Η «ώρα» του Δία

{
• Τί κατόρθωσε ο άνθρωπος πριν συγκροτήσει τις πόλεις, δηλαδή στο
Προμηθεϊκό στάδιο ανάπτυξης του πολιτισμού;
• Ποια είναι τα δώρα του Δία και τί πέτυχε με αυτά το ανθρώπων γένος;
• Γιατί η καθολικότητα της πολιτικής αρετής είναι αναγκαία προϋπόθεση
για τη συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών;
Πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς
ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν·

1.Η σημασία του επιρρήματος Πρῶτον

αξιολογική και όχι χρονική: η θρησκεία αποτελεί το ανώτερο επίτευγμα
του προ-ηθικού ή Προμηθεϊκού σταδίου του πολιτισμού
2. Η αναφορά του αγνωστικιστή Πρωταγόρα στους θεούς
• η θρησκεία είναι ένα ανθρωπολογικό δεδομένο.
• Αποτελεί στοιχείο πνευματικής ωρίμανσης η αναζήτηση της καταγωγής.
• Η απόδοση του θρησκευτικού ενστίκτου στη συγγένεια με τους θεούς ίσως
αποτελεί χαριτολογία που επιτρέπει το πλαίσιο του μύθου.
• αλληγορική/συμβολική διάσταση του μύθου (Δίας: νομοτέλεια, άλλοι θεοί
όργανα της νομοτέλειας εξασφάλιση ισορροπίας)

Ἐπειδὴ
Ἐπειδὴ δὲ
δὲ ὁ
ὁ ἄνθρωπος
ἄνθρωπος θείας
θείας μετέσχε
μετέσχε μοίρας
μοίρας
 ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ
φωνὴ καὶ ὀνόματα: Ο Πρωταγόρας αναφέρεται στη γλώσσα, τον έναρθρο λόγο (διηρθρώσατο, διά + ἄρθρον =
μέλος). Η φωνὴ είναι καταρχάς ο άναρθρος ήχος που παράγεται από τον λάρυγγα, τις φωνητικές χορδές και τη
στοματική κοιλότητα είτε των ζώων είτε των ανθρώπων. Η αρθρωμένη φωνὴ αποτελείται σε πρώτο επίπεδο από
διακριτούς ήχους (φθόγγους), που από μόνοι τους δεν έχουν νοηματικό φορτίο· κατά τον Πλάτωνα: ὧν γε τὰ
ἐναργέστατα αὐτὰ τὰ ἑπτὰ [τα φωνήεντα] φωνὴν μόνον ἔχει, λόγον δὲ οὐδ’ ὁντινοῦν (Θεαίτητος 203b).
Νοηματικό φορτίο έχουν τα σύνολα φθόγγων, τα ὀνόματα, δηλαδή οι λέξεις.

Σοφιστές: Η γλώσσα είναι ανθρώπινη ταχὺ : στα πρώτα Θεοκρατική αντίληψη: η

επινόηση (μύθος: μετά την έξοδο του
ανθρώπου στο φως) νόμῳ
Σύγχρονοι γλωσσολόγοι:
α. η γλώσσα είναι κοινωνικό φαινόμενο
και εξελίσσεται ανάλογα με τις κοινωνικές
ανάγκες που υπηρετεί
β. γλώσσα; Άρθρωση φθόγγων (φωνήν)
και άρθρωση λέξεων (ονόματα)
στάδια γλώσσα είναι έμφυτη
Ο Ηρόδοτος στον δεύτερο τόμο των ιστοριών του (2,2) αναφέρει
το πείραμα που έκανε ο Φαραώ Ψαμμήτιχος Α' με δυο βρέφη,
προκειμένου να ανακαλύψει την καταγωγή της ανθρώπινης
γλώσσας. Μεγάλωσε δυο βρέφη από την ώρα που γεννήθηκαν σε
ένα κλειστό δωμάτιο με διαταγή να μην ακούσουν ποτέ λέξη από
άνθρωπο, ώστε να ακούσει ο ίδιος την πρώτη γλώσσα που θα
πουν από μόνα τους. Η λέξη τελικά που είπαν, όταν έφτασαν σε
ηλικία 2 ετών, ήταν "βεκός", που ανήκει στη Φρυγική γλώσσα και
είναι σχετική με το ψωμί. Με αυτόν τον τρόπο ο Ψαμμήτιχος
έβγαλε το συμπέρασμα ότι η καταγωγή της ανθρώπινης γλώσσας
ήταν Φρυγική και όχι Αιγυπτιακή, όπως πιστεύανε μέχρι τότε.
 Ανάπτυξη υλικού-τεχνικού πολιτισμού

καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς
ηὕρετο.

