«Η εκπαίδευση δασκάλων και καθηγητών χαρισματικών μαθητών στην

Ελλάδα»
9Ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Η αλληλεπίδραση κειμένου-αναγνώστη στο απόσπασμα Ζάβαλη-Μάικω

σύμφωνα με τη θεωρία της απροσδιοριστίας.

ΤΣΟΥΝΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ,PHD, MSC, MED,

Δ Ε Λ Η Γ Ι Ά Ν Ν Η Π Α Ν Α Γ Ι Ω ΤΑ , M S C , M E D
 Όλες οι λογοτεχνικές θεωρίες – ακόμα και οι «κλασικές» -
προτείνουν ή απλώς υπαινίσσονται από έναν ρόλο για τον
αναγνώστη.

 μετατόπισαν δραστικά το ενδιαφέρον της λογοτεχνικής κριτικής

από τον συγγραφέα και το κείμενο στον αναγνώστη, στην πράξη
της ανάγνωσης και τα ποικίλα συμφραζόμενά τους, εισάγοντας
έτσι ένα νέο παράδειγμα στις λογοτεχνικές σπουδές.
 Αλληλεπίδραση Αναγνώστη-Κειμένου

Ο μαθητής, κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης ενός κειμένου, αναλαμβάνει το ρόλο του
γενικού επόπτη και συντονιστή, καθώς είναι το πρόσωπο που έχει γενικότερη γνώση
των κινήσεων όλων των ηρώων. Η γνώση του δίνει τη δυνατότητα να κάνει ποικίλους
συνδυασμούς των γεγονότων που έπονται και των συναισθημάτων των ηρώων, με
βάση πάντοτε όσα στοιχεία δίνει ο συγγραφέας.
ο αναγνώστης δεν είναι παντογνώστης, καθώς υπάρχουν ενδοκειμενικοί περιορισμοί
στους οποίους έχει δημιουργήσει ο συγγραφέας σκοπίμως, αφήνοντας υπονοούμενα
και αποκρύπτοντας διάφορα σημαντικά στοιχεία.
 Η Θεωρία της Απροσδιοριστίας Αναγνωστική ανταπόκριση(W. Iser)

