Μάθημα: Ιστορία Ανθρωπιστικών Σπουδών

Τάξη: Γ’ Ενιαίου Λυκείου – Θεωρητική Κατεύθυνση

Τίτλος βιβλίου: Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας
Επιμέλεια: Γιάννης Χανούμης

Γελοιογραφίες

Η γελοιογραφία, όταν σχολιάζει πρόσωπα, γεγονότα, καταστάσεις και

θεσμούς μιας εποχής μπορεί να αποτελέσει πολύτιμη πηγή της ιστορίας.
Παρουσιάζοντας από την κωμική του πλευρά ένα θέμα, σχολιάζει θετικά ή
αρνητικά επίκαιρα γεγονότα, πολιτικά πρόσωπα και θέματα, οικονομικά
ζητήματα, κοινωνικές αλλαγές και θεσμούς, θέτει κοινωνικούς
προβληματισμούς. Στόχος μιας γελοιογραφίας είναι η κοινωνική κριτική
και μέσω αυτής, σατιρίζοντας, διακωμωδώντας, γελοιοποιώντας πρόσωπα και
καταστάσεις, καυτηριάζοντας, ενοχλώντας πολλές φορές, να τροποποιήσει
και να μετασχηματίσει την τρέχουσα πραγματικότητα, να βελτιώσει το
χαρακτήρα και τη συμπεριφορά προσώπων, να αλλάξει τη νοοτροπία των
ανθρώπων και τη στάση απέναντι στα πράγματα και τη ζωή. Η μορφή αυτή
της κοινωνικής κριτικής είναι συνήθως αρκετά αποτελεσματική, μια και
εμπεριέχει το στοιχείο του χιούμορ που γίνεται εύκολα αποδεκτό, πολλές
φορές και από τα διακωμωδούμενα πρόσωπα. Ένας γελοιογράφος
χρησιμοποιεί συγκεκριμένες τεχνικές προκειμένου να περάσει τα μηνύματά
του και να επιτύχει το στόχο του. Τέτοιες τεχνικές αποτελούν ο εύθυμος
χαρακτήρας του θέματος του γελοιογράφου, ο εύστοχος, περιεκτικός λόγος
και η υπαινικτικότητα. Το λογοπαίγνιο αποτελεί σημαντική τεχνική, καθώς
και η κατάλληλη χρήση προσώπων ή αντικειμένων με συμβολική σημασία.
Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι τα χαρακτηριστικά των προσώπων
τονίζονται με υπερβολή. Σε μια πολιτική γελοιογραφία βρίσκουμε
συμπυκνωμένη την πολιτική ειδησεογραφία, την καυστική κριτική στην
πολιτική κατάσταση, δοσμένη συνήθως με χιούμορ, με ελάχιστα στοιχεία
λόγου ή και χωρίς λόγο. Η ευρηματικότητα του γελοιογράφου και η οξύτητα
της κριτικής του καθορίζει την εμβέλεια και την επιτυχία του στόχου του
γελοιογράφου. Προσέχουμε ακόμα πως μια πολιτική γελοιογραφία μπορεί
να κρύβει στοιχεία πολιτικής προπαγάνδας.

Επεξήγηση εικόνων

Εικόνα 1: Γελοιογραφική απόδοση της ελληνικής Βουλής στα χρόνια της

Συνταγματικής βασιλείας του Γεωργίου Α’, οπότε οι αντιθέσεις των
κομμάτων μετέτρεπαν το εθνικό Κοινοβούλιο σε … «τσίρκο» με τους
πολιτικούς ως αφηνιασμένα άλογα και τη Βουλή ως ελέφαντα να …χορεύει
στο ρυθμό των κομματαρχών.