θεία μοῖρα: Εδώ η λέξη έχει την πρώτη της σημασία: μέρος, μερίδιο. Με την έκφραση θεία μοῖρα ο
Πρωταγόρας αναφέρεται στη φωτιά και την έλ­λογη ικανότητα της χρήσης της (ἔμπυρος τέχνη),
• που ο άνθρωπος είχε πάρει από τους θεούς Ήφαιστο και Αθηνά μέσω ενός Τιτάνα, του Προμηθέα
και,
• Υπονοείται η αρχαιοελληνική αντίληψη ότι η –ανεξήγητη κατά τα άλλα– ανθρώπινη λογικότητα
ανάγεται στον θεό ή είναι ο θεός μέσα μας. Μια τέτοια αναγωγή κάνει ο Πλάτων: «Πρέπει όμως να
καταλάβουμε ότι το κυρίαρχο είδος της ψυχής, που δώρισε ο Θεός στον καθένα μας, είναι ένας
δαίμων. Είναι αυτό που, όπως είπαμε, κατοικεί στην κορυφή του σώματος και μας ανυψώνει από
τη Γη προς τον συγγενικό μας ουρανό, γιατί η αλήθεια είναι ότι είμαστε φυτά όχι της Γης αλλά του
ουρανού» (Τίμαιος 90a, μετάφραση Β. Κάλφας). Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει: «Μπορούμε,
δηλαδή, να πούμε ότι κινεί τα πάντα μέσα μας ένας θεός εσωτερικός. Και του λογικού στοιχείου
ακόμα, αρχή δεν είναι το λογικό στοιχείο, αλλά κάτι ανώτερο. Τι άλλο, λοιπόν, θα είναι ανώτερο
και από την επιστήμη και από τον νου, παρά ο θεός;» (Ἠθικὰ Εὐδήμια 1248a26­29, μετάφραση Β.
Μπετσάκος)
 Οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι κατ’ ἀρχὰς ἄνθρωποι
Οι πρώτες ᾤκουν σποράδην, πόλεις δὲ οὐκ ἦσαν·
Οι πρώτες
κοινωνίες
κοινωνίες
ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν
ἀσθενέστεροι εἶναι,

πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν

Και
Και η
η
δημιουργική
δημιουργική
τέχνη
τέχνη ;;
δημιουργικὴ τέχνη: Στην προηγούμενη (5η)
Διδακτική Ενότητα είχαν χρησιμοποιηθεί με ανάλογη πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής
σημασία οι εκφράσεις ἔντεχνος σοφία σὺν πυρὶ και
ἔμπυρος τέχνη. Καθώς, όμως, στην πορεία του
πρωταγόρειου μύθου αναπτύσσεται ο πολιτισμός της
ανθρωπότητας, δεν είναι πλέον αναγκαία η παρουσία
της φωτιάς σε κάθε δραστηριότητα, και έτσι γίνεται
κυρίαρχο το δημιουργικό στοιχείο της ανθρώπινης πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος
λογικότητας πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος
πολεμική—
πολεμική—

Η πολεμική τέχνη μέρος της πολεμικής ΓΙΑΤΙ απαιτείται 1. ομαδικό πνεύμα,2.