Η διαδικασία της ανάγνωσης εκτυλίσσεται μπροστά στον αναγνώστη με τη δική του ενεργή
συμμετοχή. Το κείμενο παραδίδει στον αναγνώστη όλα εκείνα τα στοιχεία που είναι
απαραίτητα ώστε να μπορέσει να μπει ενεργά στη ροή της ιστορίας. Χωρίς όμως να
αποκαλύπτεται ολοκληρωτικά και εξ’ αρχής διότι αυτό θα αποτελούσε εμπόδιο στην
επικοινωνία αναγνώστη-κειμένου.
 Το κείμενο διαθέτει:
 1. Ρεπερτόριο: οργάνωση των περιεχομένων ανάλογα με το σύστημα των συμβάσεων
κάθε εποχής.
 2. Στρατηγικές: Συνδυασμοί στοιχείων του ρεπερτορίου (προσκήνιο – παρασκήνιο).
 3. Κενά, χάσματα ή σημεία απροσδιοριστίας.
 Το κείμενο είναι «συνδυαστικό σύστημα» μέσα στο οποίο μια θέση έχει προβλεφθεί και
για «το πρόσωπο το επιφορτισμένο να πραγματοποιήσει αυτούς τους συνδυασμούς» Iser,
1985.
 Τα 4 επίπεδα της πράξης της ανάγνωσης
 1ο : Ο αναγνώστης αποκτά μια πιθανόν ασαφή αντίληψη του
κειμένου.
 2ο: Συμπληρώνει ορισμένα σημεία απροσδιοριστίας σύμφωνα
με τις προσδοκίες του  διαφορετικές ανταποκρίσεις.
 3ο : Εισχωρεί στο ρεπερτόριο  ανακαλύπτει τις συμβάσεις
του κειμένου.
 4ο: Κρατά στη συνείδησή του ό,τι πήρε από το κείμενο και
προσανατολίζει τη δράση του.
Συνεπώς, οργανώνεται ένα πλαίσιο επικοινωνίας που θα οδηγήσει σε πραγμάτωση
των νοημάτων του λογοτεχνικού κειμένου. Επομένως, όλα εκείνα τα στοιχεία τα
οποία μοιάζουν να είναι απροσδιόριστα μέσα στο κείμενο, έχουν ιδιαίτερη σημασία
που θα αποκαλυφθεί από τον αναγνώστη κατά τη διαδικασία της ανάγνωσης. Η
συγκεκριμένη προσπάθεια οριοθετεί παράλληλα την έναρξη της επικοινωνίας και
της αλληλεπίδρασης κειμένου-αναγνώστη.
Τα κενά αποτελούν ένα είδος οδηγού-άξονα γύρω από το κείμενο και τη σχέση του με
τον αναγνώστη. Ο ρόλος τους κρίνεται απαραίτητος για την παραγωγή των νοημάτων
του κειμένου.
Προκαλούν τον αναγνώστη να σκεφτεί, να εμπλακεί, να αποκωδικοποιήσει τα νοήματα
και να δώσει εναλλακτικές προοπτικές. Παράλληλα, δίνουν πολυσημία στο κείμενο και
ρυθμίζουν τον τρόπο συλλογιστικής πορείας του αναγνώστη.
Οι διαφορετικές όψεις που προβάλλονται μέσα από το λογοτεχνικό κείμενο, παρέχουν
στον αναγνώστη τη δυνατότητα να τις οργανώσει με βάση τα αποδυναμωμένα και τα
ενισχυόμενα τμήματα, καθ’ όλη τη διάρκεια της αναγνωστικής διαδικασίας.
Επειδή οι όψεις που δίνονται είναι διαφορετικές και ποικίλες, για να μειωθεί η μεταξύ
τους ένταση γίνεται η διευθέτηση από τον αναγνώστη.
Το κείμενο οφείλει να ενεργοποιεί τη σκέψη του αναγνώστη και να τον ωθεί να
αποφασίσει μόνος του για την αποδοχή ή όχι των μηνυμάτων που θέλει να περάσει.
Η αλληλεπίδραση δε θα μπορούσε να επιτευχθεί αν το κείμενο αποκαλυπτόταν εξ’
αρχής, αν δηλαδή δεν υπήρχε το στοιχείο της απροσδιοριστίας.
Δεδομένης της αδυναμίας να οριστεί ένα αντικείμενο με επάρκεια σε ένα
λογοτεχνικό κείμενο, εντάσσονται μέσα χάσματα που διασπώνται μέσα του και
δημιουργούν κενά με σκοπό να διασπαστεί η κειμενική συνοχή.
Η ανισορροπία δε δημιουργεί την απροσδιοριστία στη σχέση των δύο μελών, αλλά
λειτουργεί γόνιμα καθώς ο αναγνώστης προσπαθεί να βρει λύση, με στόχο να γίνει η
αποκατάσταση του κειμένου.
Σύμφωνα με τον Iser, τα κενά καθορίζουν τη διαφορά λογοτεχνικής και καθημερινής
γλώσσας. Ειδικότερα, τα δεδομένα που υφίστανται στην πραγματική γλώσσα, για να
υπάρξουν στο χώρο της λογοτεχνίας θα πρέπει να είναι σαφώς καθορισμένα.
Επομένως, η συνοχή στην πραγματική γλώσσα εξαρτάται από διάφορες προϋποθέσεις,
ενώ στη λογοτεχνία κύρια προϋπόθεση αποτελεί η συνδεσιμότητα.

Συνάμα δεν αποτελούν έλλειψη ερμηνείας, αλλά ένδειξη σύνδεσης για τον αναγνώστη
που θα οδηγήσουν στην κειμενική συνοχή, η οποία μπορεί να επιτευχθεί με τη
συμπλήρωση των κενών του λογοτεχνικού κειμένου.
Η απροσδιοριστία που πλαισιώνει πολλά σημεία του λογοτεχνικού κειμένου,
διαμορφώνει το πλαίσιο της ένωσης μεταξύ ρητού και υπόρρητου. Επομένως,
κάθε σημείο που αποκαλύπτεται και κάθε σημείο που αποκρύπτεται έχει την
ιδιαίτερη σημασία του και γίνεται αντιληπτό από τον αναγνώστη.
Συμπερασματικά, τα κενά οργανώνουν τον άξονα της αναγνωστικής διαδικασίας.
 Ο «αναγνωστικός» προσανατολισμός στο σχεδιασμό & τη διδασκαλία