Εικόνα 2: Ο Χαρίλαος Τρικούπης ως πρωθυπουργός της Ελλάδας προσπαθεί

να συνεργαστεί με τις Ευρωπαϊκές Μεγάλες Δυνάμεις, από τις οποίες, εκτός

1
από την τεχνογνωσία τους, που την εκμεταλλεύεται για την ανάπτυξη της
χώρας μετακαλώντας κυρίως Γάλλους ειδικούς για την εκπαίδευση του
στρατού ή για μεγάλα τεχνικά έργα [διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου,
ίδρυση «Σιδηροδρόμων Πειραιώς – Αθηνών – Πελοποννήσου» (Σ.Π.Α.Π.) και
Αθηνών – Λάρισας], ζητά και την οικονομική ενίσχυσή τους. Τα δάνεια της
Ελλάδας από τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις σχολιάζει ο γελοιογράφος με τον
Τρικούπη να προσπαθεί να αρπάξει όσα εκατομμύρια καταστεί δυνατό, σαν
να έχει πιστέψει πως, αφού τον εμπιστεύονται, έχει βρει την …«κότα με τα
χρυσά αυγά»! Η Ευρώπη, όμως, όπως μπορεί να δει καθένας, δεν είναι
διατεθειμένη να του παραχωρεί αφειδώς τα …χρυσά αυγά της, αλλά, όπως η
κλώσσα, προστατεύει το χρήμα της από τη δανειολήπτρια Ελλάδα με την
καταρρέουσα οικονομία. Τα μεγαλεπήβολα αναπτυξιακά έργα των
κυβερνήσεων του Τρικούπη σε συνδυασμό με τις αρνητικές εθνικές,
κοινωνικές και πολιτικές συγκυρίες (για παράδειγμα η κατασπατάληση του
δημοσίου χρήματος από το αντίπαλο κόμμα του Δηλιγιάννη, όταν
αναλάμβανε την κυβέρνηση την εποχή εκείνη), θα οδηγήσουν τη χώρα στην
εθνική χρεοκοπία του 1893. Ας παρατηρήσουμε επιπλέον πως ο Τρικούπης
πλησιάζει τις ισχυρές χώρες έχοντας βγάλει το καπέλο του δείχνοντας
σεβασμό προς αυτές και αναγνωρίζοντας την ανωτερότητά τους.

Εικόνα 3: Ο Τρικούπης δαφνοστεφής με το ανάθεμα της πτώχευσης της

χώρας. Χαρακτηριστική και ιδιαίτερα σκωπτική η γελοιογραφία της
αντιπολίτευσης, που σχολιάζει την κατάσταση της χώρας μετά τη γνωστή
φράση που ξεστόμισε ο ίδιος ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης στη
Βουλή: «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» και η οποία σημειώνεται στο κάτω μέρος
της γελοιογραφίας και της ζωγραφισμένης κυκλικής κορνίζας με την οποία
περιβάλλεται η φιγούρα του Τρικούπη. Μπορούμε να παρατηρήσουμε
ζωγραφισμένα στοιχεία της κοινωνικής πραγματικότητας: τα σπίρτα που η
εμπορία τους ανήκε στο «Ελληνικό Κρατικό Μονοπώλιο» ως έμμεσος φόρος
για την αποπληρωμή των εθνικών δανείων, θεσμός που τηρήθηκε μέχρι τις
τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα – άδεια ντουλάπια (ερμάρια) στα οποία
κυκλοφορούν μόνο ποντικοί! – ζητιάνος – εξαντλημένος από την πείνα
άνθρωπος, «θύμα της πείνας» αναγράφεται – καχεκτικοί άνθρωποι
(ψηλόλιγνος με κοινό καπέλο και γραμμωτό ανθρωπάκι με ημίψηλο καπέλο
που ίσως δείχνει τη μείωση της δύναμης της αστικής τάξης) και ξένο
νόμισμα, «Ναπολεόνι», για να θυμίζει τα επαχθή δάνεια… Η λέξη
«Ανάθεμα» επαναλαμβάνεται… «στολίζοντας» κατάλληλα, κατά τους
πολιτικούς του αντιπάλους, τον μεγάλο πολιτικό του 19ου αιώνα.

Εικόνα 4: Η οργή του λαού, όπως αναγράφεται στα κύματα, προκάλεσε το

ναυάγιο, την εκλογική αποτυχία του Χαρίλαου Τρικούπη. Οι αιτίες της
οργής αναγράφονται στα σπασμένα κατάρτια: φορολογικά νομοσχέδια και
μονοπώλεια, όπως ανορθόγραφα αναγράφεται στη γελοιογραφία αντί
μονοπώλια. Αξιόλογο το αναπτυξιακό έργο του, αλλά ο λαός δεν μπόρεσε να
αντέξει τη βαριά φορολογική πολιτική των κυβερνήσεών του!