πειθαρχία, 3. κοινοί θεσμοί, 4. πολιτιστικά επιτεύγματα= οργανωμένη κοινωνία=πόλις
δεν είναι φιλοπόλεμος ο Πρωταγόρας.
Η
Η ισχύς
ισχύς εν
εν τη
τη ενώσει…οι
ενώσει…οι πρώτες
πρώτες συμβιωτικές
συμβιωτικές ομάδες
ομάδες
́ Όσα είχαν επιτευχθεί ήταν
ἐζήτουν
ἐζήτουν δὴ
δὴ ἀθροίζεσθαι
ἀθροίζεσθαι σημαντικά, αλλά δεν ήταν
αρκετά. Απέβλεπαν κυρίως στην
καὶ
καὶ σῴζεσθαι
σῴζεσθαι κτίζοντες
κτίζοντες αυτοσυντήρηση των ανθρώπων,
οι οποίοι ζούσαν
πόλεις·
πόλεις· διασκορπισμένοι, και στο πλαίσιο
αυτό εκδηλώθηκαν οι πρώτες
ομάδες συμβίωσης χωρίς όμως
σταθερές δομές, για να
αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις των
ζώων. Ωστόσο, οι άνθρωποι
ὅτ’ οὖν ἀθροισθεῖεν, ἠδίκουν ἀλλήλους γίνονταν επιθετικοί και βίαιοι
μεταξύ τους και συνεπώς
επικίνδυνοι ο ένας για τον άλλον.
Έτσι, μαζί με α. τον φυσικό
κίνδυνο από τα άγρια θηρία, ο
ἅτε οὐκ ἔχοντες τὴν πολιτικὴν τέχνην άνθρωπος αντιμετώπιζε τώρα και
β τον κοινωνικό κίνδυνο που
απέρρεε από την τυχαία και χωρίς
οργάνωση συνύπαρξή του με τους
ομοίους του.
ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείροντο.

Ακόμη μία φορά ήταν αντιμέτωπος με την πρόκληση της επιβίωσής του.
Το
Το Προμηθεϊκό
Προμηθεϊκό στάδιο
στάδιο του
του πολιτισμού
πολιτισμού
 Τα
Τα δώρα
δώρα του
του Προμηθέα
Προμηθέα δεν
δεν αρκούν…
αρκούν…
Τα «δώρα» του Προμηθέα καθιστούν τον άνθρωπο ικανό
να επεμβαίνει στη φύση, να προσπαθεί να την αλλάξει και
να βελτιώσει τη ζωή του. Ο άνθρωπος χρησιμο­ποιώντας
την πρακτική νοημοσύνη του 1 εξασφάλισε τροφή, στέγη,
ενδυμασία· 2. ακόμη περισσότερο, άρθρωσε λόγο και
3.αισθητοποίησε τη μεταφυσική του αγωνία σε θρη­
σκευτικά σύμβολα, με τα οποία εκδηλώνεται εντονότερα η
διαφορά του είδους του από τα άλλα έμβια όντα και η
έλλογη ιδιότητά του.
́ Όσα είχαν επιτευχθεί ήταν σημαντικά, αλλά δεν ήταν
αρκετά.
 Η επέμβαση του Δία, του φιλάνθρωπου πατέρα

Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς
ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας
συναγωγοί.
• Γιατί επεμβαίνει ο Δίας; Τι συμβολίζει η παρέμβασή του;
• Ποια είναι τα δικά του «δώρα» στους ανθρώπους και ποιος τα μεταφέρει;
• Ποια είναι σημασία των δώρων για τη συγκρότηση των ανθρώπινων κοινωνιών;

αἰδώς: Το αίσθημα σεβασμού ενός μέλους της κοινότητας έναντι των υπολοίπων, όλες οι ηθικές αναστολές και φόβοι που
προφυλάσσουν τον άνθρωπο από αντικοινωνική συμπεριφορά (με άλλα λόγια: ο αυτοσεβασμός, η ντροπή που νιώθει ο άνθρωπος
όταν έχει προβεί σε τέτοια συμπεριφορά). Σε ένα λεξικό με τον τίτλο Ὅροι, το οποίο ανάγεται στην πλατωνική Ακαδημία, η αἰδώς
ορίζεται ως «εκούσια υποχώρηση από απερίσκεπτη συμπεριφορά, σύμφωνα με το δίκαιο και αυτό που φαίνεται καλύτερο· εκούσια
κατανόηση του καλύτερου· προσοχή για αποφυγή της δικαιολογημένης επίκρισης» (412c). Το δίπολο των αρετών αἰδὼς καὶ δίκη
ισοδυναμεί με το σωφροσύνη καὶ δικαιοσύνη, το οποίο χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας στο επιμύθιο του λόγου του.
δίκη: Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η λέξη δίκη δεν χρησιμοποιείται με τη σημασία της δικαστικής διαδικασίας. Βρίσκεται κοντά
στην αρχική της σημασία· δίκη: το ορθό, το δίκαιο. Κατά προέκταση, η δίκη δηλώνει εδώ την έμφυτη αντίληψη για το σωστό, το
κοινό περί δικαίου αίσθημα. Βλ. και τη χρήση της λέξης στην επόμενη (7η) Διδακτική Ενότητα από τα Πολιτικὰ του Αριστοτέλη

