nhiệt tế bào theo đường Hagetal, 1995
Khoai tây
LT-B uống và ăn

Vibrio Độc tố tả Arakawa,

Khoai tây Cho ăn
cholerac Tiểu phần B 1998
Virus
Mason etal,
viêm gan HBs-Ag Thuốc lá Chưa thử nghiệm
1992
B
McGarvey
Virus dại Glycoprotein Cà chua
etal 1995

Lục lạp Tregoing etal,

Cl.tetani Ngoại độc tố Cho ăn
thuốc lá 2003
 Vacxin peptit tổng hợp:
 Là vacxin thành phần chỉ chứa duy nhất polypeptit
KN (8 – 20 axit amin)
 Do chỉ có các epitop KN nên không có khả năng kích
thích sinh MD vì vậy sau khi các peptit được tổng hợp,
người ta phải gắn chúng vào các giá đỡ đó là các hạt
polyme có khả năng hấp phụ cao.
Ví dụ: vacxin peptit phòng bệnh LMLM, việc bảo hộ đạt
được bằng cách tiêm cho động vật một tập hợp các
chuỗi peptit KN gồm 20 axit amin.
Vacxin peptit có ưu điểm:
Sản xuất và kiểm soát chất lượng đơn giản.
Không có các thành phần không cần thiết
như nucleic, protein ngoại lai do đó ít độc.
Có thể thay đổi theo sự biến đổi tự nhiên đối
với những virus không ổn định như virus cúm.
Có tính khả thi thậm chí trong trường hợp
không nuôi cấy được virus.
Ổn định, giá thành hạ.
Nhược điểm của loại vacxin :
Sinh miễn dịch có thể kém so với các vacxin vô hoạt
truyền thống.
Bắt buộc phải có chất bổ trợ.
Yêu cầu tiêm nhắc lại.
Sơ đồ tóm tắt phân loại vacxin

Vacxin sống Vacxin Vacxin vô hoạt

Vacxin sống nguyên độc

Vacxin dưới ®¬n vị Vacxin nguyên ven

Vacxin sống vô độc

Vacxin ăn Chứa protein KN tổng Tinh chế bằng Tinh chế bằng nguồn SV
được hợp bằng kỹ thuật gen kỹ thuật gen chủ trong tự nhiên
Vacxin nhược độc hóa

Xóa gen độc

Thích ứng nhiệt độ thấp
Nhậy cảm nhiệt độ
Qua vật chủ trung gian không cảm thụ

Tái tổ hợp gen

Vacxin vector dÉn truyền Vacxin ADN

1.6. Chất bổ trợ
Khái niệm:
Chất bổ trợ là những hợp chất hóa học được thêm
vào trong vacxin nhằm làm tăng khả năng kích thích
MD và tăng hiệu lực của vacxin.
Năm 1930, Ramon là người đầu tiên nghiên cứu về
chất bổ trợ. Ông đã chứng minh bằng thực nghiệm
rằng khi bổ sung chất bổ trợ vào vacxin thì hiệu lực
của vacxin cao hơn.
* Các chất bổ trợ:
Gồm 3 loại chính
a. Chất bổ trợ vô cơ:
Là những hạt mịn của muối silicat hoặc muối sunfat,
muối phosphat hoặc hạt bột talk, than hoạt tính.
Ví dụ :
 Alumin hydroxit Al(OH)3
 Sunfat alumin kali AlK(SO4)2.12H2O
 Phosphat aluminum Al(PO4)
 Trong thú y, người ta hay dùng chất bổ trợ là
AlK(SO4)2.12H2O (gọi là keo phèn) trong các vacxin
vi khuẩn vô hoạt.
b. Chất bổ trợ hữu cơ:
Dùng các hợp chất hữu cơ khi trộn vào vacxin sẽ có
tính chất huyền phù trông như sữa nên gọi là nhũ
dầu.
Ví dụ: Dầu khoáng, sapolin
Dầu thực vật, mỡ động vật
Freund (dầu khoáng paraphin + BCG chết)
 Nhưng Freund ít dùng vì hay gây mưng mủ kéo dài
hoặc viêm khớp.
 Đối với những KN phân tử lượng nhỏ người ta có thể
gắn với protein mang tải tổng hợp hoặc chất mang từ
những hạt mỡ nhỏ gọi là liposon.
.
c. Bổ trợ là sinh vật:
Thường dùng là xác của một số loài vi khuẩn
như:
- M. tubercullosis
- Sal. typhimurium.
Cũng có thể dùng nội độc tố của vi khuẩn như
Lypopolysaccarit
* Tác dụng của chất bổ trợ
- Kích thích MD do bản thân chất bổ trợ gây
phản ứng viêm nhẹ, kéo các đại thực bào và
các tế bào MD khác tíi.
- Hấp phụ KN, khoanh vùng KN, làm chậm quá
trình giải phóng KN tại vị trí tiêm, do đó KN tồn
tại lâu trong cơ thể, kéo dài sự trình diện KN.
- Kích thích sự hoạt động của APC để quá trình
phân tích, trình diện KN đạt hiệu quả.
- Chất bổ trợ SV:
Có tác dụng kích thích tế bào MD.
. Xác vi khuẩn lao làm tăng tương tác giữa tế
bào lympho và ĐTB, do đó làm tăng đáp ứng
MD tế bào
. LPS tác động đến tế bào lympho B làm tăng
quá trình phân bào tạo plasmoxyte do đó tăng
hàm lượng KT dịch thể đặc hiệu.