Εικόνα 5: Η Ελλάδα στη γελοιογραφία υποδεικνύει στον πρωθυπουργό τους

Έλληνες να πίνουν και να μεθούν, για να ξεπεράσουν τη διαρκή

2
ψυχρολουσία της φορολογίας. Στο δοχείο με τους κρουνούς πίσω από τον
πάγκο και δεξιά αναγράφεται: «Πικρόν δια τους φορολογουμένους».

Εικόνα 6: Η Βουλή κρατά ναργιλέ που προσφέρει στον πρωθυπουργό

Τρικούπη, ο οποίος βρίσκεται στο «ραχάτι» της εξουσίας με φουσκωμένη την
κοιλιά από φόρους – διαμαρτυρία του γελοιογράφου για την αντιλαϊκή
φοροεισπρακτική πολιτική του (και απολαμβάνει ως Τούρκος αγάς)
μπορούμε να παρατηρήσουμε τα ανατολίτικα πασουμάκια του – καθισμένος
σε παχιά μαξιλάρια.

Εικόνα 7: Η διαμαρτυρία της προεκλογικής περιόδου, γελοιογραφία, που ο

διάβολος ανακρούει το σύνθημα της καταψήφισης του Τρικούπη στις
επερχόμενες εκλογές.

Εικόνα 8: Ως «βόες της Εθνικής Τράπεζας» παρουσιάζονται οι ξένοι

τραπεζίτες της «Χάμπρο» και της «Σκριπ» στη γελοιογραφία του 1893, που
κατασπαράσσουν την Εθνική Τράπεζα.

Εικόνα 8: Ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης φορώντας καπέλο και στολή ευρωπαίου

αξιωματούχου, με πέταλο – σύμβολο καλής τύχης (!) κρεμασμένο στο λαιμό
(«τύχη» θεωρεί ειρωνικά ο γελοιογράφος την ευρωπαϊκή οικονομική βοήθεια
που καταχρέωσε την Ελλάδα), το οποίο αντιστοιχεί προς το κρεμασμένο στο
λαιμό του σουλτάνου σύμβολο της ημισελήνου. Ο δήθεν αγέρωχος
πρωθυπουργός που σήκωσε κεφάλι στην Τουρκία προκαλώντας τον ατυχή
πόλεμο εμφανίζεται πλέον ως μαριονέτα, την οποία κινούν ποιοι άλλοι,
παρά οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, υποκλινόμενος στον κατευχαριστημένο για
την ευρωπαϊκή μεσολάβηση σουλτάνο. Η Τουρκία άλλωστε θα ελάμβανε την
υπέρογκη πολεμική αποζημίωση από την Ελλάδα. Αν προσέξουμε καλύτερα,
θα διαπιστώσουμε πως στο λαιμό του, ξυπόλητου στο ένα πόδι, σουλτάνου
κρέμεται ένα παιγνίδι μικρού παιδιού με ρόδες. Ο Δηλιγιάννης, λοιπόν,
εκπροσωπώντας την Ελλάδα, γίνεται «παιγνίδι» της Τουρκίας, αλλά και
εκείνη, η «ξυπόλητη» Τουρκία, μια υποανάπτυκτη και αυτή χώρα, μαζί του
«χαίρεται» σαν μικρό παιδί με ό,τι της προσφέρουν οι ευρωπαϊκές Δυνάμεις,
οι οποίες είναι οι ρυθμιστές της ισορροπίας στην ανατολική Μεσόγειο.

Εικόνες 9: Μια μεγάλη περίοδος της ελληνικής ιστορίας χαρακτηρίζεται

από το φαινόμενο του δικομματισμού με πρωταγωνιστές τους δύο πολιτικούς
αρχηγούς και αντιπάλους. Ο γελοιογράφος δεν φαίνεται να ήταν οπαδός
κανενός από τους δύο, αφού στη γελοιογραφία (β) εμπνεόμενος από τις
απόκριες παρουσιάζει ως μια μασκαράτα τη διαρκή εναλλαγή στην εξουσία
των δύο πολιτικών αρχηγών. Καθένας εφαρμόζοντας το δικό του πολιτικό
πρόγραμμα κατέλυε το πρόγραμμα του αντιπάλου που δεν προλάβαινε
πολλές φορές να ολοκληρωθεί. Αν και ο Τρικούπης ακολούθησε μια
οργανωτική – ανορθωτική πολιτική, άφησε τεράστια χρέη για τη χώρα.
Ομοίως καταχρέωσε την Ελλάδα ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης μετά τον πόλεμο
του 1897, ο οποίος ευθυνόταν και για τη διασπάθιση του δημοσίου χρήματος
πριν από τον πόλεμο και τη γενικότερη διάλυση του δημοσίου. Ο
γελοιογράφος όμως χρεώνει και στους δύο την κακοδαιμονία της χώρας, ως