Η πολιτική αρετή δεν είναι φυσική ιδιότητα στον άνθρωπο

 Η κουβεντούλα με τον Ερμή
Ἐρωτᾷ οὖν Ἑρμῆς Δία τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις·
Ἑρμῆς: «Πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω; νενέμηνται δὲ ὧδε· εἷς ἔχων
ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί· καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν τοῖς
ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω;»
ἔφη ὁ Ζεύς :«Ἐπὶ πάντας καὶ πάντες μετεχόντων· οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν
μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν· καὶ νόμον γε θὲς παρ’ ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καὶ
δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως».

• Η αισθητική λειτουργία του ευθέος λόγου στο πλαίσιο του μύθου

• Ποια η διαφορά της δημιουργικής τέχνης από την πολιτική;
• Ποια είναι τα μέρη της πολιτικής τέχνης;
• Με ποια έγκλιση εντέλλεται ο Δίας;
• Πώς επικυρώνει την εντολή του;
• τὸν μὴ δυνάμενον: μήπως η μετοχή αμφισβητεί τον καθολικό χαρακτήρα της
πολιτικής αρετής;

Η πολιτική αρετή είναι καθολική

 επιμύθιο
«Εγώ πάντως, θα σου πω αυτό που σκέφτομαι. Γιατί εγώ δεν
Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, καὶ διὰ ταῦτα οἵ τε ἄλλοι καὶ Ἀθηναῖοι, θεωρούσα, Πρωταγόρα, πως αυτό είναι κάτι που διδάσκεται.
οἴονται/ εἰκότως ἅπαντος ἀνδρὸς ἀνέχονται
ὅταν μὲν περὶ ἀρετῆς τεκτονικῆς ᾖ λόγος ἢ ἄλλης τινὸς Εγώ λοιπόν θεωρώ, όπως και οι άλλοι Έλληνες, πως οι Αθηναίοι είναι
σοφοί. Και βλέπω ότι, όποτε συγκεντρωνόμαστε στην εκκλησία του δήμου,
δημιουργικῆς, ὀλίγοις οἴονται μετεῖναι συμβουλῆς, καὶ ἐάν τις όταν η πόλη πρόκειται να εκτελέσει κάποιο έργο οικοδομικό, καλούμε τους
οικοδόμους ως συμβούλους στην οικοδομία, κι όταν πάλι πρόκειται για
ἐκτὸς ὢν τῶν ὀλίγων συμβουλεύῃ, οὐκ ἀνέχονται, ὡς σὺ φῄς ναυπηγικό έργο, καλούμε τους ναυπηγούς, και με τον ίδιο τρόπο πράττουμε
όταν πρόκειται για όλα τα αντίστοιχα έργα, για όσα δηλαδή θεωρείται πως
—εἰκότως, ὡς ἐγώ φημι— είναι διδακτά και μπορεί κάποιος να τα μάθει με κατάλληλα μαθήματα. Εάν
επιχειρήσει δε κάποιος άλλος να δώσει τη συμβουλή του στον δήμο,
Η ανθρώπινη φύση κάποιος που οι άνθρωποι δεν τον θεωρούν τεχνίτη σχετικό, η συνέλευση
Η ανθρώπινη
Φέρει μέσα τηςφύση
τις δεν τον αποδέχεται, ακόμα κι αν είναι και ωραίος και πλούσιος και από
Φέρει μέσα για
καταβολές της να
τις μεγάλη οικογένεια. Αντίθετα, τον κοροϊδεύουν και του φωνάζουν, μέχρι
καταβολές για να
εξελιχθεί ηθικά. αυτός που τόλμησε να μιλήσει να φύγει μόνος του τρομοκρατημένος ή
εξελιχθεί ηθικά.
Προκύπτει έτσι
μέχρι να τον σύρουν οι τοξότες και να τον βγάλουν σηκωτό, με διαταγή των
Προκύπτει
αναγκαία η έτσι
πρυτάνεων. Για τα θέματα λοιπόν που θεωρούν [οι Αθηναίοι] ότι
εξαρτώνται από κάποια συγκεκριμένη τεχνογνωσία, έτσι ενεργούν..
αναγκαία η
διδασκαλία.
διδασκαλία.