 Στρατηγικές
 Αρχική διερεύνηση των διαφορών της πρόσληψης και ανταπόκρισης
 Υπόδειξη σύνδεσης των ανταποκρίσεων με κειμενικά στοιχεία (όχι με
εξαντλητικό τρόπο)
 Συμπλήρωση φυσικών ή «κατασκευασμένων» κενών απροσδιοριστίας 
ανάπτυξη ερμηνευτικών υποθέσεων με δημιουργικό τρόπο
 Επιστροφή στο κείμενο/ διαπίστωση & διερεύνηση των αποκλίσεων/
αποκάλυψη της συγγραφικής πρόθεσης
 Συζήτηση για τα θέματα του κειμένου  οι μαθητές τοποθετούνται,
διαλέγονται, συνδέουν τα θέματα του κειμένου με τον δικό τους κόσμο ή
δημιουργούν κάτι νέο.
Πρόκληση συζήτησης για τα θέματα του κειμένου
Παράθεση 2 ή περισσότερων απόψεων της κριτικής για το ίδιο
θέμα  ποια τους «μιλάει» περισσότερο, ποιο βρίσκουν πιο
επίκαιρη ..
Ερωτήματα & δραστηριότητες που μας μεταφέρουν από το
κείμενο στην ανάγνωση & κατανόηση του δικού μας κόσμου.
Αντιπαραβολή του λογοτεχνικού κειμένου με άλλο είδος λόγου
κοινής θεματικής (λ.χ. σκηνή πολέμου στη λογοτεχνία κ σε κείμενο
πολεμικού ανταποκριτή).
Δραματοποιήσεις που «απαντούν» ταυτόχρονα σε κάποιο
ερώτημα.
Η έννοια του «λογοτεχνικού ρεπερτορίου» ορίζει το περιεχόμενο και ειδικότερα όλα τα στοιχεία που
εισχωρούν μέσα στο κείμενο, όπως οι ιστορικές και πολιτισμικές αναφορές, οι διακειμενικές παρουσίες, οι
λογοτεχνικές υποδηλώσεις. Με βάση τον ορισμό του ρεπερτορίου μπορούμε να οριοθετήσουμε τις
«λογοτεχνικές στρατηγικές» και τη μορφή τους. Οι «λογοτεχνικές στρατηγικές», είναι σημαντικές για την
ταξινόμηση και την οργάνωση του λογοτεχνικού υλικού και για τον τρόπο που το υλικό δίνεται στον
αναγνώστη με απώτερο στόχο να επικοινωνήσει.

Οι «λογοτεχνικές στρατηγικές» σύμφωνα με τον Iser είναι δύο και παρουσιάζονται μέσα από το σχήμα
«βάθος-προσκήνιο» και «θέμα-ορίζοντας». Με τους όρους «βάθος» και «προσκήνιο», εννοούνται όλα εκείνα
τα στοιχεία που αναδύονται μέσα από την αναγνωστική διαδικασία και που δίνουν την ευκαιρία στον
αναγνώστη να απλώνει το βλέμμα του, εστιάζοντας κάθε φορά σε ένα συγκεκριμένο θέμα.
Στρατή Μυριβήλη, Ζάβαλη μάικω
Τα κενά παρουσιάζονται όταν μέσα στο κείμενο διακρίνονται «ρήγματα συνταγματικού άξονα». Ρήγματα
θεωρούνται οι φράσεις που χαρακτηρίζονται από συντακτικές ελλείψεις, αοριστίες ή ξένες λέξεις και ο
αναγνώστης πρέπει να αποκαταστήσει τη συνοχή του κειμένου. Ένα ακόμη στοιχείο που δημιουργεί τα κενά
στη συνοχή του κειμένου είναι η εναλλαγή της οπτικής γωνίας της αφήγησης. Η εναλλαγή προκαλεί τον
αναγνώστη να μπει σε ρυθμούς εγρήγορσης, με σκοπό να αυξήσει στο μέγιστο την αναγνωστική του
δραστηριότητα.

Στο απόσπασμα εντάσσονται πολλές λέξεις ενός ιδιώματος σλαβικού με πολλά τουρκικά και ελληνικά στοιχεία
(π.χ. δρομίζουν, σπολλάτ, γκοσποντίνα ). Ο αναγνώστης πρέπει να προσπαθήσει να καλύψει τα κενά που
δημιουργούνται από τις συγκεκριμένες άγνωστες λέξεις.
Οι αναδρομές είναι ένα ακόμη στοιχείο που στηρίζει την αλληλεπίδραση αναγνώστη-κειμένου και οδηγεί την
αναγνωστική διαδικασία στην αυτοτέλεση. Η υπαινικτική αναφορά σε γεγονότα που θα αναφερθούν στην
πορεία της αφήγησης μπορεί να δημιουργήσει κενό στην ιστορία.