3
αποτέλεσμα της ασυνεννοησίας των δύο πολιτικών. Παρατηρώντας
προσεκτικά τη γελοιογραφία (α) θα διαπιστώσουμε πως η σκιά κάθε
φιγούρας παραπέμπει όχι στο ίδιο πρόσωπο, αλλά στον αντίπαλο· η μύτη της
σκιάς του Δηλιγιάννη στη σκιά της έχει την κυρτότητα που οι γελοιογράφοι
συνήθιζαν να τονίζουν στη μύτη του Τρικούπη. Ευφυέστατα οι δύο
γελοιογραφίες θέτουν το ζήτημα του δικομματισμού κατά τη λαϊκή ρήση
«άλλαξε ο Μανολιός και φόρεσε τα ρούχα του αλλιώς!».

Εικόνες 10: Κονταροχτύπημα με τα πολιτικά άρθρα των εφημερίδων που

εκπροσωπούσαν τα κόμματά τους: ΠΡΩΪΑ του Δηλιγιάννη, ΩΡΑ του
Τρικούπη.

Εικόνα 11: Ο μεγαλοκεφαλαιούχος Ανδρέας Συγγρός, γνωστός ως εθνικός

ευεργέτης (έτσι τιτλοφορείται και στη γελοιογραφία: Ο ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ)
καυτηριάζεται στη γελοιογραφία ως καταπιεστής του λαού και έτσι
αναιρείται το κύρος του ως ευεργέτη της χώρας. Στο πιεστήριο ο
εξαθλιωμένος λαός συμπιέζεται, στίβεται, για να βγάλει …χρήμα, το οποίο
έχει κυριολεκτικά φουσκώσει τον παραγεμισμένο …γαμπρό, μια φιγούρα
που δεν δίνει καμμιά σημασία στον εκλιπαρούντα καταπιεζόμενο, αν και
από αυτόν έχει αποκομίσει όσα τον έχουν θρέψει… Ποικίλες
επιχειρηματικές δραστηριότητες του Ανδρέα Συγγρού και ιδίως η εμπλοκή
του στο σκάνδαλο των Μεταλλείων του Λαυρίου, που έφερε στην
καταστροφή χιλιάδες αφελείς μικροεπενδυτές του Χρηματιστηρίου,
αμαυρώνουν τη φήμη του ως ευεργέτη και τον θέλουν να αποκομίζει
τεράστια κέρδη από την εξαπάτηση των λαϊκών στρωμάτων, την
εκμετάλλευση των εργαζομένων στις επιχειρήσεις του. Το 1882 ο Συγγρός
ίδρυσε την Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, που μέχρι τα τέλη του αιώνα εξέδιδε
δικό της χαρτονόμισμα (στη συνέχεια συγχωνεύτηκε με την Εθνική
Τράπεζα της Ελλάδος).

Εικόνα 12: Μελαγχολικό θέμα. Απεικονίζεται η βίαιη μοιρασιά του

ελληνικού λαού με τη μορφή ενός φουστανελάτου αδύνατου άνδρα, ανάμεσα
στους πληρεξούσιους των τριών πιστωτριών χωρών: Αγγλίας, Γερμανίας και
Γαλλίας (με την μορφή της Μαριάννας). Τη σκηνή παρακολουθεί από
μακριά η Ελλάδα, ενώ ο ήλιος στο βάθος φέρει τη φράση «το πρότυπον της
Ανατολής», κάνοντας μια ειρωνική αναφορά σε σχετική δήλωση του βασιλιά
Γεωργίου Α’. Εδώ βέβαια η φράση λειτουργεί ως οξύμωρο σχήμα
καταδεικνύοντας την αντίφαση με την πραγματικότητα.

Εικόνα 13: Ο «Δανειοχαύτης». Ο Τρικούπης παρουσιάζεται ως

«δανειοχαύτης» που, έχοντας καταναλώσει δεκάδες φιάλες κρασιού, εξεμεί
το περιεχόμενό τους υπό μορφή… δανείων. Είναι ενδιαφέρον ότι στο κεφάλι
του φοράει ένα είδος καπέλου που αποτελεί συνδυασμό του βρετανικού
γούνινου κράνους, του γαλλικού σκούφου και του γερμανικού κράνους (με
το χαρακτηριστικό κεντρί να προεξέχει), παραπέμποντας στις τρεις
πιστώτριες χώρες.