Όταν όμως πρέπει να αποφασιστεί κάποιο ζήτημα που αφορά τη

ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ
δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης, εἰκότως ἅπαντος
ἀνδρὸς ἀνέχονται, ὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε μετέχειν τῆς
ἀρετῆς ἢ μὴ εἶναι πόλεις
Καθολικότητα πολιτικής αρετής
Αὕτη, ὦ Σώκρατες, τούτου αἰτία.
διοίκηση της πόλεως, σηκώνεται και δίνει τις συμβουλές του γι' αυτό
εξίσου και ο οικοδόμος, και ο σιδεράς, και ο έμπορος ή ο ναυτικός, και ο
πλούσιος, και ο φτωχός, και αυτός που είναι από μεγάλο γένος, και αυτός
που δεν είναι από κάποια γενιά σπουδαία. Και κανένας δεν τους ψέγει γι'
αυτό, όπως τους προηγούμενους: γιατί εσύ, χωρίς να έχεις διδαχτεί από
πουθενά αυτό το πράγμα και χωρίς να έχεις δάσκαλο σ' αυτό το θέμα,
θέλεις τώρα να δώσεις και συμβουλές.
Άρα, είναι προφανές πως δεν θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι
που διδάσκεται
 Η θέση του Πρωταγόρα για την πολιτική αρετή
Στον μύθο του Πρωταγόρα, η αιδώς και η δίκη, που συνιστούν την πολιτική αρετή, αφορούν όλους τους
ανθρώπους ανεξαιρέτως. Ο Δίας δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσουν αυτήν την αρετή όλοι οι
άνθρωποι, διαφορετικά δεν είναι δυνατόν να λειτουργούν ως μέλη μιας κοινωνίας. Η τάση να ζει σε
οργανωμένες κοινωνίες, όπου ο νόμος κυριαρχεί, προσιδιάζει στη φύση του ανθρώπου.

Το ίδιο πιστεύουν και άλλοι σοφιστές όπως ο Αντιφώντας, που τάχθηκε κατά των κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων:
όλοι οι άνθρωποι είναι φύσει ίσοι, η φύση τούς προίκισε με τα ίδια γνωρίσματα.

Αριστοτέλης: Φύσει μὲν οὖν ἡ ὁρμὴ ἐν

πᾶσιν ἐπὶ τὴν τοιαύτην κοινωνίαν [: την
πόλιν] =αποτέλεσμα μιας φυσικής
εξελικτικής πο­ρείας, που απέβλεπε
τόσο στην επιβίωση όσο και στην
ευτυχία των ανθρώπων·

Αυτό δηλώνει στην παρέμβασή του ο Ιππίας, ο οποίος τάσσεται υπέρ της φύσει ενότητας των ανθρώπων, την οποία
συχνά ο νόμος των ανθρώπων παρὰ τὴν φύσιν βιάζεται (Πρωταγόρας 337c­338a).

τὸ γὰρ ὅμοιον τῷ ὁμοίῳ φύσει συγγενές ἐστιν, ὁ δὲ νόμος, τύραννος

ὢν τῶν ἀνθρώπων, πολλὰ παρὰ τὴν φύσιν βιάζεται

η πολιτική αρετή, η εὐβουλία , έχει δοθεί ως δυνατότητα στους ανθρώπους που, για να την ασκήσουν με τον καλύτερο
τρόπο, πρέπει να την αναζητήσουν και να τη διδαχθούν. Κατά συνέπεια, όπως διαφαίνεται στον μύθο, η α ἰδώς και η δίκη
δίνονται εκ φύσεως σε όλους τους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι, ο καθένας ξεχωριστά και μαζί όλη η κοινωνία, πρέπει να
θελήσουν να τις ασκήσουν· για τον σκοπό αυτό μπορεί να βοηθήσει και η συστηματική εκπαίδευση, η διδαχή.