Ο αναγνώστης ακολουθεί τον ρυθμό του αφηγητή ενώ αποφασίζει να υιοθετήσει συγκεκριμένες προοπτικές.
Όταν αυτές δεν επιβεβαιώνονται από τη συνέχεια της αφήγησης, τότε οδηγείται σε άρνηση που ενεργοποιεί
την αλληλεπίδραση κειμένου-αναγνώστη. Υπάρχουν αρκετά σημεία στο κείμενο όπου δεσπόζει η
αυτοαναφορικότητα, η οποία αποτελεί την άρνηση για την επιτυχή καθοδήγηση προς την επίτευξη της
αναγνωστικής διαδικασίας.
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η αναγνωστική διαδικασία αποτελεί μια προσπάθεια-από την πλευρά του αναγνώστη- οικειοποίησης του
λογοτεχνικού κειμένου, με απώτερο στόχο τη νοηματοδότηση του. Οι κειμενικές δομές καθοδηγούν, σε
ένα βαθμό τον αναγνώστη, ο οποίος παράγει το νόημα του κειμένου μέσω των προβολών της ατομικής
του συνείδησης.

Βασικό στοιχείο για τη νοηματόδοστηση, στο οποίο έχει στηρίξει τη θεωρία του και ο Iser, είναι η
διάδραση κειμένου-αναγνώστη. Η έννοια αποτελεί την καινοτομία της θεωρητικής προσέγγισης καθώς
προβάλλει την ανυπαρξία της αντίθεσης υποκειμένου-αντικειμένου.
Η ανισορροπία των δύο πλευρών και η συνεχής προσπάθεια εξισορρόπησης των αντιθέσεων του, οδηγεί
σε σχέση αμοιβαιότητας όπου κυριαρχεί το δούναι και λαβείν. Για να επιτευχθεί η εξισορρόπηση πρέπει ο
αναγνώστης να ακολουθεί τους κειμενικούς μηχανισμούς και οι τελευταίοι με τη σειρά τους να μπορούν
να καθοδηγούν και να ελέγχουν τον τρόπο που ο αναγνώστης θα τα καταφέρει. Για να πραγματοποιηθεί
ο σκοπός, ακολουθούνται ορισμένες κειμενικές παρεμβάσεις που ωθούν τον αναγνώστη σε διαρκή
αναζήτηση και τείνουν το αναγνωστικό του ενδιαφέρον.

Στο απόσπασμα που έχει δοθεί προς μελέτη, τα στοιχεία που προκύπτουν, παρουσιάζουν τον τρόπο που
το κείμενο προσεγγίζει τον μαθητή-αναγνώστη, ώστε να τον προκαλέσει να ακολουθήσει το ρυθμό και να
οδηγηθεί σε αυτοπραγμάτωση.
 Βιβλιογραφία

 Ελληνόγλωσση
Τζιόβας Δ., Μετά την Αισθητική: Θεωρητικές Δοκιμές και Ερμηνευτικές Αναγνώσεις της Νεοελληνικής
Λογοτεχνίας, Αθήνα, Εκδόσεις Οδυσσέας, 2003.
Φρυδάκη Ε., Η Θεωρία της Λογοτεχνίας στην Πράξη της Διδασκαλίας, Αθήνα, Εκδόσεις Κριτική, 2003.
 
Ξενόγλωσση
Holub R., Θεωρία της πρόσληψης: μια κριτική εισαγωγή, μτφρ. Κ. Τσακοπούλου, επιμέλεια-θεώρηση
μτφρ. Άννα Τζούμα, Αθήνα, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2001.
Holub, Robert C. «Φαινομενολογία» στο Selden R. (επιμ.), Από τον Φορμαλισμό στον Μεταδομισμό.
Μτφρ. Μίλτος Πεχλιβάνος, Μιχάλης Χρυσανθόπουλος. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2004.
Iser, Wolfgang. The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response. Baltimore and London: Τhe Johns
Hopkins University Press, 1978.
Iser, Wolfgang. The Range of interpretation. New York: Columbia University Press, 2000.