Εικόνες 14: «Άλμα φαινόμενον εύκολον αλλά πολύ επικίνδυνον».

4
Ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης υπήρξε ο νικητής των εκλογών της 16ης Απριλίου
1895. Πρώτο μέλημα της κυβέρνησής του ήταν να εισάγει το νομοσχέδιο
«Περί υπηρεσίας του δημοσίου χρέους» και να καταθέσει κάποιες προτάσεις
ως βάση για εκ νέου διαπραγματεύσεις με τους ομολογιούχους, χωρίς όμως
θετικό αποτέλεσμα. Απεικονίζεται με στολή αρλεκίνου να προσπαθεί να
υπερπηδήσει τα παλούκια που αντιπροσωπεύουν τις τρεις χώρες
προέλευσης των ομολογιούχων, υπό τα ειρωνικά βλέμματα των ξένων.
Μεγαλύτερο παλούκι είναι αυτό των «Εβραιο – Γερμανών πιστωτών». Η
μπότα γράφει τη λέξη «κλωτσιά».

Εικόνα 15: Δημοσιεύτηκε ενώ εξελίσσονταν οι συνομιλίες ανάμεσα στους

ομολογιούχους και την κυβέρνηση. Παρωδείται ο μύθος του Πάρη και του
μήλου της Έριδας. Σύμφωνα με αυτό, ο Δηλιγιάννης προσφέρει σε τρεις
ημίγυμνες κοπέλες (που αντιπροσωπεύουν τις τράπεζες των Γάλλων, των
Άγγλων και των Εβραιο – Γερμανών πιστωτών) ένα χρυσό μήλο με τη φράση
«Δέχεσθε 10 τοις εκατό;». Πρόκειται για το ποσοστό του τόκου των δανείων,
πολύ μικρότερο βέβαια σε σχέση με αυτό που διεκδικούσαν οι πληρεξούσιοι.
Κωμικοτραγική λεπτομέρεια: στα κλαδιά του δέντρου “Ελλάς” κάτω από το
οποίο κάθεται ο Δηλιγιάννης, κρέμεται ένα άδειο πορτοφόλι που γράφει
«Χρεοκοπία». Η πέτρα κάτω δεξιά γράφει «βουλευτική αγέλη» και αφορά τα
πρόβατα – ποίμνιο του Δηλιγιάννη.

Εικόνα 16: «Φιλική συνεννόησης περί συμβιβασμού». Απεικονίζει τον

Έλληνα πρωθυπουργό σαν γάτα περικυκλωμένη από άγριους σκύλους που
θέλουν να την κατασπαράξουν. Ανάμεσα στους τέσσερεις σκύλους/πιστωτές
του πρώτου πλάνου, διακρίνονται στα αριστερά ένας «Εβραιο – Γερμανός»,
αλλά και ένας σκέτος «Εβραίος».

Εικόνα 17: «Πως θέλουν τον συμβιβασμό τα κομιτάτα». Ίσως μία από τις πιο
ενδεικτικές αναπαραστάσεις για τις αντιλήψεις, μη ευκαταφρόνητου μέρους
της ελληνικής κοινωνίας, για το πώς εννοούν τον συμβιβασμό οι δανειστές:
η Αγγλο – Γαλλο – Γερμανική «τρόικα» συζητάει για το πώς η Ελλάδα
(ξαπλωμένη σε ένα κρεβάτι) θα αποπληρώσει τα χρέη της. Ο Άγγλος
σκέφτεται να την αφαιμάξει με μια σύριγγα, ο Γερμανός να την
ακρωτηριάσει αποσπώντας τον μέγιστο τόκο του 32 τοις εκατό, ενώ ο Γάλλος
προτείνει να της τοποθετήσει βδέλλες που θα της ρουφήξουν το αίμα,
βγάζοντάς τις από ένα δοχείο με την ετικέτα «Έλεγχος».

Εικόνα 18: «Ο συμβιβασμός – τράβα τράβα στο τέλος θα κοπεί». Δείχνει με

ιδιαίτερα σκωπτικό τρόπο την άφιξη των αντιπροσώπων (Γαλλία, Αγγλία,
Γερμανία). Ένα σκίτσο του φύλλου της εφημερίδας Σκριπ, στις 29/5/1983,
παρομοιάζει τις σκληρές διαπραγματεύσεις για τον συμβιβασμό με μια
διελκυστίνδα μεταξύ του Τρικούπη και των αντιπροσώπων, επισημαίνοντας
τον κίνδυνο στο τέλος το σκοινί να κοπεί.

Εικόνα 19: Ο Τρικούπης γίνεται δεκτός με ενθουσιασμό από το λαό που

πριν τον είχε καταψηφίσει. Στο λάβαρο αναγράφεται: «Νέον πρόγραμμα
λαοσωτήριον και εθνοσωτήριον».

5
Εικόνα 20: «Επί τη υποδοχή ζητά και άλλα δάνεια – ο συμβιβασμός».
Καυτηριάζονται οι χειρισμοί του Τρικούπη προς τους δανειστές ως
δουλοπρεπείς. Σε δυο καρέ, αρχικά ζητά και άλλα δάνεια από τους
αντιπροσώπους (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία), ενώ στην συνέχεια τους
υποκλίνεται.

Εικόνα 21: «Ο έλεγχος». Η πληγωμένη εθνική αξιοπρέπεια. Παρομοιάζει

τον οικονομικό έλεγχο με ένα σφαγείο, στο οποίο είναι κρεμασμένο το γυμνό
σώμα της Ελλάδας κατακρεουργημένο και οι τρεις πληρεξούσιοι ακονίζουν
τα χασαπομάχαιρά τους (Γερμανία, Αγγλία, Γαλλία). Η αφαίμαξη του
ανθρώπινου σώματος ως κυριολεκτική απόδοση των δημοσιονομικών μέτρων
και περιορισμών που επιβλήθηκαν για την ανόρθωση της χρεοκοπημένης
ελληνικής οικονομίας είναι συχνό φαινόμενο στις γελοιογραφίες.

Εικόνες 22: «Κάτω ο Τρικούπης, καβάλα ο Δηλιγιάννης». Ο Τρικούπης

έλεγε (όπως πολλοί άλλοι) ότι ήθελε να κάνει την Ελλάδα «μικρά Αγγλία».
Αντίθετα, ο Δηλιγιάννης πρέσβευε τον «ειρηνικό εθνικισμό» που πήγαζε
από την εξάρτηση της χώρας. Πράγματι, το τρικουπικό αγγλικό μοντέλο
εφαρμόστηκε κατά το δυνατόν σε όλους τους τομείς. Ειδικά στο ζήτημα των
φόρων, ο Μεσολογγίτης πολιτικός ήταν ασυμβίβαστος, ενώ ο Δηλιγιάννης
ταύτισε το όνομά του με το σύνθημα «κάτω οι φόροι». Όσο για τον πόλεμο
του 1897, θα δώσει τη χαριστική βολή στα σχέδια του Δηλιγιάννη και θα
επαναφέρει τον Τρικούπη. Σημειωτέον ότι το μέγα ζήτημα του
κοινοβουλευτισμού ήταν (όπως και σήμερα) η αποδοχή της ευρείας
περιφέρειας που θα περιόριζε τον ρόλο των κομματαρχών και το ρουσφέτι!

Εικόνες 23: «Και μετά τον συμβιβασμόν» (1895). Παρουσιάζονται τρία ζώα
με χαρακτηριστικά των ευρωπαίων αντιπροσώπων (γάιδαρος – Γαλλία,
πρόβατο – Αγγλία, αλεπού – Γερμανία) να πίνουν το αίμα που αναβλύζει
από τα σωθικά ενός Έλληνα με την φυσιογνωμία του Τρικούπη. Πίσω του
στέκεται μια καμηλοπάρδαλη που φέρει το στέμμα και το μουστάκι του
Γεωργίου Α’. Η απεικόνισή του μάλλον υπαινίσσεται τις ευθύνες του
ανώτατου άρχοντα για την τότε κατάσταση της χώρας.

Εικόνες 24: «Γερμανο – Εβραίοι προς τον αυτοκράτορά των: Έλα να μας
βοηθήσεις να πάρουμε από αυτό το ψοφίμι και ό,τι δεν μας ανήκει ακόμα».
Γερμανο – Εβραίοι: πρόκειται για τους εβραϊκού θρησκεύματος Οθωμανούς
τραπεζίτες της Κωνσταντινούπολης που είχαν συμμετάσχει στις χορηγήσεις
δανείων προς την Ελλάδα. Οι τραπεζίτες που ζητούν την αποπληρωμή των
δανείων τους από το χρεοκοπημένο βασίλειο ταυτίζονται με τη Γερμανία,
αποκτώντας το προσωνύμιο των «Γερμανοεβραίων».
Οι Γερμανο – Εβραίοι διατηρώντας όλα τα στερεότυπα της παραδοσιακής
αντισημιτικής (= ως αντισημιτισμός χαρακτηρίζεται η συστηματική
αντίθεση προς την Εβραϊκή φυλή, καθώς και η προσπάθεια περιορισμού της
έκφρασής της, φθάνοντας πολύ συχνά στην εχθρότητα, αλλά και σε
προσπάθειες ακόμη μέχρι και την εξόντωσή της) εικονογραφίας και
ενδεδυμένοι την περιβολή των Εβραίων Οθωμανών, παρουσιάζονται να

6
ζητούν από τον αυτοκράτορα Γουλιέλμο Α’ να τους «βοηθήσει να πάρουν από
το ψοφίμι και ό,τι δεν τους ανήκει ακόμη». Το «ψοφίμι» δεν είναι άλλο από
ένα γαϊδούρι (που συμβολίζει τον ελληνικό λαό) εξαντλημένο από τα
πολυάριθμα, ογκώδη φορτία με τα δάνεια και τους τόκους που το έχουν
φορτώσει.

Εικόνες 25: Στη γελοιογραφία ο Δηλιγιάννης κωμικά ντυμένος με

στρατιωτική στολή ευρωπαϊκού και όχι ελληνικού στυλ, που δείχνει την
εξάρτησή του από την Ευρώπη, φέροντας πλήθος παράσημα και επίσημες
κορδέλες, περήφανος για τα …προβλήματα που φόρτωσε στην ταλαίπωρη τη
χώρα του! Μπορούσε να σηκώσει η Ελλάδα το βάρος του διαχειριστικού
Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου που της επιβλήθηκε επί των εσόδων των
πολλών κρατικών μονοπωλίων («αιώνια μονοπώλεια», όπως ανορθόγραφα
αναγράφεται στη γελοιογραφία αντί μονοπώλια, «ΚΑΠΝΟΥ, ΣΤΑΦΙΔΟΣ,
ΑΡΤΟΥ, ΟΙΝΟΥ, ΚΡΕΑΤΟΣ, ΕΛΑΙΟΣ »);! Στις πλάτες της
προσωποποιημένης Ελλάδας φορτώνει υπέρογκα βάρη κι εκείνη, ρακένδυτη
από τα πολλαπλά προβλήματα, οικονομικά – κοινωνικά – πολιτικά, στενάζει
και της έχει απομείνει η παλιά της δόξα, ως ενθύμιο, συμβολικά με το
στέμμα στο άθλιο κεφάλι!

Εικόνα 26: «Ο θρίαμβος του Τρικούπη επί των δανείων και των
χρεοκοπιών». Ο Τρικούπης με ένδυση γελωτοποιού κρατά στο αριστερό χέρι
έγγραφα με φόρους και στο δεξί ένα έγγραφο, που διαπερνάται με ξίφος και
αναγράφει «νέον οικονομολογικόν πρόγραμμα δανείων και χρεοκοπιών».
Στο κεφάλι του φορά ένα ιδιόμορφο καπέλο με λαχανικά, δείχνοντας την
ένδεια και κάθεται πάνω σε έναν χοίρο, καταβεβλημένο από κούραση, που
είναι ο λαός και φορά κουδούνι που γράφει «Βουλή» και του οποίο το στόμα
είναι κλειστό λόγω του «χαλιναριού». Ένα ποντίκι στο κεφάλι του χοίρου
κρατά λάβαρο «ζήτω ο Τρικούπης» σκωπτικά για τα δεινά που έχει
προκαλέσει στο λαό.

Εικόνα 27: «Ο πρωθυπουργός εργαζόμενος – Ο αρχηγός της αντιπολίτευσης

εργαζόμενος». Οι δυο εκπρόσωποι του δικομματισμού, Χ. Τρικούπης και Θ.
Δηλιγιάννης γράφουν στις εφημερίδες τους («Ώρα» και «Πρωία» αντίστοιχα)
(1890). Φύσει συντηρητικός, ο Δηλιγιάννης ήταν αντίθετος με τις
μεταρρυθμίσεις και τις καινοτομίες, τις οποίες νομοθετούσε ο Χαρίλαος
Τρικούπης. Διακρίνεται η «αγάπη» του Τρικούπη προς τις συνήθειες της
Αγγλίας από την τσαγιέρα στο γραφείο του, σε αντίθεση με τον Δηλιγιάννη
που είναι πιστός στα ελληνικά προϊόντα. Κρατά στο αριστερό χέρι ένα
βιβλίο που γράφει «δημοκρατία».

Εικόνα 28: Ο Ανδρέας Συγγρός ήταν ένας από τους ομογενείς, ο οποίος
πρωταγωνίστησε στην οικονομική ζωή της χώρας και κατηγορήθηκε ως
κερδοσκόπος. Στη γελοιογραφία παρουσιάζεται έτοιμος να ασελγήσει στην
έντρομη Ελλάδα κρατώντας για δάνειο με υπέρογκο επιτόκιο.

Εικόνα 29: «Οι εσαεί παίζοντες προς ευημερείαν του λαού». Τρικούπης και
Δηλιγιάννης παίζουν σκάκι με έπαθλο την εξουσία.

7
Εικόνα 30: Γελοιογραφία (27 Δεκεμβρίου 1888), η οποία σατιρίζει το κλίμα
των συνεδριάσεων της Βουλής. Στο κέντρο εικονίζονται ο Τρικούπης και ο
Δηλιγιάννης.

Εικόνα 31: «Η εκ τω δανείων κατάστασίς μας». Μια λιθογραφία της

δεκαετίας του 1890. H Ελλάδα με το μαντρόσκυλο - Tρικούπη δίπλα της
«νουθετεί» τους τραπεζίτες, μεγαλοκεφαλαιούχους και τους
χρυσοκάνθαρους γενικώς. Oι τελευταίοι δείχνουν τις άδειες τσέπες τους,
προτρέποντας για νέα δάνεια, προκειμένου να τις ξαναγεμίσουν. Η Ελλάδα
κρατά ξίφος που γράφει «θάνατος». Πίσω από τον φράκτη (που γράφει
«χρυσοκάνθαρων αγέλη» – χρυσοκάνθαροι ήταν οι πλούσιοι άνθρωποι)
ορισμένοι έχουν «κλέψει» καρπούς από το δέντρο και τρέχουν να ξεφύγουν.
Το δέντρο στον κορμό του γράφει «ελληνισμός» και οι καρποί σχηματίζουν
την φράση: «το μέλλον – δημοκρατία».

Εικόνα 32: Η Ελλάδα ως αρένα, όπου ο Τρικούπης ερεθίζει τον ταύρο

(λαός), που διώχνει την βουλή και τον Δηλιγιάννη. Η Αυλή δεν βλέπει, ενώ
η κυβέρνηση στέκει ουδέτερη. Στο μεταξύ, το εμπόριο και η βιομηχανία
είναι σε άθλια κατάσταση (πεσμένο στο έδαφος το «εμπόριο»).

Εικόνα 33: Ο δικομματισμός τροφοδοτεί τη λαϊκή γελοιογραφία. Ο Χαρίλαος

Τρικούπης εμφανίζεται ως μπόγιας να συλλαμβάνει τον Δηλιγιάννη.

Εικόνες 34: «Η Ελλάς εν τη ακμή της προόδου και του μεγαλείον της». Ο
Γεώργιος Α’ στηρίζει την ελιά, το σύμβολο του κόμματος του Χαρίλαου
Τρικούπη. Ο Τρικούπης φορά ένα πέταλο για καλή τύχη και είναι
ενθουσιασμένος.

Εικόνα 35: «Ο τρέχων κατόπιν του ισοζυγίου και μην φθάνων ποτέ αυτού».
Σατιρίζει την προσπάθεια του Τρικούπη να καλύψει το δημόσιο έλλειμμα
κυνηγώντας ένα κοράκι (ή μαύρο περιστέρι) που φορά μια κορδέλα με την
λέξη «ισοζύγιο» και σε υπερυψωμένο έδαφος, ο Δηλιγιάννης παρακολουθεί
με τηλεσκόπιο και με αγωνία που φαίνεται στην κίνηση του σώματός του.